HÆSTARÉTTARDÓMAR 1973 Efnisskrá til bráðabirgða Bls. Ábyrgð = 20... a 0584 Aðiljaskipti 0... sr 27 Áfengislög .......00.00 0 690, 912 Aflatryggingasjóður sjávarútvegsins . .......... 0. 405 Áfrýjun 200... sr . 27 Áfrýjunarfrestur .......... a 789 Ákvæðisvinna .........0.00.. a 129 Almenn hegningarlög, 210. gr... ........ a 452 Almenn hegningarlög, 220. gr. .....0%.0000 0... „912 Árekstur bifreiða .... ........ a 494 Áskorunarmál .......0.0.. a . 885 Banaslys .... 2... sr 62, 339 Bifreiðar: a) Einkamál ..........0.0 0... 113, 240, 247, 494, 584 b) Refsimál rr „ 62, 69, 339, 690, 912 Björgun ........000%02 0. 667 Blóðrannsókn, bifreiðarstjórn 2. 2. . 690, 912 Bréfhelgi .........0.000. 0000. „0... 1013 Byggingarfrestur a 1000 Dómarar .........000 0. 45 Endurgreiðsla rr 907 Fargjald ..........022%0. 000. 807 Fasteignakaup .......000000 00... a „278 Fasteignasala, þóknun .. .......000000 000 ne 901 Firma ........... 000 711 Fiskveiðabrot .. 2. „00. 207, 379, 561, 648 Fjárdráttur ............... a 442 Fjárnám .... „2. 02. 215 Forgangskrafa ...... 521 Frávikning úr starfi .........02000 00... 164 Frávísun 12, 39, 74, 93, 137, 262, 308, 505, 510, 513, 528, 570, 601, 608, 617, 624, 656, 660, 789, 802, 837, 846, 885, 893, 974, 984, 1037 Frestur .. 2... sr 1015 Gatnagerðargjald .................. sr 1000 Gengi .. 2... 887 Gjaldþrot ............ 000. .. 21 Gæzluvarðhald .... 1, 33, 37, 306, 474, 581, 583, 622, 644, 646 Heimilsaðstoð ........... 00... 907 Heimvísun .......... 3, 157, 178, 215, 254, 373, 418, 476, Bli Jarðhiti .......... Lo 390 Kaupgjaldsmál ........0....... „o.. 129, 164, 794 Kennarar ...........0.0.. 974 Kjarasamningar ...........0000 0 366, 552, "794 Kærumaál: a) Bréfhelgi ........00..0. a 1013 b) Dómarar .......000.00 00. 45 c) Frávísun 12, 93, 137, 308, 505, 510, 528, 570, 601, 608, 617, 624, 656, 660, 802, 837, 893 d) Gæzluvarðhald 1, 33, 37, 306, 474, 581, 583, 622, 644, 646 e) Heimvísun „.......2000% 00. .. 418 f) Lögmannafélag Íslands, úrskurður .............. 570 g) Málflutningsstörf, endurgjald .. ...... ...... 826 h) Ómerking ...........0... 00. .. 418 Lausafjárkaup .... rr 113, 962 Líkamsmeiðingar ........2...00 00 912 Lóðarleiga ...... rr 1000 Lóðaskrárritari .........00000 000. „0... 1026 Lögheimili ...... a 484 Lögmannafélag Íslands, úrskurður sr 570 Lögtak .... 2. 224, 700, 1017 Málflutningsstörf, endurgjald a 826 Málskostnaður ...... sr 27, 1012 Manndráp, tilraun ........0.0.000 0000 rðr 0. 912 Ómaksbætur 2. 2... 47, 206, 269, 4IT Ómerking 3, 74, 157, 178, 215, 254, 262, 373, 418, 476, 811, 846, 885, 984, 1037 Óréttmætir verzlunarhættir .. ...... „469 Rangur framburður .. a 690 Riftun samninga ..............0 0. 00 113 Samningar .. ...... a 742 Samningsslit ............200 00. sr 270 Segulband, notkun í þinghaldi ... ...... 2. 2... 278 Sératkvæði 62, 143, 224, 254, 278, 339, 347, 405, ö84, 608, 690, 811, 837, 962, 1026 Sjálfskuldarábyrgð ............%.0002. 000. „0... 536 Sjóveðréttur .... 0... 667 Skaðabótamál 51, 240, 247, 278, 310, 347, 390, 435, 494, 584, 708, 749, 803, 866, 974 Skattamál .................. 194, 224, 676, 700, 736, 782) 1017 Skiptamál .......... a 1037 Skjalafals ...........0.0.......... Lo 442 Skuldamál ................%2 00. 143, 778 Slysatryggingarfé ...................... 1037 Stjórnsýsla ............ rr 974 Söluskattur . .............. a 194, 736, 1017 Tekjuskattur ...........00000 00. 224, 676, 700 Tilraun til manndráps ...... a 912 Tómlæti .........0.00 0 sr 552 Tryggingarbréf ...... a 231 Umferðarlög ..... .....00.. 0 62, 69, 339, 690, 912 Uppboð ......00000 0 231, 459 Útboð .....0.00..0 0. 742 Útivistardómar 1, 47, 48, 49, 50, 206, 269, 417, 676, 781, 900, 1012 Vegagerð ríkisins, ábyrgð ...... sr 584 Verzlunarhættir, óréttmætir ...................... „2... 469 Vinnulaun ........ 2... 366 Vinnusamningar ...........0...00. 00. 521 Vinnuslys ...... 0 öl, 347, 435, 708 Vörumerki ........0... 00. 469 Þinghöld, segulband. ........ .......00. 0 278 Þinglýsing ...............0.0..00. 1026 Þjófnaður ...... 310, 684 Þóknun, fasteignasala ..............0...0.00. . 901 Hæstaréttardómar. Útgefandi: Hæstiréttur. LIV. árgangur 1973 Mánudaginn 8. janúar 1973. Nr. 33/1973. Gunnar Petersen segn Guðmundi J. Guðmundssyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Gunnar Petersen, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Miðvikudaginn 10. janúar 1973. Nr. 2/1973. Valdstjórnin gegn Óskari Elíasi Héðni Guðmundssyni og Páli Konráði Konráðssyni Þormar. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Gæzluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 29. desember 1972, sem barst Hæstarétti 4. jan- úar 1973, hafa varnaraðiljar samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 82/1961 um meðferð opinberra mála skotið máli 2 þessu til Hæstaréttar og krafizt þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsliorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 29. desember 1972. Ár 1972, föstudaginn 29. desember, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var af Þóri Oddssyni, kveðinn upp úrskurð- ur þessi. Málsatvik eru þau, að í dag, kl. 0045, barst lögreglunni kæra um árás fjögurra manna á vegfaranda, sem leið átti um Grjóta- götu. Um það bil klukkutíma síðar var óskað lögregluaðstoðar að Bárugötu 3, Reykjavík, vegna fjögurra manna, sem veitzt hefðu að húsráðanda á staðnum, og saknaði hann peningaveskis síns. Þá kveðst hann hafa verið neyddur til að skrifa ávísun að upphæð kr. 3.000.00. Lögreglan kom á staðinn og handtók þar fjóra menn, þá Óskar Elías Héðinn Guðmundsson, Pál Konráð Konráðsson Þormar, Guð- mund Rúnar Sveinsson og Vilhjálm Svan Vilhjálmsson. Við yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglunni játuðu tveir hinir síðastnefndu að hafa ásamt þeim Páli og Óskari ráðizt að veg- faranda á Grjótagötu og tekið af honum veski hans og síðan hlaup- ið á brott og farið að Bárugötu 3. Rannsóknarlögreglunni hefur ekki borizt kæra vegna árásar á mann fyrir utan Hábæ, en tilkynning um það mál mun hafa komið frá leigubílstjóra, sem varð sjónarvottur að því. Rannsókn máls þessa er enn á frumstigi, og þykir því nauðsyn til bera með hliðsjón af framansögðu og tilvísun til 1. tl. Í. mgr. 67. gr. laga 82/1961 að úrskurða þá Pál Konráð og Óskar Elías Héðin í gæzluvarðhald, enda eru ákvæði 65. gr. stjórnarskrár varðhaldinu ekki til fyrirstöðu, þar sem brot þetta gæti varðað þá fangelsisrefsingu eftir XXIII. og XXVI. kafla almennra hegning- arlaga, ef sannaðist. Úrskurðarorð: Kærðu Óskar Elías Héðinn Guðmundsson og Páll Konráð 3 Konráðsson Þormar skulu sæta gæzluvarðhaldi í allt að 30 dögum. Mánudaginn 15. janúar 1973. Nr. 121/1970. Gísli Sveinbjörn Magnússon (Hilmar Ingimundarson hrl.) gegn Jóhanni Þorsteinssyni (Gunnar M. Guðmundsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Ómerking. Heimvísun. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli Þessu til Hæstaréttar með stefnu 24. júní 1970. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur fé- bótaskyldur vegna slyss þess, sem áfrýjandi varð fyrir um borð í m/b Hrönn II, GK 241, hinn 15. ágúst 1967. Þá krefst áfrýjandi og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda. Áfrýjandi fékk gjafsókn fyrir Hæstarétti 12. september 1972. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Eftir uppsögu héraðsdóms hafa aðiljar komið aftur fyrir dóm og greint nánar frá málsatvikum. Skipstjóri bátsins kom þá fyrst fyrir dóm. Dómendur í héraði leggja til grundvallar, að kastblökk hafi verið til um borð, en samkvæmt framburði skipstjórans var svo ekki. Tæki þetta og annar blakkabúnað- ur bátsins, sem ekki er nægilega upplýst um, koma mjög við sögu, er meta skal, hvort rétt vinnubrögð voru viðhöfð, eins og á stóð, um borð í bátnum. Af gögnum málsins er ekki leitt í ljós, hvort hægt var „að nota spil trollvindunnar“. Ýmis önnur atriði eru vanprófuð, svo sem hvort rétt var að halda áfram að hífa, eftir að stýrimaður varð fyrir handarmeiðsl- inu, en skipstjóri var þá í sjónum. Ljóst er, að gagnaöflun í 4 héraði var mjög áfátt. Átti sjódómurinn að beina því til að- ilja, að úr yrði bætt, áður en hann legði dóm á málið. Vegna þessara annmarka verður að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og meðferð málsins frá og með þinghaldi hinn 21. maí 1970 og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar af nýju. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skipaðs talsmanns áfrýjanda, kr. 20.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð frá og með þing- haldi hinn 21. maí 1970 eiga að vera ómerk, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagn- ingar af nýju. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti, þar með talin laun skipaðs talsmanns áfrýjanda, Hilmars Ingimundar- sonar hæstaréttarlögmanns, kr. 20.000.00, greiðist úr ríkis- sjóði. Dómur sjó- og verzlunardóms Reykjavíkur 18. júní 1970. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, hefur Gísli Sveinbjörn Magnússon, Álftamýri 28, Reykjavík, höfðað fyrir sjó- og verzl- unardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 15. júlí 1969, á hendur Jóhanni Þorsteinssyni útgerðarmanni, Fálkagötu 24, Reykjavík, og til réttargæzlu Samvinnutryggingum g/t. Dómkröfur stefnanda á hendur stefnda eru þær, að honum verði gert að greiða honum skaðabætur að fjárhæð kr. 972.060.70 ásamt 8% ársvöxtum frá 15. ágúst 1967 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá L. M. F. Í. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og dæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati dómsins. Til vara, að stefnufjárhæðin verði stór- lega lækkuð eftir mati dómsins og málskostnaður þá látinn niður falla. Á hendur réttargæzlustefnda eru ekki gerðar sjálfstæðar kröfur í málinu, og gerir hann heldur ekki sjálfstæðar kröfur. 5 Sáttaumleitanir í málinu báru ekki árangur. „ Tildrög máls þessa eru þau, að vélbáturinn Hrönn II, GK 241, var staddur í Faxaflóa að morgni hins 15. ágúst 1967. Hafði bát- urinn verið að veiðum. Var hann að koma úr Breiðafirði á leið til Reykjavíkur. Eigendur báts þessa eru stefndi og bróðir hans, Pétur Þorsteinsson, kaupfélagsstjóri á Tálknafirði. Skipstjórinn á bátnum í ferð þessari var Kristófer Reykdal. Stefnandi var stýrimaður, en stefndi Jóhann Þorsteinsson I. vélstjóri. Hafði þó hvorugur tilskilin réttindi, en nutu undanþágu. Tveir aðrir menn voru meðal áhafnar bátsins. Var annar þeirra Svavar Rúnar Guðna- son, sem kemur við mál þetta. Báturinn Hrönn II. ber nú nafnið Sindri, RE 410, og er það 60 tonna bátur. Er báturinn var staddur á Faxaflóa vestur af Þormóðsskeri, var ákveðið að taka eitt kast enn. Báturinn var með botnvörpu. Logn var og sléttur sjór. Eftir að kastað hafði verið, fór skipstjórinn í koju og sagði stefnanda að toga og taka síðan trollið inn og fara til Reykjavíkur. Þegar togað hafði verið og unnið var við að hífa botnvörpuna, tókst svo slysalega til, að varpan festist í skrúfunni. Þegar trollið var orðið fast í skrúfunni, ræsti stefnandi út skip- stjórann. Fór hann í froskmannabúning og stakk sér til sunds til þess að reyna að losa úr skrúfunni. Er skipstjórinn hafði kannað ástandið, bað hann um tóg, sem hann festi síðan í trollið. Þeir, sem eftir voru um borð, tóku síðan tógið í gegnum blökkina á gálganum og síðan á koppinn á línuspilinu. Hafa verið lagðar fram myndir, þar sem sett er á svið aðferð þeirra. Þegar farið var að hífa, kom í ljós, að brögðin á koppnum héldu ekki. Stefnandi stóð fyrir framan koppinn, en Svavar Rúnar Guðna- son stjórnaði glussagjöfinni á spilinu. Stefnandi hélt í tógið og fann, að álagið var að verða of mikið. Hann gaf þá hásetanum við glussagjöfina fyrirmæli um að stoppa spilið, til þess að hægt væri að koma fleiri brögðum á koppinn, en áður en spilið stöðv- aðist, missti hann af tóginu, sem slengdist í þumalfingur hans vinstri handar. Eftir að stefnandi missti af tóginu, greip Svavar Rúnar, sem stóð við glussagjöfina, tógið og hélt í það. Skipstjór- inn, sem var Í sjónum við skut skipsins, kallaði þá „hífið“, og hífði þá Svavar Rúnar, en álagið var það mikið, að hann missti af tóginu. Slengdist það í hægra auga stefnanda, sem hlaut við það alvarlegan áverka. Skipverjar náðu fljótlega úr skrúfunni, og var haldið til Reykja- víkur og komið þangað kl. 2—3 um daginn. Var pantaður fyrir stefnanda leigubíll, og hélt hann heim til sín, enda mun hann 6 hafa haldið í fyrstu, að aðeins væri um glóðarauga að ræða. Þegar hann kom heim, gat hann ekki enn opnað augað og fór til læknis, hann mun þó ekki hafa komizt til læknis fyrr en kl. 5—6. Stefndu gerðu engar ráðstafanir til þess að láta fara fram sjó- próf. Réttargæzlustefnda Samvinnutryggingum g/t, var tvívegis sem ábyrgðartryggjanda skrifuð beiðni um að láta fara fram sjópróf, en án árangurs. Hinn 18. janúar 1969 var síðan sjó- og verzlunardómi Gullbringu- og Kjósarsýslu skrifuð beiðni um, að fram yrðu látin fara sjóferðapróf. Sjópróf fóru síðan fram 20. janúar 1969. Komu þá fyrir dóm stefnandi, stefndi Jóhann og vitnið Svavar Rúnar Guðnason. Við sjóprófið kvaðst stefnandi vera fæddur 17. apríl 1936 og hafa verið skráður stýrimaður á Hrönn II. Hann kvaðst hafa verið í þjónustu stefnda um hálfan mánuð, þar af viku á skipinu, er slysið varð. Hann sagðist ekki hafa stýrimannsréttindi, en hafa haft undanþágu. Hann kvaðst hafa verið til sjós frá 16 ára aldri og jafnan starfað sem háseti, þar til hann réðst á Hrönn II. Hann sagðist ekki vera sjómannaskólagenginn. Um tildrög slyssins fórust honum m. a. orð á þessa leið: „... Þeir hafi allir verið staddir aftur á við að koma skipstjóranum í sjóinn, þ. á. m. út- gerðarmaður bátsins, Jóhann Þorsteinsson, sem hafi verið vél- stjóri á bátnum. Skipstjórinn hafi komið fljótlega upp aftur og beðið um að láta sig hafa tóg. Skipstjórinn hafi síðan fest tógið í trollið. Þeir hafi síðan tekið tógið í gegnum blökkina á gálganum og síðan á koppinn á línu- spilinu ...“. Stefnandi taldi, að er hásetinn missti af tóginu, hafi myndazt bugt á tógið, sem hafi slengzt fram og í hægra auga hans. Hann kvaðst halda, að það hefði verið sá partur af tóginu, sem var laus, sem slóst í auga hans. Tógið hafi ekki slitnað. Hann kvaðst ekki hafa séð, hvort tógið hafi sloppið af koppnum, enda hafi hann fundið til mikils sársauka við höggið á augað og ekki getað opnað augun. Hann kvaðst fljótlega hafa getað opnað vinstra augað, en hægra augað ekki fyrr en nokkrum dögum seinna. Aðspurður um sjón sína nú og varnanlegar afleiðingar slyssins sagði hann, að hann sæi rétt skímu með hægra auganu og Úlfar Þórðarson augn- læknir segði, að það yrði blint. Hann kvaðst þola illa að horfa mikið, t. d. á sjónvarp. Augað verði þurrt og sárt. Hann sagðist bola illa að lesa, hann fengi fljótlega höfuðverk og yrði að hætta. Hins vegar taldi hann allt í lagi með vinstra augað. Stefndi Jóhann Þorsteinsson sagði m. a. við sjóprófið, að hann / hefði verið staddur aftan til í gangi stjórnborðsmegin, er slysið varð. Hann kvaðst ekki hafa séð sjálft slysið. Hann hefði verið að huga að skipstjóranum, sem hafi verið að koma úr kafi. Hann kvaðst hafa heyrt Gísla gefa frá sér hljóð og farið fram á. Hafi honum skilizt, að það hefði farið bragð á koppnum og einhver bugt af tóginu slegizt í Gísla. Hann hafi þá verið fyrir framan spilið. Svavar Rúnar Guðnason hafi einnig verið við spilið. Hann kvaðst ekki vita til þess, að aðrir sjónarvottar hefðu verið að slysinu en Svavar Rúnar. Aðspurður að ósk lögmanns trygginga- félagsins, hvort hann teldi, að sú vinnutilhögun, sem viðhöfð var, hafi verið varhugaverð, og ef hann teldi, að svo væri, hver önnur vinnutilhögun hefði verið tiltæk eða öruggari. Svaraði hann því til, að hann teldi, að sú aðferð, sem beitt hafi verið, sé tvímæla- laust stórhættuleg, og þó enn hættulegri gagnvart þeim manni, sem ekki lenti í slysinu í þessu tilviki. Hann sagði, að aðferð þessi væri hættuleg vegna þess, að tógið kom á ská á koppinn, og þegar hífað sé, fari það nær undantekningalaust upp af. Hins vegar sé sú aðferð t. d. tiltæk að draga tógið í gegnum blökk, sem mundi stýra því beint inn á koppinn. Hann sagðist einnig telja, að heppilegra hefði verið að hífa á kopp á trollspilinu. Átakið hefði þá komið beinna. Þeir koppar koma láréttir. Hann kvað hífingu á kopp alltaf vera að koma fyrir. Hins vegar þyrfti sjaldan að hífa troll úr skrúfu. Hann kvað það ekki venjulegt að hífa gegnum þessa blökk á Þennan hátt. Venjulegast sé það annar maður, sem stjórni olíugjöf á spili en dragi tógið af því. Þó komi það fyrir, að sami maður geri hvort tveggja. Aðspurður kvaðst hann ekki hafa tekið eftir því, áður en slys- ið varð, hvernig verkið var framkvæmt, enda hafi hann haft öðr- um störfum að sinna á skipinu. Þegar stefnanda var kynntur þessi framburður stefnda, taldi hann aðferð þá, sem beitt var við að hífa í tógið, ekki hafa verið óvenjulega eða að um aðra hættuminni aðferð hafi verið um að ræða. Hann kvað trollspilið hafa verið teppt í þessu tilviki og því ekki mögulegt að nota það. Vitnið Svavar Rúnar Guðnason, fæddur 14. janúar 1951, kom fyrir dóm við sjóprófin. Staðfesti hann þar yfirlýsingu, þar sem fram kemur, að skoðun hans sé sú, að stefnandi eigi enga sök á slysinu og hefði ekki getað afstýrt því, eins og á hafi staðið. Vitnið sagði aðspurt um slysið, að Gísli hafi meiðst á fingri og 8 hafi vitnið þá tekið við af honum við að halda í tógið. Hann kvaðst einnig hafa verið á glussagjöfinni. Skipstjórinn hafi þá kallað að hífa, en spilið hafi þá verið stoppað. Gísli hafi þá staðið við mastrið ca. 174 metra frá spilinu. Hann kvaðst hafa sett spilið af stað, þegar skipstjórinn hafi kallað að hífa, og ætlað að reyna að halda tóginu með annarri hendinni, en misst af því. Hann sagði, að tógið hefði ekki sloppið upp af koppnum. Hann var spurður að því, hvernig tógið hefði slengzt í Gísla, og sagðist hann þá ekki muna það alveg, hvort það hefði skotizt beint út frá sér eða eitthvað á hlið. Hann sagði, að þegar hann hafi ætlað að hífa, hafi hann kallað í skipstjórann og sagt honum, að ekki væri hægt að hífa meira. Tógið væri alveg orðið „straight“. Skipstjórinn hafi þá sagt: „Hífa þangað til það slitnar“. Hann kvaðst alveg sérstaklega muna eftir þessum síðustu orðum skipstjórans. Hann kvaðst ekki geta sagt um það, hvort aðrir hefðu heyrt þessi orð skipstjórans. Kristófer Reykdal, skipstjóri á skipinu, þegar slysið varð, hef- ur gefið yfirlýsingu, sem lögð hefur verið fram í málinu. Segir þar, að hann hafi ekki verið sjónarvottur að slysinu og geti því ekki sagt um það, hvernig það vildi til. Hann kveðst minnast þess, að slakað hafi á tóginu í eitt skipti, áður en slysið varð. Hann segir það munu hafa verið, þegar það slóst í hönd Gísla. Hann hafi þá kallað og beðið um, að hífað væri vel í. Af hálfu stefnanda hefur því verið haldið fram, að leggja ætti framburð hans til grundvallar, þar sem sjópróf hefðu ekki farið fram að tilhlutan stefnda. Það isé upplýst af stefnanda, að ekki hafi verið hægt að nota annað spil, eins og á hafi staðið, og að- ferð sú, sem beitt hafi verið við að hífa í tógið, hafi ekki verið óvenjuleg og ekki hafi verið um aðra hættuminni aðferð að ræða. Ljóst sé, að slysið verði á þann hátt, að hásetinn Svavar missi af enda tógsins, sem slengdist við það í auga stefnanda. Því var algerlega mótmælt, að slysið hafi orðið á þann hátt, að tógið hafi farið upp af koppnum eða að það hafi getað það. Myndir þær, sem fram hafa verið lagðar í málinu, og séu vinnu- aðstæðurnar settar á svið, sýni, að enginn möguleiki sé á þessu. Var á því byggt af hálfu stefnanda, að orsök slyssins megi rekja til mistaka af hálfu Svavars Rúnars, sem hafi ætlað sér hvort tveggja í senn að stjórna glussagjöf spilsins og halda í enda tógsins. Jafnframt hafi hann verið að framkvæma fyrirskipun skipstjórans, sem honum hafi tvímælalaust borið samkvæmt sjó- 9 manna- og siglingalögum. Því miður hafi skipun skipstjórans ekki verið rétt, eins og á stóð. Af hálfu stefnda var því lýst, að engar réttarfarslegar aðfinnslur væru gerðar vegna þess, að Jóhanni Þorsteinssyni væri einum stefnt, en ekki honum og bróður hans, Pétri Þorsteinssyni, sem einnig væri eigandi bátsins. Því var haldið fram, að slysið ætti ekki lögum samkvæmt að valda stefnda nokkurri fébótaábyrgð. Var það rökstutt þannig í fyrsta lagi, að í skýrslu stefnda fyrir sjóðómi væri gerð grein fyrir því, að vinnubrögð þau, sem höfð hafi verið í frammi við að hífa tógið, sem skipstjórinn hafði fest í trollið, hafi verið röng og hættuleg. Þessu hafi valdið hallinn á tóginu frá blökk- inni í gálganum að ásnum á línuspilinu. Þegar átak hafi komið á tógið, hafi verið óhjákvæmilegt, að það spynnist upp af ásnum, sem hafi verið lóðréttur. Augljós nauðsyn hafi verið á því, að tógið væri lárétt eða því sem næst. Þess hafi verið hægur kost- ur með því móti t. d. að draga tógið í gegnum aðra blökk, sem beindi því í lárétta stöðu inn á ásinn, eða bregða tóginu á ás trollvindunnar. Sá ás væri láréttur og því mun hægar og raunar leikur einn að hemja tógið á honum. Slík vinnubrögð hafi verið sjálfsögð í umræddu tilviki. Hefði þá alls ekki til slyssins komið. Í öðru lagi var því haldið fram, að stefnandi hafi verið stýri- maður á bátnum og hafi því haft verkstjórn með höndum á þil- farinu. Hann hafi því haft allan veg og vanda af umræddu verki og það því fremur sem skipstjórinn var í sjónum og varð að setja allt sitt traust á stýrimanninn. Stefnandi hafi brugðizt hlutverki sínu og verði því sjálfur að gjalda afleiðinga þess. Ef svo mundi fara, að eigi yrði fallizt á þessa sýknuástæðu, þá var því haldið fram, að stefnandi hafi verið hættulega stað- settur með tilliti til þeirrrar hættu, sem á því var, að tógið yrði eigi hamið á ásnum. Honum hafi borið að standa þannig að verkinu, að eigi væri hætta á því, að tógið slægist í hann, enda þótt það losnaði af ásnum. Enn ríkari ástæða hafi verið til þess, eftir að stýrimaður var úr leik um stund og aðstoðarmaður hans varð að bæta á sig hans starfi. Þetta hafi stefnandi vanrækt og hafi verið alveg óviðbúinn því, að þau hrakföll endurtækju sig, sem þegar höfðu áþreifanlega bitnað á honum. Hafi hann þó gerla mátt vita, að hættan á því, að eins færi og áður, ykist að mun, þegar aðstoðarmaður hans varð með annarri hendi að hemja enda tógsins á ásnum. Var því haldið fram, að ekki væri efni til þess að sakast við Svein Rúnar um, hvernig til tókst, þar sem 10 engin von hafi verið til þess, að hann fengi hamið tógið á ásnum með annarri hendi. Ef svo ólíklega færi, að framangreindar sýknuástæður teldust eigi hafa við gild rök að styðjast, þá var því haldið fram, að nið- urstaðan ætti að verða sú, að um óhappatilviljun væri að ræða. Því var sérstaklega mótmælt af hálfu stefnda, að slysið yrði rakið til þess, að fyrirskipun skipstjórans hafi verið röng ,„ eins og á stóð“, svo sem haldið er fram í stefnu. Skipstjórinn hafi mátt treysta því, að stefnandi rækti rétt það starf, sem hann fól honum, án þess að stofna sjálfum sér og öðrum í hættu. Skipstjór- inn hafi verið fjarstaddur og því útilokað fyrir hann að vita, að fyrirmæli hans, sem voru bæði eðlileg og óhjákvæmileg, dragi Þann dilk á eftir sér, sem raun varð á. Varakrafa stefnanda var, að því er til ábyrgðarinnar tekur, studd sömu rökum og aðalkrafan. Haldið var fram, að það væri ótvírætt, að um verulega gáleysislega háttsemi væri að ræða hjá stefnanda, sem a. m. k. hlyti að valda meðsök hans í tjóninu. Í binghaldi í dag var málið endurupptekið með tilvísan í 120. gr. einkamálalaga, þar sem dómurunum (þótti á vanta upplýsingar um fjárhæð. Aðiljar lýstu því þá yfir, að þeir æsktu þess, að málið yrði sótt, varið og dæmt eingöngu um skaðabótaskylduna. Var með sam- þykki dómara horfið að því ráði. Svo sem fram kemur í framburðum, m. .a. stefnanda sjálfs, var skipstjórinn í sjónum, þegar slys það varð, sem er tilefni máls þessa. Hann var því hindraður frá verkstjórn um borð, enda gaf hann samkvæmt framburðum ekki fyrirmæli um vinnubrögð á þilfari. Stefnandi var ráðinn stýrimaður á bátinn og bar sem slík- um að taka stjórnina í sínar hendur, meðan skipstjórinn var for- fallaður, enda ómótmælt af stefnanda, að hann hafi stjórnað því, hvernig farið var að við hífinguna. Byggja verður á því, að ljós- myndir þær, sem lagðar hafa verið fram í málinu, sýni, hvernig að var farið. Það er skoðun hinna sérfróðu dómenda, að réttari vinnubrögð, sem vel hafi mátt viðhafa, hafi verið að draga tógið í gegnum kastblökk, eftir að hún var dregin í gegnum blökkina í gálganum. Með þessari aðferð hefði tógið komið lárétt á spil- koppinn, síðan hafi átt að byrja að bregða tóginu á spilkopp- inn neðst og halda upp eftir, hefði þá mátt bregða aukalykkju á koppinn, ef á þurfti að halda. Þá er það skoðun hinna sérfróðu meðdómenda, að heppilegri vinnubrögð hefðu verið að nota spil trollvindunnar. Þeir geta ekki fallizt á, að það hafi verið teppt. 11 Þau vinnubrögð, sem myndirnar sýni, séu óvenjuleg og stórvar- hugaverð. Eins og nú hefur verið rakið, verður dómur reistur á því, að aðalorsök slyssins megi rekja til rangra vinnubragða, sem stefn- andi átti að segja fyrir um. Aðstoðarmaður hans, Svavar Rúnar, hélt áfram verkinu einn og tók einnig á sig störf stefnanda. Enda þótt stefnandi hafi meiðzt lítillega á hendi, verður ekki talið. að hann hafi verið hindraður frá verkstjórn. Samkvæmt framansögðu bar stefnanda sem stýrimanni skipsins að koma í veg fyrir, að Svavar Rúnar héldi verkinu áfram og hlýddi skip- unum skipstjórans, sem ekki gat gert sér grein fyrir aðstæðum á þilfari. Framangreind skylda stefnanda var þeim mun brýnni, þegar haft er í huga ungur aldur Svavars Rúnars og staðsetning hans sjálfs. Þegar á allt þetta er litið, verður ekki hjá því komizt að leggja alla ábyrgð af tjóninu á stefnanda sjálfan. Málskostnaður fellur niður. Dém þennan kváðu upp Hrafn Bragason, dómari í héraði, Andrés Guðjónsson tæknifræðingur og Jón Björnsson skipstjóri. Dómsorð: Stefndi, Jóhann Þorsteinsson, skal sýkn af kröfum stefn- anda, Gísla Sveinbjörns Magnússonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 12 Miðvikudaginn 17. janúar 1973. Nr. 6/1973. Kjartan Stefánsson Skúlína Stefánsdóttir Höskuldur R. Stefánsson Páll A. R. Stefánsson og Össur Stefánsson segn Halldóri Guðbjartssyni og Jarðeignasjóði ríkisins. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Frávísunardómur úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar. Sóknaraðiljar hafa samkvæmt heimild í 21. gr., 1. mgr., Í. tl.b laga nr. 57/1962 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 18. desember 1972, sem Hæstarétti barst 9. janúar 1978. Krefjast þeir þess, að frávísunardómur aukadómbþings Ísa- fjarðarsýslu, uppkveðinn 28. nóvember 1972, sem sóknaraðili fékk vitneskju um 8. desember 1972, verði úr gildi felldur og lagt verði fyrir héraðsdómara að dæma málið að efni til. Þá krefjast sóknaraðiljar kærumálskostnaðar óskipt úr hendi varnaraðilja. Varnaraðiljar krefjast báðir staðfestingar hins kærða dóms og kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Eigi var lögskylt samkvæmt 46. gr. laga nr. 85/1936 að stefna Mosvallahreppi í máli þessu, en dómur í því mundi að sjálfsögðu ekki binda hreppinn, sbr. 1. mgr. 195. gr. laga nr. 85,/1936. Sóknaraðiljar eiga rétt á því að fá úr því leyst, hvort þeim sé gagnvart varnaraðiljum rétt að fá jörðina Kirkjuból keypta með sömu kjörum og hún var seld Jarðeignasjóði ríkisins 21. nóvember 1969. Að svo vöxnu máli ber að fella hinn kærða dóm úr gildi og leggja fyrir héraðsdómara að taka málið í heild til efnismeðferðar og dómsálagningar. Eftir þessum málalokum ber að dæma varnaraðilja til að greiða sóknaraðiljum óskipt kærumálskostnað, sem ákveðst kr. 10.000.00. 13 Dómsöorð: Hinn kærði dómur er úr gildi felldur, og er lagt fyrir héraðsdómara að taka málið í heild til meðferðar og dæma það að efni til. Varnaraðiljar, Halldór Guðbjartsson og Jarðeignasjóð- ur ríkisins, greiði óskipt sóknaraðiljum, Kjartani Stefáns- syni, Skúlínu Stefánsdóttur, Höskuldi R. Stefánssyni, Páli A. R. Stefánssyni og Össuri Stefánssyni, kr. 10.000.00 í kærumálskostnað að viðlagðri aðför að lögum. Dómur aukadómþings Ísafjarðarsýslu 28, nóvember 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 19. f. m., hafa Kjartan Stefánsson, Bólstaðarhlíð 54, Reykjavík, Skúlína Stefánsdóttir, Arnarhrauni 48, Hafnarfirði, Höskuldur R. Stefánsson, Nýbýlavegi 24 C, Kópavogi, Páll A. R. Stefánsson, Kleppsvegi 28, Reykjavík, og Össur Stefánsson, Hörðalandi 9, Reykjavík, höfðað fyrir auka- dómþingi Ísafjarðarsýslu á hendur Halldóri Guðbjartssyni, er áður bjó að Kirkjubóli í Korpudal, Mosvallahreppi, Vestur-Ísafjarðar- sýslu, en síðar í Kristjánssandi í Noregi, og Ingólfi Jónssyni, fyrr- verandi landbúnaðarráðherra, fyrir hönd Jarðeignasjóðs ríkis- ins með stefnu, útgefinni 28. ágúst 1970. Málið var þingfest 22. september 1970. Í stefnu hafa stefnendur gert þær dómkröfur, að rift verði sölu þeirri, sem fram fór 21. nóvember 1969 á jörðinni Kirkjubóli í Korpudal í Mosvallahreppi, Vestur-Ísafjarðarsýslu, og þeim heim- ilað að kaupa jörðina með sömu kjörum og hún var seld sam- kvæmt samningi gegn yfirtöku þeirra á veðskuldbindingum þeim, sem á jörðinni hvíla, og gegn peningagreiðslu á eftirstöðvum kaupverðs jarðarinnar. Kaupverðið verði hins vegar fundið sem hluti af heildarsöluverði jarðanna Kirkjubóls og Efstabóls í Mos- vallahreppi, sem seldar voru saman samkvæmt framangreindum samningi, og verði við þá skiptingu miðað við matsverð jarðanna. Þá krefjast stefnendur, að stefndu verði in solidum dæmdir til að greiða málskostnað að mati dómsins. Stefndi Halldór Guðbjartsson hefur krafizt sýknu af öllum kröfum stefnenda og að þeir verði dæmdir til þess að greiða sér málskostnað eftir mati réttarins. 14 Stefndi Jarðeignasjóður hefur krafizt sýknu af kröfum stefn- enda og að þeir verði dæmdir til að greiða sér málskostnað. Við munnlegan flutning málsins gerði lögmaður Jarðeigna- sjóðs þá kröfu aðallega, að málinu yrði vísað frá dómi, en til vara gerði hann framangreinda sýknukröfu. Á síðara stigi málsins í binghaldi 26. júní 1972 lögðu aðiljar fram yfirlýsingu, er kveður á um svofellt samkomulag varðandi hluta fyrrnefndrar kröfugerðar stefnenda: „Komi til þess, að afsalsgerningi frá 21/11 1969 fyrir jörðun- um Kirkjubóli og Efstabóli verði riftað með dómi, erum við sam- mála um, að andvirði Kirkjubóls verði reiknað kr. 552.800 af heildarverði beggja jarðanna kr. 650.000.00.“ Riftunarmál var höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, útgefinni 6. apríl 1970, en var fellt niður, þar sem rétt þótti að höfða mál þetta á varnarþingi fasteignarinnar í Mosvalla- hreppi, Vestur-Ísafjarðarsýslu. Málavextir eru þessir: Á árinu 1964 keypti Halldór Guðbjartsson jörðina Kirkjuból í Korpudal, Mosvallahreppi í Vestur-Ísafjarðarsýslu, af Stefáni Pálssyni, þáverandi bónda á Kirkjubóli, en hann er faðir stefn- enda málsins. Þann 17. apríl 1964 gaf Stefán út afsal fyrir jörð- inni til Halldórs. Næst síðasta málsgrein í afsali þessu var svo- hljóðandi: „Ef kaupandi síðar selur jörðina, er börnum seljanda áskilinn forkaupsréttur að henni“. Á afsal þetta var ritað neðanmáls svohljóðandi: „Afsal þetta er háð því, að Mosvallahreppur falli frá forkaups- rétti varðandi eignina.“ Afsal þetta var móttekið til þinglýsingar af sýslumanni Ísa- fjarðarsýslu með áritun þar um 23. júní 1964. Á árinu 1969 seldi síðan Halldór Guðbjartsson Jarðeignasjóði ríkisins umrædda jörð, Kirkjuból, ásamt jörðinni Efstabóli. Afsal var útgefið af Halldóri til Jarðeignasjóðs þann 21. nóvember 1969 og er svohljóðandi: „Ég undirritaður Halldór Guðbjartsson, Kirkjubóli, Korpudal, Önundarfirði, Vestur-Ísafjarðarsýslu, geri með bréfi þessu kunn- ugt, að ég sel hér með og afsala Jarðeignasjóði ríkisins eignar- jörð mína Kirkjuból ásamt Efstabóli í Korpudal innan Mosvalla- hrepps í Vestur-Ísafjarðarsýslu með öllum húsum og mann- virkjum, sem á jörðinni eru, ásamt öllum gögnum og gæðum, sem jörðinni fylgja og fylgja ber, fyrir umsamið kaupverð að upphæð 15 kr. 650.000.00 — sexhundruðogfimmtíuþúsund krónur 00/100 —. Kaupverðið greiðir kaupandinn — Jarðeignasjóður ríkisins — sem hér segir: 1. Með því að taka að sér skuld við Stofnlánadeild Búnaðarbankans kr. 126.239.76 2. Með því að greiða skuld við Samvinnubankann — 87.952.00 3. Með því að greiða skuld við Stefán Pálsson — 226.003.00 4. Með því að greiða skuld við Orkusjóð — 22.541.00 5. Með því að greiða í peningum við undirskrift þessa afsalsbréfs — 100.000.00 6. Með því að greiða í janúar 1971 — 87.264.24 Samtals kr. 650.000.00% Undir þetta afsal skrifa f. h. seljanda Trausti Friðbertsson eftir umboði og f. h. kaupanda Ingólfur Jónsson landbúnaðarráð- herra. Afsal þetta var móttekið til þinglýsingar af sýslumanni Ísa- fjarðarsýslu 4. desember 1969. Aðdragandi að sölu þessari á umgetnum jörðum var sá að sögn forsvarsmanns Jarðeignasjóðs, að á árinu 1968 fór Halldór Guð- bjartsson þess á leit, að Jarðeignasjóður ríkisins keypti af hon- um nefndar jarðir samkvæmt ákvæðum í lögum nr. 54/1967 um Jarðeignasjóð ríkisins, þar sem hann yrði að hætta búskap vegna heilsubrests. Tilmæli sín um fyrrgreind kaup ítrekaði Halldór við Jarðeignasjóð síðar. Auk þess mun Halldór hafa þá og síðar auglýst jörðina til sölu. Þann 9. júní 1969 sendi Halldór Guðbjartsson Jarðeignasjóði svofellt bréf: „Hér með óska ég undirritaður eftir, að Jarðeignadeild ríkis- ins kaupi af mér eignarjörð mína Kirkjuból í Korpudal, Önundar- firði, þar sem mér er nauðugur einn kostur samkvæmt meðf. vottorðum þar um að hætta búskap vegna atvinnusjúkdóms. Jörðin hefur að undanförnu verið auglýst til sölu án árangurs, og meðfylgjandi er yfirlýsing um, að Mosvallahreppur muni ekki nota forkaupsrétt sinn að jörðinni. Vænti svars yðar við allra fyrstu hentugleika.“ Í framhaldi af þessu og að beiðni forráðamanna J arðeignasjóðs 16 fór fram skoðun og mat á umgetnum jörðum samkvæmt 8. gr. laga um Jarðeignasjóð. Matsnefnd skipuðu þeir Gizur Bergsteins- son, þáverandi hæstaréttardómari, Árni Jónsson ráðunautur og Pálmi Einarsson, þáverandi landnámsstjóri. Í matsgerðinni er tal- að um jörðina Kirkjuból, en af gögnum málsins má sjá, að hér er einnig um að ræða jörðina Efstaból. Samkvæmt matsgerð, sem dagsett er 1. september 1969, eru báðar jarðirnar metnar sem hér segir: 1. Landverð og hlunnindi kr. 425.000.00 2. Húsaverð — 225.000.00 Matsverð alls kr. 650.000.00 Sveinbjörn Dagfinnsson hæstaréttarlögmaður sagðist hafa að- allega annazt kaup jarðanna f. h. Jarðeignasjóðs. Hann sagði, að honum hafi ekki verið kunnugt um fyrrnefnt forkaupsréttar- ákvæði í afsali frá 17. apríl 1964, þegar kaup voru gerð. Hann sagðist hafa aflað veðbókarvottorða frá sýslumanninum í Ísafjarð- arsýslu varðandi nefndar jarðir, en eigi sé getið um neitt for- kaupsréttarákvæði á veðbókarvottorði varðandi jörðina Kirkju- ból. Veðbókarvottorðin eru dagsett 27. október 1969. Endanleg ákvörðun um kaup jarðanna mun eigi hafa verið tekin, fyrr en matsgerð lá fyrir. Halldór Guðbjartsson mun hafa flutzt til Noregs sumarið 1969, en áður fól hann Trausta Friðbertssyni, Flateyri, að annast sölu nefndra jarða. Þann 20. maí 1969 skrifaði Trausti Stefáni Pálssyni, föður stefn- enda, svofellt bréf: „Sendi hér með eftirrit af tilboði um kaup á jörðinni Kirkjuból í Korpudal, Önundarfirði, V.Ís. Samkvæmt samtölum okkar í síma og ákvæði í afsali þínu fyrir nefndri jörð býð ég þér og þín- um börnum forkaupsrétt að jörðinni með þeim skilmálum, er koma fram í kauptilboðinu. Vinsamlegast svaraðu sem allra fyrst.“ Með nefndu bréfi fylgði svofelld greinargerð, dags. sama dag. „Í framhaldi af símtali okkar í dag varðandi verð og kaup á Ki! kjubóli í Korpudal, Önundarfirði, vil ég hér með gefa þér upp lánsupphæðir, sem hvíla á jörðinni og hugsanlegt væri að fá lánaðar áfram. 17 Skuldareigandi Eftirst. Vanskil Afborg. 69 Vextir í okt. 68 — m/vöxtum greiðist strax Búnaðarbanki Íslands v. stofnlán og veðd. I. og II. 112.863.31 11.500.00 nóv. 11.500.00 m/vöxtum Orkusjóður III. veðr. 14.444.00 Stefán Pálsson Innheimt í Búnaðarb. um v. IV. veðr. 120.000.00 70.000.00 1/11 20.000.00 9.000.00 Samvinnnu- bankinn v/Kt. Önfirðinga V. veðr. 80.000.00 ág. 10.000.00 7.600.00 Kr. 327.000.00 81.500.00 41.500.00 16.600.00 Eins og ég gat um, hefi til kaups á kr. 600.000.00, ég umboð til þess að bjóða nefnda jörð sem greiddust þannig: Kaupandi fengi hlutaðeigandi skuldareigendur til að lána Kaupandi greiði áhvílandi vanskil Greiði til eiganda jarðarinnar í einni eða fleiri greiðslum kr. 327.000.00 81.000.00 191.500.00 kr. 600.000.00 Vinsamlegast láttu vita fljótlega.“ Hinn 3. júní 1969 sendi Stefán Pálsson f. h. barna sinna svo- fellt símskeyti til Trausta Friðbertssonar: „Undirritaður óskar eftir að fá sent afrit af kauptilboði í Kirkju- ból í Korpudal, er fram hefur komið, sé það bindandi af hálfu væntanlegs kaupanda og samþykkt af seljanda.“ Eftir að fyrrnefnt afsal hafði verið útgefið til Jarðeignasjóðs, þá töldu stefnendur, að þeim hafi ekki verið boðinn forkaups- réttur, er þau töldu, að þau ættu samkvæmt afsali frá 17. apríl 2 18 1964, og áttu um það viðræður við forsvarsmenn Jarðeignasjóðs. Í framhaldi þar af sendi lögmaður stefnenda svofellt bréf til Jarð- eignasjóðs, dags. 10. febrúar 1970: „Umbjóðendur mínir, Kjartan Stefánsson, Höskuldur Stefáns son, Skúlína Stefánsdóttir, Páll Stefánsson og Össur Stefánsson, hafa í framhaldi af viðræðum okkar falið mér að tjá yður, að þau hyggjast neyta forkaupsréttar síns að jörðinni Kirkjubóli í Korpudal í Mosvallahreppi, V-Ísafjarðarsýslu, sem ríkissjóður mun nú nýlega hafa gert samning um kaup á af Halldóri Guð- bjartssyni. Eins og ég hefi áður tjáð yður, var í afsali fyrir jörð- inni til Halldórs Guðbjartssonar, dags. 17. apríl 1964, svofellt ákvæði: „Ef kaupandi síðar selur jörðina, er börnum seljanda áskilinn forkaupsréttur að henni“. Forkaupsréttarákvæði þessu var þinglýst í afsalinu árið 1964. Umbjóðendur mínir hafa nú árangurslaust beðið þess að vera gefinn kostur á að ganga inn í kauptilboð eða kaupsamning um jörðina, en þar sem þér hafið nú tjáð þeim, að ekki verði tekið tillit til þessa réttar þeirra og ríkissjóður keypt jörðina, eru þau nú kúnin til að leita réttar síns. Þar sem seljandinn, Halldór Guðbjartsson, mun nú fluttur af landi brott, óska ég viðræðna við yður á framangreindum grund- velli, svo unnt megi reynast að leysa málið án milligöngu dóm- stóla.“ Þann 20. febrúar 1970 sendi landbúnaðarráðuneytið f. h. Jarð- eignasjós svofellt svarbréf: „Ráðuneytinu hefur borizt bréf yðar, dags. 10. febrúar, varð- andi kaup Jarðeignasjóðs ríkisins á jörðunum Kirkjubóli og Efsta- bóli í Korpudal, Mosvallahreppi, Vestur-Ísafjarðarsýslu. Á árinu 1968 kom Halldór Guðbjartsson, Kirkjubóli, í Jarð- eignaðeild ríkisins og fór þess á leit, að Jarðeignasjóður ríkisins keypti af honum jarðirnar Kirkjuból og Efstaból skv. 1. 54/1967, þar sem hann yrði að hætta búskap vegna heilsubrests. Jafnframt munu jarðirnar hafa verið margsinnis auglýstar til sölu. Tilmæli sín við Jarðeignasjóð ítrekaði Halldór oft, síðast 9. júní sl., lagði hann þá fram skriflegt tilboð. Hann lét þess aldrei getið, að umbjóðendur yðar ættu forkaups- rétt að jörðunum. Landbúnaðarráðuneytið lét um síðir tilleiðast að kaupa nefnd- ar jarðir. 19 Skv. veðbókarvottorðum, dags. 27. okt., frá sýslumanni Ísafjarð- arsýslu eru engin þinglýst eignabönd á jörðunum. Afsal fyrir jörðunum til Jarðeignasjóðs var gefið út 21/11 sl., og samkvæmt því ber Jarðeignasjóði m. a. að greiða til Stefáns Pálssonar kr. 226.003.00, og var sú fjárhæð gefin upp nokkru áður af yður. Síðar eftir útgáfu afsals var upphæð þessi hækkuð um kr. 6.574.00 samkv. upplýsingum yðar, og létuð þér þess þá jafnframt getið, að börn Stefáns Pálssonar ættu forkaupsrétt. Ekki er upplýst, hvort þau hefðu verið í aðstöðu til að neyta forkaupsréttar síns, þar sem hreppsnefnd Mosvallahrepps á lög- ákveðinn forkaupsrétt skv. 1. 40/1948. Það var sótt fast á Jarðeignasjóð um Þessi jarðakaup, og aðdrag- andi þeirra stóð lengi yfir. Umbjóðendum yðar hlýtur að hafa verið lengi ljóst, að jarðirnar voru falar til sölu. Jarðeignasjóður keypti jarðir þessar í góðri trú skv. tilboði eig- anda, studda veðbókarvottorðum. Eftir að Jarðeignasjóður hefur þannig gerzt eigandi jarðanna, er ekki kleift að lögum að láta umbjóðendur yðar ganga inn í kauptilboð eða kaupsamning“. Ef umbjóðendur yðar vilja þrátt fyrir undanfarandi aðgerðar- leysi vefengja afsalsgerninginn frá 21. nóv. 1969, verður slíkt að gerast fyrir dómstólum. Dæmist afsal Halldórs ógilt, mundi J arðeignasjóður gæta þeirra hagsmuna sinna að vera skaðlaus af viðskiptunum, en engir hags- munir Jarðeignasjóðs eru tengdir því að hafa eignarhald á jörð- um þessum.“ Eins og fyrr er getið, annaðist Trausti Friðbertsson sölu jarð- anna fyrir hönd Halldórs Guðbjartssonar. Trausti hefur komið fyrir dóm. Hann kvaðst fyrst hafa haft afskipti af máli þessu vorið 1969 og hafi þá tvennt eða þrennt komið til að skoða jörðina, en ekki orðið af sölu. Hann sagðist hafa fengið skriflegt umboð frá Hall- dóri til þess að annast sölu umræddra jarða, en umboðið hafi náð til þess að undirrita afsal og annað, er beinlínis laut að sölunni. Hann sagði, að Halldór hafi farið utan til N oregs sumarið 1969, líklega í júlí. Hann sagðist hafa haft nokkrum sinnum samband við syni Stefáns Pálssonar, þá Kjartan, Pál og Höskuld, í Reykja- vík, eftir að hann sendi áðurnefnt bréf, dags. 20. maí 1969, og lét þá á hverjum tíma fylgjast nákvæmlega með, hvað var að 20 gerast í málinu. Einnig sagðist hann hafa látið umboðsmann stefn- enda, Jóhann Ragnarsson hæstaréttarlögmann, vita lauslega um gang málanna. Trausti sagðist hafa talið, að fram hefði komið í munnlegum samtölum við Pál og Kjartan Stefánssyni, að þeir hefðu ekki ætlað að neyta forkaupsréttar, hvorki áður en fyrr- nefnt bréf, dags. 20. maí 1969, var sent né eftir. Trausti sagði Í þinghaldi 24. apríl 1972, að hann hefði haft samband við Kjartan í síma, rétt eftir að Jarðeignasjóður ákvað að kaupa jörðina, en líklega degi áður en afsal var undirritað. Hann sagðist hafa þá sagt Kjartani um gang málsins. Hann sagði, að Kjartan hefði þá spurt sig, hvað gera þyrfti, og sagðist hann þá hafa svarað því til, að greiða þyrfti það, sem Halldór ætti í jörðinni, og greiða eða semja við aðra skuldareigendur. Hann kvaðst hafa skilið Kjartan þá þannig, að viðhorf hans væri óbreytt, og mundi hann því ekki neyta forkaupsréttar, en hann sagðist hafa sagt Kjartani þá, að afsalið yrði undirritað þann sama dag eða næsta. Hann sagðist hafa hringt í Kjartan af skrifstofu Jóhannesar Þ. Jónssonar, starfs- já Sambandi íslenzkra samvinnufélaga, og muni Jóhann- fi vitneskju um, að hann hringdi í Kjartan. Hann sagði, fði ekki fylgzt með samtalinu. Hann sagðist ekki sarnband við systkini Kjartans, þegar málið var komið nnes h nnast þess, að það hefði verið minnzt tarákvæði við fullirúa Jarðeignasjóðs. talað við Skúlínu og Össur varðandi Isson hefði, eftir að jörðin hafði verið ga þakkað sér, að þetta væri komið „ fengi sínar veðkr öfur greiddar. afa hatt samband við Stefán Pálsson, eftir að fyrrnefnt skeyti kom frá Stefáni, dags. 3. júní 1969, og sagt hon- um, „að hann, Trausti, hefði ekki upp á annað að bjóða en það, sem fælist í skilmálum, sbr. bréf Trausta, dags. 20. maí 1969, en því hafði Stefán engu svarað. Trausti sagðist hafa talað við lögfræðing Stefáns síðla sumars 1969 um söluna á jörí þegar að því kom, að hún færi á uppboð, og sagt honum þá, að hann teldi líkur á sölu til Jarðeigna- sjóðs, og einnig hefði hann látið lögfræðinginn vita, dagtíma áður en hann undirritaði afsalið. Trausti sagði, að sér hefði verið ljóst, er hann undirritaði fyrrnefnt afsal, að forkaupsréttar væri getið á afsalinu frá 1964, en hefði talið vegna veðbókarvottorða, #3 Trausti kvaðst Sr 21 er lágu frammi við söluna, ekki ástæðu til að geta um það afsalinu til Jarðeignasjóðs, þar sem ekki væri getið um fo rétt á veðbókarvottorðinu. Allir stefnendur hafa komið fyrir dóm. Kjartan Stefánsson sagði, að hann hefði ekki litið á áðurnefnt bréf Trausta Friðbertssonar, dags. 20. maí 1969, til föður síns sem tilboð um kaup á jörðinni. Þess vegna hefðu systkinin kallað saman fund ásamt föður sínum og hafi niðurstaða þess fundar orðið sú, að ákveðið var að senda áðurnefnt skeyti til Trausta, dags. 3. júní 1969. Kjartan sagði, að Trausti hefði ekki haft sam- band við sig eftir þetta og ekki látið sig vita um, að Jarðeigna- sjóður hygðist kaupa jörðina Kirkjuból. Hann sagðist ekki hafa fengið vitneskju um jarðasöluna, fyrr en hún var um garð geng- in, en sagðist ekki muna nákvæmlega, hvenær vitneskjan barst honum. Hann sagði, að Trausti hefði haft samband við sig og beðið sig að kanna hjá systkinum sínum, hvort þau hefðu hug á að neyta forkaupsréttar að jörðinni. Skömu síðar hafi Trausti borið upp sama erindi, en þá hafi hann bent Trausta á að hafa samband við Skúlínu og Höskuld. Hann kvaðst ekki muna ná- kvæmlega, hvenær viðtöl þessi áttu sér stað, en hann minnti þó, að þau hefðu átt sér stað fyrir 20. maí 1969. Kjartan kvaðst hafa haft vitneskju um vanskil Halldórs Guðbjartssonar við föður hans, Stefán Pálsson, vegna kaupa Halldórs á jörðinni 1964 og að S Stefán hefði krafizt uppboðs á henni þess vegna. Hann kvaðst eigi hafa haft vitneskju um, að Halldór Guðbjartsson skrifaði Jarðeigna- sjóði. Samprófun á framburðum Trausta Friðbertssonar og Kjartans Stefánssonar bar eigi árangur. Páll Ágúst Stefánsson sagði, að Trausti Friðbertsson hefði einu sinni skýrt sér frá því, að jörðin Kirkjuból væri til sölu. Það hafi verið í ágúst 1969, að því er hann taldi, og hafi það samtal átt sér stað í húsnæði Rafiðjunnar h/f að Vesturgötu 11, Reykja- vík. Trausti Friðbertsson hélt því fram í sama þinghaldi, að hann hefði oftar en einu sinni talað við Pál. Við samprófun náðist eigi samræmi í framburðum þeirra varðandi þetta atriði. Páll sagði, að sér hafi fundizt ekki neitt ákveðið koma fram um sölu jarðarinnar í umræddu viðtali við Trausta, hvorki um kaupanda né söluverð. Páll sagði, að sér hafi borizt vitneskja um sölu iarðarinnar um 22 miðjan desember 1969 frá umboðsmanni stefnenda og hafi hann um 20. s. m. ásamt Höskuldi bróður sínum rætt við Sveinbjörn Dagfinnsson hæstaréttarlögmann, forstöðumann Jarðeignasjóðs. Páll sagði, að þau systkinin hafi falið umboðsmanni sínum, strax eftir að þeim var ljóst, að salan hafði farið fram, að gæta hagsmuna sinna. Páll taldi, að hann hafi gert Trausta Friðberts- syni grein fyrir því, að áhugi þeirra fyrir kaupum á jörðinni væri fyrir hendi. Páll sagði til skýringar á því, hvers vegna hann hefði ekki strax hafizt handa og látið gera ráðstafanir til að kaupa jörðina, eftir að hann talaði við Trausta í ágúst 1969, að hann hafi viljað hafa fasta viðmiðun við væntanleg kauptilboð, áður en afstaða væri tekin um kaup. Hann taldi, að hann hafi ekki getað sætt sig við kaupverðið 600 þús. krónur, en sagði jafn- framt, að sér hafi ekki fundizt vera um raunverulegt verð í skil- málum, sbr. bréf Trausta, dags. 20. maí 1969, og þess vegna hafi hann beðið með að taka afstöðu til þess að neyta forkaupsréttar síns. Höskuldur Stefánsson sagðist hafa hitt Trausta Friðbertsson í Garðastræti í Reykjavík í aprílmánuði 1969 og frétt þá um vænt- anlega brottför Halldórs Guðbjartssonar af jörðinni. Síðan kveðst Höskuldur ekki hafa haft fregnir um mál þetta, fyrr en bréf Trausta, dags. 20. maí, barst föður hans, Stefáns. Hafi þau syst- kinin haldið þá fund, en niðurstaða fundarins varð sú, að Trausta var sent skeyti, dags. 3. júní 1969, sem fyrr er getið um. Hösk- uldur sagðist ekki hafa rætt við Trausta um söluna á jörðinni Kirkjubóli, en frétt um miðjan desember, að jörðin væri þá seld Jarðeignasjóði. Höskuldur kvaðst eigi hafa látið Trausta Friðberts- son vita um áhuga sinn á að neyta forkaupsréttar síns utan það, sem kemur fram í nefndu símskeyti. Í réttarhaldi síðar taldi Trausti, að rétt gæti verið hjá Höskuldi um framangreint samtal þeirra. Skúlína Stefánsdóttir kveðst fyrst hafa vitað um sölu jarðarinn- ar Kirkjubóls í Korpudal í desember 1969. Hún sagði, að hana rámaði í, að hún hafi verið á fundi með bræðrum sínum, þar sem þessi mál voru rædd, þegar henni var sýnt skeyti það, sem Trausta Friðbertssyni var sent, dags. 3. júní 1969. Hún sagði enn fremur, að Trausti hafi ekki haft samband við sig um jarðarsöluna. Össur Stefánsson sagðist hafa verið á fundi með systkinum sínum, er ákvörðun var tekin um að senda Trausta Friðbertssyni umrætt skeyti, dags. 3. júní 1969. Hann sagði, að Trausti hefði aldrei haft samband við sig. Hann sagðist ekki hafa haft vitneskju um, að Jarðeignasjóður ætlaði sð kaupa, og ekki vitað um 23 kaupin, fyrr en þau voru afgerð, en mundi hins vegar ekki ná- kvæmlega, hvernær vitneskja um það barst honum. Vitnið Stefán Pálsson, faðir stefnenda, kvaðst hafa verið á fundi með börnum sínum vorið 1969, eftir að bréf Trausta Friðberts- sonar, dags. 20. maí þ. á., barst. Eftir þann fund hafi verið sent símskeyti, áður nefnt, dags. 3. júní 1969, sem innihélt samþykki allra þeirra, er voru á fundinum. Vitnið taldi ástæðuna fyrir sam- Þykktinni hafa verið þá meðal annars, að þeim hefði ekki fund- izt koma nægilega ákveðið fram í bréfi Trausta og skilmálum, hvort tilboðið væri bindandi. Vitnið vildi ekki fullyrða neitt um það, hvort það hafi vitað um sölu jarðarinnar til J arðeignasjóðs, áður en hún fór fram. Vitnið sagðist ekki hafa haft frekara sam- band við Trausta út af jarðasölunni. Trausti sagði hins vegar í sama réttarhaldi, að hann hefði hringt til Stefáns eftir viðtöku nefnds skeytis og sagt honum, að hann, Trausti, hefði engu við að bæta, sem fram hefði komið í bréfi hans frá 20. maí 1969 og meðfylgjandi skilmálum. Um þetta atriði náðist eigi samræmi við samprófun. Vitnið, sem er 75 ára að aldri, kvaðst vera orðið nokkuð gleym- ið og ekki geta munað það, sem vitnið Trausti Friðbertsson sagði um þakklæti hans vegna afskipta Trausta af jarðasölunni. Vitnið segist ekki hafa verið umboðsmaður barna sinna nema við sendingu umrædds skeytis. Í réttarhaldi 23. september 1970, eftir að stefnendur Kjartan Stefánsson og Páll Stefánsson höfðu komið fyrir dóm, sagði vitnið Trausti Friðbertsson, að hann hefði rætt þessi mál við Kjartan og Pál saman og hvorn í sínu lagi. Vitnið kvaðst ekki muna greini- lega, á hvaða tíma viðræður þessar við Kjartan og Pál fóru fram, en telur, að þær hafi átt sér stað, áður en það fékk skeytið, sem áður er nefnt, en einnig eflaust eftir það. Jóhannes Þ. Jónsson hefur komið fyrir dóm sem vitni. Vitnið kvaðst muna eftir því, að Trausti Friðbertsson hafi kom- ið á skrifstofu sína síðari hluta nóvember 1969. Vitnið sagði, að Trausti hefði þá rætt um hugsanlega sölu á jörðunum Kirkjubóli og Efstabóli og hafi komið til mála, að Trausti framseldi vitn- inu umboð til þess að annast sölu jarðanna. Vitnið sagði, að í þetta sinn hafi Trausti hringt í síma og áður haft við orð að hringja í Kjartan Stefánsson, einn af stefnendum málsins. Vitn- ið segist ekki hafa fylgzt með samtalinu, en hafa heyrt ávæning af því, en geta þó ekki skýrt frá efni þess. Í málinu hefur verið lögð fram yfirlýsing hreppsnefndar Mos- 24 vallahrepps um, að hreppurinn muni ekki neyta forkaupsréttar. Yfirlýsing þessi, dags. 6. júní 1969, var send til Jarðeignasjóðs með bréfi Halldórs Guðbjartssonar, sem áður er um getið og er svohljóðandi: „Hreppsnefnd Mosvallahrepps hefur ákveðið að nota ekki for- kaupsrétt sinn að jörðinni Kirkjubóli í Korpudal í Önundarfirði, en telur mjög æskilegt, að Jarðakaupasjóður ríkisins kaupi hana“. Yfirlýsingin er undirrituð af oddvita Mosvallahrepps f. h. hrepps- nefndar. Í málinu hefur verið lagt fram svofellt bréf oddvita hrepps- nefndar Mosvallahrepps, dags. 28. september 1972: „Árið 1969 var Mosvallahreppi gefinn kostur á að nota forkaups- rétt sinn að jörðinni Kirkjubóli í Korpudal, en því boði hafnaði sveitarstjórnin. Segir svo í gerðabók hreppsnefndar: „Fyrir lá, að Jarðeignasjóður ríkisins var líklegur kaupandi að jörðinni. Afstaða var tekin til málsins á þeim grundvelli og samþykkt að nota ekki forkaupsréttinn.“ Þetta vottast. Kirkjubóli í Bjarnardal, 28. sept. 1972. Guðmundur Ingi Kristjánsson oddviti Mosvallahrepps.“ Guðmundur Ingi Kristjánsson, oddviti Mosvallahrepps, kom fyrir dóm 19. október 1972 sem vitni. Hann sagði, að ákvörðun hreppsnefndar hafi ekki legið til grundvallar ákvörðun þeirri, er umrædd bókun í gerðabók hrepps- nefndar Mosvailahrepps felur í sér, heldur hafi hann haft munn- legt samband við aðra hreppsnefndarmenn og ritað í gerðabókina og undirritað einn nefnda bókun, sem hafi verið í samræmi við vilja annarra hreppsnefndarmanna. Hann var spurður að því, hvort vitneskja um fyrrnefnt forkaupsréttarákvæði samkvæmt afsali frá 1964 hefði legið fyrir hjá honum, þegar fyrrgreind ákvörðun var tekin að neyta eigi forkaupsréttar. Hann sagðist halda, að hann hafi ekki vitað um það þá. Hins vegar kvaðst hann ekki muna, hvenær hann komst að því, að börn Stefáns áttu forkaupsrétt að jörðinni, en taldi sennilegt, að það hefði verið eftir að mál þetta byrjaði, sennilega á árinu 1970. Hann sagði, að afstaða hreppsnefnd- ar gagnvart máli þessu, eins og það horfði við núna, lægi ekki fyrir. Hann sagði, að hreppsnefndin hefði stundum notað forkaups- rétt sinn að jörðum, þegar ekki væri vitað um neinn væntan- legan ábúanda, er vildi kaupa viðkomandi jörð. Hann sagði, að hann hefði talið það líklegt, að Jarðeignasjóður, ef hann keypti Kirkjuból, reyndi að fá einhvern ábúanda á jörðina. Hann sagði, 25 að sjálfsagt bæri að líta einnig á fyrrnefnda yfirlýsingu hrepps- nefndar sem meðmæli hennar með, að Jarðeignasjóður keypti jörðina, meðal annars vegna stuðnings og tillitssemi við Halldór Guðbjartsson, þáverandi eiganda jarðarinnar, til þess að hann gæti losnað við jörðina, þar sem hann var þá orðinn heilsulaus. Hann sagði, að bréf hefði komið frá börnum Stefáns Pálssonar, stefnendum málsins, einhvern tíma á árinu 1971 til hreppsnefnd- ar Mosvallahrepps. Efni bréfs þessa sagði hann hafa verið það að óska eftir meðmælum hreppsnefndar um, að þau systkinin fengju jörðina keypta, og sögðust þau hafa ónefndan ábúanda. Hann sagði, að hreppsnefndin hefði svarað þessu erindi á þá leið, að hún mælti helzt með því, að væntanlegur ábúandi fengi jörðina keypia. Hann sagði, að áður, líklega í ársbyrjun 1970, hefði hrepps- nefnd mælt með því, að Ólafur Þórðarson, skólastjóri á Suður- eyri, og Pétur bróðir hans fengju jörðina keypta og sætu hana. Verður nú fjallað um frávísunarkröfu stefnda Jarðeignasjóðs ríkisins. Við munnlegan flutning málsins krafðist lögmaður stefnda Jarð- eignasjóðs, að málinu yrði vísað frá dómi, þar sem eigi væri um dómtæka kröfu að ræða. Taldi hann, að Mosvallahreppur ætti forkaupsrétt gagnvart stefnendum, ef riftunarkrafan yrði tekin til greina, og væri því eigi hægt að leggja efnisdóm á málið. Af- staða Mosvallahrepps til þess, hvort hreppurinn neytti bessa for- kaupsréttar, lægi ekki fyrir nú, en hann gæti gert rétt sinn gild- andi, hvenær sem væri. Lögmaður stefnda Halldórs Guðbjartssonar mótmælti eigi fram- kominni frávísunarkröfu. Lögmaður stefnenda mótmælti frávísunarkröfunni. Kröfu sína studdi hann þeim rökum, að krafan væri fyrir það fyrsta of seint fram komin. Að öðru leyti væri ekkert því til fyrirstöðu, að leggja mætti efnisdóm á málið. Mosvallahreppur hefði með yfirlýsingu sinni til Jarðeignasjóðs gefið skýlausa og afdráttarlausa yfirlýs- ingu um, að hann félli frá forkaupsrétti, og væri því fjarstæða að álíta, að Mosvallahreppur ætti nokkurn forkaupsrétt gagn- vart stefnendum málsins, sem hefðu átt samningsbundinn for- kaupsrétt samkvæmt áðurnefndu afsali, er Stefán Pálsson seldi Halldóri Guðbjartssyni jörðina á árinu 1964, en því afsali hefði verið þinglýst. Af fyrrgreindum ástæðum bæri því eigi að vísa málinu frá dómi. Við úrlausn þessa máls verður eigi hjá því komizt að huga að réttarstöðu Mosvallahrepps. 26 Hreppurinn hafnaði með skriflegri yfirlýsingu forkaupsrétti sínum að jörðinni Kirkjubóli, þegar hún var á sínum tíma seld Jarðeignasjóði. Í yfirlýsingunni kom það jafnframt fram, að hrepp- urinn taldi æskilegt, að Jarðeignasjóður keypti hana. Í lok rann- sóknar málsins kom oddviti Mosvallahrepps fyrir dóm. Kom þar fram hjá honum, að afstaða hreppsnefndar Mosvallahrepps gagn- vart máli þessu lægi eigi ljós fyrir. Hann gat þess og, að hrepp- urinn hefði stundum neytt forkaupsréttar, þegar ekki væri vitað um ábúanda, er kaupa vildi viðkomandi jörð í slíkum tilfellum. Einnig gat hann þess, að stefnendur málsins hefðu á árinu 1971 leitað eftir meðmælum hreppsnefndar um að fá jörðina keypta, en því hafi verið synjað. Í máli þessu hefur því ekki komið fram, hver er afdráttarlaus afstaða hreppsins til málsins. Dómarinn telur, að eigi sé rétt að taka efnislega afstöðu til þess, hvort Mosvallahreppur eigi hér forkaupsrétt gagnvart stefn- endum málsins eða ekki, þar sem Mosvallahreppur er eigi aðili að málinu. Ljóst má þó telja, að Mosvallahreppur getur hér átt hagsmuna að gæta, og mundu því væntanleg úrslit málsins geta raskað þeim hugsanlegu hagsmunum hreppsins. Mosvallahreppur hefur ekki tekið þátt í málshöfðun, og hon- um hefur ekki verið stefnt. Af þeim sökum telur dómarinn, að eigi sé fært að kveða upp fullnaðar efnisdóm í málinu. Kröfugerð stefnenda í málinu er tvíþætt. Annars vegar er gerð krafa um, að rift verði sölu þeirri, er fram fór 21. nóvember 1969 á fyrrgreindri jörð, svo og að stefnendum verði heimilað að kaupa jörðina með sömu kjörum og hún var seld samkvæmt þeim samn- ingi gegn yfirtöku þeirra á veðskuldbindingum þeim, sem á jörð- inni hvíla, og gegn peningagreiðslu á eftirstöðvum kaupverðs. Dómarinn lítur svo á, að dómur geti gengið um þann hluta máls- ins, er lýtur eingöngu að kröfunni um riftun. Eigi verður séð, að Mosvallahreppur geti verið aðili að þessum hluta málsins. Hugsanlegur réttur Mosvallahrepps vaknar því aðeins, að rift- unarkrafa stefnenda verði tekin til greina. Það er því eðlilegt, að aðiljar geti fengið úrlausn þessa sakarefnis, og sýnist því ástæðu- laust að vísa málinu í heild frá dómi. Með vísun til framanritaðs, sbr. 46. gr. laga nr. 85/1936, ber að vísa frá dómi kröfu stefnenda um, að þeim verði heimilað að kaupa umrædda jörð Kirkjuból með sömu kjörum og hún var seld samkvæmt afsali, útgefnu 21. nóvember 1969 af Halldóri Guð- bjartssyni til Jarðeignasjóðs ríkisins, gegn yfirtöku þeirra á veð- 27 skuldbindingum þeim, sem á jörðinni hvíla, og gegn peninga- greiðslu á eftirstöðvum kaupverðs jarðarinnar. Afstaða til málskostnaðar í þessum hluta málsins verður tekin við uppkvaðningu væntanlegs efnisdóms í málinu. Með úrskurði, uppkveðnum 17. nóvember 1970, vék hinn reglu- legi dómari, Björgvin Bjarnason sýslumaður, sæti í málinu. Hinn 24. júní 1971 var Þorleifur Pálsson stjórnarráðsfulltrúi skipaður setudómari í máli þessu. Hefur hann frá beim tíma farið með mál þetta og kveðið upp dóm Þennan. Sá dráttur, sem orðið hefur á uppsögn dóms þessa, stafar meðal annars af veikindum dómarans eftir dómtöku málsins svo og vegna anna, meðal annars vegna nauðsynlegra ferðalaga utan bæjar. Dómsorð: Kröfu stefnenda um, að þeim verði heimilað að kaupa fram- angreinda jörð, er vísað frá dómi. Fötudaginn 19. janúar 1978. Nr.55/1972. Plógur h/f (Sigurgeir Sigurjónsson hrl.) gegn Eggert Hjartarsyni (enginn) og Kjarna s/f (Páll S. Pálsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Áfrýjun. Aðiljaskipti. Málskostnaður. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnum 4. maí og 7. Júní 1972. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur með þeirri breytingu, að málskostnaður í hér- 28 aði verði hækkaður og stefndu dæmt að greiða hann óskipt. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi stefndu, Stefndi Kjarni s/f krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá Hæstarétti, en til vara sýknu af kröfum áfrýjanda. Í báðum tilvikum krefst hann málskostnaðar úr hendi áfrýj- anda fyrir Hæstarétti. Stefndi Eggeri Hjartarson hefur ekki sótt þing fyrir Hæsta- rétti og engar kröfur gert. Stefndi Kjarni s/f byggir frávísunarkröfu sína á því, að máli verði eigi áfrýjað til Hæstaréttar í því skyni einu fá breytt málskostnaðarákvæði héraðsdóms, sbr. 3. mgr. 13. rt. laga nr. 57/1962. Samkvæmt fyrrgreindu ákvæði verður ákvörðun héraðs- dóms um málskostnað einungis skotið til Hæstaréttar í sam- bandi við áfrýjun dóms eða dómsathafnar. Ákvæði þetta girðir eigi fyrir, að áfrýja megi máli í heild, þótt ekki sé kraf- izt breytinga á öðru en ákvörðun um málskostnað. Verður því frávísunarkrafan eigi til greina tekin. Á dómþingi 21. febrúar 1972 lagði héraðsdómari fram bréf, sem honum hafði borizt frá stefnda Eggert, þar sem hann lýsir því, að hann hafi framselt stefnda Kjarna s/f mál þetta og það sé honum óviðkomandi. Bréfi þessu fylgdi útdráttur úr samningi þessara aðilja, dagsettum 13. október 1971, þar ser segir, að stefndi Eggert afsali í hendur stefnda Kjarna s/f „öllum réttindum og skyldum fylgjandi stefnu og máls- höfðun á hendur Plógi h/f... fyrir ágang á einkaleyfisrétt Á þessu sama dómbþingi lýsti lögmaður Kjarna s/f því, að hann hefði „tekið að sér mál þetta fyrir hönd sóknaraðilja, sem nú sé Kjarni s/f....“ Eigi var sótt þing í umrætt sinn af hendi stefnda Eggerts. Á dómþinginu var ekki af hendi áfrýjanda tekin afstaða til þessa, en í bréfi lögmanns hans 1. marz 1972 til lögmanns stefnda Kjarna s/f segir, að hann geti að svo stöddu ekki tekið afstöðu til krafna um aðilja- skiptin. Er mál þetta kom næst fyrir dóm 21. marz 1972, var hvorki sótt þing af hendi stefndu Eggerts né Kjarna s/f, og 29 krafðist áfrýjandi þess þá, að málið yrði hafið og stefndu dæmt að greiða honum málskostnað óskipt. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um hafningu máls þessa. Samkvæmt framangreindu hafði stefndi Kjarni s/f gerzt sóknaraðili málsins í héraði, þegar það var hafið, sbr. 1. mgr. 53. gr. laga nr. 85/1936. Bar því samkvæmt 1. mgr. 180. gr. þeirra laga að dæma hann til greiðslu málskostnaðar. Áfrýj- andi hafði ekki fallið frá málskostnaðarkröfu á hendur stefn- anda málsins, Eggert Hjartarsyni. Var því rétt að dæma hann einnig til málskostnaðargreiðslu. Eins og málssókninni var háttað, þykir eftir atvikum mega ákveða málskostnað í hér- aði úr hendi begsja stefndu hér fyrir dómi kr. 30.000.00, sem þeir greiði óskipt. Eftir þessum málalokum ber að dæma stefndu til að greiða áfrýjanda óskipt málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 18.000.00. Á dómþingi í málinu 1. október 1968 var ákveðinn munn- legur málflutningur, og lögmenn aðilja fengu sameiginlegan frest um óákveðinn tíma til öflunar sagna. Næst var þingað í málinu 21. febrúar 1972. Ekki verður séð, að aflað hafi verið gagna um efni málsins á þessum tíma. Ber að víta þennan óhæfilega drátt á rekstri málsins. Við uppsögu dóms hefur héraðsdómari lagt fram skjal, sem honum hafði borizt frá lögmanni áfrýjanda eftir dómtöku málsins og eigi hafði verið kynnt stefndu. Þá er í héraðsdómi vísað til bréfs, sem héraðsdómara barst eftir dómtöku máls- ins frá lögmanni stefnda Kjarna s/f og hvorki hafði verið lagt fram né kynnt áfrýjanda. Er þetta mjög aðfinnsluvert. Dómsorð: Ákvæði héraðsdóms um hafningu máls þessa er staðfest. Stefndu, Eggert Hjartarson og Kjarni s/f, greiði óskipt áfrýjanda, Plógi h/f, kr. 30.000.00 í málskostnað í héraði og kr. 18.000.00 í málskostnað fyrir Hæstarétti að við- lagðri aðför að lögum. 30 Dómur bæjarþings Reykjavíkur 14. apríl 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms 21. marz s.l., hefur Eggert Hjartarson, Hvammstanga, Vestur-Húnavatnssýslu, höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 4. júlí 1968, á hendur Plógi h/f, Hólahreppi, Skagafjarðarsýslu, til greiðslu bóta að fjárhæð kr. 1.500.000.00 auk 1% dráttarvaxta fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 16. maí 1968 til greiðsluðags auk alls málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt taxta L. M. F. Í. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar, að hann verði al- gerlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en stefnandi dæmd- ur til að greiða honum mjög ríflegan málskostnað að mati dómsins. Málavexti kveður stefnandi vera þá, að hið stefnda félag hafi látið smíða lokræsaplóg og notað hann sumarið 1967 til að rista lokræsi, sem séu um 1500 km að lengd. Kveðst stefnandi telja, að smíði plógsins og aðferð sú, sem notuð hafi verið við ristunina, brjóti í bága við einkaleyfisrétt hans samkvæmt einkaleyfisum- sókn nr. 1386 frá 25. janúar 1965. Hér sé því um einkaleyfiságang að ræða samkvæmt 21. gr. laga nr. 12/1923 um einkaleyfi, sbr. 6. gr., 2. málsgrein, sömu laga. Kveðst stefnandi áskilja sér allan rétt til að gera til þess kröfur síðar, að umræddur plógur stefnda verði afhentur honum í samræmi við 21. gr. laga nr. 12/1923. z Stefnandi tekur fram í greinargerð, að hann hafi ekki enn fengið einkaleyfi fyrir uppfinningu sinni né heldur hafi honum verið synjað um einkaleyfi. Mál þetta sé allt í athugun, en rann- sókn slíkra mála taki að jafnaði fleiri ár, áður en niðurstaða fáist. Stefnandi styður m. a. dómkröfur sínar með tilvitnun í 2. mgr. 6. gr. laga um einkaleyfi nr. 12/1923, en þar segir svo m. a.: „Nú hefur maður notað uppgötvun eftir það, er einkaleyfisbeiðni var borin upp, og má þá koma fram ábyrgð á hendur honum fyrir ágang á einkaleyfisrétti (sbr. 21. gr.)....“ Stefnandi kveður af þessu ákvæði ljóst, að vernd einkaleyfisbeiðanda hefjist, er einka- leyfisbeiðni sé borin upp og að frá þeim tíma geti því verið um einkaleyfiságang að ræða, að sjálfsögðu að því tilskyldu, að einka- leyfi fáist síðar. Í 22. gr., 2. mgr., séu síðan ákvæði um fyrningu skaðabótaréttar, sem valdi því, að einkaleyfisbeiðanda geti rekið réttarfarslegar nauður til að höfða mál, svo að hann missi einskis í af skaðabótakröfum sínum, þótt einkaleyfi sé ekki fengið, og sé svo Í því tilfelli, sem hér um ræðir. Stefnandi kveður stefnufjárhæðina miðaða við það, að stefndi 31 greiði honum kr. 1.00 fyrir hvern ristan metra fyrir hina heim- ildarlausu notkun á aðferð hans. Stefndi reisir hins vegar sýknukröfu sína á því í fyrsta lagi, að stefnandi hafi ekki öðlazt neitt einkaleyfi hér á landi. Einka- leyfisumsókn hans nr. 1386 frá 23. janúar 1965 liggi enn óafgreidd í iðnaðarmálaráðuneytinu. Fyrr en einkaleyfi hafi verið veitt stefn- anda í samræmi við nefnda umsókn, hafi stefnandi ekki öðlazt neinn einkarétt til notkunar á tæki því og aðferð, sem um sé að ræða. Um ágang á slíkan „rétt“ geti því ekki verið um að ræða, a. m. k. ekki á þessu stigi málsins. Skilyrði skaðabóta samkvæmt 21. gr. laga um einkaleyfi nr. 12/1923 sé, að einkaleyfi hafi verið veitt, sbr. orðalag, „hver sá, er gengur á rétt þann, er einkaleyfi veitir (5. gr.), er skyldur o. s. frv.“. Í 5. gr. sé einnig talað um, að „án samþykkis einkaleyfishafa megi enginn gera sé að atvinnu eða gróða af því: 1. að tilbúa, flytja inn, eða hafa til sölu hlut þann, er einkaleyfður er“, o. s. frv. Um sjálft einkaleyfið eftir umsókn stefnanda hafi enn ekki verið fjallað af réttum aðiljum. Umsóknin sjálf ein út af fyrir sig veiti stefnanda engan rétt, fyrr en einkaleyfi hafi verið gefið út. Þá fyrst komi ákvæði 2. mgr. 6. gr. til greina, en fyrr ekki. Þá megi telja alveg víst, að einkaleyfisumsókn stefnanda verði algerlega hafnað, þar sem umsókn hans brjóti í bága við íslenzkt einkaleyfi nr. 508, dags. 5. marz 1962, sem sé í eign Vélasjóðs ríkisins, sbr. dskj. nr. 6. Þá er því í öðru lagi algerlega neitað af hálfu stefnda, að tæki það og aðferð, sem hann hafi smíðað og notað, sé brot á upp- götvun stefnanda samkvæmt einkaleyfisumsókn hans, sem fyrr sé nefnd. Stefndi kveðst samkvæmt framanrituðu ekki fá annað séð en að mál þetta sé algerlega að ófyrirsynju höfðað. Stefndi kveður vísan stefnanda til 22. gr., 2. mgr., einkaleyfislaganna ekki heldur afsaka málssókn þessa á nokkurn hátt. Fyrningarreglur þær, er um er að ræða, eigi eingöngu við um hegningu og skaða- bætur til handa „einkaleyfishafa“. Reglur þessar eigi því aðeins við um ágang á veitt einkaleyfi, en ekki um umsókn um einka- leyfi. Af þessari ástæðu hafi heldur engin réttarfarsleg nauðsyn verið fyrir stefnanda að höfða mál þetta. Að því er snerti sjálfa skaðabótaupphæð þá, sem krafizt sé í máli þessu, kr. 1.500.000.00 auk 1% dráttarvaxta fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 16. maí 1968, þá sé það berum orðum viðurkennt af stefnanda, að ekki verði lagður dómur á þessa kröfu endanlega, fyrr en end- anleg úrslit séu fengin um einkaleyfisumsókn hans. Samkvæmt 32 lögum um einkaleyfi nr. 12/1923 sé það aðalreglan, að einkaleyfi verði ekki veitt, fyrr en rannsókn hafi farið fram, annað hvort fyrir atbeina viðkomandi ráðuneytis eða erlendis í einhverju þeirra ríkja, er veita einkaleyfi að rannsókn fram farinni, sbr. 15. og 16. gr. einkaleyfislaganna. Í umsókn stefnanda á dskj. nr. 3 komi hins vegar fram, að stefnandi hafi ekki óskað eftir því, að rannsókn færi fram á uppfinningu hans hér, þar sem ætlunin sé að sækja um einkaleyfi í öðrum löndum. Ekki hafi stefnandi upp- lýst í máli þessu, hvort nokkrar slíkar umsóknir hafi verið lagðar fram í öðrum löndum, sem veiti enkaleyfi að rannsókn fram farinni. Það sé því í raun réttri allt á huldu og í lausu lofti um það, hvort einkaleyfisumsókn stefnanda verði nokkru sinni rann- sökuð, eins og lögin þó geri að skilyrði fyrir veitingu einkaleyfis- beiðnar hans. Komi því ekki til nokkurra mála, að stefndi verði að sætta sig við það, að máli þessu verði frestað, þar til hin nauð- synlega rannsókn á uppfinningu stefnanda fari fram. Hinn 21. febrúar 1972 kom fyrir dóminn ásamt lögmanni stefn- anda, Páli S. Pálssyni hæstaréttarlögmanni, Jón Brynjólfsson verk- fræðingur og skýrði frá, hvað liði rannsókn á hinni umstefndu uppfinningu erlendis. Jafnframt kvað lögmaðurinn sóknaraðilja málsins nú vera Kjarna s/f, Sauðárkróki, sbr. dskj. nr. 8, sem þá var lagt fram. Í þessu þinghaldi var ákveðið og fært til bókar, að næsta þinghald málsins yrði þriðjudaginn 21. marz 1972, kl. 1400. Þennan sama dag á hádegi hitti dómarinn lögmann stefn- anda, Pál S. Pálsson hæstaréttarlögmann, og minnti hann á þing- haldið, sem fram skyldi fara kl. 1400 þá um daginn. Kvaðst lög- maðurinn mundu verða upptekinn sjálfur allan daginn við mál- flutning, en tjáði dómaranum, að hann mundi láta fulltrúa sinn mæta í sinn stað. Á tilsettum tíma, kl. 1400, umræddan dag, 21. marz 1972, mætti lögmaður stefnda, Sigurgeir Sigurjónsson hæsta- réttarlögmaður, en lögmaður stefnanda mætti ekki né heldur neinn fyrir hann, og er liðnar voru 20 mínútur fram yfir þann tíma, sem þinghald skyldi hefjast, án þess að nokkur væri mættur af hálfu stefnanda, bókaði dómarinn þá kröfu lögmanns stefnda, að málið yrði hafið og honum tildæmdur málskostnaður in solidum úr hendi Eggerts Hjartarsonar og Kjarna s/f, Sauðárkróki. Þess skal getið, að dómaranum hefur borizt bréf frá lögmanni stefnanda, Páli S. Pálssyni hæstaréttarlögmanni, þar sem hann gerir grein fyrir ástæðunum til þess, að þingsókn féll niður af hálfu stefnanda, en hann kveður mistök hafa valdið því. Eigi verður efni bréfs þessa hins vegar talið breyta neinu um 33 það, að hefja beri málið, og með tilvísan til 119. gr. einkamálalaga nr. 85/1936, 2. tl., ber því að hefja mál þetta. Eins og þegar er fram komið, hefur lögmaður stefnda krafizt þess, að stefnandi málsins, Eggert Hjartarson, og Kjarni s/f, sem síðar er af stefnanda talinn hafa öðlazt réttindi þau, sem málið fjallar um, verði in soliðdum dæmdir til greiðslu málskostnaðar. Þegar þingsókn féll niður af hálfu stefnanda, hafði dómarinn eigi tekið afstöðu til þess, hvort lögmæt aðiljaskipti hefðu átt sér stað í sóknaraðild málsins samkvæmt 53. gr. einkamálalaga. Eigi lá þá heldur fyrir viðurkenning stefnda á því, að áðurgreind aðiljaskipti hefðu átt sér stað. Samkvæmt þessu þykja eigi efni til að dæma Kjarna s/f til greiðslu málskostnaðar í máli þessu, og ber því að dæma stefn- anda, Eggert Hjartarson, til að greiða stefnda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 10.000.00. Valgarður Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Þess skal getið, að dómsuppsaga hefur dregizt lítið eitt um venju fram vegna mikilla anna dómarans. Dómsorð: Mál þetta er hafið. Stefnandi, Eggert Hjartarson, greiði stefnda, Plógi h/f, kr. 10.000.00 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Fötudaginn 19. janúar 1973. Nr. 11/1973. Valdstjórnin Ssegn Johann Erlaft Hammerski. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Gæzluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Hinn kærða úrskurð hefur kveðið upp Þorgeir Þorsteinsson, fulltrúi lögreglustjórans á Keflavíkurflugvelli. 34 Með kæru 5. þ. m. sem barst Hæstarétti 15. s. m., hefur varnaraðili samkvæmt heimild í 3 tl. 172 gr. laga nr. 82/1961 um meðferð opinberra mála skotið máli þessu til Hæstarétt- ar og krafizt þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur. Eins og í hinum kærða úrskurði greinir, var varnaraðili með úrskurði 8. desember 1972 gert að sæta gæzluvarðhaldi 30 daga vegna sakargiftar um brot gegn lögum nr. 71/1970, en í úrskurði þessum segir svo: „Um kl. 1500 í dag hand- tóku lögreglumenn á Keflavíkurflugvelli og frá varnarliðinu tvo menn, er grunaðir voru um að hafa í fórum sínum fíkni- efni, sem þeir hefðu hug á að koma í verð. Fór handtakan fram í bílaleigubifreið R 25702, sem hinir grunuðu höfðu til umráða, og var þá með þeim í bifreiðinni 3. maður, sem talið er, að þeir hafi ætlað að falast eftir við- skiptum við. Var þegar framkvæmd nákvæm leit á hinum grunuðu og Í bifreið þeirra, og eftir mjög nákvæma leit fundust 950 grömm af efni, sem bæði samkvæmt útliti og lykt gefur til kynna, að um „cannabis“ sé að ræða. Var efni þetta falið í spjöldum á fýsibelg, sem fannst í bifreiðinni, og mjög hugvitsamlega komið þar fyrir. Þá fannst í vörzlum þeirra óeðlilega há fjárhæð peninga í ýmsum myntum að jafngildi nokkuð á annað hundrað þús- und íslenzkum krónum. Menn þeir, er hér um ræðir, eru Peter Antheunis, hollenzk- ur þegn og samkvæmt vegabréfi búsettur í Leiden, Hollandi, og Johann Hammerski, vegabréfslaus, en samkvæmt öðrum skilríkjum, er hann hafði meðf. erðis, með heimilsfang í Banda- ríkjunum. Með því að hér er upplýst, að menn þessir hafa haft í vörzlum sínum mikið magn efna, er sterkar líkur benda til, að séu fíkniefni, er falla undir refsilákvæði laga nr. 77/1970 um tilbúning á ópíum o. fl. (sic), og með því að grunur leik- ur á, bæði með tilliti til þess magns meintra fíkniefna, sem þeir höfðu meðferðis, svo og þeirra peninga, sem á þeim fundust, að þeir hafi stundað dreifingu og sölu á óleyfilegum 35 fíkniefnum, og mál þetta er enn á frumstigi rannsóknar, sem fyrirsjáanlega verður viðamikil og tímafrek, þykir nauðsyn til bera í þágu rannsóknar málsins og til að hindra spill- ingu sakargagna svo og með tilliti til mjög alvarlegra sakar- gifta að úrskurða greinda tvo menn í gæzluvarðhald. Er gæzluvarðhaldsvist ákvörðuð í 30 daga, eða þar til öðru vísi verður ákveðið.“ Hinn 8. desember s.l. var samkvæmt úrskurði, uppkveðn- um sama dag í sakadómi Reykjavíkur, gerð húsleit í herbergi varnaraðilja að Túngötu 43 hér í borg. Við húsleit fannst m. a. nokkurt magn af efnum, „er líkt- ust fíkniefni“, og svonefnd „hassvikt“. Þá fundust verulegar fjárhæðir bæði í íslenzku og erlendu fé. Hinn 11. desember s.l. sendi rannsóknardómari málsins prófessor Þorkeli J óhannessyni, Rannsóknastofu Háskóla Ís- lands í lyfjafræði, til rannsóknar sýni af efni því, er fannst í áðurnefndum fýsibelg. Í bréfi prófessors Þorkels Jóhannes- sonar, dags. 13. desember 1972, segir svo: „Rannsóknastof- unni hefur borizt sýni til rannsóknar með tilliti til kannabis, sbr. bréf yðar, sem dagsett er 11. 12. 1972. Sýnið var mosa- grænt, kornótt og mótað stykki. Hliðar voru sléttar, en lög- unin nokkuð óregluleg. Sýnið var 29 g að þyngd og hafði greinilega kannabislykt. Við smásjárskoðun sást mjög mikið af kirtilhárum, sem eru einkennandi fyrir cannabis sativa. Efnafræðileg rannsókn staðfesti og, að svo væri. Samkvæmt framangreindu var því um kannabis að ræða“. Varnaraðili hefur viðurkennt að hafa átt þátt í því að reyna að selja kannabis, en framburður hans er allur mjög óljós, og óupplýst er, hvernig efni þetta var flutt hingað inn í landið, enda málið allt enn á frumrannsóknarstigi. Af því, sem nú hefur verið rakið, og með vísan til hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann, sbr. 6. gr. laga nr. 71/1970 um tilbúning og verzlun með ópíum o. fl. og 1. tl. 1. mgr. 67. gr. laga nr. 82/1961, sbr. og 65. gr. stjórnarskrár nr. 33/1944. Aðfinnsluvert er, að til rökstuðnings gæzluvarðhaldi í hin- 36 um kærða úrskurði vísar héraðsdómari að nokkru til for- sendna hins fyrra gæduvarðhaldsúrskurðar frá 8. desember 1972. Dómsiorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Keflavíkurflugvallar 5. janúar 1973. Hinn 8. desember s.1. voru tveir erlendir ferðamenn, þeir Johann Erlaft Hammerski, bandarískur þegn, og Peter Antheunis, hol- lenzkur þegn, úrskurðaðir í sakadómi Keflavíkurflugvallar í 30 daga gæzluvarðhald, en þeir höfðu þá fyrr um daginn verið hand- teknir með um 950 gr. af cannabisefni í fórum sínum, svo og fannst í vörzlum þeirra óeðlilega mikið magn peninga í lausum seðlum, sem ekki hefur fengizt viðhlítandi skýring á, hvernig þeir eru að komnir. Hófst rannsókn máls þessa þegar, og hefur hún meðal annars leitt í ljós sterkan grun um, að annar hinna kærðu, Johann E. Hammerski, hafi átt undanfarandi viðskipti með cannabisefni við Íslendinga. Óupplýst er hins vegar enn, hversu víðtæk slík við- skipti hafa verið svo og hvernig cannabisefni það, er hinir kærðu hafa haft á boðstólnum, hefur borizt hingað til landsins. Er meðal annars beðið eftir upplýsingum varðandi hina kærðu frá heima- löndum þeirra um fjárreiður þeirra og fleira. Með því að fyrr- greindur gæzluvarðhaldsúrskurður frá 8. desember s.1. rennur út næstkomandi sunnudag 7. janúar, og rannsókn máls þessa á enn langt í land, þykir nauðsyn til bera í þágu rannsóknar málsins að framlengja gæzluvarðhaldsvist hinna kærðu. Til frekari rökstuðnings vísast að öðru leyti til forsendna upp- haflegs gæzluvarðhaldsúrskurðar yfir hinum kærðu frá 8. des- ember s.1. Með tilvísun til framanritaðs þykir rétt að framlengja gæzluvarðhaldsvist hinna kærðu í 30 daga til viðbótar við fyrri úrskurðartíma. Því úrskurðast: Kærðu, Johann Erlaft Hammerski og Peter Antheunis, sæti hvor fyrir sig gæzluvarðhaldi í 30 daga frá og með 7. janúar 1973, kl. 1930. Skulu þeir taka gæzluvarðhaldsvistina út Í ein- rúmi. 37 Þriðjudaginn 23. janúar 1973. Nr.12/1973. Valdstjórnin Segn Magnúsi Einarssyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Gææluvarðhaldsúrskurður úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar. Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tölulið 172. gr. laga nr. 82/1961 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 11. janúar 1973, sem barst dóminum 16. s. m., og krafizt þess, að úrskurðurinn verði úr gildi felldur. Kærði var handtekinn í Reykjavík um kl. 0300 hinn 11. janúar og færður í fangageymslu. Kl. 1555 þann dag kom hann fyrir rannsóknarlögreglu og var sakaður um að hafa framið þjófnað, svo sem greinir í hinum kærða úrskurði. Dóm- þing í sakadómi Reykjavíkur var háð síðar þennan sama dag. Í endurriti úr sakadómsbók segir: „Í dóminum liggja frammi skýrsla tæknideildar rannsóknarlögreglunnar og ó- fullgerð skýrsla rannsóknarlögreglunnar. — Var nú í dóm- Eftir að úrskurður var færður til bókar, segir svo í endur- riti úr þingbók: „Kl. 1640 er færður fyrir dóminn kærði, Magnús Einarsson sjómaður ... Úrskurðarorð er lesið í heyr- anda hljóði í dóminum...“ Sýnt er af endurriti úr sakadómsbók, sem nú hefur verið rakið, að kærði kom ekki fyrir dómara, fyrr en eftir að hann kvað upp úrskurð um að hneppa skyldi kærða í gæzluvarð- hald. Brýtur það í bága við boð 1. mgr. 65. gr. stjórnarskrár nr. 33/1944 og 66. gr. laga nr. 82/1961. Vegna þessara ann- marka ber að ómerkja hinn kærða úrskurð. Kærumálskostn- aðar hefur eigi verið krafizt. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi. 38 Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 11. janúar 1973. Ár 1973, fimmtudaginn 11. janúar, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var af Þóri Oddssyni kveðinn upp úrskurð- ur þessi. Málsatvik eru þau, að í nótt var brotizt inn að Holtsgötu 10 hér í borg og þar stolið ca. 200 U. S. dollurum, fjórum skartgripa- skrínum, ferðatösku, fyrstadagsumslögum og krukku með eins- eyringum. Við rannsókn tæknideildar rannsóknarlögreglunnar kom í ljós fingrafar á peningakassa, sem dollararnir höfðu verið í, og var það samkennt við far í safni tæknideildar, og reyndist það vera af Magnúsi Einarssyni, Mosgerði 5 hér í borg, sem fæðdur er 6. desember 1948. Kærði hefur eindregið neitað öllum sakargiftum, eftir að hann var handtekinn um kl. 0300 í nótt á Hótel City. Einn af gestum hótelsins, Ingvar Diðrik Júníusson, afhenti rann- sóknarlögreglunni krukku með einseyringum í og 21 fyrstadags- umslag, og reyndist hér vera um hluta þýfisins að ræða. Ingvar Diðrik sagðist í fyrstu hafa veitt þessum munum móttöku úr hendi Magnúsar Einarssonar, en breytti síðan framburði sínum og sagði, að ekki væri víst, að kærði hefði komið með þá, þar sem um fleira fólk hefði verið að ræða. Rannsókn máls þessa er ekki lokið, og þykir því nauðsyn til bera með hliðsjón af framansögðu og tilvísan til 1. tl. 1. mgr. 67. gr. laga nr. 82/1961 að úrskurða kærða í gæzluvarðhald, enda eru ákvæði 65. gr. stjórnarskrár varðhaldinu ekki til fyrirstöðu. Úrskurðarorð: Kærði, Magnús Einarsson, skal sæta gæzluvarðhaldi í allt að 30 dögum. 39 Mánudaginn 29. janúar 1973. Nr. 21/1972: Jón I. Jóhannesson (Árni Guðjónsson hrl.) gegn Einari Jóhannessyni (Sigurður Baldursson hrl.) og skiptaráðandanum í Hafnarfirði (enginn). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 14. febrúar 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 3. s. m. Krefst hann þess, að lagt verði fyrir stefnda skiptaráðandann í Hafnarfirði að taka til opinberrar skiptameðferðar dánar- og félagsbú hjónanna Jóhannesar Einarssonar, er lézt 10. apríl 1942, og Steinunnar Pálmadóttur, er lézt 1. april 1946. Þá krefst áfýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda Einars Jóhannessonar, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en áfrýjandi fékk sjafsókn fyrir Hæsta- rétti 21. janúar 1972. Stefndi Einar Jóhannesson krefst staðfestingar hins á- frýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafvarnarmál, en hann fékk gjafvörn fyrir Hæstarétti 23. janúar 1973. (Af hálfu stefnda skiptaráðandans í Hafnarfirði hefur ekki verði sótt þing hér fyrir dómi og engar kröfur verið hafðar uppi. Lagaheimild skortir til áfrýjunar máls þessa, sem sætir kæru samkvæmt 2. tl. 1. mgr. 21. gr. laga nr. 57/1962. Verður því ekki hjá því komizt að vísa málinu frá Hæstarétti. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður Áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun skipaðra talsmanna áfrýjanda og stefnda Einars Jóhannessonar fyrir Hæstarétti, kr. 8.000.00 til hvors. 40 Dómsöorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun skipaðs talsmanns áfrýj- anda, Árna Guðjónssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 8. 000.00, og málflutningsþóknun skipaðs talsmanns stefnda Einars Jóhannessonar, Sigurðar Baldurssonar hæstarétt- arlögmanns, kr. 8.000.00. Úrskurður skiptadóms Hafnarfjarðar 2. nóvember 1971. Í máli þessu, sem tekið var til úrskurðar í dag að loknum munn- legum málflutningi, liggur fyrir það ágreiningsefni til úrlausn- ar, hvort taka beri til opinberra skipta nú dánar- og félagsbú hjónanna Jóhannesar Einarssonar, er lézt 10. apríl 1942, og Stein- unnar Pálmadóttur, er lézt 1. apríl 1946, en hin látnu hjón bjuggu síðast að Strandgötu 19, Hafnarfirði. Erfingjar eru þrjú börn hinna látnu hjóna, Jón I. Jóhannesson, Móabarði 10, Hafnarfirði, Einar Jóhannesson, Strandgötu 19, Hafnarfirði, og Guðfinna Jóhannesdóttir, sem búsett er í Osló. Skiptabeiðandi er erfinginn Jón I. Jóhannesson, og gerir hann þær réttarkröfur, að umrætt bú verði tekið til opinberra skipta og sér dæmdur málskostnaður að skaðlausu í þessum þætti málsins. Erfinginn Einar Jóhannesson mótmælir því, að umrætt bú verði tekið til skipta nú, þar sem skiptum sé löngu lokið. Hann gerir þær réttarkröfur, að öllum kröfum skiptabeiðanda verði hrundið og sér dæmdur málskostnaður úr hendi hans. Erfingjanum Guðfinnu Jóhannesdóttur hefur verið tilkynnt um málarekstur þennan. Af hennar hálfu hefur ekki verið mætt í málinu, en hins vegar hefur réttinum borizt bréf hennar, þar sem m. a. segir: „Frá minni hálfu er ég persónulega mótfallin, að farið sé að taka upp skipti, hvað viðkemur mínum hlut, þar sem ég tel þeim skiptum löngu lokið.“ Eignir í umræðdu búi voru við andlát þess hjónanna, er lengur lifði, hluti fasteignarinnar að Strandgötu 19 hér í bæ, þ. e. þriðja hæð og ris nefndrar fasteignar, auk innbús og nokkurra peninga. Ekki hafði skiptaráðandi neinn atbeina að því að skipta um- 41 ræddu búi, og ekki leituðu erfingjar eftir því, og erfðafjárskattur var enginn greiddur. Með eignir búsins var farið sem hér segir: 1. Eignarhluta fasteignarinnar að Strandgötu 19 tók erfinginn Einar Jóhannesson í sína vörzlu og til sinna afnota. Eigninni hafði aldrei verið þinglýst á nafn arfláta, heldur á nafn föður- bróður erfingjanna, sem hinn 1. júlí 1947 undirritaði yfirlýsingu um, að erfinginn Einar væri eigandi að eignarhluta búsins í fast- eigninni. Þessari yfirlýsingu var þinglýst hinn 21. júlí 1947, og hefur erfinginn Einar síðan verið þinglýstur eigandi að eignarhlut- anum og búið í húsinu. Það er óumdeilt, að umræddur föðurbróðir erfingjanna var aldrei eigandi að eignarhluta þeim, sem um ræðir. Erfinginn Jón heldur því fram, að umræddur gerningur hafi verið gerður án sinnar vitundar og án síns samþykkis. 2. Peninga og sparisjóðsbækur dánarbúsins tók erfinginn Einar í sína vörzlu. Hann kvaðst hafa séð um „allar útréttingar“, þ. á. m. hafa séð um útförina og frágang á leiði. Hann afhenti með- erfingjum sínum nokkrar fjárhæðir af umræddum innstæðum. Einar telur erfingjann Guðfinnu hafa fengið kr. 7.000.00 og bræð- urna hvorn um sig kr. 2.500.00, en Jón telur sig hafa fengið kr. 2.000.00 og Guðfinnu kr. 6.000.00, en kveðst ekki vita, hvaða fjár- hæð Einar hafi fengið. 3. Ekki er fyllilega upplýst, hvað af innbúi varð. Í bréfi erfingj- ans Einars til Jóns bróður síns, dags. 11. janúar 1971, kemur þó fram, að hann telur innbúið hafa verið mjög óverulegt. Meiri hluti þess hafi brunnið í eldsvoða á aðfaranótt gamlársdags árið 1942 og þeir fáu hlutir, sem þá björguðust, hafi allir verið stór- skemmdir vegna brunans. Guðfinna hafi þó fengið píanó og, að því er helzt verður skilið á bréfinu, einnig saumaborð. Að öðru leyti virðist innbú ekki hafa verið flutt úr húsinu, og virðist það því hafa verið í vörzlu Einars. Á árinu 1959 eða 1960 greiðir svo Einar systkinum sínum kr. 30. 000.00 í peningum hvoru um sig. Því er haldið fram af Jóni, að á þessa fjárhæð hafi verið litið sem innborgun upp í arfs- hluta af báðum aðiljum og kona Einars hafi sagt, að „meira kæmi seinna“, þegar Einar reiddi féð af höndum. Einar heldur því hins vegar fram, að litið hafi verið á þessa greiðslu sem fullnaðaruppgjör og þar með væri öllum skiptum lokið, þótt eigi væri gengið frá því í formi skiptagerðar. Eigi þetta jafnt við um Jón og Guðfinnu. 42 Af hálfu skiptabeiðanda er á því byggt, að umrætt dánarbú hafi aldrei fengið löglega skiptameðferð, og telur skiptabeiðandi því óhjákvæmilega lagaskyldu að taka það til skipta nú. Þar sem ekki sé samkomulag með erfingjum um einkaskipti, verði opinber skipti að fara fram. Því er alfarið mótmælt, að erfingjar hafi skipt með sér búinu í raun. Erfinginn Einar hafi fengið í hendur meginhluta eigna búsins. Sönnunarbyrðin hvíli því á honum fyrir því, að hann hafi greitt meðerfingjum sínum þeirra arfshluta að fullu. Af hálfu erfingjans Einars er aftur á móti á því byggt, að erfingjar hafi skipt búinu með sér í raun og eigi því engar frekari arfskröfur. Á það er bent, að eftir að eldsvoði varð að Strandgötu 19 á aðfaranótt gamlársdags 1942, hafi Einar lagt fram mikla vinnu og fé til endurbyggingar og viðgerða á húsinu og því í raun átt hluta af húsinu, eða a. m. k. verið stór kröfuhafi í búið. Ef tekið sé tillit til verðrýrnunar peninga, frá því Einar greiddi meðerfingjum sínum kr. 30.000.00 hvoru um áramótin 1959— 1960, sé fyllilega ljóst, að hann hafi síður en svo borið meira úr býtum en aðrir erfingjar. Til vara er því haldið fram, að þar sem nú eru liðin meira en 25 ár, frá því arfur tæmdist, og um 12 ár, frá því síðustu greiðslur milli erfingjanna fóru fram, þá sé um slíkt tómlæti að tefla af þeirra hálfu, að útilokað sé fyrir neinn þeirra að krefjast skipta nú. Loks sé á það að líta, að allar hugsanlegar arfskröfur séu löngu fyrndar og glataðar, ýmist vegna hefðar eða vangeymslu, og enn fremur hugsanleg krafa hins op- inbera til erfðafjárskatts. Skiptaráðanda hafi borið að taka bú arfláta til skipta þegar í stað og í síðasta lagi innan 18 mánaða frá andláti ekkjunnar. Fyrningarfrestur á kröfu til erfðafjár- skatts sé 4 ár. Því hljóti krafa hins opinbera til erfðafjárskatts ætíð að vera fyrnd fjórum árum og 18 mánuðum, þ. e. 5% ári, eftir andlát arfláta, sbr. einnig 76. gr. laga nr. 3/1878. Þá er því haldið fram, að skipti séu í raun óframkvæmanleg nú, þar sem útilokað sé að staðreyna eignir búsins eftir svo langan tíma, þ. e. aldarfjórðung. Af hálfu skiptabeiðanda er á það bent, að ástæðan fyrir drætti á skiptum á dánarbúinu sé fyrst og fremst sú, að Einari hafi tekizt eftir krókaleiðum að fá íbúðina að Strandgötu 19 skráða á sitt nafn með því að útvega sér yfirlýsingu 3ja manns, sem aldrei var eigandi íbúðarinnar, og fá þeirri yfirlýsingu þinglýst. Honum hafi því tekizt að fá formlega eignarheimild, án þess að 43 skipti færu fram og skiptagerð eða skiptayfirlýsingu væri þing- lýst. Það sé alkunna, að í raun hafi búskipti um langan aldur borið þannig að hjá flestum skiptaráðendum landsins, ef erfingj- ar hefjast ekki sjálfir handa, þá reki erfingjar sig fljótlega á Það, að þá skorti formlega eignarheimild fyrir viðkomandi eign- um, svo sem fasteignum og bifreiðum, geti því ekki selt slíkar eignir eða veðsett þær og verði því að leita til skiptaráðanda um skiptameðferð. Bú, sem ekki eigi fasteignir eða bifreiðar, geri í fæstum tilvikum meira en að hrökkva fyrir útfararkostnaði og skattskuldum. Ákvæðum skiptalaga um fresti til búskipta hafi því naumast verið beitt í raun undanfarna áratugi. Á það beri enn fremur að líta, að 18 mánaða reglan í 36. grein gjaldþrotaskiptalaganna og reglan í 76. gr. laga nr. 3/1878 sé leiðbeiningarregla, og auk þess verði að telja óheimilt að lög- jafna frá fyrstnefndri lagagrein, þegar um er að ræða dánarbú, þar sem gengizt er við skuldum. Þá sé löng hefð fyrir því að miða upphaf fyrningarfrests á erfðafjárskatti við lok skipta. Sú regla sé raunar engin undan- tekning, heldur meginregla íslenzkra laga um skattkröfur, þær geti aldrei gjaldfallið, fyrr en skattar hafi verið lagðir á, og upp- haf fyrningarfrests miðist við eindaga skattskuldarinnar, en ein- daga skuldarinnar geti aldrei borið að fyrir þann tíma, er skuldin gjaldfellur. ! ' Þá bendir skiptabeiðandi enn fremur á það viðhorf erfingjans Einars, að hann líti ekki svo á, að arfskröfur meðerfingjanna séu fyrndar, þegar hann greiðir þeim kr. 30.000.00 hvorum um ára- mótin 1959—-1960, þótt þá væri liðið á fjórtánda ár frá því arf- urinn tæmdist. Það beri enn fremur vott um hið raunverulega viðhorf hans til búskiptanna, að í júní 1970 hafi erfinginn Einar ritað á blað yfirlýsingu, sem lögð hefur verið fram í málinu og hljóðar svo: „Við undirrituð viðurkennum, að Einar Jóhannesson, bróðir okkar, sé löglegur eigandi að efstu hæð hússins nr. 19 við Strand- götu í Hafnarfirði.“ Þessa yfirlýsingu hafi Einar talið nauðsynlegt að fá meðerf- ingja sína til að undirrita, þar sem hann hafi vitað, að skiptum var eigi lokið og talið arfskröfur systkina sinna kynnu að koma fram. Honum hafi tekizt að fá Guðfinnu til að undirrita yfirlýs- inguna hinn 11. júní 1970, sbr. hið framlagða dómsskjal, en skipta- beiðandi hafi synjað um þá beiðni fyrir sitt leyti, enda talið, að tímabært væri orðið að ganga frá búskiptunum. 44 Loks er krafa skiptabeiðanda studd þeim rökum, að opinber skipti geti aldrei leitt til annars en réttlætis. Ef í ljós kæmi við skiptin, að búið væri uppgert, þá fengi skiptaþoli staðfestingu á því. Það er upplýst í máli þessu, að fasteignin að Strandgötu 19 hér í bæ hefur verið í umráðum erfingjans Einars Jóhannesson- ar hefðartíma fullan samkvæmt 2. gr. laga nr. 46/1905 og hann farið með eignina eins og hann ætti beinan eignarrétt að henni. Lausafjármunir búsins skiptust milli erfingja, og einnig þeir hafa verið í þeirra umráðum hefðartíma fullan. Það verður því ekki talið, að búið geti nú heimt framangreindar eignir úr höndum margnefndra systkina, þar sem fyrir liggur í málinu, að þau hafa unnið á þeim eignarhefð. Erfinginn Einar Jóhannesson tók undir sig sparifjárinnstæður og peninga búsins og greiddi meðerfingjum sínum hluta fjárins. Krafa búsins til fjárins er fyrnd. Það verður því að synja um töku umrædds bús til opinberra skipta nú þegar af þeirri ástæðu, að sannað er, að engar eignir eru lengur í búinu, en samkvæmt fyrirmælum 10. gr. laga nr. 3/1878 fara eigi fram opinber skipti á slíkum búum, þó annars bæri nauðsyn til, samanber einnig 42. gr. sömu laga. Það athugast, að í raun hafa erfingjar í búinu gengizt við arfi og skuldum, og einnig, að eigi hefur verið boð- in fram trygging fyrir skiptakostnaði, sbr. meginreglu 33. gr. laga nr. 25/1929. Málskostnaður fellur niður. Már Pétursson, fulltrúi bæjarfógeta, kvað upp úrskurð þennan. Ályktunarorð: Synjað er um töku dánar- og félagsbús hjónanna Jóhannes- ar Einarssonar, er lézt 10. apríl 1942, og Steinunnar Pálma- dóttur, er lézt 1. apríl 1946, og síðast bjuggu að Strandgötu 19 í Hafnarfirði, til opinberra skipta. Málskostnaður fellur niður. 45 Þriðjudaginn 30. janúar 1973. Nr.17/1973. Ákæruvaldið gegn Agli Grímssyni Thorarensen Birgi Þorvaldssyni og Sigurði Ívari Sigurðssyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Úrskurði um, að dómari víki sæti, hrundið. Dómur Hæstaréttar. Máli þessu hefur saksóknari ríkisins með vísan til 1. tölu- liðs 171. gr. laga nr. 82/1961 skotið til Hæstaréttar með kæru 12. janúar 1973, er hingað barst 23. s. m. Er þess kraf- izt, að hinum kærða úrskurði verði hrundið og dæmt verði, að héraðsdómarinn, Ármann Kristinsson sakadómari, víki ekki sæti í málinu. Greinargerðir hafa hvorki borizt frá hér- aðsdómaranum né verjanda þeim, er greinir í hinum kærða úrskurði. Héraðsdómari varð ekki við þeim tilmælum verjanda að leggja tilteknar spurningar fyrir ákærðu Birgi Þorvaldsson og Sigurð Ívar Sigurðsson varðandi þann hátt, sem héraðs- dómari hafði haft á að áminna þá, er þeir komu fyrir dóm- arann og gáfu skýrslur. Verjandinn skaut ekki þessari synj- un dómarans til Hæstaréttar, sbr. 10. tölulið 172. gr. laga nr. 82/1961, heldur krafðist hann þess, að dómarinn viki sæti í málinu. Synjun dómarans um að bera upp spurningar þær, er í málinu greinir, fyrir framangreindum mönnum gerir hann ekki vanhæfan til að fara með mál þetta, sbr. 2. máls- gr. 15. gr. laga nr. 82/1961 og 36. gr. laga nr. 85/1936. Ber því að fella hinn kærða úrskurð úr gildi. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er úr gildi felldur. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 21. desember 1972. Ár 1972, fimmtudaginn 21. desember, var úrskurður þessi kveð- 46 inn upp á dómþingi sakadóms Reykjavíkur af Ármanni Kristins- syni sakadómara. Málsatvik eru þessu: Með ákæru, dagsettri 4. nóvember 1971, höfðaði saksóknari rík- isins opinbert mál á hendur Agli Grímssyni Thorarensen tækni- fræðingi, Dalalandi 8, Reykjavík, fyrir brot gegn ákvæðum 2. mgr. 25. gr. og 1. mgr. 27. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/ 1968 og 1. mgr. 6., 1. mgr. 24. gr., sbr. 35. og 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. Við rannsókn máls þessa komu m. a. fyrir dóm sem vitni þeir Birgir Þorvaldsson framleiðslustjóri, Grýtubakka 18, Reykjavík, og Sigurður Ívar Sigurðsson vélstjóri, Melholti 2, Hafnarfirði. Með ákæru, dagsettri 19. maí 1972, voru allir hinir framangreindu menn sakaðir um brot gegn 1. mgr. 142. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940, hinn fyrsttaldi sbr. 1. mgr. 22. gr. sömu laga. Þá er leggja skyldi fram skriflegar varnir í málinu hinn ". júlí 1972, krafðist Þórður Ásgeirsson héraðsdómslögmaður, skip- aður verjandi ákærða Egils Grímssonar Thorarensens, þess, að frekari rannsókn færi fram í málinu og 13 nánar tilgreindar spurn- ingar yrðu lagðar fyrir ákærða Birgi og 11 fyrir ákærða Sigurð Ívar. Rannsókn þessi var háð hinn 6. október 1972 að öðru leyti en því, að dómari taldi ekki rétt, að hann legði fyrir hina ákærðu nokkrar spurningar, sem lutu að því, hvort hann hefði rækt embættisskyldu sína að lögum við fyrri yfirheyrslur í málinu. Þegar skipaður verjandi ákærða Egils Grímssonar Thorarensens skyldi leggja fram skriflega vörn hinn 6. þ. m., taldi hann hættu á því, að dómari fengi „ekki litið óhlutdrægt á málavöxtu“ og áréttaði, að hann liti svo á, að dómur yrði ekki réttilega lagður á Í málinu, fengjust ekki svör við áðurnefndum spurningum. Dómari þessa máls er að sjálfsögðu ekki bær um að rannsaka, hvort hann hafi sjálfur framkvæmt ólöglega rannsókn í málinu og þannig brotið gegn 131. gr. almennra hegningarlaga, en að slíku hefur Þórður Ásgeirsson látið liggja í bréfi, sem hann lagði fram á dómþingi sakadóms hinn 6. þ. m. Af nefndum sökum telur dómari rétt, að hann víki sæti í máli þessu ex officio. Ályktunarorð: Dómari víkur ex officio sæti í máli þessu. 47 Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr.58/1972. Áki Jakobsson gegn Skiptaráðandanum í Reykjavík vegna þrotabús Karls Ó. Jónssonar Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Áki Jakobsson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði hann stefnda, skiptaráðandanum í Reykja- vík vegna þrotabús Karls Ó. Jónssonar, sem sótt hefur dóm- þing í málinu og krafizt ómaksbóta, kr. 4.000.00 í ómaks- bætur að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr. 79/1972. Vörður — tryggingar h/f gegn Skiptaráðandanum í Reykjavík f. h. þrotabús Vátryggingafélagsins h/f. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Vörður — tryggingar h/f, er eigi sækir dóm- þing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkis- sjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 48 Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr. 139/1972. Karl Jörgensen gegn Kaupfélaginu Fram, Neskaupstað. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Karl Jörgensen, er eigi sækir dómbþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr. 165/1972. Sveinn Einarsson þjóðleikhússtjóri f. h. Þjóðleikhússins gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Sveinn Einarsson þjóðleikhússtjóri Í. h. Þjóð- leikhússins, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 49 Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr. 166/1972. Sveinn Einarsson þjóðleikhússtjóri f. h. Þjóðleikhússins segn Gjaldheimtunni í Reykjavík. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Sveinn Einarsson þjóðleikhússtjóri f, h. Þjóð- leikhússins, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Föstudasinn 2. febrúar 1973. Nr. 167/1972. Sveinn Einarsson þjóðleikhússtjóri f. h. Þjóðleikhússins gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Sveinn Einarsson þjóðleikhússtjóri f. h. Þjóð- leikhússins, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 50 Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr. 10/1973 Árni Jóhannsson Segn Gjaldheimtustjóranum f. h. Gjaldheimtunnar í Reykjavík. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Árni Jóhannsson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr.15/1973. Gjaldheimtustjórinn f. h. Gjaldheimtunnar í Reykjavík gegn Árna Jóhannssyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, gjaldheimtustjórinn f. h. Gjaldheimtunnar í Reykjavík, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 51 Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr. 8/1972 Hjallur h/f (Sigurður Baldursson hrl.) segn Guðrúnu Þóru Bragadóttur og gagnsök (Örn Clausen hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Vinnuslys. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 20. jan- úar 1972. Krefst hann sýknu af öllum kröfum gagnáfrýj- anda og málskostnaðar bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 3. febrúar 1972. Krefst hún þess, að aðaláfrýjanda verði dæmt að greiða henni kr. 637.087.00 með 7% ársvöxtum frá 20. ágúst 1968 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétii. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur verið aflað skýrslna Ör- yggiseftirlits ríkisins um skoðanir á vélabúnaði aðaláfryj- anda, að því er öryggisráðstafanir varðaði. Við skoðun 12. október 1967 er ekkert talið athugavert. Í skoðunarskýrslu 7. nóvember 1968 er skráð, að setja skuli öryggisrofa á fiskvals fyrir 10. desember s. á. Það virðist þó ekki hafa verið gert, því að í skoðunarskýrslu 27. nóvember 1969 er skráð, að um- bætur hafi ekki verið gerðar og skuli framkvæmdar strax. Öryggisrofi mun síðar hafa verið settur á umrætt tæki, og í skoðunarskýrslu 3. desember 1970 er engin athugasemd gerð. Að beiðni lögmanna aðilja skoðaði starfsmaður Öryggiseftir- litsins vél þessa 16. janúar 1973 og lýsti henni. Segir svo í skýrslu hans: „Hraði valsa reyndist 25 snúningar á mínútu. Þvermál valsa 105 mm. Hæð frá borði að hlíf 28 mm. Frá hlífarbrún að valsi 50 mm. Frá hlífarbrún að inngripi valsa 75 mm. Ummál valsa 325 mm.“ Í héraðsdómi, sem skipaður var sérfróðum meðdómendum, 52 er talið, að áfátt hafi verið öryggisbúnaði vélar þeirrar, sem gagnáfrýjandi vann við, og til þess megi að nokkru rekja orsakir slyssins. Þessu mati meðdómenda hefur ekki verið hnekkt með álitsgerðum annarra sérfróðra manna eða á annan hátt. Svo sem rakið er í héraðsdómi, hefur gagn- áfrýjandi lýst því fyrir dómi, að þesar hún slasaðist, hafi hún verið að láta lítinn óvalsaðan fiskhluta í vélina. Engin tæki hafi verið tiltæk til að ýta slíkum litlum fiskbitum undir öryggishlífina og að völsunum, heldur hafi til þess verið not- uð önnur óvölsuð fiskstykki. Í umrætt sinn hafi engin ó- völsuð fiskstykki verið við hendina og því hafi hún ýtt á eftir þessum fiskbita með hendinni. Í málflutningi aðaláfrýj- anda var á það fallizt, að hér hafi verið um venjuleg vinnu- brögð að ræða á starfsstöð hans. Það verður að teljast óvar- leg vinnutilhögun að láta eigi nota áhald í þessu skyni. Samkvæmt þessu verður að telja, að aðaláfrýjandi ber! fébótaábyrgð á tjóni gagnáfrýjanda vegna slyss þessa. Fallast má á það álit héraðsdóms, að gagnáfrýjandi, sem unnið hafði hjá aðaláfrýjanda um skeið, hafi sýnt nokkra óvarkárni í umrætt sinn. Á hún því sjálf einnig sök á, hvern- ig fór. Þykir eftir atvikum mega staðfesta niðurstöðu héraðs- dóms, að því er sakarskiptingu varðar, og gera aðaláfrýj- anda að bæta tjón gagnáfrýjanda að hálfu. Kröfur sínar hér fyrir dómi hefur gagnáfrýjandi sundur- liðað þannig: 1. Örorkubætur .......0.00000 0... kr. 583.392.00 2. Útlagður kostnaður vegna slyssins — 20.023.00 Miskabætur .......0.00000 0. 0... — 200.000.00 Kr. 803.415.00 Frá þessari fjárhæð hefur gagnáfrýjandi dregið bætur frá Tryggingastofnun ríkisins, kr. 166.328.00. Um 1. kröfulið. Hinn 19. október 1973 reiknaði Þórir Bergsson trygginga- fræðingur með líkindatölum fjárhagstjón gagnáfrýjanda vegna slyssins. Í reikningi þessum tók tryggingafræðingur- öð inn tillit til launahækkana þeirra, sem orðið höfðu frá 22. janúar 1971, er hann síðast reiknaði tjón sagnáfrýjanda, svo og hækkana þeirra á launum, sem hann gerði ráð fyrir, að verða mundu hinn 1. marz 1973. Eru niðurstöðutölur irygg- ingafræðingsins þær, að þannig reiknað nemi verðmæti tjóns gagnáfrýjanda vegna tímabundinnar og varanlegrar örorku alls kr. 583.392.00. Með hliðsjón af líkindareikningi þessum og öðru því, sem hér skiptir máli, þykir tjón gagnáfrýjanda samkvæmt þess- um lið hæfilega ákveðið kr. 300.000.00, og hafa þá verið dregnar frá bætur þær, er hún hefur fengið frá Trygginga- stofnun ríkisins. Um 2. kröfulið. Þessi kröfuliður hefur ekki verið vefengdur af aðaláfrýj- anda og verður því tekinn til greina að öllu leyti. Um 3. kröfulið. Tjón gagnáfrýjanda samkvæmt þessum kröfulið þykir hæfi- lega metið í héraðsdómi kr. 90.000.00. Samkvæmt þessu telst heildartjón gagnáfrýjanda vegna slyss þessa hæfilega metið kr. 410.023.00. Ber aðaláfrýjanda að bæta gagnáfrýjanda helming þess, eða kr. 205.011.50 með 7% ársvöxtum frá slysdegi til greiðslu- dags. Eftir þessum málalokum ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, sem ákveðst samtals kr. 60.000.00. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Hjallur h/f, greiði gagnáfrýjanda, Guð- rúnu Þóru Bragadóttur, kr. 205.011.50 með 7% ársvöxt- um frá 20. ágúst 1968 til greiðsludags og kr. 60.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri að- för að lögum. Dómur bæjarþings Kópavogs 26. nóvember 1971. Mál þetta, sem dómtekið var í dag að loknum munnlegum málflutningi, er höfðað hér fyrir bæjarþinginu með stefnu, út- öd gefinni hinn 9. febrúar 1970 af Braga Ásbjörnssyni, Hjallabrekku 2, Kópavogi, f. h. ófjárráða dóttur hans, Guðrúnar Þóru Braga- dóttur, sama stað, gegn Geir Ólafssyni, Grafarholtsbletti 5 við Vesturlandsveg í Reykjavík, f. h. Hjalls h/f, Hafnarbraut 6, Kópa- vogi, til greiðslu skaðabóta að fjárhæð samtals kr. 612.450.00 með 89% vöxtum frá 20. ágúst 1969 til greiðsludags auk málskostnaðar, allt að frádregnum kr. 166.328.00, sem greitt var af Trygginga- stofnun ríkisins, eða samtals að eftirstöðvum kr. 446.122.00 auk vaxta og málskostnaðar. Við munnlegan málflutning lagði lögmaður stefnanda fram kröfugerð byggða á nýjum útreikningum Þóris Bergssonar trygg- ingafræðings, er hljóðaði upp á kr. 687.253.00. Af hálfu stefnda, Hjalls h/f, hafa verið gerðar þær kröfur að- allega, að sefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en til vara, að stefnukrafan verði stórlega lækkuð. Hvernig sem málið fer, krefst stefndi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnanda. Málsatvik eru þau, að hinn 8. júlí 1968 réðst stefnandi, Guð- rún Þóra Bragadóttir, til starfa í harðfiskverksmiðju stefnda í Kópavogi. Var hún m. a. látin vinna þar við harðfiskvalsara, sem notaður er til að tæta og berja harðfisk. Var það hlutverk þess, sem við valsara þennan vann, að ýta fiskstykkjum inn á milli stálsívalninga, sem tæta og berja fiskinn. Var venjulega staðið tilhliðar við valsarann og fiskbitunum ýtt inn á milli valsanna með vinstri hendi, en tekið á móti þeim með hinn hægri. Í skýrslu Markúsar Kristinssonar, starfsmanns Öryggiseftirlits ríkisins, er vél þessari lýst þannig: „Harðfiskvalsinn er tvö gaddakefli, sem þrýstast saman með gormum. Yfir völsunum er hlíf, bogadregin ca. 50 mm frá völsunum, en slétt borð báðum megin við valsana. Upp undir borðinu á hægra horni, þegar staðið er við þann enda vélarinnar, sem fiskurinn er mataður í hana, er rofi fyrir straum- inn til vélarinnar.“ Hinn 20. ágúst 1968 var stefnandi að vinna við umræddan vals- ara. Gerðist það þá, að hún lenti með fingur vinstri handar milli valsanna með þeim afleiðingum, að allir fingurnir nema þumal- fingur voru meira og minna brotnir og holdið tætt sundur inn að sinum. Tók nokkurn tíma að losa höndina úr vélinni, þar eð spenna þurfti valsana sundur með kúbeini til að losa hana. Um aðdraganda slyssins sagðist stefnanda svo frá, er starfs- maður Öryggiseftirlits ríkisins tók af henni skýrslu hinn 26. ágúst 1968 á Landspítalanum: öoð „Ég var að vinna við að valsa og pakka harðfisk. Ég stóð til hliðar við valsinn og tók með hægri hendi fisk, sem búinn var að fara Í gegn, og rétti hann yfir valshlífina til að setja hann aftur í með vinstri hendi. Þegar slysið skeði, var ég með lítinn fiskbita, sem var þynnri í annan endann, og lét þann enda ganga á undan að völsunum. Treglega gekk að fá valsana til að grípa bit- ann, og ýtti ég á eftir honum með hendinni, en gætti þess þá að fara ekki með fingurna inn undir hlífina, sem er undir völsun- um. Allt í einu gripu valsarnir bitann, en höndin klemmdist ein- hvern veginn milli hans og borðsins, og skipti það þá engum togum, að höndin dróst með bitanum inn á milli valsanna.“ Hinn 3. september gaf stefnandi skýrslu fyrir rannsóknarlög- reglunni í Kópavogi um atvik þetta, og sagðist henni þá svo frá m. a.: „Þegar ég fór í valsana, snéri lófinn niður að borðinu. Ég gat svo ekki áttað mig á þessu, fyrr en ég var komin með hönd- ina inn í valsana. Vélin stoppaði sjálf, þegar efstu kögglar fingra minna voru komnir á milli valsanna. Ég öskraði upp, þegar ég fann, að ég var komin inn í valsana, og fólkið, sem var að vinna með mér, kom til mín, og Helgi tók vélina úr sambandi, en þá hafði vélin stoppað sjálf. Ég var losuð úr vélinni með því að kú- bein voru spennt á milli valsanna, og það gekk hálf illa að losa mig, m. a. hreyfðust valsarnir einu sinni á meðan, en ekki veit ég, hvort þeir drógu mig lengra inn eða hvort þeir hreyfðust á hinn veginn. En ég fann, að það kom óþægilega við mig.“ Fyrir dómi hinn 4. júní 1970 skýrði stefnandi svo frá, að ekki hafi verið notuð nein tæki til að ýta litlum fiskum inn í vélina, en til þess hafi þó oft verið notaðir aðrir fiskar og hafi henni verið bent á það af verkstjóranum og samstarfsstúlkum. Fisk- bitinn, sem hún hafði lent með höndina undir í vélina, hafi verið síðasti bitinn í kassanum og því hafi hún engan fisk haft til að ýta á eftir honum. Að vísu hafi verið til staðar fiskbitar, sem Þegar hafi verið búnir að fara í gegnum vélina, en þeir hafi yfir- leitt ekki verið notaðir í þessum tilgangi, þar eð þeir höfðu lin- ast við það að fara í gegnum vélina og því síður hæfir til þessa. Hún sagði, að er hún hóf vinnu hjá stefnda í júlí 1968, hafi henni verið sýnd vinnubrögðin af samstarfsstúlkum sínum og taldi lík- legt, að verkstjóri hefði einnig gefið henni fyrirmæli. Hún kvaðst m. a. hafa fengið fyrirmæli um að nýta fiskinn vel. Helgi Guðlaugsson, framkvæmdastjóri stefnda, skýrði svo frá fyrir dómi hinn 19. janúar 1971, að stefnandi hafi verið ráðin til stefnda í júlímánuði 1968 og hafi hún unnið við vinnslu harð- 56 fisks á ýmsum stigum, þar til hann var kominn pakkaður í sölu- hæft ástand, þ. e. viði völsun fisksins, viktun og pökkun. Kvað hann starfsstúlkur fyrirtækisins hafa skipzt á um að framkvæma hina ýmsu þætti vinnslunnar, og var hver stúlka aldrei lengur en u. þ. b. hálfa klukkustund í einu við að valsa fiskstykkin og síðan ekki skemur en eina klukkustund við önnur störf á milli. Hann kvaðst hafa leiðbeint stefnanda um, hvað helzt þyrfti að varast í sambandi við vinnu við völsunarvélina og þá sérstaklega það að varast að fara með fingur inn undir hlífarbrúnina á vél- inni. Hann taldi, að stefnandi, sem var u. þ. b. 17 ára, er þetta var, hafi verið nokkuð skrafhreifin við vinnu sína, og virtist hon- um hún ekki mjög áhugasöm við vinnuna. Þegar slysið skeði, kvaðst hann hafa verið nærstaddur í salnum og heyrt, að stúlk- an hrópaði og sagði, að hönd sín væri föst í valsinum, en vélin hafði stöðvazt samstundis og stúlkan hrópaði upp, en á vélinni sé öryggisrofi, sem rjúfi sambandið, þegar valsarnir mæti of mik- illi mótstöðu. Kvað Helgi það álit sitt, að slysið hefði orðið fyrir stórfellt gáleysi stefnanda, en hún hafi, að því er hann álíti, verið að tala við samstarfsstúlkur sínar og því snúið andliti sínu til þeirra, en frá vélinni. Hann kvaðst þó ekki geta fullyrt þetta, þar eð hann hafði ekki augun á stúlkunni þetta augnablikið. Stefnandi telur stefnda bera skaðabótaábyrgð á slysi þessu, þar eð útbúnaði harðfiskvalsarans hafi verið ábótavant, bæði að því er varðar gerð hlífarinnar yfir völsunum svo og að því er varðar staðsetningu rofans, sem rýfur strauminn til vélarinnar, er á hann er þrýst, svo og hitt, að sjálfvirkur rofi, ef einhver sé, hafi ekki virkað sem skyldi. Þessi atriði öll, hvert fyrir sig og öll í sameiningu, hafi valdið slysinu. Þá heldur stefnandi því fram, að óforsvaranlegt hafi verið að láta hana og aðrar starfs- stúlkur renna í gegnum vélina svo smáum harðfiskbitum, að bók- staflega hafi þurft að fara með fingur inn undir hlífina til að ýta á eftir þeim, þannig að valsarnir næðu að grípa í þá. Telur hún þetta hafa átt sinn þátt í slysinu. Stefndi byggir sýknukröfu sína á því, að stefnandi eigi alla sök á slysi þessu. Hlíf sú, sem á vélinni sé, eigi að veita fullkomna vörn. Frá brún hlífarinnar að völsunum sé u. þ. b. 5 em, þannig að ómögulegt sé að meiða sig á vélinni, nema stinga a. m. k. tveim fremstu kögglum fingranna inn fyrir hlífina, sem vart sé ætlandi fólki með fullu viti, enda hverjum manni augljóst, sem við vélina vinnur, hvers konar tæki er um að ræða. Harðfiskur sá, sem valsaður er í vélinni, beri það með sér, hvernig vélin fari 57 með hann. Vél þessi hafi verið í mörg ár hjá stefnda og aldrei áður komið fyrir óhapp við notkun hennar. Sé og allur öryggis- búnaður vélarinnar í samræmi við fyrirmæli Öryggiseftirlits rík- isins. Þá telur stefndi, að umrætt slys hafi orðið með svo snögg- um hætti, að nærtækari rofi en sá, sem á vélinni er, hefði engu breytt um afleiðingar slyssins, þar eð vélin hafi stöðvazt svo til samstundis vegna öryggisútbúnaðar. Stefndi telur það og vera gersamlega hættulausa vinnu og vandalausa fyrir hvern þann, sem við vélina vinnur, að rétta fiskstykkin undir hlífina, þannig að vélin grípi þau. Ef lítil fiskstykki séu innan um hin, sé vanda- laust að ýta þeim að valsinum með öðrum stærri stykkjum, eins og starfsfólk við vélina hafi jafnan gert. Sé alger óþarfi að fara með fingur inn fyrir brún hlífarinnar, enda ekki til þess ætlazt, þar sem hlífin sé einmitt til að varna því, að slíkt sé gert. Telur stefndi, að stefnandi hafi sýnt fullkomið gáleysi við vinnu sína, ekki haft hugann við starfið og verið með þarflaust fikt, sem ástæðulaust hafi verið að ætla henni við þetta starf, sem sé með öllu hættulaust, ef rétt sé unnið, en alltaf megi bjóða hættunni heim, ef vélar séu annars vegar. Harðfiskvél sú, sem stefnandi var að vinna við, er slysið varð, hlýtur að teljast hættulegt tæki, sem krefjist sérstakrar varúðar, enda ljóst, að hver sá, sem setti hönd eða fingur milli gaddakefl- anna, hlyti af mikil meiðsli. Vegna þessa er vélin útbúin með bogadreginni hlíf yfir gaddakeflunum, en undir brún þessarar hlífar fór stefnandi, er slysið varð. Um þennan útbúnað vélar- innar segir Markús Kristinsson, eftirlitsmaður Öryggiseftirlits ríkisins, í skýrslu sinni: „Enda þótt hlíf sú, sem á vélinni er, virðist veita næga vörn gegn snertingu valsanna, tel ég slys þetta hafa sýnt, að svo er ekki. Ég tel, að hlífina þurfi að fram- lengja meðfram borðinu, að ekki verði náð snertingu við vals- ana með hendi.“ Að því er varðar rofaútbúnað, segir hann: „Þá tel ég æskilegt, að sjálfvirkur rofabúnaður, sem rjúfi strauminn, áður en hönd nær völsunum, verði settur á vélina eða rofi sá, sem nú er á henni, settur á þann stað, sem ávallt verði náð til með hvorri hendi sem er, hvernig svo sem staðið er að vélinni.“ Með hliðsjón af því, hve varhugavert tæki hér er um að ræða, telur dómarinn með tilvísan til ofanritaðs og eftir að hafa skoðað umrædda vél, að stefnda hafi borið að sjá fyrir enn frekari öryggisútbúnaði á vélinni til að fyrirbyggja slík slys, sem hér um ræðir, og verði því að virða honum það til sakar að einhverju leyti. Að hinu leytinu er og ljóst, að stefnandi hefur sýnt af sér 58 stórfellt gáleysi og skort á aðgæzlu, er hún fór með hönd inn á milli valsanna þrátt fyrir þann öryggisútbúnað, sem á vélinni er. Vinna við vélar sem þessa krefst jafnan aðgæzlu og athygli, og það hlaut stefnanda að vera fullljóst. Með allt framansagt í huga þykir eðlilegt, að stefnandi beri sjálf tjón sitt af hálfu, en stefnda verði gert að bæta henni helming þess. Fjárhæð dómkröfunnar sundurliðast þannig: 1. Tímabundin og varanleg örorka .. kr. 469.730.00 2. Útlagður kostnaður samkvæmt framlögðum reikningum .......... — 17.523.00 3. Miski..........00... 000... — 200.000.00 Samtals kr. 687.253.00 Frá eru dregnar bætur, sem stefnandi hefur fengið frá Tryggingastofnun ríkisins upp í tjón sitt ................ kr. 166.328.00 Kr. 520.925.00 Um 1. Eftir slysið var stefnandi flutt á slysavarðstofuna í Reykjavík og síðan á Landspítalann. Í vottorði, dags. 25. nóvember 1968, segir Guðmundur Bjarnason, læknir á Landspítalanum, um meiðsl stefnanda: „Við hingaðkomu var slasaða þjáð af verkjum í hendinni, og skoðun leiddi í ljós, að II. III. IV. og V. fingur voru mjög kramd- ir upp að Metacarpophalangedal lið og fram í fingurgóma. Dorsalt á þessum fingrum voru ótal gaddaför eftir valsarann, en engin stærri sár, en lófamegin voru fingurnir miklu tættari, og á löngu- töng volert voru tvö 5 cm löng sár, mjög rifin. Á hinum fingr- unum einnig nokkur contusionssár. Á löngutöng og baugfingri var opið inn að beygisinum og þær nokkuð sargaðar, en þó ekki í sundur. Röntgenmynd sýndi comminut brot í proximalphalanx II. IV. og V. fingur, án verulegrar dislocationar. Strax eftir að slasaða kom hingað, voru sárin revideruð og sumum lokað primert. Sjúklingurinn útskrifaðist þ. 28. 8. s.1., og voru þá sárin á góð- um batavegi. 59 Síðan sjúklingurinn útskrifaðist, hefir hún komið hér nokkrum sinnum til eftirlits, en að öðru leyti fengið æfingameðferð. Hreyí- anleikinn hefur komið talsvert til baka í fingurna, en er þó enn langt frá eðlilegur.“ Hinn 30. október 1969 gaf Árni Björnsson læknir vottorð um meiðsli stefnanda. Þar sem segir m. a.: „Strax eftir komu var gert að sárum slösuðu. Sár saumuð og brot sett í skorður. Var þetta gert í svæfingu. Þrem dögum síðar var skipt á umbúðum í svæfingu og sjúkl. útskrifaðist hinn 28. 8. 1968. Gekk þá um tíma í skiptingar, og jafnframt fékk hún æfingameðferð á höndina. Hún var lögð inn að nýju hinn 23. 6. 1969 til lagfæringar á hend- inni, en aðalkvartanir voru, að II. og IV. fingur voru of mikið bognir og hætti við að festast, er hún notaði höndina. Hinn 25. 6. 1969 var gerð aðgerð, og voru þá liðir í III. og IV. fingri gerðir stífir í hagstæðari stellingum. Var gangur eftir þá aðgerð eðlilegur, og sjúkl. útskrifaðist hinn 26. 6. 1969. Í ágúst var enn gerð aðgerð. Að þessu sinni var slasaða ekki lögð á sjúkrahús, og var aðgerðin gerð í deyfingu. Þá var rétt úr distala interphalangal liðnum á löngutöng og hann gerður alveg stífur. Ástand í dag er þannig, að slasaða segist nota höndina allvel, en getur þó ekki beitt henni við neina fíngerða vinnu né við meiri háttar áreynslu. Hún hefur enga verki, en segir þó, að hönd- in verði gjarnan köld í köldu veðri. Skoðun leiðir í ljós, að vinstri hönd er allmiklu rýrari en sú hægri. Hreyfingar í þumalfingri eru eðlilegar, vísifingur er rétt- ur, en 2 cm vantar á, að fingurgómar komist alla leið inn í lófa. Proximali interphalangeal liður á III. fingri er fastur í 45“ horni, og distali interphalangeal liður er fastur í 15? horni. IV. fingur hefur 209 activa hreyfingu í proximal interphalangeal liðnum, en distali liðurinn er alveg stífur í 20 horni. Á V. fingri vantar um 3 em upp á fulla beygju inn í lófann. Ekki eru líkur til, að hægt sé að bæta ástand handar þessarar neitt úr þessu. Búast má við, að slasaða venjist bækluninni að einhverju leyti, en hún hlýtur ávallt að takmarka starfsgetu henn- ar. Þá er allveruleg útlitslýti á hendinni. Um er að ræða handarslys hjá ungri stúlku, sem leitt hefur til þess, að hún hefur lítið sem ekkert getað notað höndina í rúmlega eitt ár. Þá er varanleg bæklun á hendinni, sem veldur bæði útlitslýti og verulega minnkaðri starfsgetu.“ 60 Hinn 2. desember 1969 framkvæmdi Stefán Guðnason lækn- ir örorkumat á stefnanda, og er ályktun hans á þessa leið: „Um er að ræða 18 ára gamla verkakonu og menntaskóla- nema, sem slasaðist við harðfiskvölsun fyrir rúmu ári. Hún hlaut brot og sköddun á 4 fingrum vinstri handar og lá tvisvar á sjúkrahúsi vegna aðgerða á þessum meiðslum, en þriðja aðgerð- in var gerð ambulant. Fékk auk þess æfingameðferð í rúma 7 mánuði af þessum sökum. Talið er nú, að ekki sé að vænta frekari bata en fengizt hefur á meiðslum stúlkunnar, en afleiðingar slyssins taldar varanleg bæklun á vinstri hendi hennar, sem veldur verulega minnkaðri starfsgetu auk útlitslýta. Slasaða var óvinnufær frá slysdegi til septemberloka 1968, stundaði menntaskólanám veturinn 1968 til 1969 og telst þá lítt vinnufær, en varð aftur óvinnufær vegna lagfæringaraðgerða frá 23. júní 1969 til 31. okt. 1969. Eftir það er um að ræða nokkra varanlega örorku. Örorka sú, sem slasaða hefur hlotið af völdum þessa slyss, telst hæfilega metin sem nú greinir: Frá 20. ágúst 1968 til 31. okt. 1968: 100% Frá 1. nóv. 1968 til 22. júní 1969: 75% Frá 23. júní 1969 til 31. okt. 1969: 100% Eftir það varanlega 15%.“ Þórir Bergsson, cand. act., hefur reiknað út örorkutjón stefn- anda á grundvelli ofangreinds örorkumats. Gerir hann vinnu- tekjuáætlun og áætlar vinnutekjutap, þegar varanlega örorkan er metin 15% frá slysðegi og tímabundna örorkan samkvæmt mati læknisins að frádregnum 15%. Er útreikningur hans svo- hljóðandi: Áætlað vinnutekjutap „Áætlun w/tímab. v/varanl. vinnutekna örorku örorku 1. árið eftir slysið kr. 139.130.00 kr. 82.825.00 kr. 20.870.00 2 — — — — 153.823.00 — 16.373.00 — 23.073.00 3. — — — — 187.375.00 — 28.062.00 síðan árlega — 187.584.00 — 28.137.00 Verðmæti vinnutekjutapsins á slysdegi reiknast mér þá nema: 61 Vegna tímabundinnar örorku ...... kr. 94.831.00 — varanlegrar — — 374.899.00 Samtals kr. 469.730.00“% Við útreikning sinn hefur tryggingafræðingurinn notað 7% ársvexti, dánarlíkur íslenzkra kvenna samkvæmt reynslu áranna 1951—1960 og líkur fyrir minni starfsorku í lifanda lífi sam- kvæmt sænskri reynslu. Þar sem stúlkan starfaði sem iðnverka- kona, hefur hann ætlað henni tekjur samkvæmt því. Í útreikn- ingum sínum hefur hann ekki dregið frá bætur, er Trygginga- stofnun ríkisins hefur greitt, né reiknað með frádrætti vegna op- inberra gjalda. Við kröfugerð sína leggur stefnandi fram greindan útreikning til grundvallar að fullu. Af hálfu stefnda er bæði örorkumati Stefáns Guðnasonar og út- reikningi Þóris Bergssonar mótmælt sem of háum. Ekki sé tekið tillit til þess í útreikningi tryggingafræðingsins, að bætur sem þessar séu tekjuskatts- og tekjuútsvarsfrjálsar. Þegar það er virt, sem að framan er rakið um örorku stefnanda af völdum slyssins og útreikning örorkutjóns, þykir hæfilegt að meta tjón hennar samkvæmt þessum lið kr. 250.000.00. Hafa þá verið dregnar frá þær bætur, sem hún hefur fengið greiddar frá Tryggingastofnun ríkisins samkvæmt framansögðu, og jafnframt tekið tillit til skattfrelsis bóta. Um 2. Þessi liður hefur ekki verið vefengdur af hálfu stefnda, og verður hann því tekinn til greina að fullu. Um 23. Stefndi hefur mótmælt miskakröfu stefnanda sem allt of hárri. Í málinu hafa verið lagðar fram ljósmyndir af höndum stúlkunn- ar, teknar 4. júní 1970. Sést af þeim, að vinstri hönd hennar ber greinileg lýti eftir slysið. Þegar meiðslin og afleiðingar þeirra eru virt, þykir miski stefnanda hæfilega metinn kr. 90.000.00. Samkvæmt framansögðu þykir tjón stefnanda vegna slyssins hæfilega metið kr. 357.523.00 (kr. 250.000.00--kr. 17.523.00-- kr. 90.000.00). Af þeirri fjárhæð ber stefnda að greiða helming, eða kr. 178.761.50. Jafnframt verður hann dæmdur til að greiða 7% ársvexti af þeirri fjárhæð frá slysdegi, 20. ágúst 1968, til 62 greiðsludags. Þá þykir og rétt, að stefndi, Hjallur h/f, greiði stefnanda kr. 35.000.00 í málskostnað. Dómur þessi er uppkveðinn af Haraldi Henrýssyni, fulltrúa bæjarfógeta, ásamt meðdómsmönnunum Guðmundi Björnssyni vélaverkfræðingi og Steinari Steinssyni tæknifræðingi. Dómsorð: Stefndi, Hjallur h/f, greiði stefnanda, Guðrúnu Þóru Braga- dóttur, kr. 178.761.50 auk 7% ársvaxta af þeirri fjárhæð frá 20. ágúst 1968 til greiðsludags og kr. 35.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri að- för að lögum. Föstudaginn 2. febrúar 1973. Nr. 143/1972. Ákæruvaldið (Valdimar Stefánsson saksóknari ríkisins) gegn Sigurði Hólm Guðmundssyni (Haukur Jónsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Bifreiðar. Banaslys. Brot gegn umferðarlögum. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Í framburði ákærða fyrir rannsóknarlögreglu 21. maí 1971, sem hann staðfesti í sakadómi Reykjavíkur 1. febrúar 1972, kveðst ákærði hafa séð. „til ferða hjólreiðamannsins á nokk- uð löngu færi“. Samkvæmt framburði ákærða virtist hon- um hjólreiðamaðurinn, þegar bifreiðin nálgaðist hann, „sveigja aðeins út í götuna, en síðan til baka aftur“. Ákærða bar við þessar aðstæður og gæta sérstakrar varúðar. Á uppdrætti þeim, er löggæzlumenn bjuggu út eftir könnun á vettvangi, eru mörkuð hemlaför eftir bifreiðina. Eru þau samkvæmt uppdrættinum a. m. k. 16 metra löng. Leggja 63 verður til grundvallar, að uppdrátturinn gefi til kynna hemla- för í samræmi við ummerki á slysastað. Þegar þetta er virt og sakargögn að öðru leyti, verður ekki talið, að ákærði hafi stillt hraða bifreiðar sinnar svo í hóf sem skylt var. Sannað er, að ákærði gaf eigi hljóðmerki, er hann nálgaðist hjólreiða- manninn. Samkvæmt sakargögnum sveigði hjólreiðamaður- inn skyndilega og án þess að gefa viðvörunarmerki í veg fyrir bifreið ákærða. Verður slysið að verulegu leyti rakið til þeirra aksturshátta. Háttsemi ákærða varðar við þau refsiákvæði, sem greinir í héraðsdómi, þó þannig, að telja verður, að 1. málsgrein 52. gr. laga nr. 40/1968 taki til hlítar til þeirrar vanrækslu ákærða að gefa eigi hljóðmerki. Verður því eigi refsað samkvæmt 4. málsgr. 47. gr. laga nr. 40/1968, eins og hér hagar til. Þykir refsing ákærða og ökuleyfissvipting rétti- lega ákveðin í héraðsdómi, þó svo, að vararefsing verði 5 daga varðhald, ef sekt er eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 15.000.00, og laun verj- anda síns fyrir Hæstarétti, kr. 15.000.00. Rannsókn málsins er eigi jafnrækileg og skyldi, þar á með- al var eigi reynt að leiða í ljós, svo að séð verði, hvert för hjólreiðamannsins var heitið, og löggæzlumenn, sem könn- uðu vettvang, komu eigi fyrir dóm, m. a. í því skyni að skýra frá athugunum sínum á vettvangi. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður að öðru leyti en því, að vararefsing fjársektar verði 5 dagar, ef sekt greiðist eigi innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærði, Sigurður Hólm Guðmundsson, greiði allan á- frýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 15.000.00, og málsvarnarlaun verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hauks Jónssonar hæstaréttarlög- manns, kr. 15.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 64 Sératkvæði hæstaréttardómaranna Einars Arnalds og Magnúsar Þ. Torfasonar. Akreinarnar voru tvær á slysstaðnum, Hringbraut. Hinn látni hjólreiðamaður ók á hægri akrein, en ákærði á þeirri vinstri. Báðir óku vestur. Hjólreiðamaðurinn snarbeygði skyndilega og án nokkurra viðvörunarmerkja fyrir bifreið ákærða. Rannsókn málsins var ábótavant í öndverðu, sér- staklega um hemlaför, en samkvæmt sögnum þess verður ekki talið sannað, að akstur ákærða hafi verið ósætilegur. Er því ekki leitt í ljós, að ákærði eigi refsiverða sök á slysi því, sem í málinu greinir, og ber að sýkna ákærða af kröf- um ákæruvaldsins í málinu. Eftir þessum úrslitum ber að leggja allan kostnað sakar- innar bæði í héraði og fyrir Hæstarétti á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun verjanda í héraði ogs fyrir Hæstarétti, sem ákveðast samtals kr. 25.000.00. Dómsorð: Ákærði, Sigurður Hólm Guðmundsson, á að vera sýkn af kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Allur kostnaður af sökinni greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun verjanda ákærða í héraði og fyrir Hæstarétti, Hauks Jónssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 25.000.00. Dómur sakadóms Reykjavíkur 2. ágúst 1972. Ár 1972, miðvikudaginn 2. ágúst, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Ármanni Kristins- syni sakadómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 331/ 1972: Ákæruvaldið gegn Sigurði Hólm Guðmundssyni, sem tekið var til dóms samdægurs. Málið er höfðað með ákæruskjali saksóknara ríkisins, dagsettu 14. desember 1971, gegn ákærða, Sigurði Hólm Guðmundssyni fisksala, Hjaltabakka 6, Reykjavík, fæddum 28. júní 1932 á Vopna- öð tirði, „fyrir umferðarbrot, með því að aka, mánudaginn 17. mai 1971, bifreiðinni R 22048 vestur Hringbraut í Reykjavík á vinstri akrein án þess að sýna nægilega aðgæzlu og of hratt miðað við aðstæður, en ákærði hugðist aka fram úr manni á reiðhjóli, sem hjólaði eftir hægri akrein í sömu stefnu, en gaf honum engin við- vörunarmerki, og þegar maðurinn, Þórður Halldórsson, Bólstaðar- hlíð 48, Reykjavík, hjólaði af hægri akrein í veg fyrir ákærða, þá tókst ákærða ekki að forðast ákeyrslu, og kastaðist maðurinn af reiðhjólinu upp á bifreiðina og þaðan í götuna. Hann slasaðist mikið og lézt 25. október 1971 án þess að hafa komizt til meðvit- undar. Telst þetta varða við 215. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940, 1. mgr. 26. gr., 1. mgr. 37. gr., 4. mgr. 47. gr., 1. mgr. og 2. mgr. 49. gr. og 1. mgr. 52. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/ 1968. Þess er krafizt, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar.“ Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann sætt kærum og refsingum sem hér segir: 1959 12/2 í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. 1959 3/12 í Reykjavík: Sátt, 1.000 kr. sekt fyrir brot á 261 gr. hegningarlaga. 1961 19/10 í Reykjavík:Sátt, 2.000 kr. sekt fyrir brot á 261. gr. hegningarlaga. 1965 7/1 í Reykjavík: Áminning fyrir ölvun. 1966 29/3 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir brot gegn 51. gr. umferðarlaga. 1969 11/8 í Reykjavík: Dómur: 3 mánaða fangelsi, skilorðsbund- ið í 3 ár, fyrir brot gegn 248. gr. og 261. gr. hegningar- laga. Málavextir eru þessir: Mánudaginn 17. maí 1971, klukkan 0755, barst lögreglunni vitn- eskja um, að umferðarslys hefði orðið litlu fyrr á Hringbraut skammt austan við veg, er liggur að Háskóla Íslands. Lögreglan fór á staðinn, en þar höfðu rekizt saman maður á reiðhjóli, sem var á leið vestur Hringbraut, og bifreiðin R 22048, sem ákærði ók í sömu átt. Ákærði skýrði lögreglu svo frá á slysstað, að hann hefði ekið á vinstri akrein á 50 km hraða miðað við klukkustund og séð manninn á reiðhjólinu á hægri akrein, sem ákærði taldi, o 66 að hefði farið að færa sig yfir á vinstri akreinina án þess að líta aftur fyrir sig. Þegar ákærði sá, hvað verða vildi, kvaðst hann hafa reynt að færa bifreið sína eins nálægt umferðareyjunni og unnt var, en það ekki dugað til og bifreiðin hafnað aftan á reiðhjólinu og ökumaður þess kastazt upp á vélarlok bifreiðarinnar og síðan fallið á götuna. Sýnilegar skemmdir á bifreiðinni R 22048 voru þær, að lakk var rispað af höggvara fyrir miðju og vélarlok dældað, einnig fyrir miðju, en reiðhjólið reyndist mikið beyglað. Yfirborð vegar var malbikað, veður skýjað og regn og færi blautt. Um 20 metra löng samfelld hemlaför meðfram götueyjunni eru sýnd eftir bifreiðina á vettvangsteikningu, og er slysstaður þar markaður um 20 metra austan við gatnamót Hringbrautar og vegar, er liggur að Háskóla Íslands. Skömmu eftir slysið skoð- aði Bifreiðaeftirlitið bifreiðina og reyndi í akstri. Þá er henni var ekið á 45 km hraða og snögghemlað, mældust hemlaför um 816 metra. Rúður bifreiðarinnar voru hreinar, og hún var með vinstri hliðar stýri. Hinn slasaði maður var fluttur í sjúkrabifreið á Borgarspítal- ann. Reyndist hann vera Þórður Halldórsson, Bólstaðarhlíð 48, Reykjavík, fæddur 19. apríl 1910. Lá hann meðvitundarlaus á sjúkrahúsinu, þar til hann lézt að morgni hins 25. október 1971. Bjarki Magnússon læknir krufði lík hans, og er niðurstaða álits- gerðar hans svofelld: „Við krufninguna fundust mjög útbreiddar heilaskemmdir, gamlar blæðingar og höfuðkúpubrot, sem eru afleiðingar höfuðáverkans, sem maðurinn hlaut í bílslysinu þann 17/5 1971. Hin beina dánarorsök hefur verið heilabjúgur, sem er afleiðing hinna miklu heilaskemmda, sem hlutust við bílslysið.“ Ákærði skýrði svo frá, að hann hefði greint sinn ekið vestur Hringbraut eftir vinstri akrein á 50 km hraða miðað við klukku- stund, að því er hann gizkaði á. Hann kvaðst hafa séð til ferða hjól- reiðamannsins á nokkuð löngu færi og hann þá hjólað alveg meðfram gangstéttinni hægra megin. Þá er ákærði nálgaðist hann, fannst honum hann sveigja aðeins út á götuna, en síðan til baka aftur án þess þó að líta í átt til ákærða. Þegar hljóreiðamaður- inn hreyfði sig þannig til, kvaðst ákærði aðeins hafa dregið úr ferðinni, en ekki gefið hljóðmerki. En skyndilega og án nokkurra viðvörunarmerkja hefði hjólreiðamaðurinn þverbeygt til vinstri og stefnt í veg fyrir bifreið ákærða og hún hafi þá aðeins átt fáeina metra eftir að honum. Ákærði kveðst hafa hemlað og reynt að aka bifreiðinni frá manninum og upp á götueyjuna, en ekki tek- 67 izt að koma í veg fyrir slysið, bifreiðin rekizt á hjólreiðamann- inn, hann hafnað uppi á vélarhlífinni, en síðan kastazt fram af og fallið í götuna, um leið og bifreiðin fullstöðvaðist, en reið- hjólið hrokkið upp á götueyjuna. Þegar vinstra framhjól bifreið- arinnar hefði rekizt á brún gölueyjarinnar, hefði hún rykkzæt til að aftan og kastið, þegar maðurinn hrökk fram af henni, því orðið mun meira en ella. Ákærði hugði, að nokkur hluti hemla- fara, er sýnd voru á vettvangsteikningu lögreglu, væru hjólför, sem myndazt hefðu, þá er hann dró fyrst úr ferð bifreiðarinnar. Ákærði kvaðst hafa gert ráðstafanir til að kalla lögreglu og sjúkrabifreið á slysstað og ekkert hefði verið hreyft við hinum slasaða, á meðan beðið var eftir þeim. Ákærði fullyrti, að hann hefði í alla staði verið vel fyrirkallaður, haft allan hugann við aksturinn og ekki orðið fyrir neins konar truflunum. Ákærði sagði, að blautt hefði verið á götunni, rigning og nokkur umferð. Vitnið Borgar Þór Guðjónsson verkamaður, B-götu 9, Blesu- gróf, Reykjavík, sem sat í vinstra aftursæti bifreiðar ákærða, taldi, að ákærði hefði ekið á venjulegum innanbæjarhraða. Vitn- ið kvaðst hafa tekið eftir hjólreiðamanninum, sem verið hafði hægra megin á akbrautinni, en ekki gefið honum sérstakan gaum. Skyndilega hefði hann án viðvörunarmerkja sveigt til vinstri og stefnt á akreinina fyrir framan bifreiðina og hann þá verið það nærri, að vitnið hugði, að bifreiðin hlyti að lenda á honum, því orðið mikið um og rekið upp óp, en í sömu andrá hefði ákærði hemlað og beygt undan til vinstri. Hjólreiðamaðurinn hefði hafn- að uppi á vélarhlíf bifreiðarinnar, hrokkið fram af henni og fallið. í götuna, en bifreiðin stöðvazt rétt um leið. Vitnið mundi ekki, hvort ákærði hefði gefið hljóðmerki, og gat ekki lýst færð né skyggni umrætt sinn. Vitnið Brynja Sigurjónsdóttir nemandi, Miðiúni 42, Reykjavík, sem sat í hægra aftursæti bifreiðar ákærða, kvaðst hafa gefið umferðinni mjög lítinn gaum, en séð hjólreiðamanninn, sem skyndi- lega og án viðvörunarmerkja hefði hjólað í veg fyrir bifreið ákærða, sem ekið var á venjulegum innanbæjarhraða vestur syðri akrein Hringbrautar. Vitnið kvað ákærða hafa hemlað Þifreið- inni, en engum togum skipt, að maðurinn skall framan á bifreið- ina og féll síðan í götuna. Vitnið Erna Hafdís Berg Kristinsdóttir, B-götu 9, Blesugrót, Reykjavík, kvað ákærða hafa ekið vestur syðri akrein Hringbraut- ar á ekki miklum hraða, skyggni verið slæmt og gatan blaut. Vitnið kvaðst hafa tekið eftir hjólreiðamanni á nyrðri akrein- 68 inni, og fannst því hann hjóla heldur vinstra megin á þeirri ak- rein. Vitninu, sem sat í hægra framsæti bifreiðarinnar, virtist ákærði einnig veita hjólreiðamanninum athygli, því að hann hafi dregið heldur úr ferð, nokkru áður en þau komu að honum. Vitnið mundi ekki, hvort ákærði hefði gefið hljóðmerki, en hugði, að svo hefði ekki verið. Vitnið kvað hjólreiðamanninn skyndilega og án nokkurra viðvörunarmerkja hafa snarbeygt fyrir bifreið ákærða, hann hemlað, en maðurinn í sömu svipan skollið fram- an á bifreiðina. Þá er til þess er litið, að ákærði var að aka fram hjá hjólreiða- manni á fjölfarinni götu skammt frá gatnamótum, og hann varð þess var, að hjólun mannsins var ekki hnökralaus, bar honum að sýna sérstaka og ýtrustu varkárni og gefa hljóðmerki. Ákærði kvaðst að vísu hafa dregið úr hraða, en honum bar að stilla hrað- anum svo í hóf, að bifreiðin yrði stöðvuð skyndilega, en um- merki á slysstað benda til, að svo hafi ekki verið. Á hinn bóg- inn verður að telja, að rætur slyssins verði að verulegu leyti raktar til þess, á hvern hátt hinn hjólandi maður hagaði ferðum sínum. Háttsemi ákærða er rétt lýst í ákæru og varðar við laga- ákvæði þau, sem þar eru rakin. Þykir refsing hans eftir atvik- um hæfilega ákveðin 6.000 króna sekt til ríkissjóðs, en vara- refsing varðhald 6 daga, verði sekt eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms. Samkvæmt 81. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 þykir rétt að svipta ákærða ökuréttindum í 6 mánuði frá birtingu dóms þessa að telja. Loks ber að dæma ákærða til að greiða allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Hauks Jóns- sonar hæstaréttarlögmanns, kr. 6.000.00. Dómsorð: Ákærði, Sigurður Hólm Guðmundsson, greiði 6.000 króna sekt til ríkissjóðs, en sæti varðhaldi 6 daga, verði sektin eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Ákærði er sviptur ökuréttindum í 6 mánuði frá birtingu dómsins að telja. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarna: laun skipaðs verjanda síns, Hauks Jónssonar hæstaréttarlö:'- manns, kr. 6.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 69 Miðvikudaginn 7. febrúar 1973. Nr. 142/1972. Ákæruvaldið (Valdimar Stefánsson saksóknari ríkisins) gegn Stefáni Ingólfssyni (Skúli J. Pálmason hrl.). Dómendur: hæstargttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Einar Ingimundarson bæjarfógeti. Bifreiðar. Of hraður bifreiðarakstur. Brot gegn umferðar- lögum. Dómur Hæstaréttar. Eftir uppsögu hins áfrýjaða dóms hafa lögreglumenn þeir, er í héraðsdómi getur, komið fyrir dóm og staðfest vætti sín með eiði. Ákærði hefur og komið aftur fyrir dóm og eiginkona hans, Guðrún Bagnarsdóttir, hefur gefið skýrslu fyrir dómi, en hún hefur ekkert getað borið um hraða bifreiðarinnar. Málsatvik eru rakin í héraðsdómi, og þykir mega stað- festa ákvæði hans um refsingu ákærða og greiðslu sakar- kostnaðar, þó svo, að frestur til greiðslu sektar ákveðst 4 vikur frá birtingu dóms þessa að telja, en brot ákærða varða við þau ákvæði umferðarlaga nr. 40/1968, er í ákæru greinir. Akstur ákærða var mjög hraður og vítaverður. Samkvæmt mælingu lögreglumanna og framburði ákærða ók hann bif- reiðinni með um 90 km hraða miðað við klukkustund niður Ártúnsbrekku, og eftir mælingu og framburðum lögregl- manna jók hann síðar hraðann í um eða yfir 100 km mið- að við klukkustund, en þá kveðst ákærði ekki hafa litið á hraðamæli bifreiðar sinnar, Þykir því rétt samkvæmt 81. gr. umferðarlasa að svipta hann ökuréttindum 1 mánuð frá birtingu dóms þessa að telja. Dæma ber ákærða til að greiða kostnað af áfrýjun máls- ins, þar með talin málsvarnarlaun verjanda síns, kr. 8.000.00, en saksóknarlauna hefur ekki verið krafizt. 10 Dómsiorð: Ákvæði héraðsdómsins um refsingu ákærða og greiðslu sakarkostnaðar eiga að vera óröskuð að öðru leyti en því, að frestur til greiðslu sektar verði 4 vikur frá birtingu dóms þessa. Ákærði, Stefán Ingólfsson, er sviptur ökuréttindum 1 mánuð frá birtingu dóms þessa. Ákærði greiði áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Skúla J. Pálmasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 8.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 19. apríl 1972. Ár 1972, miðvikuðaginn 19. apríl, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur sem háð var í Borgartúni 7 af Ólafi Þorlákssyni saka- dómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 213/1972: Ákæruvaldið gegn Stefáni Ingólfssyni, sem tekið var til dóms sama dag. Málið er með ákæruskjali, dagsettu 21. janúar 1972, höfðað „á hendur Stefáni Ingólfssyni skriftvélavirkja, Hraunbæ 40, Reykjavík, fæddum þar í borg 12. maí 1946, fyrir að aka laugar- dagskvöldið 16. janúar 1971 bifreiðinni R 1003 á vítaverðan hátt niður Elliðaárbrekku og vestur Miklubraut í Reykjavík með því að aka á allt of miklum hraða, eða allt að 110 km miðað við klst. og aka á þessum hraða fram úr bifreið á mótum Elliðavogar, en lögreglumenn náðu að stöðva akstur ákærða við Réttarholts- veg. Telst þetta varða við 1. mgr. og 3. mgr. c liðs 49. gr. og 1. mgr. 50 gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968. Þess er krafizt, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar.““ Málavextir. Laugardaginn 16. janúar 1971, kl. 2235, voru tveir lögreglu- menn staddir í löggæzlubifreið R 8534 við vegamót Vesturlands- vegar og Bæjarháls. Sáu þeir þá, hvar bifreiðinni R 1003 var ek- ið töluvert greitt norður Bæjarháls að nefndum gatnamótum. Bifreiðinni var þar beygt til vinstri og ekið með örtvaxandi hraða “1 í átt til borgarinnar. Lögreglumenn veittu bifreið þessari eftir- för í löggæzlubifreiðinni, og er komið var í hallann austan Elliða- áa, náðu lögreglumenn að halda jöfnu bili milli bifreiðanna, og sýndi hraðamælir lögreglubifreiðarinnar þá 90 km miðað við klst. Er bifreiðin R 1003 kom að Elliðaárbrú, var lítið eitt dregið af hraða hennar samkvæmt skýrslum lögreglu, en hraðinn var síð- an aukinn verulega og ekið fram úr bifreið, sem þá var stödd við gatnamót Elliðavogar. Var bifreiðinni R 1003 nú ekið á mikl- um hraða fram hjá gatnamótunum eftir vinstri akrein og áfram vestur Miklubraut. Lögreglumönnum tókzt að halda í við bif- reiðina, og sýndi hraðamælir lögreglubifreiðarinnar, að nú var hraðinn 110 km miðað við klukkustund. Lögreglumönnum tókzt loks að stöðva akstur bifreiðarinnar R 1003 nokkuð fyrir vestan mót Réttarholtsvegar. Ökumaður bifreiðarinnar reyndist vera ákærði í máli þessu, Stefán Ingólfsson. Aðspurður af lögreglu á vettvangi kvaðst ákærði ekki hafa fylgzt með hraðamæli bif- reiðar sinnar umræddan vegarspotta. Þegar umræðdur akstur ákærða fór fram, var veður þurrt og bjart í lofti, vegur þurr og auður, náttmyrkur og léleg lýsing við akbraut, en lítil umferð. Að framanlýstum akstri ákærða loknum var hann færður á lög- reglustöðina fyrir varðstjóra, er taldi rétt að svipta ákærða öku- réttindum sínum til bráðabirgða. Ákærða var jafnframt gert að mæta hjá fulltrúa lögreglustjóra næsta mánudag, eða 18. janúar 1971. Ákærði mætti þá fyrir lögregluvarðstjóra og viðurkenndi þar að hafa ekið með allt að 90 km hraða í umrætt skipti um Elliðaárbrekku. Fulltrúa lögreglustjóra þótti eigi alveg næg á- stæða til að viðhafa bráðabirgðasviptingu gagnvart ákærða, og varð ákæra því afhent ökuskírteini að nýju. Hinn 5. febrúar 1971 var ákærða sent bréf og gefinn þess kostur að ljúka máli sínu án dómsmeðferðar gegn greiðslu sekt- ar að upphæð 1.300 krónur. Ákærði sinnti ekki sektarboði lög- reglu. Hinn 25. október 1971 kom ákærði fyrir dóm og skýrði þá svo frá, að hann hefði ekið niður Ártúnsbrekku laugardagskvöldið 16. janúar 1971 með um það bil 90 km hraða miðað við klukku- stund. En ákærði kveðst í brekkunni hafa litið á hraðamæli bif- reiðar sinnar. Ákærði hefur þá skýrt svo frá, að er hann hafi kornið að brúnni yfir árnar, hafi hann hægt ferðina vegna þess, að hann vissi, að hæðarmunur var á götunni á brúargólfinu. Ákærði viðurkenndi að hafa ekið fram úr annarri bifreið á brúnni eftir því, sem að hann taldi. Þá hefur ákærði skýrt svo frá, að er 12 hann var kominn yfir brúna og fram hjá gatnamótum Elliðavogs og Miklubrautar, hafi hann aukið hraða bifreiðar sinnar lítils háttar, en ákærði hefur ekki getað greint frá því, hversu hratt hann ók þá, en telur, að hraðinn geti ekki hafa verið meiri en 90 km miðað við klukkustund. Ákærði skýrði að lokum frá því fyrir dómi, að hann hefði ekki litið á hraðamæli bifreiðar sinnar, eftir að hann leit á hann í Ártúnsbrekkunni í umrætt skipti. Lög- reglumenn þeir er handtóku ákærða eftir akstur hans 16. janúar 1971 hafa báðir komið fyrir dóm sem vitni. Vitnið Sigurður Viðar Benjamínsson, lögregluþjónn nr. 94, Jörvabakka 8 hér í borg, kvaðst fyrir dómi muna vel eftir atvikum málsins og hafi þeir lögregluþjónarnir verið í eftirlitsbifreiðinni skammt austan við Bæjarháls, er þeir sáu bifreið ákærða, sem ekið var hratt í átt til borgarinnar. Þeir hafi elt bifreið ákærða og tekizt að mæla hraða hennar tvívegis. Ekki mundi vitnið með nákvæmni, með hvaða hraða var ekið, en minnir, að hraðinn hafi verið um það bil 100 km miðað við klukkustund. Hraðamæling- in hafi farið fram á þann hátt, að jöfnu bili hafi verið haldið á milli ökutækjanna og hraðinn lesinn þá af hraðamæli eftirlits- bifreiðarinnar. Vitnið Steinþór Ingebrekt Nygaard, lögregluþjónn nr. 64, Víg- hólastíg 7, Kópavogi, hefur skýrt frá atvikum á svipaðan hátt og vitnið Sigurður Viðar, þannig að hraði bifreiðar ákærða hafi tví- vegis verið mældur. Í fyrra skiptið hafi hraðamælir lögreglu- bifreiðarinnar sýnt 90 km miðað við klukkustund, en í síðara skiptið 110 km miðað við klukkustund. Mælingin hafi verið framkvæmd á þann hátt að halda jöfnu bili milli bifreiða. Vitnið kvaðst fyrir dómi ekki muna, hve langt bil hafi verið milli bifreiðanna, er framangreind mæling fór fram, en hefur þó tekið fram, að föst regla sé hjá því í sambandi við slíkar hraðamælingar að geta þeirra ekki sérstaklega í skýrslum, ef bilið milli bifreiða sé svo langt, að orkað geti tvímælis, að næling sé nákvæm. Hámarkshraði á vegarspotta þeim, er hraðamæling lögreglu- mannanna fór fram á, var 60 km miðað við klukkustund, er at- vik máls þessa urðu. Hefur nú verið rakið það helzta, er fram kom við rannsókn máls þessa. Sannað þykir í máli þessu með játningu ákærða sjálfs fyrir dómi, framburðum vitnanna Sigurðar Viðars Benjamínssonar og Steinþórs Ingebrekts Nygaards, að ákærði hafi ekið bifreið sinni 73 R 1003 langt yfir lögleyfðan hámarkshraða laugarðdagskvöldið 16. janúar 1971, er hann ók um Elliðaárbrekku og vestur Miklu- braut, enda þótt dómurinn telji, að ekki sé unnt með fullkom- inni nákvæmni að ákvarða hraða bifreiðar ákærða þá, þegar höfð er í huga mælingaraðferð og aðstæður allar við hraðamælinguna í umrætt skipti. Þykir ákærði með framferði sínu hafa gerzt brotlegur við þau lagaákvæði, sem rakin eru í ákæru saksóknara frá 21. janúar síðastliðnum. Ákærði hefur hlotið refsingar sem hér segir: 1965 19/2 í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir umferðarlaga- brot. 1966 3/5 í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir brot gegn 48. gr. umferðarlaga. 1968 25/ í Reykjavík: Sátt, 500 íkr. sekt fyrir brot gegn 50. gr. umferðarlaga. Refsing ákærða ákveðst 3.000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald í 2 daga í stað sektarinnar, verði hún ekki greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa að telja. Í ákæruskjali saksóknara hefur þess verið krafizt, að ákærði yrði með dómi sviptur ökuréttindum sínum samkvæmt 81. gr. umferðarlaga. Þegar litið er til þess, að ákærði ók bifreið sinni í umrætt skipti við allgóð ökuskilyrði, í lítilli umferð um breiðgötu, þar sem tæp- ast má vænta gangandi vegfarenda, þykir ekki alveg næg ástæða að gera ákærða ökuréttindasviptingu með dómi þessum, og er því kröfu saksóknara um slíka sviptingu hafnað í máli þessu. Svo sem lyktir máls þessa hafa orðið, ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar. Dómsorð: Ákærði, Stefán Ingólfsson, greiði 3.000 króna sekt til ríkis- sjóðs, en sæti varðhaldi í 2 daga í stað sektarinnar, verði hún eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins að telja. Ákærði greiði allan sakarkostnað. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 74 Föstudaginn 9. febrúar 1972. Nr. 14/1972: Sigurður A. Magnússon (Jón E. Ragnarsson hdl.) segn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Ómerking. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 26. janúar 1972. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 75.000.00 ásamt 7% árs- vöxtum frá 21. desember 1968 til greiðsludags og málskostn- að fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnað- ar úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti. Í málflutningi hér fyrir dómi var því lýst, að ríkissjóður hafi „greitt að fullu málskostnað áfrýjanda í héraði“ sam- kvæmt 154. gr. laga nr. 82/1961. Í máli þessu sækir áfrýjandi fjármálaráðherra f. h. ríkis- sjóðs um fébætur, vegna þess að hann sætti handtöku, er hann telur ólögmæta, hinn 21. desember 1968. Málssóknin er reist á ákvæðum XVIII. kafla laga nr. 82/1961, og er sú málssóknarleið valin, sem mælt er fyrir um í 3. tölulið 154. gr. laganna. Í þessari lagagrein er mælt fyrir um, að stefna skuli „saksóknara... fyrir hönd ríkisvaldsins til að gæta réttar þess...“. Áfrýjandi hagar málatilbúnaði sínum svo bæði í héraði og fyrir Hæstarétti, að hann stefnir aðeins fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Hins vegar hefur hann ekki stefnt saksóknara ríkisins, svo sem skýlaust er boðið í áðurnefndu ákvæði laga nr, 82/1961. Vegna framangreindra annmarka á málatilbúnaði áfrýj- anda þykir ekki verða komizt hjá því að ómerkja hinn áfrýj- 75 aða dóm og málsmeðferð í héraði og vísa málinu frá héraðs- dómi. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Málflutnings- þóknun talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti ákveðst kr. 20.000.00 og greiðist úr ríkissjóði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð í héraði eru ó- merk, og er málinu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Málsflutningsþóknun talsmanns áfrýjanda fyrir Hæsta- rétti, Jóns E. Ragnarssonar héraðsdómslögmanns, kr. 20.000.00, greiðist úr ríkissjóði. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 27. október 1971. Mál þetta, sem dómtekið var 30. f. m., höfðaði Sigurður A. Magnússon ritstjóri, Kleppsvegi 2, Reykjavík, fyrir bæjarþinginu með utanréttarstefnu, dags. 24. júní 1969, á hendur fjármálaráð- herra f. h. ríkissjóðs til greiðslu skaðabóta og miskabóta að fjár- hæð kr. 50.000.00 vegna frelsisskerðingar, ólögmætrar fangelsun- ar, móðgana, þjáninga af hálfu lögreglunnar í Reykjavík og fyrir vísvitandi orsökun á álitshnekki fyrir stefnanda með yfirlýsingum og umtali opinberlega um þennan atburð og fyrir það að hafa eftir handtökuna margsynjað stefnanda um það að hafa samband við fjölskyldu sína og að hafa synjað stefnanda um það að hafa sjálfur símasamband við einhvern aðstandenda. Þá krefst stefn- andi 8% ársvaxta af fjárhæðinni frá 21. desember 1968 til greiðslu- dags og málskostnaðar að mati dómsins. Í þinghaldi 19. marz 1971 hækkaði stefnandi dómkröfu sína í kr. 75.000.00 með samþykki lögmanns stefnda án framhaldsstefnu, en hélt að öðru leyti við gerðar kröfur í stefnu. Stefndi hefur aðallega krafizt algerrar sýknu af kröfum stefn- anda og málskostnaðar úr hans hendi að mati dómsins, en til vara, að kröfurnar verði verulega lækkaðar og að málskostnaður verði látinn falla niður. Tildrögum að kröfum stefnanda er þannig lýst í stefnu: me að hinn 21. desember s.l. í lok fundar í Tjarnarbúð í Reykjavík, Þegar Sigurður hugðist ganga heimleiðis, en hann átti brýnt er- 76 indi heim, þá var hann stöðvaður af lögregluþjóni á leiðinni til Austurvallar, nokkra metra frá tröppum Tjarnarbúðar. Var hon- um bannað að halda leiðar sinnar og gefið í skyn, að hann hyggð- ist taka þátt í óspektum. Urðu nokkur orðaskipti milli Sigurðar og lögreglumannsins, en síðan skipti engum togum, að Sigurður var handtekinn, settur inn í lögreglubifreið með öðru fólki, lát- inn bíða þar um stund og síðan ekið til fangageymslunnar við Síðumúla og án skýringa látinn vera þar fangi í fangaklefa ásamt sjö öðrum föngum, synjað þráfalldlega um það að hringja heim til sín, en að lokum hringdi lögreglumaður heim til Sigurðar og til- kynnti skýringalaust um handtöku hans. Sigurður hafði þó skýrt frá mjög viðkvæmum aðstæðum á heimili sínu. Að klukkustundu liðinni var Sigurði síðan sleppt án skýringa.“ Út af atburði þeim, sem mál þetta er sprottið af, fór fram ítar- leg rannsókn í sakadómi Reykjavíkur. Verða framburðir úr þeirri rannsókn nú raktir til upplýsinga á málsatvikum og þá sérstak- lega að því er stefnanda máls þessa varðar. Að öðru leyti snerist rannsóknin að átökum milli hóps fundarmanna og lögreglu. Bjarki Elíasson yfirlögregluþjónn skýrði þar svo frá, „að laug- arðaginn 21. desember s.l. hafi lögreglustjóra borizt bréf frá Félagi róttækra stúdenta og Æskulýðsfylkingunni, þar sem greind félög tilkynna hópgöngu og blysför um borgina kl. 17 greindan dag. Í bréfinu var jafnframt greint frá þeirri leið, sem gengin yrði. Á fundi, sem haldinn var í yfirstjórn lögreglunnar, var sam- þykkt að leyfa ekki göngu þá leið, sem félögin tilkynntu, þar sem slíkt yrði til mikillar truflunar á umferð. Var vitninu falið að reyna að hafa samband við forráðamenn göngunnar og fá þá til að fara aðra leið. Náði vitnið ekki sambandi við neinn fyrr en Leif Jóelsson á skrifstofu Æskulýðsfylkingarinnar um kl. 1440. Hann kvaðst ekki geta samið um eitt né neitt í því sambandi, en gaf vitninu samband við Ragnar Stefánsson. Skýrði vitnið Ragn- ari frá ákvörðun yfirstjórnar lögreglunnar og ástæðum hennar og óskaði eftir samkomulagi um aðra leið. Sagði Ragnar þá: „Þetta eru pólitískar ofsóknir, og við göngum, þar sem okkur sýnist, án þess að biðja ykkur um leyfi. Við höfum tilkynnt ykkur, hvar við ætlum að fara, og það er nóg.“ Ekki kvaðst Ragnar mega vera að frekari umræðum um málið, og lauk viðtali þeirra með því, að vitnið bað Ragnar um skilaboð til Hafsteins Einarssonar, sem undirritað hafði bréfið til lögreglustjóra. Voru skilaboðin þess efnis, að Hafsteinn hefði samband við vitnið. Ekki hafði Hafsteinn samband við vitnið, og þegar dró að fundarlokum í 7 Tjarnarbúð, hélt vitnið þangað í því skyni að hafa tal af greindum Hafsteini. Náði vitnið tali af honum. Taldi hann í fyrstu tormerki á því að breyta um gönguleið, þar sem hún hefði verið samþykkt á fundinum, eins og í bréfinu greindi, og jafnframt hefði verið samþykkt að brjótast í gegn, ef reynt yrði að hindra það. Haf- steinn samþykkti að gera sitt til þess að fá þessu breytt, og í því skyni gengu hann og vitnið út úr húsinu. Sá vitnið þá, hvar verið var að handtaka Ragnar Stefánsson. Rétt á eftir frétti vitnið, að Sigurður A. Magnússon hefði verið handtekinn. Vitnið heyrði, að Ragnar hrópaði til fólksins: „Allir út á Austurvöll.“ Vitnið segir, að lögreglumenn hafi verið til staðar fyrir utan húsið, og reyndu þeir að fá fólkið til þess að bíða, á meðan reynt væri að semja um aðra gönguleið. Margir hlýddu þessu ekki og voru þegar komnir á stað út á Austurvöll með logandi kyndla og mót- mælaspjöld, Virtust menn hlýða kalli Ragnars, og þyrptist fólkið út á Austurvöll. Stöðvuðu lögreglumenn fólkið þar. Vitnið kveðst hafa gengið með Hafsteini út á Austurvöll, og voru þá byrjuð átök þar. Vitnið sá, að inni í mannþrönginni voru átök, en getur ekki borið um, hverjir þar áttust við.... Síðan varð samkomulag við Hafstein um að breyta gönguleiðinni, og bað Hafsteinn fólkið að hlýða, og var það gert. Einu tafirnar á leiðinni urðu á mót- um Pósthússtrætis og Skólabrúar, er göngumenn köstuðu blysi undir lögreglumótorhjól, er þar stóð. Síðan stöðvaðist gangan á Skálholtsstíg við Laufásveg, en þaðan átti sendinefnd göngu- manna að fara með fundarsamþykkt að bandaríska sendiráðinu, en úr því varð ekki, þar sem fundarsamþykktin var í höndum Ragnars Stefánssonar, sem handtekinn hafði verið.“ Yfirlögregluþjónninn tók það fram í framburði sínum, að hann hefði ekki séð annað af handtöku stefnanda en fætur hans, er hann var færður inn í lögreglubifreiðina, en verið tjáð síðar, að bað hafi verið stefnandi málsins. Guðmundur Kristján Hermannsson aðstoðaryfirlögregluþjónn staðfesti í rannsókn sakadóms skýrslu, er hann ritaði lögreglu- stjóra um „handtökur Sigurðar A. Magnússonar og Ragnars Stefánssonar“ (dskj. nr. 11), en skýrsla þessi hljóðar svo: „Laugardaginn 21. des. 1968 kl. 17.00 hafði verið boðuð hóp- ganga og blysför um miðborgina frá Tjarnarcafé að sendiráði Bandaríkjanna við Laufásveg, sbr. skýrslu yfirlögregluþjóns, Bjarka Elíassonar. Undirritaður var staddur við Tjarnarcafé og lögreglumenn í þrem lögreglubifreiðum vegna þess, að lögreglu- stjórnin hafði neitað hlutaðeigendum um leyfi fyrir göngunni 78 um þær umferðargötur, sem tilteknar voru í tilkynningu. Þá stóð yfir fundur í Tjarnarcafé. Ég fékk fréttir frá fundinum, að sam- þykkt hafi verið að virða að vettugi bann lögreglunnar og ganga umrædda leið. Yfirlögregluþjónn fór inn í Tjarnarcafé til við- ræðna við þann, er tilkynnt hafði bréflega um gönguna. Áður en hann kom út aftur, kom út hópur fólks með spjöld og virtist ætla í átt að Austurvelli. Ég gekk í veg fyrir fólkið, bað það að fara ekki lengra, skýrði fyrir því, að neitað væri um leyfi fyrir göngu þess í hóp um miðborgina, en verið væri að semja um aðra leið. Maður, sem ég þekki fyrir Sigurð A. Magnússon, spurði þá strax mjög hvassyrtur, hvort ég ætlaði að meina sér að ganga um borgina. Ég sagði honum, að samkvæmt 74. gr. stjórnarskrár- innar væri lögreglunni heimilt að banna mannsöfnuð á almanna- færi, þegar ætla mætti, að af honum leiddi óspektir. Auk þess væri umferð takmörkuð í miðborginni vegna jólaanna. Er hér var komið, reiddist Sigurður mjög og var æstur og hávær, er hann sagði við fólkið, sem með honum var, að hlusta ekki á mig. Hann sagði því, að ég væri „kraftaidiot, sem væri þekktur um allt land fyrir ofbeldi“. Ég fann, að Sigurður æsti fólkið upp gegn lögreglunni, gekk því til hans og bað hann að endur- taka stóryrðin, og gerði hann það. Á meðan leiddi ég hann að lögreglubifreið, sem var nokkra metra frá, og setti hann þar inn. Ekki veit ég, hvort Sigurður hefir haft það hlutverk að veita þessum hópi forustu, eða hvort það hefur gerzt óvart, en ég tel, að með þeim stóryrðum, sem hann lét falla, hafi hann hvatt til óhlýðni við lögregluna. Ég hirði ekki um að nefna öll lýsingar- orðin eftir Sigurði. Stuttu síðar kom Ragnar Stefánsson út úr Tjarnarcafé og hafði gjallarhorn meðferðis. Hópur manna fylgdi honum. Ég gekk í veg fyrir hann og ætlaði að ræða við hann, en hann vildi ekki hlusta á mig. Ég tók í hann, til að hann veitti mér athygli og áheyrn, en hann sleit sig lausan og hljóp í átt að Austurvelli. Ég hljóp á eftir honum og náði honum, áður en hann kom að Kirkjustræti. Færði ég hann að lögreglubifreiðinni, sem fyrr getur, en þar tóku lögreglumenn við honum. Hallgrímur Jónsson varðstjóri og Indriði Jóhannsson lögrþj. brugðu handjárnum á hann og settu hann í lögreglubifreið. Á meðan þessu fór fram, hrópaði Ragnar til fólks- ins í sífellu: „Farið út á Austurvöll.“ Sigurður A. Magnússon var færður ásamt fleirum að lögreglu- stöðinni við Síðumúla, en Ragnar Stefánsson að lögreglustöðinni 19 við Pósthússtræti. Um einni klst. síðar var þeim báðum leyft að fara leiðar sinnar.“ Síðan er framburður Guðmundar Kristjáns á þessa leið: „Vitn- ið kveðst hafa verið statt fyrir utan Tjarnarbúð ásamt fleiri lög- reglumönnum, um það leyti sem fundi var að ljúka þar þann 21. desember s.l, þar var einnig staddur í bifreið Bjarki Elíasson, yfirlögregluþjónn. Vitnið hitti þarna á staðnum mann, sem verið hafði á fundinum, og sagði hann vitninu, að fundinum væri að ljúka og að þar hefði verið samþykkt að ganga þá leið, sem fyrirsvars- menn fundarins höfðu áður boðað. Sagði vitnið Bjarka frá þessu, og fór hann inn í húsið til að hafa tal af Hafsteini Einarssyni til að semja við hann um aðra gönguleið. Á meðan Bjarki var inni í húsinu, kom hópur fólks út úr því með spjöld. Gekk vitnið ásamt Hallgrími Jónssyni, varðstjóra, í veg fyrir fólkið og bað það að bíða, þar sem verið væri að reyna að semja um aðra göngu- leið. Hópur þessi mun hafa verið í kringum 20-30 manns, og í miðjum hópnum var maður, sem vitnið þekkti fyrir Sigurð A. Magnússon, en hafði þá aldrei talað við hann áður. Vitnið heyrði einhverjar óánægjuraddir í hópnum, og Sigurður A. Magnússon snéri sér að vitninu og spurði það, hvort það ætlaði að meina sér að ganga um borgina. Endurtók þá vitnið ósk um, að fólkið dok- aði við. Sigurður spurði vitnið, hvaðan því kæmi heimild til að stoppa sig af. Tjáði vitnið honum, að samkvæmt 74. gr. stjórnar- skrárinnar væri lögreglunni heimilt að banna mannsafnað á al- mannafæri, þegar ætla mætti, að af honum leiddi óspektir. Einnig tjáði vitnið Sigurði, að umferð væri takmörkuð vegna jólanna. Spurði Sigurður þá: „Ætlar þú að fara að kenna mér stjórnar- skrána, fíflið þitt.“ Síðan beindi Sigurður orðum sínum að fólk- inu og sagði því að hlusta ekki á þennan asna, hann væri krafi- idiót og þekktur um land allt fyrir ofbeldi. Þegar hér var komið, fann vitnið, að Sigurður var að æsa fólkið upp gegn lögreglunni. Gekk vitnið því til hans og spurði hann, hvort hann vildi endur- taka ummælin um sig, og gerði hann það, um leið og vitnið leiddi hann að lögreglubifreið, sem var þarna rétt við. Fór Sigurður inn í bifreiðina mótþróalaust, og lauk þar með afskiptum vitnisins af Sigurði.“ Hallgrímur Jónsson lögregluvarðstjóri skýrði svo frá í fram- burði sínum í sakadómsrannsókninni, að því er stefnanda varðar, á þessa leið: „Vitnið segir, að Guðmundur Hermannsson hafi ávarpað hóp 80 manna, sem komnir voru út úr húsinu, og beðið þá um að fara ekki niður í miðborgina fyrirhugaða gönguleið. Vitnið segir, að Sigurður A. Magnússon hafi orðið fyrstur til að andmæla Guð- mundi. Heyrði vitnið, að hann sagði við Guðmund, að hann væri kraftaidiót og landskunnur ofbeldismaður. Heyrði vitnið, að Guð- mundur spurði Sigurð, hvort hann vildi endurtaka þetta, og gerði Sigurður það, a. m. k. að því er snertir fyrri hluta ummælanna. Að öðru leyti fylgdist vitnið ekki með orðaskiptium þeirra, þar sem það var upptekið við önnur störf á staðnum. Hins vegar sá vitnið, að Guðmundur færði Sigurð að lögreglubifreiðinni. Í fram- haldi af handtöku Sigurðar handtóku aðrir lögreglumenn fleiri fundarmanna.“ Einar Halldórsson lögreglumaður segir svo frá í rannsókn saka- dóms: „Vitnið kveðst hafa verið statt fyrir utan fundarstaðinn við Tjarnarbúð ásamt fleiri lögreglumönnum. Vitnið kvaðst hafa ver- ið statt skammt frá Guðmundi Hermannssyni og heyrði, að hann átti í hörðum deilum við mann, sem vitnið bar ekki kennsl á í fyrstu. Vitnið kveðst hafa fært sig nær beim og heyrði þá orða- skil. Heyrði vitnið Sigurð fullyrða, en vitnið tekur fram, að það hafi séð, að um var að ræða Sigurð Á. Magnússon, að hann hefði fullan rétt á að fara, hvar sem hann vildi, þar sem hann hefði verið gestur fundarins, en bæri ekki ábyrgð á honum. Þá heyrði vitnið Sigurð segja, að Guðmundur væri kraftaidiót. Annað þorir vitnið ekki að fullyrða um viðræður þeirra.“ Helgi Sigurður Jónsson lögreglumaður skýrði þar svo frá m. a.: „Vitnið kveðst hafa verið statt fyrir utan Tjarnarbúð, þegar fundinum var að ljúka þar. Vitnið stóð álengdar þar, sem Guð- mundur Hermannsson var að ræða við Sigurð A. Magnússon. Heyrði vitnið Sigurð fara niðrandi orðum um Guðmund og taldi hann ekki geta heft för sína. Ekki telur vitnið sig geta fullyrt orðrétt, hvað þeim fór á milli.“ Hafsteinn Einarsson, stud. jur., skýrði frá því við sakadóms- rannsóknina, að hann væri einn af þremur í stjórn Félags rót- tækra stúdenta og einnig vera Í sjö manna framkvæmdanefnd Æskulýðsfylkingarinnar, en hún hafi staðið einnig að greindum fundi og fyrirhugaðri göngu. Síðan skýrði Hafsteinn svo frá á þessa leið: „Mætti kannast við að hafa undirritað bréf það, sem lögreglu- stjóra var sent, þar sem fyrirhuguð gönguleið var tilkynnt. Mætti segir, að gönguleiðin hafi verið ákveðin á fimmtudeginum eða sl föstudeginum fyrir fundinn. Mætti kveðst ekki hafa rætt við Bjarka Elíasson um þá ósk lögreglunnar, að gönguleiðinni yrði breytt, fyrr en að loknum fundi eða í þann mund, sem gangan skyldi hefjast. Mætti kveðst hafa frétt það á fundinum, að lög- reglan hefði óskað eftir því, að gönguleiðinni yrði breytt, en segir, að það hafi verið almennt samkomulag fundarmanna að fara fyrirhugaða gönguleið. Mætti kveðst hafa álitið, að fundar- menn fengju að ganga fyrirhugaða leið þrátt fyrir tilmæli lög- reglunnar um annað, og ekki kveðst hann hafa skilið tilmæli hennar á þann veg, að til banns myndi koma. Segist hann hafa fyrst heyrt það á Bjarka Elíassyni í lok fundarins, að um bann yrði að ræða við fyrirhugaðri gönguleið. Kveðst mætti þá hafa lofað Bjarka Elíassyni að ræða við félaga sína um breytta göngu- leið, en þegar þeir Bjarki komu út úr fundarhúsinu, var búið að handtaka Ragnar Stefánsson. Segir mætti, að það hafi ekki bætt aðstöðuna til að ræða við forystumenn samtakanna. Mætti kveðst hafa fylgzt með Bjarka Elíassyni langleiðina út á Austurvöll, og þegar þangað var komið, kveðst hann hafa gert sitt til þess að fá fólkið til að fara aðra gönguleið, eftir að til nokkurra átaka var komið.“ Þá var í sakadómsrannsókninni einnig tekin skýrsla af stefn- anda. Þar segir orðrétt svo: „Mætti kveðst hafa verið að koma út af fundinum í Tjarnarbúð og hafa verið kominn nokkurn spöl frá tröppum hússins, þegar Guðmundur Hermannsson gekk í veg fyrir mætta. Mætti var einn á ferð, en kunningi hans rétt á eftir. Ekki man mætti til þess, að neinn hafi verið í kringum þá, en lögreglumenn rétt á næstu grös- um. Mætti segir, að Guðmundur hafi sagt við sig, að hann færi ekki út á Austurvöll. Kveðst mætti hafa spurt Guðmund að því, hvaða heimild hann hefði til að hefta ferðir sínar. Vísaði Guð- mundur í því efni til ákveðinnar greinar í stjórnarskránni, sem heimilaði lögreglunni að hefta ferðir manna, ef hætta væri á ó- spektum. Þá svaraði mætti Guðmundi á þann veg, að hann væri kraftidiót, ef hann héldi, að hann gæti túlkað stjórnarskrána á þann veg, að hann gæti heft ferðafrelsi mætta án nokkurs til- efnis. Ekki kannast mætti við það að hafa sagt við Guðmund, að hann væri landskunnur ofbeldismaður. Síðan bað Guðmundur mætta að endurtaka ummæli sín, og gerði hann það, og var hann síðan færður í lögreglubifreið af Guðmundi og öðrum lögreglu- manni til.“ Það kemur fram í framburði Ragnars Kristjáns Stefánssonar í 6 82 sakadómsrannsókninni, að áformuð gönguleið fundarmanna skyldi vera um Aðalstræti og Austurstræti að bandaríska sendiráðinu, og skyldi gangan hefjast frá Austurvelli. Í bréfi til lögmanns síns, dags. 18. marz 1969, lýsir stefnandi ítarlega atburðarás, að því er sig varðar. Þó þar sé að sumu leyti endurtekning á því, sem fram kemur í skýrslu hans í sakadóms- rannsókninni, þá þykir rétt til frekari upplýsinga í málinu að rekja þá skýrslu, en þar segir svo: „Umræddan dag fór ég á fund um Víetnammálið í Tjarnarbúð, sem haldinn var að tilhlutan Æskulýðsfylkingarinnar og Félags róttækra stúðenta. Aðalræðumaður var bandarískur stúðentaleið- togi, sem skýrði frá baráttunni gegn Víetnam-stríðinu í heima- landi sínu. Með mér á fundinum var þýzkur maður, Peter Behrens auglýsingateiknari, sem nú er kennari norður í Miðfirði. Í fund- arlok skýrði Ragnar Stefánsson viðstöddum frá því, að fyrir stund- arfjórðungi hefði borizt bann lögreglunnar við fyrirhugaðri mót- mælagöngu um ákveðnar götur í miðbænum, en hvatti menn til að virða það að vettugi, þar eð hér væri um að ræða pólitíska ofsókn. Kvað hann gönguna mundu hefjast frá Austurvelli strax að fundi loknum. Síðan var fundi slitið, og fólk gekk af fundarstað. Við Peter vorum innarlega í salnum, þannig að við lentum einhversstaðar nálægt miðri þvögunni, sem kom út úr Tjarnarbúð, og urðum viðskila í anddyrinu. Þegar ég hafði gengið nokkra metra frá tröppum Tjarnarbúðar, varð fyrir mér Guðmundur Hermannsson lögregluþjónn og einhverjir samstarfsmenn hans. Guðmundur lagði blátt bann við því, að ég legði leið mína út á Austurvöll. Ég spurði, með hvaða rétti hann hefti ferðafrelsi friðsamra borg- ara um borgina. Hann kvaðst gera það samkvæmt 74. grein stjórn- arskrárinnar, sem heimilaði lögreglunni að banna mönnum að safnast saman, ef hætta væri á óspektum. Ég þóttist hvorki ætla að efna til óspekta né taka þátt í óspektum, og voru því viðbrögð mín við yfirlætisfullri og gikkslegri framkomu lögregluþjónsins þau, að ég kallaði hann kraftidjót (sem hann mun hafa tekið fyrir kraftaidjót), ef hann teldi sig geta heft ferðir mínar á þeirri fáránlegu forsendu, að hann hefði afráðið, að ég hygðist hvetja til, efna til eða taka þátt í óspektum. Lögregluþjónninn bað mig endurtaka þessi orð, sem ég gerði fúslega, og skipti þá engum togum, að ég var gripinn af Guðmundi og félaga hans og færður í nálægan lögreglubíl. Þar var löng bið, meðan verið var að fylla vagninn, en um síðir var ekið inn í Síðumúla, þar sem fangarnir, 83 átta talsins, voru lokaðir inni í klefa, þar sem einungis voru sæti fyrir fimm. Hin þrjú urðu að sitja á gólfinu eða standa. Við reyndum að fá upplýsingar um sakargiftir, en fengum þau svör ein hjá viðstöddum lögregluþjónum, að þeir vissu ekkert um málavexti. Þá báðu þrír bandingjanna um leyfi til að hringja, en var synjað um það, enda þótt enginn vissi, hve lengi okkur yrði haldið. Svo vildi til, að konan mín lá á fæðingardeildinni og fjögur börn heima, sem áttu að vera í gæzlu ömmu sinnar fram að kvöldmat, og sennilega hafa þessar aðstæður valdið því, að varðstjórinn varð við ítrekuðum tilmælum mínum og hringdi heim til mín. Þar varð tengdamóðir mín fyrir svörum og fékk þær upplýsingar einar, að ég væri í haldi hjá lögreglunni, en var synjað um allar frekari skýringar. Hinsvegar var henni tjáð, að hún gæti fengið nánari upplýsingar á lögreglustöðinni. Þar varð fyrir svörum Axel Kvaran varðstjóri og veitti þær upplýs- ingar, að „kommalýður“, „Tjarnargötuskríll“ og annar óþjóða- lýður hefði staðið að óspektum í miðbænum, og því væri ég í haldi. Morguninn eftir hringdi hún í Sigurjón Sigurðsson lög- reglustjóra og kvartaði yfir munnsöfnuði varðstjórans, en fékk þau svör, að hann væri kurteis og siðprúður starfsmaður. Lög- reglustjóri lét þess getið, að full ástæða hefði verið til að hand- taka mig, enda hefði hann fjölda vitna um framferði mitt við Tjarnarbúð. Ef ég hefði málssókn í huga, kvaðst hann geta upp- lýst, að hún væri vitavonlaus, og mundi ég ekki hafa betra af að leggja út í málaferli. Þegar við bandingjarnir höfðum verið í haldi um klukkustund og nöfn okkar, fæðingardagar og heimilisföng skráð hjá varðstjór- anum, var okkur sleppt skýringarlaust — eins og ekkert væri eðlilegra eða sjálfsagðara en svipta óbreytta borgara frelsi, þeg- ar einstökum lögregluþjónum byði svo við að horfa. Í sjónvarpsfréttum að kvöldi 21. desember og í Morgunblaðinu daginn eftir lét Bjarki Elíasson yfirlögregluþjónn hafa það eftir sér, að ég hefði komið út úr Tjarnarbúð í broddi fundarmanna og hvatt til óspekta, og þess vegna hefði ég verið tekinn. Þessum framburði breytti yfirlögreglubjónninn svo í útvarpsþættinum „Daglegt líf“, þegar við leiddum saman hesta okkar um viðburð- ina 21. desember. Þá sagði hann, að ég hefði verið handtekinn vegna þess, að ég hefði tekið þátt í mótmælagöngunni, sem hefði hafizt við dyrnar á Tjarnarbúð. Hann viðurkenndi þó, að gangan sjálf hefði ekki verið bönnuð, heldur einungis för hennar um tilteknar götur, þannig að þessi skýring hans virðist á veikum S1 stoðum reist, auk þess sem ég og allir, sem ég hef talað við um málið, telja það fjarstæðu, að gangan hafi hafizt við Tjarnarbúð. Hún átti að hefjast á Austurvelli og var ekki hafin, þegar ég og fleiri vorum sviptir ferðafrelsi.“ Bréf þetta staðfesti stefnandi hér fyrir dómi og kvað þar réti skýrt frá atburðum. Í sama þinghaldi skýrði hann einnig svo frá, að hann hefði ekki vitað um fyrirhugaða göngu, er hann fór á fundinn, en kvaðst hafa frétt um hana á fundinum sjálfum. Um fundinn kvaðst hann ekki hafa vitað með neinum fyrirvara. Kvaðst hann hafa verið með nokkrum kunningjum sínum í veitingahús- inu Nausti um kaffileytið umræððan dag, þ. á m. Thor Vilhjálms- syni, og kvaðst hann muna, að enginn þeirra manna hafi vitað um fundinn. Hann kvaðst telja, að hann hafi hitt Peter Behrens í miðbænum eftir fundinn með kunningjum sínum og farið með honum á margnefndan fund. Thor Vilhjálmsson rithöfundur skýrði svo frá hér fyrir dómi, að hann hafi verið með nokkrum kunningjum sínum á fundi í veitingahúsinu Nausti um eftirmiðdag nefndan dag. Tók hann það fram, að á þeir fundi hafi ekki verið um það rætt milli þeirra félaga, að fundur um Víetnam-mál yrði í Tjarnarbúð þá um dag- inn. Hann kvað þá félagana hafa farið hvern í sínu lagi eftir þann fund, sem þeir áttu saman í veitingahúsinu. Kvaðst hann sjálfur ekki muna eftir því, að hann hafi þá vitað um fundinn í Tjarnar- búð. Peter Behrens tamningamaður hefur komið hér fyrir dóm. Staðfesti hann bá bréf sitt til lögmanns siefnanda, dags. 28. marz 1968 (sic), en það hljóðar svo: „Við Sigurður A. Magnússon hittumst að kvöldi 21. des. 68 í Tjarnarbúð. Ég sat einn við borð í salnum, þegar Sigurður kom inn og settist hjá mér. Samtal okkar snerist um persónnlegt mál, þangað til fundurinn byrjaði. Á meðan á fundinum stóð, spurði ég eitt og annað í sambandi við ræðumennina, sem ég kannaðist ekki við. Ekki var mér kunnugt um, er ég fór á fundinn, að nein kröfuganga ætti að vera að honum loknum. Ég var óákveðinn, hvort ég skyldi taka þátt í göngunni, og beið með nokkurri for- vitni, hvort Sigurður mundi ekki tala um, hvort hann ætlaði að taka þátt eða ekki. En Sigurður minntist ekki á það. Nokkur þrengsli sköpuðust, þegar fólk fór fram í anddyrið til þess að ná í yfirhafnirnar. Ég sá Sigurð taka frakkann sinn, rétt áður en ég kom að fatahenginu. Mundi ég svo, að ég hafði gleymt tösku við borðið í salnum, og fór að ná í hana. Þegar ég gekk svo úr 85 húsinu, sá ég, að á götunni úti var allt á ringulreið. Voru þar lögregluþjónar og fólk á hlaupum, hávaði nokkur, hróp og köll, og heyrði ég einhvern segja, að S.A.M. hefði verið handtekinn. Ég átti bágt með að trúa því, spurði næsta mann og fékk stað- festingu á því, að svo væri. Ákvað ég þá að reyna að finna Sig- urð til þess að komast að því, hvað skeð hafði. Við lögreglubíl, sem stóð rétt hjá, var lögregluþjónn að berja mann, sem lá að hálfu leyti í bílnum. Aðrir lögregluþjónar stóðu þar aftan við bílinn. Spurði ég þá, hvort Sigurður A. Magnússon væri í bíln- um. Því var neitað. Ég fór á varðstöð lögreglunnar í Pósthús- stræti, spurði þar eftir Sigurði, en fékk engar upplýsingar. Hringdi ég þá í lögreglustöð Síðumúla, og var mér synjað svars við spurn- ingu minni. Seinna um kvöldið hringdi ég heim til Sigurðar, og var hann þá kominn heim til sín.“ Vitnið Grímur A. S. Engilberts ritstjóri hefur skýrt frá hér fyrir dómi á þessa leið: „Vitnið kveðst hafa verið að koma úr vinnu sinni milli kl. 4 og 6 laugardaginn 21. desember. Kveðst vitnið hafa ætlað sér á fund þennan, en um það leyti, sem hann hafi að komið, hafi fund- inum verið að ljúka. Kveðst vitnið hafa komið Vonarstrætismeg- in að Tjarnarbúð, og er hann hafi þar að komið, hafi hann séð, að lögregluþjónar voru við inngang hússins. Segir vitnið, að barna hafi verið menn að koma út úr húsinu með áletruð spjöld, sem vitnið kveðst ekki muna nú, hvað á stóð, en er mennirnir hafi komið út með spjöldin, hafi lögregluþjónarnir rifið spjöld- in af mönnunum og brotið. Vitnið segir, að hann hafi tekið eftir, að stefnandi málsins hafi verið í „pexi“ við lögregluþjóna við dyrnar. Segir vitnið, að það hafi séð, að stefnandi hafi verið í „pexi“ við Guðmund Hermanns- son, lögregluþjón, sem að áliti vitnisins hafi verið í fyrirsvari fyrir lögreglumennina á staðnum. Vitnið kveðst muna, að lögreglu- þjónninn hafi tekið í öxl stefnanda, en kveðst þó ekki geta full- yrt um það, hvort stefnandi hafi verið færður inn í lögreglubíl, en lögregluþjónninn hafi farið með stefnanda út úr hópnum á staðnum, enda hafi verið í sundinu við staðinn mikið uppnám. Vitnið segir, að þá er hann hafi komið á staðinn, hafi fundar- menn verið að koma út af fundinum. Hafi þeir verið með spjöld og fána, en lögreglusveit hafi rifið af þeim spjöldin og brotið, eins og áður segir. Vitnið segir, að lögreglumennirnir hafi verið all margir, og segir, að þeir hafi verið við dyrnar, er fundinum lauk, en síðan hafi fleiri lögreglumenn bætzt við frá lögreglu- 86 bifreiðum, sem að áliti vitnisins hafi verið í námunda við húsið. Vitnið segir, að af þessari ástæðu hafi orðið átök í sundinu við húsið. Tekur vitnið fram, að honum hafi verið ógnað af lög- reglumönnunum, og hafi honum verið skipað að koma sér burtu, en vitnið segir, að lögreglumennirnir hafi verið með kylfur á lofti, og því hafi sér skilizt, að með ógnuninni fælist hótun um barsmíðar eða handtöku.“ Ásta Jónasdóttir, tengdamóðir stefnanda, hefur gefið vott- orð í málinu, dags. 10. janúar 1969, en það hljóðar svo: „Milli klukkan 5 og 6 mánudaginn 23. desember 1968 hringdi síminn á heimili dóttur minnar, Svanhildar Bjarnadóttur, og tengdasonar, Sigurðar A. Magnússonar, að Kleppsvegi 2, en ég var þar stödd við gæzlu fjögurra barnabarna minna, því Svan- hildur var rúmliggjandi á fæðingarðeildinni eftir að hafa alið fimmta barn sitt. Í símanum var varðstjóri lögreglunnar í Síðu- múla og tjáði mér, að Sigurður „sæti inni“, eins og hann orðaði það. Þegar ég bað um frekari skýringar, kvaðst hann ekki geta veitt þær, en benti mér að hringja niður á lögreglustöð, ef ég vildi fá nánari upplýsingar. Ég hringdi þangað, og þar varð fyrir svörum Axel Kvaran varðstjóri. Þegar ég bað hann veita mér upplýsingar um handtöku Sigurðar, fór hann fyrst undan í flæmingi, en sagði svo að lokum, að það væri þetta venjulega: kommalýður og Tjarnargötuskríll hefði staðið fyrir óspektum í miðbænum, og auðvitað hefði Sigurður tekið þátt í þeim. Morguninn eftir, þriðjudaginn 24. desember, hringdi ég í Sigur- jón Sigurðsson lögreglustjóra og bar mig upp undan svörum varð- stjórans og þeirri óvirðingu, sem hann hefði sýnt aðstandendum Víetnamfundarins í Tjarnarbúð, meðan hann gegndi embættis- störfum. Lögreglustjórinn svaraði því til, að Axel Kvaran væri kurteis og siðprúður maður, og hann sagði mér ennfremur í löngu og mjög óhefluðu máli, að full ástæða hefði verið til að handtaka Sigurð A. Magnússon, enda hefði hann fjölda vitna að framferði Sigurðar fyrir utan Tjarnarbúð. Sigurður hefði viljað fá óeirðir og fengið þær, hann hefði viljað fá að fara í Steininn og fengið það, enda hefði hann átt það fyllilega skilið. Hann gat þess sér- staklega, að ef Sigurður hefði í huga málssókn, þá gæti hann upplýst mig um það, að hún væri vitavonlaus. Sigurður mundi ekki hafa betra af að leggja út í málaferli. Öll framkoma lög- reglustjóra var að mínu viti fruntaleg og ósamboðin opinberum embættismanni. Eftir samtalið við lögreglustjóra hef ég ekki haft önnur afskipti af þessu máli.“ 87 Vottorð þetta staðfesti Ásta hér fyrir dómi að vera rétt skýrt frá atburðum með þeirri athugasemd þó, að í stað þess, að í vott- orðinu er getið mánudagsins 23. desember 1968, eigi að vera laug- ardaginn 21. það ár. Bjarki Elíasson yfirlögregluþjónn hefur komið fyrir dóm. Skýrði hann svo frá, að hann kvaðst ekki vita til þess, að stefnandi hafi átt þátt í boðun margnefnds fundar eða framkvæmd hans að öðru leyti. Gat hann þess, að afskipti sín sem embættismanns af fund- inum hafi eingöngu verið að ákveða leið fundarmanna að banda- ríska sendiráðinu utan við sjálfan miðbæinn, sem Í upphafi var ákveðið, að farin yrði af fundarboðendum. Lögmaður stefnanda óskaði Bjarka spurðan þessara spurningar: „Veit vitnið til þess, að stefnandi hafi með einhverjum hætti tekið þátt í eða vitað um undirbúning og framkvæmd umrædds fundar og mótmælagöngu?“ Þessari spurningu svaraði Bjarki neitandi. Bjarki tók fram, að leiðin frá húsinu hafi verið greið í Vonarstræti, þannig að hverj- um fundarmanni hefði verið auðvelt að fara fá húsinu til Von- arstrætis án þess að mæta hindrun lögreglumanna. Undir Bjarka voru borin ummæli, sem eftir honum eru höfð í Morgunblaðinu 24. desember 1968, en þau hljóða svo: „...Er við komum út úr Tjarnarbúð, þá var verið að hand- taka Sigurð A. Magnússon, ritstjóra, og Ragnar Stefánsson. Sig- urður hafði komið út og var stöðvaður eins og aðrir. Hvatti hann fólkið til þess að sinna ekki tilmælum lögreglunnar, og svo gerði einnig Ragnar. Loks lenti Sigurður í orðaskaki við Guðmund Her- mannsson, aðstoðaryfirlögregluþjón, sem hann kallaði „lands- þekktan kraftidiot og ofbeldismann“. Endurtók Sigurður þetta og hvatti enn fólk til að sinna ekki tilmælum lögreglunnar.“ Bjarki kvaðst ekki vefengja, að eftir sér séu höfð ummæli þessi, en gat þess, að hann hefði við blaðamanninn byggt á lögreglu- skýrslu Guðmundar Hermannssonar, sem áður getur (dskj. nr. 11). Guðmundur Hermannsson aðstoðaryfirlögregluþjónn kom og hér fyrir dóm. Fyrir hann var lesin lögregluskýrslan á dskj. nr. 11, en hann kvaðst hafa samið skýrsluna og taldi sig nokkuð öruggan um það, að hann hafi samið skýrsluna að kvöldi 21. des- ember 1968. Lögmaður stefnanda lagði síðan orðrétt bókaðar spurningar fyrir Guðmund, er hann svaraði og orðrétt. Þykir af þeim sökum rétt að taka það allt í heild, en það hljóðar svo: „Lögamaður stefnanda spyr vitnið: „Telur vitnið, að stefnandi 88 hafi verið forsprakki eða fyrirsvari fyrir fólkið þarna á staðnum?“ Vitnið svarar: „Ég held ekki, enda hef ég ekki tilefni til að álíta svo.“ „Veit vitnið um það, hvort stefnandi var einn á ferð í umrætt sinn eða ásamt öðrum?“ „Ég veit ekki til þess.“ „Korn það fram í umrætt sinn, hvort stefnandi ætlaði þessa leið til þess að taka þátt í hópgöngu eða hvort hann var í öðrum er- indum, t. d. á heimleið?“ „Það kom ekki fram, en ég álít, að hafi hann ætlað einn eitt- hvað annað en hópurinn, hafi engin fyrirstaða verið til slíks.“ „Hver var ástæða, að vitnið handtók stefnanda í umrætt sinn?“ „Ég fann, að hann hvatti hóp fólks til að óhlýðnast skipunum mínum og að sú hvatning bar árangur.“ „Í hverju var sú hvatning fólgin, og beindi stefnandi hvatn- ingum eða orðum til annarra en vitnisins Í umrætt sinn?“ „Hvatningin var sögð til fólksins um að taka ekki mark á orð- um mínum, og henni var fylgt með áherzlu á, að ég væri kraft- idiot og þekktur fyrir ofbeldi.“ Lögmaður stefnanda spyr: „Hver var tilgangur vitnisins með því að biðja stefnanda að endurtaka ummæli sín í umrætt sinn?“ „Ég gerði það til þess að leiða hug hans frá því, að ég væri að fara með hann að lögreglubifreiðinni.“ „Taldi vitnið ekki hættu á því, að endurtekin ummæli hefðu hvetjandi áhrif á þá, sem til heyrðu?“ „Ég hugsaði ekki út í það, mat það meira að þurfa ekki að beita harðræði við handtöku, enda hættulegt í hópi fólks.“ „Var nokkur ástæða til þess að ætla, að stefnandi myndi sýna líkamlegan mótþróa við handtöku eða geta gert það með nokkr- um árangri?“ „Nei, en hann var umkringdur af fólki.“ „Er það mat vitnisins, að nauðsynlegt hafi verið að fangelsa stefnanda?“ „Svarar vitnið þessu neitandi. Matthías Sveinbjörnsson lögregluvarðstjóri skýrði svo frá fyr- ir dómi, að hann hafi á hér umræddum tíma verið varðstjóri í fangageymslu lögreglunnar við Síðumúla. Síðan á sama við um þetta vitni um spurningar og svör, eins og getið er, að því er Guðmund Hermannsson varðar, og verður framburðurinn orðrétt upptekinn, en hann hljóðar svo: Cc 89 „Lögmaður stefnanda spyr vitnið: „Hver gaf fyrirmæli um bað, að stefnandi skyldi settur í klefa?“ Vitnið kveður þá varðstjórana í fangageymslunni ekki taka ákvörðun um réttmæti geymslu á mönnum á staðnum, heldur taki þeir við þeim án þess að kanna sérstaklega réttmæti gæzlu- vistar. „Hver gaf fyrirmæli um það, að stefnandi skyldi látinn laus?“ Vitnið segir, að fyrirmæli um slíkt hafi komið símleiðis frá aðalstöð lögreglunnar. „Minnist vitnið þess, að stefnandi bæði um að fá að hringja heim til sín, áður en hann var settur í fangaklefann eða á meðan hann var í fangaklefanum?“ Vitnið segir, að fólk það, sem flutt var til fangageymslunnar, hafi ekki verið sett í fangaklefa, heldur hafi það verið í sérstöku biðherbergi, en það sé þó lokað til útgöngu. Kveðst vitnið telja sig muna, að stefnandi hafi beðið um að fá að hringja til þess að láta vita, hvar hann væri niður kominn, þar sem kona sín væri um það leyti að ala barn. Telur vitnið sig minna, að hann hafi leyft stefnanda að hringja í símann. Sérstaklega aðspurður kveður vitnið vel geta verið, að hann hafi sjálfur hringt á heimili stefnanda, enda segir vitnið, að það sé venja varðstjóra fangageymslunnar, að varðstjórinn hringi í slíkum tilvikum, en ekki sá, sem færður er til geymslu. Hafi vitn- ið sjálft hringt, þá muni hann hafa neitað stefnanda að hringja sjálfum.“ Kröfur stefnanda eru byggðar á 18. kafla laga nr. 82/1961, 150. og 151. gr. Engin ákæra hafi verið gerð á hendur þeim aðiljum, sem til margnefnds fundar hafi boðað, eða öðrum þeim, sem kynnu að hafa æst til mótþróa gegn lögreglumönnum á staðnum. Sjálfur hafi hann á engan hátt átt þátt í slíku. Hann hafi farið til fundarins eingöngu til áheyrnar sem aðrir borgarar. Að fundinum loknum hafi hann ætlað að hraða sér til heimilis síns skemmstu leið, sem var yfir Austurvöll, en ekki taka þátt í mótmælagöngunni, enda hafi hann þurft að hraða sér þangað af persónulegum ástæðum. Er hann hafi verið kominn nokkra metra frá tröppum hússins, hafi hins vegar Guðmundur Hermannsson lögreglumaður heft terð sína og neitað sér að halda áfram hina ætluðu leið. Hafi hann eingöngu viljað fá skýringu lögreglumannsins á aðgerðum hans, en sér verið svarað með þjósti. Hafi hann og lögreglumaðurinn lítillega karpað um rétt til aðgerða lögreglunnar. Hafi þá engum 90 togum skipt, að lögreglumaðurinn hafi fært sig að lögreglubifreið, sem skammt frá stóð, hann verið settur inn í hana ásamt nokkr- um öðrum fundarmönnum og sér ekið til fangageymslu lögregl- unnar við Síðumúla, þar sem sér hafi verið haldið föngnum án nokkurra skýringa. Hafi sér og þar verið meinað að hringja til heimilis síns til að láta vita um dvalarstað sinn. Hafi öll þessi meðferð á sér verið gerð með eins særandi og móðgandi hætti og unnt var af hálfu lögreglunnar. Eigi stefnandi því skilyrðislaust rétt til skaðabóta samkvæmt framangreindum lagaákvæðum. Vís- ar stefnandi og í þessu efni til auglýsingar nr. 11/1954 um full- gildingu Evrópusamnings um verndun mannréttinda og mann- frelsis, 5. gr., 5. tölul. Þá reisir stefnandi kröfur sínar einnig á því, að síðari aðgerðir lögreglu með því að gefa í skyn í sjónvarpi og dagblöðum, að hann hafi verið hvatamaður að umræddum atburðum, hafi mjög skert æru sína og valdið sér hnekki. Sýknukrafa stefnda er studd þeim rökum, að lögreglan í um- rætt sinn hafi verið í fullum rétti samkvæmt 74. grein stjórnar- skrárinnar nr. 33/1944 til að banna fundarmönnum tiltekna um- ferð. Í hér umræddu tilviki hafi einmitt verið ástæða til slíkrar ráðstöfunar. Þótt einhver mistök hafi átt sér stað í því að telja stefnanda vera í fyrirsvari fundarmanna, þá gaf hann lögreglu með mótmælum sínum um að hlíta banninu ástæðu til þess að ætla hann meðal þeirra fundarmanna, sem hafi ætlað að virða bannið að vettugi, og því var lögreglunni heimil handtaka hans. Stefn- andi hafi ekki verið beittur neinum harðræðum og hann hafi heldur ekki verið settur í fangaklefa, heldur hafi hann aðeins dvalizt í klukkustund í skrifstofuherbergi í fangageymslunni. Um ummæli Bjarka Elíassonar í sjónvarpi og dagblöðum þá tekur stefndi fram, að þar hafi Bjarki komið fram sem einstakling- ur, en ekki sem opinber starfsmaður, og á slíku beri stefndi eigi ábyrgð. Varakrafan er studd þeim rökum, að ef stefnandi eigi rétt til einhverra skaðabóta vegna margnefnds atviks, þá komi einungis smávægilegar bætur til álita. Eins og fram er komið hér að framan, tilkynntu félög þau, sem að margnefndum fundi stóðu í Tjarnarbúð, lögregluyfirvöld- um, að þau ætluðu að hafa hópgöngu og blysför að honum lokn- um um tilgreindar götur í miðborginni, nánar tiltekið um Aðal- stræti og Austurstræti að bandaríska sendiráðinu, og skyldi gang- an hefjast frá Austurvelli. Eigi fengu þó fundarboðendur sérstakt 91 leyfi lögregluyfirvalda til þessarar ráðstöfunar. Á fundi í yfir- stjórn lögreglunnar fundardaginn var samþykkt að leyfa ekki þá gönguleið, sem fundarmenn boðuðu, og var reynt að ná til fyrir- svarsmanna þeirra til að ákvarða aðra leið. Náðist þó eigi til þeirra til viðræðna um ákvörðun lögreglunnar, svo að til árang- urs mætti verða, fyrr en í lok fundarins. Jafnframt því að reyna að ná samkomulagi við fyrirsvarsmennina í þessu skyni fóru lög- reglumenn á fundarstað til að fylgja eftir samþykkt lögreglunn- 2 ar, ef nauðsyn krefði. Sú varð raunin á, enda hluti fundarmanna kominn út úr húsinu og ætlaði að fara hina fyrirhuguðu leið. Þessi ákvörðun og framkvæmd lögreglunnar að banna mönn- um hina fyrirhuguðu leið fundarboðenda og beina þeim á aðra braut var lögreglunni heimil samkvæmt 10. gr. lögreglusamþykkt- ar Reykjavíkur nr. 2 frá 1930 og var eigi brot gegn "74. gr. stjórnar- skrárinnar nr. 33/1944. Stefnandi málsins hugðist leggja leið sína í átt að Austurvelli, er hann kom að fundinum, en var stöðvaður af lögreglumanni. Taldi stefnandi sér heimilt að fara þá leið um götur borgar- innar, sem sér hentaði, og lögreglumanninn skorta heimild til að aftra sér slíks. Lentu þeir tveir í orðasennu af þessu tilefni. Var stefnanda þó greið önnur leið frá fundarstað. Það er ósannað í málinu, að stefnandi hafi hvatt aðra fundar- menn á staðnum til að virða bann lögreglunnar að vettugi. Synj- un hans um að fara eftir fyrirmælum lögreglumannsins og orða- senna við hann fól hins vegar í sér mótþróa gegn lögmætu banni og var til þess fallin að hafa áhrif á aðra fundarmenn í sömu átt. Var því lögreglumanninum heimilt að fjarlægja stefnanda frá hópnum og halda honum þaðan frá, meðan ókyrrð var. Stefnandi fór af frjálsum vilja með lögreglumanninum og kom því eigi til þess að beita hann líkamlegu valdi. Hann var eigi lát- inn í fangaklefa, þótt honum væri haldið föngnum. Sú vist hans varaði í eina klukkustund, en þá var honum leyft að fara. Þessi vistun hans þykir hafa verið lögreglunni heimil af sömu ástæðu og handtaka stefnanda svo og einnig það að meina honum sjálf- um að hafa samband við heimili sitt. Með vísan til alls þess, er hér að framan hefur verið rakið, þykir, eins og atvikum öllum er háttað, bresta næg skilyrði til skaða- bóta til handa stefnanda úr hendi stefnda vegna handtöku hans Í margnefnt skipti. Þá þykja ummæli, sem eftir Bjarka Elíassyni eru höfð, við fjölmiðla, þau er áður getur, eigi skapa stefnanda sjálfstæðan bótarétt úr hendi stefnda, Ber því að sýkna stefnda 92 af kröfum stefnanda í málinu. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Emil Ágústsson borgardómari kvað upp dóm þennan, en upp- saga hans hefur dregizt fram yfir venju vegna anna. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, á að vera sýkn af kröfum stefnanda, Sigurðar A. Magnússonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 93 Miðvikudaginn 14. febrúar 1973. Nr. 148/1972: Austurbakki h/f B. Sigurðsson s/f G. S. Júlíusson, umboðs- og heldverzlun Glóbus h/f Hervald Eiríksson s/f Harpa h/f Kristján Ó. Skagfjörð h/f Marínó Pétursson, umboðs- og heildverzlun Plastprent h/f S. Óskarsson ér Co h/f Smjörlíkisgerð Akureyrar h/f Valdimar Baldvinsson, umboðs- og heildverzlun Valgarður Stefánsson h/f Verzlun O. Ellingsen h/f og Þórður Sveinsson ér Co h/f, allir f. h. þrotabús Kaupfélags Siglfirðinga (Jóhann Ragnarsson hrl.) gegn Sparisjóði Siglufjarðar og Sambandi íslenzkra samvinnufélaga (Skúli J. Pálmason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og prófessor Þór Vil- hjálmsson. Kærumál. Frávísunardómur úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar. Séknaraðiljar hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar sam- kvæmt heimild í 21. gr., 1. tölul. b, laga nr. 57/1962. Var kæran afhent héraðsdómara innan lögmæts kærufrests, en skjöl málsins bárust Hæstarétti 7. nóvember 1972. Með heim- ild í 31. gr., 2. mgr., laga nr. 57/1962 hefur mál þetta verið flutt munnlega hér fyrir dómi. 94 Sóknaraðiljar krefjast þess, að úr gildi verði felldur dóm- ur bæjarþings Siglufjarðar 9. október 1972 um frávísun máls þessa og að lagt verði fyrir héraðsdóminn að leggja efnisdóm á málið. Þá er einnig krafizt kærumálskostnaðar. Varnaraðiljar krefjast staðfestingar hins kærða dóms og kærumálskostnaðar. Kröfur sóknaraðilja fyrir bæjarþingi Siglufjarðar eru í fyrsta lagi um riftun samnings þess frá 1. nóvember 1969, sem tekinn er upp í héraðsdóminn. Samning þennan gerðu annar varnaraðilja, Sparisjóður Siglufjarðar, og Kaupfélag Siglfirðinga, sem nú er gjaldþrota. Haldið hefur verið fram, að með þessum samningi hafi þeir, sem áttu innstæður í inn- lánsdeild kaupfélagsins, fengi aðra og tryggari fjárhagslega stöðu en þeir mundu hafa notið, ef fé þeirra hefði enn staðið inni hjá kaupfélaginu, þegar það varð gjaldþrota. Þó að mál þetta kunni því að varða hagsmuni innstæðueigendanna, eru þeir ekki aðiljar þess, og dómur í því mundi ekki binda þá. Þeir stóðu ekki að samningsgerðinni 1. nóvember 1969 og verða ekki taldir eiga óskipt réttindi eða bera óskiptar skyld- ur með þeim, er það gerðu. Af þeim sökum stendur 46. gr. laga nr. 85/1936 því ekki í vegi, að riftunarkröfu sé beint að Sparisjóði Siglufjarðar, án þess að innstæðueigendum sé stefnt til varnaraðildar, og ekki eru önnur lagaákvæði því heldur til fyrirstöðu. Kröfur sóknaraðilja eru í öðru lagi um riftun veðsetninga samkvæmt veðskuldabréfi Kaupfélags Siglfirðinga frá 1. nóv- ember 1969, og eru veðböndin talin í héraðsdómnum. Þar er og getið sjálfsskuldarábyrgðar Sambands íslenzkra sam- vinnufélaga. Af sömu ástæðum og að framan er lýst varðandi samning frá 1. nóvember 1969 verður að telja heimilt að leita efnisdóms um riftun þessa. Þegar mál þetta var flutt munnlega á bæjarþingi Siglu- fjarðar 2. október 1972, var bókað, að sóknaraðiljar gerðu þær dómkröfur, að varnaraðiljum „verði sameiginlega gert að þola, að ógiltur verði með dómi samningur frá 1/11 1969 milli Sparisjóðs Siglufjarðar og Kaupfélags Siglfirðinga og að ógild verði með dómi veðsetning Kaupfélags Siglfirðinga 95 samkvæmt veðskuldabréfi“, dagsettu sama dag. Er misræmi milli þessa og frásagnar um kröfugerð í héraðsdómi. Þess er og að geta, að í stefnu í frumsök er ekki vikið að skilum verð- mæta fremur en í kröfugerðinni 2. október. Bókunina 2. októ- ber verður að leggja til grundvallar, þegar virða á, hvort kröfu- gerð sóknaraðilja uppfylli lagakröfur, að því er varðar skýr- leika. Telja verður, að sóknaraðiljar hafi hagsmuni af að fá dóm um þau atriði, sem nefnd eru í kröfugerðinni 2. október, og að hún sé nægilega ljós, til að um hana megi dæma. Samkvæmt framansögðu eiga sóknaraðiljar rétt til, að haldið sé áfram efnismeðferð máls þessa. Verður því að fella úr gildi hinn kærða dóm og vísa málinu heim í hérað til lög- legrar meðferðar og efnisdóms. Rétt er, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði dómur er úr gildi felldur, og er málinu vís- að heim í hérað til löglegrar meðferðar og efnisdóms. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómur bæjarþings Siglufjarðar 9. október 1972. 1. Mál þetta, sem dómtekið var 2. október s.l, höfaði Jóhann Ragnarsson hæstaréttarlögmaður vegna Austurbakka h/f, Reykja- vík, B. Sigurðssonar s/f, Reykjavík, G. S. Júlíussonar, umboðs- og heldverzlunar, Reykjavík, Glóbus h/f, Reykjavík, Hervalds Eiríkssonar s/f, Reykjavík, Hörpu h/f, Reykjavík, Kristjáns Ó. Skagfjörðs h/f, Reykjavík, Marinós Péturssonar, umboðs- og heild- verzlunar, Reykjavík, Plastprents h/f, Reykjavík, S. Óskarssonar ér Co. h/f, Reykjavík, Smjörlíkisgerðar Akureyrar h/f, Akureyri, Valdimars Baldvinssonar, umboðs- og heildverzlunar, Akureyri, Valgarðs Stefánssonar h/f, Akureyri, Verzlunar O. Ellingsens h/f, Reykjavík, og Þórðar Sveinssonar ér Co. h/f, Reykjavík, fyrir hönd þrotabús Kaupfélags Siglfirðinga, Siglufirði, með stefnu út- gefinni 15. júlí 1971, gegn Sparisjóði Siglufjarðar. Heimild til málshöfðunar þessarar fyrir hönd þrotabúsins er byggð á ákvörð- un skiptaráðandans í búinu frá 5. júlí 1971, þar sem heimilað er að höfða mál til riftingar veðsetningar á eignum Kaupfélags Sigl- 96 firðinga frá 1. nóvember 1969. Málshöfðunarheimild þessi var veitt með því skilyrði, „að málssóknin verði búinu að skaðlausu og þann kostnað, er af málinu leiðdi og lagður kynni að verða á sóknaraðila, tækju umbjóðendur Jóhanns Ragnarssonar hrl. á sig,“ sbr. dskj. nr. 5. Í fyrsta þinghaiði í málinu hinn 28. júlí 1971 vék hinn reglu- legi dómari sæti í málinu, og skipaði dómsmálaráðuneytið hinn 6. september 1971 Jónas Gústavsson lögfræðing til að vera setu- dómari í málinu. Hefur hann farið með mál þetta síðan og kveðið upp dóm þennan. Með sakaukastefnu, útgefinni 10. september 1971, var Sam- bandi íslenzkra samvinnufélaga stefnt inn í mál þetta, og með ákvörðun skiptaráðanda hinn 8. október 1971 var málshöfðunar- heimildin rýmkuð, þannig að hún næði með sömu skilyrðum einn- ig til riftunar á samningi milli Kaupfélags Siglfirðinga og Spari- sjóðs Siglufjarðar frá 1. nóvember 1969. Stefnendur gera þær dómkröfur, að stefndu verði sameigin- lega gert að þola riftingu á samningi Kaupfélags Siglfirðinga og Sparisjóðs Siglufjarðar, dags. 1. nóvember 1969, og enn fremur riftingu veðsetningar Kaupfélags Siglfirðinga á brauðgerðarhúsi við Hvanneyrarveg 42, húseignunum Suðurgötu 2 (A og B), Suð- urgötu 4, Aðalgötu 32 B, Aðalgötu 9, Lækjargötu 1, Lækjargötu 4 og Aðalgötu 32 A, öllum á Siglufirði, samkvæmt veðskuldabréfi, útgefnu 1. nóvember 1969. Þá gera stefnendur þá kröfu, að stefndu verði in soliðum dæmd- ir til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu. Í sakaukastefnu krefj- ast stefnendur þess einnig „að búinu verði skilað hinum afhentu verðmætum“, og við munnlegan málflutning gerðu stefnendur þá kröfu, að þeir fjármunir, sem vinnast kynnu við riftingu á samningnum og veðsetningunni, renni inn í þrotabú Kaupfélags Siglfirðinga. Stefndu krefjast sýknu af öllum kröfum stefnenda og að stefn- endur verði in soliðum dæmdir til greiðslu málskostnaðar að skað- lausu. 11. Málavöxtum lýsa stefnendur m. a. þannig í stefnu á dskj. nr. 1: „Samkvæmt ársreikningi Kaupfélags Siglfirðinga fyrir árið 1967, útg. 7. maí 1968, var rekstrarhalli ársins 1967 kr. 1.195 þús., og skuldir félagsins umfram eignir voru í árslok 1967 orðnar kr. Í. 963 þús. Samkvæmt ársreikningi fyrir árið 1968, sem út var gefinn 97 11. maí 1969, var rekstrarhalli ársins 1968 kr. 3.319 þús., og voru þá skuldir félagsins umfram eignir orðnar kr. 5.283 þús. Sam- kvæmt ársreikningi fyrir árið 1969 var rekstrarhalli þess árs kr. 2.931 þús., og verður því að gera ráð fyrir, að hinn 1. nóvem- ber 1969 hafi skuldir félagsins umfram eignir numið a. m. k. 8 millj. kr. Samkvæmt þessu hafði árum saman verið brotið freklega ákvæði 1. greinar laga nr. 25 frá 14. júní 1929, og hlaut stjórn félagsins og öllum, sem til þekktu og viðskipti reka, að vera það ljóst, að milljónir vantaði á, að félagið gæti staðið við skuldbindingar sínar og að stöðugt hallaði á ógæfuhið í því efni. Jafn ljóst var stjórn fé- lagsins, að inneignir, sem stjórnin og aðrir félagsmenn kaupfélags- ins áttu Í innlánsdeild félagsins, hlutu að tapast, þegar að því kom, að bú félagsins yrði tekið til gjaldþrotaskipta, sem þó gat ekki dregizt nema um takmarkaðan tíma. Undir þessum kringumstæð- um var gripið til þess ráðs, til þess að stjórn og félagsmenn kaup- félagsins gætu tryggt sínar persónulegu inneignir og fjölskyldna sinna hjá félaginu, að gerður var samningurinn við Sparisjóð Siglu- fjarðar um það, að stjórnin með milligöngu sparisjóðsins afhenti félagsmönnum, þ. á m. sjálfum sér, nær Öll verðmæti fé- lagsins til þess að tryggja inneignir þeirra, sem ella mátti búast við, að töpuðust með öllu við væntanlegt og fyrirsjáanlegt gjaldþrot. Samkvæmt samningnum frá 1. nóvember 1969 nam þessi eignaaf- hending samtals kr. 7.832.256.00. Var sparisjóðnum þannig afhent inneign kaupfélagsins á bindireikning hjá Seðlabanka Íslands, að upphæð kr. 1.332.256.00, og var gefið út veðskuldabréfið, sem ógild- ingar er krafizt á, að upphæð 6,5 millj. króna, en það var tryggt með veði í nær öllum fasteignum félagsins. Fyrir sína fyrirgreiðslu í máli þessu virðist sparisjóðurinn hafa fengið greiðslu á kr. 629. 384.00 upp í ótryggðar kröfur sínar hjá kaupfélaginu, sem greiddar voru með eftirstöðvum bindireiknings kaupfélagsins — innláns- deildar — hjá Seðlabanka Íslands. Eftir að hinum „óvenjulegu“ björgunaraðferðum var lokið, var kaupfélagið rekið fram yfir hinn venjulega riftunartíma ráðstafana þrotamanna. Á því tíma- bili voru hins vegar lítils háttar kannaðir möguleikar til nauða- samninga, en án árangurs. Telja verður ráðstafanir þessar vera alvarlegt brot á 250. gr. alm. hegningarlaga nr. 19 frá 12. febrúar 1940 og riftanlegar samkvæmt 23. gr. gjaldþrotaskiptalaga nr. 25/1929. Samkvæmt tilvitnaðri 923. gr. gjaldþrotaskiptalaga er það riftanlegt, ef þrotamaður hefir á undan gjaldþroti sínu og þeg- ar hann hlaut að sjá, að það mundi bráðlega að höndum bera, #7 “ 98 ívilnað sumum lánarðrottnum sínum hinum til tjóns o. s. frv. Hversu augljóst er þá ekki riftunarheimildin, þegar félagsmenn Í félagi með takmarkaðri ábyrgð afhenda sjálfum sér persónulega og fjölskyldum sínum nær allar eignir félagsins, sem sýnilega hefir verið á gjaldþrotabarmi árum saman og hagur þess versnað um u. þ. b. 6,2 milljónir á tæpum tveim árum.“ Og í greinargerð á dskj. nr. 2 er málavöxtum m. a. þannig lýst: „En því fremur, sem gefa bar félagið upp til gjaldþrotaskipta snemma vors 1968, þá er ljóst, hve alvarlegt brot það er að halda áfram rekstri félagsins við síversnandi afkomu og árlegan stórfelld- an rekstrarhalla, sem nam milljónum — allt árið 1968, allt árið 1969 og megin hluta ársins 1970, auk þess að gera slíkar ráðstafanir bæði í rekstrinum og starfsemi félagsins honum óviðkomandi, sem mál þetta snýst um og rakið verður. En því er þessi þáttur rakinn svo ítarlega og rík áherzla á hann lögð, að ljóst er, að stjórn og framkvæmdastjóra hins gjaldþrota félags, og auk þess auðvitað endurskoðendum þess, hefur a. m. k. allt frá því í maí 1968 verið eða átt að vera eftirfarandi ljóst: Að milljónir vantaði á, að félagið ætti fyrir skuldum. Að engar líkur voru til þess, að sífellt vaxandi hallarekstur yrði stöðvaður. Að vöruúttektir félagsins, sem svo var komið fyrir, yrðu a. m. k. að hluta aldrei greiðdar, og áframhaldandi rekst- ur mundi því valda lánardrottnum stórfelldu tjóni. Að samkvæmt ákvæðum 1. gr. laga um gjaldþrotaskipti bæri tafarlaust að gefa félagið upp til gjaldþrotaskipta.“ Og síðar í sama skjali: „Eins og rakið hefur verið, var stjórn Kaupfélags Siglfirðinga eða mátti vera það ljóst allt frá vori 1968 eða fyrr, að félagið átti ekki fyrir skuldum. Þessi mynd skýrðist svo að sjálfsögðu eftir því sem tími leið og varð beinlínis aðalatriðið, er í ljós kom, hvert hafði stefnt um reksturinn 1968. Ársskýrslan fyrir það ár er útgefin 11. maí 1969 og sýnir, eins og fyrr er rakið, kr. 3.319 þús. rekstrarhalla og skuldir umfram eignir í árslok 1968 að upp- hæð kr. 5.213 þús. Það atriði, sem valdið hefir stjórn félagsins mestum áhyggjum, er, að ljóst var, að inneignir hennar, annarra félagsmanna og fjölskyldna þeirra í innlánsdeild félagsins mundu að sjálfsögðu tapast við væntanlegt og fyrirsjáanlegt gjaldþrot. Er þetta ljóst af því, að á stjórnarfundum um þetta leyti er farið að ræða um að bjarga innlánsdeildinni. Er málið rætt á stjórnar- fundum fram eftir árinu 1969, er enn varð ljósara, hvert stefndi 99 í rekstri félagsins. En nú voru góð ráð dýr. Undir þessum kring- umstæðum kom fram sú snjalla hugmynd frá stefnda Sparisjóði Siglufjarðar til þátttöku í því, að stjórnin afhenti sjálfri sér, öðr- um félagsmönnum ásamt fjölskyldum sínum allar eignir félagsins, sem fært var á þessu stigi. Erfitt hefði reynzt að afhenda eign- irnar milliliðalaust, en í því skyni, að svo mætti verða, var aðstoð stefnda Sparisjóðsins dýrmæt. Með samningum frá 1. nóvember 1969 taldi stjórn Kaupfélagsins sér unnt að afhenda allar eign- irnar og skjóta þeim þannig undan fyrirsjáanlegum skiptum hins væntanlega þrotabús á mjög hagkvæman hátt. Þannig varð stefndi Sparisjóður Siglufjarðar skuldari gagnvart innistæðueigendum, og var hagur þeirra þannig vel tryggður. Sem greiðslu á móti inn- eignunum fékk stefndi Sparisjóður Siglufjarðar veð í nær öllum fasteignum félagsins auk þess sem krafizt var og í té látið sjálf- skuldarábyrgð S. Í. S. Þannig var veðsett allt raunverulegt og veðsetjanlegt verðmæti Kaupfélags Siglfirðinga og með þessum hætti afhentar allar raunverulegar og veðsetjanlegar eignir félags- ins. Heildarverðmæti eignanna, sem afhentar voru, kann að liggja nokkuð undir skuld innlánsdeildarinnar, sem samtals var u. þ. b. 7,8 milljónir króna. Voru það allt almennar skuldakröfur í vænt- anlegu þrotabúi og hefðu tapazt að langmestu leyti við hlið ann- arra almennra krafna. Með því að reka félagið síðan áfram eftir þessar ráðstafanir fram yfir hinn venjulega riftunartíma ráðstafana Þrotamanns skv. 19. og 20. gr. gjaldþrotaskiptalaga nr. 25/1929 þá átti málinu að vera borgið. Auk þess sem sú vörn kemur væntanlega fram, að veðsetningin sé ekki riftanleg, þar sem skuldin við spari- sjóðinn hafi stofnazt á sama tíma og veðsetningin, og sé veðsetn- ingin því ekki riftanleg af þeirri ástæðu. Eins og ég hefi nú rakið, verður þó á hvoruga þessa röksemd fallizt. Við hlið þessara ráð- stafana, og að því er bezt verður séð af skjölum málsins, þá hefir sparisjóðurinn fengið það fyrir sinn snúð, að hann fékk afhentar eftirstöðvar bindireiknings innlánsdeildar hjá Seðlabanka Íslands að upphæð kr. 629.384.00, sem virðist hafa verið greiðsla á ó- tryggðum kröfum sparisjóðsins hjá kaupfélaginu. Í hæsta máta má segja, að með orðalagi 19. greinar gjaldþrotaskiptalaganna sé þetta „óvanalegur gjaldeyrir“. En gjalda skal keisaranum það, sem keisarans er.“ III. Hinn 1. nóvember 1969 var svohljóðandi samningur gerður milli Sparisjóðs Siglufjarðar og Kaupfélags Siglfirðinga: 100 „SAMNINGUR Við undirritaðir Kjartan Bjarnason sparisjóðsstjóri Í. h. Spari- sjóðs Siglufjarðar og Skarphéðinn Guðmundsson kaupfélagsstjóri f. h. Kaupfélags Siglfirðinga gerum með okkur í dag svohljóðandi samning vegna yfirtöku Sparisjóðs Siglufjarðar á Innlánsdeild Kaupfélags Siglfirðinga. Sparisjóður Siglufjarðar yfirtekur innstæður Innlánsdeildar K. F. S. eins og þær eru þann 1. nóvember 1969, að upphæð kr.. 7.832.256.00 — sjö milljónir áttahundruð þrjátíu og tvö þúsund tvöhundruð fimmtíu og sex 00/100. Upphæð þessa skuldbindur Sparisjóðurinn sig til að greiða innstæðueigendum eða ávaxta sparifé þeirra áfram samkvæmt reglum Sparisjóðs Siglufjarðar um ávöxtun sparifjár. Kaupfélag Siglfirðinga greiðir innlánsdeildarféð til Sparisjóðs Siglufjarðar með útgáfu veðskuldabréfs, dags. 1. nóvember 1969, að upphæð kr. 6.500.000.00 — sex milljónir og fimmhundruð þús- und 00/100 — eftirstöðvarnar kr. 1. 332.256.00 — ein milljón þrjúhundruð þrjátíu og tvöþúsund tvöhundruð fimmtíu og sex 00/100 — greiðast af bindireikningi Kaupfélags Siglfirðinga hjá Seðlabanka Íslands í bindireikning Sparisjóðs Siglufjarðar. Eft- irstöðvar bindireiknings Kaufélags Siglfirðinga, að viðbættum vöxtum til 1. nóvember 1969 eða kr. 629.384.00 — sexhundruð tuttugu og níuþúsund þrjúhundruð áttatíu og fjórar 00/100 — greiðist í viðskiptareikning Sparisjóðs Siglufjarðar no. 102 hjá Seðlabanka Íslands. Samningur þessi er gerður í þrem samhljóða eintökum, og halda samningsaðilar sínu eintakinu hvor, en afrit sendist Seðlabanka Íslands, Bankaeftirliti Reykjavík. Siglufirði, 1. nóvember 1969 Sparisjóður Siglufjarðar Kjartan Bjarnason p. p. Kaupfélag Siglfirðinga Skarph. Guðmundsson. Vottar að undirskrift og dagsetningu. Björn Jónasson Ásgeir Björnsson.“ Sama dag undirritaði stjórn Kaupfélags Siglfirðinga veðskulda- bréf að fjárhæð kr. 6.500.000.00 og veðsetti með skuldabréfi þessu Sparisjóði Siglufjarðar eftirtaldar húseignir kaupfélagsins á Siglu- 101 firði: brauðgerðarhús við Hvanneyrarbraut 42 Suðurgötu 2 (A og B), Suðurgötu 4, Aðalgötu 32 B, Aðalgötu 9, Lækjagötu 1, Lækjargötu 4 og Aðalgötu 32 A. Skuld þessi skyldi greiðast með jöfnum missirislegum greiðsl- um á 20 árum, 1. maí og 1. nóvember ár hvert, í fyrsta sinn 1. nóvember 1970. Skyldu ársvextir af skuldinni, eins og hún væri á hverjum tíma, vera 10%. Neðst á veðskuldabréf þetta var rituð svo felld sjálfskuldar- ábyrgð: „SJÁLFSKULDARÁBYRGÐ Samband íslenzkra samvinnufélaga tekst hér með á hendur sjálf- skuldarábyrgð á veðskuldabréfi þessu, enda öðlist það að öllu leyti sama rétt og veðhafi til að leita fullnustu í hinum veðsettu eignum fyrir þeim greiðslum afborgana og vaxta, er það kann að þurfa að inna af hendi. Ekki verður veðskuldabréfið eindagað án samþykkis Sambands- ins svo framarlega sem það greiði áfallnar afborganir og vexti innan mánaðar frá því, að krafa var gerð á hendur því um greiðslu. Reykjavík, 4/10 1969 pr. pr. Samband ísl. samvinnufélaga E. Einarsson.“ Eftir árangurslausar tilraunir til nauðasamninga var bú Kaup- félags Siglfirðinga tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði upp- kveðnum 9. október 1970. Samkvæmt vottorði Sparisjóðs Siglufjarðar á dskj. nr. 25 greiddi Samband ísl. samvinnufélaga afborgun og vexti af framangreindu skuldabréfi í samræmi við skuldbindingu sína og öðlaðist þar með sama rétt og veðhafi til að ganga að veðinu. Hinn 27. júlí 1971 var húseignin Hvanneyrarbraut 42 seld á nauðungaruppboði, og var Samband ísl. samvinnufélaga hæst- bjóðandi í eignina. Hæstbjóðandi krafðist útlagningar sem ófull- nægður veðhafi samkvæmt framangreindu veðskuldabréfi, og tók uppboðshaldari útlagningarkröfuna til greina, með þeim fyrir- vara þó, að veðsetningin yrði ekki dæmd ógild í máli því, sem hér er til meðferðar. IV. Hingað fyrir dóminn hafa komið til að gefa skýrslur kaupfélags- stjóri og stjórnarmeðlimir Kaupfélags Siglfirðinga, sparisjóðsstjóri og stjórnarmeðlimir Sparisjóðs Siglufjarðar, forstjóri, fram- 102 kvæmdastjóri skipulagsdeildar og stjórnarformaður Sambands ísl. samvinnufélaga og auk þess einn af stefnendum máls þessa. Verður nú gerð grein fyrir framburðum þessara aðilja eftir því sem þurfa þykir. Alls staðar hér á eftir, þar sem rætt er um „samninginn“ án frekari skilgreiningar, er átt við samning Sparisjóðs Siglu- fjarðar og Kaupfélags Siglfirðinga frá 1. nóvember 1969. Skarphéðinn Guðmundsson kaupfélagsstjóri kom fyrir dóminn hinn 11. september 1971 og skýrði þá m. a. svo frá, að ástæðan til þess, að Kaupfélag Siglfirðinga varð gjaldþrota, hafi verið sú, að skortur á restrarfé og þung vaxtabyrði hafi knúið félagið til að leita nauðasamninga, en er þeir báru ekki árangur, hafi stjórn félagsins ekki séð sér fært að halda rekstrinum áfram, þar eð áframhaldandi rekstur mundi rýra möguleika lánardrottna á að fá fullnustu úr búinu. Skarphéðinn lýsti þeirri skoðun sinni, að kaupfélagið hafi átt fyrir skuldum hinn 1. nóvember 1969, og byggði þá skoðun á brunabótamati á fasteignum búsins, en taldi þó vafasamt, að fasteignirnar hefðu verið á þeim tíma seljanlegar fyrir bruna- bótamat. Skarphéðinn skýrði svo frá, að þegar ársskýrslan fyrir 1969 lá fyrir í maí 1970, hafi hann og kaupfélagsstjórnin talið nauðsyn- legt að leita nauðasamninga og hafi hann þá fyrst séð, að gjald- þrot yrði ekki umflúið, þegar nauðasamningar tókust ekki. Aðspurður um, hvort ekki hafi verið ástæða til að gefa félagið fyrr upp til gjaldbrotaskipta, svaraði hann: „Nei, alls ekki.“ Skarphéðinn kvaðst ekki vilja slá því föstu, að hann hafi um áramótin 1969-70 talið raunverulegt söluverðmæti eigna félags- ins 8.2 millj. krónum hærra en bókfært verð, en telur það hins vegar tvímælalaust hafa verið a. m. k. 5.3 millj. krónum hærra en bókfært verð um áramótin 1968-69. Skarphéðinn sagði, að honum hefði aldrei dottið í hug, að til gjaldþrots félagsins kynni að koma, fyrr en ársskýrslan fyrir 1969 lá fyrir, og nauðasamningar eða gjaldþrot hefðu aldrei komið til tals á stjórnarfundi fyrr en í júní 1970, en hann og stjórn kaup- félagsins hafi þrátt fyrir taprekstur nokkurra ára talið það skyldu sína að reyna að rétta við hag félagsins. Einn lið í því að rétta hag félagsins segir Skarphéðinn hafa verið samninginn við spari- sjóðinn um yfirtöku innlánsdeildar kaupfélagsins. Á árunum 1967- 69 hafi verið teknar út rúmar 5 millj. króna umfram innlán og hafi því verið nauðsynlegt að breyta skuld innlánsdeildarinnar í fast veðlán. Í sambandi við yfirtökuna á innlánsdeildinni losnuðu 103 kr. 629.384.00 á bindireikningi hjá Seðlabanka Íslands, og gekk sú fjárhæð til sparisjóðsins til lækkunar á hlaupreikningsskuld kaupfélagsins. Sagði Skarphéðinn það ekki hafa verið skilyrði fyrir samningsgerðinni af hálfu sparisjóðsins, að fé þetta gengi til lækkunar á hlaupareikningsskuldinni, en oft hefði hins vegar ver- ið óskað eftir því, að skuldin yrði lækkuð. Tryggingar fyrir yfir- drætti námu kr. 2.750.000.00, en yfirdráttur var iðulega hærri en sem því nam. Einu ástæðuna fyrir því, hve mikið fé var tekið út úr innlánsdeildinni, sagði Skarphéðinn hugsanlega vera þá, að örðugleikar í rekstri kaupfélagsins hafi veikt trú innstæðueig- enda á félaginu. Skarphéðinn upplýsti, að frá því að hann varð kaupfélagsstjóri hinn 1. september 1961 og fram til ársins 1970, hafi aldrei verið gert lögtak eða fjárnám í eignum félagsins. Skarphéðinn Guðmundsson kom aftur fyrir dóminn hinn 18. október 1971 og skýrði þá nokkru nánar frá undirbúningi að gerð samningsins. Kvaðst hann hafa nefnt þann möguleika, að sjálf- skuldarábyrgð Sambands ísl. samvinnufélaga kynni að fást, þar eð hann hafi fundið inn á efasemdir sparisjóðsstjóra um, að kaup- félagið gæti staðið í skilum með fyrstu afborganir af skuldabréf- inu. Hafi því sjálfskuldarábyrgðin átt að tryggja greiðslu á rétt- um gjalddögum. Hann sagði, að sparisjóðsstjórinn hafi þá ekki viljað sjálfskuldarábyrgðina eina sér, heldur einnig viljað fá veð í eignum kaupfélagsins. Í þessu þinghaldi skýrði Skarphéðinn og frá því, að hann og stjórnarmeðlimir kaupfélagsins hafi gengið persónulega í ábyrgð gagnvart sparisjóðnum, vegna þess að neitað hafði verið um aukn- ingu á yfirdrætti kaupfélagsins. Höfðu hann og stjórnin gefið út og ábakið 200 þús. króna víxil, sem ætlunin hefði verið að greiða með fé því, sem losna mundi á bindireikningnum í Seðla- bankanum. Það var hins vegar ekki gert, þar eð sparisjóðsstjóri vildi fá allt bindiféð til lækkunar á hlaupareikningsskuldinni. Víxill þessi var framlengdur tvisvar til 6 mánaða í senn og nam kr. 100 þúsund, er kaupfélagið varð gjaldþrota. Loks skýrði Skarphéðinn frá því, að innstæðueigendur í inn- lánsdeild hefðu verið félagsmenn kaupfélagsins og fjölskyldur þeirra, en hvorki hafi hann sjálfur né fjölskylda hans átt innstæðu í innlánsdeildinni. Jóhann Þorvaldsson, stjórnarformaður Kaupfélags Siglfirðinga allt frá árinu 1945, kom fyrir dóminn 11. september 1971. Hann skýrði svo frá, að nauðasamningar hafi fyrst komið til tals hjá 104 stjórnarmeðlimum í ágúst 1970 og hafi hann ekki séð fyrir, að gjaldþrot yrði ekki umflúið fyrr en 3-4 dögum fyrir gjaldþrotið, þ. e. þegar ljóst var, að ekki tækjust nauðasamningar. Jóhann var spurður, hvert hafi verið álit hans á stöðu félagsins 1. nóvem- ber 1969, og svaraði hann þá: „Mín skoðun er sú, að kaupfélagið hafi átt fyrir skuldum allt fram að þeim tíma, er kaupfélagið varð gjaldþrota,“ og kvaðst hann hafa byggt þá skoðun á því, að eignir væru meira virði en bókfært verð. Honum hafi þó verið ljóst, að yrði félagið gjaldþrota, fengist ekki nægilegt verð fyrir eignirnar til greiðslu skulda, ef þær væru seldar á nauð- ungaruppboði á Siglufirði. Hann kvaðst ekki vilja fullyrða, að allar eignir félagsins hefðu verið seljanlegar fyrir 8 millj. króna umfram bókfært verð um áramótin 1969-70, en hann hafi þó álitið félagið eiga fyrir skuldum. Jóhann skýrði síðan frá aðdraganda að samningnum við spari- sjóðinn og sagði m. a., að sparisjóðsstjóri hefði í fyrstu verið tregur til samninga. Sparisjóðsstjóri hefði óskað eftir sjálfskuld- arábyrgð S. Í. S. til þess að tryggja, að staðið yrði við greiðslur samkvæmt skuldabréfinu á réttum gjalddaga, og sparisjóðsstjóri hefði sett það skilyrði, að kaupfélagið setti ekki aftur á stofn inn- lánsdeild. Jóhann sagðist hafa rætt við kaupfélagsstjórann, að hann gengi frá því við sparisjóðsstjóra, að fé, sem losna mundi af bindireikningi, yrði notað til greiðslu á víxli, sem stjórnarmeð- limir höfðu ábyrgzt persónulega fyrir kaupfélagið, en honum var ókunnugt um, hvort þetta atriði var rætt við sparisjóðsstjóra. Hann skýrði svo frá, að víxill þessi hefði verið þannig til kom- z inn, að greiða hefði þurft út innstæðu í innlánsdeildinni. Synjað hafi verið um hækkun á yfirðrætti kaupfélagsins, en samþykkt að kaupa víxil, sem stjórnarmenn og kaupfélagsstjóri ábyrgðust persónulega. Jóhann sagðist aðspurður hafa átt 25 þúsund króna innstæðu í innlánsdeildinni. Hafi hann ekki viljað taka féð úr rekstri félagsins, þegar innlánsdeildin var flutt. Hafi inneignin því verið flutt á viðskiptareikning sinn hjá félaginu og sé þar enn. Enginn annar í hans fjölskyldu átti inneign í innlánsdeildinni. Kristján Sturlaugsson, meðlimur í stjórn kaupfélagsins í 10 ár, kom fyrir dóm 12. september 1971. Hann sagði m. a., að hon- um hafi allt fram til gjaldþrots félagsins ekki verið ljóst annað en það ætti fyrir skuldum, og taldi hann „miðað við eðlilegar aðstæður,“ að eignir félagsins hefðu um áramótin 1969-70 verið seljanlegar fyrir meira en 8 millj. króna umfram bókfært verð. Hann sagði tryggingar vegna lántöku hjá sparisjóðnum hafa ver- 105 ið settar samkvæmt ósk sparisjóðsstjóra. Kristján sagði, að sér væri ókunnugt um ástæðuna til þess, að stjórnarmenn ábyrgðust persónulega víxil fyrir kaupfélagið. Hann sagði, að hann og fjöl- skylda hans hefði átt 5-10 þúsund krónur í innlánsdeild kaup- félagsins og hafi þær fylgt öðrum innstæðum við flutning í spari- sjóðinn. Aðspurður sagði Kristján, að honum hefði árið 1969 ver- ið ókunnugt um reglur laga um það, hvenær fyrirsvarsmönnum félags bæri að gefa það upp til gjaldþrots, enda hafi á þeim tíma ekki komið til umræðu, að gjaldþrot væri yfirvofandi. Það hafi fyrst verið, eftir að ljóst var, að nauðasamningar tækjust ekki. Hjörleifur Magnússon, meðlimur í stjórn kaupfélagsins í 26 ár, kom fyrir dóm 11. febrúar 1972. Hann sagði, að sér hefði ver- ið kunnugt um, að um taprekstur hefði verið að ræða seinustu árin og að skuldir umfram eignir námu 8.2 milljónum króna samkvæmt ársreikningi fyrir 1969, en hann hafi þó talið, að félagið ætti fyrir skuldum miðað við „eðlilegt ástand“ og sölu eign- anna á frjálsum markaði. Lýsti hann þeirri skoðun sinni, að fé- lagið hafi raunverulega átt fyrir skuldum allt til þess tíma, að það varð gjaldþrota. Gjaldþrot sagði hann ekki hafa komið til tals hjá stjórninni, fyrr en eftir að nauðasamningar mistókust, og kvaðst hann vilja benda á, að hvorki hann né aðrir stjórnar- meðlimir hefðu gengið persónulega í ábyrgð fyrir félagið, ef þeir hefðu álitið, að félagið væri á barmi gjaldþrots. Hvorki Hjörleifur né fjölskylda hans áttu fé í innlánsdeildinni. Einar Magnús Albertsson, meðlimur í stjórn kaupfélagsins í 2-3 ár, kom fyrir dóm 11. febrúar 1972 og sagðist m. a. hafa vitað, að tap hefði verið á rekstri félagsins nokkur seinustu árin, en honum hefði verið ókunnugt um, að bókhald félagsins hafi sýnt í árslok 1969 skuldir umfram eignir, og hafi hann ekki hugleitt, hvort félagið ætti fyrir skuldum á hverjum tíma. Einar kvaðst hafa átt innan við 10 þúsund krónur í innlánsdeildinni og hafi það fé fylgt öðru yfir í sparisjóðinn. Kristján Sigurðsson, meðlimur kaupfélagsstjórnar í a. m. k. 20 ár, kom fyrir dóm 11. febrúar 1972 og sagðist hann hafa vitað um taprekstur nokkur seinustu árin, en honum hafi verið ókunn- ugt um, að reikningar félagsins sýndu bókfærðar skuldir um- fram eignir. Hann kvaðst aldrei hafa hugleitt möguleika á gjald. þroti kaupfélagsins, fyrr en eftir að nauðasamningar mistókust. Hann kvaðst hafa átt innstæðu í innlánsdeildinni, sem hafi fylgt öðrum í sparisjóðinn við yfirtökuna á innlánsdeildinni. Kjartan Bjarnason sparisjóðsstjóri kom fyrir dóm 11. septem- 106 ber 1971. Hann skýrði fyrst frá undirbúningi að samningnum frá 1. nóvember 1969 og sagði m. a., að Erlendur Einarsson, forstjóri S. ÍS. og Sigurður Markússon, framkvæmdastjóri hagdeildar S. Í, S., hafi komið til Siglufjarðar og komið að máli við sig. Þeir hafi óskað eftir, að sparisjóðurinn yfirtæki innlánsdeild kaup- félagsins gegn veði í fasteignum kaupfélagsins, og hafi þeir jafn- framt boðið fram sjálfskuldarábyrgð S. Í. S. Á fundinum hefðu verið ræddar ástæður þær, sem lágu til óskarinnar um yfirtöku á innlánsdeildinni, en þær hafi verið þær, að mikið fé hafi verið tekið út úr innlánsdeildinn næstu ár á undan og að stjórn kaup- félagsins vildi fá fast veðlán til langs tíma í stað óvissunnar, sem rekstur innlánsdeildarinnar hafði í för með sér. Hann sagðist ekki minnast þess, að á fundinum með Erlendi og Sigurði hafi verið minnzt á það, hvort fjárhagsleg afkoma kaupfélagsins var góð eða slæm. Hann kvaðst ekki minnast þess, að á fundinum hafi verið fullyrt, að rekstur kaupfélagsins væri ekki í hættu. Hann sagði, að aldrei hefði borið á góma að yfirtaka á innlánsdeildinni væri til að tryggja hag innstæðueigenda. Kjartan sagði, að sér hefði verið kunnugt af ársreikningum félagsins um rekstrarörðugleika hjá félaginu, en kvaðst ekki hafa kynnt sér sérstaklega, hvort um skuldir umfram eignir væri að ræða. En hann kveðst hafa álitið, að rekstur félagsins væri ekki í hættu. Hann tók fram, að sparisjóðurinn hefði haft með höndum innheimtu vöruvíxla á hendur kaupfélaginu og hefði það verið afar fátítt 1969, að slíkar innheimtur væru ekki greiddar á gjald- daga. Kjartan sagði, að yfirdráttarskuld kaupfélagsins hafi verið tryggð með veðum, samtals kr. 2.750.000.00, en ekki hafi verið formlega gengið frá því, hversu hár yfirdrátturinn mátti vera um- fram þær kr. 2.750.000.00, sem veðtryggðar voru, og kveðst Kjart- an sjálfur hafa metið hverju sinni, hvort innleystir skyldu tékkar frá kaupfélaginu. Aðspurður um, hver hafi átt frumkvæði að því, að afgangur af bindireikningnum, kr. 629.384.00, var færður til lækkunar á hlaupareikningsskuld kaupfélagsins, sagði hann það hafa verið samkomulag milli aðilja og að sig minnti, að Skarphéðinn Guðmundsson hefði sagt, að eðlilegast væri, að fé þetta rynni inn í viðskiptareikninginn. Kjartan Bjarason kom aftur fyrir dóm 21. október 1971, og sagðist honum þá m. a. svo frá, að af hálfu sparisjóðsins hafi ástæðan til samningagerðarinnar við kaupfélagið verið sú, að kaupfélagið hafi verið einn af stærstu viðskiptavinum sparisjóðs- 107 ins, og hafi samningurinn verð í og með gerður til þess að bæta hag þessa viðskiptavinar. Auk þess hafi það verið sparisjóðnum í hag að fá á þennan hátt aukin viðskipti. Hann tók það skýrt fram, að sparisjóðurinn hafi ekki átt frum- kvæðið að því, að sjálfskuldarábyrgð S. Í. S. var fengin, heldur hafi Erlendur Einarsson forstjóri boðið hana fram. Hins vegar sagði hann, að sparisjóðurinn hefði aldrei veitt neinum aðilja svo hátt lán til svo langs tíma sem hér var um að ræða nema gegn sam- svarandi tryggingum og þeim, sem settar voru af kaupfélaginu. Hann kveðst þó, aðspurður, hafa álitið, að veðsetningin á fasteign- um félagsins væri nægjanleg trygging fyrir 6.5 millj. króna láninu. Aðspurður um það, hvort komið hafi fyrir, að stjórnarmeðlim- ir kaupfélagsins hafi gengið persónulega í ábyrgð fyrir skuldum félagsins við sparisjóðinn, skýrði Kjartan svo frá, að sparisjóður- inn hafi keypt 200 þúsund króna víxil, sem samþykktur var af félaginu, en útgefinn og ábakinn af kaupfélagsstjóra og nokkrum stjórarmeðlimum félagsins. Taldi Kjartan víst, að víxill þessi væri til kominn vegna þess, að hann hafi neitað kaupfélaginu um hækkun á yfirdrætti, sem þessari fjárhæð nam. Hann kvaðst ekki hafa hugleitt, þegar gengið var til samninga við kaupfélagið, hvort fé kynni að losna af bindireikningi við Seðlabankann, en eftir að samningar voru ákveðnir, hafi kaupfélagsstjóri sagt sér, að nokkur fjárhæð mundi losna af bindireikningnum, og kvað hann sig minna, að Skarphéðinn hafi sagt, að eðlilegast væri, að fé þetta rynni í viðskiptareikning kaupfélagsins. Var Kjartan þá spurður: „Kom það ekki til tals, að fé þetta rynni að einhverju eða öllu leyti til greiðslu á víxli þeim, sem kaupfélagsstjóri og stjórnarmeðlimir voru ábyrgir fyrir?“ Svaraði Kjartan: „Nei, það kom ábyggilega ekki til tals þá, að minnsta kosti ekki, svo ég muni; hins vegar kom það til tals seinna.“ Sagði Kjartan það vera rétt, sem Skarphéðinn kaupfélagsstjóri bar fyrir dómi 18. október 1971, að víxillinn hafi ekki verið greiddur af bindifénu vegna þess, að Kjartan vildi fá allt féð til lækkunar hlaupareikn- ingsskuldar. Loks skýrði Kjartan frá því, að sparisjóðurinn hafi sumarið 1970 gengið í ábyrgð að fjárhæð 93-94 þúsund krónur fyrir kaupfélagið gagnvart Landsbanka Íslands vegna hveitikaupa erlendis frá. Sparisjóðurinn krafði kaupfélagið ekki um neina tryggingu vegna ábyrgðar þessarar, enda var það ekki venja spari- sjóðsins í slíkum viðskiptum við kaupfélagið. Gústav Þórðarson, stjórnarmeðlimur í Sparisjóði Siglufjarðar, kom fyrir dóm 11. september 1971. Hann sagði m. a., að hann 108 hefði kynnt sér reikninga kaupfélagsins og að honum hefði verið kunnugt um taprekstur í nokkur ár og bókfærðar skuldir umfram eignir, en hann taldi, að eignir hefðu verið of lágt metnar á reikn- ingum, þótt hann treysti sér ekki til þess að svara því, hvort eignir félagsins hefðu verið seljanlegar fyrir svo miklu hærra verð en í reikningum greindi, að næmi mismun á eignum og skuldum. Hon- um var ókunnugt um, hve hár yfirdráttur kaupfélagsins á hlaupa- reikningi mátti vera og hvort settar voru tryggingar vegna yfir- dráttarins. Haukur Jónasson, stjórnarmeðlimur í Sparisjóði Siglufjarðar, kom fyrir dóm 11. febrúar 1972. Hann sagðist hafa vitað, að sam- kvæmt ársreikningi 1968 hafi skuldir umfram eignir verið taldar 5.3 millj., en kvaðst skilyrðislaust hafa álitið, að kaupfélagið ætti fyrir skuldum, er samningarnir voru gerðir, þar eð eignir félags- ins hafi verið of lágt metnar. Hann kvaðst vilja taka skýrt fram, að í sínum huga hafi yfirtaka á innlánsdeildinni ekki verið hugs- uð sem björgunaraðgerð, heldur verið liður í eðlilegum viðskipt- um. Bjarni Marinó Þorsteinsson, stjórnarmeðlimur í Sparisjóði Siglu- fjarðar, kom fyrir dóm 11. febrúar 1972. Sagði hann, að sér hefði verið ókunnugt um fjárhag kaupfélagsins, er samningurinn var gerður, og lýsti hann þeirri skoðun sinni, að engum Siglfirðingi hafi dottið í hug, að kaupfélagið væri gjaldþrota, fyrr en það reyndist vera svo. Erlendur Einarsson, forstjóri Sambands ísl. samvinnufélaga, kom fyrir dóm 3. nóvember 1971 og skýrði frá þætti S. Í. S. í samn- ingsgerðinni milli kaupfélagsins og sparisjóðsins. Sagði hann m. a. frá fundi, sem hann og Sigurður Markússon áttu með spari- sjóðsstjóra í júlí 1969. Hafði á fundi þessum komið fram ósk frá sparisjóðsstjóra um, að S. Í. S. gengi í ábyrgð fyrir kaupfélagið vegna lántöku. Sagði hann, að sparisjóðsstjóra hafi verið kunn- ugt um greiðsluerfiðleika kaupfélagsins, en ekki hafi á fundin- um verið rætt um hugsanlegt gjaldþrot kaupfélagsins, enda hafi áreiðanlega engum fundarmanna dottið í hug, að gjaldþrot væri yfirvofandi, a. m. k. hafi sér ekki dottið það í hug. Rökstyður hann það með því, að Kaupfélag Siglfirðinga hafi á þessum tíma að sínu áliti og að áliti annarra fyrirsvarsmanna S. Í. S. verið efna- hagslega sæmilega sterkt. Hafi félagið með hliðsjón af brunabóta- mati fasteigna félagsins átt eignir umfram skuldir, þrátt fyrir það að reikningar félagsins sýndu hið gagnstæða. Erlendur kvaðst ekki muna, hvort frumkvæðið að samningnum um yfirtöku inn- 109 lánsdeildarinnar kom frá stjórn kaupfélagsins eða hagdeild S. Í. S. Hann kvaðst ekki minnast þess, að það hafi komið til tals milli forráðamanna S. Í. S. fyrr en sumarið 1970, að gjaldþrot Kaup- félags Siglfirðinga væri yfirvofandi. Sigurður Markússon, framkvæmdastjóri skipulagsdeildar S. Ís. kom fyrir dóm 3. nóvember 1971. Hann skýrði m. a. svo frá, að honum sé ekki fullkunnugt um það, hver átt hafi frumkvæðið að flutningi innlánsdeildarinnar, en telur þó, að það hafi verið kaupfélagsstjórinn, enda hafi slíkur flutningur á innlánsdeild kaupfélags ekki verið neitt einsdæmi,og sé það yfirleitt stjórn viðkomandi kaupfélags, sem óski eftir slíkum flutningi, og í nokkr- um tilfellum hafi lánastofnanir á viðkomandi stöðum óskað eftir að yfirtaka innlánsdeildirnar. Sigurður skýrði frá því, að hann og Erlendur Einarsson hafi átt fund með kaupfélagsstjóra og stjórn- arformanni kaupfélagsins á Siglufirði og hafi kaupfélagsstjóri sagt þeim, að sparisjóðurinn mundi ekki samþykkja yfirtökuna, nema til kæmi ábyrgð S. Í. S. í einhverri mynd. Hann kveðst muna þetta sérstaklega, því að Erlendur hafi hringt í stjórnarformann S. Í, S. til Akureyrar til að skýra honum frá þessu nýja viðhorfi Í málinu. Hafi þeir Erlendur síðan rætt við sparisjóðstjóra, og var niðurstaða af þeim fundi, að S. Í. S. tækist á hendur sjálfskuldar- ábyrgð vegna lántöku kaupfélagsins. Sigurður kvaðst ekki muna eftir, að rætt hafi verið um það á fundinum, að fjárhag kaup- félagsins væri engin hætta búin og að ekki væri hætta á gjald- broti félagsins, og sagðist hann hafa á þessum tíma verið þess full- viss, að ekki væri hætta á, að félagið yrði gjaldþrota, þar eð hægt yrði að leysa þau vandamál, sem rekstrarerfiðleikar félagsins stöfuðu af. Það hefði ekki verið fyrr en haustið 1970, að honum varð ljóst, að gjaldþrot var yfirvofandi. Sigurður var að lokum spurður, hvers vegna birgðastöð S. Í. S. hefði hætt að eiga lánsviðskipti við kaupfélagið, og sagði hann Það vera fasta venju hjá birgðastöðinni að afgreiða ekki vörur til kaupfélags, sem á eldri víxla í vanskilum, og tók hann fram, að slík lokun væri langt frá að vera einsdæmi. Hinn 15. júní 1972 kom fyrir dóminn einn af stefnendum máls bessa, Valdimar Baldvinsson, heildsali á Akureyri. Sagðist hann hafa heyrt orðróm um, að Kaupfélag Siglfirðinga ætti í erfið- leikum, og hafi hann því farið til Siglufjarðar í ágúst 1970 til viðræðna við kaupfélagsstjórann, sem hafi skýrt sér frá ráðstöf- unum, sem verið væri að reyna til þess, að kaupfélagið yrði ekki gjaldþrota. Meðal annars hefði kaupfélagsstjórinn sagt frá flutn- 110 ingi innlánsdeildarinnar, og sagðist Valdimar þá hafa orðið hrædd- ur og hafa hætt viðskiptum við félagið. Sagðist hann hafa álitið, að yfirfærsla innlánsdeildarinnar væri ráðstöfun til þess að tryggja hluta af kröfuhöfum félagsins, ef til gjaldþrots kæmi, og einnig til þess að tryggja hagsmuni S. Í. S., en hann vissi, að S. Í. S. hafði ábyrgzt greiðslu innlánsdeildar kaupfélagsins á Seyðisfirði, er það félag varð gjaldþrota. Valdimar sagðist hafa leitað til Jakobs Frímannssonar, stjórnarformanns S. Í. S., til þess að fá upplýs- ingar um hag kaupfélags Siglfirðinga. Hafi Jakob í samræðum þeirra m. a. sagt: „Veiztu það ekki, að fyrirtækið hefur verið rek- ið gjaldþrota síðastliðin 3 ár?“ Valdimar sagðist hafa átt töluvert mikil og góð viðskipti við Kaupfélag Siglfirðinga frá árinu 1967-68 og fram til ágústloka 1970. Vöruúttektir félagsins voru greiddar með víxlum, sem nær undantekningalaust voru greiddir á gjalddaga. Man hann eftir einum víxli, sem greiðsla dróst á um ca. hálfan mánuð. Hann sagði kaupfélagið hafa greitt sér einn víxil, eftir að hann lokaði fyrir viðskiptin, og taldi hann, að sá víxill hafi numið nokkrum tugum þúsunda. Jakob Frímannsson, stjórnarformaður Sambands ísl. samvinnu- félaga, kom fyrir dóm 22. ágúst 1972. Hann kvaðst minnast sam- tals við Valdimar Baldvinsson, sem gæti hafa verið um mánaða- mótin ágúst-september 1970, en þá hafi Valdimar spurt sig, hvort S. Í S. mundi vilja greiða víxla, sem Kaupfélag Siglfirðinga skuld- aði Valdimar, og kvaðst Jakob hafa talið það fjarstæðu. Jakob kvaðst hafa lýst undrun sinni á því, að Valdimar skyldi hafa byrjað víxlaviðskipti við kaupfélagið, eftir að K. E. A. og S. Í s. höfðu hætt slíkum viðskiptum við félagið. Hann sagði það fjar- stæðu, að hann hefði talað um, að kaupfélagið hefði verið rekið gjaldþrota s.1. 3 ár, enda hafi honum verið ókunnugt um, að gjald- þrot félagsins væri yfirvofandi, fyrr en leitað var nauðasamn- inga á árinu 1970. Jakob sagði, að Kaupfélag Eyfirðinga hafi hætt víxlaviðskipt- um við Kaupfélag Siglfirðinga í október-nóvember 1968 og hafi það verið vegna þess, að víxlar Kaupfélags Siglfirðinga, sem greið- ast áttu þá, hafi lent í vanskilum, enda sé það föst regla að hætta víxlaviðskiptum við þá viðskiptaaðilja, sem eiga víxla í vanskil- um. Aðspurður sagðist Jakob hafa verið undrandi á því, að Valdi- mar vildi taka áhættu í viðskiptum við kaupfélagið, sem K. E. A. ekki vildi taka, en hann kvaðst hafa álitið það haustið 1968, að það væri veruleg áhætta samfara því að eiga víxlaviðskipti við 111 Kaupfélag Siglfirðinga. Jakob upplýsti einnig, að stjórn S. Í. S. hafi gert allt, sem í hennar valdi stóð, til þess að forða því, að innstæðueigendur í innlánsdeildum yrðu fyrir tjóni við gjaldþrot kaupfélags. V. Stefnendur byggja kröfur sínar um riftun samningsins og veð- setningarinnar fyrst og fremst á riftunarreglu þeirri, sem felst í 23. gr. gjaldþrotaskiptalaganna nr. 25/1929. Enn fremur á 27. gr. sömu laga og meginreglu 19.-27. greinar laganna, samanber 250. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Telja stefnendur, að öll skilyrði til riftunar samkvæmt 23. gr. séu fyrir hendi. Það hafi verið hverjum manni augljóst 1. nóvem- ber 1969, að gjaldþrot var yfirvofandi. Samningurinn hafi verið gerður til þess að ívilna innstæðueigendum, sem hafi verið stjórn- armenn félagsins, fjölskyldur þeirra og félagsmenn félagsins, með því að afhenda þessum aðiljum allar veðsetjanlegar eignir félags- ins og tryggja þannig kröfur þessara aðilja, sem að óðrum kosti mundu tapast að mestu leyti við gjaldþrot. Loks telja stefnendur engan vafa á, að bæði félagsmönnum og fyrirsvarsmönnum spari- sjóðsins hafi verið ljóst, að gjaldþrot var óumflýjanlegt, þegar samningurinn var gerður. Stefnendur telja einnig, að riftunarregla 27. gr. eigi hér við, þar eð stjórnarmeðlimir félagsins hafi verið að ívilna sjálfum sér og meðlimum félags síns og sé því hér um að ræða ráðstafan- ir, sem riftanlegar séu samkvæmt 27. gr. gjaldþrotaskiptalaganna. Aðalstefndi, Sparisjóður Siglufjarðar, byggir sýknukröfu sína á því, að riftunarreglur 23. greinar eigi ekki við gagnvart honum. Það sé skilyrði til þess, að unnt sé að rifta samkvæmt 23. gr., að lánardrottni hafi verið ívilnað hinum til tjóns, svo saknæmt sé, en samningurinn við kaupfélagið hafi ekki falið í sér neina Ívilnun til handa sparisjóðnum, heldur hafi hann verið liður í starfsemi sparisjóðsins. Aðalstefndi telur það einnig felast í 23. gr., að lögsókn skuli beina gegn þeim lánardrottni, sem ívilnað hefur verið, þ. e. innstæðu- eigendunum í innlánsdeildinni, en hins vegar beri að sýkna aðal- stefnda vegna aðildarskorts, þar eð honum hafi ekki verið ívilnað. Loks krefst aðalstefndi sýknu, þar eð síðasta skilyrði 23. gr. sé ekki fyrir hendi. Hann hafi enga ástæðu haft til þess að ætla, að Kaupfélag Siglfirðinga yrði gjaldþrota, og því síður, að það væri eins skammt undan og reyndin varð. Sakaukastefndi, Samband ísl. samvinnufélaga, krefst sýknu af 112 kröfunni um riftingu á samningnum og byggir sýknukröfu sína á því, að hann hafi hvorki beint né óbeint verið aðili að samningn- um, og beri því að sýkna hann af þessum lið málsins vegna aðild- arskorts. Hann krefst einnig sýknu af kröfunni um riftingu veðsetning- arinnar, þar eð honum hafi í engu verið ívilnað og hann hafi engan hagnað haft á kostnað annarra kröfuhafa, heldur þvert á móti. Eigi því riftunarreglur gjaldþrotaskiptalaganna ekki við hann og beri því að sýkna hann af öllum kröfum stefnenda. VI. Stefnendur máls þessa hafa haldið því fram undir öllum rekstri málsins, að samningurinn frá 1. nóvember 1969 milli Sparisjóðs Siglufjarðar og Kaupfélags Siglfirðinga hafi falið í sér saknæma ívilnun til handa innstæðueigendum í innlánsdeildinni og Spari- sjóði Siglufjarðar öðrum kröfuhöfum í þrotabúi kaupfélagsins til tjóns. Samkvæmt orðalagi 23. greinar laga 25/1929 verður að líta svo á, að beina beri riftunarkröfu og kröfu um skil verðmæta gegn þeim lánarðrottni eða lánarðrottnum, sem talið er, að ívilnað hafi verið. Samkvæmt samningnum skuldbatt Sparisjóður Siglufjarðar sig til að greiða innstæðueigendum innlánsdeildar K. F. S. kr. 7.832. 256.00, og varðaði því krafa um riftingu samningsins mjög mikil- væga hagsmuni innstæðueigendanna, án þess að þeim væri þó gef- inn kostur á að gæta hagsmuna sinna við málarekstur þennan. Kröfugerð stefnenda, að því er varðar skil verðmæta í búið, er mjög ófullkomin. Þess er krafizt í sakaukastefnu, „að búinu verði skilað hinum afhentu verðmætum,“ og við munnlegan málflutn- ing var þess krafizt, að þeir fjármunir, sem vinnast kynnu við riftingu samningsins og veðsetningarinnar, rynnu í þrotabú Kaup- félags Siglfirðinga. Kröfugerð þessi er svo ófullkomin og málið að þessu leyti svo vanreifað, að eigi verður dómur á það lagður. Með tilliti til þeirra galla á málatilbúnaði stefnenda, sem að framan eru raktir, þykir ekki verða hjá því komizt að vísa mál- inu í heild frá dómi án kröfu. Eftir þessum málalokum ber að dæma stefnendur in solidðum til að greiða stefndu málskostnað samkvæmt 180. gr. laga 85/1936. Þykir sá málskostnaður eftir öllum atvikum hæfilega ákveðinn kr. 120.000.00. 113 Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi án kröfu. Stefnendur, Austurbakki h/f, Reykjavík, B. Sigurðsson s/f, Reykjavík, G. S. Júlíusson, umboðs- og heildverzlun, Reykja- vík, Globus h/f, Reykjavík, Hervald Eiríksson s/f, Reykja- vík, Harpa h/f, Reykjavík, Kristján Ó. Skagfjörð h/f, Reykja- vík, Marinó Pétursson, umboðs- og heildverzlun, Reykjavík, Plastprent h/f, Reykjavík, S. Óskarsson ér Co. h/f, Reykjavík, Smjörlíkisgerð Akureyrar h/f, Akureyri, Valdimar Baldvins- son, umboðs- og heildverzlun, Akureyri, Valgarð Stefánsson h/f, Akureyri, Verzlun O. Ellingsen h/f, Reykjavík, og Þórður Sveinsson ér Co. h/f, Reykjavík, greiði in solidum Sparisjóði Siglufjarðar og Sambandi ísl. samvinnufélaga kr. 120.000.00 í málskostnað. Dómi þessum ber að fulinægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 16. febrúar 1973. Nr. 149/1971. Bifreiðar og Landbúnaðarvélar h/f (Hafsteinn Baldvinsson hrl.) segn Sigríði Ársælsdóttur (Þorvaldur Lúðvíksson hril.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jörundsson. Lausafjárkaup. Kröfu um riftun hafnað. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 8. október 1971. Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefndu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 114 Krafa stefndu er, að rift sé bifreiðakaupum þeim, sem mál- ið fjallar um. Í matsgerð dómkvaddra manna 4. maí 1971 segir m. a. svo um ástand bifreiðarinnar: „Við skoðun kom í ljós, að bifreiðin er búin að standa ó- notuð úti síðan 1966 og teljum okkur því ekki fært að athuga þá galla, sem óskað er eftir í matsbeiðninni, þar sem ástand bifreiðarinnar nú er allt annað en það var þá og bifreiðin númerslaus og ógangfær.“ Samkvæmt annarri matsgerð dómkvaddra manna, dags. 19. janúar 1973, segir m. a. svo: „1. Bíllinn virðist hafa staðið mjög lengi úti og er þess- vegna mikið skemmdur af ryði. Einnig virðist hann ekki hafa verið gangsettur um langan tíma, og þess vegna má gera ráð fyrir skemmdum á vél og öðru gangverki bílsins, einnig af ryði. Hjólbarðar eru mjög líklega fúnir af langri stöðu. Ljósa- samlokur eru frá tímum vinstri umferðar og þess vegna ó- nothæfar, einnig má gera ráð fyrir, að rafgeymir sé ónýtur. Aftur á móti mun bíllinn vera óvenju lítið ekinn, miðað við árgerð, og ættu þessvegna margir hlutar bílsins að vera litið slitnir. Að þessu athuguðu, þá er niðurstaða okkar sú, að bíllinn yrði annaðhvort keyptur af viðgerðarmanni eða af manni, sem ætti samskonar bíl og myndi nota hann í varahluti, og teljum við raunhæft verð kr. 32.000.00. 2. Eins og að framan er nefnt, þá virðist bíllinn hafa staðið mjög lengi úti. Það er ekki hægt að merkja, að hann hafi ver- ið bónaður, krómhlutir varðir né undirvagn varinn með ryð- varnarefnum. Bíllinn stendur á óheppilegum stað varðandi sjávarseltu í norðan áhlaupum, og óræktargróður virðist fá að vaxa upp með honum óhindrað. Því verður að teljast, að bíllinn hafi hlotið mjög laklega umhirðu.“ Þótt stefnda kunni að hafa átt rétt á að rifta kaupunum, þá gætti hún eigi fyrirmæla 55. gr. laga nr. 39/1922, og sam- kvæmt framangreindum matsgerðum getur hún ekki full- nægt skilyrðum 57. gr. greindra laga fyrir riftun. Hún hefur í málinu aðeins haft uppi kröfu um riftun og endurgreiðslu 115 kaupverðs vegna galla þeirra, er voru á bifreiðinni. Að svo vöxnu máli verður að sýkna áfrýjanda af kröfum stefndu. Eftir atvikum þykir rétt, að stefnda greiði áfrýjanda kr. 25.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Áfrýjandi, Bifreiðar og Landbúnaðarvélar h/f, á að vera sýkn af kröfum stefndu, Sigríðar Ársælsdóttur, í máli þessu. Stefnda greiði áfrýjanda kr. 25.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 14. júlí 1971. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, hefur Sigríður Ársæls- dóttir, Kambsvegi 1, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, útgefinni 13. desember 1966, gegn fyrirtækinu Bifreiðum- og Landbúnaðarvélum h/f, Suðurlandsbraut 14, Reykjavík, til greiðslu á kr. 147.068.00 ásamt 8% ársvöxtum frá 1. febrúar 1966 til greiðsludags svo og málskostnaði að skaðlausu, þar á meðal matskostnaði, kr. 2.900.00, allt gegn afhendingu bifreiðarinnar R 2066. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar í greinargerð að- allega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Til vara krefst stefndi þess, að hann verði sýknaður af stefnu- kröfum gegn því, að hann geri við alla galla, sem fram kunna að hafa komið á bifreiðinni og rekja má til framleiðslu- og/eða efn- isgalla og afhendi hana síðan einhverjum hlutlausum aðilja, sem sé fær um að meta, hvort bifreiðin sé í lagi, t. d. tæknifulltrúa íslenzkra bifreiðaeigenda, og gegn greiðslu á reikningum, sem stefnandi hefur greitt, að upphæð kr. 3.600.00.Til þrautavara krefst stefndi þess, að fallizt rétturinn ekki á sýknukröfu sína, verði frá stefnukröfunni dregnar kr. 50.000.00 vegna afnota stefnanda af bifreiðinni og kr. 8.000.00 vegna slælegrar umhirðu, enda verði bifreiðin afhent kvaðalaus. Hvernig sem málið fer, krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. Við munnlegan flutning málsins gerði stefndi sömu aðalkröfu og Í greinargerð, en til vara gerði hann þá kröfu, að hann verði sýknaður af stefnukröfum gegn því, að hann greiði stefnanda 116 bætur fyrir alla þá galla, sem fram kunna að hafa komið á bif- reiðinni og rekja má til framleiðslu- og/eða efnisgalla, þó að há- marki kr. 7.495.75, og gegn greiðslu á reikningum, sem stefnandi hefur greitt, að upphæð kr. 3.600.00. Til þrautavara gerði stefndi þá kröfu við munnlegan flutning málsins, að fallizt rétturinn ekki á sýknukröfu sína, verði frá stefnukröfunni dregnar kr. 50.000.00 vegna afnota stefnanda af bifreiðinni og kr. 70.000.00 vegna slæ- legrar umhirðu, enda verði bifreiðin afhent kvaðalaus. Hvernig sem málið fer, krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. Stefnandi lýsir málavöxtum svo, að þann 1. febrúar 1966 hafi hún keypt bifreið af Moskvitch gerð (1966) hjá stefnda. Bif- reið þessi hafi reynzt með afbrigðum illa, og kveðst hún telja meinsemdum bezt lýst á dskj. nr. 3 í skýrslu Marteins Davíðsson- ar, eiginmanns stefnanda, en skýrsla hans hljóðar svo: „Er ég ætlaði að fá mér nýjan bíl í febrúar 1966, snéri ég mér til Bifreiða- og Landbúnaðarvéla, þar sem ég hafði áður átt Mosk- vitz 1963, sem reyndist mér ágætlega. Ég átti tal við Jón Guð- jónsson, starfsmann þar. Taldi hann nýju bílana ekki síðri en það model, er ég átti áður. Varð það því úr, að ég keypti nýjan bíl af árgerð 1966. Fékk ég bílinn afhentan í febrúar 1966. Strax á fyrsta þúsundi keyrðra km komu eftirfarandi gallar í ljós: Bif- reiðin eyddi svo óhóflega miklu benczíni, að ég lét m. a. athuga, hvort bensíntankur læki. Er svo var ekki, gekk ég úr skugga um, hve eyðslan væri mikil á langkeyrslu, og reyndist hún vera 24- 26 lítrar á hverja 100 km. Þá bar svo við, að smurolían virtist hverfa af bílnum, þar sem ég þurfti að bæta %-1 lítra við hverja benzintöku. Þá fóru legur í öðru afturhjóli og nokkru síðar í hinu. Er hér var komið, snéri ég mér til umboðsins og taldi, að hér væri um stórgallaða vél að ræða, bar sem eyðslan átti að vera samkvæmt upplýsingum umboðsmannsins frá 10-14 lítrar á 100. Ég fékk það svar, að skipta þyrfti um blöndung og setja þyrfti í bílinn blöndung úr Fíat 1800. Fékk ég blöndung af þeirri gerð eftir 1)% mánuð, og hefur eyðslan síðan verið um 15 lítrar á 100. Eftir ca, 3000 km akstur brotnaði ventill í vél, og nefndi ég það einnig til umboðsins, en þeir vísuðu mér til Þóris Jónssonar. Lof- aði umboðið að greiða allt efni til viðgerðarinnar, en ekki var við það staðið. Við 4000 km bilar kúpling. Þá fer ég aftur til umboðs- ins, og þeir segjast ekki geta gert við bílinn fyrr en eftir hálfan mánuð og ætla þá jafnframt að athuga olíulekann. Ekki var ann- að gert en að eiga lítils háttar við kúplinguna, þannig að hún 117 skánaði í bili, en olíuneyzlan fór einungis vaxandi, jafnvel svo, að eftir 900 km akstur vantaði 3 lítra af olíu á bílinn og bað svo, að ekki sér á kvarða. Hurðir fóru strax að skrölta, enda bíllinn óþéttur með afbrigðum, heldur hvorki vatni né vindi. Verkstæð- ið hefur ekkert gert við skrölti þessu, nema líma gúmmí og laga á hurðum, og hefur skröltið aðeins skánað, en er þó töluvert. Spennubreytir (cutout) er ónýtur, og hefur umboðið ekkert gert varðandi það. Vélarhljóð er mjög óeðlilegt, en engin skýring hef- ur fengizt á því. Kostnaður minn af bíl þessum hefur verið 8-10 þúsund til dagsins í dag.“ Framangreind skýrsla, sem undirrituð er af Marteini Davíðs- syni f. h. konu sinnar, Sigríðar Ársælsdóttur, er dags. 26. júlí 1966. Stefnandi kveðst oftlega hafa kvartað við starfsmenn stefnda vegna hinna ýmsu galla, er fram hafi komið, en án þess að úr yrði bætt. Þann 27. júlí 1966 kveður stefnandi bifreiðina hafa verið færða til Bifreiðaeftirlits ríkisins til skoðunar og hafi niður- staða eftirlitsins verið svohljóðandi, sbr. dskj. nr. 14. „Við skoðun, er fram fór í dag, kom í ljós, að lagfæra þarf: Fóthemlar ganga að gólfi. Stefnuljós óvirk. Gengur ekki í fyrsta gír. Tengsli heldur ekki í brekku. Sýnist strax af lokinni viðgerð. Notkun bifreiðarinnar er bönnuð, þar til viðgerð hefur farið fram.“ Stefnandi kveður, að er hér var komið, hafi sér ekki þótt bifreið þessi reynast sem skyldi af 5 mánaða gamalli bifreið, og þar sem ekkert hafði fyrir hana komið, þ. e. árekstrar eða önnur slík ó- höpp, á þeim ca. 8000 km, sem henni hafði verið ekið, kveðst hún hafa leitað til umboðsins, en umleitun sú hafi ekki borið árangur. Stefnandi kveður bifreiðinni hafa verið lagt þann 19. júlí og hafi hún ekki verið í notkun síðan. Þann 5. september 1966 kveðst stefnandi hafa beðið um mat á ástandi bifreiðarinnar, sbr. dskj. nr. 7, en í því mati segir m. a. svo: „Lýsing okkar á ástandi ofan- greindrar bifreiðar fer hér á eftir í samræmi við beiðni um gjörð þessa: 1. Aðaltengsli (kúpling) er að miklu leyti óvirk. 2 Handhemill og fóthemlar eru gjörsamlega óvirkir. 3. Straumloka fyrir rafal er óvirk og bifreiðin þar af leiðandi rafmagnslaus. 4. Innispegill (baksýnisspegill) er laus. 9. Gíraskipting í ólagi, þannig að ókleift reyndist að skipta í fyrsta gír. 6. Óvirk loka fyrir hitunarkerfi. 7. Klæðning á vinstri hurðarstaf laus. 118 Báðar vinstri hurðir skrölta. . Smurolía lekur lítilsháttar út með pönnutappa á vél. Greinilegt er, að vélin brennir óeðlilega mikilli smurolíu, þar sem olían virðist innihalda mikið sót, og einnig kemur olíureykur frá útblástursröri bílsins, þegar vélin er Í gangi. Með tilliti til þess, sem upp hefur verið talið hér, og með það og í huga, hve lítið bifreiðinni hefur verið ekið, teljum við, að núverandi ástand hennar geti ekki hafa skapazt vegna eðlilegs slits.“ Hefur nú verið rakin málavaxtalýsing, eins og hún er Í greinar- gerð stefnanda og aðiljaskýrslu. En samkvæmt því, sem fram kemur í skjölum málsins, er gangur þess nánar á þá leið, að hinn 4. júlí 1966 fór stefnandi ásamt Inga B. Ársælssyni og Bjarna Ársælssyni til stefnda, Bifreiða- og Landbúnaðarvéla, til þess að ræða um galla og bilanir, sem fram höfðu komið á bifreiðinni. Var þeim vísað til sölumanns, Samúels Ólafssonar. Kveðst Ingi hafa gert honum grein fyrir ágöllum og þeim viðgerðum, sem þá þegar höfðu farið fram á bifreiðinni, og jafnframt spurzt fyrir um það, hvaða meðferð slík mál fengju hjá seljendum. Kveður Ingi sölumann þá hafa upplýst, að rússneskur verkfræðingur hefði eins konar æðsta vald í slíkum málum. En eftir að sölumaður og verkfræðingur höfðu skoðað bifreiðina, kveðst Ingi hafa spurt framangreindan sölumann, hvers vænta mætti, að fyrirtækið vildi gera til úrbóta í máli þessu. Hafi sölumaður fallizt á, að kanna þyrfti þessa óvnjulegu galla, en kostnað allan ætti kaupandi að greiða. Kveðst Ingi hafa tekið greinilega fram, að hann væri á annarri skoðun, og teldi hann umboðinu skylt að bera sjálft allan kostnað vegna athuganar og úrbóta á þeim gölum, sem fram höfðu komið á bílnum, þar sem hér væri um nýjan bíl að ræða, sem fengið hefði fullkomlega eðlilega meðferð og umhirðu. Kveður Ingi sölumann hafa heitið því að ræða mál þetta við forráðamenr fyrirtækisins í samræmi við óskir hans. Hinn 27. júlí 1986, eða sama daginn og bifreiðin var færð til Bifreiðaeftirlits ríkisins til skoðunar þeirrar, sem að framan grein- ir, skrifaði lögmaður stefnanda stefnda bréf, þar sem bess er kraf- izt, að kaupin á umræddri bifreið gangi til baka og stefnanda verði endurgreitt kaupverð hennar, kr. 147.068.00, vegna galla þeirra, sam fram hefðu komið á henni. Þessu bréfi svaraði stefndi næsta dag, eða 28. júlí 1966, á þann veg, að hann mundi ekki fallazt á, að kaupin gengju til baka, enda væri þá búið að aka bifreiðinni 8000 Em og væri hægt að sereyðileggja bifreið, jafnvel þótt skemmra oa þa 119 hefði verið ekið. Hinn 5. september 1966 biður lögmaður stefn- anda um dómkvaðningu tveggja óvilhallra manna til að lýsa ástandi umræddrar bifreiðar, R 2066 (Moskvitch), eins og það var þá. Hinn 9. sama mánaðar voru þeir Finnbogi Eyjólfsson bif- vélavirkjameistari og Sigþór Guðjónsson, verkstjóri í Ræsi, dóm- kvaddir í þessu skyni, og er skoðunargerð þeirra dags. 8. október 1966, en efni hennar er þegar fram komið í málavaxtalýsingu í greinargerð. Stefndi hefur gefið svofellda skýrslu í máli þessu í bréfi til lögmanns síns, dags. 23. desember 1966. „Vér viljum samkvæmt ósk yðar gefa yður eftirfarandi skýrslu um viðskipti fyrirtækis vors við Martein Davíðsson og eiginkonu hans, frú Sigríði Ársælsdóttur. Í janúar s. 1. kom Marteinn Davíðsson múrarameistari, Kambs- vegi 1, og falaðist eftir kaupum á Moskvitch bifreið, sem hann óskaði eftir að kaupa og afgreidd yrði á nafni konu hans, frú Sigríðar Ársælsdóttur. Geta má þess hér, að viðskipti þessi voru eingöngu gerð við Martein, þar sem ekki er vitað til, að frúin hafi fyrr eða síðar komið til þess að eiga nein viðskipti þessu máli viðvíkjandi við fyrirtæki vor. Þann 1. febrúar 1966 afhent- um vér Marteini Davíðssyni Moskvitch bifreið af gerðinni M-408, sem hlaut skrásetningarnúmer R 2066. Bifreiðin var þá afhent í fullkomnu lagi, enda engin athugasemd gerð um annað af Mar- teini, þegar hann tók við bifreiðinni. Þann 27. maí s.l. kom Mar- teinn með bifreiðina og óskaði eftir, að gert yrði við olíuleka, Þéttikant og kúplingu, og var viðgerð þessi framkvæmd af verk- stæði voru, Marteini að kostnaðarlausu, af Vagni Gunnarssyni, bifvélavirkjameistara, undir yfirumsjón verkstæðisformanns vors, Sigurðar Helgasonar, bifvélavirkjameistara, og voru þá lagfærðir allir gallar, sem að eigandinn taldi vera á bifreiðinni. Sömuleiðis í þetta skipti var bifreiðinni veitt móttaka af kaupanda, án nokk- urrar athugasemdar um, að ekki hefði verið gert við það, sem um var beðið, og að bifreiðin væri ekki í lagi. Fyrri part júlímánaðar s.1. korn Marteinn Davíðsson á skrifstofu vora og hitti þá að máli Guðmund Gíslason og Jón V. Guðjónsson, og var erindi hans þá ekki að kvarta um galla á ofangreindri bifreið eða krefjast þess, að henni yrði skilað aftur, heldur til þess að spyrjast fyrir um kaup á annarri bifreið af gerðinni GAZ-69M fyrir atvinnurekstur sinn. Meðan á samtali þessu stóð, spurðu fulltrúar fyrirtækisins Martein að því, hvernig Moskvitch bifreiðin hefði reynzt, og taldi hann, að bifreiðin hefði reynzt eðlilega, en þó hefði hann haft einhvern 120 óverulegan kostnað í sambandi við stillingar og viðgerðir að und- anförnu, en þegar honum var bent á, að hann skyldi safna slíkum reikningum og nótum saman og leggja það inn til athugunar, þar sem að vel gæti verið, að endurgreiðsla fengizt á reikningum þess- um að einhverju eða öllu leyti. Marteinn lýsti því þá yfir, að hér væri aðeins um óverulegar upphæðir að ræða og ekki alvarlegri eða meiri bilanir eða stillingar en gera mætti ráð fyrir í sambandi við bifreið í svo ódýrum verðflokki. Þá skal ennfremur undirstrika, að Guðmundur Gíslason tók það fram við Martein Davíðsson Í þessu samtali, að ef hann yrði var við einhvern óeðlilegan galla á bifreiðinni í náinni framtíð, þá skyldi hann hafa samband við sig og þá yrði séð um, að þeir yrðu bættir að kostnaðarlausu. Það skal sérstaklega fram tekið, að ekki komu þá fram neinar óskir eða kröfur frá Marteini um að skila bifreiðinni aftur, enda lýsti hann því yfir, að hann væri ánægður með viðskiptin. Nokkrum dögum seinna, eða hinn 27. júlí, móttökum vér allt í einu bréf frá Þor- valdi Lúðvíkssyni, hrl, sem hér fylgir með í afriti, þar sem að farið er fram á það, að vér tökum bifreiðina aftur, eftir að búið er að nota hana í fulla 5 mánuði og aka henni ca. 8000 km. Þessu bréfi svöruðum vér 28. júlí samkvæmt hjálögðu afriti og neituðum að fallazt á kröfu hæstaréttarlögmannsins. Í septembermánuði s.l. fengum vér tilkynningu um, að yfirborgardómarinn í Reykjavík hefði verið beðinn um að útnefna matsmenn til þess að lýsa á- standi ofangreindrar bifreiðar, og fór mat þetta fram 8. október s.l. og var framkvæmt af bifvélavirkjameisturunum Sigþóri Guð- jónssyni og Finnboga Eyjólfssyni. Fulltrúar vorir við matið, Jón V. Guðjónsson og Páll Sigurgeirsson, bifvélavirkjameistari, mót- mæltu matinu á þeim forsendum, að ekki hefði verið kvartað um neina galla á bifreiðinni né heldur hafi fyrirtæki voru verið gef- ið tækifæri til að bæta úr göllum, ef einhverjir væru fram yfir það, sem áður er fram tekið hér að ofan. Með bréfum, dags. 19. og 20. október s.1l., móttókum vér frá Þorvaldi Lúðvíkssyni, hrl., fyrrnefnda matsgjörð, dags. 8. október s.l., og fylgir með bréfi þessu afrit af skjölum þessum. Í sambandi við matsgjörðina sér- staklega viljum við benda á eftirfarandi: 1. Aðaltengsli (kúpling) er talin að mestu leyti óvirk, og getur það átt sér margar orsakir, en ekkert segir um, af hverju tengslið er óvirkt, og höfum vér ekki fengið tækifæri til að kanna það. 2. Handhemill og fóthemill eru taldir gjörsamlega óvirkir, og er það rétt, að þeir voru það, er bifreiðin var færð til skoð- 10. 121 unar, og átaldi annar matsmanna, Finnbogi Eyjólfsson, mann þann, er færði bifreiðina til skoðunar, fyrir að hreyfa bifreið- ina Í slíku ástandi. Þegar farið var að kanna þar á staðnum, hvað að hemlunum væri, kom í ljós, að eiganda hafði láðst að bæta á hemlavökva, en nauðsynlegt er að fylgjast með slíku á öllum bifreiðum, og eftir að bætt hafði verið hemla- vökva á, kom í ljós, að hemlarnir virkuðu eðlilega. Það skal sér- staklega fram tekið, að mjög er auðvelt að fylgjast með hemla- vökvanum á bifreið af þessari gerð, þar sem tankur sá, sem hér um ræðir, er staðsettur á mjög áberandi stað undir vélar- hlífinni og er auk þess gagnsær, þannig að fylgjast má með innihaldi hans. Eins og áður segir, unnu hemlarnir eðlilega, eftir að bætt hafði verið hemlavökva á, og ekki var vart við neinn leka á hemlakerfi. . Straumloka fyrir rafal er talin óvirk. Hér getur verið um smástillingaratriði að ræða, sem lagfæra má með mjög lítilli vinnu. . Innispegill er talinn laus, en hann er festur með skrúfum, sem herða má á andartaki. . Gírskipting í ólagi. Hér getur verið um stillingaratriði að 2 ræða utan á gírkassanum, sem mjög auðvelt er að lagfæra, eða gírkassinn hafi orðið fyrir höggi, sem kann að hafa or- sakazt, af því, að ekið hafi verið yfir grjót eða aðrar ójöfnur. . Óvirk loka fyrir hitunarkerfi. Hér er um að ræða svipaða aðgerð, eins og vér höfum nefnt undir lið 4. - Klæðning á vinstri hurðarstaf laus. Sama er að segja um þetta atriði eins og í lið nr. 4 og 6 hér að framan. Báðar vinstri hurðir skrölta. Hér er um mjög óverulegt atriði að ræða, sem nánast flokkast undir viðhald og umhirðu, enda virtist í flestum tilfellum mega bæta úr því á sams konar aðgerðum og eiga við liði nr. 4, 6 og 7 hér að framan. . Smurolía lekur lítilsháttar út með pönnutappa á vél. Hér getur verið um þrjár ástæður að ræða, í fyrsta lagi, að tapp- inn hafi ekki verið nægilega hertur, þegar skipt var um olíu á vélinni, en þá er þessi tappi losaður, að gleymzt hafi að setja pakkningu á tappann, þegar hann var hertur í gatið aftur, eða að tappinn hafi verið forskrúfaður einnig, þegar skipt var um olíu, þannig að ekki hafi verið mögulegt að herða hann nægilega til þess að fá hann þéttan. Í sambandi við olíubrennslu þá, er um getur í þessum lið, viljum við sérstaklega taka fram, að ályktanir þær, sem 122 z að dregnar eru í sambandi við sótinnihald smurningsolíunn- ar og reykinn á útblástursrörinu, þá teljum vér, að ekki sé hægt að slá neinu föstu með olíubrennslu, nema það sé sér- staklega kannað á annan hátt. Þó skal á það bent, að ekki er óeðlilegt, að nýjar vélar brenni smurningsolíunni, meðan vélin er að slípast saman. Vél sú, sem hér um ræðir, er byggð þannig, að eðlileg olíunotkun hennar er 100-125 gr. á hverj- um 100 km, sem ekið er, og er því ekki óeðlilegt, að olían inni- haldi nokkurt sót og að merkja megi olíureyk úr útblásturs- röri, þegar vélin er í gangi. Þá kemur það heldur ekki fram, hvort að skipt hafi verið um olíusigti, eins og nauðsynlegt er. Að síðustu kemur það fram í matinu, sem við getum algjörlega fallizt á, að ástand bifreiðarinnar geti ekki hafa skapazt vegna eðlilegs slits, en hins vegar segir ekkert um það í álitsgerðinni, að þetta óeðlilega ástand hafi ekki að mestu eða öllu leyti getað skapazt vegna óeðlilegrar meðferðar á bifreiðinni, og bendir m. a. liður nr. 2 að svo sé, svo og allt útlit bifreiðarinnar, þegar hún var færð til skoðunar. Nokkru eftir að okkur barst í hendur um- rætt bréf hæstaréttarlögmannsins, talaði Guðmundur Gíslason við Martein Davíðsson í síma og vitnaði þar í samtal það, sem fram hafði farið á skrifstofu fyrirtækisins í júlímánuði s.l., og endurtók þá tilmæli þau, er þar komu fram, um, að fyrirtækið væri reiðu- búið til að lagfæra alla galla þá, sem kynnu að vera á bifreiðinni, og að gjörsamlega hefði verið ástæðulaust á þessu stigi málsins að afhenda málið lögfræðingi og fá matsgjörð til þess að auka á kostnað, fyrr en séð yrði, hvort viðgerð myndi takast, eftir að fyrirtækinu hefði verið gefið tækifæri til að stilla og gera við bifreiðina. Að endingu viljum vér taka það fram, að vér erum ennþá til- búnir til að taka við bifreiðinni til viðgerðar og bæta það að fullu, sem kynni að vera gallað, og afhenda hana í fullkomnu lagi til Marteins eða hvers annars aðila, sem vill taka við bifreiðinni fyrir Marteins hönd og hefur tæknilega þekkingu á bifreiðum. Hins vegar leiðir það af sjálfu sér, að þar sem að okkur hefur ekki verið gefið tækifæri til að bæta galla þá, sem kunna að vera á bifreiðinni, þá munum vér ekki greiða mats- eða málfærslulaun til hans. Séu ofangreindir málavextir hafðir í huga svo og þau óverulegu atriði, er fram koma í matsgjörðinni, sem ekkert kveður á um það, hvers vegna þessir hlutir séu ekki í lagi, þá teljum vér, að allar forsendur bresti fyrir því, að við tökum bifreiðina aftur, 123 eftir að henni hefur verið ekið a. m. k. 8000 km og verið í notkun um 5 mánuði.“ Í bréfi stefnda til lögmanns síns, dags. 8. febrúar 1967, á dskj. nr. 19, segir svo: „Í framhaldi af fundi, sem haldinn var á skrifstofu yðar í morg- un, þar sem mættir voru auk yðar þeir Guðmundur Gíslason og Jón V. Guðjónsson fyrir fyrirtæki vort og hr. Böðvar Bragason, hdl., fyrir þau hjónin, frú Sigríði Ársælsdóttur og hr. Martein Davíðsson, vegna meintra galla á Moskvitch bifreið þeirra hjóna, R 2066, og leyfum vér oss að staðfesta eftirfarandi tilboð, sem gert var af fyrirtæki voru í sambandi við þetta mál: 1. Vér bjóðumst til að taka bifreiðina, gera við allt það, sem gallað kann að reynast, eiganda að kostnaðarlausu, og skila henni síðan aftur í hendur einhvers þess aðila, er samkomu- lag verður um og vit hafi á bifreiðum og er fær um að kveða upp óvilhallan dóm um það, að bifreiðin sé í fullkomnu lagi að viðgerð lokinni, og nefnum vér þar sem tillögu tæknifull- trúa Félags íslenzkra bifreiðaeigenda. 2. Þá bjóðumst vér einnig til þess að veita móttöku öllum þeim reikningum, sem eigendur bifreiðarinnar töldu sig hafa greitt á undanförnum mánuðum vegna meintra galla á bifreiðinni, og athuga, hvað af þeim vér töldum oss fært að endurgreiða. 3. Ef bíllinn að lokinni viðgerð seldist á lægra verði en sam- bærilegir bílar af sömu tegund, jafnmikið notaðir og á svip- uðum aldri, þá lýstum vér því yfir, að vér værum tilbúnir til að ræða slíkan mismun við eigendur bifreiðarinnar.“ Í bréfi lögmanns stefnanda til lögmanns stefnda á dskj. nr. 20, dags. 7. febrúar 1967, er því lýst yfir, að stefnandi hafi algerlega neitað að taka tilboði því, er fyrirsvarsmenn stefnda hafi þann dag gert stefnanda. Á dskj. nr. 21 í málinu er svofelld yfirlýsing áðurgreinds sölu- manns stefnda, Samúels Ólafssonar, dags. 10. febrúar 1967: „Ég undirritaður starfsmaður Bifreiða- og Landbúnaðarvéla h.f. staðfesti hér með, að mánudaginn 4. júlí 1966 kom hr. Ingi B. Ársælsson á skrifstofu fyrirtækisins og bar fram ýmsar umkvartan- ir í sambandi við bifreið frú Sigríðar Ársælsdóttur, R 2066, sem maður hennar, hr. Marteinn Davíðsson, hafði keypt á sínum tíma. Eftir að hafa hlýtt á umkvartanir Inga, hafði ég samband við verk- stæði fyrirtækisins, og varð það að samkomulagi á milli mín og Inga B. Ársælssonar, að komið skyldi með bifreiðina á verkstæð- 124 ið miðvikudaginn 6. sama mánaðar til skoðunar og eftirlits svo og til að kanna, hvort um meinta verksmiðjugalla væri að ræða í einhverjum tilfellum og hvernig mætti bæta úr þeim, ef álit Inga væri rétt, að um slíka galla væri að ræða. Þá skal það einnig tekið fram, að aldrei var staðið við samkomulag þetta af hálfu eigenda bifreiðarinnar, þar sem að ekki var komið með bifreiðina þann dag, sem um var samið, eða síðar.“ Matsmenn og aðiljar hafa komið fyrir dóm í máli þessu og stað- fest þar skýrslur sínar, sem raktar hafa verið hér að framan. Matsmaðurinn Sigþór Guðjónsson sagði þá meðal annars, að hjá fyrirtæki því, sem hann ynni hjá, Ræsi, sé það talin venja, að ef gallar komi fram á bifreið á fyrstu 6 mánuðunum eða á fyrstu eknu 10 þús. km, sé af þeirra hálfu litið svo á, að um verksmiðjugalla sé að ræða, sem bættur hafi verið af ábyrgð á bifreiðinni af hálfu framleiðanda. Stefnandi, Sigríður Ársælsdóttir, hefur komið fyrir dóm í mál- inu, og kveðst hún vera skráður eigandi umræddrar bifreiðar. Hún segir, að þau hjónin hafi bæði ekið bifreiðinni, maðurinn hafi ekki farið reglulega á bifreiðinni til vinnu sinnar, en stundum gert það. Segir stefnandi sér ekki vera kunnugt um, að eiginmað- ur hennar hafi flutt tæki í bifreiðinni í sambandi við vinnu sína. Komið hefur fyrir dóm í málinu sem vitni Jón Vilberg Guð- jónsson verzlunarstjóri. Vitnið kveðst hafa verið starfsmaður stefnda, er umrædd kaup fóru fram, og ganga næst forstjóra stefnda að starfi. Vitnið staðfesti skýrsluna á dskj. nr. 18 að því leyti, er hún tekur til afskipta þess af málinu. Kveðst vitnið hafa samið skýrsluna ásamt aðalforstjóranum, Guðmundi. Vitnið segir, að ekki hafi verið algengara, að Moskvitch bifreiðar biluðu nýjar á þessu tímabili en aðrar bifreiðar í sama verðflokki. Segir vitnið, að Marteinn hafi ekki komið oftar en aðrir til umkvörtunar út af bifreiðinni. Telur vitnið, að Marteinn hafi aðeins einu sinni komið beinlínis til að kvarta út af bifreiðinni. Hins vegar hafi verið rætt um bifreiðina, þegar Marteinn hafi komið tvisvar eða Þrisvar út af öðrum erindum til fyrirtækisins, en í þau skipti hafi Marteinn aðeins lýst ánægju sinni með bifreiðina. Vitnið segir, að helzt hafi komið fram kvartanir í sambandi við aðaltengsli. Hafi það þá verið „praxis“ hjá fyrirtækinu að endurnýja aðal- tengslið á þeim bifreiðum, sem ekið hafði verið minna en 10.000.00 km. Hafi annað hvort verið settar nýjar rússneskar kúplingar, bíleigendum að kostnaðarlausu, eða enskar og hafi þá bíleigandi borgað mismun. Í sambandi við hér umræðda bifreið segir vitnið, 125 að eigendum hennar hafi verið gefinn kostur á að koma með hana bann 6. júlí 1966 til athugunar og viðgerðar á kúplingu, en þá hafi ekki verið komið með bifreiðina. Varðandi lið nr. 2 í dskj. nr. 18 segir vitnið, að það hafi sérstaklega athugað, hvort hemla- vökva vantaði á bifreiðina, og hafi svo verið. Varðandi lið nr. 10 í dskj. nr. 18 segir vitnið, að varðandi hér umrædda bifreið hafi átt að athuga óeðlilega olíubrennslu áðurnefndan 6. júlí 1966, en almenn venja hafi verið hjá fyrirtækinu að gera við slíka bilun bifreiðaeigendum að kostnaðarlausu, eftir að við sérstaka athugun hjá fyrirtækinu hafi verið búið að slá því föstu, að um óeðlilega mikla olíubrennslu hafi verið að ræða hverju sinni. Eiginmaður stefnanda, Marteinn Davíðsson, hefur komið fyrir dóm í máli þessu og staðfest þar skýrslu sína á dskj. nr. 3. Vitnið kveðst ekki sérstaklega kannast við samtal það, sem greinir í dskj. nr. 18 (5. mgr.), en kveðst þó muna eftir því að hafa spurzt fyrir um umrædda GAZ bifreið. Vitnið segist alltaf hafa verið að kvarta vegna bilana á bifreiðinni. Vitnið kveðst ekki hafa gert stífar kröfur strax vegna þessa, enda hafi það ekki vit á slíkum göllum á Þifreiðum, en að síðustu hafi það hálfpartinn gefizt upp á þessu, því þjónustan hafi verið svo léleg. Vitnið segist hafa kannast vel við Guðmund Gíslason og hafa oft rætt við hann, einnig í síma. Segir vitnið, að Guðmundur eða fyrirtæki hans hafi aldrei boðizt til að gera við galla á bifreiðinni eiganda að kostn- aðarlausu, fyrr en eftir að málssókn hafi verið byrjuð. Komið hefur fyrir dóm í málinu sem vitni Ingi Björgvin Ár- sælsson og staðfest þar skýrslu sína á dskj. nr. 4, og telur vitnið þar vera rétt og satt skýrt frá. Vitnið kveðst ekki muna, að sam- komulag hafi orðið milli þess og Samúels um, að koma mætti með umrædda bifreið á verkstæði stefnda þann 6. júlí 1966 til athugunar á meintum göllum á bifreiðinni. Vitnið segist heldur ekki muna, að Samúel hafi gert Sigríði slíkt boð í því samtali, sem frá greinir á dskj. nr. 4. Dskj. nr. 21, það er yfirlýsing Samúels Ólafssonar, var borin undir vitnið, og heldur vitnið eigi að síður fast við framburð sinn. Vitnið kveðst hafa ekið umræddri bifreið í tvö eða þrjú skipti innan bæjar og minnist þess sérstaklega, að í eitt af þessum skiptum hafi það fengið bifreina að láni hluta úr seinni parti dags og hafi þá meðal annars orðið vart við, að raf- magnskerfi bifreiðarinnar var ekki í lagi, það er, að erfitt hafi verið að ræsa bifreiðina. Vitnið kveðst hafa ekið bifreiðinni þann 4. júlí fyrir stefnda og hafi það í þeim akstri orðið vart við, að 126 kúpling bifreiðarinnar hafi „snuðað““ mikið, hemlar hafi ekki virk- að fullnægjandi og hurðarfestingar hafi verið lausar. Fyrir dóm hefur komið í málinu sem vitni Samúel Jón Ólafs- son. Vitnið kveðst hafa verið starfsmaður stefnda frá því í júní- lok 1964 til 1. febrúar 1968. Vitnið hefur staðfest skýrslu sína á dskj. nr. 21 og kveður þar vera rétt og satt frá greint. Sérstaklega varðandi dagsetninguna 6. júlí í skýrslunni segir vitnið, að þeir starfshættir hafi verið viðhafðir, að vitnið hafi rætt við viðskipta- vini, sem kvartanir hafi borið fram, tekið niður „punkta“ um þau atriði, sem viðkomandi taldi þurfa að bæta úr, síðan hafi viðkomandi verið úthlutaður tími til að koma með bifreiðar, eftir því hvernig staðið hafi á á verkstæðinu. Þetta hafi allt verið skrif- að á blað sem og hinn umsamdi tími og þetta blað geymt. Svo hafi einnig verið í þetta sinn, og sýndi vitnið í dóminum slíkt blað, sem það kveður eiga við um bifreið stefnanda, og hefur blað þetta ver- ið lagt fram sem dskj. nr. 23. Vitnið kveður á bessu minnisblaði vera í stórum dráttum það, sem fram hafi farið í samtalinu 4. júlí. Vitnið kveðst sjálft hafa skrifað þessa punkta og segir, að kíló- metrafjöldi sá, sem greindur sé á blaði þessu, hafi verið sá, er mæl- ir bifreiðarinnar hafi sýnt þann dag, en þó muni á blaðinu vera miðað við 100 km aðeins. Vitnið kveðst hafa sagt Inga B. Ársæls- syni, að ef eftir athugun stefnda kæmi í ljós, að um verksmiðju- galla væri að ræða, mundi umboðið greiða kostnað við úrbætur, en annars ekki. Vitnin Samúel Ólafsson og Ingi B. Ársælsson voru nú sampróf- uð um það, sem á milli ber. Vitnið Ingi kvaðst nú ekki geta sagt til með vissu, hvort Samúel hafi þann 4. júlí að vitninu viðstöddu skrifað minnisblað á dskj. nr. 23, en ekki sé það ósennilegt. Frek- ara samræmi náðist ekki um framburði þessara tveggja vitna. Forstjóri hins stefnda fyrirtækis, Guðmundur Gíslason, hefur komið fyrir dóm í máli þessu og staðfest þar skýrslu sína á dskj. nr. 18. Kveðst hann hafa samið skýrslu þessa ásamt Jóni V. Guð- jónssyni og borið hana undir aðra þá, sem skrifuðu undir hana. Guðmundur segir, að Marteinn hafi aldrei kvartað við hann út af göllum á umræddri bifreið. Hins vegar segir hann, að sér sé kunnugt um, að Marteinn hafi kvartað við Jón V. Guðjónsson, að því er hann minnir í maí/júní 1966. Guðmundur kveður það rétt í framburði Marteins, að þeir hafi oft ræðzt við í síma, en tekur fram, að þær viðræður hafi snúizt um greiðslur vegna umræddr- ar bifreiðar og hafi það oftast verið hann, sem hafi haft sam- band við Martein. Guðmundur segir, að á sínum tíma hafi honum 127 ekki verið kunnugt um, að Marteinn hafi viljað fá borgaðan blönd- ung. Hins vegar hafi hann lesið framburð Jóns um þetta atriði nú. Tekur Guðmundur fram, að það hafi verið regla hjá fyrirtæk- inu að borga ekki þessa blöndunga, sem hafi verið ítalskir. Hann kveðst aldrei hafa orðið var við það, að Marteinn hafi komið með reikninga eða reynt að fá greiðslu fyrir annað en áðurnefndan blöndung. Guðmundur tekur fram, að það fyrsta, sem hann hafi boðið Marteini varðandi viðgerð á meintum göllum, sé það, sem segir í 5. mgr. á dskj. nr. 18. Síðan kveðst hann persónulega hafa boðið Marteini það sama í símtali, eftir að bréf á dskj. nr. 5 hafi borizt stefnda. Þá kveðst Guðmundur næst hafa boðið Marteini hið sama, eftir að mat hafði farið fram. Það tilboð hafi verið gert símleiðis. Guðmundur kveðst ekki hafa gert lögfræðingi stefnanda þetta tilboð. Guðmundur segir, að ekki hafi komið fram neinir meiri gallar á árgerð 1966 en öðrum árgerðum af Moskvitch bif- reiðum. Raunar sé varla hægt að tala um galla í þessu sambandi, en sérstaklega að því er varðaði árgerð 1966 þá hafi virzt þurfa að stilla þá árgerð meira en aðrar. En eini raunverulegi verk- smiðjugallinn, sem fram hafi komið, hafi verið of mikil olíu- brennsla, eftir að ekið hafði verið meira en 10-15.000 kílómetra, og hafi það stafað af því, að hringirnir hafi ekki setzt að cylind- erunum. Lagfæring á þessu hafi farið fram eigendum að kostnað- arlausu. Að því er varðar aðaltengsli segir Guðmundur, að kvart- anir út af því hafi verið meiri en varðandi hið sama á árgerðinni á undan. Guðmundur kveður það hafa verið reglu hjá fyrirtækinu að hafa ákveðinn mann, sem tæki á móti kvörtunum. Hann hafi skrifað niður meinta galla og síðan verið ákveðinn staður og stund, þegar eigandinn mætti koma með bifreiðina til skoðunar. Guðmundur segir, að umræddan starfa hafi Samúel haft. Þeir Guðmundur Gíslason og Marteinn Davíðsson voru nú sam- prófaðir um það, sem á milli ber í framburðum þeirra. Hélt hvor um sig fast við sinn framburð, og náðist því ekki frekara samræmi. Rakið hefur nú verið það úr vitnaframburðum og aðiljayfir- heyrzlum, sem einkum þykir skipta máli. Stefnandi reisir kröfur sínar í máli þessu á því, að bifreið sú, sem hún keypti af stefnda, hafi reynzt svo gölluð, að hún eigi rétt til riftingar samkvæmt 42. gr.. laga nr. 39/1922. Stefndi reisir hins vegar sýknukröfu sína á því, að ósannað sé, að um framleiðslu- eða efnisgalla hafi verið að ræða á bifreið- inni. Í því sambandi kveðst stefndi vilja benda á, að bifreiðin hafi bæði verið notuð sem heimilisbifreið af stefnandða, Sigríði 128 Ársælsdóttur, og eiginmanni hennar og sem atvinnutæki hans, en hann sé múrarameistari að iðn og aki því um nýbyggingarsvæði og kunni það að koma fram á bifreiðinni. Auk þess kveðst stefndi ekki þrátt fyrir margítrekuð tilboð hans þar um hafa fengið tæki- færi til að skoða og bæta úr meintum göllum á bifreiðinni, og kveðst hann telja það eitt næga sýknuástæðu. Eins og fram kemur í skoðunargerð á dskj. nr. 8, er það ljóst, að talsverðar bilanir- og/eða gallar hafa komið í ljós á hinni um- ræddu bifreið þann tíma, sem hún var í notkun, en það var í um það bil hálft ár, og telja skoðunarmenn, að ástand hennar geti ekki hafa skapazt vegna eðlilegs slits. Upplýsingar liggja hins veg- að ekki fyrir í málinu um það, að bifreiðin hafi sætt verri meðferð en almennt gerist. Eins og áður greinir, hefur stefnandi með bréfi, dags. 27. júlí 1966, sbr. dskj. nr. 5, krafizt riftunar á kaupunum á umræddri bifreið vegna galla á henni og farið þess á leit, að stefndi taki aftur bifreiðina gegn endurgreiðslu á kaupverði hennar, enda hafði þá Bifreiðaeftirlit ríkisins bannað notkun hennar vegna ó- fullnægjandi ástands, þar til viðgerð hefði farið fram. Þessari kröfu vildi stefndi ekki sinna. Það er álit hinna sérfróðu meðdómenda, að umrædd bifreið hafi þegar, frá því að kaupin um hana gerðust, verið haldin galla, og reisa þeir það álit sitt fyrst og fremst á því, sem segir í 10. tölulið skoðunargerðar á dskj. nr. 8, þar sem segir, að vélin brenni óeðli- lega mikilli smurolíu, að olían virðist innihalda mikið sót og að einnig komi olíureykur frá útblástursröri, þegar vélin sé í gangi. Þá telja þeir og, að olíuleki út með pönnutappa á vél, sbr. 9. tölu- lið nefndrar skoðunargerðar, svo og Óeðlilega tíðar bilanir á bif- reiðinni af öðru tagi leiði til frekari staðfestingar á þessari niður- stöðu. Eigi liggur fyrir í málinu, að stefndi hafi gert ákveðið tilboð um að bæta þá galla eða þær bilanir, sem fram komu á bifreið- inni, fyrr en eitt ár var liðið, frá því að kaupin gerðust og eftir að stefnt hafði verið í málinu, og eigi hefur stefndi heldur leitt að því sönnur, að umræddir gallar eða bilanir eigi rætur að rekja til slæmrar meðferðar stefnanda á bifreiðinni. Að öllu þessu athuguðu og eins og máli þessu er háttað telja dómendur, að hin umrædda bifreið hafi verið haldin slíkum göll- um, er kaupin gerðust, að taka beri riftunarkröfu stefnanda til greina, sbr. 42. og 43. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup. Ber því að dæma stefnda til að greiða stefnanda kr. 147.068.00 129 ásamt 7% ársvöxtum frá 1. febrúar 1966 til greiðsludags gegn afhendingu bifreiðarinnar R 2066, sem er Moskvitch bifreið, ár- gerð 1966. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnda til að greiða stefn- anda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 28.000.00. Valgarður Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Valdimar Leonhardssyni og Eyjólfi Tóm- assyni bifvélavirkjameisturum. Dómisorð: Stefndi, Bifreiðar- og Landbúnaðarvélar h/f, greiði stefn- anda, Sigríði Ársælsdóttur, kr. 147.068.00 ásamt 7% ársvöxt- um frá 1. febrúar 1966 til greiðsludags og kr. 28.000.00 í máls- kostnað gegn afhendingu bifreiðarinnar R 2066, sem er Mosk- vitch bifreið, árgerð 1966. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Mánudaginn 19. febrúar 1973. Nr. 4/1972: Jón S. Árnason (Hörður Einarsson hrl.) gegn Borgarlögnum h/f Benedikt Geirssyni Páli Magnússyni og Jóhannesi Árnasyni (Guðmundur Pétursson hrl.). Dómendur: hæstargttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Þórður Björnsson yfirsakadómari. Kaupgjaldsmál. Ákvæðisvinna. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 12. janúar 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 11. s. m. Krefst hann þess, að stefndu verði dæmdir til að greiða hon- 9 130 um óskipt kr. 60.277.50 með 7% ársvöxtum frá 29. nóvem- ber 1968 til greiðsludags og svo málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar hér fyrir dómi. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram nokkur ný gögn, Þ. á m. málefnasamningur milli pípulagningamanna og pípu- lagningameistara frá 19. janúar 1965, sem í gildi var allan starfstíma áfrýjanda. Um áramót 1971 og 1972 var fyrirtækinu Borgarlögnum s/f slitið, en í stað þess var stofnað fyrirtækið Borgarlagnir h/f. Var hlutafélagið tilkynnt til hlutafélagaskrár og auglýs- ing um það birt í Lögbirtingablaði 24. maí 1972. Hinn 26. s. m. birtist í Lögbirtingablaði auglýsing um, að fyrirtækið Borgarlagnir s/f hefði hætt rekstri og verið afmáð úr firma- skrá, en hlutafélagið hefði frá nefndum áramótum tekið við öllum rekstri sameignarfélagsins, skuldum þess og eignum. Með skriflegu samkomulagi 10. október 1972 lýstu tveir stjórnendur Borgarlagna h/f og lögmaður áfrýjanda því yf- ir, að Borgarlagnir h/f hefðu gerzt aðili máls þessa í stað Borgarlagna s/f, og við munnlegan málflutning hér fyrir dómi staðfestu lögmenn aðiljaskipti þessi. Málavextir eru raktir í héraðsdómi. Áfrýjandi og stefndu eru sammála um, að kaup áfrýjanda fyrir uppsetningu hreinlætistækjanna skyldi greitt samkvæmt tímaskrá fyrir ákvæðisvinnu pípulagningamanna. Samkvæmt 7. gr. fyrrgreinds málefnasamnings Félags pípulagningameist- ara og Sveinafélags pípulagningamanna er svonefndri taxta- nefnd, sem skipuð er fulltrúum beggja félaganna, veitt úr- skurðarvald um skilning á ákvæðisvinnugrundvellinum sam- kvæmt tímaskránni. Eftir málflutningi verður við það að miða, að taxtanefnd hafi úrskurðað, áður en tilboð var gert í uppsetningu hreinlætistækjanna svo og eftir að ágreining- ur reis með málsaðiljum, að rétt væri samkvæmt 14. gr. tíma- skrárinnar að veita 30% afslátt frá venjulegu ákvæðisvinnu- gjaldi fyrir uppsetningu tækjanna. Samkvæmt þessu og þar sem aðilja greinir einungis á um það, hvort áfrýjanda hafi 131 verið skylt að hlíta fyrrgreindri lækkun á hinu almenna ákvæðisvinnugjaldi, þá ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm og dæma áfrýjanda til að greiða stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti. Er hann hæfilega ákveðinn kr. 15.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Jón S. Árnason, greiði stefndu, Borgarlögn- um h/f, Benedikt Geirssyni, Páli Magnússyni og Jóhann- esi Árnasyni, kr. 15.000.00 í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 16. apríl 1971. 1.0. 1.1. Mál þetta er höfðað með stefnu, birtri 23. júní 1969. Málið var munnlega flutt þann 5. apríl s.1. og dómtekið að því loknu. Stefnandi málsins er Jón S. Árnason pípulagningamaður, nú til heimilis að Stórholti 7, Akureyri. Stefndu eru Benedikt Geirsson, Hvammsgerði 6, Páll Magn- ússon, Skipholti 64, og Jóhannes Árnason, Ásgarði 75, allir í Reykja- vík, persónulega og fyrirtæki þeirra, Borgarlagnir s/f, Reykja- vík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði in soliðum dæmdir til að greiða kr. 60.277.50 með 1% dráttarvöxtum á mán- uði og hluta úr mánuði frá 29. nóvember 1968 til greiðsludags og málskostnað að mati dómsins. Stefndu hafa krafizt sýknu af dómkröfum stefnanda og hæfi- legs málskostnaðar sér til handa að mati dómsins. Sátt hefur verið reynd í máli þessu, en sú viðleitni hefur ekki borið árangur. 2.0. 2.1. Í stefnu skýrir stefnandi svo frá málavöxtum: „Fyrirtæki hinna stefndu pípulagningameistara, Borgarlagnir s.f., tók að sér sem verktaki að annast um pípulagnir og uppsetn- ingu hreinlætistækja í húsum þeim, sem Framkvæmdanefnd bygg- ingaráætlunar hefur nýverið látið byggja í Breiðholtshverfi í Reykjavík. 132 Í byrjun ársins 1968 réðst stefnandi í vinnu til Borgarlagna s.f. í sambandi við framangreint verk. Að þeim þáttum verksins, sem stefnandi starfaði við, vann hann yfirleitt með öðrum starfsmanni fyrirtækisins, Skúla Gestssyni, pípulagningamanni. Stefnandi og starfsfélagi hans unnu m. a. við uppsetningu á hreinlætistækjum, lagningu leiðslna Í þvottahús, rniðstöðvarlögn í eitt stigahús, ýmiss konar viðgerðir o. fl. Enn- fremur þurftu þeir oft að sjá um aðdrátt á efni. Ekki var um annað rætt við stefnanda, er hann réð sig til vinnu þessarar eða nokkru sinni síðar, meðan hann starfaði hjá fyrir- tækinu, en að hann ynni eftir tímaskrá yfir ákvæðisvinnu pípu- lagningamanna, sem gefin er út af Félagi pípulagningameistara, sem stefndu eru aðilar að, og Sveinafélagi pípulagningamanna, sem er stéttarfélag stefnanda. Sá háttur var á kaupgreiðslu til stefnanda, að hann fékk viku- lega greitt kaup, sem svaraði til kr. 100.00 fyrir hverja unna klst., en síðan skyldi gert upp öðru hverju eftir uppmælingu. Þrátt fyrir ítrekuð tilmæli fékk stefnandi þó ekki gert upp skv. uppmælingu fyrr en í lok nóvembermánaðar 1968, er hann hætti starfi hjá Borgarlögnum s.f. Samkvæmt uppgjöri Borgarlagna s.f. til stefnanda, dags. 29. nóv. 1968, höfðu þeir stefnandi og fyrrgreindur Skúli eftir mæl- ingum gerðum af Mælingastofu pípulagningamanna unnið fyrir samtals kr. 315.062.60. Eftir sama uppgjöri höfðu þeir unnið í samtals 3.158 tíma (stefnandi í 1.410 tíma og Skúli í 1.748 tíma), svo að hver tími kom út á kr. 99/77. Töldust laun stefnanda því kr. 140.675.70 (kr. 99.77 x 1.410), sera hann hefur fengið greiddar. Við samanburð á mælingablöðum og tímaskrá yfir ákvæðis- vinnu pípulagningamanna kom í ljós, að mælingin var 30% lægri en vera átti samkvæmt tímaskránni. Hefði mælingin verið gerð samkvæmt tímaskránni, eins og stefnandi telur, að át: hafi að gera, ættu heildarlaun stefnanda og starfsfélaga hans Skúla, að vera kr. 450.089.43 og kæmi þá hver vinnustund út á kr. 142.52 (kr. 450.089.43:3.158). Hlutur stefnanda væri þá kr. 200.953.20 (kr. 142.52x1.410). Er stefnukrafan mismunurinn á bessari fjárhæð, kr. 200.953.20, og því, sem stefnandi hefur feng- ið greitt, kr. 140.675.70, eða kr. 60.277.50.“ Í formlegri aðiljaskýrslu fyrir dómi hefur stefnandi sérstaklega takið fram, að uppsetning hreinlætistækjanna hafi ekki verið unnin samfellt. Stefnandi kvaðst ásamt Skúla Gestssyni hafa ver- 2 ið kallaður í önnur verkefni, á meðan á verkinu stóð, m. a. við. 133 gerðir og nýlagnir á miðstöð í hverfinu. Auk þess hafi þeir haft með efnisútvegun að gera að nokkru, t. d. hafi þeir tekið efni á geymslulager stefndu niður í Iöngörðum. Í formlegri aðiljaskýrslu stefnda Benedikts Jóns Geirssonar kemur fram, að um hafi verið að ræða stærsta verk sinnar leg- undar á sviði pípulagna, sem framkvæmt hafi verið í einum áfanga. Meginuppistaðan í verkinu hafi verið að setja hreinlætistæki í 312 íbúðir í Breiðholti, en hreinlætistæki þau, sem stefnandi hafi sett upp, hafi öll verið af sömu gerð. Stefndi Benedikt taldi vinnulýsingu stefnanda rétta, en benti á, að stefnandi hafi fengið alla aðra vinnu en uppsetningu á hrein- lætistækjum greidda að fullu og án afsláttar. Hann kvaðst telja, að þeir stefnandi og Skúli Gestsson hafi sett upp hreinlætistæki í yfir 150 íbúðir fyrir endurgjald það, sem krafið sé um í málinu. 2.2. Málavextir, eins og þeir eru raktir í 2.1., eru óumþrættir. Í málinu hefur verið lagður fram úrdráttur úr tímaskrá yfir ákvæð- isvinnu pípulagningamanna, útgefinni af Félagi pípulagninga- meistara og Sveinafélagi pípulagningamanna. Í henni er að finna svofelld ákvæði um sjálfan ákvæðisgrundvöllinn. „1. Ákvæðisgrundvöllur þessi er ekki tæmandi, hvað viðvíkur starfi pípulagningamanna. Breytingar verða gerðar eftir því, sem reynslan sker úr, og viðbætur eftir því sem tilefni gefast til. 2. Ný tækni, efni, vinnuvélar og verkframkvæmdir hafa í för með sér breytingar og leiðréttingar á tímaþörf einstakra verk- þátta. Verður því tímaskráin í stöðugri endurskoðun Taxta- nefndar.“ Ákvæði um taxtanefnd þessa er að finna í málefnasamningi milli Sveinafélags pípulagningamanna og Félags pípulagninga- meistara í Reykjavík. Í 4. gr. þessa málefnasamnings segir m. a. svo: „a) Félögin tilnefna hvort fyrir sig þrjá menn í fastanefnd, sem sjái um og beri ábyrgð á rekstri mælingaskrifstofunnar ásamt breytingum og viðbótum við ákvæðisvinnutaxtann. b) Skal nefndin heita Taxtanefnd. c) Taxtanefnd kýs sér sjálf formann, gjaldkera og ritara. d) Skal formaður Taxtanefndar bjóða til fundar, þegar þurfa þykir, þó eigi sjaldnar en hálfsmánaðarlega. e) Mælingafulltrúum er skylt að sitja fundi Taxtanefndar, með málfrelsi og tillögurétti, þó eigi atkvæðisrétti.“ 134 Undir fyrirsögninni „uppbætur“ í tilvitnaðri tímaskrá er loks að finna svofellt ákvæði í 14. grein: „14. Þegar um er að ræða síendurtekin, samskonar verk í samfelldri vinnu (seríuvinnu) t. d. uppsetningu á sömu tegund hreinlætistækja, skal afsláttur vera eftir samkomulagi, þá aldrei meiri en 30%.“ Af vinnuskýrslum má ráða, að framkvæmdanefnd byggingar- áætlunar hafi sótt fast á taxtanefndina að fá almenna lækkun frá taxtanum við pípulagningavinnu í Breiðholti, bæði vegna um- fangs verksins í heild svo og vegna hagræðingar. Framkvæmda- nefndin hafi knúið á að fá úrslit um þetta, áður en byrjað var á verkinu, til þess að þeir, sem byðu í pípulagningavinnuna, gætu miðað tilboð sín við þann afslátt. Af vitnaskýrslum og öðrum gögnum kemur einnig fram, að taxtanefndin hafi ekki fallizt á að veita almennan afslátt af verk- inu, en á hinn bóginn hafi orðið full samstaða um að veita há- marksafslátt, 30%, við uppsetningu hreinlætistækja. Ákvörðun taxtanefndar hafi í þessu tilviki verið tekin, áður en byrjað var á verkinu, en taxtanefndin hafi þó haft teikningar af verkinu öllu fyrirfram til athugunar. Af vitnaskýrslum er ljóst, að taxta- nefnd tekur ákvarðanir sínar um svonefndan „seríuafslátt“ yfir- leitt, eftir að viðkomandi verki er lokið. Ef upplýsingar komi ekki annars staðar frá, þá afli taxtanefndin sér upplýsinga um verkið hjá mælingamönnum þeim, sem hafi mælt viðkomandi verk, enda séu þeir í beztri aðstöðu til að meta vinnuaðstöðu á staðnum. Enn fremur liggi oft fyrir upplýsingar um það, hversu mikill tími hafi farið í verkið, og með hliðsjón af þeim upplýsing- um geti taxtanefnd séð, hvort ástæða sé til að veita afslátt. Í því tilviki, sem hér um ræðir, töldu þá taxtanefndarmenn einsýnt að veita 30% afslátt, enda hafi verið um að ræða stærra og umfangsmeira verk en áður hafi þekkzt. Í vitnaskýrslum taxtanefndarmanna segir, að taxtanefnd líti svo á, að hún þurfi ekki að bera ákvarðanir sínar undir einstaka sveina eða meistara. Því geti svo farið, að sveinn viti ekki, hvað hann fái fyrir verk, fyrr en að mælingu lokinni. Að vísu telja beir, að þetta eigi jafnt við um mælingar í heild sinni og auk þess megi hverjum félagsmanni vera ljóst, að þeir megi búast við lækkun á taxta, þegar um „seríuvinnu“ sé að tefla. 3.0. 3.1. Stefnandi styður dómkröfur sínar svofelldum rökum: „1. Umbj. m. hefur aldrei samþykkt að gefa stefndu neitt eftir 135 af vinnulaunum sínum, hvorki er hann var ráðinn til starfans né síðar. Fóru stefndu heldur aldrei fram á slíka eftirgjöf. 2) Rök þau, sem fram hafa verið borin fyrir afslættinum, að um seríuvinnu hafi verið að ræða — eru með öllu haldlaus. Vinna umbj. m. getur ekki talizt seríuvinna, þ. e. síendurtekin sams kon- ar verk í samfelldri vinnu. Auk vinnu við uppsetningu á hrein- lætistækjum vann umbj m., eins og fram kemur í stefnu, við lagningu leiðslna í þvottahús, miðstöðvarlögn í eitt stigahús, efn- isaðdrætti, viðgerðir o. fl. o. fl. Voru því engin efni til þess, að hann veitti stefndu afslátt skv. 3. kafla 14. gr. almennu ákvæð- anna í tímaskránni, sízt af öllu hámarksafslátt. Ekkert samráð var haft við umbj. m., áður en afslátturinn var ákveðinn. 3) Ekki verður fallizt á þá röksemd, að rétt hafi verið að neyta hámarksafsláttarheimildar „vegna stærðar verksins“ (sbr. dskj. nr. 6). Hvort sem laun umbj. m. voru 140 þús. kr., eins og hann hefur fengið greiddar, eða 200 þús. kr., eins og hann krefst, getur bað með engu móti talizt stórt verk. 4) Því er harðlega mótmælt, að ákvæði 1. og 2. gr. 9. kafla al- mennu ákvæða tímaskrárinnar veiti svokallaðri taxtanefnd, sem stefndi Benedikt Geirsson er formaður fyrir, heimild til þess að ákveða hírudrátt af einstökum pípulagningamönnum. Samkvæmt greindum ákvæðum er henni aðeins ætlað að vinna að almennri endurskoðun tímaskrárinnar.“ 3.2. Sýknukrafa stefndu er á því byggð, að taxtanefndin hafi haft heimild til þess að veita umræddan afslátt samkvæmt ákvæð- um 9. kafla tímaskrárinnar og ákvæðum málefnasamningsins, sbr. 2.2. Taxtanefndin sé skipuð mönnum bæði frá meisturum og svein- um og fullt samkomulag hafi orðið innan taxtanefndarinnar um að veita umræddan afslátt. Stefndu hafi aðeins farið eftir ákvörðun taxtanefndar og því geti stefnandi ekki krafið stefndu með neinum rétti um hærri upphæð en taxtanefndin hafi ákveðið. 4.0. 4.1. Aðiljar deila aðeins um það, svo sem rakið er í 2.1., hvort ákvörðun taxtanefndar um 30% afslátt af uppsetningu hreinlæt- istækja þeirra, sem um getur í málinu, sé skuldbindandi gagnvart stefnanda. Stefnandi kveðst ekki hafa verið félagi í Sveinafélagi pípulagningamanna, þá er hann innti umrætt verk af hendi, en 136 ágreiningslaust er engu að síður, að um lögskipti aðilja skyldi farið eftir tímaskránni. Nefnd tímaskrá er gefin út af Félagi pípulagningameistara og Sveinafélagi pípulagningamanna. Á vegum þessara aðilja starfar taxtanefnd, og er hún fastanefnd. Í henni eiga sæti 6 menn, 3 frá hvorum aðilja. Taxtanefndin hefur m. a. það verk með höndum að gera almennar breytingar og viðbætur á sjálfum ákvæðis- vinnugrundvelli tímaskrárinnar, eftir því sem reynsla og önnur atvik segja til um, og er sú ákvörðun taxtanefndar bindandi. Sé til þess litið, sem nú var sagt, og jafnframt höfð í huga rök þau, sem 7. gr. laga nr. 80/1938 er reist á, verður að skilja umrætt ákvæði um seríuafslátt þannig, að taxtanefnd eigi bindandi ákvörð- unarvald um það, hvenær afslætti skuli beita og hversu háum, allt innan þeirra marka, sem tímaskráin setur. Gat stefnandi og eigi vænzt hærri launa en af framangreindu leiðir. Stefnandi hefur ekki sýnt fram á, að umrædd ákvörðun taxtanefndar hafi brotið gegn ákvæðum tímaskrárinnar eða sé með öðrum hætti ólögmæt. Af framangreindu leiðir, að sýkna verður stefndu af kröfurs stefnanda, en eftir atvikum er rétt, að málskostnaður falli niður. Stefán M. Stefánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Með- dómsmenn voru Óskar Smith pípulagningameistari og Ragnar Ingimarsson verkfræðingur. Dómsorð: Stefndu, Benedikt Geirsson, Páll Magnússon og Jóhannes Árnason persónulega og fyrir hönd Borgarlagna s/f, skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Jóns S. Árnasonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 137 Miðvikudaginn 21. febrúar 1973. Nr. 34/1973: Jón I. Jóhannesson gegn Einari Jóhannessyni og skiptaráðandanum í Hafnarfirði. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 2. febrúar 1973, sem barst Hæstarétti 15. s. m., hefur sóknaraðili skotið hinum kærða úrskurði til Hæsta- réttar og krafizt þess, að honum verði hrundið. Varnaraðili Einar Jóhannesson krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá Hæstarétti, en til vara, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Þá krefst hann kærumálskostn- aðar úr hendi sóknaraðilja. Skiptaráðandinn í Hafnarfirði hefur engar kröfur gert í máli þessu. Með stefnu 14. febrúar 1972 áfrýjaði sóknaraðili hinum kærða úrskurði, að fengnu áfrýjunarleyfi 3. s. m. Með dómi Hæstaréttar, uppkveðnum 29. janúar 1973, var því áfrýjunarmáli vísað frá Hæstarétti, þar eð lagaheimild skorti til áfrýjunar málsins, sem sætir kæru samkvæmt 2. tl. 1. mgr. 21. gr. laga nr. 57/1962. Umboðsmaður sóknaraðilja var viðstaddur uppsögu hins kærða úrskurðar 2. nóvember 1971. Kærufrestur samkvæmt 22. gr. laga laga nr. 57/1962 var liðinn, er sóknaraðili lýsti kæru sinni. Að svo vöxnu ber að vísa máli þessu frá Hæsta- rétti og dæma sóknaraðilja til að greiða varnaraðilja Einari Jóhannessyni kærumálskostnað, er ákveðst kr. 4.000.00. Dómsorð: Kærumáli þessu er vísað frá Hæstarétti. Sóknaraðili, Jón I. Jóhannesson, greiði varnaraðilja 138 Einari Jóhannessyni kærumálskostnað, kr. 4.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður skiptadóms Hafnarfjarðar 2. nóvember 1971. Í máli þessu, sem tekið var til úrskurðar í dag að loknum munn- legum málflutningi, liggur fyrir það ágreiningsefni til úrlausnar, hvort taka beri til opinberra skipta nú dánar- og félagsbú hjón- anna Jóhannesar Einarssonar, er lézt 10. apríl 1942, og Steinunn- ar Pálmadóttur, er lézt 1. apríl 1946, en hin látnu hjón bjuggu síðast að Strandgötu 19, Hafnarfirði. Erfingjar eru þrjú börn hinna látnu hjóna, Jón I. Jóhannesson, Móabarði 10, Hafnarfirði, Einar Jóhannesson, Strandgötu 19, Hafn- arfirði, og Guðfinna Jóhannesdóttir, sem búsett er í Osló. Skiptabeiðandi er erfinginn Jón I. Jóhannesson, og gerir hann þær réttarkröfur, að umrætt bú verði tekið til opinberra skipta og sér dæmdur málskostnaður að skaðlausu í þessum þætti máls- ins. Erfinginn Einar Jóhannesson mótmælir því, að umrætt bú verði tekið til skipta nú, þar sem skiptum sé löngu lokið. Hann gerir bær réttarkröfur, að öllum kröfum skiptabeiðanda verði hrundið og sér dæmdur málskostnaður úr hendi hans. Erfingjanum Guðfinnu Jóhannesdóttur hefur verið tilkynnt um málarekstur þennan. Af hennar hálfu hefur ekki verið mætt í málinu, en hins vegar hefur réttinum borizt bréf hennar, þar sem m. a. segir: „Frá minni hálfu er ég persónulega mótfallin, að farið sé að taka upp skipti, hvað viðkemur mínum hlut, þar sem ég tel þeim skiptum löngu lokið.“ Eignir í umræddu búi voru við andlát þess hjónanna, er lengur lifði, hluti fasteignarinnar að Strandgötu 19 hér í bæ, þ. e. þriðja hæð og ris nefndrar fasteignar, auk innbús og nokkurra peninga. Ekki hafði skiptaráðandi neinn atbeina að því að skipta um- ræddu búi, og ekki leituðu erfingjar eftir því, og erfðafjárskatt- ur var enginn greiddur. Með eignir búsins var farið sem hér segir: 1. Eignarhluta fasteignarinnar að Strandgötu 19 tók erfing- inn Einar Jóhannesson í sína vörzlu og til sinna afnota. Eigninni hafði aldrei verið þinglýst á nafn arfláta, heldur á nafn föður- bróður erfingjanna, sem hinn 1. júlí 1947 undirritaði yfirlýsingu um, að erfinginn Einar væri eigandi að eignarhluta búsins í fast- eigninni. Þessari yfirlýsingu var þinglýst hinn 21. júlí 1947, og 139 hefur erfinginn Einar síðan verið þinglýstur eigandi að eignar- hlutanum og búið í húsinu. Það er óumdeilt, að umræddur föðurbróðir erfingjanna var aldrei eigandi að eignarhluta þeim, sem um ræðir. Erfinginn Jón held- ur því fram, að umræddur gerningur hafi verið gerður án sinnar vitundar og án síns samþykkis. 2. Peninga og sparisjóðsbækur dánarbúsins tók erfinginn Einar í sína vörzlu. Hann kvaðst hafa séð um „allar útréttingar“, þ. á m. hafa séð um útförina og frágang á leiði. Hann afhenti meðerf- ingjum sínum nokkrar fjárhæðir af umræddum innstæðum. Ein- ar telur erfingjann Guðfinnu hafa fengið kr. 7.000.00 og bræð- urna hvorn um sig kr. 2.500.00, en Jón telur sig hafa fengið kr. 2.000.00 og Guðfinnu kr. 6.000.00, en kveðst ekki vita, hvaða fjár- hæð Einar hafi fengið. 3. Ekki er fyllilega upplýst, hvað af innbúi varð. Í bréfi erf- ingjans Einars til Jóns bróður síns, dags. 11. janúar 1971, kemur þó fram, að hann telur innbúið hafa verið mjög óverulegt. Meiri hluti þess hafi brunnið í eldsvoða á aðfaranótt gamlársdags ár- ið 1942 og þeir fáu hlutir, sem þá björguðust, hafi allir verið stórskemmdir vegna brunans. Guðfinna hafi þó fengið píanó og, að því er helzt verður skilið á bréfinu, einnig saumaborð. Að öðru leyti virðist innbú ekki hafa verið flutt úr húsinu, og virðist það því hafa verið í vörzlu Einars. Á árinu 1959 eða 1960 greiðir svo Finar systkinum sínum kr. 30.000.00 í peningum hvoru um sig. Því er haldið fram af Jóni, að á þessa fjárhæð hafi verið litið sem innborgun upp í arfshluta af báðum aðiljum og kona Einars hafi sagt, að „meira kæmi seinna“, þegar Einar reiddi féð af höndum. Einar heldur því hins vegar fram, að litið hafi verið á þessa greiðslu sem fullnaðaruppgjör og bar með væri öllum skiptum lokið, þótt eigi væri gengið frá því í formi skiptagerðar. Eigi þetta jafnt við um Jón og Guðfinnu. Af hálfu skiptabeiðanda er á því byggt, að umrætt dánarbú hafi aldrei fengið löglega siptameðferð, og telur skiptabeiðandi því óhjákvæmilega lagaskyldu að taka það til skipta nú. Þar sem ekki sé samkomulag með erfingjum um einkaskipti, verði opin- ber skipti að fara fram. Því er alfarið mótmælt, að erfingjar hafi skipt með sér búinu í raun. Erfinginn Einar hafi fengið í hendur meginhluta eigna búsins. Sönnunarbyrðin hvíli því á honum fyrir því, að hann hafi greitt meðerfingjum sínum þeirra arfshluta að fullu. 140 Af hálfu erfingjans Einars er aftur á móti á því byggt, að erf- ingjar hafi skipt með sér búinu í raun og eigi því engar frekari arfskröfur. Á það er bent, að eftir að eldsvoði varð að Strandgötu 19 á aðfaranótt gamlársdags 1942, hafi Einar lagt fram mikla vinnu og fé til endurbyggingar og viðgerða á húsinu og því í raun átt hluta af húsinu, eða a. m. k. verið stór kröfuhafi í búið. Ef tekið sé tillit til verðrýrnunar peninga, frá því Einar greiddi meðerf- ingjum sínum kr. 30.000.00 hvoru um áramótin 1959-1960, sé fylli- lega ljóst, að hann hafi síður en svo borið meira úr býtum en aðrir erfingjar. Til vara er því haldið fram, að þar sem nú eru liðin meira en 25 ár, frá því arfur tæmdist, og um 12 ár, frá því síðustu greiðslur milli erfingjanna fóru fram, þá sé um slíkt tómlæti að tefla af þeirra hálfu, að útilokað sé fyrir neinn þeirra að krefj- ast skipta nú. Loks sé á það að líta, að allar hugsanlegar arfs- kröfur séu löngu fyrndar og glataðar, ýmist vegna hefðar eða van- seymslu, og enn fremur hugsanleg krafa hins opinbera til erfða- fjárskatts. Skiptaráðanda hafi borið að taka bú arfláta til skipta þegar í stað og í síðasta lagi innan 18 mánaða frá andláti ekkj- unnar. Fyrningarfrestur á kröfu til erfðafjárskatts sé 4 ár. Því hljóti krafa hins opinbera til erfðafjárskatts ætíð að vera fyrnd fjórum árum og 18 mánuðum, þ. e. 5)%% ári, eftir andlát arfláta, sbr. einnig 76. gr. laga nr. 3/1878. Þá er því haldið fram, að skiptin séu í raun óframkvæmanleg nú, þar sem útilokað sé að staðreyna eignir búsins eftir svo langan tíma, þ. e. aldarfjórðung. Af hálfu skiptabeiðanda er á það bent, að ástæðan fyrir drætti á skiptum á dánarbúinu sé fyrst og fremst sú, að Einari hafi tek- izt eftir krókaleiðum að fá íbúðina að Strandgötu 19 skráða á sitt nafn með því að útvega sér yfirlýsingu 3ja manns, sem aldrei var eigandi íbúðarinnar, og fá þeirri yfirlýsingu þinglýst. Hon- um hafi því tekizt að fá formlega eignarheimild, án þess að skipti færu fram og skiptagerð eða skiptayfirlýsingu væri þinglýst. Það sé alkunna, að í raun hafi búskipti um langan aldur borið þannig að hjá flestum skiptaráðendum landsins, ef erfingjar hefjast ekki sjálfir handa, þá reki erfingjar sig fljótlega á það, að þá skorti formlega eignarheimild fyrir viðkomandi eignum, svo sem fast- eignum og bifreiðum, geti því ekki selt slíkar eignir eða veðsett þær og verði því að leita til skiptaráðanda um skiptameðferð. Bú, sem ekki eigi fasteignir eða bifreiðar, geri í fæstum tilvikum meira en að hrökkva fyrir útfararkostnaði og skattskuldum. Ákvæð- 141 um skiptalaga um fresti til búskipta hafi því naumast verið beitt í raun undanfarna áratugi. Á það beri enn fremur að líta, að 18. mánaða reglan í 36. grein gjaldþrotaskiptalaganna og reglan í 76. gr. laga nr. 3/1878 sé leið- beiningarregla, og auk þess verði að telja óheimilt að lögjafna frá fyrstnefndri lagagrein, þegar um er að ræða dánarbú, þar sem gengizt er við skuldum. Þá sé löng hefð fyrir því að miða upphaf fyrningarfrests á erfðarfjárskatti við lok skipta. Sú regla sé raunar engin undan- tekning, heldur meginregla íslenzkra laga um skattkröfur, þær geti aldrei gjaldfallið, fyrr en skattar hafi verið lagðir á, og upp- haf fyrningarfrests miðist við eindaga skattskuldarinnar, en ein- daga skuldarinnar geti aldrei borið að fyrir þann tíma, er skuldin gjaldfellur. Þá bendir skiptabeiðandi enn fremur á það viðhorf erfingjans Einars, að hann líti ekki svo á, að arfskröfur meðerfingjanna séu fyrndar, þegar hann greiðir þeim kr. 30.000.00 hvorum um áramótin 1959-1960, þótt þá væri liðið á fjórtánda ár frá því arf- urinn tæmdist. Það beri enn fremur vott um hið raunverulega viðhorf hans til búskiptanna, að í júní 1970 hafi erfinginn Einar ritað á blað yfirlýsingu, sem lögð hefur verið fram í málinu og hljóðar svo: „Við undirrituð viðurkennum, að Einar Jóhannesson, bróðir okkar, sé löglegur eigandi að efstu hæð hússins nr. 19 við Strand- götu í Hafnarfirði.“ Þessa yfirlýsingu hafi Einar talið nauðsynlegt að fá meðerf- ingja sína til að undirrita, þar sem hann hafi vitað, að skiptum var eigi lokið og talið arfskröfur systkina sinna kynnu að koma fram. Honum hafi tekizt að fá Guðfinnu til að undirrita yfirlýs- inguna hinn 11. júní 1970, sbr. hið framlagða dómsskjal, en skipta- beiðandi hafi synjað um þá beiðni fyrir sitt leyti, enda talið, að tímabært væri orðið að ganga frá búskiptunum. Loks er krafa skiptabeiðanda studd þeim rökum, að opinber skipti geti aldrei leitt til annars en réttlætis. Ef í ljós kæmi við skiptin, að búið væri uppgert, þá fengi skiptaþoli staðfestingu á því. Það er upplýst í máli þessu, að fasteignin að Strandgötu 19 hér í bæ hefur verið í umráðum erfingjans Einars Jóhannessonar hefð- artíma fullan samkvæmt 2. gr. laga nr. 46/1905 og hann farið með eignina eins og hann ætti beinan eignarrétt að henni. Lausa- fjármunir búsins skiptust milli erfingja, og einnig þeir hafa ver- 142 ið í þeirra umráðum hefðartíma fullan. Það verður því ekki talið, að búið geti nú heimt framangreindar eignir úr höndum marg- nefndra systkina, þar sem fyrir liggur í málinu, að þau hafa unn- ið á þeim eignarhefð. Erfinginn Einar Jóhannesson tók undir sig sparifjárinnstæður og peninga búsins og greiddi meðerfingjum sínum hluta fjárins. Krafa búsins til fjárins er fyrnd. Það verður því að synja um töku umrædds bús til opinberra skipta nú, þegar af þeirri ástæðu, að sannað er, að engar eignir eru lengur í búinu, en samkvæmt fyrirmælum 10. gr. laga nr. 3/1878 fara eigi fram opinber skipti á slíkum búum, þó annars bæri nauðsyn til, samanber einnig 42. gr. sömu laga. Það athugast, að í raun hafa erfingjar í búinu gengizt við arfi og skuldum, og einnig, að eigi hefur verið boðin fram trygging fyrir skiptakostnaði, sbr. meginreglu 33. gr. laga nr. 25/1929. Málskostnaður fellur niður. Már Pétursson, fulltrúi bæjarfógeta, kvað upp úrskurð þennan. Ályktunarorð: Synjað er um töku dánar- og félagsbús hjónanna Jóhannes- ar Einarssonar, er lézt 10. apríl 1942, og Steinunnar Pálma- dóttur, er lézt 1. apríl 1946, og síðast bjuggu að Strandgötu 19 í Hafnarfirði, til opinberra skipta. Málskostnaður fellur niður. 143 Miðvikudaginn 21. febrúar 1973. Nr. 146/1971: Haraldarbúð h/f (Jón Bjarnason hrl.) gegn Björgvin Þorbjörnssyni (Páll S. Pálsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson. Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Þorsteinn Thoraren- sen borgarfógeti. Skuldamál. Sýkna. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 6. október 1971, að fengnu áfrýjunarleyfi 30. september s. á. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða hon- um kr. 48.299.84 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1961 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Áfrýjandi hefur lagt fyrir Hæstarétt nokkur ný gögn. Ráða má af héraðsdómsstefnu, greinargerð áfrýjanda fyrir héraðsdómi og endurrit af svonefndum „viðskiptareikn- ingi“ stefnda, er áfrýjandi lagði fram í héraði samtímis grein- argerð sinni, að stefnukröfur málsins séu taldar vera vegna vöruúttektar stefnda í verzlun áfrýjanda á tímabilinu 1. jan- úar 1956 til 30. júní 1960. Áfrýjandi hefur krafizt þess fyrir Hæstarétti, að stefndi verði enn fremur dæmdur til að greiða honum skuld vegna vöruúttektar á tímabilinu 1. júlí 1960 til 31. desember s. á. að því marki, sem fjárhæð stefnukröf- unnar leyfi, ef talið verði, að eldri skuldir stefnda séu að einhverju leyti niður fallnar. Ekki verður séð, að áfrýjandi hafi haft uppi fyrir héraðs- dómi kröfur vegna vöruúttektar stefnda á síðastgreindu tíma- bili. Koma þær því ekki til álita í Hæstarétti, enda er eigi fullnægt skilyrðum 45. gr. laga nr. 57/1962. Greinargerð áfrýjanda um viðskipti þau, sem kröfur hans 144 eru af risnar, er alfarið reist á svonefndum „viðskiptareikn- ingi“ stefnda hjá áfrýjanda, þeim sem greinir í hinum áfrýj- aða dómi. Það yfirlit sýnir aðeins mánaðarlega heildarúttekt stefnda hjá áfrýjanda, og hefur áfrýjandi enga grein gert fyrir einstökum úttektum stefnda. Stefndi hefur vefengt yf- irlit þetta. „Viðskiptareikningur“ þessi verður ekki talinn veita fulla sönnun um skuld stefnda við áfrýjanda, sbr. 7. og 16. gr. laga nr. 62/1938. Við það verður að vísu að miða, að stefndi hafi tekið út vörur í reikning hjá áfrýjanda á þeim tíma, sem stefnukröfurnar taka til. Að því er varðar úttekt stefnda í ágúst til desember 1958, verður þó að telja sannað með kvittuðum reikningum frá áfrýjanda, sem studdir eru vætti Guðbjargar Stefánsdóttur og vottorði Gunnars R. Magn- ússonar, löggilts endurskoðanda, að sú vöruúttekt stefnda hafi verið greidd áfrýjanda af Haraldi Árnasyni Heildverzl- un h/f. Ber því að sýkna stefnda af kröfum áfrýjanda um greiðslur á þessum hluta kröfu hans. Aðrar kröfur áfrýjanda eru ekki studdar þeim gögnum, að stefndi verði dæmdur til greiðslu þeirra. Ber þegar af framangreindum ástæðum að staðfesta hinn áfrýjaða dóm, en rétt er, að áfrýjandi greiði stefnda kr. 10.000.00 í málskostnað fyrir Hæstarétti. Svo sem rakið er í hinum áfrýjaða dómi, hefur orðið mik- ill dráttur á meðferð málsins í héraði. Lögmenn aðilja höfðu sameiginlega fresti og framhaldsfresti til öflunar gagna í nær- fellt tvö ár, unz þeir lýstu sagnaöflun lokið 7. marz 1967. Ekkert var aðhafzt í málinu, svo séð verði, fyrr en 14. september 1970, en þá var það tekið fyrir á bæjarþinginu og hafizt handa um sagnaöflun af nýju. Var málið síðan tek- ið fyrir nokkrum sinnum á bæjarþingi, unz það var loks flutt munnlega 21. desember 1970. Verður að víta héraðsdóm- ara svo og lögmenn aðilja, hæstaréttarlögmennina Jón Bjarna- son og Pál S. Pálsson, fyrir þann óhæfilega drátt, sem orð- ið hefur á málinu. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Haraldarbúð h/f, greiði stefnda, Björgvin 145 Þorbjörnssyni, kr. 10.000.00 í málskostnað í Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 11. janúar 1970. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 21. desember s.l. hefur Haraldarbúð h/f, Reykjavík, höfðað hér fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 30. desember 1964, gegn Björgvin Þorbjörnssyni, Sörlaskjóli 3, Reykjavík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 48. 299.84 með 8% ársvöxtum frá 1. janúar 1961 til greiðsludags auk málskostnaðar að mati dómsins. Stefndi hefur gert þær dómkröfur, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að honum verði tildæmdur hæfilegur málskostnaður úr hendi hans og við málskostnaðarákvörðun verði tekið sérstakt tillit til dómsskj. nr. 35, sem er reikningur frá endurskoðanda yfir ýmiss konar endurskoðun og athuganir vegna viðskipta Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f og Haraldar- búðar h/f, að fjárhæð kr. 12.000.00. Við munnlegan flutning sagðist lögmaður stefnda í tilefni af framburði vitnisins Bjarna Bjarnasonar gera þann fyrirvara varð- andi málskostnaðarkröfu, að ef Haraldarbúð h/f yrði ekki talin löglegt félag vegna þess, að aðalfundur hefði ekki verið haldinn í því félagi um langan tíma, að stjórnarmenn félagsins eða lög- maður stefnanda yrðu persónulega dæmdir til greiðslu málskostn- aðar. Sættir hafa verið reyndar í málinu án árangurs. Rétt þykir að rekja nokkuð gang þessa máls, sem er höfðað hér fyrir bæjarþinginu, áður en undirritaður dómsformaður hóf störf hjá borgardómaraembættinu. Mál þetta var þingfest þann 12. janúar 1965. Tók stefnandi sjálfur frest í málinu til 19. janúar s. á., en stefndi fékk síðan frest til skila á greinargerð, fyrst til 2. febrúar s. á. og allt til 2. marz s. á., er greinargerð hans var lögð fram. Báðir aðiljar fengu síðan sameiginlega fresti til gagnaöflunar allt til 7. marz 1967, að þeir lýstu því yfir, að gagnaöflun í málinu væri lokið. Engin gagnaöflun átti sér þó stað, frá því greinargerð stefnda ásamt fylgiskjölum kom fram í þinghaldi þann 2. marz 1965, svo sem áður getur. Þann 14. september 1970 var málið endurupptekið með heim- ild í 120. gr. laga nr. 85/1936 per analogiam. Fór þá fram aðilja- og vitnaleiðsla, og lögð voru fram ný skjöl í málinu. Málið var 10 146 næst tekið fyrir 25. þess mánaðar, og fengu þá umboðsmenn að- ilja enn frest til frekari gagnaöflunar til 2. október s. á. Þá hafði lögmaður stefnanda boðað lögmæt forföll, og af þeim ástæðum var lögmaður stefnda afboðaður, og dómarinn frestaði málinu sjálfur um óákveðinn tíma. Málið var næst tekið fyrir bann 10. nóvember s.l. og lagði lögmaður stefnanda þá fram nokkur skjöl, og enn var málinu frestað að beiðni umboðsmanna aðilja til 25. nóvember s. á., og lagði þá lögmaður stefnda fram nokkur skjöl, og enn óskuðu umboðsmenn aðilja eftir fresti til að leiða fleiri vitni fyrir réttinn og leggja fram skjöl. Var málinu frestað í því skyni til 9. desember s.l. Hafði dómari óskað eftir því, að málið yrði flutt munnlega í því þinghaldi. Í því réttarhaldi var m. a. eftirfarandi bókað: „Dómurinn beinir því nú til lögmanns stefnanda, að honum sé gefinn kostur á að leggja fram frumreikninga frá Haraldar- búð h/f yfir úttektir stefnda hjá stefnanda, ef stefndi samþykkir. Þá gefur dómarinn lögmanni stefnanda kost á að upplýsa, hvort færður hafi verið viðskiptareikningur hjá stefnanda yfir við- skiptin við stefnda, og leggja þann viðskiptareikning fram, ef til er. Ef slíkur viðskiptareikningur hefur ekki verið færður, er lög- manninum gefinn kostur á að upplýsa, hvort Haraldarbúð h/f hafi fært viðskiptareikning yfir viðskipti þess fyrirtækis og Heild- verzlunar Haraldar Árnasonar h/f, og í því sambandi, hvort við- skipti stefnda við stefnanda hafi verið færð yfir á þann reikning, ef stefndi samþykkir.“ Lögmaður stefnanda lýsti því þá yfir, að hann mundi afla þess- ara gagna, ef hann gæti. Lögmaður stefnda óskaði bókað: „Ég mótmæli frekari fresti málsins, enda tel ég, að í greinargerð minni 1. marz 1965 felist áskorun til stefnanda um að leggja fram þessi umbeðnu gögn eða önnur jafngild og hafi hann haft til þess næg- an tíma s.1. 5 ár.“ Lögmaður stefnanda óskaði þá eftir úrskurði vegna frestneit- unar stefnda. Lögmönnum aðilja var gefinn kostur á að tjá sig um ágreiningsatriðið. Lögmaður stefnanda rökstuddi frestbeiðni sína með því, að það hafi ekki verið fyrr en 14. september 1970, er yfirheyrslur í málinu hófust, að málið hafi tekið að skýrast, og á grundvelli þeirra upplýsinga, er þar hafi komið fram, hafi gögn verið lögð fram og sýnd í réttinum. Lögmaður stefnda rökstuddi frestneitun sína til viðbótar fyrri bókun með því, að stefnandi hefði ekki gætt þess í tíma að afla 147 gagna í efnihlið málsins, t. d. með yfirheyrslum, en stefnandi hefði forræði málsins. Umrætt ágreiningsefni var þá tekið til úrskurðar. Úrskurður var kveðinn upp þann 16. desember 1970 með svofelldu úrskurð- arorði: „Frestur í máli þessu er ekki veittur.“ Munnlegur mál- flutningur fór fram með samþykki beggja aðilja þann 21. des- ember s.l, en áður í sama réttarhaldi voru lögð fram nokkur ný skjöl, og vitnið Bjarni Bjarnason kom fyrir dóminn. Málavöxtum er þannig lýst í stefnu málsins: „Skuld þessi er vegna vöruúttektar stefnda í verzlun stefnanda. Stefnda var rit- að kröfubréf hinn 10. desember 1964.“ Í greinargerð stefnanda segir, að stefndi hafi allmörg ár haft viðskipti við stefnanda, þannig að hann hafi tekið út í reikning vörur í verzlun hans. Um hver mánaðamót hafi hann fengið afhentan reikning, en fjár- hæð reikningsins að frádregnum 10 af 100, sem stefndi hafi feng- ið í afslátt af viðskiptunum, hafi verið færð í viðskiptamannabók stefnanda. Þær bækur nái aftur til ársins 1953, en í bók þess árs hafi verið færð inneign stefnda frá fyrri árum, kr. 1.015.76. Frekari skýrslu um málavexii og málsástæður er ekki að finna af hálfu stefnanda í stefnu og greinargerð. Stefnandi hefur sundurliðað dómkröfur sínar á dskj. nr. 2, sem ber yfirskriftina: „Viðskiptareikningur: Björgvin Þorbjörns- son“, en það er vélritað yfirlit úr bókum, sem stefnandi nefnir viðskiptamannabækur. Þær bækur hafa verið sýndar í réttinum, og ljósrit úr þeim varðandi úttektir stefnda í þessu máli hafa verið lögð fram í málinu sem dskj. nr. 21-25, og hafa þau af dómsformanni verið borin saman við bækurnar. Framangreint yfirlit nær yfir úttekt stefnda á vörum hjá stefnanda árin 1955, "1956, 1957, 1958, 1959 og 1960 fram til 31. júlí það ár. Á yfirlit- inu er þann 1. janúar 1953 talinn inneign stefnda frá fyrri árum, kr. 1.015.76. Auk þess hefur stefnandi lagt fram sem dskj. nr. 14-20 afrit af úttektarnótum stíluðum á stefnda, dags. 2. júlí 1960, 12. júlí s. á., 15. ásúst s. á., 16. ágúst s. á., 19. ágúst s. á., 30. ágúst s. á., 31. ágúst s. á., 1. september s. á., 10. september s. á., 30. september s. á. og 15. október s. á. Á yfirlitinu á dskj. nr. 2 svarar færsla hinn 31. júlí 1960 til fjárhæða tveggja fyrst töldu nótnanna. Heildarniðurstaða dómsskjals nr. 2 er kr. 48.165.53, en fjárhæð þá, sem á vantar til þess, að stefnufjárhæð verði náð, byggir stefnandi á hinum öðrum úttektarnótum á dskj. nr. 15- 20 að því marki, sem til þarf, en að öðru leyti hefur stefnandi fallið frá kröfum samkvæmt þessum síðasttöldu dómsskjölum. 148 Í málinu hefur verið lagt fram sem dskj. nr. 12 bréf þriggja manna í stjórn Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f, þeirra Kristjáns L. Gestssonar, Páls Árnasonar og Sigurðar Halldórs- sonar, til lögmanns stefnda í málinu, dags. 11. febrúar 1965, svo- hljóðandi orðrétt: „Við viljum hérmeð leyfa okkur að senda yður greinargerð okk- ar varðandi mál þau, er Haraldarbúð h.f. hefur höfðað gegn 6 starfsmönnum okkar, þeim Kristjáni L. Gestssyni, Björgvini Þor- björnssyni, Bjarna Sigursteindórssyni, Páli Kr. Árnasyni, Ólafi Þorleifssyni og Sigurði Halldórssyni, en mál þessi eru höfðuð vegna vöruúttektar þessara starfsmanna vorra hjá Haraldarbúð h.f. síðustu árin fyrir lokun hennar. Á þessum árum, sem um er að ræða, áttum við mikil viðskipti við Haraldarbúð hf. Aðallega voru þau fólgin í því, að við seld- um þeim vörur, sem síðan voru greiddar með víxlum. Lítill hluti viðskipta okkar við Haraldarbúð hf var á þann veg, að við keyptum af þeim vörur. Var þá sá háttur hafður á, að við fengum einn reikning frá Haraldarbúð hf í lok hvers mánaðar með vöru- úttekt okkar, en auk þess var alitaf á reikningnum öll vöruút- tekt starfsmanna okkar í mánuðinum. Var heildarniðurstaða reikn- ings Haraldarbúðar hf dregin frá okkar reikningum, og samþykkti Haraldarbúð hf síðan víxil fyrir mismuninum. Þannig gerðum við upp í lok hvers mánaðar alla mánaðarút- tekt starfsmanna okkar hjá Haraldarbúð hf öll þau ár, sem um er að ræða í ofangreindum málshöfðunum. Máli okkar til stuðnings viljum við sýna eftirfarandi yfirlit yfir vöruúttekt starfsmanna okkar hjá Haraldarbúð hf síðustu 5 mánuði ársins 1958 samkvæmt sundurliðunum þeim, er Haraldar- búð hf lagði fram á bæjarþingi Reykjavíkur 12. og 19. janúar 1965, og bera þær saman við reikninga þá, er við fengum hjá Haraldarbúð hf í lok hvers mánaðar fyrir ofangreint tímabil, en ljósrit af þeim reikningum fylgja hér með: Ágúst 1958: Kristján L. Gestsson ........ kr. 3.620.88 Björgvin Þorbjörnsson ........ — 286.29 Bjarni Sigursteindórsson ...... — 270.00 Páll Kr. Árnason ............ — 224.64 Ólafur Þorleifsson ............ — 1.679.85 Sigurður Halldórsson ........ — 1.224.00 Samtals úttekið af starfsfólki kr. 7.305.66 149 Plús greitt skv. uppgjöri Haraldarbúðar hf, dags. 1/9 1958 .............0..2 0000 kr. September 1958: Kristján L. Gestsson ........ kr. Björgvin Þorbjörnsson ........ — Bjarni Sigursteindórsson ...... — Páll Kr. Árnason ............ — Ólafur Þorleifsson ............ — Samtals úttekið af starfsfólki okkar kr Mínus greitt skv. uppgjöri Haraldarbúðar hf, dags. 1/10 1958 ...............00000 0. — Október 1958: Kristján L. Gestsson ........ kr. Björgvin Þorbjörnsson ........ — Páll Kr. Árnason ............ — Samtals úttekið af starfsfólki okkar kr Mínus greitt skv. uppgjöri Haraldarbúðar hf, dags. 1/11 1958 ...............0..0 00. — Ógreitt kr Nóvember 1958: Kristján L. Gestsson .......... kr. Björgvin Þorbjörnsson ........ — Páll Kr. Árnason ............ — Sigurður Halldórsson ........ — Samtals úttekið af starfsfólki okkar kr Mínus greitt skv. uppgjöri Haraldarbúðar hf, dags. 1/12 1958 ................. 0000 — Ógreitt kr. 7.305.66 0.00 191.16 871.20 756.00 98.19 2.205.10 . 4.121.65 4.121.65 0.00 604.30 1.478.97 353.16 29.52 703.80 . 3.169.75 3.169.75 0.00 1.372.68 841.68 1.477.72 113.40 . 3.805.48 3.805.48 0.00 150 Desember 1958: Kristján L. Gestsson .......... kr. 2.349.72 Björgvin Þorbjörnsson ........ — 3.010.41 Páll Kr. Árnason ............ — 2.304.45 Samtals úttekið af starfsfólki okkar kr. 7.664.58 Mínus greitt skv. uppgjöri Haraldarbúðar hf, dags. 1/11959 ........00.0000 enn enn — 7.664.58 Ógreitt kr. 0.00 Yfirlitið sýnir skýrt, að allar úttektir starfsmanna okkar hjá Haraldarbúð hf hafa verið greiddar af okkur í lok hvers mán- aðar, og hefur skrifstofustjóri Haraldarbúðar hf á þeim tíma, Guðbjörg Stefánsdóttir, kvittað fyrir greiðslunum. Við viljum að lokum ítreka, að við greiddum á þennan hátt allar úttektir starfsmanna okkar hjá Haraldarbúð. hf“ Á dskj. nr. 13 er svohljóðandi vottorð: „Reykjavík 17. febrúar 1965. Ég undirrituð hefi lesið bréf Heildverzlunar Haraldar Árna- sonar h/f til Páls S. Pálssonar hrl., dags. 11. febrúar 1965, þar sem skýrð eru viðskipti fyrirtækisins og Haraldarbúðar h/f á árunum 1954-1960 á þessa leið: „Á þessum árum, sem um er að ræða, 1954-1960, áttum við mikil viðskipti við Haraldarbúð h/f. Aðallega voru þau í því fólgin, að við seldum þeim vörur, sem síðan voru greiddar með víxlum. Lítill hluti viðskipta okkar við Haraldarbúð h/f var á þann veg, að við keyptum af þeim vörur. Var þá sá háttur hafður á, að við fengum einn reikning frá Harald- arbúð h/f í lok hvers mánaðar með vöruúttekt okkar, en auk þess var alltaf á reikningnum öll vöruúttekt starfsmanna okkar í mánuðinum. Var heildarniðurstaða reiknings Haraldarbúðar h/f dregin frá okkar reikningum og samþykkti Haraldarbúð h/f síðan víxil fyrir mismuninum. Þannig gerðum við upp í lok hvers mánaðar alla mánaðarúttekt starfsmanna okkar hjá Harald- arbúð h/f öll þau ár, sem um er að ræða.“ Ég var fulltrúi hjá Haraldarbúð h/f með prókúruumboði á ára- bilinu 1955-1959. Get ég vottað, að ofanrituð lýsing er í alla staði rétt að því er ég bezt man og veit. Guðbjörg Stefánsdóttir.“ Vitnið Guðbjörg Stefánsdóttir hefur komið fyrir dóm og stað. fest framangreint vottorð. Vitnið Guðbjörg sagðist hafa hætt störfum hjá Haraldarbúð h/f þann 31. október 1959, en þar hafi hún m. a. starfað sem gjaldkeri og einnig hafi hún fært kassabók 151 svo og umræðdar bækur, sem vitnið sagðist ekki vilja kalla við- skiptamannabækur, heldur minnisbækur. Sagði vitnið, að afgreiðslumenn hafi skrifað úttektirnar á nótur í sams konar formi og dskj. nr. 14-20, en síðan hefðu úttektirnar verið færðar á reikningseyðublöð sams konar og dskj. nr. 8-11, stíluð á hvern einstakan starfsmann, sem úttekt gerði, en þeir reikningar hafi síðan verið látnir fylgja með yfirlitsreikningi stíl- uíðum á Heildverzlun Haraldar Árnasonar h/f, en hvort tveggja hafi verið sent því fyrirtæki, sem síðan hafi gert upp við Harald- arbúð h/f fyrir hönd starfsmanna sinna. Vitnið sagðist ekki minn- ast þess, að nokkur af starfsmönnum Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f hafi sjálfur gert upp viðskipti sín í mánaðarlok, en hins vegar hafi starfsmenn Haraldarbúðar h/f yfirleitt sjálfir gert upp viðskipti sín. Ekki sagðist vitnið muna, hvort greiðslur starfsmanna Haraldarbúðar h/f hefðu verið færðar í umræddar minnisbækur, en taldi þó líklegast, að þær hefðu yfirleitt verið færðar sem pro-færslur í þær bækur. Hins vegar hefði Heild- verzlun Haraldar Árnasonar h/f gert upp viðskipti sinna starfs- manna við stefnanda við hver mánaðamót, en ekki hafi starfs- mönnum verið sent neitt reikningsyfirlit um áramót. Ekki hafi starfsmönnum Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f heldur verið sendir neinir mánaðarreikningar, þar sem umrædd heild- verzlun hafi alltaf séð um að gera viðskiptin upp fyrir starfs- menn sína. Vitnið sagðist ekki minnast þess, að umræddar minnis- bækur hafi náð yfir fleiri aðilja en starfsmenn Haraldarbúðar h/f og Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f. Vitnið var að því spurt, hvernig á því gæti staðið, að umræddar minnisbækur gætu við áramót sýnt skuld hjá Heildverzlun Haraldar Árnasonar h/f, ef heildverzlunin hefði gert upp fyrir starfsmennina um hver mánaðamót. Vitnið svaraði svo orðrétt: „Við tókum þessar bæk- ur ekki svo hátíðlega, að hægt væri að líta á þær sem skulda- bækur. Þeim var bara ætlað að sýna viðskipti hvers starfsmanns yfir árið. Ég átti ekki upptökin að því, að þessar bækur væru færðar, og kannski hefði verið óþarfi að færa viðskipti starfs- manna Haraldar Árnasonar, Heildverzlunar h/f, í þær.“ Þá sagði vitnið, að ekki hafi verið fyrir hendi annað sönnunar- gagn um úttektir starfsmanna Haraldarbúðar h/f en umræddar minnisbækur, en hins vegar hafi verið varðandi starfsmenn Heild- verzlunar Haraldar Árnasonar h/f fyrir hendi yfirlitsreikningar sams konar og þeir, sem væru á dskj. nr. 8-11. Sagðist vitnið telja, að umræddir yfirlitsreikningar sýndu, að Heildverzlun Har- 152 aldar Árnasonar h/f hefði gert upp fyrir starfsmenn sína. Vitnið sagði og, að aldrei hefðu verið skrifaðir neinir reikningar í tví riti, að því er það myndi. Vitnið Sigurður Halldórsson sagði fyrir dómi, að það hefði unn- ið við afgreiðslu á vörulager hjá Heildverzlun Haraldar Árna- sonar h/f og sem stjórnarmaður í því fyrirtæki. Hafi það nokkuð fylgzt með reikningum þess og því væri þess vegna sérstaklega kunnugt um þann hátt, sem hafður hefði verið á varðandi upp- gjör á úttektum starfsmanna fyrirtækisins hjá Haraldarbúð h/f. Staðfesti vitnið fyrir dómi bréfið á dskj. nr. 12. Vitninu bar í meginatriðum saman við framburð vitnisins Guð- bjargar. Vitnið sagðist sjálft hafa gert þannig upp við Heildverzl- un Haraldar Árnasonar h/f við hver mánaðamót, að laun fyrir eftirvinnu vitnisins hafi verið látin mæta úttektarreikningnum frá Haraldarbúð h/f. Þá upplýsti vitnið, að Páll Kr. Árnason væri látinn og Kristján L. Gestsson fársjúkur, og sagðist vitnið telja útilokað, að hann gæti komið fyrir rétt. Vitnið Bjarni Bjarnason sagðist hafa verið í stjórn Haraldar- búðar h/f frá stofnun þess fyrirtækis og í stjórn Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f til ársins 1962, en ekki hafi hann starfað hjá framangreindum fyrirtækjum. Vitnið sagðist hafa tekið út í reikning vörur hjá Haraldarbúð eitthvað í hverjum mánuði, að minnsta kosti á árabilinu 1952-1960, og við hver mánaðamót hafi það fengið afhentan reikning með viðfestum úttektarnótum. Vitn- ið sagðist ekkert hafa greitt af þessum úttektum fyrr en eftir árið 1960, þegar farið var að gera upp hag stefnanda. Vitnið sagðist ekki hafa fengið sendan yfirlitsreikning um áramót yfir úttektir á ári hverju. Vitnið sagðist kannast við Sæunni B. Jónsdóttur og vita, að hún hafi starfað á skrifstofu Heildverzlunar Haraldar Árnsonar h/f á tímabilinu 1945-1965. Lagði þá lögmaður stefnanda fram sem dskj. nr. 33 ljósrit reiknings, stílaðs á Sæunni B. Jónsdóttur, þar sem sýndar eru úttektir á vörum annars vegar og inngreiðsl- ur peninga hins vegar. Vitnið sagðist hafa verið hluthafi í Haraldarbúð h/f frá stofn- un fyrirtækisins og setið þá stjórnarfundi þess félags og Heild- verzlunar Haraldar Árnasonar h/f, sem það hafi verið boðað til. Vitnið segir, að hvorki á stjórnarfundum Heildverzlunar Harald- ar Árnasonar h/f né ella hafi það heyrt ávæning af því, að heild- verzlunin greiddi úttektir fyrir stefnda í máli þessu. Það hafi ekki heyrt þess getið, fyrr en vitnið hafi verið statt í réttarhaldi 153 í máli þessu þann 9. desember s.l. Á stjórnarfundum Haraldar- búðar h/f hafi heldur ekki komið til umræðu úttektir starfsmanna Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f fyrr en eftir 1960, er upp- gjör á hag stefnanda hafi farið fram, og þá hafi skuld stefnda í þessu máli komið í ljós. Almennt um viðskipti stefnda við stefnanda sagði vitnið orð- rétt: „Ég veit ekki mikið um þau frá eigin brjósti, en hitt man ég, að undir árslok 1964 kom Kristján L. Gestsson, framkvæmda- stjóri Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f, að máli við mig og fleiri stjórnarmenn stefnanda svo og stærstu hluthafa stefn- anda. Hann lagði fast að okkur að fella niður fyrirhugaða máls- sókn á hendur stefnda og starfsfélögum hans, en hann íaði ekki að því, að skuldir þeirra væru þegar greiddar.“ Vitnið sagði, að Haraldarbúð h/f hefði hætt að starfa sem verzl- unarfyrirtæki á árinu 1960. Stefndi sagði fyrir dómi, að hann hefði starfað hjá Heildverzlun Haraldar Árnasonar h/f við sölumennsku og almenn skrifstofu- störf, en haft lítil afskipti af bókhaldi fyrirtækisins. Hann lýsti fyrir réttinum uppgjöri Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f og við Haraldarbúð h/f á þann hátt, sem segir á dskj. nr. 12 og áður er rakið. Um uppgjör stefnda við Heildverzlun Haraldar Árnasonar h/f sagði stefndi orðrétt: „Reikningar mínir við Haraldarbúð h/f eru greiddir með milli- greiðslum þeim, sem áður er getið, en það er mitt mál og Heild- verzlunar Haraldar Árnasonar h/f, hvernig okkar uppgjör fór fram.“ Í framhaldi af því sagði stefndi, að hann hefði hætt störf- um hjá Heildverzlun Haraldar Árnasonar h/f þann 15. maí 1964 og hefði talið sig þá skuldlausan við það fyrirtæki, enda hefði hann ekki fengið neina reikninga frá því. Stefndi sagði og fyrir réttinum, að hann hefði aldrei heyrt stefnukrafnanna getið eða fengið neina rukkun frá stefnanda fyrr en með bréfi lögmanns stefnanda í desember 1964. Stefndi sagðist ekki hafa fengið neinn yfirlitsreikning yfir umræddar úttektir frá Haraldarbúð h/f um hver áramót. Stefndi sagði, að eftir því, sem hann bezt vissi, hefði frá upphafi, þ. e. frá stofnun Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f, sá háttur verið hafður á við uppgjör á úttektum starfsmanna heildverzlunarinnar hjá Haraldarbúð h/f, að heildverzlunin hafi greitt reikninga yfir úttektir starfsmannanna á þann hátt, sem áð- ur hefur verið greint frá. Fyrst muni þó hafa verið um að ræða uppgjör einu sinni á ári, en hvenær það hafi breytzt, sagðist stefndi ekki geta sagt til um. 154 Stefnda voru sýnd dskj. nr. 14-20 og hann að því spurður, hvort hann kannaðist við, að úttektir samkvæmt nótunum væru hans eða á hans vegum. Stefndi svaraði orðrétt: „Nóturnar eru stílaðar á mig, en eftir svo langan tíma get ég ekki sagt um, hvort þetta séu mínar úttektir. Hins vegar á ég dóttur, sem heitir Guðbjörg, og getur verið, að það sé hennar nafn á nótunum, en hvort um hennar skrift er að ræða, get ég ekki sagt til um, en það má vel vera.“ Stefndi tók fram, að hann hefði aldrei fyrr séð umræddar nótur. Stefnandi byggir mál sitt á því, að framlögð skjöl af hans hálfu sýni, að stefndi hafi tekið út vörur hjá stefnanda, enda hafi hann ekki synjað fyrir þær úttektir. Stefndi hafi hins vegar ekki sýnt fram á, að hann hafi greitt þær, og því beri honum að greiða stefnu- kröfur málsins. Stefnandi hefur mótmælt því, að Heildverzlun Haraldar Árnasonar h/f hafi greitt umræddar úttektir fyrir stefnda, en jafnvel þótt svo hefði verið, hefði það verið gert al- gerlega í óleyfi og slíkar greiðslur hefðu enga réttarlega þýðingu í þessu máli. Stefnandi hefur sérstaklega mótmælt kröfu stefnda um, að stjórnarmenn stefnanda persónulega eða lögmaður stefnanda per- sónulega greiddu málskostnað, ef dæmdur yrði. Þá hefur stefn- andi einnig mótmælt sérstaklega kröfu stefnda um greiðslu kostn- aðar vegna endurskoðunar, sbr. dskj. nr. 35, enda hefði af stefn- anda hálfu eigi verið óskað slíkrar endurskoðunar og hún hefði verið óþörf fyrir mál þetta. Við hinn munnlega flutning málsins lagði lögmaður stefnanda fram sem dskj. nr. 36-39 ljósrit reikninga úr bókhaldi stefnanda, eitt fyrir árið 1954, eitt fyrir árið 1955, eitt fyrir árið 1956, eitt fyrir árið 1960, er lögmaðurinn kvað sýna uppgjör viðskipta stefn- anda og Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f, en á þessum reikningum komi ekki fram, að Heildverzlun Haraldar Árnasonar h/f hafi gert upp einhver viðskipti starfsmanna sinna við stefn- anda, svo sem haldið sé fram af hálfu stefnda. Þá var því haldið fram af hálfu stefnanda við munnlegan mál- flutning, að viðskipti stefnda við stefnanda hafi verið þess eðlis, að krafan í þessu máli byrjaði ekki að fyrnast fyrr en við upphaf næsta árs á eftir, þ. e. að fyrningarfrestur byrjaði ekki fyrr en í ársbyrjun 1961, og skipti ekki máli, hvort stefndi hafi fengið einhvern árlegan viðskiptareikning eða ekki, þar sem hann hafi, svo sem fram sé komið í málinu, fengið afhenta reikninga yfir úttektir sínar. 155 Stefndi hefur stutt sýknukröfu sína þeim rökum, að svo sem lýst sé á dskj. nr. 12, sé hér um að ræða sex mál, er stefnandi hafi höfðað samtímis á hendur starfsmönnum Heildverzlunar Harald- ar Árnasonar h/f, fyrrum systurfyrirtæki stefnanda, og þar á með- al gegn stefnda. Öllum sé málunum það sammerkt, að til þeirra sé stofnað á röngum forsendum. Úttektarskuldirnar, hverjar sem þær hafi verið, hafi verið fulluppgerðar um hver mánaðamót, þ. á m. úttektir stefnda í þessu máli. Það, sem stefnandi leyfi sér að nefna „viðskiptamannabók“, muni vera einhvers konar minniskladdi um vöruúttektir, en eigi ekkert skylt við bókhald í verzlunarlegum skilningi. Vegna þess að úttekt stefnda hafi verið gerð upp mánaðarlega af Heildverzlun Haraldar Árnasonar h/f, hafi verið litið á þetta sem staðgreiðslu af forstöðumönnum stefnanda. Aldrei hafi stefnda verið sendir yfirlitsreikningar um áramót, sem þó hafi þurft að gera, ef slíta hafi átt fyrningarfrest, sbr. 3. gr., 1. mgr., laga nr. 14/1905, enda viti hann ekki betur en vöruúttekt hans hjá stefnanda hafi verið gerð upp og greidd jafnóðum. Þá sé þess enn að geta fyrningarkröfum til áréttingar, að aldrei hafi stefndi heyrt umstefndrar kröfu getið í einu né neinu fyrr en með bréfi lögmanns stefnanda í desember 1964. Þess vegna sé krafizt sýknu af kröfum stefnanda þegar af beim ástæðum, að krafan hafi verið fallin niður fyrir fyrningu, er til dómsmáls þessa hafi verið stofnað. Þó vilji hann leiða í ljós, hve rakalaus málshöfðunin sé án tillits til fyrningarástæðnanna með því að leggja fram sem dskj. nr. 5-8 nokkur sýnishorn kvittaðra reikninga stefnanda til Heildverzlunar Haraldar Árnasonar h/f á árinu 1958 ásamt skýringum á dskj. nr. 12. Sýni þessi skjöl, að þannig hafi hinar umþráttuðu vöruúttektir verið greiddar. Þá fylgi í sama skyni sem sönnun vottorð Guðbjagar Stefánsdóttur, dags. 17. febrúar 1965. Einnig fylgi ljósrit þriggja reikninga frá 1959, er sýni, að þá sem endranær hafi sami háttur verið hafður á um greiðslu. Svo sem að framan er rakið, hefur gagnaöflun í málinu gengið treglega og reifun þess er nokkuð ábótavant, en eigi þykir þó nægileg ástæða til þess að vísa málinu ex officio frá dómi af þeim ástæðum. tefndi fékk ekki árlegan viðskiptareikning frá stefnanda, sbr. 1.t1.3. gr. laga nr. 14 frá 1905. Kröfur stefnanda á hendur stefnda vegna viðskipta þeirra fram til 31. desember 1959, sbr. 1. mgr. 5. gr. nefndra laga, voru því fyrndar, er stefna var birt í málinu, 156 sbr.. 3. gr. sömu laga, og ber því þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda af þeim. Stefnandi hefur ekki lagt fram fullnægjandi bókhaldsgögn, svo sem t. d. frumreikninga með viðurkenningu stefnda um út- tektir, eða viðskiptamannabók, sbr. 7. gr. laga nr. 62 frá 1938, er hér átti við, er sýni skuld stefnda við stefnanda vegna viðskipta árið 1960. Eins og mál þetta er lagt í dóm, hefur stefnandi ekki gegn andmælum stefnda sannað, að stefndi skuldi honum fé fyrir út- tektir nefnt ár, og ber því einnig að sýkna stefnda að þessu leyti. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dóm þennan kvað upp Björn Þ. Guðmundsson dómsformaður ásamt meðdómsmanninum Egger Kristjánssyni, löggiltum endur- skoðanda. Dómsorð: Stefndi, Björgvin Þorbjörnsson, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Haraldarbúðar h/f, í máli þessu. Málskostnaður falli niður. Sératkvæði meðdómsmannsins Jóhanns J. Ólafssonar stórkaupmanns Ég er samþykkur ofangreindri niðurstöðu að öðru leyti en því, að eftir málavöxtum ber stefnanda að greiða stefnda málskostn- að, er þykir hæfilega ákveðinn kr. 10.000.00. 157 Föstudaginn 23. febrúar 1973. Nr. 104/1972: Davíð Sigurðsson (Jón E. Ragnarsson hdl.) gegn Málmi h/f (Jón Finnsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Þorsteinn Thoraren- sen borgarfógeti. Ómerking. Heimvísun. Dómur Hæstaréttar. Hinn áfrýjaða dóm hefur kveðið upp Jón Ísberg, sýslu- maður í Húnavatnssýslu. Áfrýjandi, sem hafði gjafsókn í héraði og hefur fengið sjafsókn fyrir Hæstarétti með gjafsóknarleyfi 11. ágúst 1972, hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 22. ágúst 1972. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 1.277.998.00 með 7% ársvöxtum frá 23. október 1969 til greiðsludags og svo málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál.. Stefndi gerir þessar dómkröfur: „Að stefnda verði sýknað af kröfum áfrýjanda í máli þessu og því tildæmdur hæfilegur málskostnaður úr hendi hans fyrir Hæstarétti að mati dóms- ins. Til vara er þess krafizt, að stefnukröfurnar verði stórlega lækkaðar.“ Lagður hefur verið fyrir Hæstarétt nýr útreikningur Guð- jóns Hansens tryggingastærðfræðings, dags. 4. september 1972, vegna örorkutjóns áfrýjanda. Munnlegur málflutningur í máli þessu fór fram hinn 3. marz 1972, en dómur var kveðinn upp 23. maí s. á. Með þess- um drætti á dómsuppsögu hefur héraðsdómari freklega brot- ið fyrirmæli 191. gr. laga nr. 85/1936, enda getur munnlegur málflutningur eigi komið að því gagni, sem til er ætlazt, þá 158 er dómsuppsaga dregst svo lengi. Ber því að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og málsmeðferð frá og með munnlegum mál- flutningi í þinghaldi 3. marz 1972 og skylda dómarann til að taka málið til löglegrar meðferðar og dómsuppsögu af nýju. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæsta- rétti falli niður. Gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin gjafsóknarlaun skipaðs talsmanns áfrýjanda, kr. 30.000.00. Það athugazt, að héraðsdómara hefur láðzt að kveða á um málflutningslaun skipaðs talsmanns áfrýjanda, sem hafði gjaf- sókn í héraði, sbr. 3. tölulið 173. gr. og 2. mgr. 174. gr. laga nr. 85/1936. Þá er athugavert, að ekki er annað bókað í þing- bók um munnlegan málflutning í héraði en að báðir málflyiy- endur hafi talað tvisvar og lagt „málið í dóm með venjuleg- um fyrirvara“. Dómsorð: Meðferð máls þessa í héraði frá og með munnlegum málflutningi í þinghaldi 3. marz 1972 og héraðsdómur eiga að vera ómerk, og ber héraðsdómara að taka málið upp af nýju til löglegrar meðferðar og dómsuppsögu. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður, en laun skipaðs talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti, Jóns E. Ragnarssonar héraðsdómslögmanns, kr. 30.000.00, greið- ist úr ríkissjóði. Dómur aukadómþings Húnavatnssýslu 23. maí 1972. Mál þetta, sem dómtekið var 3. marz s.1. að loknum munnleg- um málflutningi, var þingfest 2. júní 1971, er höfðað fyrir auka- dómþingi Húnavatnssýslu af Davíð Sigurðssyni verkamanni, Blönduósi, með stefnu, útgefinni 23. maí 1971, gegn Málmi h/f til greiðslu skaðabóta að upphæð kr. 1.277.998.00 auk 8% ársvaxta frá 23. október 1969 til greiðsludags svo og til greiðslu málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Stefndi gerir þær dómkröfur aðallega, að hann verði sýknaður 159 að kröfu stefnanda og dæmdur hæfilegur málskostnaður eftir mati réttarins. Til vara gerir hann þá kröfu, að stefnukröfurnar verði stórlega lækkaðar og málskostnaður látinn falla niður. Málavextir eru þeir, sem nú skal greina. Stefnandi málsins, Davíð Sigurðsson, var fastur starfsmaður hjá Málmi h/f í naglaverksmiðju fyrirtækisins hér á Blönduósi. Vann hann við naglavélarnar. 23. október 1969 vann hann að venju við vélarnar, en hann og annar maður, Jóhannes Þórðarson, voru þá einu starfs- menn í verksmiðjunni. Aðalmaðurinn í verksmiðjunni og óskráður verkstjóri, eins og stjórnarformaður fyrirtækisins kallar hann, Sveinbjörn Magnússon, var þennan dag forfallaður vegna veik- inda. Einhver rafmagnstruflun var, og stöðvuðust vélarnar, og var Sævar Snorrason rafvirki fenginn til þess að líta á bilunina. Hvorugur þessara aðilja var þó sjónarvottur að slysinu. Þó var ekki önnur bilun finnanleg en að öryggi höfðu farið. Þegar svo stefnandi, Davíð Sigurðsson, ætlaði að setja vélina í gang aftur, vildi bað óhapp til, að nagli hrökk upp úr vélinni og í auga Davíðs með beim afleiðingum, að augað má heita honum ónýtt, og var hann frá vinnu um langan tíma á eftir, eins og síðar verður getið. Um þessa atvikalýsingu eru aðiljar í hófuðdráttum sammála. Í vitnaleiðsiu, sem fram fór 3. marz s.l, kom fram hjá vitninu Sveinbirni Magnússyni, sem hafði unnið hjá fyrirtækinu nokk- uð langan tíma, og einnig hjá stefnanda, Davíð Sigurðssyni, að vélin eða vélarnar urðu eiginlega ekki settar Í gang nema á einn veg, það er, að starfsmaðurinn hjálpar til með því að taka í kast- hjólið og teygir sig um leið í hnapp, sem ræsir vélina. Og þannig fór stefnandi að í þetta sinn, þannig að viðbrögð hans við gang- setningu voru eðlileg á allan hátt miðað við það, sem hann hafði lært og við gekkst, og raunar eina færa leiðin til þess að setja vélina Í gang. Það kemur fram af gögnum málsins, að vélarnar hafi verið og hafi átt að vera hlífðarlausar, og vart verið viðkomið hlífum á þeim, og alls öryggis gætt eða þess öryggis, sem krafizt er af þessum vélum samkvæmt skýrslu til Öryggiseftirlits ríkisins. Starfsmennirnir eða í þessu tilfelli stefnandi, Davíð Sigurðsson, hafði ekki hlotið neina sérstaka þjálfun í meðferð vélanna, ekki aðra en þá, að honum var sagt, hvernig þær ynnu, og hann kunni sem sagt að fara með þær. Ekki hafði hann neinar öryggishlífar. Fyrst í stað ekki eyrnahlífar, en svo komu þær síðar. En ekki til þess að hlífa aldlitinu eða augunum. Telja vitnin Sveinbjörn Magn- 160 ússon og Jón Hannesson, að erfitt sé að vinna með andlitshlífíar, vegna þess að nauðsyn sé að hafa heyrnahlífar og komið sé þá svo mikið á höfuðið, að það geri þeim erfitt um vik. Þá hefur stefndi lagt fram mynd af nýrri naglavél, en þessar naglavélar, sem Málmur h/f á, eru orðnar nokkuð gamlar, og á þessari nýju naglavél er ekki hægt að sjá neinar hlífar, og virð- ist hún í fljótu bragði líkjast mjög þessum gömlu naglavélum að öllum frágangi. Það virðist því svo, að aðbúnaður allur hafi verið í góðu lagi og þetta slys sé ekki hægt að rekja beint til vanbúnaðar af hálfu vinnuveitanda. Né heldur er hægt um að kenna vanrækslu eða klaufaskaps starfsmanns á nokkurn hátt, nema þá helzt því að hafa ekki hreinsað naglann úr vélinni, áður en hann ræsti hana, en ósannað er, að honum hafi verið kennt að gera það. Skaðabótaskylda atvinnurekanda eða húsbónda er því ekki fyr- ir hendi sökum vanbúnaðar á nokkurn hátt né heldur verður um hana að ræða vegna mistaka af hendi starfsmanna hans. Ekki verður heldur séð, að þessi starfsgrein sé hættuleg í sjálfu sér. Getur því skaðabótaskylda ekki byggzt á þeirri forsendu. Hátt- semi og framferði starfsmannsins, stefnanda, virðist einnig Í einu og öllu hafa verið óaðfinnanleg. Hér er því um að ræða óhappa- tilviljun, sem skeður vegna orsaka, sem ekki eru kunnar. En naglinn, sem meiðslunum olli, spýttist úr naglavélinni, um það er ekki deilt. Þessi möguleiki er því til, að naglavélarnar geti verið hættulegar, þótt þær hafi ekki verið taldar það. Þykir því rétt að leggja skaðabótaskylduna á herðar Málmi h/f, þar sem ekki er grundvöllur fyrir sakarskiptingu þegar af þeirri ástæðu, að ekki verður séð, að um sök hjá aðiljum hafi verið að ræða. Verður því sú varavarnarástæða stefnda ekki tekin til greina við ákvörðun bóta fyrir vinnutjón, en höfð til hliðsjónar við ákvörð- un um miskabætur. Dómarinn lítur því svo á, að stefnda, Málmi h/f, beri að bæta stefnanda tjón hans að verulegu leyti. Kröfur stefnanda eru þríþættar. 1. Missir atvinnutekna. 2. Miska- bætur fyrir þjáningar og lýti. 3. Útlagður kostnaður. 1. Samkvæmt örorkumati Stefáns Guðnasonar tryggingayfirlæknis, dags. 12. des- ember 1970, er örorka stefnanda metin 100% frá slysdegi 23. október 1969 til 30. nóvember 1970 og síðan 20% varanleg ör- orka. Svona útfærsla á örorkumötum mun vera samkvæmt venj- um Tryggingastofnunar ríkisins. Annað hvort er sá slasaði vinnu- 161 fær eður eigi, en rökrétt er það ekki, þótt ekki verði farið nánar út í það, enda örorkumatið ekki vefengt. Guðjón Hansen, cand. act., hefur reiknað út vinnutjón stefn- anda samkvæmt þessu örorkumati. Stefnandi virðist hafa haft mjög litlar tekjur næstu árin á undan, svo erfitt hefur reynzt að meta tjón hans, en venja er að taka að jafnaði 3 næstu árin á undan. Tryggingafræðingurinn hefur tekið þrjá valkosti: a. mið- að við vinnutekjur stefnanda árið 1969, b. miðað við dagvinnu- tekjur iðnverkamanns og c. miðað við algengar tekjur verka- manna. Tekjur manna eru einstaklingsbundnar. Þess vegna er eðlilegt, að miðað sé við tekjur stefnanda þrjú síðustu ár, en dómari getur fallizt á, að í þessu tilviki verði aðeins miðað við árið 1969, enda útreikningnum ekki mótmælt af gagnaðilja og tjónið metið sam- kvæmt því eða eftir grundvelli a, en tjónið er þá vegna tímabund- ins örorkutaps til 30. nóvember 1970 kr. 95.591.00 og vegna var- anlegs örorkutaps eftir þann tíma kr. 241.503.00, eða samtals kr. 337.094.00. Frá þessu dragast slysabætur Tryggingastofnunar rík- isins, eða kr. 279.220.00, eða tap stefnanda er samkvæmt þessu kr. 59.774.00, sem rétt er, að stefndi, Málmur h/f, greiði stefnanda með 8% vöxtum frá 1. janúar 1970. Er þá tekið tillit til jafn- greiðslna slysabóta, en ekki er hægt að miða við slysdag þegar af þeim ástæðum, að stefnandi fær kaup greitt í viku frá slysi samkvæmt kjarsamningum. 2. Miskabætur. Slíkar bætur verða alltaf álitamál. Auðvitað fylgja svona áverka þjáningar og óþægindi. Lýti vegna þessa slyss verða, sem betur fer, ekki varanleg. Í örorkumati á fskj. nr. 7 er vitnað í vottorð Gissurar Péturssonar, augnlæknis á Akureyri, dags. 26. maí 1970: „Horfur augans: Eins og er hefur sjúklingurinn ekkert gagn af auganu. Markmiðið, sem nú er stefnt að, er að lægja bólguna, sem er með auganu hið innra. Ef það tækist og halda mætti því bólgufríu upp frá því, er möguleiki á því, að með aðgerð mætti fjarlægja augasteininn og eftirstandandi lithimnuleifar og þá mætti ef til vill með linsu á hornhimnu (contact lens) með á- teiknaðri lithimnu gefa honum nothæfa sjón á auganu, sem yrði honum a. m. k. mikils virði, t. d. í því tilfelli, að eitthvað kæmi fyrir hægra augað og það yrði honum gagnslaust. Ef ekki tekst að lægja bólguna í auganu og hún verður alveg chronisk, hlýtur augað að eyðileggjast fyrr eða síðar. Einnig er alltaf möguleiki 1l 162 á sjónhimnulosi í svona útleiknu auga og gæti það átt sér stað eftir eitt, tvö eða fleiri ár, um slíkt verður ekkert sagt með vissu. Einnig er góður möguleiki á því, að þótt bólgan verði yfirunnin, geti hvenær sem er þar eftir hafizt gláka í auganu. Nema því aðeins, að áðurgreind aðgerð verði framkvæmd, verður augað honum alveg gagnslaust, og jafnvel þótt sú aðgerð tækist með ágætum, verður augað aldrei hálfdrættingur á við það heilbrigða, þótt um notagildi þess verði ekkert fullyrt á þessu stigi. Varðandi höfuðverk þann, sem þjáð hefur sjúklinginn að und- anförnu og meðal annars valdið því, að hann hefur orðið óvinnu- fær, er það mitt álit, að hann standi ekki í beinu sambandi við augað, eins og það nú er eða hefur verið frá áramótum. Hins vegar eru líkur fyrir því, að augnaskaðinn sé óbeinlínis valdur að höfuðverknum eða þáttur í honum, en sjúklingur er í eðli sínu taugaóstyrkur og reykir mikið, og kom þetta glöggt fram við sjúkrahúslegu. Hann hlaut í bernsku höfuðáverka, sem m. a. leiddi til rann- sóknar í ríkisspítalanum í Kaupmannahöfn, og kann þetta að vera tengt. Sjúklingi var ráðlagt að leita tauga- og geðsjúkdóma- sérfræðings, Kristjáns Þorvarðssonar læknis í Reykjavík, vegna höfuðverkjar síns, en hann hafði með sjúklinginn að gera Í sam- bandi við áðurgreindan höfuðáverka.“ Og síðan vitnað í vottorð Kristjáns Þorvarðssonar læknis, Reykjavík, dags. 5. júní 10: „Davíð Sigurðsson, f. 12. 8. 1937, til heimilis að Blönduósi, hef- ir verið hjá mér til Ven síðan 28. sl. (sic) vegna afleiðinga af áverka á auga, er hann hlaut 23. okt. s.1. Síðan hefur hann ekki getað unnið vegna stöðugs höfuðverkjar, sem hann segir, að hafi ágerzt mjög við áreynslu og kulda. Auk þess hefur hann orðið mjög skapillur og geðstirður á heimili, og hefur hann þess vegna leitað mín sem tauga- og geðlæknis. Ég tel, að höfuðverkurinn geti hæglega verið vefrænn (angio- spastiskur), en auk þess blandast psykogenar orsakir, áhyggjur um fjárhagslega afkomu vegna fjölskyldunnar. Hann er því hald- inn psykaneurotiskri depression. Ég hef gefið honum stemetil og valium, og er hann nú betri, höfuðverkurinn minni, en ég tel ekki, að hann sé fær til vinnu enn og of snemmt að gera tilraun til vinnu. Hann mun leita mín síðar, ef ástandið ekki batnar að fullu.“ Eins og fram kemur í mati Guðjóns Hansens, cand. act., á fskj. 8, voru tekjur stefnanda sáralitlar, vegna þess að hann hefur lít- 163 ið unnið næstu árin fyrir slysið. Eru líkur fyrir því, að heilsa hans hafi ekki verið í fullkomnu lagi fyrir slysið, svo hann hafi ekki af þeim sökum getað aflað tekna sem aðrir menn. Í sjálfu sér skiptir ekki máli hvort sjúkdómur er vefrænn eða á sálinni. Miðað við það, sem áður er fram komið, verður að telja, að stefnandi hafi ekki verið alveg heill heilsu fyrir slysið. og hef- ur það vafalítið áhrif á líðan hans eftir slysið, þannig að augn- missirinn hefur lagzt þyngra á hann en annars. Þegar allar að- stæður eru vegnar og haft í huga, að stefnda er gert að greiða fullt vinnutjón og aðeins eitt ár reiknað aftur, sem er stefnanda mikið hagstæðara, þykir rétt, að hann beri að nokkru þjáningar án bótagreiðslu, og þykja kr. 75.000.00 hæfilegar bætur. 3. Krafa um endurgreiddan kostnað. Stefnandi gerir kröfu um endurgreiðslu útlagðs kostnaðar, kr. 33.193.00. Fylgiskjól eru fyrir kr. 20.803.00. Þar eru m. a. reikningar vegna örorkumats og fyrir útreikninga tryggingafræðings, samtals að upphæð kr. 6.200.00. Svo virðist sem þessi upphæð eigi ekki að fylgja þessum lið, heldur málskostnaði. Einnig er þarna lyfjareikningur, kassa- kvittun að upphæð 1.771.00 án frekari skýringar, eða t. d. hvort endurgreiðsla hafi fengizt frá sjúkrasamlagi. Það vantar yfirlit yfir þennan kostnað, aðeins tíndar saman kvittanir án nánari skýringa. Í sjálfu sér vefengir dómarinn ekki kostnaðinn, en ekki er hægt gegn mótmælum stefnda að dæma hann til greiðslu alls Þessa kostnaðar. Hæfileg greiðsla er metin 14.000.00, en það er nálægt sú upphæð, sem fylgiskjölum er skilað fyrir. Þá hefur stefnandi gert kröfu um málskostnað, og þykir verða að taka hana til greina í höfuðatriðum. Málskostnaður sundurliðast þannig: Málflutningslaun kr. 39.000.00 Ferðalög, dagpeningar —- 6.000.00 Vottorð vegna málssóknar — 6.200.00 Útlagður ferðakostnaður — 15.353.00 Kr. 66.553.00 Dómsorð: Stefndi í máli þessu, Málmur h/f, Blönduósi, greiði stefn- anda, Davíð Sigurðssyni, kr. 173.774.00 — eitthundraðsjötíuog- Þrjúþúsundsjöhundruðsjötíuogfjórar — með 8% vöxtum frá 1. janúar 1970. 164 Þá greiði stefndi stefnanda kr. 66.553.00 í málskostnað. Dóminum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 23. febrúar 1973. Nr.89/1972: Baldur Freyr Guðjónsson (Örn Clausen hrl.) gegn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson. Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Þorsteinn Thoraren- sen borgarfógeti. Fávikning úr starfi. Kaupgjaldsmál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 4. júlí 1972. Krefst hann þess, að stefnda verði dæmt að greiða honum kr. 104.184.00 með 7% ársvöxtum af kr. 34.728.00 frá 1. jan- úar 1969 til 1. febrúar 1969, af kr. 69.456.00 frá þeim degi til 1. marz 1969 og af kr. 104.184.00 frá þeim degi til greiðslu- dags. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en hann fékk gjafsókn fyrir Hæstarétti 8. nóvember 1972. Stefndi krefst aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms, en til vara lækkunar á kröfum áfrýjanda. Í báðum tilvikum krefst hann þess, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Hér fyrir dómi hefur stefndi lýst yfir því, að hann falli frá þeirri varnarástæðu, að hann eigi ekki aðild máls þessa og að hann viðurkenni greiðsluskyldu sína gagnvart áfrýi- anda, ef áfrýjandi verði talinn eiga rétt á bótum vegna brott. 165 vikningar úr starfi hjá varnarliði Bandaríkja Norður-Amer- íku hér á landi. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Í ráðningarsamningi áfrýjanda frá 19. maí 1968 er greint frá launum og öðrum ráðningarkjörum áfrýjanda. Um upp- sagnarfrest skyldi fara eftir ákvæðum 13. gr. kjarasamnings Verzlunarmannafélags Reykjavíkur og Vinnuveitendasam- bands Íslands 9. marz 1966, sem málsaðiljar eru sammála um, að gilt hafi á þessum tíma. Segir þar, að gagnkvæmur upp- sagnarfrestur skuli vera þrír mánuðir miðað við mánaðamót. Bréf fyrirsvarsmanns varnarliðs Bandaríkja Norður-Am- eríku hér á landi til áfrýjanda 29. ásúst 1968 fól ekki í sér lögmæta uppsögn. Stefndi hefur ekki heldur sannað þær sak- ir á hendur áfrýjanda, er heimiluðu að vísa honum fyrir- varalaust úr starfi án bóta. Viðurkennt er í málinu, að áfrýjandi hafi verið látinn hætta störfum 22. nóvember 1968 og að honum hafi ekki verið greidd laun nema til loka nóvembermánaðar það ár. Á áfrýj- andi því rétt á bótum vegna missis launa sinna í þrjá mán- uði frá 1. desember 1968 að telja. Bótakröfu sína fyrir hvern mánuð sundurliðar áfrýjandi þannig: 1. Grunnlaun og vísitöluuppbót .. kr. 23.487.00 2. Laun fyrir yfirvinnu .......... — 1.675.00 3. Laun fyrir ferðir frá Kefla- víkurflugvelli til Reykjavíkur .. — 5.566.00 4. Bifreiðastyrkur .............. — 4.000.00 Kr. 34.728.00 Um 1-3. Kröfuliðir þessir sættu ekki andmælum í héraði og verða því teknir til greina. Um 4. Af ráðningarsamningi áfrýjanda má ráða, að bif- reiðastyrkur þessi sé greiðsla til áfrýjanda fyrir notkun eig- in bifreiðar í sambandi við skyldustörf hans. Verður við það að miða, að áfrýjanda hafi sparazt þessi kostnaður, er hann 166 hætti störfum hjá varnarliðinu. Verður kröfuliður þessi því ekki tekinn til greina. Samkvæmt þessu verður stefnda dæmt að greiða áfrýjanda kr. 92.184.00 með 7% ársvöxtum af kr. 30.728.00 frá 1. jan- úar 1969 til 1. febrúar s. á., af kr. 61.456.00 frá þeim degi til 1. marz 1969 og af kr. 92.184.00 frá þeim degi til greiðsludags. Samkvæmt þessum málalokum ber stefnda að greiða á- frýjanda málskostnað í héraði, sem ákveðst kr. 28.000.00. All- ur áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin gjafsóknarlaun skipaðs talsmanns áfrýjanda fyrir Hæsta- rétti, kr. 18.000.00. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði áfryj- anda, Baldri Frey Guðjónssyni, kr. 92.184.00 með 7% ársvöxtum af kr. 30.728.00 frá 1. janúar 1969 til 1. febrúar s. á., af kr. 61.456.00 frá þeim degi til 1. marz 1969 og af kr. 92.184.00 frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi greiði áfrýjanda málskostnað í héraði, kr. 28. 000.00. Allur áfrýjunarkostnaður málsins, þar með talin sjaf- sóknarlaun skipaðs talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti, Arnar Clausens hæstaréttarlögmanns, kr. 18.000.00, greið- ist úr ríkissjóði. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 28. apríl 1972. 1.0. 1.1. Mál þetta er höfðað með stefnu, þingfestri 30. júní 1970. Munnlegur málflutningur fór fram 10. apríl s.l, og var málið dómtekið að honum loknum. Málið var endurupptekið þann 28. apríl s.l., nokkur ný gögn voru lögð fram og málið dómtekið á sama degi að endurflutningi loknum. Stefnandi máls þessa er Baldur Freyr Guðjónsson endurskoð- andi, nú búsettur í Danmörku. Stefndi er fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að 167 greiða kr. 104.184.00 með 8% ársvöxtum af kr. 34.728.00 frá 1. janúar 1969 til 1. febrúar sama ár og af kr. 69.456.00 frá þeim degi til 1. marz 1969 og af kr. 104.184.00 frá þeim degi til greiðslu- dags auk málskostnaðar að skaðlausu. Stefndi hefur krafizt aðallega algerrar sýknu af kröfum stefn- anda og málskostnaðar úr hans hendi að mati dómsins. Til vara hefur stefndi krafizt þess, að kröfur stefnanda verði stórlega lækk- aðar og málskostnaður látinn niður falla. Sátt hefur verið reynd í máli þessu, en viðleitni í þá átt hefur eigi borið árangur. 2.0. 2.1. Stefnandi máls þessa hóf störf hjá bandaríska varnarlið- inu á Keflavíkurflugvelli, þ. e. Navy Exchange, þann 15. nóvem- ber 1967 sem skrifstofustjóri. Þann 19. maí 1968 að reynslutíma loknum gerði varnarliðið við hann sérstakan launasamning, sem hljóðar í meginatriðum svo í þýðingu löggilts skjalaþýðanda: „SÉRSTAKUR LAUNASAMNINGUR. Eftirfarandi samningur er hér með gerður milli yfirmanns Navy Exchange, flotastöð Bandaríkjanna, Keflavík, sem í samningi þess- um nefnist vinnuveitandi, og hr. Baldurs F. Guðjónssonar, sem í samningi þessum nefnist vinnuþegi: 1. Vinnuþeginn er ráðinn til að annast stjórnunarstörf, sem greinilega eru ofar 10. launaflokki skv. samningi skrifstofu- og verzlunarmanna í Reykjavík. Vinnubega er gert skylt að fram- kvæma öll skyldustörf samkvæmt stöðu sinni að eigin frum- kvæði og samkvæmt fyrirmælum eftirlitsmanns og eftir beztu getu. 2. Vinnuþegi fellst á, að notuð verði ámóta starfsflokkun í flotastöðinni og gildir fyrir borgaraleg störf í Bandaríkjunum. 3. Starfsflokkur, laun og skilmálar vinnuþegans ákvarðast eins og hér segir: a) Starfsflokkur: IS-8 b) Starfsheiti: Skrifstofustjóri c) Laun: Kr. 20.603.00 á mánuði að kaupvísi- tölu meðtalinni. d) Bifreiðastyrkur: Vinnuþegi fær bifreiðastyrk, er nem- ur kr. 4.000.00 á mánuði, og sama ferðakostnað og greiddur er öðrum ís- 168 lenzkum starfsmönnum (strætis- vagnagjöld og greiðsla að og frá hliði). Greiðsla bifreiðastyrksins telst bætur z fyrir notkun bifreiðar í einkaeign vinnuþega í sambandi við opinber skyldustörf vinnuþega. f) Aukabætur: Vinnuþega verður greiddur aukalegur mismunur, er nemi 14% af mánaðar- legu grunnkaupi (að launavísitölu meðtalinni) í bætur fyrir yfirtíð eða helgidagavinnu, sem krafizt er um- fram 40 tíma vinnuviku. g) Vinnutími: Vinnutími grundvallast á fimm daga, fjörutíu tíma viku, og af þeim tímum eru 38 taldir reglulegar vinnustundir og 2 klukkustundir eftirvinna ..... i) Aðrir skilmálar: Aðrir ráðningarskilmálar ákvarðast þeir sömu og er að finna í sameigin- legum samningum milli Verzlunar- mannafélags Reykjavíkur og Vinnu- veitendasambands Íslands. Hækkanir eða lækkanir samkvæmt ofangreind- um samningum leiða til sams konar lagfæringa á launum samkvæmt samningi þessum, nema breytingar takmarkist við viss lágmarks- eða há- markslaun skv. lögum eða öðrum venj- um. 4. Samningur þessi tekur gildi 19. maí 1968. Baldur F. Guðjónsson E. F. Mouton (Vinnuþegi) yfirmaður Navy Exchange birgðaskrifst. flotans Karl H. Masters vinnumálafulltrúi.“ Starfsráðning stefnanda fór fram fyrir milligöngu ráðningar- skrifstofu varnarmáladeildar. Í vottorði ráðningarskrifstofu þess- arar, sem lagt hefur verið fram í málinu, segir, að svo sem venja sé til, hafi ráðning stefnanda farið fram svo sem um geti í 6. gr., 4. mgr., varnarsamnings Íslands og Bandaríkja Ameríku frá 8. 169 maí 1951, þ. e. að starfsráðning stefnanda hafi verið framkvæmd með aðstoð og farið um hendur ráðningarskrifstofu varnarmála: deildar utanríkisráðuneytisins á Keflavíkurflugvelli. Þann 29. ágúst 1968 ritaði E. F. Mouton flotaliðsforingi, yfir- maður Navy Exchange, bréf til stefnanda, en efni þess nefnist í þýðingu „Aðvörunarbréf vegna ófullnægjandi starfs“. Eru þar bornar fram aðfinnslur á hendur stefnanda máls þessa, sem eigi bykir þó ástæða til að geta nánar hér, en í lok bréfsins segir svo: „Þér eruð hér með settur á reynslutíma næsta þriggja mánaða tímabil frá dagsetningu bréfs þessa. Úrbætur á göllum yðar þurfa Þegar að koma í ljós, og krafizt mun áframhaldandi úrbóta að reynslutíma loknum. Sjáist ekki fullnægjandi lagfæring, kann að vera nauðsynlegt að ljúka ráðningu yðar í lok reynslutíma þessa samkvæmt tilvísun b).“ Ekki er um það deilt í málinu, að yfirmaður Navy Exchange, sem þá var C. P. Scruggs, hafi látið stefnanda hætta störfum þann 22. nóvember 1968. Ástæður til uppsagnarinnar er að finna í bréfi fyrrnefnds yfirmanns, dags. 21. nóvember 1968, til stefnanda, en bréf þetta virðist ekki hafa borizt stefnanda fyrr en eftir miðjan desember 1968. Bréf þetta hljóðar svo í þýðingu löggilts skjala- þýðanda: „Hjálagt sendist eintak af eyðublaði fyrir breytingar á launa- kjörum (SS/129) vegna uppsagnar yðar frá Navy Exchange. Hinn 29. ágúst 1968 setti yfirmaður Navy Exchange yður á Þriggja mánaða reynslutíma og tilkynnti yður, að ef ekki sæist úr- bót á reynslutímanum, yrði nauðsynlegt að ljúka ráðningu yðar að reynslutímanum afloknum. Hinn 21. nóvember 1968 lauk ráðningu yðar hjá Navy Exchange vegna þess, að fullnægjandi úrbót á starfsemi yðar var ekki sýnd á þriggja mánaða reynslutímabilinu. Þeir sérstöku gallar, sem um gat í aðvörunarbréfinu um ófullnægjandi störf, eru enn fyrir hendi. Uppsögn yðar stafar af því, að ekki hefur komið til fullnægj- andi úrbóta á þriggja mánaða reynslutímabilinu og að um ámælis- verða vanrækslu hefur verið að ræða, með því yður hefur láðst að gera jákvæðar ráðstafanir til að gegna skyldustörfum yðar á réttan hátt. Meðal gallanna er það, sem hér segir: 1. Fölsun umsóknar. Þér undirrituðuð vottorð á umsókn yðar þess efnis, að efni umsóknarinnar væri sannleikanum samkvæmt eftir beztu vitund yðar. Í vottorðinu segir svo: „Mér er ljóst, að 170 ef einhver frásögn eða upplýsingar reynast ósannar eða villandi, getur slík fölsun orsakað fyrirvaralausan brottrekstur minn“. Yður láðist að gefa fullkomna skýrslu um störf yðar, og þar af leiðandi er það eitt nægilegt fyrir brottrekstri yðar frá Navy Exchange. 2. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að halda fullkomnar og kerfisbundnar skrár um viðskipti. Þessi vanhöld á nauðsynleg- um störfum samkvæmt vinnulýsingu yðar hafa orsakað það, að reikull og skakkur ágóði kemur fram í rekstrarreikningum birgða- skrifstofu flotans. Þér reyndust algerlega óhæfur til að skilja og túlka rekstrarreikningana og til að koma því í verk, að tryggt yrði, að bókhald væri rétt og skýrslur gefnar og það þegar á þurfti að halda. 3. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að koma af stað tafar- lausri eftirgrennslan eftir vörum, sem vantaði, og að gefa skýrslur um skemmdar og/eða glataðar vörur. Vanræksla yðar við að gera ráðstafanir í tíma til að semja skýrslur, eins og ætlast var til af yður sem skrifstofustjóra, hefur þegar kostað Navy Exchange þúsundir dala og enn fleiri þúsundir dala munu tapast á því. Þér hafið ekki rækt skyldur skrifstofustjóra sem skyldi. 4. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að svara fyrirspurn- um birgðaskrifstofu flotans og seljenda. Þér báruð ábyrgð á því að tryggja, að þegar væru gerðar ráðstafanir til að láta útbúa svör við öllum fyrirspurnum varðandi starfsemi undir yðar stjórn. Vanræksla yðar við að svara í tíma og að láta undir höfuð leggj- ast að svara hefur stórskaðað Navy Exchange. Vanræksla yðar við að gera vátryggingaskýrslur gæti hafa haft alverlegar af- leiðingar, ef viðkomandi starfsmenn hefðu látizt. Starfsmennirnir og væntanlegir eftirlifandi ættingjar þeirra töldu, að þeir væru tryggðir fyrir þúsundir dala. Vanræksla yðar og aðgerðarleysi var mjög alvarleg yfirsjón. Algjört aðgerðarleysi yðar varðandi forgöngu í sambandi við framkvæmd skrifstofustarfa í tíma og eins og vera bar varð til þess, að fyrirspurnir bárust frá birgða- skrifstofu flotans og seljendum um það, hvers vegna vissir hlutir væru ekki framkvæmdir eða hvers vegna reikningar seljenda væru ekki greiddir. Fyrirspurnir þessar voru ekki afgreiddar, og gerði það vandamálin enn flóknari. 5. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að sjá yfirmanni Navy Exchange fyrir nothæfum upplýsingum varðandi rekstrarafkomu sérhverrar sölubúðar. Var þessara upplýsinga krafizt af yður sem skrifstofustjóra, og sem slíkur báruð þér ábyrgð á að útvega þær. 171 6. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að gegna skyldustörf- um yðar, með því að þér eydduð fleiri klukkustundum af greidd- um vinnutíma Navy Exchange í persónuleg langlínusamtöl. Þér sreidduð mjög fá þessara langlínusamtala. Vinnutímasóun yðar í að sinna eigin hagsmunum, sem kostað hafa stofnunina tíma yðar og vangoldna símareikninga, hefur verið Navy Exchange mjög skaðleg. 1. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að sinna skyldum yðar, Þegar þér tókuð við kr. 4.000.00 ferðastyrk á mánuði um meira en þriggja mánaða tímabil frá því í júlí þar til í nóvember 1968, Þegar þér höfðuð ekki gangfæra bifreið, en þá var Navy Exchange bifreið til reiðu, ef nauðsynlegt var fyrir yður að nota hana. 8. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að gera ráðstafanir Í tíma til að láta gera við skrifstofuvélar og fylgja eftir tilraunum til að fá viðgerðir framkvæmdar svo og að gefa yfirmanni Navy Exchange skýrslu um varahlutaþarfir fyrir skrifstofuvélar í tíma. 9. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að gera ráðstafanir til að gera breytingar á kaupi íslenzkra starfsmanna og að fylla út eyðublöð undir starfsskýrslur fyrir starfsmenn, sem þér höfðuð eftirlit með. 10. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að gefa umbeðnar skýrslur um ferðalög yðar fyrir Navy Exchange og að gefa skýrsl- ur um ferðalög annarra starfsmanna Navy Exchange. 11. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að upplýsa yfirmann Navy Exchange um utanaðkomandi beiðnir um upplýsingar varð- andi starfsfólk Navy Exchange. 12. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að gera ráðstafanir og það í tíma til að lagfæra það, sem aflaga fór á svæði þvi, sem þér báruð ábyrgð á, samkvæmt skýrslu um heimsóknir ráð- gefandi fulltrúa birgðaskrifstofu flotans í febrúar, maí, júní og ágúst 1968. 13. Þér vanræktuð á ámælisverðan hátt að senda birgðaskrif- stofu flotans beiðni um sérstaka hóptryggingu (líftryggingu) í febrúar 1968, eins og krafizt var. Umsókn þessi var lögð fram í nóvember 1968 og ekki fyrr en eftir móttöku fyrirspurnar vegna birgðaskrifstofu flotans. Vanræksla þessi hefði getað kostað bóta- Þega þúsundir dala. Í handbók Navy Txchange segir, að óánægður starfsmaður, sem sagt hefur verið upp og uppsögnin hefur þegar komið til fram- kvæmda, verði að leggja vandamál sitt skriflega og beint fyrir 172 yfirmann Navy Exchange innan tveggja vikna frá dagsetningu uppsagnar. Vinsamlegast, C. P. Scruggs liðsforingi Bandaríkjaflota yfirmaður Navy Exchange.“ Hér fyrir dómi og í bréfi, dags. 24. nóvember 1969, hefur stefn- andi tjáð sig um þær aðfinnslur, sem fram koma í áðurgreindu bréfi yfirmanns Navy Exchange, dags. 21. nóvember 1968. Eftir atvikum er hér rétt að rekja efni síðastgreinds bréfs, en þar eru skýringar stefnanda raktar í sömu töluröð og í framangreindu bréfi yfirmanns Navy Exchange. Meginefni bréfs þessa hljóðar annars svo: „1. Þetta atriði var einungis af misgáningi. Umsókn sú, sem fyllt er út, þegar sótt er um vinnu á Kef.flugvelli, er vélrituð af skrifstofustúlku hjá ráðningarstjóra. Umsækjandi skrifar síðan undir þessa umsókn. Atvinnuumsókn mína hjá N. E. (Navy Ex- change) skrifaði ég síðan eftir þeirri fyrrnefndu, en þar hafði fall- ið niður að geta um, að ég hafði starfað hjá Loftleiðum.. 2. Út í hött. Þarna er verið að gera úlfalda úr mýflugunni, því að það eina, sem orsakaði skekkju á reikningum N. E., voru reikningsskekkjur, sem þá voru leiðréttar í næsta mánuði. 3. Í sambandi við þetta atriði getur starfsfólkið borið þess vitni, hversu mikil áherzla var einmitt lögð á að hreinsa upp þessháttar mál, það er einnig hægt að sanna það með tölum úr skýrslum og reikningum N. E., að á þessu sviði var gert stórt átak. 4. Allir reikningar frá sölufyrirtækjum (Vendors) voru ávallt greiddir, um leið og öll gögn höfðu borist mér í hendur, sem nauðsynleg voru til þess, að greiðsla gæti farið fram. 5. Hér er um að ræða atriði, sem fyrst kom til sögunnar, þeg- ar Scruggs tók við sem N. E. O. (N. E. Officer) 25/9 1968. Áður hafði þessa ekki verið krafizt. Ég hófst strax handa við að útbúa nauðsynleg eyðublöð til þessa og útskýra og undirbúa starfsfólk til að inna þetta af hendi. Þar eð ekki vannst tími til sökum annríkis að ganga frá þessu fyrir októbermánuð, var það sam- þykkt af Scruggs, að þessi skýrsla yrði fyrst gerð í nóvember, og var verið að vinna að þessu samhliða öðrum störfum, er ég lét af starfi hjá N. E. 6. Þess hafði aldrei verið getið, hvorki munnl. eða skriflega, að ekki væri heimilt að hringja til Reykjavíkur. Persónuleg sam- 173 töl borgaði ég ávallt fyrir. Þessi samtöl fóru ýmist fram í venjul. vinnutíma eða að kvöldi, er ég þurfti að vinna eftirvinnu. Þessi samtöl fóru sjaldnast yfir 3 mín. Varðandi þann tíma, sem þarna fór í persónuleg samtöl, má geta þeirra stunda, sem ég vann um- fram það, er ég fékk greitt fyrir, um kvöld, helgar og á öðrum frídögum. 7. 29. ágúst, þegar ég fékk aðvörunarbréf frá N. E. O., útskýrði ég fyrir þáverandi N. E. O. LTCR Mouton, að þegar bifreið mín var á verkstæði, og ég þyrfti á bíl að halda fyrir fyrirtækið, tæki ég ýmist leigubíl eða fengi lánaðan bíl hjá kunningjum og sam- starfsmönnum, og greiddi ég þeim þá fyrir á einn eða annan hátt, og sá hann ekkert athugavert við það. Þegar um var að ræða flutning á tækjum eins og skrifstofuvélum eða öðrum skrifstofu- áhöldum, notaði ég bifreið fyrirtækisins, þó ávallt með samþykki N. E. O., enda hafði hann einn lykil að þessari bifreið. Eins vissi hann um allar launagreiðslur til mín, þar eð hann einn gat sam- þykkt launaskrá og undirritað launaávísanir, eins hlaut það að vera hans að gera launabreytingar hjá mér, en að öðru leyti vísast til áðurnefnds samkomul. þ. 22/8. 8. Bæði starfsfólk og viðgerðarmenn eru til vitnis um, að gert var við allar skrifstofuvélar, eins fljótt og auðið var. Þó er rétt að geta þess, að tvær vélar, sem skemmdust eða biluðu eftir aðeins fárra daga notkun, og þegar ekki reyndist unnt að fá varahluti hérlendis, fór ég þess á leit við aðila hjá N. S. S. O. (aðalskrif- stofa N. E. í New York) að sjá um útvegun á umræddum vara- hlutum. Þegar þeir ekki bárust, bað ég einn þeirra manna, sem komu til þess að endurskoða hjá N. E., að annast þetta fyrir mig, þar eð það var fljótlegra en með bréfi og hefði átt að tryggja fljótari lausn málsins. Þegar ekkert skeði, sendi ég sjálfur bréf ásamt brotnu varahl. Svar hafði ekki borizt, þegar ég lét af störf- um. 9. W.P.R. voru alltaf fyllt út, þegar það átti að framkvæm- ast, svo og Change in Payroll Status. Þegar um miklar og víð- tækar launabreytingar var að ræða í sambandi við umfangsmikla launasamninga, þurftum við að hafa í höndunum gögn svo sem launataxta og umburðarbréf frá starfsmannahaldinu á Kef.v.flv. Það kom fyrir, að umrædd gögn bárust það seint, að ekki reyndist unnt að ganga frá Change in Payroll Status fyrir útborgunarðag. 10. Travel Reports þurfti að gera á sérstök eyðubl. Þessi eyðubl. voru ekki fyrir hendi þrátt fyrir beiðni til N. S. S. O. að láta slíkt í té. Þessi beiðni var ítrekuð, og bárust umrædd eyðubl. mér 174 í hendur í okt.-nóv. 1968. Þar eð ekki lá ljóst fyrir mér um ýmiss atriði í útfyllingu þessa eyðubl., ákvað ég að bíða endurskoðanda frá N. S.S. O., sem von var á í nóv. 11. Það var þá hans að spyrja. En ég lét N. E. O. fá allar þær uppl., sem ég taldi, að hann hefði þörf fyrir. Þó er kannski rétt að geta þess, að LTCR Mouton skipti sér sáralítið af mínu starfi og krafði ekki upplýsinga að sama skapi og Scruggs, en ég hélt áfram að framkvæma störf, eins og ég hafði gert, áður en Scruggs kom. 12. Öll þau atriði, sem fram komu frá umræðdum endurskoð- endum, voru leiðrétt. Þessar skýrslur þyrftu að koma fram fyrir rétt, því umsögn í þeim um skrifstofuhaldið er síður en svo mér í óhag. 13. Umræðd umsókn glataðist, og vissi ég ekki betur en hún hefði verið send, hún kom síðar í ljós og var þá send strax til N. S.S. O., og hafði þá ekkert komið að sök, þótt þetta hefði dregizt. Hér gæti verið um að ræða mistök hjá þeim aðilum, sem sáu um póst og annað slíkt, en allur póstur fór um hendur einka- ritara N. E. O. Öll bréf (út og inn) lágu í hrúgum á afgreiðslu- borði eða á gólfinu, og um gekk fjöldi manns til að ná í eigin bréf.“ Hér fyrir dómi hefur stefnandi m. a. borið, að er hann tók við störfum skrifstofustjóra, hafi legið fyrir ólokin verkefni, sem hann hafi reynt að greiða úr eftir beztu getu. Ýmislegt hafi mátt vinna fyrr, en til þess hafi þó hvorki verið tími né mannafli. Hann sagði, að er hann hætti störfum, hafi verið búið að vinna upp það, sem fyrir hafi legið, er hann byrjaði. Stefnandi kvaðst örugglega ekki hafa þegið laun lengur hjá varnarliðinu en til 1. desember 1968. Hann kveðst hafa reynt að fá vinnu, eftir að uppsögnin tók gildi, en það hafi ekki tekizt, fyrr en hann fékk lausavinnu í maí eða júní 1969 við endurskoðun. Upplýst er, að umboðsmaður stefnanda ritaði bréf til yfirmanns Navy Exchange þann 6. marz 1969 og krafðist greiðslu á umsömd- um launum og bifreiðastyrk fyrir stefnanda fyrir mánuðina des- ember 1968 og janúar og febrúar 1969. Bandaríska varnarliðið hafnaði kröfum stefnanda með bréfi, dags. 18. apríl 1969, á þeim forsendum, að heimilt hafi verið að láta stefnanda hætta störfum þann 22. nóvember 1968 af þeim ástæðum, sem raktar eru í áðurgreindu bréfi til stefnanda, dags. 21. nóvember 1988. 3.0. 3.1. Stefnandi telur, að málssókn þessari sé réttilega beint að stefnda samkvæmt varnarsamningi Íslands og Bandaríkjanna, 175 enda hafi varnarliðið neitað að greiða stefnanda kaup fyrir upp- sagnartímann. Stefnandi heldur því fram, að samkvæmt samningum Verzl- unarmannafélags Reykjavíkur við Vinnuveitendasamband Íslands eigi stefnandi rétt á þriggja mánaða uppsagnarfresti, en þeir samn- ingar eigi hér við samkvæmt ákvæðum launasamnings stefnanda við varnarliðið. Slík uppsögn hafi hins vegar ekki farið fram, enda verði að líta á framangreint bréf varnarliðsins til stefnanda, dags. 29. ágúst 1968, sem aðfinnslu- og ábendingarbréf, en eigi sem lögmætt uppsagnarbréf í merkingu íslenzkra laga eða samn- inga milli stéttarfélaga og atvinnurekenda. Í þessu sambandi bend- ir stefnandi sérstaklega á, að hann telji, að engin skilorðsbundinn uppsagnarfrestur sé til í íslenzkri löggjöf. Á hinn bóginn segir stefnandi, að sér hafi verið sagt upp fyrir- varalaust þann 22. nóvember 1968, enda hafi hann þá verið raun- verulega látinn hætta störfum. Þá uppsögn telur stefnandi með öllu ólögmæta. Kveðst hann eigi á nokkurn hátt hafa brotið svo af sér, að réttlætt gæti fyrirvaralausa uppsögn af hálfu varnar- liðsins. Bótakröfu sína sundurliðar stefnandi þannig fyrir hvern mánuð: 1. Umsamin grunnlaun kr. 20.603.00 2. 14% af kr. 20.603.00 — 2.884.00 3. Eftirvinna, tveir tímar á viku — 1.675.00 4. Laun fyrir 80 mín. á dag vegna ferðalaga til og frá Reykjavík, 21.6 dagar — 5.566.00 5. Bifreiðastyrkur — 4.000.00 Samtals kr. 34.728.00 3.2. Aðalkröfu kveðst stefndi í fyrsta lagi byggja á aðildar- skorti, þar sem engin heimild sé í varnarsamningi Íslands og Banda- ríkjanna til þess að krefjast bóta úr hendi fjármálaráðherra fyrir brot á samningum varnarliðsins við einstakar stofnanir eða ein- staklinga á Íslandi. Í annan stað kveðst stefndi byggja aðalkröfu sína á því, að uppsögn stefnanda hafi í alla staði verið lögmæt. Það sé að vísu rétt, að í 13. gr. samnings Verzlunarmannafélags Reykjavíkur frá 9. marz 1969 eigi starfsuppsögn að vera þrír mánuðir að reynsiu- tíma loknum, en þau uppsagnarákvæði gildi þó ekki, ef starís- 176 s maður sýni vítaverða vanrækslu í starfi sínu eða vinnuveitandi gerist brotlegur gagnvart starfsmanni. Telur stefndi, að varnar- liðið hafi því getað sagt stefnanda upp störfum fyrirvaralaust þann 29. ágúst 1968, en þess í stað hafi hann verið settur á nýjan reynslu- tíma og gefinn kostur á að bæta ráð sitt. Þar sem hann hafi ekki gert það, hafi fyllilega verið réttmætt að láta hann hætta störf- um í lok hins nýja reynslutíma, sem einmitt hafi verið þrír mán- uðir, eins og segir í kjarasamningi Verzlunarmannafélags Reykja- víkur. Uppsögn stefnanda hafi því verið lögmæt, jafnvel þótt ekki yrði fallizt á það, að vanræksla hans á starfsskyldum sínum hafi réttlætt fyrirvaralausa uppsögn hans. Uppsögn stefnanda hafi ekki verið fyrirvaralaus, þar sem hann hafi verið settur á nýjan reynslu- tíma og tilkynnt, að hann mætti búast við því að vera látinn hætta störfum að honum loknum, ef hann þá hefði ekki bætt ráð sitt. Varðandi varakröfuna telur stefndi vafasamt, að rétt sé að miða hana við þriggja mánaða tímabil. Hann telur auk þess sennilegt, að stefnandi hafi haft einhverjar atvinnutekjur á því tímabili, og telur þær eiga að koma til frádráttar kröfu hans í málinu. Kröfu um bifreiðastyrk, kr. 4.000.00 á mánuði, er sérstaklega mótmælt, bar sem sú greiðsla er talin sama eðlis og greiðsla á fargjöldum með áætlunarvögnum og sé því endurgreiðsla á kostnaði, en ekki laun. Loks hefur vaxtafæti verið mótmælt sem of háum. 4.0. 4.1. Bótakrafa sú, sem hér er til meðferðar á hendur ríkissjóði, stafar af uppsögn ráðningarsamnings, er stefnandi gerði við eina af stofnunum varnarliðs Bandaríkjanna hér á landi, en uppsögn þessa telur stefnandi ólögmæta, svo sem rakið hefur verið. Rétt varnaraðild ríkissjóðs í máli þessu verður eigi reist á 2. tl. 12. gr. viðbætis við varnarsamning Íslands og Bandaríkjanna, sem veitt var lagagildi hér á landi með lögum nr. 110/1951, enda eru samningskröfur undanskildar greiðsluskyldu af Íslands hálfu í tilvitnuðu lagaákvæði. Starfsráðning stefnanda var framkvæmd og fór um hendur ís- lenzkra aðilja í samræmi við 4. tl. 6. gr. áður tilvitnaðra laga. Þrátt fyrir þessa milligöngu af hálfu íslenzkra aðilja heimilar hvorki þeita ákvæði né önnur í hinum tilvitnuðu lögum stefnanda máls þessa að beina hinni umdeildu kröfu á hendur ríkissjóði, jafnvel þótt varnarliðið njóti úrlendisréttar hér á landi samkvæmt lögunum. Í flutningi máls þessa hefur ekki. verið á því byggt eða gagna 177 aflað um það, að starfsmönnum, sem stefndi ber ábyrgð á, kunni að hafa orðið á bótaskyld mistök með afskiptum sínum af stofnun eða framkvæmd ráðningarsamningsins eða að stefndi hafi tekið á sig ábyrgð á efndum samningsins með öðrum hætti. Rétt aðild ríkissjóðs verður því heldur ekki á slíkum sjónarmiðum reist í máli þessu. Af þeim ástæðum, sem nú hafa verið raktar, verður að sýkna stefnda af kröfum stefnanda vegna aðildarskorts. Eftir atvikum er þó rétt, að málskostnaður falli niður. Stefán M. Stefánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Baldurs Freys Guðjónssonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 12 178 Mánudaginn 26. febrúar 1973. Nr. 132/1971: Bjarni Bender og Ingi B. Ársælsson (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.) gegn Hljómsveit Guðjóns Pálssonar: Guðjóni Pálssyni Ómari Axelssyni Guðjóni Inga Sigurðssyni Eyþóri Þorlákssyni og Sigurbjörgu Sveinsdóttur (Sigurður Reynir Pétursson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Þorsteinn Thoraren- sen borgarfógeti. Ómerking. Heimvísun. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 21. september 1971. Krefjast þeir sýknu af kröfu stefndu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Munnlegur málflutningur í máli þessu fór fram í héraði hinn 18. marz 1971, og var málið þá tekið til dóms. Næst þing- aði héraðsdómari í málinu 14. júlí 1971, og er þá fært til bókar: „Mál þetta, sem dómtekið var 18. marz s.l., er nú endurupp- tekið til munnlegs flutnings að nýju, þar sem efnisdómur hefur eigi enn verið á það lagður. Af hálfu stefnanda sækir þing Hörður Einarsson, hrl., en af hálfu hinna stefndu Þorvaldur Lúðvíksson, hrl. Lögmönnum málsaðilja er gefinn kostur á að flytja málið að nýju, en þeir vísuðu til fyrri málflufnings og ítrekuðu gerðar dómkröfur og lögðu málið í dóm, enda taldi dómarinn ekki þörf á endurflutningi málsins sín vegna.“ Var dómur síðan kveðinn upp sama dag. 179 Samkvæmt þessu hafa liðið tæpir 4 mánuðir frá munnleg- um málflutningi, þar til dómur var upp kveðinn. Með þessum drætti á dómsuppsögu hefur héraðsdómari freklega brotið fyrirmæli 191. gr. laga nr. 85/1936, enda get- ur munnlegur málflutningur eigi komið að því gagni, sem til er ætlazt, þá er dómsuppsaga dregst svo lengi. Ber því að ómerkja dóm og málsmeðferð frá og með þinghaldi 18. marz 1971 og skylda dómara til að taka málið til löglegrar með- ferðar og dómsuppsögu af nýju.. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæsta- rétti falli niður. Dómsorð: Meðferð máls þessa í héraði frá og með þinghaldi 18. marz 1971 og héraðsdómur eiga að vera ómerk, og ber héraðsdómara að taka málið upp af nýju til löglegrar meðferðar og dómsuppsögu. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 14. júlí 1971. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, hefur Guðjón Pálsson hljóðfæraleikari, Bókhlöðustíg 8, Reykjavík, f. h. hljómsveitar Guðjóns Pálssonar höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, útgef- inni 12. janúar 1968, á hendur Bjarna Bender veitingamanni, Skipasundi 15, og Inga B. Ársælssyni veitingamanni, Ljósheimum 18, báðum í Reykjavík, til þess að þeir verði in solidðum persónu- lega og vegna einkafyrirtækis síns, Leikhúskjallarans, Þjóðleik- húsinu við Hverfisgötu, einnig í Reykjavík, dæmdir til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 275.790.00 með 1% dráttarvöxtum á mán- uði eða broti úr mánuði af kr. 197.600.00 frá 15. september 1967 til útgáfudags stefnu þessarar, 12. janúar 1968, og af kr. 275.790.00 frá þeim degi til greiðsludags og málskostnaðar samkvæmt auka- tekjulögum og lágmarksgjald L. M. F. Í. Af hálfu hinna stefndu eru þær dómkröfur gerðar, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og stefnanda dæmt að greiða Þeim málskostnað að skaðlausu. Málavöxtum er lýst í stefnu á þessa leið: „Frá 1. maí 1967 var hljómsveit Guðjóns Pálssonar, sem skipuð 180 var hljóðfæraleikurunum Guðjóni Pálssyni, hljómsveitarstjóra, Ómari Axelssyni, Guðjóni Inga Sigurðssyni, Eyþóri Þorlákssyni og Sigurbjörgu Sveinsdóttur, söngkonu, ráðin til hljóðfæraleiks í veitingastaðnum Leikhúskjallaranum, einkafyrirtæki stefndu. Meðlimir hljómsveitarinnar sögðu allir upp föstum störfum við hljóðfæraleik í öðrum veitingahúsum, þegar þeir réðu sig til Leik- húskjallarans. Ráðningarkjörin voru þau, að laun hljómsveitar- innar skyldu vera kr. 1.235.00 á klukkustund (að meðtöldu orlofi o. fl) og hljómsveitinni tryggð a. m. k. 17 klukkustunda vinna á viku, sem innt skyldi af hendi á fimmtudags-, föstudags, laug- arðags- og sunnuðagskvöldum. Kauptrygging hljómsveitarinnar varð þannig kr. 20.995.00 á viku. Ráðningartímabilið var 6 mán- uðir, þ. e. frá 1. maí til 1. nóvember 1967. Ráðningarsamningurinn var munnlegur. Um mánaðamót maí - júní 1967 skýra stefndu hljómsveitarstjóranum frá því, að verið geti, að þeir verði að loka veitingastaðnum um smátíma á næstunni, þar sem heilbrigðis- yfirvöld hafi krafizt breytinga á salernum hússins. Stefndu kváð- ust þó ætla að reyna að komazt hjá lokun með því að láta vinna að viðgerðum í áföngum fyrri hluta viku, enda væri rekstrarstöðv- un ákaflega óheppileg fyrir þá. Ef til lokunar kæmi, sögðu stefndu útilokað, að hún stæði lengur en 1 mánuð, og jafnframt tóku þeir skýrt fram, að hljómsveitin mundi fá sitt kaup, meðan á lokuninni stæði, enda vildu þeir umfram allt halda hljómsveit- inni. Síðan er ekkert á þetta efni minnzt fyrr en um það bil einni viku fyrir mánaðamótin júní - júlí 1967, en þá skýra stefndu frá því, að húsinu verði lokað um mánaðartíma, þ. e. júlímánuð, vegna fyrrnefndra breytinga. Færa stefndu það nú í tal við hljóm- sveitarstjórann, hvort hljómsveit hans mundi fáanleg til að leika á héraðsmótum Framsóknarflokksins á Austurlandi í júlímánuði. Meðlimir hljómsveitarinnar voru tregir til að takast á hendur slíka ferð, en féllust þó á það til þess að létta undir með stefndu. Af þessu varð þó ekki, þar sem stefndu tókst ekki að fá þessa vinnu fyrir hljómsveitina. Gerði stefndi Bjarni þá tilraun til að fá vinnu fyrir hljómsveitina á Hótel Sögu í júlímánuði, en hótel- stjórinn, Konráð Guðmundsson, kvaðst ekki hafa þörf fyrir aðra hljómsveit fyrr en í ágústmánuði, þegar hin fastráðna hljómsveit Hótels Sögu færi í sumarleyfi. En stefndi Bjarni sagði það vera of seint, því að þá yrði búið að opna Leikhúskjallarann aftur. Eftir helgina 1.-2. júlí 1967 var Leikhúskjallaranum lokað vegna fyrir- hugaðra viðgerða, og átti húsið þá að vera lokað júlímánuð, eins og fyrr segir. Í þau skipti, sem hljómsveitarstjórinn kom að máli við 181 stefnda Bjarna í júlímánuði út af kaupgreiðslum til hljómsveitar- innar, gerði Bjarni mikið úr erfiðleikum, sem stefndu ættu í vegna rekstrarstöðvunarinnar, en hafði við orð, að úr þeim mundi rakna, strax og húsið yrði opnað aftur. Fékk hljómsveitin engin laun greidd, eftir að Leikhúskjallaranum var lokað í byrjun júlímán- aðar. Þegar hljómsveitarstjórinn hafði samband við stefnda Bjarna í lok júlímánaðar, tjáði Bjarni honum, að Leikhúskjallarinn yrði ekki opnaður aftur fyrstu helgina í ágúst, eins og ráðgert hafði verið, heldur næstu helgi þar á eftir. Svo fór þó, að veitingahúsið var ekki opnað þá helgi heldur, og var opnun hússins þannig frest- að frá einni viku til annarrar, þar til það loks var opnað aftur um aðra helgi í september. Þegar nokkuð var komið fram í ágúst- mánuð og rekstur Leikhúskjallarans hófst ekki að nýju, tók hljómsveitarstjórinn að ganga harðar eftir vinnulaunaskuld stefndu við hljómsveitina og fékk í lið með sér starfsmann Félags íslenzkra hljóðfæraleikara, Sverri Garðarsson. Varð stefndi Ingi nú aðallega í fyrirsvari fyrir stefndu, og varð brátt ljóst, að hann ætlaði að reyna að komast hjá greiðslum með alls kyns undanbrögðum. Náði hann lengzt í glæsilegri rökfimi sinni, þegar hann studdi synjun sína um greiðslu með þeim „rökum“, að hon- um hefði ekki dottið annað í hug en meðlimir hljómveitarinnar færu á síld, á meðan Leikhúskjallarinn væri lokaður. Þegar að því leið, að Leikhúskjallarinn opnaði aftur á s.1. hausti, og stefndu ræddu við hljómsveitarstjórann um leik hljómsveitar hans í Leik- húskjallaranum það, sem eftir væri ráðningartímans, skýrði stefndi Ingi frá því, að stefndu yrðu nú að gera þá breytingu á rekstri sínum að hafa veitingahúsið opið aðeins tvö kvöld í viku, og lét hann á sér skilja, að stefndu væru ekki lengur sjálfráðir um rekstur fyrirtækis síns. Af þessum ástæðum vildu stefndu nú afnema umsamda kauptryggingu hljómsveitar- innar og greiða henni einungis eftir raunverulegum vinnustunda- fjölda. Meðlimir hljómsveitarinnar töldu sér ekki fært að fallast á þessa kauplækkun, og á fundi hljómsveitarstjórans og Sverris Garðarssonar, starfsmanns F. Í H., með stefndu gerði hljómsveit- arstjórinn stefndu það tilboð, að hljómsveit hans léki í Leikhús- kjallaranum út septembermánuð, en leystu stefndu síðan frá ráðn- ingarsamningnum og kjör hljómsveitarinnar væru óbreytt þennan eina mánuð. Kveður hljómsveitarstjórinn sér hafa skilizt, að stefndu samþykktu þetta tilboð, enda hafi þeir ekki hreyft neinum athugasemdum. Hóf hljómsveitin síðan á ný leik í Leikhúskjallar- anum um aðra helgi í september. Þegar kom til greiðslu launa fyrir 182 fyrstu vikuna (4. - 10. september), neituðu stefndu að greiða meira en nam launum fyrir unnar vinnustundir (13) klukkustund), samtals kr. 16.672.50. Vegna þessara vanefnda tilkynnti Félag íslenzkra hljóðfæraleikara f. h. hljómsveitarinnar stefndu með bréfi, dags. 15. september 1967, að hljómsveitin mundi hætta störfum í Leikhúskjallaranum frá og með 21. september 1967 jafnframt því sem félagið krafði stefndu um vangoldin vinnu- laun hljómsveitarinnar, þá kr. 197.600.00, og áskildi hljómsveit- inni jafnframt rétt til skaðabóta vegna vanefnda stefndu. Fyrir vinnuvikuna 11. - 17. september greiddu stefndu hljómsveitinni laun á sama hátt og vikuna þar á undan, kr. 16.672.50. Eftir að hljómsveitin sagði upp starfi sínu hjá stefndu, fóru fram sam- komulagsviðræður á milli aðilanna, meðal annars með þátttöku fulltrúa F. Í H. og lögmanns stefndu, en þær viðræður báru eng- an árangur. Til stóð, að F. Í. H. efndi til verkfalls hjá stefndu, en frá því ráði var horfið, þar sem ágreiningsefni aðilanna í máli þessu mun naumast geta talizt vinnudeila í merkingu laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur. Hljómsveitin lagði niður störf hjá stefndu frá og með 21. september 1967, og leystist hljóm- sveitin þá upp.“ Af hálfu hinna stefndu er skýrt svo frá málavöxtum í greinar- gerð, að í marz - apríl 1967 hafi Guðjón Pálsson komið að máli við þá og falað vinnu í Þjóðleikhúskjallaranum fyrir hljómsveit sína. Hafi það orðið að samkomulagi, að hann gæti fengið vinnu bar fyrir hljómsveitina frá 1. maí. Jafnframt hafi honum verið tjáð, að Þjóðleikhúskjallaranum yrði lokað um mánaðamótin júní - júlí vegna viðgerða og breytinga á húsnæðinu, en viðgerð sú tæki eigi skemmri tíma en mánuð. Hafi orðið að samkomulagi, að hljóm- sveitin tæki eigi laun fyrir þann tíma, er lokað yrði. Ekki haf! verið gerður skriflegur ráðningarsamningur. Hinir stefndu kveð viðgerðina hafa tekið lengri tíma en ætlað hafi verið og hafi eigi verið opnað aftur fyrr en viku af september. Nokkrum dögum áður hafi stefnandi komið að máli við þá og krafizt launa fyrir tímabil það, sem lokað hafi verið. Hafi því umsvifalaust verið hafnað. Hljómsveitin hafi eigi að síður hafið störf, er opnað hafi verið aftur, og unnið í hálfan mánuð og fengið kaup sitt skilvís- lega greitt sem alltaf áður. Hafi hún að þeim tíma liðnum horfið frá störfum. Aðiljayfirheyrslur og vitnaleiðslur hafa farið fram í máli þessu. Stefnandi, Guðjón Pálsson, hefur skýrt svo frá, er hann kom fyrir dóm í máli þessu, að eins og fram komi í málavaxtalýsing- 183 unni, hafi verið samið um ákveðna upphæð á klukkustund og ákveðna kauptryggingu á viku, en þessi samningur byggðist ekki á samningi Félags íslenzkra hljóðfæraleikara og Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda (S. V. G.). Tekur hann fram, að það sé aðeins tímakaupið, sem ekki sé í samræmi við áðurgreindan samning, en að öðru leyti sé hann í samræmi við hann. Guðjón segir, að hljómsveitarmeðlimir hafi ekkert unnið júlí- mánuð 1967 og ágústmánuð, eða þar til opnað var aftur, nema þeir, sem áður höfðu unnið aðra vinnu jafnhliða hljóðfæraleikn- um. Segir hann það vera aðeins tvo menn úr hljómsveitinni, sem haft hafi fasta vinnu með, en þeir séu Guðjón Ingi Sigurðsson og Ómar Axelsson. Vinni Ómar skrifstofustörf hjá Flugfélagi Ís- lands h/f, en Guðjón Ingi vinni við trésmíðar. Stefnandi, Guðjón, kveðst ekki kannast við, að samkomulag hafi verið um, að hljóm- sveitin tæki ekki laun fyrir júlímánuð, meðan veitingahúsinu var lokað. Kveðst hann ekki hafa heyrt það, fyrr en hann hafi séð það í greinargerð stefndu. Þá segir hann og, að fram að þeim tíma, sem Leikhúskjallaranum var lokað, hafi hljómsveitin alltaf feng- ið greiðslu, sem miðuð hafi verið við 17 tíma á viku, og hafi þeir fengið greitt fyrir meira, hafi þeir unnið lengri tíma. Þá segir hann og, að þegar komið hafi til tals, að hljómsveitin léki á hér- aðsmótum Framsóknarflokksins á Austurlandi í júlímánuði, hafi ætlunin verið sú, að þær greiðslur, sem hljómsveitin fengi fyrir það starf, gengju upp í kaupgreiðslur frá stefndu fyrir júlímán- uð. Stefnandi, Guðjón, segir, að hljómsveitin hafi ráðið sig til stefndu síðast í marzmánuði 1967, þar sem þeir hafi þurft að segja upp starfi sínu hjá þeim, þar sem þeir unnu áður, með mánaðarfyr- irvara. Kveðst hann hafa spurt stefndu um það, hvort veitinga- staðurinn ætti að vera opinn allt sumarið, og hafi þeir sagt svo vera, það er að segja Bjarni Bender, og hafi hann sagt, að ætlunin væri að reka skemmtistaðinn með skemmtikröftum allt sumarið. Kveður stefnandi þetta hafa verið forsendur fyrir því, að þeir stefnendurnir fóru úr öðru starfi og réðu sig hjá hinum stefndu. Guðjón kveðst hafa starfað sem hljómsveitarstjóri á Hótel Borg næst áður en hann réð sig til stefndu og hafi þeir Guðjón Ingi og Ómar Axelsson verið með sér í hljómsveitinni á Hótel Borg. n, kveðst hafa byrjað að starfa hjá Loftleiðum 1 lið 3 b á bls. 3 í stefnu. Sigurbjörg Sveinsdóttir, ein af stefnendum, hefur skýrt svo frá 184 fyrir dómi, að hún hafi ekki haft nein afskipti af samningsgerð, þegar hljómsveit stefnanda var ráðin til hinna stefndu í Þjóðleik- húskjallarann, en hún segir, að sér hafi skilizt, að hljómsveitin væri fastráðin til 6 mánaða með ákveðinni 17 stunda vinnutrygg- ingu á viku. Hún kveðst ekki hafa verið viðstödd samningsgerð þá, sem um ræðir í máli þessu, og kveðst hún hafa sínar upplýs- ingar um það, hvernig samið hafi verið, frá hljómsveitarstjóran- um. Hún segir hljómsveitarstjórann ekki hafa minnzt á það, að til stæði, að lokað yrði Leikhúskjallaranum, fyrr en rétt áður en það var gert, og hafi hann þá ekki vitað, hversu lengi það yrði. Telur hún, að talað hafi verið um, að það yrði í allra lengsta lagi 1 mánuð, sem lokað yrði. Hún kveður meðlimi hljómsveitar- innar hafa alltaf verið til staðar og hafi þeir verið tilbúnir að hefja vinnu á ný, þegar opnað yrði. Þá kveður Sigurbjörg hljóm- sveitarstjórann hafa haft það eftir hinum stefndu, að hljómsveit- in fengi kaup, meðan lokað væri. Eyþór Þorláksson, einn af stefnendum, hefur skýrt svo frá, er hann kom fyrir dóm í máli þessu, að hann hafi ekki haft nein afskipti af samningsgerð, þegar hljómsveit stefnanda var ráðin til hinna stefndu í Leikhúskjallarann og ekki heldur hafa verið viðstaddur, þegar samningar fóru fram. Hann kveður hljómsveit- arstjórann hafa skýrt sér frá því, að hljómsveitin væri ráðin til 6 mánaða með 17 stunda vinnutryggingu á viku. Kveður hann trygginguna hafa verið bundna við ákveðna daga vikunnar, þ. e. fimmtudaga frá kl. 2000—-2330, föstudaga frá kl. 2000— 0100, laug- arðaga frá kl. 2000—0100 og sunnudaga frá kl. 2000—2330. Ey- þór kveður hljómsveitarstjórann ekki hafa minnzt á það við sig, að til stæði, að Leikhúskjallaranum yrði lokað á ráðningartíman- um vegna lagfæringa. Kveðst hann hafa fært það í tal við hljóm- sveitarstjórann að fá mánaðarfrí á samningstímanum, enn hann hafi ekki séð sér fært að veita það. Eyþór kveður það hafa verið hinn 30. júní 1967, sem hljómsveitarstjórinn hafi tilkynnt þeim í hljómsveitinni, að veitingastaðnum yrði lokað um sinn vegna lagfæringa. Segir hann, að stefndi Bjarni hafi þetta sama kvöld tilkynnt hljómsveitarstjóaranum þessa ákvörðun, en eigi gel- að sagt með vissu, hversu lengi lokað yrði, þar sem þeir hefðu ekki með framkvæmdirnar að gera, kannski yrði það hálfur mánuður, kannski maðnuður, en þó ekki gert ráð fyrir, að það yrði lengra en einn mánuður. Segir Eyþór, að hljómsveitarstjórinn hafi til- kynnt þeim í hljómsveitinni um leið eftir stefnda Bjarna, að hljóm- sveitin fengi kauptrygginguna greidda fyrir þann tíma, sem lok- 185 að væri. Eyþór kveðst hafa verið til staðar allan tímann, meðan lokað var, og ekki farið neitt burtu né heldur unnið annars staðar á meðan. Kveðst hann hafa byrjað aftur að vinna, þegar Leik- húskjallarinn var opnaður aftur hinn 8. september 1967 og unnið þar til og með 17. september sama ár, þegar hljómsveitin hætti í Leikhúskjallaranum. Kveðst hann síðan ekkert hafa unnið að hljóðfæraleik fram til áramóta 1967—-1968, er hann byrjaði að leika á Hótel Borg. Á þessu tímabili kveðst hann lítillega hafa fengizt við kennzlu, einnig á meðan hann var starfandi í Leik- húskjallaranum. Guðjón Ingi Sigurðsson, einn af stefnendum, hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu, að hann hafi ekki verið viðstaddur samningsgerð þá, sem um ræðir í málinu. Hins vegar kveðst hann hafa þær upplýsingar frá hljómsveitarstjóranum, að hljómsveitin hafi verið ráðin með 17 vinnustunda tryggingu á viku, sem bund- in hafi verið við fimmtudags-, föstudags-, laugardags- og sunnu- dagskvöld. Guðjón Ingi kveður, að hljómsveitarstjórinn hafi alls ekki minnzt á það, að Leikhúskjallaranum mundi lokað um tíma umrætt sumar 1967, þvert á móti hafi verið um það rætt, að haldið yrði áfram á fullum krafti með skemmtiatriði ráðningartímabilið, en hann kveður það hafa verið 6 mánuði. Guðjón kveður hljóm- sveitarstjórann hafa tilkynnt hljómsveitinni þann 30. júní 1967, að Leikhúskjallaranum yrði lokað um tíma vegna lagfæringa, og hafi verið talað um, að það yrði aðeins mjög stuttur tími, sem lokað yrði af þessum ástæðum. Hann telur, að hljómsveitarstjór- inn hafi ekki vitað um þessa lokun, fyrr en um leið og hann tii- kynnti það hljómsveitinni. Segir Guðjón, að talað hafi verið um, að trygging yrði greidd, á meðan á lokuninni stæði, samkvæmt því, sem hljómsveitarstjórinn hafði tilkynnt hljómsveitinni. All- an þann tíma, sem Þjóðleikhúskjallaranum var lokað, eða rúma tvo mánuði, að mætti telur, kveðst hann hafa verið til staðar hér í bænum og aldrei farið neitt burtu í lengri tíma. Hann kveðst hafa byrjað að starfa í hljómsveit á Hótel Sögu hinn 1. október 1967, eftir að hann hafi hætt störfum í Leikhúskjallaranum. Ómar Axelsson, einn af stefnendum, hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu, að hann hafi verið starfandi í hljómsveit Guð- jóns Pálssonar sumarið 1967, eða á þeim tíma, sem um ræðir í máli þessu, en kveðst ekki hafa verið viðstaddur samningsgerð við forráðamenn Leikhúskjallarans. Hann kveður hljómsveitar- stjórann hafa tjáð sér, að samið væri um 17 vinnustunda trygg- ingu á viku, bundna við fimmtudags. föstudags-, laugardags- og 186 sunnudagskvöld. Minnizt Ómar þess ekki, að hljómsveitarstjór- inn gæti bess neitt í upphafi, að lokað yrði á sumrinu, en hinn 30. júní hafi hann skýrt þeim hljómsveitarmönnum frá því, að lokað yrði um tíma vegna lagfæringa, og kveðst hann telja, að hljómsveit- arstjórinn hafi ekki vitað það fyrr en ákveðið var, að svo yrði gert. Segir hann, talað hafi verið um, að lokað yrði í mánuð eða jafn- vel styttri tíma. Ómar segir, að þeim hljómsveitarmönnum hafi verið sagt, að þeir yrðu á kaupi, meðan lokað yrði. Hann segir, að liðin muni hafa verið vika af septembermánuði, þegar hljóm- sveitin byrjaði að leika á ný í Leikhúskjallaranum. Kveðst hann hafa verið til staðar í bænum allan þann tíma og hafa ekkert unn- ið annað í millitíðinni, þ. e. a. s. nein önnur aukastörf, en hann kveðst alltaf hafa verið í föstu starfi sem skrifstofumaður með hljóðfæraleiknum. Ómar kveðst ekki hafa fengið starf sem hljóm- listarmaður aftur fyrr en í nóvember 1967 og þá aðeins einu sinni í viku. Hann segir, að talað hafi verið um, að ráðningartími hljóm- sveitarinnar væri 6 mánuðir. Vitnið Sverrir Garðarsson hljómlistarmaður hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu, að það hafi verið um mitt sumar 1967, að Guðjón Pálsson, hljómsveitarstjóri í Þjóðleikhúskjallaranum, hafi komið til sín og tjáð sér, að búið væri að loka honum, og kveður vitnið Guðjón hafa sagt sér, að stöðvaðar hefðu verið launagreiðslur hljómsveitarinnar um líkt leyti og þyrfti hann því aðstoðar í sambandi við innheimtu launanna. Vitnið segir, að er það hafi farið að inna Guðjón eftir því, hvernig samið hefði verið, þá hafi Guðjón sagt sér, að hljómsveitin hefði verið ráðinn frá 1. maí 1967 til 1. nóvember 1967, og segir vitnið, að sér hafi skilizt, að það hafi verið ákveðið til að byrja með. Vitnið segir, að hljómsveitin hafi haft 17 tíma tryggingu á viku, en um það bil mánuði eftir að beir hafi byrjað að leika, eða um 1. júní 1967, hafi veitiingamennirnir tjáð hljómsveitinni, að það gæti orðið um mánaðarstopp vegna lagfæringa á salernum Þjóðleikhússins. Vitn- ið kveður hljómsveitina hins vegar hafa ráðið sig í þeirri góðu trú, að um framtíðarstarf væri að ræða. Vitnið kveður Guðjón einnig hafa sagt sér, að veitingamennirnir í Þjóðleikhúskjallar- anum væru að reyna að selja hljómsveitina á aðra staði til þess að létta á útgjöldum fyrir sjálfa sig. Kveður vitnið Svavar Gests, sem þá hafi verið formaður Félags íslenzkra hljómlistarmanna, hafa kannað, hvort eitthvað væri hætt í því, að veitingamennirnir væru að reyna að selja hljómsveitina á aðra staði, og hafi hann í því sambandi talað við Konráð Guðmundsson, veitingamann á 187 Hótel Sögu, og hafi Konráð viðurkennt, að veitingamenn Þjóð- leikhúskjallarans hefðu boðið honum hljómsveitina í júlímánuði umrætt sumar, en hann hafi hins vegar boðizt til þess að taka hljómsveitina í ágústmánuði, en þá hafi veitingamennirnir talið, að þeir yrðu byrjaðir aftur í Þjóðleikhúskjallaranum. Vitnið seg- ir, að þeir hafi litið svo á, hann og Svavar, að með tilraunum hinna stefndu til þess að selja hljómsveitina hafi þeir viðurkennt reiðsluskyldu sína. Hinn 29. ágúst umrætt sumar kveðst vitnið hafa farið með hljómsveitarstjóranum, Guðjóni Pálssyni, og rætt við Inga B. Ársælsson, annan hinna stefndu, og þar hafi Ingi viður- kennt að hafa ráðið hljómsveitina með 17 klukkustunda trygg- ingu á viku, sem hún hafi átt að inna af hendi á 4 dögum vik- unnar, en þar sem hann hafi viljað halda hljómsveitinni, hafi hann beðið um, að tryggingin yrði lækkuð niður í 10 tíma á viku, sem inntir væru af hendi á tveimur dögum. Vitnið segir, að hinn 6. september 1967 hafi það farið með Guðjóni Pálssyni til Bjarna Bender og þar hafi Bjarni ekki neitað réttmæti kaupkrafna hljóm- sveitarinnar og hafi Bjarni þá haft samband við Inga B. Ársæls- son símleiðis og hafi Bjarni haft það eftir Inga, að hann skildi vel sjónarmið hljómsveitarmanna í sambandi við kaupkröfurnar, en hljómsveitin yrði að sækja það eftir öðrum leiðum. Vitnið kveður Bjarna í þetta sinn hafa sagt, að hann hefði getað sell hljómsveitina á Hótel Sögu í ágústmánuði og tvo mánuði á veit- ingahúsið Röðul og sparað sér þar með útgjöld. Enn fremur kveð- ur vitnið Bjarna hafa sagt, að viðgerðin hefði alltaf dregizi frá viku til viku fram yfir það, sem þeir hefðu í upphafi búizt við. Þá segir vitnið, að næsta dag, þ. e. 7. september, hafi þeir aftur hitt Bjarna Bender og hafi hann þá viðurkennt, að þeir veitinga- mennirnir hafi ráðið hljómsveitina allt sumarið. Ingi Björgvin Ársælsson hefur skýrt svo frá, er hann kom fyrir dóm í máli þessu, að það hafi verið tekið fram af hálfu hinna stefndu, þegar stefnandi réð sig til þeirra, að veitingastaðnum yrði lokað að minnsta kosti mánaðartíma, og segir stefndi Ingi, að bað hafi ekki verið á sínu valdi eða þeirra stefndu að hafa áhrif á tíma- lengd framkvæmdanna, þar sem framkvæmdir þessar hafi heyrt undir þjóðleikhússtjóra, sem hafi verið leigusali. Stefndi Ingi segir, að legið hafi fyrir bréf um lagfæringar á húsnæðinu frá heilbrigðiseftirlitinu, þar sem þess hafi verið skilyrðislaust kraf- izt, að umræddar lagfæringar færu fram. Segir hann, að það hafi komið skýrt fram af hálfu hinna stefndu þegar í upphafi, að hljóm- sveitin fengi eigi greidd laun, meðan á lagfæringum þessum stæði. 188 Einnig hafi verið svo um samið, að hljómsveitin hæfi aftur störf hjá stefndu að loknum umræddum lagfæringum og hafi talazt svo til, að hljómsveitinni væri frjálst að leita sér annarra starfa á meðan, hvort sem væri hljómsveitarstörf eða á öðrum sviðum. Stefndi Ingi kvaðst hafa haft hönd í bagga með ráðningu hljóm- sveitarinnar, en þó muni hljómsveitarstjórinn fyrst hafa talað við meðstefnda Bjarna Bender, enda muni þeir hafa verið eitthvað kunnugir fyrir, en sjálfur kveðst stefndi Ingi ekki hafa þekkt hljóm- sveitarstjórann, Guðjón Pálsson, neitt persónulega. Hann segir, að Þegar ráðning hljómsveitarinnar hafi átt sér stað, hafi þeir stefndu báðir og hljómsveitarstjórinn hitzt einu sinni, að hann telur, og kveðst hann geta bætt því við, að hljómsveitarstjórinn hafi sótt það nokkuð fast að fá þetta starf. Varðandi efni ráðningarsamn- ingsins segir stefndi Ingi, að svo hafi verið um samið, að hljóm- sveitin léki fjögur kvöld í viku, meðan leikár Þjóðleikhússins stæði yfir og leikið væri í Þjóðleikhúsinu. Og kveðst hann vilja taka fram í þessu sambandi, að starfsemi Leikhúskjallarans sé ákaflega nátengd starfsemi Þjóðleikhússins. Þessi fjögur kvöld, sem um hafi verið samið, segir stefndi Ingi, hafa verið fimmtu- dags-, föstudags-, laugardags- og sunnudagskvöld. Þá kveðst hann vilja bæta því við, að ráð hafi verið fyrir því gert, að hljómsveit- in væri reiðubúin að taka að sér vinnu önnur kvöld, ef vinna félli til eða tilefni gæfist. Stefndi Ingi segir, að svo hafi verið um samið, að hljómsveitin fengi greitt fyrir þá vinnu, sem hún innti af hendi, en ekki hafi verið samið um neina hámarkstrygg- ingu fyrir hana á viku. Tekur hann og sérstaklega fram, að þegar hljómsveitin hafi unnið fjögur kvöld í viku, þá hafi það verið um það bil 17 tímar. Stefndi Ingi tekur einnig fram, að hljóm- sveitarstjóranum hafi verið fullkunnugt, hvers eðlis vinnan væri, eða mátt vera það, þar sem hann muni áður hafa starfað við hljóðfæraleik í Leikhúskjallaranum. Stefndi Ingi tekur fram, að Leikhúskjallarinn hafi verið opnaður að viðgerð lokinni, eins fljótt og frekast hafi verið kostur á, og hafi það verið gert með undanþágu, þar sem ekki hafi verið lokið endanlega frágangi á salernisskálum. Hann segir, að Leikhúskjallarinn hafi verið opn- aður 7, september um haustið 1967, en þá hafi Þjóðleikhúsið ekki verið byrjað starfsemi sína og hafi þá verið haft opið aðeins þrjú kvöld í viku, meðan svo hafi verið, en að öðru leyti hafi starf- semi Þjóðleikhúskjallarans verið með eðlilegum hætti. Stefndi Ingi segir, að þeir stefndu hafi frekar gert ráð fyrir því, að lag- færingin tæki skemmri tíma en raun hafi orðið á, en hann kveðst 189 vilja ítreka það, að þeir hafi ekki haft neina aðstöðu til að hafa áhrif á gang framkvæmdanna, enda þótt þeir hafi rekið á eftir framkvæmdum við þjóðleikhússtjóra, eins og aðstæður hafi leyft, svo og við aðra þá, sem með viðgerðirnar hafi haft að gera. Stefndi Ingi gerir þær athugasemdir, eftir að honum hafði verið kynnt málavaxtalýsing stefnanda svo og framburður hljómsveitarstjór- ans, að hljómsveitarstjóranum hafi verið kunnugt um það þegar í upphafi, að húsinu yrði lokað um tíma vegna lagfæringa. Þá segir stefndi Ingi og, að stefnanda hafi verið gert ljóst í upphafi ráðningar, að ekki yrði um neinar kaupgreiðslur að ræða, meðan húsinu væri lokað. Tekur hann fram, að í sumum veitingahúsum sé venja að ráða hljómsveit aðeins frá degi til dags, og megi m. a. af því sjá, hvílík fjarstæða það hafi verið að ráða hljómsveit á fullu kaupi tiltekinn tíma, meðan engin starfsemi hafi átt sér stað í veitingahúsinu og þar af leiðandi engar tekjur. Stefndi Ingi segir, að tímakaup það, sem samið hafi verið um við stefnendur, hafi verið hærra en kjarasamningar Sambands veitinga og gisti- húsaeigenda og Félags íslenzkra hljóðfæraleikara hafi gert ráð fyrir á þeim tíma. Tekur hann og fram, að hann telji, að ekki hafi í þessu tilfelli verið um svo frábæra starfskrafta að ræða, að raunverulega væri tilefni til að greiða þeim hærra kaup en öðrum. Kveðst hann því líta á þessar greiðslur til þeirra sem ívilnun, enda hafi hljómsveitin ekki verið búin að geta sér neitt orð sem slík. 'Stefndi Ingi tekur fram, að allan þann tíma, sem hér um ræðir, hafi verið alveg örðugleikalaust að ráða hljóm- sveitir, enda hafi verið verulegt framboð á þeim á þessum tíma. Stefndi Ingi viðurkennir, að rétt sé, að þeir stefndu hafi gert til- raunir til þess að fá inni fyrir hljómsveitina, á meðan á lokun Leikhúskjallarans stæði, án þess þó að hann teldi þá stefndu á nokkurn hátt skuldbundna til þess, og telur stefndi þetta ein- ungis hafa verið af velvilja gert. Þá segir stefndi Ingi, að launa- kröfur af hálfu stefnanda fyrir þann tíma, sem lokað hafi verið veitingahúsinu, hafi ekki verið hreyft, fyrr en örfáum dögum áður en opnað var. Stefndi Ingi segir, að í viðræðum þeim, sem farið hafi fram milli hans og hljómsveitarstjórans og fulltrúa F. Í 4. hafi stefnandi, Guðjón Pálsson, látið í ljós, að honum þætti þetta ekki nægilega mikil vinna, en stefndi kveðst hafa gert honum fulla grein fyrir því, að starfsemi Leikhúskjallarans yrði með þessum hætti, jafnframt sem hann hafi gefið honum kost á því, sem áður hafi verið ráð fyrir gert, að annast hljómsveitarstörf í Leikhúskjallaranum innan þess ramma, sem stefndi kvaðst mundu 190 ákveða, eftir því sem tilefni gæfist til. Stefndi kveðst vilja taka fram til skýringar á framanrituðu, að rekstur hússins sé með þeim hætti, að aðra daga, t. d. þriðjudaga og miðvikudaga, komi fyrir, að samkvæmi séu haldin í húsinu, þar sem hljómsveitin leiki, t. d. frá klukkan 0900—-0100 eða 0200. Þá tekur stefndi Ingi fram, að eftir viðræður þær, sem fram hafi farið við hljóm- sveitarstjórann, hafi hann orðið þess var, að viðhorf hans hafi verið mjög einhliða, sem hafi komið m. a. fram í því, að hann hafi haft uppi óbilgjarnar og óraunhæfar kröfur, en haldi sig hins vegar ekki hafa neinar skyldur við stefndu sem atvinnurekanda. Segir stefndi Ingi, að þessum viðskiptum við stefnanda hafi lokið með þeim hætti, að hann og hljómsveit hans hafi hætt störfum í Leikhúskjallaranum, og að því er stefndi segir sér virðast, af þeirri ástæðu, að hljómsveitarstjórinn hefði ekki aðstöðu til að ákvarða sjálfur sinn vinnutíma og í rauninni rekstrarfyrirkomu- lag hússins. Stefndi Ingi segir, að lagfæring sú, sem fram hafi farið á veitingahúsinu í umrætt sinn, hafi verið umfangsmikil, en upphaflega, þegar þeir stefndu hafi rætt við bjóðleikhússtjóra um lagfæringar þær, sem staðið hafi fyrir dyrum, þá hafi verið ráð fyrir gert, að framkvæmdir mundu taka einn mánuð. Raunin hafi hins vegar orðið sú, að framkvæmdirnar hafi staðið yfir í 9 vikur. Stefndi Ingi tekur fram, að aldrei hafi orðið neitt sam- komulag á milli hans og Sverris Garðarssonar. Stefndi Biarni Bender Róbertsson hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu eftir að hafa staðfest málavaxtalýsingu í grein- argerð á dskj. nr. 4, að tímakaupið sé rétt tilgreint af hálfu stefn- anda, en hins vegar hafi stefnandi ekki verið tryggð nein lág- markskauptrygging á viku, en á þeim tíma, sem ráðning hljóm- sveitarinnar hafi farið fram, hafi yfirleitt verið um 17 klukku- stunda vinnu að ræða á viku og stundum meira. Hafi og verið rætt um, að stefnandi nyti þeirrar vinnu, sem til félli, auk fram- angreindra fjögurra daga, sem opið hafi verið. Stefndi Bjarni Bender segir, að stefnanda hafi verið gert það ljóst þegar við ráðningu, að veitingahúsinu yrði lokað um tíma, þar sem lægi fyrir bréf frá heilbrigðisyfirvöldum, þar sem krafizt væri lag- færinga að viðlagðri lokun. Segir stefndi Bjarni Bender, að þó hafi komið til tals að reyna að komast hjá lokun, ef hægt væri, en það hafi komið á daginn hins vegar, að það væri óumflýjan- legt að loka um tíma, meðan lagfæring færi fram. Um mánaða- mót maí - júní segir stefndi Bjarni Bender, að þeir stefndu hafi aftur haft tal um þetta við stefnanda með það fyrir augum að 191 segja hljómsveitinni upp með mánaðarfyrirvara, þar sem séð hafi verið, að ekki yrði komizt hjá því að loka veitingastaðnum um sinn af áðurgreindum orsökum. Segir stefndi Bjarni Bender, að ós veirestjórinn, Guðjón Pálsson, hafi þá sagt, að það kæmi r mjög illa að fá uppsögn, þar sem hann væri tiltölulega nýráð- inn í húsið og búinn að ráða menn úr öðrum hljómsveitum til sín, og hafi þá orðið að samkomulagi, að stefnanda yrði ekki sagt upp og gagnkvæmur skilningur kæmi til, er til lokunar kæmi og hljóm- sveitin byrjaði aftur, þegar opnað yrði á ný. Segir stefndi Bjarni Bender, að komið hafi til tals, að báðir aðiljar reyndu að útvega stefnanda vinnu, þ. e. hljómsveitinni, á meðan á lokun veitinga- hússins stæði, og kveðst hann hafa reynt það, en þó án allra skuld- bindinga, en það hafi ekki tekizt. Kveðst stefndi Bjarni Bender í þessu sambandi hafa hringt út á land og leitað fyrir sér með vinnu fyrir hljómsveitina og einnig hér innanbæjar. Hins vegar kveður hann aldrei hafa komið til greina, að stefnandi fengi greitt kaup frá stefndu þann tíma, sem lokað væri vegna viðgerðarinn- ar, Stefndi Bjarni Bender segir, að hann hafi ekki vitað neitt, agfæring á Leikhúskjallaranum tæki langan tíma, en hann agir. að talað hafi verið um einn mánuð. Stefndi Bjarni Bender segir, eins og áður sé komið fram, hafi aldrei komið til, að stefn- andi fengi neinar greiðslur frá hinum stefndu, meðan Leikhús- kjallaranum væri lokað vegna viðgerðanna. Hins vegar segir hann, að hljómsveitarstjórinn, Guðjón Pálsson, hafi komið til sín á þeir tíma, sem lokað var, og tjáð sér, að hljómsveitarmenn væru fé- vana, og leitað fyrir sér um, hvort stefndu vildu greiða þeim eitt- hvað sem fyrirframgreiðslu, er kæmi til frádráttar, þegar þeir hæfu störf að nýju, eftir að hpnað ri. Kveðst hann hafa svarað þessari málaleitan hljómsveitarstjórans neitandi, þar sem enginn rekstur væri í veitingahúsinu. Stefndi Bjarni Bender segir, að þeir stefndu hafi gert það, sem í þeirra valdi hafi staðið, til þess að framkvæmdum í Leikhúskjallaranum yrði hraðað, eins og hægt væri, þannig að hægt væri að opna sem fyrst á ný. Hann segir, að það sé rétt, að þeir stefndu hafi orðið að takmarka rekstur veitingahússins við tvö kvöld í viku, fyrst eftir að opnað hafi verið á ný í september, enda hafi þá Þjóðleikhúsið ekki verið tekið til starfa að loknu sumarleyfi. Tekur hann fram, að það hafi verið að sjálfsögðu þeirra stefndu að ákveða rekstrarfyrir- komulag veitingahússins, enda hafi hljómsveitin alltaf fengið greidda þá vinnu, sem þeir hafi unnið, enda hafi þeir leikið meira en þessa tvo föstu daga, sem áður séu nefndir. Stefndi Bjarni < kr | 192 Bender kveðst munu hafa átt frumkvæðið að því að tala við hljóm- sveitarstjórann, Guðjón, um það, að þá stefndu kæmi til með að vanta músik í Leikhúskjallarann, og síðan hafi það þróast á þann veg, að Guðjón hafi ráðið sig hjá þeim stefndu með hljómsveit sína. Hefur nú verið rakið það helzta, sem fram hefur komið við aðiljayfirheyrslur og vitnaleiðslur í málinu. Stefnandi sundurliðar kröfur sínar sem hér segir: 1. Laun fyrir vinnuvikurnar 3/7—3/9, 9 vikur, kr. 20.995.00 pr. viku kr. 188.995.00 2. Eftirstöðvar vinnulauna fyrir vinnuvikurnar 4/9—17/9, 2 vikur, kr. 4.322.50 pr. viku — 8.645.00 Kr. 179.600.00 3. Bótakrafa vegna samningsrofa a. Umsamin laun fyrir vinnuvikurnar 18/9—29/10, 6 vikur, kr. 20.995.00 pr. viku, samtals kr. 125.970.00 b. Frá dragast tekjur hljómsveitar- innar af hljóðfæraleik 21/9—1/11, kr. 47.780.00 kr. 78.190.00 Samtals kr. 275.790.00 Eins og þegar er komið fram, reisir stefnandi dómkröfur sínar í máli þessu á því, að um samningsrof hafi verið að ræða af hálfu hinna stefndu, og eigi hann því bótakröfu á hendur þeim vegna þess tjóns, sem hann hafi af því beðið. Samið hafi verið munn- lega um það, að ráðningartímabilið skyldi vera 6 mánuðir, þ. e. frá 1. maí til 1. nóvember, en ráðningarkjörin þau, að laun hljóm- sveitarinnar skyldu vera kr. 1.235.00 á klukkustund (að meðtöldu orlofi o. fl.) og hljómsveitinni tryggð að minnsta kosti 17 klukku- stunda vinna á viku, sem innt skyldi af hendi á fimmtudags-, föstudags-, laugardags- og sunnudagskvöldum. Kauptrygging hljómsveitarinnar hafi þannig verið kr. 20.995.00 á viku. Þennan samning hafi hinir stefndu vanefni með því að neita að greiða stefnanda fyrir þann tíma, sem Leikhúskjallaranum hafi verið lokað á samningstímanum, og draga síðan af kaupinu, eftir að opnað var á ný, en enginn fyrirvari hafi verið gerður af hálfu 193 hinna stefndu um, að lokað yrði og að greiðslur til stefnanda féllu niður á meðan eða lækkuðu af þeim sökum. Hinir stefndu reisa hins vegar sýknukröfu sína á því, að stefn- anda hafi þegar í upphafi verið tjáð, að Þjóðleikhúskjallaranum yrði lokað um mánaðamótin júní - júlí vegna viðgerða og breytinga á húsnæðinu, en sú viðgerð tæki eigi skemmri tíma en mánuð. Hafi orðið að samkomulagi, að hljómsveitin tæki eigi laun fyrir þann tíma, sem lokað yrði, heldur fengi hún aðeins greitt fyrir þá vinnu, sem hún innti af hendi, og ekki hafi verið samið um neina lágmarkstryggingu fyrir hana á viku. Hljómsveitin hafi fengið alla þá vinnu, sem hún hafi innt af hendi fyrir stefndu, skilvíslega greidda og eigi því engar kröfur á hendur hinum stefndu í máli þessu. Samkvæmt því, sem fram hefur komið í málinu, er ekki ágrein- ingur um lengd upphaflegs ráðningartíma, það er 6 mánuði. Hins vegar greinir aðilja á um eftirgreind atriði: 1. Hvort stefnanda hafi verið það ljóst, þegar við upphaf ráðn- ingartímans, að gera mætti ráð fyrir eins mánaðar hléi (eða lengra) án launa. 2. Hvort samið hafi verið um lágmarkskauptryggingu. Eins og þegar er fram komið, var ekki gerður neinn skriflegur samningur um ráðningu þá, sem mál þetta er risið af, heldur samið munnlega. Samkvæmt vottorðum á dskj. nr. 5 og nr. 8, sem ekki hefur sér- staklega verið mótmælt, sögðu allir meðlimir hljómsveitarinnar upp föstum störfum í hljóðfæraleik í öðrum veitingahúsum, þegar þeir réðu sig til hinna stefndu. Gegn eindregnum mótmælum stefn- anda, sem studd eru með framburði vitnisins Sverris Garðarssonar, þykja stefndu eigi hafa fært sönnur að þeirri staðhæfingu sinni, að svo hafi samizt, að stefnandi nyti eigi launa allt samningstíma- bilið. Hið sama gildir, að því er tekur til staðhæfingar hinna stefndu um það, að eigi hafi verið um neina lágmarkskauptrygg- ingu samið. Stefnandi hefur dregið frá kröfum sínum í málinu laun fyrir hljóðfæraleik, sem hann hefur fengið frá öðrum aðiljum á samn- ingstímabilinu, eftir að hann hætti hjá hinum stefndu. Þykir því bera að taka kröfur hans, sem ekki hefur verið mótmælt tölulega, til greina að fullu, þó þannig, að vextir ákveðast 7% ársvextir. Eftir þessum úrslitum ber því að dæma hina stefndu til að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 50.000.00. Valgarður Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. 13 194 Dómsorð: Stefndu, Bjarni Bender og Ingi B. Ársælsson, greiði annar fyrir báða og báðir fyrir annan persónulega og vegna einka- fyrirtækis síns, Þjóðleikhússkjallarans (sic), stefnanda, hljóm- sveit Guðjóns Pálssonar, kr. 275.790.00 með 7% ársvöxtum af kr. 197.600.00 frá 15. september 1967 til 12. janúar 1968 og sömu ársvöxtum af kr. 275.790.00 frá þeim degi til greiðslu- dags og kr. 50.000.00 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirt- ingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Mánudaginn 26. febrúar 1973. Nr. 123/1972: Björn Halldórsson (Sigurður Gizurarson hrl.) gegn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson. Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jörundsson. Söluskattur. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 5. október 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 3. s. m. Kreft hann þess, að stefnda verði dæmt að greiða honum kr. '9.689.00 með 8% ársvöxtum frá 20. október 1970 til greiðsludags og málskostn- að í héraði. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og mál þetta væri ekki gjafsóknarmál, en hann fékk gjaf- sóknarleyfi fyrir Hæstarétti 10. apríl 1972. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Samkvæmt málflutningi krefur áfrýjandi stefnda um end- urgreiðslu á viðbót við söluskatt, sem áfrýjanda var gert að 195 greiða og hann galt, vegna þess að skattayfirvöld hækkuðu söluskattsskylda veltu hans á árinu 1969 frá framtali á sölu- skattsskýrslum. Var hækkun þessi vegna greiðslna, sem á- frýjandi fékk vegna hárskerastarfa fyrir stofnanir þær, er í héraðsdómi greinir. Fyrir Hæstarétti er því ekki haldið fram at stefnda, að áfrýjandi hafi með fyrirvaralausri greiðslu á sölu- skattinum firrt sig rétti til að vefengja skattlagninguna og endurkrefja stefnda um það fé, sem hann galt, og enginn ágreiningur er með aðiljum um fjárhæð dómkröfu áfrýjanda. Þykir því mega legsja dóm á málið að efni til, þótt nokkuð skorti á rækilega sagnaöflun. Áfrýjandi hafði fasta starfsstöðu sem hárskeri. Þau störf, sem hann vann fyrir Elli- og hjúkrunarheimilið Grund, Elii- og dvalarheimilið Ás, vistheimilið í Arnarholti og Hrafnistu, voru þáttur þeirrar starfsemi, þótt unnin væri utan hárskera- stofunnar. Verður að telja, að honum hafi borið að innheimta söluskatt vegna þeirrar þjónustu, sem hann lét stofnunum þessum í té, sbr. 2. mgr. 2. gr. og f lið 4. gr. laga nr. 10/1960, en ekki verður álitið, að þær hafi endurselt vistmönnum þá þjónustu, þannig að áfrýjandi væri undan þeirri skyldu þeg- inn að krefja þær um söluskatt vegna ákvæða 3. gr. nefndra laga. Ekki verður undanþága frá þeirri skyldu heldur reist á 6. tl. 7. gr. laganna, sbr. og 7. tl. 10. gr. reglugerðar nr. 15/ 1960, sem eigi brýtur gegn greindu ákvæði laganna. Og þar sem áfrýjanda var skylt að standa skil á söluskattinum, þótt hann heimti hann ekki hjá þeim, sem hann vann fyrir, þá ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm, þó svo, að málskosinað- ur í héraði falli niður. Málskostnaður í Hæstarétti fellur niður. Allur gsjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr rík- issjóði, þar með talin sjafsóknarlaun skipaðs talsmanns áfrýi- anda fyrir Hæstarétti, kr. 12.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður að öðru leyti en tekur til ákvæðis um málskostnað. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niðu:. 196 Gjafsóknarkostnaður áfrýjanda, Björns Halldórssonar, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skipaðs talsmanns hans, Sigurðar Gizurarsonar hæstaréttarlögmanns, kr. 12.000.00. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 14. febrúar 1972. Mál þetta, sem dómtekið var 31. janúar s.l., hefur Sigurður Gizurarson héraðsdómslögmaður höfðað f. h. Björns Halldórsson- ar, Lynghaga 14, Reykjavík, fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 4. janúar 1971, gegn fjármálaráðherra f. h. ríkis sjóðs. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 9.689.00 með 8% dráttarvöxtum frá 20. októ- ber 1970 til greiðsludags ásamt málskostnaði samkvæmt gjaldskrá L. M.F. Í. Stefndi hefur krafizt sýknu af öllum kröfum stefnanda og máls- kostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. Málið var þingfest 7. janúar 1971 og dómtekið að loknum munn- legum málflutningi 17. janúar s.l. Áður hafði verið leitað um sátt- ir, en án árangurs. Hinn 24. janúar s.1. var málið endurupptekið og dómtekið að nýju 31. janúar s.l. Málavextir eru þeir, að stefnandi rekur rakarastofu hér í borg, en jafnframt starfar hann að rakaraiðn fyrir Elliheimilið Grund í Reykjavík og Hveragerði og fyrir vistheimilið að Arnarholti. Stefnandi starfaði um tíma einnig fyrir elliheimilið Hrafnistu, en hætti þeim starfa fyrir um það bil tveimur árum að eigin sögn. Við endurskoðun á söluskatti stefnanda hækkaði skattstjóri söluskattsskylda veltu hans um tekjur frá þessum aðiljum, sam- tals að fjárhæð kr. 122.366.00, en tekjur þessar komu fram á fram- tali stefnanda til tekju- og eignarskatts fyrir skattárið 1969. Þar af leiðandi var söluskattur hækkaður um kr. 8.537.00. Jafnframt voru reiknaðir dráttarvextir af þessari fjárhæð fyrir tímabilið frá 15. janúar 1970 13.5%, eða kr. 1.152.00, þegar ríkisskattanefnd tók til úrskurðar kæru stefnanda út af söluskattslagningu þessari. Eftir skjölum málsins kærði stefnandi söluskatt þennan með kæru til skattstjóra, dags. 12. október 1970 og með kæru til ríkis- skattanefndar, dags. 15. október 1970. Hinn 9. nóvember 1970 kvað ríkisskattanefnd upp úrskurð sinn vegna kæru þessarar, og er úrskurður ríkisskattanefndar svohljóðandi: 197 „Reykjavík 9. nóv. 1970. Í tilefni söluskattskæru Björns Halldórssonar, Lynghaga 14, Reykjavík, nafnnr. 1333-4684, dags. 15. okt. 1970, hefur ríkisskatta- nefnd kveðið upp svofelldan úrskurð: „Kröfur kæranda: Að söluskattsviðbót fyrir árið 1969, kr. 8.537.00, auk dráttar- vaxta, verði felld niður. Forsendur ríkisskattanefndar: Við endurskoðun á söluskatti hækkaði skattstjóri söluskatts- skylda veltu um tekjur frá Hrafnistu D. A. S., Borgarsjóði (Arnar- holt), Elli- og hjúkrunarheimilinu Grun og Elli- og dvalarheimil- inu Ási í Hveragerði, samtals að upphæð kr. 122.366.00, sem fram komu á framtali kæranda til tekjuskatts og eignarskatts fyrir skattárið 1969, og er ofangreindur söluskattur á lagður samkv. því. Kæra til skattstjóra, dags. 12. okt. 1970, hljóðar svo: „„Með tilkynningu yðar, dags. 5. þ. m., teljið þér söluskatt minn fyrir árið 1969 vanreiknaðan um kr. 8.537.00 auk dráttarvaxta. Að fengnum upplýsingum hjá yður er hér um að ræða það, að þér reiknið söluskatt á vinnu mína hjá Elli-og hjúkrunarheim- ilinu Grund og hjá Hrafnistu (D. A. S.). Hér hlýtur að vera um leiðinlegan misskilning að ræða. Samkvæmt yfirlýsingum, sem hér með fylgja frá viðkomandi líknarstofnunum, hefi ég haft hjá þeim ákveðið mánaðarkaup fyrir vinnu mína hjá þeim og ákveðinn vinnutíma án tillits til fjölda þeirra, sem þjónustu minnar nutu. Báðar stofnanirn- ar lögðu til húsnæði, húsgögn og aðra aðstöðu til framkvæmda starfs míns, en kaup mitt var fast fyrir hvern mánuð, og er það talið fram á skattaskýrslu minni. Þessari vinnu minni má algjörlega jafna við aðra heilbrigðis- og hreinlætisþjónustu, sem þessar stofnanir láta vistmönnum sín- um Í té, svo sem viðhald og þvott fatnaðar, fótaaðgerðir, o. s. frv., og mun það fólk, sem þessa þjónustu innir af hendi, ekki vera krafið um söluskatt af launum sínum. Ég hefi ekki fengið neinn söluskatt greiddan á þessi laun mín. Sé þetta starf mitt söluskattsskylt, ber yður því að innheimta það hjá viðkomandi stofnunum. Af framangreindum rökum mótmæli ég algjörlega réttmæti fyrr- greindrar kröfu yðar um vangoldin söluskatt og tel hana á mis- skilningi byggða — og neita því greiðslu hennar.“ Vottorð Sigrúnar V. Ásgeirsdóttur f. h. Elli- og hjúkrunarheim- 198 ilisins Grundar og f. h. Elli- og dvalarheimilisins Áss, dags. 12. okt. 1970, hljóðar svo: „Hér með vottast, að hr. Björn Halldórsson, hárskeri, Lynghaga 14, R., hefur fengið föst mánaðarlaun sem hárskeri við stofnanir Elli. og hjúkrunarh. Grund og Elli- og dvalarheimilið Ás í Hvera- gerði frá 1/9 1965 fram til þessa dags. Upphæðin nam á s.l. ári kr. 3.170.00 per mánuð.“ Rétt er að geta þess hér, að samkv. áðurnefndu framtali kæranda til tekjuskatts og eignarskatts námu laun kæranda frá Grund kr. 33.641.00 og frá Ási kr. 14.850.00 fyrir árið 1969. Vottorð Guðlaugar Sigurbjörnsðóttur f. h. Hrafnistu D. Á. S., dags. 12. okt. 1970, er svohljóðandi: „Ég staðfesti hér með, að Björn Halldórsson, rakarameistari, hefur verið á föstum mánaðarlaunum á Hrafnistu D.A.S. þau ár, sem að hann hefur unnið hér.“ Í kæru til ríkisskattanefndar, dags. 15. okt. 1970, segir m. a. svo: „Þar sem ég var fastur starfsmaður Elli- og hjúkrunarheimilis- ins Grundar og Hrafnistu þetta ár og áður með föst mánaðarlaun, eins og meðfylgjandi vottorðsafrit bera með sér, leyfi ég mér nú og hér með að kæra til yðar yfir þessari álagningu vangoldins söluskatts og óska, að hann verði niður felldur, þar sem mér ber ekki að greiða söluskatt af föstum launum frekar en aðrir launþegar.“ Kærandi er rakarameistari að iðn og rekur rakarastofu að Hjarðarhaga 47 (Rakarastofu Vesturbæjar) samkv. skattgögnum. Hann telur fram til frádráttar tekjum bifreiðanotkun vegna at- vinnu sinnar, sem væntanlega mun eiga við iðnþjónustu hans utan rakarastofu hans. Það er alkunna, að það hefur lengi tíðkazt, að rakarar láti í té þjónustu sína utan vinnustofa sinna. Samkv. o-lið 4. gr. laga nr. 10/1960 um söluskatt er vinna eða þjónusta látin í té af iðnaðarmönnum söluskattsskyld. Þótt kærandi hafi í þeim tilvikum, sem um ræðir í þessu kærumáli, samið um mán- aðarlega þóknun á hverjum vinnustað, og þá væntanlega með til- liti til fjölda dvalarmanna á hverjum stað, þykir það ekki fyrra hann söluskattsskyldu. Umrædd starfsemi kæranda utan vinnustofu sinnar þykir ekki falla undir undanþáguákvæði 9. töluliðs 10. gr. reglugerðar nr. 15/1960 um söluskatt, enda lítur ríkisskattanefnd svo á, að hér sé um venjuleg rakarastörf að ræða. 199 Samkv. 10. gr. áðurnefndra laga um söluskatt ber kæranda að standa skil á skattinum, jafnvel þótt hann hafi vanrækt að taka söluskatt af umræddri vinnu sinni utan vinnustofu sinnar. Samkv. framanrituðu verður ekki fallizt á kröfu kæranda um niðurfellingu söluskattsviðbótarinnar. Tilkynning skattstjóra um álagningu söluskattsviðbótarinnar er dags. 5. okt. 1970, og bar því að reikna dráttarvexti fyrir tíma- bilið 15. janúar til 14. okt. 1970 13.5% af kr. 8.537.00, eða kr. 1.152.00 í stað kr. 1.024.00. Ber því að hækka dráttarvexti fyrir tímabilið um kr. 128.00. Úrskurðarorð: Söluskattsviðbót fyrir árið 1969, kr. 8.537.00, standi óbreytt. Dráttarvextir fyrir tímabilið 15. jan. til 14. okt. 1970 hækki um kr. 128.00, eða úr kr. 1.024.00 í kr. 1.152.00.““ Þessum málalokum vildi stefnandi eigi una og höfðaði mál það, sem hér liggur fyrir. Í stefnu er reyndar ekki tekið fram, að stefnukrafan sé krafa um endurgreiðslu á söluskatti, og er mála- tilbúnaði lögmanns stefnanda áfátt að þessu leyti, en þegar litið er á greinargerð lögmanns stefnda á dskj. nr. 4, þá telur hann, að hér sé um endurgreiðslukröfu að ræða, og virðist það einnig liggja fyrir af skjölum málsins, og sama kom fram í málflutningi. Stefnandi rökstyður kröfur sínar m. a. með því, að aðalákvæði laga um söluskatt nr. 10/1960 séu í 2. og 3. gr. laganna. Til árétt- ingar á þeim greinum komi svo 4. gr. sem sé eins konar leið- beiningarákvæði. Í 2. mgr. 2. gr. laganna segi: „Hver sá, sem selur eða afhendir í atvinnuskyni vöru eða verðmæti, og hver sá, sem innir af hönd- um vinnu eða þjónustu, skal með þeim takmörkunum, sem gerð- ar eru í lögum þessum, innheimta söluskatt skv. 1. mgr. og standa skil á honum í ríkissjóð.“ Í3. gr. 1. mgr., laganna er svo sett sú takmörkun, sem í þessu tilviki skipti höfuðmáli: „Söluskattskylda af seldri vöru eða vinnu skal almennt bundin við síðasta stig viðskipta, það er sölu til neytanda, en neytandi telst sá, sem ekki endurselur vöru eða vinnu í atvinnuskyni, sbr. næstu málsgr. hér á eftir. Sé eigi annað fram tekið í lögum þessum, er sala á vörum skattfrjáls til aðilja, sem kaupir þær til að selja aftur í atvinnu- skyni eða sem efni í vöru, er hann hefur atvinnu af að framleiða 200 eða selja, enda hafi hann tilkynnt starfsemi sína skv. 11. gr. Með sama hætti og með sömu skilyrðum er skattfrjáls sala á vinnu til aðilja, sem endurselur verðmæti hennar.“ Í 2. mgr. 3. gr., sé sett sem skilyrði, að sá, sem hafi atvinnu af því að selja vinnu, hafi tilkynnt starfsemi sína samkvæmt 11. gr. laganna. Tilkynningarskylda þessi hvíli á þeim, sem hafi at- vinnu af að selja vinnu til neytenda, og séu það vinnuveitendur stefnanda í máli þessu. Af greindum lagastöðum megi ljóst vera, að stefnanda beri ekki að gjalda söluskatt af vinnulaunum sínum, þar sem vinna hans sé ekki söluskattsskyld. Söluskatsskylda sé bundin við síðasta stig sölu á vinnu rakara, en það sé sala stofnana þeirra, sem stefnandi starfi hjá, til vistmanna sinna á þjónustunni. Samkvæmt 11. gr. virðist þessum stofnunum vera skylt að til- kynna sölu sína á hárskurði o. fl. til vistmanna sem söluskatts- skylda þjónustu. Það virðist þær ekki hafa gert. Sé þá fjarstæða, að heimilt sé að láta þá vanrækslu bitna á mönnum, sem taki föst laun hjá stofnunum þessum fyrir vinnu sína. Sé ljóst, að jafnvel þótt stefnandi þessa máls hefði tekið laun hjá stofnunum þessum miðað við tölu seldra hárskurða hverju sinni, hefði hann samt ekki átt að gjalda söluskatt af þeirri sölu, þar sem hann hefði ekki selt til neytanda, heldur til stofnunar, sem síðan end- urselji til neytanda. Það virðist vera ljóst, að greiða beri söluskatt af hárskurði og þess háttar þjónustu, sbr. f lið 4. gr. laga nr. 10/1960, en skatt skuli greiða af síðasta viðskiptastiginu. Í tilvitnuðu ákvæði sé talað um, að söluskattsskyld sé þjónustan, þegar hún sé látin í té í rakarastofum og öðrum snyrtistofum. Það megi til sanns vegar færa, að þjónusta stefnanda hafi verið látin í té í rakarastofu eða snyrtistofu, en það hafi ekki verið hans eigin rakarastofa, heldur rakara- eða snyrtistofur þeirra stofnana, sem hann starfi hjá, enda vinni hann þar störf sín með tækjum þessara stofnana. Það virðist stórhættuleg stefna af hendi skattayfirvalda að kin- oka sér við að innheimta söluskattinn af þeim aðiljum, sem lög- um samkvæmt eigi að greiða hann, ef einhver eigi að greiða hann á annað borð, þ. e. þeim stofnunum, sem stefnandi vinni hjá. Slíkt yrði söluskattsskyldum aðiljum hvatning til að vanrækja tilkynn- ingarskylðu samkvæmt 11. gr. laga nr. 10/1960. Hitt sé og ótvírætt, að vanræki söluskattsskyldur aðili, sem selji þjónustu til neytenda, að tilkynna söluskattsskyldu sína, þá geti skattstjórnin ekki lagt skattinn á sarfsmenn þessa aðilja, nema 201 ótvíræð lagaheimild sé til þess. Hún sé ekki hér fyrir hendi. Þetta ieiði m. a. af svonefndri lagaheimildarreglu, sem kveði svo á, að stjórnvöld verði í öllum skiptum sínum við borgarana að hafa ótvíræða heimild til athafna sinna í settum lögum eða rótgróinni réttarvenju. Því sé ekki að heilsa í því tilviki, sem hér sé um að ræða. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að hann hafi samið um ákveðin mánaðarlaun, hann fái þau, hvort sem hann klippi eða ekki. Áhættan sé því stofnunarinnar en ekki stefnanda, enda séu mánaðarlaunin ákveðin að öllum líkindum að sama skapi lægri en ef stefnandi hefði áhættuna af því, að enginn léti klippa sig hjá honum. Það séu haldlaus rök með söluskattsskyldu, að samningar manna geti ekki haft áhrif á skyldur þeirra gagnvart hinu opinbera. Samningar stefnanda um föst mánaðarlaun hafi aldrei verið gerðir í því skyni að komast hjá söluskatti. Ef það hefði við samningsgerð hvarflað að stefnanda, að hann ætti að greiða söluskatt af föstum launum sínum, hefði hann vitaskuld áskilið sér hærri mánaðarlaun. Enda þótt starf stefnanda falli ekki undir undanþáguákvæði frá söluskatti, sé ekki þar með unnt að leggja á hann söluskatt, þegar hann sé ekki söluskattsskyldur samkvæmt meginreglu laga um söluskatt í 3. gr., 1. mgr. Til þess að vikið verði frá aðalreglu þessari, verði að vera ótvírætt sérákvæði, er felli söluskattsskyldu á stefnanda. Slíku sérákvæði sé ekki til að dreifa í lögum um söluskatt nr. 10/1960. Af hálfu stefnda er því mótmælt, að stefnandi hafi selt þjón- ustu sína til endurseljenda. Í öðru lagi sé seljandi söluskattsskyldr- ar vöru eða þjónustu söluskattsskyldur af henni, nema sá, sem kaupi, hafi í höndum skírteini um það, að hann hafi tilkynnt starfsemi sem endurseljandi vöru eða vinnu, sbr. 3. mgr. 11. gr. og 2. mgr. 8. gr. söluskattslaga. Þar sem þeir, sem stefnandi telji vera endurseljendur þjónustu hans, hafi ekki tilkynnt starfsemi sína né fengið söluskattsskírteini, sé hann sjálfur söluskattsskyld- ur af henni, og það jafnvel þótt um raunverulega endurseljendur hennar væri að ræða, en því sé mótmælt, eins og áður segi, þar sem líta verði svo á, að stefnandi selji þjónustu sína beint til neytenda, þ. e. þeirra aðilja, sem greiða fyrir hana, þó að þær greiðslur séu inntar af höndum fyrir vistfólk umræddra stofnana. Stefnandi hafi ekki lagt fram nein gögn um ráðningarkjör sín, en samkvæmt gögnum, sem lögmaður stefnda leggi fram, sbr. dskj. nr. 6, 7 og 8, hafi honum verið greitt eftir reikningi, en 202 ekki mánaðarlega eftir samningi, eins og hann haldi fram. Eins og fram komi í dómsskjölum, þá sé sala á þjónustu iðnaðarmanna söluskattsskyld samkvæmt c lið 4. gr. söluskattslaga og í f lið sömu greinar sé sérstaklega tekið fram, að þjónusta, sem látin sé í té í rakarastofum, sé söluskattsskyld. Líta verður því svo á, að þjónusta stefnanda sé söluskattsskyld, og sömuleiðis, að það skipti ekki máli í því sambandi, þótt hún sé innt af höndum á mörgum stöðum, en hann muni þó aðallega inna hana af höndum á einum stað. Kröfu stefnanda er sérstaklega mótmælt á þeim forsendum, að hann hafi greitt umræddan söluskatt án fyrirvara. Kröfunni um 8% vexti er sérstaklega mótmælt. Eins og áður er rakið, kærði stefnandi álagðan söluskatt til skattstjóra og svo til ríkisskattanefndar. Í 14. gr. laga nr. 10/1960 segir, að ágreining um skattskyldu og skatthæð megi bera undir dómstóla, en það skuli þó gert innan 6 mánaða, frá því að ríkis- skattanefnd úrskurðaði málið. Mál þetta höfðaði stefnandi innan 6 mánaða, frá því að ríkisskattanefnd úrskurðaði málið. Í sölu- skattslögum er ekki að finna ákvæði að því lútandi, að söluskatts- greiðendur verði að greiða með fyrirvara, ef þeir hyggjast endur- krefja ríkissjóð um þann skatt, sem þeir telja ofgreiddan eða rang- lega á lagðan. Eina skilyrðið til málshöfðunar er samkvæmt 14. gr., eins og áður er rakið, að málið hafi áður verið kært til skatt- stjóra til ríkisskattanefndar og að ekki hafi liðið 6 mánuðir frá úrskurði ríkisskattanefndar, þar til mál er höfðað. Verður því ekki fallizt á það með stefnda, að stefnandi hafi firrt sig rétti með því að greiða án fyrirvara, sbr. og í þessu sambandi 5. mgr. 13. gr. söluskattslaga. Hinn 10. janúar s.l., kom stefnandi málsins fyrir dóm til yfir- heyrslu. Stefnandi sagðist vera hættur að vinna fyrir Hrafnistu og séu um tvö ár síðan hann hætti störfum þar, en hann vinni enn fyrir Elliheimilið Grund í Reykjavík og í Hveragerði. Einnig vinni hann fyrir vistheimilið í Arnarholti. Stefnandi sagðist hafa föst mánaðarlaun fyrir vinnu sína fyrir Elliheimilið Grund og fái hann rúmar kr. 3.000.00 á mánuði fyrir vinnu sína fyrir Elli- heimilið í Reykjavík og rúmar kr. 2.000.00 á mánuði fyrir vinnu sína í Hveragerði. Greiðslur þessar breytist bara í samræmi við hækkun á vísitölu, en ekki skipti máli, hversu margir séu klipptir í hverjum mánuði. Fyrir vinnuna í Arnarholti sagðist stefnandi ekki hafa föst mánaðarlaun, heldur miðist greiðslur við það, hve margir séu klipptir í hvert skipti, en stefnandi sagði, að taxti sá, 203 sem hann vinni eftir í Arnarholti, sé mun lægri en sá, sem rak- arar vinni almennt eftir, og hafi hann m. a. þess vegna talið, að inni í þessum greiðslum væri ekki söluskattur. Stefnandi sagði, að þá er hann vann fyrir Hrafnistu, þá hafi launakjör sín verið algerlega sambærileg við launakjör stefnanda á Elliheimilinu Grund, þ. e. að hann hafi haft fast mánaðarkaup og ekki hafi skipt máli, hversu margir voru klipptir hverju sinni. Stefnandi sagði, að vistmenn greiði sjálfir ekkert fyrir klipp- ingu, og sagðist stefnandi halda, að þessi þjónusta sé innifalin í vistgjöldum vistmanna, þannig að kostnaður lendi á heimilun- um sjálfum, en ekki vistmönnum. Stefnandi tók fram, að hann væri þess fullviss, að vistmenn greiði ekki til heimilanna sérstak- lega fyrir þessa þjónustu. Lög um söluskatt eru nr. 10 frá 1960, og á þeim tíma, sem við- skipti þau áttu sér stað, sem mál þetta er af risið, var í gildi reglu- gerð um söluskatt frá 31. marz 1960. Það verður að fallast á það sjónarmið stefnanda, að meginregla laganna sé sú, að söluskatt beri að leggja á síðasta stig viðskipta. En í 3. gr. laganna segir svo: „Söluskattskylda af seldri vöru eða vinnu skal almennt bundin við síðasta stig viðskipta, það er sölu til neytanda, en neytandi telst sá, sem ekki endurselur vöru eða vinnu í atvinnuskyni, sbr. næstu málgr. hér á eftir. Sé eigi annað fram tekið í lögum þessum, er sala á vörum skatt- frjáls til aðila, sem kaupir þær til að selja aftur í atvinnuskyni eða sem efni í vöru, er hann hefur atvinnu af að framleiða eða selja, enda hafi hann tilkynnt starfsemi sína skv. 11. gr. Með sama hætti og með sömu skilyrðum er skattfrjáls sala á vinnu til aðila, sem endurselur verðmæti hennar.“ Í 11. gr. laganna er ákvæði þar að lútandi, að allir þeir, sem skattskyldir séu samkvæmt II. kafla laganna, skuli innan eins mánaðar frá því lögin öðlast gildi tilkynna skattstjóra eða skatta- nefnd, þar sem þeir eru heimilisfastir, um rekstur sinn eða starf- semi. Í 3. mgr. 11. gr. er ákvæði um það, að sá, sem tilkynnt hafi starfsemi sína samkvæmt 1. og 2. mgr. og er heimilt að kaupa vöru eða vinnu án söluskatts samkvæmt 2. mgr. 3. gr., fái hjá skattstjóra eða skattanefnd skírteini um, að hann hafi tilkynnt starfsemi sem endurseljandi vöru eða vinnu. Í 7. gr. laganna, 6. tl, er rekstur sjúkrahúsa, fæðingarstofn- ana, heilsuhæla og annarra þvílíkra stofnana undanþeginn sölu- skatti. Í 7. tl. 10. gr. reglugerðar frá 15. marz 1960 um söluskatt er rekstur sjúkrahúsa, fæðingarheimila, heilsuhæla og annarra 204 þvílíkra stofnana undanþeginn söluskatti, en tekið er fram í þess- ari grein, að undanþágan nái aðeins til þeirrar þjónustu, sem nefndar stofnanir láti í té, en ekki til vara, vinnu eða þjónustu, sem þær sjálfar þurfi að kaupa. Í reglugerðinni segir einnig: „Til hliðstæðra stofnana í þessu sambandi teljast elliheimili, vöggustof- ur, barnaheimili, o. fl.“ Af því, sem hér hefur verið rakið, þá eru elliheimilin og vist- heimilið í Arnarholti ekki söluskattsskyld og munu þar af leið- andi ekki hafa fengið söluskattsskírteini, sbr. 11. gr. laganna. Samkvæmt 12. gr. reglugerðarinnar er seljanda vöru eða þjón- ustu ekki heimilt að falla frá innheimtu söluskatts, nema óyggi- andi sé, að ekki sé um sölu til neytenda að ræða. Enn fremur er sala söluskattsskylds verðmætis án söluskatts aldrei heimil, nema kaupandi hafi tilkynnt starfsemi sem endurseljandi þeirrar vöru eða vinnu, sem seld er, og hafi í höndum skírteini, sbr. 16. gr. reglugerðarinnar og 11. gr. laganna. Starfsemi elliheimila er í því fólgin að veita vistmönnum ýmiss konar þjónustu, vistmönnum er séð fyrir húsnæði, fæði, þvotti, læknishjálp, ýmiss konar umönnun, og verður að telja það að sjá vistmönnum fyrir rakstri eðlilegan þátt í starfsemi elliheimila, þótt svo ekki sé hægt að telja, að starfræksla elliheimila sé í því fólgin að kaupa þjónustu rakara og selja hana aftur. Það verður að fallast á það með stefnanda, að hann hafi selt stofnunum þjónustu sína, en stofnanir hafi svo aftur selt vist- mönnum sínum þjónustu stefnanda. Stefnandi hefur gert alla sína samninga við stofnanirnar, en ekki vistmenn. Hann mun hafa samið við stofnanirnar um vinnutíma og launakjör, en ekki við vistmenn. Stofnanirnar hafa svo boðið vistmönnum sínum að notfæra sér þessa þjónustu eins og aðra þjónustu, sem stofnanirnar veita vistmönnum. En vistmenn munu almennt ekki eiga annað val en það, hvort þeir þiggja boðna þjónustu eða ekki. Ekki skiptir máli, hvort stefnandi hafi unnið fyrir föstum laun- um eða ekki. Það hefur ekki áhrif á söluskattsskyldu, að samið sé um mánaðarlegar greiðslur fyrir söluskattsskylda þjónustu. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að ef honum hefði dottið í hug, að hann ætti að greiða söluskatt, hefði hann áskilið sér hærri mánaðarlaun. Það losar ekki söluskattsskyldan aðilja undan skatt- skyldu, að honum hafi láðst að innheimta skattinn, sbr. 10. gr. laganna og 14. gr. reglugerðarinnar. Við niðurstöðu málsins verður lagt til grundvallar, að þjónusta stefnanda er söluskattsskyld, hann hafi selt þessa þjónustu sína 205 stofnunum, sem eru söluskattsfrjálsar samkvæmt 6. tl. 7. gr. lag- anna og 7. tl. 10. gr. reglugerðarinnar. Samkvæmt "7. tl. 10. gr. reglugerðarinnar er söluskattsfrelsi elliheimilanna og vistheimil- isins bundið við það, sem heimilin selja, en ekki það, sem þau kaupa. En samkvæmt lögunum þá ber þeim, sem selur söluskatts- skylda vöru eða þjónustu, að innheimta og greiða söluskatt af vörunni eða þjónustunni, nema því aðeins að viðsemjendur hans hafi í höndum skírteini samkvæmt 11. gr. laganna, sbr. og 16. gr. reglugerðarinnar. Það, að seljandi innheimtir ekki söluskatt, losar hann ekki undan skyldunni að greiða söluskattinn, sbr. 10. gr. laganna. Það eitt, sem getur undanþegið söluskattsskyldan aðilja frá því að þurfa að innheimta og greiða söluskatt, er, að viðsemjandi hans hafi í höndum skírteini samkvæmt 11. gr. lag- anna, sbr. og 16. gr. reglugerðarinnar. En eins og áður er rakið, þá eru elliheimilin og vistheimilið í Arnarholti undanþegin söluskattsskyldu af því, sem þau selja, en ekki því, sem þau kaupa, þannig að þau hafa ekki fengið þessi skírteini. Samkvæmt söluskattslögunum er það á ábyrgð seljanda söluskattsskyldrar vöru eða þjónustu, að hann selur vöru sína án söluskatts, og verður hann jafnt að standa skil á söluskattin. um, hvort sem hann hefur innheimt skattinn eða ekki, sbr. 10. gr. laganna. Niðurstaða málsins verður því sú, að krafa stefnanda verður ekki tekin til greina. Rétt þykir, að stefnandi greiði stefnda málskostnað, er telst hæfilega ákveðinn kr. 4.000.00. Dómari málsins var Auður Þorbergsdóttir. Uppkvaðning dóms- ins hefur dregizt vegna veikinda dómarans. Dóm'sorð: Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Björns Halldórssonar, í máli þessu. Stefn- andi greiði stefnda kr. 4.000.00 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 206 Föstudaginn 2. marz 1973. Nr.21/1973: Benedikt V. Gunnarsson segn Ingjaldi Guðmundssyni. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Benedikt V. Gunnarsson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði hann stefnda, Ingjaldi Guðmundssyni, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafizt ómaksbóta, kr. 3.000.00 í ómaksbætur að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 2. marz 1973. Nr. 22/1973: Benedikt V. Gunnarsson segn Gunnari Guðmundssyni. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Benedikt V. Gunnarsson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði hann stefnda, Gunnari Guðmundssyni, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafizt ómaksbóta, kr. 3.000.00 í ómaksbætur að viðlagðri aðför að lögum. 207 Miðvikudaginn 7. marz 1973. Nr. 146/1972: Ákæruvaldið (Valdimar Stefánsson saksóknari ríkisins) gegn Sigurði Georgssyni (Jón Hjaltason hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Fiskveiðabrot. Dómur Hæstaréttar. Héraðsdóminn kváðu upp Jón Hauksson, fulltrúi bæjar- fógetans í Vestmannaeyjum, og samdómsmennirnir Einar Guðmundsson og Páll Þorbjörnsson, fyrrverandi skipstjórar. Eftir uppsögu héraðsdóms hafa komið fyrir dóm Sigurður Þorkell Árnason, skipherra á Óðni, og Kristján Þorbergur Jónsson, stýrimaður á sama skipi. Telja þeir báðir, að svo stöðug gát hafi verið höfð á athugunartímanum á báti þeim, sem ákærði stjórnaði, að fyrir það sé girt, að farið hafi verið bátavillt. Varði skýrslur þeirra um aðför að báti ákærða með örugrri vissu þann bát og engan annan. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur Jónas Sigurðsson, skóla- stjóri Stýrimannaskólans í Reykjavík, markað á sjóuppdrátt staðarákvarðanir, sem gerðar voru af skipstjórnarmönnum varðskipsins Óðinn og lúta að báti þeim, v/b Heimaey, VE 1, sem ákærði stjórnaði hinn 19. september 1972, og lýst er í hinum áfrýjaða dómi. Segir m. a. svo í greinargerð skóla- stjórans, dags. 8. desember 1972: „Ég hef kosið að setja athuganirnar út í sjókort nr. 32, þar sem það er í stærri mælikvarða en sjókort nr. 30 auk þess sem mælistaðir eru greinilegri í því korti. Á kortinu eru staðir varðskipsins auðkenndir með svörtum Tit, en staðir bátsins með rauðum lit. Þar eru: A = staður varðskipsins kl. 0135 h. 19/9 *72. Þá mælist báturinn á stað a um 1,65 sjóm. frá landi, eða um 1,35 sjóm. innan fiskveiðimarkanna fyrir togveiðar. B = staður varðskipsins kl. 0141. Þá mælist báturinn á 208 stað b um 1,0 sjóm. innan fiskveiðimarkanna. C = staður varðskipsins kl. 0147. Þá mælist báturinn á stað ec um 0,75 sjóm. innan fiskveiðimarkanna. D = staður varðskipsins kl. 0153. Þá mælist báturinn á stað d um 0,2 sjóm. innan fiskveiðimarkanna. E = staður varðskipsins kl. 0201 við bátinn. Staður e mælist um 0,2 sjóm. utan fiskveiðimarkanna. Hraði bátsins miðað við fjarlægðir milli mælistaða reikn- ast mér þannig: ab um 4,5 sjóm., b—e um 4,0 sjóm., c—d um 5,5 sjóm. og d—e um 3,6 sjóm. Við þessa útreikninga er það að athuga, að tíminn milli mælistaða er aðeins tiltekinn með mínútu nákvæmni, auk þess að hér er um stutt tímabil að ræða. Má því gera ráð fyrir nokkurri ónákvæmni í hraðanum milli mælistaða. Meðalhraði milli a og E reiknast mér samkvæmt þessu um 4,4 sjóm. Þó reiknað væri með þeirri fjarlægðarskekkju og miðunar- skekkju bátnum í hag, sem framleiðendur Sperry-radars varð- skipsins viðurkenna, mundi það gefa stað bátsins mest innan við 0,1 sjóm. utar frá landi.“ Samkvæmt gögnum máls þykir sannað, að skip ákærða v/b Heimaey, VE 1, hafi verið að ólöglegum veiðum innan fisk- veiðimarka á þeim tíma, sem ákæra lýtur að. Varðar brot hans við þau lagaákvæði, sem í ákæru greinir, þó svo, að til viðbótar lögum nr. 89/1971 komi lög nr. 101/1972, sbr. 2. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, og í stað reglugerðar nr. 3/1961 komi reglugerð nr. 186/1972, en heimilt er með vísan til118. gr. laga nr. 82/1961 að dæma ákærða áfall sam- kvæmt henni, enda var mál reifað að því leyti í málflutningi fyrir Hæstarétti. Samkvæmt vottorði Seðlabanka Íslands, dags. 1. marz 1973, jafngilda 100 gullkrónur 5.394.87 seðlakrónum. Stærð skipsins er rétt greind í héraðsdómi. Samkvæmt framangreindum refsiákvæðum, sbr. lög nr. 4/1924, þykir refsing hæfilega ákveðin krónur 60.000.00 sekt, og komi 20 daga varðhald í stað sektar, ef hún verður eigi gold- in innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Staðfesta ber ákvæði 209 héraðsdóms um upptöku afla og veiðarfæra v/b Heimaeyjar, VE 1, svo og málskostnaðarákvæði héraðsdómsins. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 12.000.00, og málsvarn- arlaun skipaðs verjanda síns, kr. 12.000.00. Dómsorð: Ákærði, Sigurður Georgsson, greiði kr. 60.000.00 sekt til Landhelgissjóðs Íslands, og komi 20 daga varðhald í stað sektar, verði hún eigi goldin innan 4 vikna frá birt- ingu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um upptöku afla og veiðarfæra v/b Heimaeyjar, VE 1, skulu óröskuð svo og málskostnaðarákvæði hans. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 12.000.00, og laun skipaðs verjanda síns í Hæstarétti, Jóns Hjaltasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 12.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Vesmannaeyja 21. september 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, er höfðað af ákæru- valdsins hálfu með ákæru, dags. 20. þ. m., á hendur Sigurði Ge- orgssyni, Austurhlíð 1, Vestmannaeyjum, skipstjóra á vélbátnum Heimaey, VE 1, fyrir fiskveiðibrot samkvæmt 1. mgr. 1. gr. laga um bann gegn veiðum með botnvörpu og flotvörpu nr. 62/ 1967, sbr. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 21/1969 um breytingu á þeim lögum, sbr. lög nr. 89/1971 og 1. mgr. 1. gr. reglugerðar um fiskveiði- landhelgi Íslands nr. 3/ 1961, með því að hafa verið á botnvörpu- veiðum á nefndu skipi laust eftir miðnætti aðfaranótt þriðju- dagsins 19. september 1972 út af Hjörleifshöfða á svæði innan fiskveiðilandhelgi Íslands, eins og hún er ákveðin í 1. gr. nefndr- ar reglugerðar nr. 3/1961, þar sem botnvörpuveiðar eru með öllu bannaðar, sbr. einkum D 2 og D 1 liði 2. gr. nefndra laga nr. 21/ 1969, sbr. þau lög að öðru leyti og reglugerðir nr. 3/1961, 87/ 1958, 4/1961 og 29/1964 og auglýsingu nr. 4/1961. Ákærist því nefndur Sigurður Georgsson til að sæta refsingu samkvæmt 1. mgr. 4. gr., nú 5. gr., sbr. 7. gr., nú 8. gr. laga nr. 14 21 0 62/1967, sbr. 5. gr. laga nr. 21/1969, og til að sæta upptöku afla og veiðarfæra nefnds skips og til greiðslu alls sakarkostnaðar.“ Ákærði, Sigurður Georgsson, er fæddur 1. marz 1941 í Vest- mannaeyjum og hefur ekki sætt refsingu eða öðrum viðurlögum, svo kunnugt sé. Í skýrslu Landhelgisgæzlu Íslands, dagsettri 19. þ. m., segir svo: „Þriðjudaginn 19. september 1972 var m.b. Heimaey, VE-1, skip- stjóri Sigurður Georgsson, fæddur 1. marz 1941, til heimilis að Austurhlíð 1, Vestmannaeyjum, staðinn að ólöglegum togveiðum undan Hjörleifshöfða. Nánari málsatvik voru sem hér greinir: Þriðjudaginn 19. september 1972 var varðskipið á eftirlitsferð undan Kötlutöngum. Kl. 0119 var tekið eftir fiskibát skammt frá landi undan Hjörleifshöfða, og hafði hann austlæga stefnu, en beygði skömmu síðar til stjórnborða og hélt SV-læga stefnu. Kl. 0135 var gerð eftirfarandi staðarákvörðun: Báturinn miðast r/v 350 fjarl. 6.5 sml. Reynisdrangur — 114 — Arnardrangur — 92 — Gefur það stað bátsins um 1.7 sml. frá landi. Kl. 0141 var staðarákvörðunin endurtekin. Báturinn miðast r/v 344 fjarl. 4.7 sml. Reynisdrangur — 102 — Arnarðrangur — 16 — Gefur það stað bátsins um 2.1 sml. frá landi. Kl. 0147 var staðarákvörðunin endurtekin. Báturinn miðast r/v 336 fjarl. 3.05 sml. Reynisdrangur — 90 — Arnardrangur —- 62 — Gefur það stað bátsins um 2.3 sml. frá landi. Kl. 0153 var staðarákvörðunin endurtekin. Báturinn miðast r/v 320 fjarl. 14 sml. Reynisdrangur — 79 — Arnardrangur — 51 — Gefur það stað bátsins um 2.8 sml. frá landi. KI. 0201 var komið að m.b. HEIMAEY, VE-1, sem var að toga með stb. vörpu og hafði V-læga stefnu. Um leið var gerð eftirfar- andi staðarákvörðun við hlið bátsins Reynisdrangur fjarl. 6.45 sml. Arnarðrangur — 48 — Dýpi 91 metrar 211 Gefur það stað bátsins um 3.2 sml. frá landi. Haft var samband við skipstjóra bátsins og honum tilkynnt, að hann hefði verið að ólöglegum togveiðum. Var hann spurður að því, hvort hann viðurkenndi brotið, og neitaði hann því. Var hon- um þá sagt að hífa inn vörpuna og halda til Vestmannaeyja, þar sem mál hans yrði rannsakað. Skömmu síðar hífði báturinn inn vörpuna og hélt til Vestmanna- eyja. Veður: VSV 2-3 vindstig, skýjað. Framanskráðar mælingar voru framkvæmdar af undirrituðum og stýrimanni varðskipsins með gýrókompás, sem er af gerðinni Sperry MK E 1, og ratsjá, sem er af gerðinni SPERRY MK 12. Á meðan á mælingum stóð, var lausi fjarlægðarhringurinn borinn saman við föstu fjarlægðarhringina, og var hann réttur. Með skýrslu þessari fylgir úrklippa úr sjókorti nr. 30, þar sem staðir bátsins og varðskipsins kl. 0135, kl. 0141, kl. 0147, kl. 0153 og kl. 0201 eru markaðir.“ Sigurður Þorkell Árnason, skipherra á v/s Óðni, kom fyrir dóm í máli þessu og staðfesti skýrslu sína. Kvað vitnið skýrsluna rétta og gerða eftir beztu vitund. Vitnið kvaðst fyrst hafa séð togvíra bátsins kl. 0157, en þó ó- greinilega, en þegar varðskipið nálgaðist bátinn meira, sá vitnið, að það hafði séð það rétt, að hér var um togvíra að ræða. Aðspurt kvað vitnið útilokað, að báturinn hafi kastað, eftir að fyrst sást til hans, því hann hélt sig ætíð á jafnri togferð. Vitnið sá, er varpan var hífð upp, og sá það, að aflinn var u. þ. b. tveir pokar. Vitnið vann eið að framburði sínum. Kristján Þorbergur Jónsson, III. stýrimaður á v/s Óðni, kom fyrir dóm í máli þessu. Vitnið kvað skýrslu skipherra rétta eftir því, sem það vissi bezt. Vitnið skýrði frá því, að fyrst hefði það séð til bátsins í raðar, en sá svo til bátsins skömmu síðar í kíki, og var það skömmu áður en önnur mæling var framkvæmd. Var báturinn þá með sigl- ingaljós uppi, en ekki vinnuljós. Vitnið sá togvíra bátsins fyrst u. þ. b. fimm mínútum áður en komið var að honum, og sáust vírarnir þá greinilega. Vitnið taldi útilokað, að báturinn hefði kastað, áður en komið var að honum. Hélt báturinn alltaf sínu striki og sást aldrei snú- ast, og hélt hann ætíð sama hraðanum. 212 Vitnið kveðst hafa séð, er híft var, og var aflinn u. þ. b. tveir pokar. Vitnið vann eið að framburði sínum. Ákærði, Sigurður Georgsson, kom fyrir dóm í máli þessu Skýrði hann frá því, að hann hafi ekki vitað, hvað klukkan var, og skýrði hann enn fremur frá því, að hann hafi engar tímasetningar tekið í sambandi við þetta tog. Áætlaði ákærði, að þeir hafi verið búnir að toga í á að gizka 15 mínútur til % klukkustund, þegar varð- skipið kom að bátnum. Ákærði skýrði svo frá, að hann hafi litið í raðarinn, þegar kast- að var, og var báturinn þá u. þ. b. 3 mílur frá landi. Sagði hann, að togað hefði verið í V og VNV. Skýrði ákærði frá því, að hann hefði verið einn í brúnni, frá því kastað var og þar til varðskipið kom að. Hefði hann verið einn í brúnni frá því kl. 0100. Ákærði skýrir frá því, að aflinn í þessu togi hafi verið u. þ. b. 300 kg. Var aflinn tekinn inn í tveim pokum, en mikill hluti var sandkoli. Þá skýrir ákærði frá því, að áður en kastað var, hafi hann lónað og jafnvel keyrt í suðaustlæga stefnu, en áður hafi hann keyrt í austur. Ákærði kveðst hafa litið í radar frá þeim tíma, að kastað var og þar til varðskipið kom að, og hafi hann þá verið 3.2—3.3 sml frá ströndinni. Aðspurður kvaðst ákærði einungis hafa miðað við ströndina, en ekki tekið aðra punkta. Í sambandi við sjókort Landhelgisgæzlunnar, útsetningar varð- skipsmanna á fjarlægð bátsins frá landi og misræmi þar á og framburði ákærða sagðist hann eigi geta útskýrt þetta atriði að öðru leyti en því, að hann hafi keyrt í VSV og síðan kastað utan við 3 mílna mörkin. Þá skýrði ákærði frá því að hann hafi séð til varðskipsins, skömmu eftir að þeir á m/b Heimaey höfðu kastað, og var varð- skipið þá í nokkurri fjarlægð. Í framhaldi af þessu tók ákærði fram, að u. þ. b. hálf klukkustund hafi liðið, frá því að varðskipið kom að bátnum og þar til híft var. Þá tók ákærði fram, að allar tímasetningar séu sín ágizkun og geti þar skakkað nokkru um. Í sambandi við mál þetta upplýsti ákærði, að fleiri bátar hafi verið á þessum slóðum, er varðskipið kom að honum, en ekki voru þessir bátar í nánd við hann, er hann var að lóna fyrir innan landhelgislínu. 213 Aðspurður, á hvaða dýpi kastað hafi verið í síðasta hali, sagði ákærði, að það hefði verið á 30—32 föðmum, og voru látnir út 100 faðmar af vír. Var hlutazt til um að fá dýptarmælisrúlluna úr bátnum, og merkti ákærði inn á hana, hvar hann hefði kastað síðast og hvar híft. Ákærði upplýsir, að hann telji toghraða m/b Heimaeyjar vera 3 sjómílur á klukkustund. Gústaf Sigurlásson, stýrimaður á m/b Heimaey, VE 1, Heiðar- vegi 11, Vestmannaeyjum, kom fyrir dóm í máli þessu. Skýrði vitnið frá því, að þeir á m/b Heimaey, VE 1, hafi látið reka út af Hjörleifshöfða á tímabilinu frá því kl. 2200 mánudags- kvöld 18. september s.l. til kl. 0100 þriðjudaginn 19. september. Stóð vitnið eitt vakt í brúnni á þessum tíma. Kl. 0100 vakti vitnið ákærða og fór síðan í koju. Eftir nokk- urn tíma var mannskapurinn ræstur, og var síðan kastað, en ekki gat vitnið gert sér grein fyrir, hversu langur tími leið, frá því bað fór í koju og þar til ræst var. Vitnið hafði ekki mið í land, þegar kastað var, og ekki vissi það, hversu langt frá landi þeir á m/b Heimaey voru þá, og ekki gat vitnið gert sér grein fyrir dýpi, en látnir voru út 100 faðmar af vírum. Ekki sá vitnið til varðskipsins, þegar kastað hafði verið, og fór það ásamt öðrum skipverjum í koju. Síðan var áhöfnin ræst aftur og þá til að hífa, en ekki vissi vitnið, hversu langur tími leið þarna á milli, en tók fram, að tíminn hefði ekki verið langur. Þegar vitnið kom upp, lá varðskip rétt við hliðina á m/b Heima- ey. Híft var strax, eftir að vitnið kom upp, og var þá varðskipið enn við hlið bátsins. Ástvaldur Valtýsson, vélstjóri á m/b Heimaey, VE 1, Skólavegi 1, Vestmannaeyjum, gaf skýrslu fyrir sakadómi Vestmannaeyja Í máli þessu. Skýrði vitnið frá því, að mánudagkvöldið 18. september s.1. og aðfaranótt þriðjudagsins 19. september hafi þeir á m/b Heimaey látið reka, en einhvern tíma eftir miðnætti hafi mannskapurinn verið ræstur og hafi þá verið kastað. Ekki vissi vitnið, hversu langt frá landi báturinn var þá, en látnir voru út 100 faðmar af vír. Vitnið fór í koju, eftir að kastað hafði verið, en ekki löngu síðar var mannskapurinn ræstur til að hífa, en ekki gat vitnið gert sér grein fyrir, hversu langur tími leið þarna á milli. 214 Þegar vitnið kom upp, var varðskip við hlið bátsins, og var það þar enn, þegar híft var, en það var skömmu eftir að vitnið kom upp. Í máli þessu hefur komið fram, að m/b Heimaey, VE 1, var að togveiðum, er varðskipið Óðinn kom að bátnum kl. 0201 að- fararnótt þriðjuðagsins 19. september 1972. Samkvæmt eiðfest- um framburðum yfirmanna varðskipsins kemur fram, að fimm mælingar eru framkvæmdar á stað bátsins frá því kl. 0135, og kem- ur þar fram, að báturinn heldur sig á jafnri ferð í SV læga stefnu frá stað 1.7 sjómílu frá landi og að stað 3.2 sjómílur frá landi á þessu tímabili. Ekkert hefur komið fram í máli þessu, er styður þann framburð ákærða, að hann hafi togað í stefnu V og VNV, enda kemur greinilega fram, að slík er ekki stefna bátsins. Þá ber þess að gæta, að hefði báturinn togað í þessa stefnu, hefði hann kastað nokkru austan við þann stað, er varðskipið kom að honum, en á þeim slóðum ber aðstæðum og dýpi alls eigi við það dýpi, sem ákærði og vitni bera, að kastað hafi verið á. Á hinn bóginn ber á það að líta, að ferðalag bátsins milli mæli- punkta samkvæmt skýrslu yfirmanna varðskipsins ber saman við framburð vitna og önnur gögn um það dýpi, er ákærði kastar á og togar síðan eftir. Með hliðsjón af þessu og með skírskotun til þess, sem hér hefur verið rakið, og að öðru leyti samkvæmt framkomnum gögnum Í máli þessu þykir fullsannað, að ákærði hafi verið að ólöglegum togveiðum innan fiskveiðimarka, og hefur hann því unnið til refs- ingar samkvæmt þeim lagaákvæðum, er í ákæru greinir og þar eru rétt tilfærð. M/b Heimaey, VE 1, er samkvæmt alþjóðamælibréfi bátsins 104.58 brúttórúmlestir. Samkvæmt vottorði Seðlabanka Íslands, dags. 20. september 972, jafngilda 100 gullkróur 4.335.16 seðlakrónum. Samkvæmt matsgerð dómkvaddra matsmanna, dags. 19. sepi- ember 1972, voru afli og veiðarfæri m/b Heimaeyjar, VE 1, metin Þannig: Veiðarfæri kr. 76.000.00 Fiskafli — 76.602.00 Kr. 152.602.00 Með skírskotun til þessa og með hliðsjón af málavöxtum þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin 50.000.00 króna sekt í Landhelg- 215 issjóð Íslands, og komi 20 daga varðhald í stað sektar, verði hún eigi greiðd inna 4 vikna frá lögbirtingu dóms þessa. Þá ber að gera upptækan allan afla og veiðarfæri um borð í m/b Heimaey, og skal andvirðið renna í Landhelgissjóð Íslands. Ákærði greiði allan sakarkostnað vegna máls þessa, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Jóns Hjaltasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 8.000.00. Dómsorð: Ákærði, Sigurður Georgsson, greiði kr. 50.000.00 í sekt til Landhelgissjóðs Íslands, og komi 20 daga varðhald í stað sekt- ar, verði hún eigi greidd innan 4 vikna frá lögbirtingu dóms þessa. Allur afli og öll veiðarfæri um borð í m/b Heimaey, VE 1, skulu gerð upptæk og andvirðið renna Í Landhelgissjóð Íslands. Ákærði greiði allan sakarkostnað vegna máls þessa, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Jóns Hjalta- sonar hæstaréttarlögmanns, kr. 8.000.00. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Miðvikudaginn 7. marz 1973. Nr. 127/1972: Ólafur Björnsson f. h. Skóvals (Þorsteinn Júlíusson hrl.) gegn Magnúsi Thorlacius f. h. Chaussures Clerget og gagnsök (Magnús Thorlacius hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Ómerking. Heimvísun. Fjárnámsgerð úr gildi felld. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu upphaflega með stefnu 15. marz 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 10. s. m. Útivistar- dómur gekk í því máli 2. október 1972. Aðaláfrýjandi á- 216 frýjaði málinu af nýju með stefnu 9. október 1972 samkvæmt heimild í 36. gr. laga nr. 57/1962. Krefst hann aðallega sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda, en til vara, að honum verði aðeins dæmt að greiða gagnáfrýjanda jafnvirði $ 1.500.34 „á því gengi, er gilti og íslenzk króna var skráð á gagnvart banda- ríkjadollar h. 30. og 31. ágúst 1967“. Þá krefst aðaláfrýjandi þess, að fellt verði úr gildi fjárnám, sem gagnáfrýjandi lét fram fara í eignum aðaláfrýjanda 6. desember 1971 til trygg- ingar hinum dæmdu fjárhæðum. Að lokum krefst aðaláfrýj- andi málskostnaðar úr hendi sagnáfrýjanda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 26. októ- ber 1972. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði dómur og fjár- námsgerð verði staðfest os aðaláfrýjanda dæmt að greiða honum málskostnað fyrir Hæstarétti. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur aðaláfrýjandi lagt fram ýmis bréfaskipti varðandi efni máls þessa. Málsvörn aðaláfrýjanda er á því reist, að af hálfu gagnáfrýj- anda hafi verið hlutazt til um það, að Austurbæjarútibú Lands- banka Íslands aflaði brunatjónsvottorðs hjá H/f Eimskipa- félagi Íslands, eftir að vörusending sú, sem í málinu greinir, brann aðfararnótt 31. ágúst 1967. Hafi H/f Eimskipafélagi Íslands verið afhent annað frumrit farmskírteinis yfir vör- urnar gegn afhendingu brunatjórsvottorðsins. Brunatjóns- vottorðið ásamt hinu frumriti farmskírteinisins og öðrum vöruskjölum hafi síðan verið sent viðskiptabanka gagnáfrýj- anda í Frakklandi. Hafi þetta verið í því skyni gert, að gagn- áfrýjandi fengi greiddar vátryggingarbætur hjá vátrygginga- félagi því, sem vátrygst hafði vörurnar sjóvátryggingu. Þess- ar ráðstafanir gagnáfrýjanda hafi hins vegar staðið því í vegi, að aðaláfrýjandi gæti heimt vátryggingarbætur fyrir vörurn- ar og hann greiddi gagnáfrýjanda andvirði þeirra. Gagnáfrýj- andi hefur engar skýrslur gefið um málsatvik, þar á meðal um það, hvort það var að kröfu hans, að farmskírteini og önnur vöruskjöl ásamt brunatjónsvottorði voru send til Frakklands í nóvembermánuði 1967, og ef svo var, í hvaða skyni þetta var gert. Þá skortir og skýrslu gagnáfrýjanda 217 um það, hvort og þá hverjar orðsendingar fóru milli aðilja af þessu tilefni og hverjar ráðstafanir gagnáfrýjandi gerði til að innheimta kaupverð vörunnar hjá aðaláfrýjanda. Af hendi aðaláfrýjanda hafa ekki komið fram glöggar skýrslur um það, hvort gagnáfrýjandi hafi átt bréfaskipti við hann um mál þessi á árinu 1967 eða síðar, og um það, hverjar tilraunir hann gerði til að greiða vörurnar í Aust- urbæjarútibúi Landsbanka Íslands eftir brunann. Þar sem gagnaöflun og reifun málsins er áfátt, þykir verða að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og meðferð málsins í héraði frá og með þinghaldi 22. september 1972 og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar af nýju. Eftir þessum málalokum ber að fella úr gildi hina áfrýjuðu fjárnámsgerð. Rétt er eftir atvikum, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og meðferð málsins frá og með þinghaldi 22. september 1972 eiga að vera ómerk, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dóms- álagningar af nýju. Hin áfrýjaða fjárnámsgerð er felld úr gildi. Málskostnaður fyrir Hæstarétt fellur niður. Dómur sjó- og verzlunardóms Reykjavíkur 24. september 1971. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 22. þ. m., hefur Magnús Thorlacius hæstaréttarlögmaður höfðað f. h. hins franska firma Chaussures Clerget með stefn, birtri hinn 21. apríl 1970, á hendur Ólafi Björnssyni f. h. firmans Skóvals, Austurstræti 18 hér í borg, til greiðslu á skuld að fjárhæð $ 1.500.34 með 12% ársvöxtum frá 20. marz 1967 til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu. Stefndi hefur krafizt sýknu af kröfum stefnanda og málskostn- aðar úr hendi hans að mati dómsins. Við munnlegan flutning málsins var sú krafa höfð uppi til vara, að krafa stefnanda verði aðeins tekin til greina miðað við það gengi, er gilti og íslenzk króna var skráð á gagnvart bandaríkja- dollar þann dag, sem tjónið varð, þ. e. 30. og 31. ágúst 1967. Þá 218 var þess og krafizt, að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefnda málskostnað. Málavextir eru þeir, að á árinu 1966 pantaði stefndi skófatn- að hjá hinu franska firma Chaussures Clerget, er skyldi afgreidd- ur fyrri hluta árs 1967. Vörurnar komu til landsins með m/s Mánafossi hinn 16. apríl 1967 og voru geymdar í vörugeysmlu Eimskipafélags Íslands í Borgarskála. Nam söluverð varanna $% 1.415.05, en við þá fjárhæð bættist flutningskostnaður og trygg- ingarkostnaður, $ 85.29, og nam heildarfjárhæð vörureiknings því $ 1.500.34. Skjöl varðandi vörusendinguna voru send Landsbanka Íslands, Laugavegi 77 hér í borg, og skyldi andvirði vörunnar ásamt kostnaði greiðast gegn afhendingu heimildarskjala (cash against documents). Þann 30. og 31. ágúst 1967 brunnu vöru- geymslur H/f Eimskipafélags Íslands í Borgarskála til kaldra kola og þar með umrædd vörusending, en stefndi hafði þá eigi innt af hendi greiðslu hennar í bankanum. Með bréfi, dags. 13. september 1967, spurðist franski bankinn Crédit Lyonnais fyrir um innheimtu andvirðis vörusendingarinnar hjá Landsbanka Ís- lands. Í bréfi Landsbanka Íslands, dags. 20. september 1967, er frá því skýrt, að samkvæmt upplýsingum frá viðkomandi skipa- félagi muni umrædd vörusending hafa gereyðilagzt í eldi, er vörugeymsla skipafélagsins brann. Er í bréfinu jafnframt óskað eftir fyrirmælum um, hvað gera skuli við skjöl varðandi vöru- sendinguna. Kemur fram í bréfinu, að vörusendingin hafi verið iryggð af stefnda og lofi hann greiðslu, eins fljótt og mögulegt er. Í svarbréfi hins franska banka, dags. 3. október 1967, er óskað eftir því, að Landsbanki Íslands haldi skjölunum, á meðan beðið sé endanlegra fyrirmæla frá hinum franska banka, og er jafn- framt tekið fram, að ekki megi undir neinum kringumstæðum afhenda skjölin án þess að fá greiðslu. Með bréfi, dags. hinn 12. október 1967, óskaði hinn franski banki eftir því, að Landsbanki Íslands léti í té, eins fljótt og unnt væri, staðfestingu á tjóni því, sem orðið hefði á umræðdum vörum í Reykjavík. Var jafnframt tekið fram, að Landsbanki Íslands skyldi halda skjölum varðandi vörusendingu þessa enn um sinn og bíða endanlegra fyrirmæla, og skyldu skjölin ekki undir neinum kringumstæðum afhent án greiðslu. Með bréfi, dags. hinn 8. nóvember 1967, skýrði Lands- banki Íslands hinum franska banka frá því, að skipafélagið mundi aðeins gefa út brunavottorð um vörusendingu þessa gegn afhend- ingu á frumfarmbréfi. Var jafnframt óskað eftir fyrirmælum um það, hvort Landsbanki Íslands skyldi afhenda eintak af frum- 219 farmbréfi í skiptum fyrir brunavottorð um vörurnar frá skipa- félaginu. Jafnframt var óskað eftir fyrirmælum um, hvað gera skyldi við skjöl varðandi vörusendingu þessa. Með svarbréfi hins franska banka, dags. 14. nóvember 1967, var Landsbanka Ís- lands veitt heimild til að láta af hendi eitt eintak, annað af tveim- ur, af frumriti af farmskírteininu í skiptum fyrir brunavottorð, sem senda skyldi franska bankanum ásamt því, sem eftir væri af gögnum varðandi vörusendinguna, og yrði málið þá að fullu afgreitt, að því er varðaði Landsbanka Íslands. Með bréfi, dags. 27. nóvember 1967, sendi Landsbanki Íslands hinum franska banka gögn þau, sem borizt höfðu með bréfi franska bankans frá 14. nóvember 1967, og jafnframt brunavottorð. Stefndi hefur skýrt svo frá, að þann 30. og 31. ágúst 1967 hafi hluti vörugeymslu Eimskipafélags Íslands í Borgarskála brunnið til kaldra kola. Kveðst hann hafa átt ýmsar vörusendingar í vöru- geimslum þessum. Strax hinn 31. ágúst kveðst stefndi hafa farið að reyna að fá upplýst, hvað af vörusendingunum, sem hann átti þarna, hafi verið í vörugeymslum þeim, sem brunnu. Þá hafi kom- ið í ljós, að tjón á vörusendingum til hans hafi orðið mikið við brunann. Fram hafi komið, að hann hafi átt tvær vörusendingar í vöruskálanum frá hinu franska firma, og hafi komið í ljós, að önnur vörusendingin hefi verið í skálum þeim, sem brunnu, og hafi það verið vörusending sú, sem krafið er um greiðslu fyrir í máli þessu. Stefndi kveðst hafa pantað þessar vörur í Dússel- dorf í októbermánuði 1966 með 6 mánaða fyrirvara, þannig að miðað hafi verið við það, að vörusendingin kæmi til landsins með vorinu, og hafi hún komið hinn 16. apríl 1967. Stefndi kveður greiðslukjör hafa verið þau, að vörusendingin hafi átt að greiðast í Landsbanka Íslands gegn afhendingu á „orginalvörureikningi“ og „orginalfarmbréfi“, sem hann hafi átt að fá til að geta fengið vöruna tollafgreidda hér. Stefndi kveðst hafa fengið tilkynningu frá Landsbanka Íslands varðandi vörusendingu þessa, en ekki kveðst hann muna, hvenær það hafi verið. Hann kveður það venjulega ekki taka langan tíma, frá því varan er komin og þar til tilkynning um það berst frá bankanum. Stefndi kveður það svo, að þegar um sé að ræða greiðslufyrirkomulag, eins og hér var, þá sé varan stundum ekki greidd fyrr en eftir nokkurn tíma, t. d. 10 daga, 60 daga eða jafnvel 90 daga. Kveðst stefndi telja það algerlega á sína ábyrgð, hvort hann innleysi pappíra fyrr eða seinna. Kveður hann hina vörusendinguna frá franska firm- anu, sem komið hafi til landsins hinn 15. marz 1967 og hafi ekki 220 brunnið, ekki hafa verið greidda fyrr en eftir brunann. Stefndi kveður ekki ósennilegt, að hann hafi verið búinn að fá tilkynn- ingu frá Landsbanka Íslands um ítrekun og innheimtutilkynn- ingu, sem þá hafi legið fyrir í bankanum, en stefndi kveðst telja það matsatriði, hversu mikil krafa felizt í slíku. Eftir að hann var búinn að vinna að því að upplýsa, hvað af vörusendingum, sem hann átti hjá Eimskipafélagi Íslands, hafi brunnið, kveðst stefndi hafa gefið Almennum tryggingum upp áætlun um það, að í bruna þessum hefðu eyðilagzt vörusendingar til sín að fjár- hæð milli kr. 500.000.00—1.000.000.00. Kveðst hann hafa haft hjá Almennum tryggingum h/f tryggingu að fjárhæð kr. 1 milljón til að tryggja vörusendingar til sín í skálum skipafélaganna í Reykjavík gegn bruna. Kveðst hann hafa talið, að vörusending sú, sem fjallað er um í máli þessu, mundi falla þar undir. Á meðan hann var að upplýsa fullkomlega, hvaða vörusendingar til sín hafi brunnið, kveður stefndi, að hringt hafi verið til sín frá innheimtudeild Austurbæjarútibús Landsbanka Íslands og sér tilkynnt, að tvær af vörusendingum þeim, sem brunnið höfðu, féllu undir tryggingu erlendis. Hafi önnur vörusendingin verið vörusending sú, sem fjallað er um í máli þessu. Kveður stefndi starfsmann Landsbankans, sem hringt hafi í sig, hafa tilkynnt sér, að skjöl fyrir þessar vörusendingar, sem í bankanum voru, þyrfti að senda til viðkomandi aðilja erlendis, og jafnframt hafi hann óskað eftir því, að stefndi aflaði brunavottorða fyrir þessar tvær sendingar hjá Eimskipafélagi Íslands. Stefndi kveðst hafa aflað brunavottorðanna, sem gefin hafi verið út í einu frumriti og einu afriti, og afhent frumrit þeirra innheimtudeild Austur- bæjarútibús Landsbanka Íslands. Kveður hann brunavottorðin nauðsynleg, til þess að unnt sé að fá svona tjón bætt, hvort sem það er hérlendis eða erlendis. Eftir þetta kveðst stefndi hafa til- kynnt Almennum tryggingum með bréfi, að tjón af vörusendingu þeirri, sem getið er um í máli þessu og varðaði sig, væri upp- skipunargjald, vörugjald og smávegis erlendur kostnaður, sem fall- ið hafði á vöruna á leiðinni og var innheimtur hjá Eimskipafélagi Íslands. Kveður stefndi Almennar tryggingar hafa bætt sér fjárhæð- ir þessar að fullu. Kveðst stefndi hafa skýrt Almennum tryggingum frá því, að fjárhæð umræddrar vörusendingar hafi verið greidd af tryggingafélagi erlendis, og kveðst hann hafa byggt þetta á því, að hann hafði afhent Landsbanka Íslands brunavottorð um greinda vörusendingu, sem starfsmaður bankans hafi verið búinn að biðja um, en brunavottorð sé aðalgagnið ásamt „orginalpappírum““ til að 221 fá tjón sitt bætt. Kveðst stefndi því hafa talið sig lausan allra mála. Kveðst stefndi ekki hafa haft ástæðu til annars en að álíta, að þessu væri svona farið samkvæmt því, sem starfsmaður Lands- bankans hafi sagt sér, en hann hafi haft umsjón allra gagna, en stefndi kveðst sjálfur ekki hafa haft neitt í höndunum. Stefndi kveðst telja það mjög sennilegt, að hann hafi lofað greiðslu á vörusendingunni, svo fljótt sem hægt væri, en málið hefði snúizt við með því, sem hafi komið fram um brunann síðar. Stefndi kveðst ekki hafa fengið afhent „orginalframskírteini“, um leið og hann afhenti Landsbanka Íslands brunavottorð fyrir vöruna, og kveðst aldrei hafa átt þess kost. Sólon Sigurðsson, deildarstjóri í innheimtudeild Landsbanka Íslands að Laugavegi 77 hér í borg, hefur skýrt svo frá, að hann hafi í starfi sínu haft afskipti af máli því, sem fjallað er um hér. Vitnið kveður skjöl varðandi umrædda vörusendingu hafa borizt Landsbanka Íslands í tvennu lagi. Í fyrri skjalasendingunni hafi verið einn sýningarvíxill, vörureikningur, tryggingarskírteini, vigt- arseðill og annað frumrit farmskírteinis af tveimur. En í síðari skjalasendingunni hafi verið vörureikningur, afrit af tryggingar- skírteini, vigtarseðill og hitt frumrit farmskírteinis. Sólon kveður Eimskipafélag Íslands hafa talið, að vörur þær, sem fjallað er um, hafi eyðilagzt í bruna í vörugeymslu félagsins. Kveður hann það hafa komið fram í símtali, sem hann hafi átt við stefnda, að stefndi hefði sjálfur vátryggt vörusendinguna hjá Almennum tryggum og að hann mundi greiða vöruna, þegar hann væri búinn að fá tjónbætur fyrir vöruna greidda hjá tryggingafélaginu. Sólon kveður fyrirmæli hafa komið fram frá hinum franska banka Crédit Lyonnais að láta málið bíða, þar til frekari fyrirmæli kæmu. En með bréfi, dags. hinn 12. október, hafi franski bankinn óskað eftir því, að aflað yrði brunavottorðs fyrir vöruna hjá Eimskipafélagi Íslands. Kveður Sólon þessu bréfi hafa verið svarað með bréfi, dags. 8. nóvember, þar sem skýrt hafi verið frá því, að Eimskipa- félag Íslands léti slíkt brunavottorð ekki í té nema gegn frum- riti farmskírteinis. Kveður vitnið jafnframt hafa verið spurzt fyrir um það, hvort heimilt væri að afhenda Eimskipafélagi Íslands frumrit af farmskírteini gegn brunavottorði og hvað Landsbanki Íslands ætti að gera við önnur skjöl varðandi vörusendinguna. Vitnið kveður bréfi þessu hafa verið svarað með bréfi, dags. 16. nóvember, þar sem Landsbanka Íslands hafi verið veitt heimild til að afhenda Eimskipafélagi Íslands annað frumrit farmskírtein- is af tveimur, sem gefið hafi verið út, gegn brunavottorði fyrir 222 vöruna, er senda skyldi til hins franska banka ásamt öllum öðr- um skjölum varðandi vörusendingu þessa. Þegar bréf þetta barst, kveður vitnið Eimskipafélagi Íslands hafa verið skrifað og óskað eftir brunavottorði fyrir vöruna gegn frumriti farmskírteinis, sem sent hafi verið með. Kveður vitnið brunavottorðið hafa borizt frá Eimskipafélaginu og hafi það síðan verið sent hinum franska banka ásamt öðrum skjölum tilheyrandi vörusendingu þessari, þ. á. m. öðru eintaki af frumriti farmskírteinis. Krafa stefnanda er byggð á því, að stefndi hafi pantað um- ræddar vörur og hafi þær verið afgreiddar í samræmi við þá pönt- un og sendar til Íslands. Skjöl varðandi vörusendinguna hafi verið send Landsbanka Íslands, Austurbæjarútibúi, að beiðni stefnda. Er því haldið fram, að stefndi hafi ekki greitt vöruna í Lands- banka Íslands þrátt fyrir kröfu bankans og hafi vörusendingin verið á ábyrgð stefnda samkvæmt 17. gr., sbr. 10. gr. laga nr. 39/ 1922, er hún brann. Af hálfu stefnanda er á það bent, að trygg- ing sú, sem hann keypti, áður en varan var send til Íslands, hafi verið flutningstrygging og hafi tryggingartímabil hennar verið löngu liðið, er vörusendingin brann. Sýknukrafa stefnda er á því byggð, að stefndi hafi ekki verið krafinn um greiðslu á andvirði vörusendingarinnar fram að þeim tíma, er umræddur bruni varð og varan fórst. Hins vegar hafi stefndi lofað greiðslu, eftir að bruninn varð, enda fengi hann fullnægjandi skjöl til að fá bætur frá tryggingafélagi sínu, Al- mennum tryggingum h/f. Er því haldið fram, að stefndi hafi gert ítrekaðar tilraunir til þess að fá skjöl afhent úr banka, er snertu umrædda vörusendingu, í þessu skyni, en hann hafi hins vegar feng- ið svör hjá bankanum, að varan væri tryggð erlendis og skjölin mundu verða endursend þangað, til þess að hægt væri að krefja hið erlenda tryggingafélag um greiðslu bóta. Því hafi stefnda eigi verið unnt að fá greiddar bætur frá Almennum tryggingum hér, þar sem öll skjöl ásamt brunavottorði höfðu verið endursend banka í Frakklandi eða stefnanda. Er því og haldið fram, að ef stefnandi hafi átt gjaldfallna kröfu, frá því varan kom og þar til bruninn varð, þá sé sú krafa fallin niður, þar sem neitað hafi verið viðtöku greiðslu og stefnandi hafi látið endursenda til Frakklands öll skjöl varðandi sending- una. Af hálfu stefnda er og haldið fram, að frumfarmbréf, sem kom- ið hafi fram á síðasta stigi málsins, hafi átt að liggja fyrir í upp- 223 hafi og því hafi eigi verið fyrir hendi grundvöllur til höfðunar málsins. Stefndi hefur viðurkennt, að hann hafi fengið tilkynningu frá Landsbanka Íslands um vörusendingu þá, sem fjallað er um í mál- inu. Þá kveður stefndi það ekki ósennilegt, að hann hafi einnig verið búinn að fá frá bankanum ítrekun á innheimtutilkynningu, áður en vörusendingin brann. Samkvæmt þessu verður að leggja til grundvallar, að vörusendingin hafi verið til reiðu fyrir stefnda gegn greiðslu kröfunnar í bankanum, er hún brann. Það er ósann- að, að stefndi hafi boðið fram greiðslu. Var hættan á því, að vöru- sendingin færist, því komin yfir á stefnda samkvæmt 1. mgr. 17. gr., sbr. 10. gr. laga nr. 39/1922, er hún fórst í brunanum. Stefnanda var rétt að höfða mál þetta, þótt frumfarmbréf væri eigi lagt fram sem málsskjal, en af hálfu stefnanda var lagt fram bruna- vottorð, sem H/f Eimskipafélag Íslands hafði látið stefnanda í té gegn öðru eintaki af frumfarmbréfinu. Var og réttarsamband aðilja innbyrðis óháð því, hvort stefndi fengi vörusendinguna bætta hjá tryggingafélagi sínu. Samkvæmt þessu á stefnandi rétt á að heimta andvirði vörusendingarinnar úr hendi stefnda, án þess að það sé bundið við gengi á tjóndegi, ásamt kostnaði við hana sam- kvæmt framlögðum vörureikningi, sem eigi hefur sætt andmælum. Samkvæmt þessu verður stefndi dæmdur til að greiða stefnanda $ 1.500.34 með vöxtum, sem ákveðast 7% ársvextir frá dagsetn- ingu vörureiknings 20. marz 1967. Þá verður stefndi og dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað, sem ákveðst kr. 23.000.00. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt Eggert Kristjánssyni, löggiltum endurskoðanda, og Jóni Norðmann verzlunarmanni. Dómsorð: Stefndi, Ólafur Björnsson f. h. firmans Skóvals, greiði stefnanda, Magnúsi Thorlacius hæstaréttarlögmanni f. h. firm- ans Chaussures Clerget, $ 1.500.34 með 7% ársvöxtum frá 20. marz 1967 til greiðsludags og kr. 23.000.00 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lög- um. Fjárnámsgerð fógetadóms Reykjavíkur 6. desember 1971. Ár 1971, mánudaginn 6. desember, var fógetaréttur Reykjavík- ur settur að Laugavegi 103, 4. hæð, og haldinn þar af Hauki Da- víðssyni með undirrituðum vottum. 224. Fyrir var tekið: Málið A 2230/1971: Magnús Thorlacius hæsta- réttarlögmaður f. h. Chaussures Clerget gegn Ólafi Björnssyni f. h. firmans Skóvals. Fógeti leggur fram nr. 1 gerðarbeiðni, nr. 2 dóm sjó- og verzi- unardóms Reykjavíkur nr. 73/1970, svohljóðandi: Fyrir gerðarbeiðanda mætir Jóhann Steinason hæstaréttarlög- maður og krefst fjárnáms fyrir $ 1.500.34 með 7T% ársvögxtum frá 20. marz 1967 til greiðsludags, kr. 23.305 í málskostnað sam- kvæmt gjaldskrá L. M. F. Í, kostnaði við gerðina og eftirfarandi uppboð/innheimtuaðgerðir, allt á ábyrgð gerðarbeiðanda. Gerðarþoli starfar hér, er mættur. Áminntur um sannsögli kveðst hann ekki geta greitt. Samkvæmt kröfu umboðsmanns gerðarbeiðanda og ábendingu mætta lýsti fógeti yfir fjárnámi í eignarhluta gerðarþola í hús- eigninni nr. 62 við Flókagötu, 2. hæð. Fallið var frá virðingu. Fógeti skýrði þýðingu gerðarinnar. Upplesið, játað rétt bókað. Gerðinni lokið. Mánudaginn 19. marz 1973. Nr. 47/1972: Leifur Eiríksson (Hrafnkell Ásgeirsson hrl.) gegn Fjármálaráherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Skattamál. Tekjuskattur. Synjað lögtaks. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. William Tomas Möller, fulltrúi bæjarfógetans í Kópavogi, hefur kveðið upp hinn áfryjaða úrskurð. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 7. apríl 1972. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 225 Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur verið aflað nokkurra nýrra gagna í málinu. Á árunum 1959 til 1963 byggði áfrýjandi íbúðarhús til eig- in afnota að Hlaðbrekku 19 í Kópavogi. Samkvæmt vottorði skattstjórans í Reykjanesumdæmi var vinna hans sjálfs við hús þetta eigi skattlögð, sbr. e lið 9. gr. laga nr. 46/1954 og E lið 10. gr. laga nr. 70/1962. Á árinu 1968 hóf áfrýjandi byggingu bifreiðargeymslu á lóð húss síns. Var seymslan fullgerð á árinu 1970. Á skattframtali árið 1970 taldi áfrýj- andi, að á árinu 1969 hefði eigin vinna hans við byggingu bifreiðargeymslunnar numið kr. 45.200.00. Skattstjórinn í Reykjanesumdæmi taldi, að áfrýjanda bæri að greiða tekju- skatt af þessum tekjuþætti, kr. 6.754.00. Rétt er að skýra 1. msl. E liðs 10. gr. laga nr. 90/1965 um skattfrelsi eignarauka, sem stafar af aukavinnu við byggingu íbúðarhúsnæðis til eigin nota, að ákvæðið taki einnig til bif- reiðarseymslu og eigi skipti það máli, hvort hún sé sambyggð íveruhúsi eða sérbyggð á lóð þess. Samkvæmt þessu verður eigin vinna áfrýjanda við bifreiðargeymslu hans ekki talin með skattskyldum tekjum, enda er því eigi mótmælt, að vinna þessi hafi að öðru leyti fullnægt skilyrðum laga til að njóta þessa hagræðis. Verður hinn áfrýjaði úrskurður því úr gildi felldur og synjað um framgang lögtaksins. Samkvæmt þessum úrslitum verður stefnda dæmt að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 20.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður er úr gildi felldur, og er synj- að lögtaks. Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði áfrýj- anda, Leifi Eiríkssyni, málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 20.000.00. 15 226 Sératkvæði Ármanns Snævars hæstaréttardómara. Í máli þessu er ágreiningur um það eitt, hvort lög standi til þess að skattgilda eignarauka, sem rót á að rekja til eigin vinnu áfrýjanda við bílskúr, er hann reisti sérstæðan í næstu grennd við íbúðarhús sitt að Hlaðbrekku 19 í Kópavogi. Skatt- stjórnarvöld gerðu honum að greiða tekjuskatt, kr. 6.754.00, af vinnu þessari, og er hann krafinn um þá fjárhæð í málinu. Veltur úrlausn máls á því, hvernig lögskýra beri ákvæði 10. gr., E liðs, laga nr. 90/1965, er í gildi voru, þegar álagning skatts fór fram. Sérsköttunarregla um eignarauka af aukavinnu, sem ein- staklingur „leggur fram utan reglulegs vinnutíma við bygg- ingu íbúðar til eigin afnota“, var fyrst lögtekin hér á landi með lögum nr. 16/1949, er breyttu lögum nr. 6/1935 um tekjuskatt og eignarskatt. Ákvæðið er endurtekið óbreytt í síðari löggjöf um skatta þessa, sbr. lög nr. 46/1954, 9. gr., e liður, lög nr. 70/1962, 10. gr., E liður, og lög nr. 90/1965, 10. gr., E liður, og er nú lítið breytt í lögum nr. 68/1971, 10. gr., E lið. Í reglugerðum, sem settar hafa verið samkvæmt lögum þessum, hafa einnig verið ákvæði um þetta efni, fyrst í reglugerð nr. 178/1949 og síðar í reglugerðum nr. 147/1955, 19. gr., 11. tl, nr. 245/1963, 20. gr., 10. tl., sbr. nr. 74/1969. Skattaregla þessi er sérregla, sem felur í sér skatthlunnindi til handa tilteknum hópi skattþegna, enda segir í 2. málslið. 10. gr., E liðs, laga nr. 90/1965, að skattaregla þessi feli í sér ívilnun. Lögskýringagögn veita eigi glögga fræðslu um inn- tak þessarar reglu. Sérreglu þessa þykir eigi bera að skýra rýmra en orðalag hennar eftir venjubundinni merkingu veitir vísbendingu um. Samkvæmt því tekur greint ákvæði ekki til aukavinnu áfrýjanda við hinn sérbyggða bílskúr, sem áfryj- andi reisti og mál þetta fjallar um. Ber með þeim rökum að staðfesta úrskurð fógeta. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. 227 Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Úrskurður fógetadóms Kópavogs 3. marz 1972. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 24. febrúar s.l., var tekið fyrir í fógetarétti 21. júlí 1971 vegna framkominnar beiðni inn- heimtumanns ríkissjóðs um að gera lögtak hjá Leifi Eiríkssyni, Hlaðbrekku 19, Kópavogi, fyrir eftirstöðvum þinggjalda ársins 1970, kr. 6.754.00, auk áfallinna og áfallandi dráttarvaxta og alls kostnaðar við gerðina og eftirfarandi uppboð, ef til kæmi. Lögtaksúrskurður fyrir þinggjöldum 1970 í Kópavogi var kveð- inn upp 14. júlí 1970. Mættur var í réttinum fyrir hönd gerðarþola Hrafnkell Ásgeirs- son hæstaréttarlögmaður, og mótmælti hann því fyrir hönd um- bjóðanda síns, að umbeðin lögtaksgerð færi fram, þar sem um- rædd gjöld að upphæð kr. 6.754.00 væru ekki lögð á gerðarþola lögum samkvæmt vegna þess, að um væri að ræða skattfrjálsa aukavinnu gerðarþola við hluta eigin íbúðar, sbr. e lið 10. gr. laga nr. 90/1965 um tekju- og eignarskatt. Krafðist umboðsmaður gerðarþola enn fremur málskostnaðar að skaðlausu. Þar sem enginn var mættur af hálfu gerðarbeiðanda, og fógeti taldi sig ekki geta tekið afstöðu til mótmæla umboðsmanns gerðar- Þola, var málinu frestað. Málið var aftur tekið fyrir í fógetaréttinum 9. febrúar s.l. Var þá mættur fyrir hönd gerðarþola Hrafnkell Ásgeirsson hæsta- réttarlögmaður og lagði fram greinargerð ásamt fleiri gögnum. Umboðsmaður gerðarbeiðanda, Sigurður Ólason hæstaréttarlög- maður, hafði boðað lögleg forföll. Var málinu frestað með sam- þykki umboðsmanns gerðarþola til 24. febrúar s.l. Þann 24. febrúar s.l. var málið svo tekið fyrir í fógetarétti, og mætti þá af hálfu gerðarbeiðanda Sigurður Ólason hæstaréttar- lögmaður og lagði fram greinargerð og úrskurð ríkisskattanefnd- ar, en af hálfu gerðarbeiðanda var mættur Hrafnkell Ásgeirsson hæstaréttarlögmaður og lagði fram uppdrátt af Hlaðbrekku 19 í Kópavogi. Fór síðan fram munnlegur málflutningur. Umboðsmaður gerðarbeiðanda gerði þær dómkröfur, að um- beðin lögtaksgerð verði látin ná fram að ganga og að gerðarþola 228 verði gert að greiða hæfilegan málskostnað eða til vara, að máls- kostnaður félli niður. Umboðsmaður gerðarþola gerði þær dómkröfur, að hin um- beðna lögtaksgerð verði ekki látin ná fram að ganga, að gerðar- boli verði sýknaður af öllum kröfum gerðarbeiðanda í málinu og honum verði úrskurðaður hæfilegur málskostnaður samkvæmt mati réttarins. Umboðsmaður gerðarbeiðanda byggir kröfur sínar á því, að það ákvæði þágildandi skattalaga, sem hér um ræðir, þ. e. a. s. 10. gr. laga nr. 90/1965, verði að skýra þröngt, húsnæðið skuli vera „íbúð“, sem sérbyggður bílskúr sé vitanlega ekki, og auk þess skuli húsnæðið vera til „eigin nota“, þ. e. eigin íbúðar, en því sé ekki einu sinni haldið fram, að gerðarþoli ætli sér að búa í skúrnum. Þá beri einnig að hafa í huga, að gerðarþoli eigi íbúð- arhús fyrir, sem byggt hafi verið fyrir alllöngu og standi skúr- byggingin þar ekki í neinu sambandi. Hafi skattayfirvöldum ekki þótt fært að telja sérbyggða bílskúra úti á lóðum til íbúðarhús- næðis, þótt það hafi stundum verið gert, hvað snertir innbyggðar geymslur, enda sé þar minni hætta á misnotkun. Sagði umboðs- maður gerðarbeiðanda það algengt eða algengast, að slíkir bíi- skúrar, sem í þessu máli um ræðir, séu notaðir sem einhvers konar verkstæði, svo sem smáverkstæði fyrir bílaviðgerðir og þess háttar og stundum leigðir fyrir fiskbúðir, vörugeymslur og því um líkt. Umboðsmaður gerðarþola byggir kröfur sínar á því, að ákvæði tekjuskattslaganna séu svo fortakslaus, að eigi sé heimilt að leggja skatt á þá aukavinnu gerðarþola, sem hér um ræðir. Telur hann, að skýra beri e lið 10. gr. laga nr. 90/1965 svo rúmt, að bílskúr falli undir eigin íbúð og sé þar um að ræða eina af geymslum íbúðarinnar. Umboðsmaður gerðarþola rakti nokkuð málavexti. Hafi upp- haf málsins verið það, að gerðarþoli taldi fram á skattskýrslu 1970 eigin vinnu við byggingu bílskúrs við hús sit að Hlað- brekku 19 í Kópavogi að fjárhæð kr. 45.200.00. Hafi gerðarþoli eigi fært upphæð þessa til tekna, þar sem hann taldi hana vera skattfrjálsa samkvæmt e lið 10. gr. laga nr. 90/1965. Gerðarþoli hafi síðan fengið skattaálagningu á réttum tíma í samræmi við framtal sitt, en síðan fengið tilkynningu um það o. október 1970, að skattstofan teldi, að hann eigi að greiða tekjuskatt af eigin vinnu við byggingu bílskúrs. Hafi gerðarþoli mótmælt skatta- 229 álagningunni, en án árangurs, en ekki hafi málið verið kært til ríkisskattanefndar, þar sem fyrir liggi úrskurður nefndarinnar um hliðstætt tilvik. Umboðsmaður gerðarþola hélt því fram, að alkunnugt væri, að mikill hluti einbýlishúsa, sem byggður hefur verið hér á landi mörg undanfarin ár, hafi verið byggður með viðföstum bílskúr og hafi menn ekki í framtölum sínum aðgreint byggingarkostnað varðandi bílskúr annars vegar og annan hluta íbúðarhúsnæðis hins vegar. Hafi þessir aðiljar í mörgum tilfellum tíundað eigin vinnu við eigin húsbyggingar og hafi þeir fengið hana að öllu leyti skattfrjálsa, enda þótt með sanni megi segja, að hluti vinn- unnar hafi verið við byggingu hins áfasta bílskúrs. Taldi umboðsmaður gerðarþola, sem áður segir, að skýra beri e lið 10. gr. laga nr. 90/1965 það rúmt, að bílskúr falli undir eigin íbúð, og sé þar um að ræða eina af geymslum íbúðarinnar. Sé ákvæðið túlkað mjög þröngt, geti það leitt út í ógöngur, sem ekki hafi verið ætlun löggjafans og ekki sé heimilt að skýra þann- ig, án þess að skýr ákvæði kæmi þar að lútandi. Því telji gerðar- Þoli, að í umræddu tilviki hafi verið lagður tekjuskattur á tekjur af vinnu við eigin íbúð, þar sem fráleitt sé annað en flokka bíl- skúr undir hluta íbúðarinnar. Umboðsmaður gerðarþola tók fram, að gerðarþoli notaði um- ræddan bílskúr til þess að geyma í bifreið sína og ekki væri rekinn neinn rekstur í skúrnum, hvorki bifvélaviðgerðir né annað. Svo sem að framan er lýst, er lögtakskrafan í máli þessu byggð á viðbótarálagningu tekjuskatts að upphæð kr. 6.754.00 vegna eigin vinnu við byggingu bílskúrs að Hlaðbrekku 19, kr. 45.200.00, sbr. ljósrit skattframtals 1970 og meðfylgjandi húsbyggingarskýrslu fyrir árið 1969 á dskj. nr. 3 og sbr. tilkynningu skattstofu Reykja- nesumdæmis, dags. 5. október 1970, á dskj. nr. 4. Var gerðarþola með bréfi skattstjórans í Reykjanesumdæmi, dags. 19. október 1970, sbr. dskj. nr. 5, tilkynnt um, að skatt- framtal hans hafi verið tekið til úrskurðar að nýju og tekjuskatt- ur hækkaður um kr. 6.754.00. Gerðarþoli kærði tekjuskattshækkunina til skattstjóra með bréfi, dags. 26. október s.l., sbr. dskj. nr. 6, en gjöldin voru úrskurðuð óbreytt, sbr. bréf skattstjóra, dags. 29. október s.l., á dskj. nr. 7. Umræddur bílskúr er samkvæmt teikningu, sbr. dskj. nr. 9, sérbyggð einnar hæðar bygging, 45 x 9 m að grunnfleti, sem staðsett er aftan til við íbúðarhúsið að Hlaðbrekku 19. 230 Í máli þessu er deilt um það, hvort bílskúrinn falli undir e lið 10. gr. laga um tekju- og eignarskatt sem hluti íbúðar til eigin afnota. Nú verður að fallast á það með gerðarþola, að almennt verður að telja bílskúr hluta þess húsnæðis, sem notað er til íbúðar, og er bílskúr í því sambandi hluti geymslurýmis og ætlaður sérstak- lega sem geymsla fyrir bifreið. Skiptir í því atriði litlu máli, hvort bílskúr er innbyggður, viðbyggður eða byggður sér við ann- að íbúðarhúsnæði. Hins vegar er eigin íbúð í þrengri skilningi fyrst og fremst það húsnæði, sem í raun er búið í, auk minni háttar geymslurýmis, en bílskúr er ekki þar með talinn. Ákvæði e liðs 10. gr. skattalaga er undanþáguákvæði, sem skýra ber þröngt, og verður því að telja, að eignarauki gerðarþola, sem stafaði af aukavinnu hans við byggingu bílskúrs að Hlað- brekku 19, falli ekki undir ákvæðið og hafi skattayfirvöld þannig farið að lögum, er þau úrskurðuðu tekjuskattsauka á hendur gerðarþola, svo sem að framan er lýst. Hin umbeðna lögtaksgerð verður látin ná fram að ganga samkvæmt kröfu gerðarbeiðanda og á hans ábyrgð til tryggingar skattskuld gerðarþola, kr. 6.754.00, með 1% dráttarvögxtum á mánuði frá 1. janúar 1971 til greiðslu- dags svo og til tryggingar kostnaði við lögtakið og eftirfarandi uppboð, ef til kemur. Rétt þykir, að málskostnaður vegna lögtaksmáls þessa verði látinn falla niður. Því úrskurðast: Lögtak fer fram í eignum gerðarþola, Leifs Eiríkssonar, til íryggingar kr. 6.754.00 með 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1971 til greiðsludags svo og til tryggingar kostnaði við lögtakið og eftirfarandi uppboð, ef til kemur. Málskostnaður fellur niður. 231 Mánudaginn 19. marz 1973. Nr. 186/1971: Sigurður Sigurðsson hæstaréttarlögmaður (Hjörtur Torfason hrl.) Segn Heiðari Guðmundssyni (Jón Finnsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Synjað uppboðs. Trygginsarbrét. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 30. nóvember 1971, að fengnu áfrýjunarleyfi 23. s. m. Dómkröfur hans eru þessar: Að „hinum áfrýjaða dómi, eða öllu heldur úrskurði, uppboðsréttar Ísafjarðar frá 1. okóber 1971 verði hrundið og breytt á þá lund, að hið umbeðna nauð- ungaruppboð á eignarhluta stefnda Heiðars Guðmundssonar í fasteigninni nr. 30 við Tangagötu á Ísafirði skuli fram fara til lúkningar á skuld sameignarfélagsins Radio, Ísafirði, sam- kvæmt víxlum samþykktum af félaginu og útgefnum af Radiostofu Vilbergs £ Þorsteins, Reykjavík, að eftirstöðvum kr. 187.443.61, ásamt 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 1. október 1967 til greiðsludags, kostnaði við stimpl- un og afsögn, kr. 1060, auk kostnaðar alls við uppboðið og í sambandi við það“. Þá krefst hann og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess, að synjað verði um framgang uppboðs- ins og málskostnaðarákvæði héraðsdóms staðfest. Þá krefst hann og málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfryjanda. Málsatvikum er lýst í hinni áfryjuðu dómsathöfn. Fyrir Hæstarétt hefur verið lögð yfirlýsing Þorsteins Þor- valdssonar f. h. Radiostofu Vilbergs £ Þorsteins þess efnis, að víxlar þeir, sem málið fjallar um, séu eign fyrirtækisins, en hafi verið framseldir Sigurði Sigurðssyni hæstaréttarlög- manni í innheimtuskyni. Áfrýjandi sundurliðar kröfur sínar þannig, að samkvæmt 232 reikingsskilum Sigþórs K. Jóhannssonar, löggilts endurskoð- anda, dags. 29. september 1967, sem samin eru eftir gögnum Kristins Sigurjónssonar hæstaréttarlögmanns í Reykjavík, séu eftirstöðvar skuldar fyrirtækis stefnda, Radios s/f, Ísafirði, við Radiostofu Vilbergs £ Þorsteins kr. 210.802.21. Uppgjör þetta er svohljóðandi: „ðl/12 ?66 Víxlaskuld .......0000000 000. kr.545.249.80 Dráttarvextir af víxlum til 31/12 1966 .. — 18.980.14 Kr. 564.229.94 = Endur- sendar vör- ur -..... kr. 51.208.00 = Sendar vörur án víxla .... — 34.935.00 Kr. 16.273.00 Innheimtar útistandi skuldir .. kr.107.880.50 — Inn- heimtulaun — 10.788.00 — 97.092.50 — 113.365.50 Kr. 450.864.44 1/5 ?67 Dráttarvextir af víxlum til 1/5 1967 .... — 18.034.58 Kr. 468.899.02 = Gr. frá G.G. m/veð- skuldabréfi ............ kr. 201.719.34 Innborgað .............. — 125.000.00 kr. 326.719.34 = Þóknun til E. G. E. kr. 1.800.00 233 Vangoldin hluti G. G. af skulda- bréfi .... kr. 5.003.38 kr. 6.803.38 kr.319.915.96 Kr. 148.983.06 1/10 '67 Dráttarvextir af vixlum til 1/10 1967 .... — "7449.15 Kr. 156.432.21 Þinglýsing af tryggingar- bréfi GG... kr. 3.075.00 Innheimtukostnaður skv. taxta Lögmannafélags Ís- lands ......0.0.0 0... — 32.585.00 Gerð tryggingabréfa .... — 2.850.00 Flugferðir til Ísafjarðar (3 x 1620) ....0.00.0 — 4.860.00 Dagpeningar (4 x 2000.00) — 8.000.00 Þóknun til endurskoðanda — 3.000.00 — 54.370.00 Eftirstöðvar kr. 210.802.21“ Frá þessari fjárhæð dregur áfrýjandi kr. 29.874.10, sem innheimtar hafi verið upp í skuld stefnda hjá skuldunautum Radios s/f, en bætir síðan við kostnaði, að því er virðist við þessar innheimtur, samtals kr. 20.193.50. Kemur þá fram fjárhæðin kr. 201.121.61, sem áfrýjandi lækkar um kr. 13.678.00 (10.000.00 3.678.00) í kr. 187.443.61. Stefndi hefur m. a. haldið því fram, að víxilskuldirnar, sem málið fjallar um, væru að fullu greiddar. Hefur hann í því sambandi bent á samning sinn við Radiostofu Vilbergs £ Þor- steins frá 27 janúar 1967. Kröfu sína um nauðungaruppboð á eignarhluta stefnda í fasteigninni Tangagötu 30 á Ísafirði reisir áfrýjandi á veð- bréfi (tryggingarbréfi), útgefnu af stefnda 28. Janúar 1967, en með bréfi þessu setur stefndi nefndan eignarhluta að veði 234 til tryggingar víxlum, sem Radio s/f á Ísafirði skuldi Radíó- stofu Vilbergs á Þorsteins í Reykjavík. Telur áfrýjandi, að veðbréf þetta ásamt þeim ógreiddu víxlum, sem veðið eigi að tryggja, sé nægileg heimild til nauðungaruppboðs á hinni veðsettu eign samkvæmt b lið 1. gr. laga nr. 57/1949, sbr. 3. gr. laga nr. 18/1887 og 39. gr. laga nr. 95/1947. Í framangreindu veðbréfi er að vísu áskilið, að þegar skuld- in, sem veðið eigi að tryggja, sé fallin í gjalddaga, megi selja það á nauðungaruppboði samkvæmt lögum nr. 57/1949, sbr. 3. gr. laga nr. 18/1887. Á hinn bóginn er þess að gæta, að um- rædd veðsetning er til tryggingar skuld, sem ekki er á annan hátt greind í veðbréfinu en þann, að um sé að ræða víxilskuld- ir Radios s/f við nafngreindan þriðja aðilja. Er víxilskuldum þessum ekki lýst nánar, fjárhæða þeirra að engu getið og fjárhæðin, sem veðinu er ætlað að tryggja, aðeins tiltekin þannig, að veðsetningin sé „til tryggingar skuld að fjárhæð allt að kr. 300.000.00... svo og vöxtum og öllum innheimtu- kostnaði að skaðlausu.“ Verður ekki litið svo á, að 3. gr. laga nr. 18/1887, sem ræðir um veðskuldabréf með fasteignar- tryggingu, veiti heimild til þess beint eða fyrir lögjöfnun, að í framangreindu veðbréfi væri ákveðið, svo gilt sé, að selja megi veðið á nauðungaruppboði án dóms eða sáttar og að- farar. Styrkja ákvæði 15. gr. laga nr. 29/1885 og þessa niður- stöðu. Ber því þegar af þessari ástæðu að synja kröfu áfrýj- anda um framgang uppboðsins og dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðst samtals kr. 40.000.00. Það athugast, að héraðsdómari hefur ranglega nefnt úr- lausn sína dóm. Þá er það aðfinnsluvert, að lögmaður áfrýjanda, Hjörtur Torfason hæstaréttarlögmaður, hefur í greinargerð fyrir Hæstarétti viðhaft óþinglegt orðbragð um héraðsdómarann. Dómsorð: Synjað er um framgang uppboðs þess, sem í málinu greinir. Áfrýjandi, Sigurður Sigurðsson hæstaréttarlögmaður, 235 greiði stefnda, Heiðari Guðmundssyni, málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, kr. 40.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. „Dómur“ uppboðsdóms Ísafjarðar 1. október 1971. Ár 1971, föstudaginn 1. október, var á uppboðsþingi Ísafjarðar, sem háð var í dómssal embættisins að Pólgötu 2 á Ísafirði af Björgvin Bjarnasyni bæjarfógeta, kveðinn upp dómur þessi, en málið var tekið til dóms í dag, eftir að það var endurupptekið. Með bréfi, dags. 10. apríl 1968, krafðist Sigurður Sigurðsson hæstaréttarlögmaður, Tryggvagötu 8, Reykjavík, að eignarhluti Heiðars Guðmundssonar rafvirkjameistara, Tangagötu 30 á Ísa- firði, í húseigninni nr. 30 við Tangagötu á Ísafirði yrði seldur á nauðungaruppboði til lúkningar eftirstöðvum skuldar pr. 1. októ- ber 1967, kr. 201.121.61, auk 1% dráttarvaxta fyrir hvern byrjað- an mánuð frá i. október 1967 til greiðsludags, afsagnar- og stimpil- kostnaðar, kr. 1.060.00, auk innheimtulauna, kr. 13.156.00, svo og alls kostnaðar við uppboðið, ef til kæmi. Uppboðsþoli, Heiðar Guðmundsson, gerir þær réttarkröfur, að synjað verði um framgang hins umbeðna uppboðs og að honum verði úrskurðaður eða dæmdur hæfilegur málskostnaður eftir mati réttarins. Eftirstöðvar kr. 201.121.61 sundurliðar uppboðsbeiðandi sam- kvæmt víxlum, sem Radió s/f á Ísafirði hefur samþykkt til greiðslu, en til tryggingar víxlum þessum er tryggingarbréf, út- gefið af uppboðsþola, Heiðari Guðmundssyni, þann 28. janúar 1967 til tryggingar víxilskuldum Radiós s/f við Radióstofu Vil- bergs ér Þorsteins, Laugavegi 72, Reykjavík, allt að fjárhæð kr. 300.000.00. Er tryggingarbréf þetta tryggt með 4. veðrétti í framangreind- um eignarhluta að Tangagötu 30 á Ísafirði. Víxlarnir eru þessir: Víxill pr. 6. október 1966 að upphæð kr. 41.219.00 — — 1. ágúst 1966 — — — 35.978.00 — — 28. júlí 1966 — — — 36.385.00 — — 14. maí 1966 — — — 49.506.00 — — 4. maí 1966 — — — 34.677.00 Samtals kr. 196.865.00 236 Krafa uppboðsbeiðanda er, eins og áður greinir, kr. 201.121.61, en ofangreindir víxlar eru samtals kr. 196.865.00, svo að uppboðs- krafan er kr. 4.256.61 hærri en nefndir víxlar samanlagt. Á dskj. nr. 1 eru taldir upp fimm víxlar, en með þeim hefur fylgt víxill pr. 20. júlí 1966, kr. 35.000.00, sem engin grein er gerð fyrir. Þá lækkar uppboðsbeiðandi kröfu sína um kr. 8.000.00 í kr. 193.121.61 og innheimtulaun í kr. 12.850.00 með bréfi, dags. 7. nóvember 1968 á dskj. nr. 3, og ennþá lækkar hann kröfu sína í greinargerð á dskj. nr. 11 í kr. 191.121.61 og innheimtulaun í kr. 12.250.00, og byggjast báðar þessar lækkanir, samtals kr. 10.- 000.00, á því, að Konráð nokkur Júlíusson greiddi upp í kostnað og höfuðstól skuldar sinnar þessa fjárhæð. Og ennþá breytist krafan og nú til hækkunar, eins og hún var upphaflega, kr. 201.- 121.61, þar sem greiðsluloforð hafi verið gefið fyrir kr. 10.000.00 og ekki staðið við það. Að lokum lækkar uppboðsbeiðandi kröfur sínar niður í kr. 187.443.61 án nokkurra skýringa, og verður því endanleg krafa hans, að fasteignin Tangagata 30, Ísafirði, verði seld á grundvelli tryggingarbréfs á dskj. nr. 2 og viðfestra víxla, sem fylgdu uppboðsbeiðni á dskj. nr. 1, til lúkningar skuld að eftirstöðvum kr. 187.443.61 auk 1% dráttarvaxta frá 1. október 1967 til greiðsludags, afsagnar- og stimpilkostnaðar, kr. 1060.00, innheimtulauna samkvæmt gjaldskrá L. M. F. Í, kostnaðar alls við uppboðið og réttarhöld þau, sem fram hafa farið, síðan beðið var upphaflega um uppboðið, svo og kostnaðar alls og dagpeninga, ef til uppboðs kemur. Sátta var leitað árangurslaust. Málavextir eru þessir: Uppboðsþoli, Heiðar Guðmundsson, rak ásamt Gunnari Guð- varðssyni, Ísafirði, sameignarfélagið Radió þar til hann seldi sinn hluta í firmanu þann 1. október 1966 meðeiganda sínum, nefndum Gunnari, og voru eigendaskipti auglýst í Lögbirtingablaðinu nr. 66/1966. Þann 28. janúar 1967 kom Kristinn Sigurjónsson hæstaréttar- lögmaður til Ísafjarðar til að leggja löghald á eignir uppboðsþola til tryggingar skuldum Radiós s/f hjá Radióstofu Vilbergs ér Þor- steins í Reykjavík, sem lyktaði með því, að uppboðsbþoli gaf út tryggingarbréf með 4. veðrétti í eignarhluta sínum að Tangagötu 30, Ísafirði, fyrir skuldum við nefnt firma að fjárhæð allt að kr. 300.000.00. Samkomulag var um það, að ekki skyldi gengið að veðinu, fyrr en fullreynt væri, hvort eignir Radiós s/f og andvirði fasteignar- 237 innar Þvergötu 4 á Ísafirði nægðu til greiðslu skuldarinnar við Radióstofu Vilbergs ér Þorsteins, sbr. dskj. nr. 6. Enn fremur átti að greiða fyrst upp elztu skuldir Radiós s/f samkvæmt framburðum Birgis Valdimarssonar og Einars Gunnars Einarssonar, sbr. dskj. nr. 10. Töluverður ágreiningur er um, hvað mikið hafi fengizt greitt upp í kröfur Radióstofu Vilbergs éz Þorsteins, og er málið mjög vanreifað af hendi uppboðsbeiðanda varðandi það atriði. Þó hafa verið lögð fram ýmis yfirlit og uppgjör í málinu, en ekki gefin nein viðhlítandi skýring á, hvernig uppboðskrafan er fundin. Eins og að framan greinir, hefur uppboðsbeiðandi margbreytt kröfum sínum ýmist til lækkunar eða hækkunar. Kristinn Sigurjónsson hæstaréttarlögmaður, er hafði meðal- göngu um mál þetta, svo sem samningu tryggingarbréfsins og innheimtu útistandandi skulda Radiós s/f, hefur komið fyrir dóm cg staðfest skýrslu sína. Lagt hefur verið fram uppgjör á dskj. nr. 12, sem Sigþór K. Jóhannsson, löggiltur endurskoðandi, hefur samið eftir gögnum nefnds Kristins Sigurjónssonar, og telur hann eftirstöðvarnar vera kr. 210.802.21, sem ekki heldur kemur heim og saman við upphaflega eða endanlega kröfu uppboðsbeiðanda, og er upphaflega krafan kr. 9.680.60 lægri en nefnt uppgjör og endanlega krafan lægri um kr. 23.358.60. Uppboðsþoli hefur mótmælt uppgjöri á dskj. nr. 12 og yfirlitinu í heild, enda hafi hann aldrei fengið neinar skýringar á því svo og kæmi ekki fram allir þeir reikningar á dskj. nr. 17, sem Krist- inn Sigurjónsson hefur innheimt, og færir hann rök fyrir því með framlagningu á yfirliti á dskj. nr. 19 ásamt fylgiskjölum, reikningum á dskj. nr. 20, yfirlýsingu á dskj. nr. 21 og endurriti dóms á dskj. nr. 22. Gunnar Guðvarðsson, fyrrverandi meðeigandi uppboðsþola, kom fyrir dóm, og er honum var sýnt yfirlitið á dómsskjali nr. 12, kvaðst hann ekki hafa haft aðstöðu til samanburðar og að honum hafi komið á óvart ýmsir liðir þess. Svo og tók hann fram, að sam- komulag hafi verið með eigendum Radiós s/f og Radióstofu Vil- bergs ér Þorsteins um, að eldri skuldir yrðu fyrst greiddar. Við aðilja- og vitnaleiðslur, sem fram fóru þann 23. júní 1969, tók umboðsmaður uppboðsbeiðanda fram: „Þótt umbjóðandi minn hafi leyft, að umboðsmaður uppboðs- þola leiddi í réttinum vitni og aðila, mótmæli ég framburðum Þeirra sem röngum og þýðingarlausum fyrir mál þetta, þar eð ég tel mál þetta eiga að sæta reglum í 17. gr. víxillaga og 17. 238 kafla laga nr. 85/1936, sbr. 4. gr. laga nr. 57/1959. Því hefur í þessu ekki falizt neitt samþykki til undanþágu frá nefndum rétt- arfarsákvæðum.“ Þrátt fyrir þessa yfirlýsingu lagði uppboðsbeiðandi í réttar- haldi þessu fram ýmis dómsskjöl um viðskipti þau, sem gerðust að baki þeim víxlum, sem fram hafa verið lagðir í máli þessu, svo sem yfirlit löggilts endurskoðanda á dskj. nr. 12, bréf Krist- ins Sigurjónssonar hæstaréttarlögmanns nr. 13, bréf uppboðsbeið- anda nr. 14 og ljósrit kvittunar nr. 15 svo og greinargerð, þar sem viðskipti eru rakin, nr. 11, bréf til bæjarfógeta nr. 16 og yfirlit yfir innheimtar kröfur. Enn fremur lagði uppboðsbeiðandi fram í réttarhaldi í uppboðs- rétti Reykjavíkur þann 3. maí 1971 aðiljaskýrslu Þorsteins Þor- valdssonar, annars eiganda Radióstofu Vilbergs ér Þorsteins, og vitnaskýrslu Kristins Sigurjónssonar hæstaréttarlögmanns. Staðfesti Kristinn skýrslu sína fyrir dóminum sem vitni, en ekki er getið í bókum uppboðsdómara, að Þorsteinn mætti þar sem vitni, og virðist koma fyrir dóminn sem aðili, sbr. aðilja- skýrslu hans. Uppboðsbeiðandi hefur engar athugasemdir gert við það. Þá hefur uppboðsbeiðandi lagt fram yfirlit og rökstuðning þess svo og sókn í málinu á dskj. nr. 24, þar sem hann ítrekar mótmæli sín gegn því, að komið verði að frekari vörnum en 208. gr. laga nr. 85/'936 heimilar. Með framlagningu framangreindra dómsskjala og yfirlýsingu sinni um, að frekari vörnum verði ekki komið að, verður að telja, að þrátt fyrir öll mótmæli uppboðsbeiðanda hafi hann fallizt á í verki, að uppboðsþoli kæmi að vörnum, sem annars komast ekki að samkvæmt 17. kafla laga nr. 85/1936. Dómurinn telur ekki ástæðu til, eins og málum er háttað, að rekja ítarlega efni allra þeirra skjala og aðilja- og vitnisburða, er fram hafa komið í málinu, þar sem það, sem nú hefur verið rakið, mun nægja til frávísunar málsins vegna þess, hve það er vanreifað — ef ekki annað kæmi til. Sóknaraðili máls þessa, uppboðsbeiðandinn Sigurður Sigurðs- son hæstaréttarlögmaður, leggur sjálfur fram í réttarhaldi þann 3. maí 1971 í uppboðsrétti Reykjavíkur aðiljaskýrslu Þorsteins Þorvaldssonar, annars aðaleiganda Radióstofu Vilbergs ér Þor- steins, þar sem viðskipti firma hans og Radiós s/f eru rakin. Tryggingarbréf og víxlar þeir, sem um er að ræða í máli þessu, hafa verið framseldir uppboðsbeiðanda, og mætti ætla, að hann ætti samkvæmt því aðild að málinu. Hins vegar verður að telja 239 við framlagningu aðiljaskýrslu Þorsteins Þorvaldssonar, að hér hafi verið um pro forma gerning að ræða og nefndur Þorsteinn eða Radióstofa Vilbergs ér Þorsteins séu raunverulegir eigendur kröfu þeirrar, sem fram er sett. Þessa skýrslu leggur uppboðsbeiðandi sjálfur fram án nokkurra athugasemda. Samkvæmt þessu verður að líta svo á, að svo mikill vafi leiki á því, hvort uppboðsbeiðandi, Sigurður Sigurðsson hæstaréttar- lögmaður, sem sækir málið í eigin nafni, sé raunverulegur eig- andi kröfunnar, að ástæða er til að gefa því meiri gaum. Ekki hefur komið fram krafa frá uppboðsþola um sýknu á þess- um forsendum, og ber því ex officio að sýkna hann af öllum kröf- um uppboðsbeiðanda og synja um framgang uppboðsins vegna að- ildarskorts. Eftir atvikum þykir rétt, að uppboðsþola verði tildæmdur máls- kostnaður að fjárhæð kr. 15.000.00. Dómsorð: Uppboðsþoli, Heiðar Guðmundsson, skal vera sýkn af kröf- um uppboðsbeiðanda, Sigurðar Sigurðssonar, í máli þessu. Uppboðsbeiðandi greiði uppboðsþola kr. 15.000.00 í máls- kostnað. Dóminum ber að fullnægja innan 15 daga frá birtingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 240 Föstudaginn 23. marz 1973. Nr. 103/1971: Guðmundur Sigfússon (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.) segn Guðmundi Halldórssyni (Gunnar M. Guðmundsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Bifreiðar. Skaðabótamál. Sýkna. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 27. júlí 1971, að fengnu áfrýjunarleyfi 22. s. m. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 20.000.00 með 7% ársvöxtum frá 26. september 1963 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms þykir mega staðfesta hann. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Á rekstri máls þessa, sem er einfalt í sniðum, hefur orðið óhæfilegur dráttur. Eftir að greinargerð stefnda í héraði kom fram á dómþingi hinn 29. marz 1966, voru aðiljum veittir sameiginlegir frestir til gagnaöflunar, án þess þó að nokkur sakargögn væru lögð fram allt til þinghalds 8. marz 1968. Á því dómþingi var aðiljaskýrsla tekin af áfrýjanda og vitna- skýrsla af einu vitni. Eftir það voru málsaðiljum enn veittir sameiginlegir frestir, unz dómþing var háð hinn 16. júní 1970. Á því dómþingi voru engin gögn lögð fram, en því var lýst, að gagnaðflun væri lokið. Var málinu frestað á dómþinginu ótiltekið til munnlegs málflutnings. Fór hann fram röskum níu mánuðum síðar, hinn 26. marz 1971, og var þá lagt fram endurrit af dómi sakadóms Reykjavíkur frá 3. júní 1965 vegna ákæru á hendur stefnda m. a. út af sakarefni því, sem hér er til úrlausnar. 241 Ýmsir dómarafulltrúar hafa farið með mál þetta á bæjar- þingi Reykjavíkur. Rétt er þó að geta þess, að dómari sá, er kvað upp héraðsdóm í málinu, háði eigi dómþing fyrr en 8. júní 1970. Dráttur á málarekstri þessum stafar ekki sízt af vinnubrögðum lögmanns áfrýjanda, Þorvalds Lúðvíkssonar hæstaréttarlögmanns, við öflun gagna. Seinagangur í málarekstri þessum í heild sinni er aðfinnslu- verður og er brýnt brot á lögum nr. 85/1936. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 17. apríl 1971. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 26. f. m., hefur Guð- mundur Sigfússon, B-götu, Þorlákshöfn, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur, með stefnu, útgefinni hinn 24. febrúar 1966, á hendur Guðmundi Halldórssyni, Rauðalæk, Holtum, Rangárvallasýslu, til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 20.000.00 með 8% ársvöxtum frá 26. september 1963 til 31. desember 1964, með 7% ársvöxtum frá þeim degi til 31. desember 1965 og með 8% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsluðags svo og til greiðsm málskostnaðar að skaðlausu. Þá hefur stefnandi stefnt Samvinnutryggingum g/t til réttargæzlu í málinu. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar aðallega, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og stefnandi verði dæmdur til að greiða honum málskostnað að skaðlausu eftir mati dómar- ans, en til vara, að stefnukrafan verði lækkuð verulega og máls- kostnaður verði látinn falla niður. Á hendur réttargæzlustefnda eru engar dómkröfur gerðar, og af hans hálfu eru heldur engar kröfur hafðar uppi. Málavextir eru (þessir: Fimmtudaginn 26. september 1963, klukkan 1150, tilkynnti Markús Jónsson, Bláskógum 1 í Hveragerði, lögreglunni í Árnes- sýslu, að hryssa, er hann átti, hefði fundizt dauð við þjóðveginn skammt frá Krossi í Ölfusi þá um morguninn. Taldi Markús, að ekið hefði verið á hryssuna. Tómas Jónsson lögregluþjónn fór á staðinn. Í skýrslu sinni um athugun á vettvangi skýrði hann svo frá, að hryssan hafi legið 14 m austan við þjóðveginn uppi á lágu 16 242 barði. Hafi svo virzt sem hryssan hafi fengið högg á snoppuna, þar eð hún var alblóðug. Enn fremur taldi hann óeðlilegan bólgu- kepp, mjög stóran, hafa verið í náranum hægra megin og hafi hann náð upp á síðuna. Tómas kvað hryssuna hafa verið dökk- rauða eða nánast jarpa og hafi hún verið nokkuð loðin og hafi broddur háranna verið ljósari að lit. Á vettvangi fannst lítil króm- hlíf og glerbrot, sem Tómas taldi vera af stefnuljóskeri Volks- wagen bifreiðar. Virtizt Tómasi augljóst af aðstæðum, að þarna hefði verið á ferð Volkswagen bifreið af árgerð um 1958 og að bifreiðinni hefði verið ekið í átt til Hveragerðis. Skömmu fyrir hádegi daginn eftir fann lögreglan Volkswagen bifreiðina L 58, sem var með brotið stefnuljósker, dæld í þaki og brotna fram- rúðu. Eigandi bifreiðarinnar var Guðmundur Halldórsson, stefndi í máli þessu. Við rannsókn þá, sem framkvæmd var út af atburði þessum, skýrði stefndi Guðmundur svo frá, að hann hefði verið á réttardansleik í Aratungu kvöldið áður. Hann kveðst hafa neytt þar áfengis og kveðst hafa fundið til áfengisáhrifa, en kveðst ekki hafa verið fullur. Á dansleiknum kveðst hann hafa hitt Ólaf Jó- hannsson, sem hafi verið mikið ölvaður, og hafi Ólafur beðið hann að aka sér til Hveragerðis. Auk Ólafs kveður Guðmundur Guðrúnu Erlingsdóttur hafa verið farþega í bifreiðinni svo og pilt, sem hann ekki vissi, hvað hét. Guðmundur kveðst hafa ekið til Hveragerðis á 60-70 km hraða. Er hann kom á móts við Kross, kveðst hann hafa séð einn hest vinstra megin á vegjaðrinum í nokk- urri fjarlægð. Er hann var rétt að komast að hestinum, hafi hann allt í einu gengið upp á veginn framan við bifreiðina. Kveðst Guðmundur hafa hemlað, en kveðst ekki hafa getað komið í veg fyrir að aka á hestinn. Hann kveðst hafa sveigt yfir á hægri veg- arhelming, eins og unnt hafi verið, og hafa verið kominn alveg út á vegbrún, er áreksturinn varð. Hann kvað höfuð hestsins hafa rekizt í framrúðuna og hús bifreiðarinnar að framan, en að öðru leyti kvað hann sér hafa fundizt höggið koma á hestinn fram- anverðan. Hann kvað hestinn hafa farið út fyrir veginn hægra megin, en kvað hann ekki hafa dottið, að því er hann hafi séð. Guðmundur kveðst hafa ekið rakleitt áfram án þess að huga frek- ar að hestinum. Hann kvað sér hafa fundizt hesturinn bleikur að lit, en hann kvaðst aðallega hafa tekið eftir því, áður en hann gekk upp á veginn, en síðan hafi atburðurinn orðið með svo snögg- um hætti, að hann hafi átt nóg með að reyna að koma í veg fyrir að aka á hestinn. Hinn 27. september 1963 tilkynnti Jón Grétar Guðmundsson, til heimilis að Selfossi, að þá um daginn hefði 243 fundizt slasaður hestur skammt frá Krossi í Ölfusi. Kvað hann grun leika á, að hestur þessi kynni að hafa orðið fyrir bifreiðinni L 58, því að hann hefði fundizt skammt frá þeim stað, er hryssa sú var á, sem talið var, að orðið hefði fyrir þeirri bifreið. Hinn 30. september tilkynnti Kristján Jónsson, Litla-Saurbæ í Ölfusi, að hesturinn væri svo mikið slasaður, að ekki mundi um annað að ræða en lóga honum. Væri hestur þessi tveggja vetra gam- all, eign Guðmundar Sigfússonar, B-götu 23, Þorlákshöfn. Hér fyrir dómi hefur Kristján skýrt svo frá, að sér hafi verið gerð boð um, að leirljós foli, er stefnandi átti í tamningu hjá honum, hefði sennilega orðið fyrir einhverju slysi, því hann hreyfði sig ekki úr stað. Kveðst Kristján hafa brugðið skjótt við og sótt fol- ann, en það hafi ekki reynzt létt verk, því hann hafi verið stór- slasaður. Kveðst Kristján strax hafa sótt dýralækni, en er hann kom á staðinn, hafi hann talið, að algerlega þýðingarlaust væri að reyna að lækna folann, þar sem hann væri svo mikið skadd- aður. Kristján kveður fola þennan hafa verið í tamningu og á gjöf hjá sér veturinn áður og hafi hann verið talinn mjög gott hest- efni. Kristján kveður folann alltaf hafa verið í hópi nokkurra hrossa, sem fylgzt hafi að, áður en umræddur atburður varð, og hafi í þeim hópi einnig verið hryssa sú, sem fannst dauð, er fol- inn fannst slasaður. Kveður Kristján folann ætíð hafa verið í þess- um hópi, er hann sótti hann til tamningar. Kristján kveðst hafa heyrt, er hann sótti dýralækninn til folans, að hryssa sú, sem fjallað er um í málinu, hafi fundizt dauð fyrr um nóttina eða um morguninn þennan sama dag. Við frekari rannsókn málsins, sem fram fór, eftir að meiðslin á fola stefnanda komu í ljós, til að reyna að upplýsa, hvort einn eða tveir hestar hefðu orðið fyrir bifreiðinni, skýrði stefndi Guð- mundur svo frá, að sér hafi fundizt hesturinn, er hann sá utan við veginn framan við bifreiðina, vera ljósleitur. Taldi hann hest- inn þá hafa verið í allt að 100 m fjarlægð. Er hann kom nær hest- inum, kvaðst hann hafa séð hann ganga upp á veginn. Kvaðst Guðmundur þá þegar hafa hemlað og beygt til hægri, en það hafi engum togum skipt, að hesturinn hafi lent utan á bifreiðinni vinstra megin að framan, og kvað Guðmundur sér hafa fundizt eins og hægri framfóturinn lenti hálfkrepptur uppi á vinstri aur- hlífinni. Hann kvað höfuð hestsins hafa lent á karminum ofan við framrúðuna, sem hafi brotnað. Guðmundur kvað sér hafa virzt hægri hliðin á snoppunni hafa skollið þarna upp í. Guðmundur kvað hestinn síðan hafa lent vinstra megin við bifreiðina inn á 244 veginn. Kveðst hann telja, að það hafi verið framhluti hestsins, sem varð fyrir bifreiðinni, en ekki kvaðst hann hafa orðið var við, að afturhluti hestsins yrði fyrir henni. Kveðst hann telja fráleitt, að fleiri hestar hafi orðið fyrir bifreiðinni, enda kvaðst hann aldrei hafa séð fleiri en einn hest þarna við veginn. Ólafur Jóhannsson, sem var farþegi í bifreiðinni L 58 í um- rætt sinn, skýrði svo frá við rannsókn málsins, að hann hafi verið ofurölvi og hafi sofið á leiðinni til Hveragerðis og því ekki vitað, er atburðurinn varð. Hann kvaðst hafa tekið eftir því, rétt áður en komið var til Hveragerðis, að framrúða bifreiðarinnar hafi verið brotin, og kvaðst hafa haft orð á því. Kvað hann stefnda Guðmund hafa sagt, að steinn hefði skollið í rúðuna með þessum afleiðingum. Ólafur Jóhann Óskarsson, sem einnig var farþegi í bif- reiðinni í umrætt sinn, skýrði svo frá, að hann hafi setið í aftursæti bifreiðarinnar og sofið, en kvaðst hafa hrokkið upp við höggið við á- reksturinn. Hann kvaðst ekki hafa orðið var við neina hesta og kvað stefnda Guðmund hafa getið þess, að steinn hefði hrokkið í fram- rúðuna og brotið hana. Hann kvað ekkert hafa verið rætt um það í bifreiðinni, að hestur hefði orðið fyrir henni, og kvað sér ókunn- ugt um slysið fyrr en nokkrum dögum seinna. Guðrún Eyja Er- lingsdóttir, sem einnig var farþegi í bifreiðinni L 58 í umrætt sinn, skýrði svo frá, að hún hafi setið í aftursæti bifreiðarinnar. Hún kvaðst ekki hafa orðið vör við slysið, þar sem hún hafi verið mikið ölvuð. Hún kvaðst telja, að hún hafi orðið vör við það, strax eftir að slysið varð, að framrúða bifreiðarinnar var brotin, og kveðst hafa haft orð á því. Kvað hún þá, er sátu frammi í bifreiðinni, en þó líklega fremur ökumanninn, hafa sagt, að hestur hefði orðið fyrir bifreiðinni. Kveðst hún hafa spurt, hvort hest- urinn hefði meiðzt, en kveður sér hafa verið sagt, að hann hefði sloppið ómeiðdur. Hún kveður sér ekki hafa verið kunnugt um það fyrr en síðar, að hesturinn hefði drepizt við slysið. Af hálfu ákæruvaldsins var höfðað opinbert mál á hendur stefnda m. a. fyrir að hafa „aðfararnótt fimmtudagsins 26. septi- ember 1963 í beinu framhaldi af neyzlu áfengis og undir áhrifum þess ekið bifreiðinni L 58 frá Áratungu í Biskupstungum áleiðis til Hveragerðis, fyrir gáleysislegan akstur á þjóðveginum skammt frá Krossi í Ölfusi, þar sem ákærði ók bifreiðinni á tvö hross með þeim afleiðingum, að annað þeirra fannst dautt við veginn um morguninn, en hitt tveim dögum síðar með svo miklum áverkum, að aflífa varð það, en bifreiðin hafði stórskemmzt við slysið, m. a. framrúðan brotnað, svo og fyrir að hafa þrátt fyrir slysið ekið 245 viðstöðulaust áfram til Hveragerðis og síðan til baka að Selfossi án þess að sinna frekar um slysið eða tilkynna það lögreglu. Heml- ar og ljós bifreiðarinnar voru eigi í lagi.“ Í dómi þeim, seim kveð- nin var upp Í málinu hinn 3. júní 1965, segir svo um þessi ákæru- atriði: „ Ákærði hefur fyrir dómi játað að hafa aðfararnótt fimmtu- dagsins 26. september 1963 neytt áfengis að Aratungu í Biskups- tungum og ekið í beinu framhaldi þeirrar neyzlu bifreiðinni L 58 þaðan að Hveragerði og síðan aftur að Selfossi, enda þótt hann fyndi þá til áhrifa áfengis. Einnig játaði hann að hafa ekið á eitt hross við bæinn Kross í Ölfusi. Sagði hann hrossið skyndilega hafa hlaupið inn á veginn og á bifreiðina. Ekki tilkynnti hann um slys- ið. Hins vegar neitaði ákærði að hafa ekið á annað hross, en lög- reglu var tilkynnt, að annað hross hefði slasazt þarna, og verður ekki gegn mótmælum ákærða talið sannað, að hann hafi ekið á nema eitt hross. Ákærði játaði, að hemlar bifreiðarinnar hefðu eigi verið í fyllsta lagi, en hélt því fram, að ekkert hefði verið að ljósunum, og verður að taka framburð hans um það efni til greina.“ Fyrir sakaratriði þau, sem talin voru sönnuð samkvæmt þessu, og önnur sakaratriði, sem ákæra var byggð á, var ákærði dæmdur til 60 daga varðhalds og var sviptur ökuréttindum ævi- langt. Samvinnutryggingar bættu Markúsi Jónssyni tjón það, er hann varð fyrir við missi hryssunnar, en hins vegar hafa Samvinnu- tryggingar eigi viljað bæta stefnanda tjón það, sem hann varð fyrir við missi hests síns. Ágreiningslaust er að leggja til grund- vallar fjárhæð dómskröfu stefnanda um tjón hans af þessum sök- um. Kröfur stefnanda eru byggðar á því, að ljóst sé, að tvö hross hafi orðið fyrir bifreið stefnda í umrætt sinn. Annars vegar hryssa Markúsar Jónssonar, sem hafi verið dökkrauð eða nánast jörp, en nokkuð loðin og hafi broddur háranna verið ljósari á litinn. Hins vegar hestur stefnanda, en hross þessi hafi alltaf fylgzt að. Verði eigi fallizt á, að tvö hross hafi orðið fyrir bifreiðinni, er því haldið fram, að allavega verði að telja sannað, að hestur stefnanda hafi orðið fyrir bifreiðinni, en af skýrslu stefnda komi greinilega fram, að hestur sá, sem hann sá fyrir framan bifreiðina hafi verið bleikur að lit, en það komi algerlega heim við lýsingu stefnanda á hesti sínum. Er því haldið fram í þessu sambandi, að stefndi hafi ekki stöðvað bifreiðina, er áreksturinn varð, og eigi tilkynni atburðinn, svo sem honum hafi borið skylda til að lögum, og beri hann því alla sönnunarbyrði um bað, að hann hafi ekki valdið 246 tjóninu á hesti stefnanda, enda geti uppgjör Samvinnutrygginga á tjóni Markúsar Jónssonar ekki firrt stefnanda neinum rétti. Sýknukrafa stefnda er byggð á því, að tjón það, sem stefnandi krefst bóta fyrir í máli þessu, sé stefnda algerlega óviðkomandi, enda sé með öllu ósannað, að hann hafi valdið þessu tjóni. Er því haldið fram í þessu sambandi, að eigi sé vafi á því, að hryssa Markúsar Jónssonar hafi orðið fyrir bifreiðinni, og hafi hún fund- izt strax morguninn eftir, en hins vegar hafi það svo ekki verið fyrr en næsta dag sem vart hafi orðið við meiðslin á hesti stefn- anda. Er því og haldið fram, að eigi sé hægt að sjá, að bifreið hafi valdið þeim meiðslum. Bifreið stefnda sé lítil og sé vart hægt að sjá, að hún geti ekið á tvö hross með þessum afleiðingum. Er á bað bent, að meiðslin á hesti stefnanda geti átt rætur sínar að rekja til ýmissa orsaka, bæði áður en stefndi Guðmundur ók barna um og eins eftir það. Þá er því haldið fram, að hross þau, sem þarna voru, hafi gengið sjálfala við fjölfarinn veg og því allt- af í stöðugri hættu, og verði stefnandi að bera áhættuna af því. Er því haldið fram samkvæmt þessu, að lögfulla sönnun bresti fyrir því, að ábyrgð á tjóni stefnanda verði lögð á stefnda. Stefndi sýndi stórvítaverða háttsemi með akstri sínum í því ástandi, sem hann var í og með því að tilkynna slys það, sem varð, eigi til lögreglunnar. Samkvæmt lýsingu stefnda á atburð- inum og lýsingu á áverkum þeim sem voru á hryssu Markúsar Jónssonar, verður að leggja til grundvallar, að hún hafi orðið fyrir bifreið stefnda. Þegar virt er, að þeir, sem komu á vettvang morguninn eftir til rannsóknar, virðast ekki hafa orðið varir við neitt athugavert við hest stefnanda og að menn urðu ekki varir við meiðsli á honum fyrr en daginn eftir og að hross þau, sem þarna voru, hafa gengið laus við fjölfarinn þjóðveg, þá þykja atvik eigi vera slík, að nægilegt sé til að telja fram komið, að meiðsli þau, sem leiddu til þess, að lóga varð hesti stefnanda, stafi frá bifreið stefnda. Verður stefndi því sýknaður af kröfum stefnanda, en eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Guðmundur Halldórsson, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Guðmundar Sigfússonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 247 Föstudaginn 23. maz 1973. Nr. 24/1972: Bjarni Haraldsson (Benedikt Blöndal hrl.) gegn Hauki Magnússyni og gagnsök. (Páll S. Pálsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Þórður Björns- son yfirsakadómari. Bifreiðar. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar: Jón Ísberg, sýslumaður í Húnavatnssýslu, hefur kveðið upp hinn áfryjaða dóm. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 15. febrúar 1972. Krefst hann aðallega sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda, en til vara, „að sök verði skipt og kröfur gagn- áfrýjanda aðeins að hluta teknar til greina. Er þá jafnframt krafizt skuldajafnaðar allt að kr. 7.000.00%. Í báðum tilvikum krefst aðaláfrýjandi málskostnaðar úr hendi gagnáfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 21. apríl 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 12. s. m. Krefst hann þess aðal- lega, að aðaláfrýjanda verði dæmt að greiða honum kr. 94- 665.00 með 7% ársvöxtum frá 1. desember 1969 til greiðslu- dags, en til vara kr. 73.665.00 með 7% ársvöxtum frá 1. des- ember 1969 til greiðsludags. Í báðum tilvikum krefst hann málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda í héraði og fyrir Hæsta- rétti, Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Samkvæmt uppdrætti, er lögsæzlumenn gerðu af vettvangi, verður að ætla, að hemlafar bifreiðarinnar K 24 hafi verið 15 m að þeim stað, er bifreiðin rakst á hrossin, og 17 m þaðan og þar til hún stöðvaðist. Bendir þetta til, að ökuhraði bifreiðar- innar hafi verið meiri en aðaláfrýjandi telur og óhæfilega mik- 248 ill miðað við aðstæður, einkum þegar þess er gætt, að myrkur var á. Samkvæmt þessu og með vísan til ákvæða 1. mgr. 67. gr., sbr. 1. mgr. 69. gr. laga nr. 40/1968 verður að telja, að að- aláfrýjandi beri fébótaábyrgð á tjóni gagnáfrýjanda. Eins og rakið er í hinum áfrýjaða dómi, rak gagnáfrýjandi 4 hross eftir veginum í umrætt sinn og ók dráttarvél sinni við reksturinn. Hefur hann lýst því, að hrossin hafi rekizt illa. Með hliðsjón af ákvæðum 64. gr. laga nr. 40/1968 verður að telja það óvarlegt af gagnáfrýjanda að reka hrossin eftir veg- inum, þar sem vænta mátti umferðar bifreiða, sérstaklega þegar þess er gætt, að myrkur var. Þá má ætla, að öll gái að hrossunum hafi orðið gagnáfrýjanda erfið vegna þess, að hann ók dráttarvél við reksturinn. Þegar þetta er virt, þykir gagnáfrýjandi einnig eiga sök á, hvernig fór. Þykir hæfiles! að telja gagnáfrýjanda eiga sjálfan 14 hluta sakar og að hann geti því aðeins krafið aðaláfrýjanda um % hluta tjóns síns, sbr. 3. mgr. 67. gr. laga nr. 40/1968. Aðalkröfu sína hér fyrir dómi sundurliðar gagnáfrýjandi þannig: 1. Verðmæti þriggja hrossa kr. 73.665.00 2. Áætlað verðmæti þriggja folalda — 21.000.00 kr. 94.665.00 Varakrafa gagnáfrýjanda er fyrsti liður aðalkröfu hans. Hinn 28. október 1970 mátu dómkvaddir menn verðmæti umræddra hrossa samtals kr. 73.665.00, og er tekið fram í matsgerðinni, að matið sé miðað við þann tíma, þegar það var framkvæmt. Hæfilegt þykir að áætla verð hryssanna samtals kr. 65- 000.00, og er þá tillit til þess tekið, að hryssurnar munu hafa verið fylfullar. Samkvæmt þessu telst heildartjón gagnáfrýjanda hafa num- ið kr. 65.000.00, og ber aðaláfrýjanda að bæta % hluta þess, eða kr. 43.333.30. Við slysið urðu verulegar skemmdir á bifreiðinni K 24. Bifreiðin var húftryggð, en sjálfsáhætta aðaláfrýjanda nam 249 kr. 3.000.00. Hefur aðaláfrýjandi fengið viðserðarkostnað bif- reiðarinnar greiddan frá vátryggingafélagi sínu að undan- skildum kr. 3.000.00. Þá kveðst aðaláfrýjandi hafa misst af notum bifreiðarinnar í fjóra daga vegna viðgerðarinnar og nemi tjón hans af þeim sökum kr. 4.000.00. Telur aðaláfrýj- andi, að hann eigi rétt til að fá þetta tjón sitt skuldajafnað við kröfur gagnáfrýjanda í sama hlutfalli og honum verði gert að bæta tjón gagnáfrýjanda. Fallast má á, að gagnáfrýjanda beri að bæta aðaláfrýj- anda þetta tjón hans að %% hluta og að það fé komi til frá- dráttar dæmdum bótum til gagnáfrýjanda, enda hafa rök- studd andmæli eigi komið fram gegn fjárhæð þessarar kröfu. Verður aðaláfrýjanda því dæmt að greiða gagnáfrýjanda alls kr. 41.000.00 (43.333.30 — 2.333.30) með 7% ársvöxt- um frá 1. desember 1969 til greiðsludags. Eftir þessum málsúrslitum ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, sem ákveðst samtals kr. 25.000.00. Það er aðfinnsluvert, að bókanir um munnlegan málflutn- ing á dómþingi 3. nóvember eru óskilríkar. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Bjarni Haraldsson, greiði gagnáfrýj- anda, Hauki Magnússyni, kr. 41.000.00 með 7% ársvöxt- um frá 1. desember 1969 til greiðsludags og kr. 25.000.00 á málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur aukadómþings Húnavatnssýslu 16. nóvember 1971. Mál þetta, sem dómtekið var 3. þ. m. að loknum munnlegum málflutningi, var þingfest 28. maí s.l., er höfðað fyrir aukadóm- þingi Húnavatnssýslu af Hauki Magnússyni bónda, Brekku, með stefnu, útgefinni 14. maí s.l, gegn Bjarna Haraldssyni bifreiðar- eiganda, Sauðárkróki, til greiðslu skaðabóta að upphæð kr. 109- 000.00 auk 8% vaxta og málskostnaðar að skaðlausu. Stefndi gerir þær dómkröfur aðallega, að hann verði sýknaður 250 af kröfum stefnanda, en til vara, að sök verði skipt í máli þessu og kröfur stefnanda teknar aðeins að hluta til greina. Þá er jafn- framt krafizt skuldajafnaðar allt að kr. 7.000.00 auk vaxta og málskostnaðar. Stefnandi hefir stefnt Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f til réttargæzlu. Hefur það látið sækja þing. Af hálfu réttargæzlu- stefnda er áskilinn réttur til skuldajafnaðar við stefnanda allt að kr. 48.018.00, en þá upphæð greiddi réttargæzlustefndi stefnda samkvæmt húftryggingu vegna skemmda á bifreið hans í árekstri við hross stefnanda, en út af þeim árekstri eða ákeyrslu eru dóm- kröfur stefnanda sprottnar. Málavextir eru þeir, er nú skal greina: Hinn 1. desember 1969 rak stefnandi 4 hross fram þjóðveginn frá Blönduósi og áleiðis heim að Brekku. Sjálfur sat hann á dráttarvél. Þegar hann nálg- aðist Skinnastaði, kom vörubifreiðin K 24 sunnan veg, og þá vildi svo slysalega til, að bifreiðarstjórinn ók á þrjú hrossanna, þrjár hryssur, og sködduðust þær það mikið, að lóga varð tveimur strax, en þeirri þriðju daginn eftir. Hrossin, sem lóga varð, voru hryssur á bezta aldri, 4, 5 og 9 vetra, og af góðu kyni, að því er stefnandi telur og ekki hefur verið mótmælt. Þessi atvikalýsing kemur alveg heim við frásagnir aðilja. Samkvæmt skýrslu stefnanda á réttarskj. nr. 2 og 4 rak hann hrossin fram veg og var sjálfur á dráttarvél „í humátt á eftir“. Þegar hann varð var bifreiðarinnar K 24, ekur hann á hægra kanti. Ekki verður séð á málsskjölum, að stefnandi hafi numið staðar, er hann sá K 24 koma á móti. Slysið verður svo, og fer stefnandi þá að huga að hrossunum og sér, hvernig komið var, og því næst fer hann til bifreiðarinnar og stjórnanda hennar. Sgurningu stefnanda: „Hvað í ósköpunum kom fyrir?“ svaraði bifreiðarstjórinn samkvæmt frásögn stefnanda á réttarskj. nr. 4.: „Kom fyrir, nú ég var alveg blindaður af ljósunum hjá þér, það er glæpur að reka hross eftir veginum“. Þessi athugasemd bif- reiðarstjórans um rekstur eftir veginum gaf stefnanda ástæðu til að lýsa þeirri skoðun sinni, að vegirnir væru fyrir alla, bændur sem aðra, og um aðrar leiðir en þjóðvegina væri yfirleitt ekki að ræða. Stefnandi gerði síðan ráðstafanir til þess að aflífa hross- in, sem slasazt höfðu. Samkvæmt frásögn bifreiðarstjórans á réttarskj. nr. 2 ók hann á 45-50 km/klst. er hann kom fram í Skinnastaðahorn. Sá hann þá ljós koma á móti og dempaði ljósin, þ. e. skipti háu ljósunum í lágu ljósin. Hann varð allt í einu var við hrossin, að hann segir, 251 Þegar bifreiðin átti eftir 10-12 metra. Þótt hann hemlaði, þá skipti það engum togum, að hrossin lentu framan á bifreiðinni með fyrr- greindum afleiðingum. Auk þess skemmdist bifreiðin nokkuð. Samkvæmt frásögn stefnanda skipti bifreiðarstjórinn sér ekki af slösuðu hrossunum, en kallaði á lögreglu, að því er virðist um tal- stöð. Lögreglan gerði mælingar og teikningu af slysstað og tók skýrslu af farþega í K 24, sem ber saman við skýrslu bifreiðarstjórans. Samkvæmt skýrslu lögreglunnar varð áreksturinn um 150 m norðan vegarins heim að Skinnastöðum. Frásagnir aðilja, sem nú hafa verið raktar, bera saman við at- vikalýsingu þá, sem getið er hér að framan. Það verður því ekki um það deilt, að þessar þrjár umræddu hryssur hafi drepizt eða verið drepnar sem afleiðing ákeyrslu K 24, og ber því eiganda bifreiðarinnar að bæta tjónið samkvæmt 67. gr. umferðarlaga. Á aðalvarnarkröfu stefnda verður því ekki fallizt. Álitamál getur hins vegar verið með varakröfu hans. Lögmaður stefnda og réttargæzlustefnda lætur að því liggja í greinargerð, og einnig gat hann þess við munnlegan málflutning, að ekki hafi verið farið eftir ákvæðum 64. gr. umferðarlaga, 2. og 3. mgr., við rekstur hrossanna. Á þessa skoðun verður ekki fallizt, 64. gr. gerir ráð fyrir hóp búfjár, og það verður að skilja bað ákvæði með hliðsjón af því, að þegar margt búfjár er saman komið, misrekst það, þannig að það tognar úr rekstrinum, og verði ekki staðið fyrir, geta skepnur þvælzt á vegunum nokkuð langan veg. Þess vegna verður maður að vera á undan til þess að standa fyrir, Slíkt hendir tæplega 4 hross í hóp að vetrarlagi, svo dómar- inn getur ekki fallizt á að líta á þetta sem brot gegn ákvæðum 64. gr. Með tilvísan til ummæla hér að framan, sem höfð eru eftir bifreiðarstjóra K 24 á réttarskj. 4 og hugleiðinga stefnanda um rétt bænda til vegarins þá ber vitanlega að viðurkenna þann rétt. Meðan ekki er girt almennt meðfram vegum og ekki er skylda að hafa skepnur í heldum girðingum, þá hlýtur alltaf að vera til sú hætta, að skepnur verði í vegi ökutækja á þjóðvegum lands- ins. Ef stefnandi hefði verið gangandi við rekstur hrossanna, hefðu ákvæðum 67. gr. umferðarlaganna verið beitt án frekari hugleiðinga. En nú er stefnandi ekki gangandi eða ríðandi bóndi í þessu tilviki, heldur ökumaður dráttarvélar með nákvæmlega sömu skyldur gagnvart umferð og bifreiðarstjórinn á K 24. Þegar bifreið kemur fram á Skinnastaðahorn, eiga hross að 252 sjást, þegar skyggni er gott, í a. m. k. 2-300 metra fjarlægð. Það, sem skeði í umrætt sinn, var, að bifreiðarstjórinn á K 24 sér ljós koma á móti og eðlileg viðbrögð hans eru að „dempa“ ljósin eða setja á lágu ljósin, en um leið gerir hann sér erfiðara fyrir með að sjá fram, enda verka ljósin á dráttarvélinni þannig, að erfitt er að sjá fram nema stutt. Auk þess hlýtur athygli bifreiðar- stjórans að vera bundin ljósunum að nokkru. Ljósin á dráttar- vélinni geta einnig hafa haft áhrif á hrossin og gert þau hálfblind, en það er öllum þeim kunnugt, sem þurfa að aka fram hjá skepn- um í myrkri, að þær geta orðið hálfruglaðar í ljósgeislanum, og þarf oft alveg að slökkva ljósin til þess að komast fram hjá þeim. Þessi atriði hefði ökumaður dráttarvélarinnar átt að vita og gefa bifreiðarstjóra bifreiðarinnar, sem kom á móti, K 24, merki með því að slökkva og kveikja á víxl eða aðeins slökkva ljósin, þá hefði hann breytt eins og góðum ökumanni sæmir og sýnt hæfi- lega varúð. Ökuhraði K 24 er talinn hafa verið 40-50 km/klst. Bæði stefn- andi og lögmaður hans, í munnlegum málflutningi, gefa í skyn, að bifreiðarstjórinn hafi ekki ávallt verið eins gætinn við akstur sem honum bæri sem slíkum (réttarskj. nr. 18). Á þessi ummæli voru ekki færðar frekari sannanir, enda skiptir það í sjálfu sér ekki máli. Í umrætt skipti verður ekki annað út á akstur hans sett en það að hafa ekið of hratt, sem er raunar orsök flestra slysa. Honum er það ekki afsökun í sjálfu sér að segja, að allir hefðu haldið áfram á svipuðum hraða við þessar aðstæður, sem sennilega er rétt, en það gefur heldur ekki ástæðu til að álykta, að hann hafi sýnt óþarfa tillitsleysi við aksturinn. Þegar á þetta allt er litið, lítur dómari svo á, að skipta beri sök, þannig að eigandi K 24, stefndi, beri 44 tjónsins og eigandi hrossanna, öku- maður dráttarvélarinnar, stefnandi, 1/ tjónsins. Þá ber að athuga annan lið varakröfu stefnda um skuldajöfnuð vegna skemmda á bifreiðinni K 24, sem hún varð fyrir, þegar hún ók á hrossin. Til þess að um skaðabótaskyldu sé að ræða, verður annað hvort að vera fyrir hendi ákveðinn verknaður eða athafnaleysi meints skaðvalds. Eigandi dýra (búfjár) getur verið skaðabótaskyldur, en þá er um vangeymslu hans að ræða í einhverri mynd. Í umræddu tilviki er í sjálfu sér ekki um vangeymslu í neinni mynd að ræða. Hrossin voru löglega á veginum. K 24 ekur á þau og drepur og skemmist við það, en þau hlaupa ekki á bifreiðina. Slíkt getur vart skeð með 4 hross í hóp í myrkri að vetrarlagi, 253 en gæti skeð af stórum hrossahópi, sem rekinn væri á þröngum vegi vor eða haust. Ákvæði 64. gr. umferðarlaga eiga m. a. að hindra það. Aðalreglan er samkvæmt 67. gr. umferðarlaga að sá, sem ábyrgð ber á ökutæki, er af hlýzt tjón, ber að bæta tjónið, Þótt ökutækið sé í alla staði í lagi og ökumaður hafi ekið gæti- lega. T. d. verður að bæta lamb, sem hleypur fyrir bifreið, eins og þau gera oft á vorin. Stundum þannig, að það er engin leið brátt fyrir gætilegan akstur að hindra slys. Með hliðsjón af þessari reglu og almennum reglum um skaða- bótaskyldu verður að líta svo á, að eigandi, stefndi, ökutækisins K 24 eigi ekki rétt á bótum fyrir tjón, sem varð á ökutækinu við það að aka á hrossin, þótt sök hafi verið skipt, að því er snertir bætur fyrir hryssurnar, en það er gert, eins og áður er fram tekið, vegna þess, að stjórnandi dráttarvélarinnar er ekki talinn hafa sýnt nægilega varkárni, en hann sem slíkur ber nákvæmlega sömu skyldur og ökumaður bifreiðar. Verður því síðari liður varakröfu stefnda og krafa réttargæzlustefnda ekki tekin til greina. Dómkrafa stefnanda er kr. 109.000.00, þar með talinn mats- kostnaður, kr. 4.000.00, og kr. 35.000.00 fyrir hverja hryssu. Stefndi hefur mótmælt málskostnaðinum sem dómkröfu og tel- ur hann hana eiga heima undir málskostnaðarliðnum. Á þá skoðun fellst dómarinn og tekur því ekki sjálfstæða afstöðu til þessa liðs í dómkröfu. Á dómsskjali nr. 4 verðleggur stefnandi hryssurnar á samtals kr. 73.655.00 og hefur þá leitt rök að þessu verði vegna gæða hryss- anna eða eins og hann kemst að orði „— ég geri mig ekki ánægð- an með neitt miðlungsverð fyrir umræðdar hryssur —“. Dóm- kvaddir matsmenn meta hryssurnar þrjár á kr. 73.665.00. Mats- gerðin er dags. 28. október 1970 á dómskj. nr. 16, en þar segir: „—- Matið er miðað við þann tíma, sem það er framkvæmt á —“. Eðlilegra hefði verið og réttara að miða við tjóndag, en ekki hefur verið áfrýjað til yfirmats, svo ætla má, að aðiljum hafi ekki þótt mat þetta fjarri lagi. Verður því fallizt á verð þessara matsmanna sem hæfilegar skaðabætur til handa stefnanda fyrir umrætt tjón auk 7% vaxta frá matsdegi 28. október 1970. Ekki er ástæða til að reikna vexti frá tjóndegi, þar sem verðhækkun er tekin með, en samkvæmt stefnu á dómsskj. nr. 1 hefur verðlag breytzt allmjög síðari ár til hækkunar. Samkvæmt framansögðu ber stefnda að greiða stefnanda kr. 58.932.00 auk 7% vaxta frá 28. október 1970 til greiðsludags. Hæfilegt þykir, að stefndi greiði stefnanda kr. 17.000.00 í málskostnað. 254 Dómsorð: Stefndi, Bjarni Haraldsson, greiði stefnanda, Hauki Magn- ússyni, kr. 58.932.00 auk 7% vaxta frá 20. október 1970 til greiðsludags. Þá greiði stefndi kr. 17.000.00 í málskostnað. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 28. marz 1973. Nr.12/1971: Guðný Jóhannsdóttir (Árni Guðjónsson hrl.) segn Þórði Auðunssyni og gagnsök (Agnar Gústafsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Ómerking. Heimvísun. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar: Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 26. janúar 1971. Krefst hún sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 14. apríl 1971, að fengnu áfrýjunarleyfi 24. marz s. á. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur og aðaláfrýj- anda dæmt að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur verið aflað ýmissa nýrra sagna og aðiljar og vitni gefið skýrslur fyrir dómi. Svo sem greinir í hinum áfrýjaða dómi, reisti aðaláfrýj- andi kröfu sína um sýknu á því m. a., að riftunarkrafa stefnda væri of seint fram komin. Þessa málsástæðu bar héraðsdóm- ara að taka sérstaklega til rökstuddrar úrlausnar samkvæmt 193. gr. laga nr. 85/1936. Héraðsdómari gætti þessa ekki, og verður því ekki hjá því komizt, eins og á stendur, að ómerkja 255 hinn áfrýjaða dóm og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar af nýju. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagn- ingar af nýju. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Einars Arnalds hæstaréttardómara. Ég er ekki samþykkur meiri hluta dómsins um heimvísun málsins. Héraðsdómari hefur í dómi sínum getið þeirrar sýknuástæðu aðaláfrýjanda, að riftunarkrafa gagnáfrýjanda væri of seint fram komin. Tel ég rétt að dæma um þessa málsástæðu, þótt héraðsdómari hafi ekki tekið beina afstöð:: til hennar. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 30. nóvember 1970. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 20. þ. m., hefur Þórður Auðunsson, Nesvegi 5, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 10. október 1969, á hendur Guðnýju Jóhannsdóttur, Háaleitisbraut 39, Reykjavík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 140.000.00 með 1% vöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 27. október 1967 til greiðsludags auk málskostnaðar að skað- lausu samkvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. Dómkröfur stefndu eru þær, að hún verði algerlega sýknuð af öllum kröfum stefnanda og hann verði dæmdur til að greiða sér málskostnað eftir mati réttarins. Leitast hefur verið við að ná sáttum í máli þessu, en sú við- leitni hefur eigi borið árangur. Málavextir eru þeir, að með kaupsamningi, dags. 24. júlí 1967, keypti stefnandi af stefndu byggingarréttindi á lóðinni nr. 129 við Álfhólsveg, Kópavogi, en lóðarréttindi þessi hafði hún öðlazt sem bætur fyrir erfðafesturéttindi að landspildu í Kópavogi. Svo 256 var um samið, að stefnandi greiddi við undirskrift kaupsamnings kr. 70.000.00, í síðasta lagi 1. október 1967 kr. 50.000 og við und- irskrift lóðarsamnings milli stefnanda og Kópavogskaupstaðar kr. 40.000.00. Innifalið í kaupverðinu skyldi vera gatnagerðargjald, sem seljandi (þ. e. stefnda) skyldi greiða, ef þess yrði krafizt. Er ákvæði þetta um greiðslu gatnagerðargjalds tvívegis tekið fram í kaupsamningi aðiljanna. Stefnandi hefur innt af hendi tvær fyrstu greiðslurnar, sam- tals kr. 120.000.00, svo sem um var samið. Lét stefnandi síðan teikna hús á lóðinni og greiddi kr. 20.000.00 fyrir teikningar. Þann 94. október 1967 sótti stefnandi um byggingarleyfi fyrir íbúðar- húsi. Byggingarleyfi var stefnanda veitt hinn 26. október 1967. Féllu þá jafnframt í gjalddaga ýmis gjöld, þ. á. m. gatnagerðar- gjald að fjárhæð kr. 132.220.00. Krafðist Kópavogskaupstaður þess, að gatnagerðargjald þetta yrði greitt. Þrátt fyrir ítrekaðar áskoran- ir kveður stefnandi stefndu hafa reynzt ófáanlega til að greiða gatnagerðargjald þetta, eins og um hafi verið samið. Að lokum kveðst stefnandi hafa neyðzt til að rifta kaupsamningi aðiljanna með bréfi, dags. 20. júlí 1969. Í bréfi þessu var stefnda krafin um endurgreiðslu á því, sem stefnandi hafði greitt henni, kr. 120.000.00, auk greiðslu á umræddum teikningum, kr. 20.000.00, svo og var hún krafin greiðslu dráttarvaxta og innheimtulauna samkvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. Umræddu bréfi kveður stefnandi stefndu ekki hafa svarað. Höfðaði stefnandi því mál þetta á hendur stefndu, svo sem fyrr getur. Stefnandi hefur komið fyrir réttinn og borið, að hann hafi snúið sér til Þórðar Halldórssonar fasteignasala og innt hann eftir því, hvort hann gæti útvegað sér byggingarlóð. Hafi Þórður talið það líklegt og síðan haft samband við sig. Sagðist stefnandi einu sinni hafa hitt stefndu vegna kaupa þessara á skrifstofu Þórðar Hall- dórssonar fasteignasala. Hafi þá verið gengið frá punktunum í sambandi við sölu á lóðinni. En þar sem stefnandi var þá á förum austur í Eyvindarmúla í Fljótshlíð, kveðst hann hafa veitt Þórði Halldórssyni skriflegt umboð til að undirrita samning fyrir sína hönd um kaup á nefndri lóð. Stefnandi kveðst aðeins í þetta eina sinn, áður en kaupin voru gerð, hafa hitt stefndu. Hann kvað það ekki hafa komið fram á þessum fundi aðiljanna, hversu hátt gatnagerðargjald af lóðinni yrði, né heldur hafi það verið rætt, hve mikið stefnda ætti að fá nettó fyrir réttindi þessi. Stefnandi sagði, að sér hefði ekki verið kunnugt um, hvert væri almennt 257 lóðaverð á þeim stað, sem hér um ræðir, en sér hefði litizt heldur vel á þennan stað. Stefnandi sagði aðalástæðuna fyrir því, að hann hafi ekki byrj- að að byggja á lóðinni, hafa verið þá, að stefnda hefði ekki greitt gatnagerðargjaldið, svo sem henni hafi borið skylda til samkvæmt samningum þeirra, enda kveðst stefnandi hafa talið sig kaupa lóðina kvaðalausa, að því er varðar gjöld vegna byggingarinnar til Kópavogskaupstaðar. Stefnda hefur komið fyrir réttinn og borið, að hún hafi sagi við Þórð Halldórsson fasteignasala, að hún vildi selja framan- greind lóðarréttindi sín á kr. 120.000.00. Kveðst hún hafa talið sig vera að selja Þórði Halldórssyni réttindi þessi. Þegar hún kom á skrifstofu Þórðar Halldórssonar til að undirskrifa kaup- samning, kvað hún Þórð hafa spurt sig að því, hvort sér væri ekki sama, þótt hún afsalaði lóðarréttindunum til stefnanda máls þessa, þar sem það kæmi betur út fyrir sig. Féllst stefnda á þetta. Þegar stefnda skrifaði undir kaupsamninginn, kveður hún Árna Guðjónsson trésmíðameistara hafa verið með sér á skrif- stofunni hjá Þórði. Hafi Árni Guðjónsson þá fengið kr. 50.000.00 af þeim peningum, sem greiddir voru fyrir lóðarréttindin. Sjálf kveðst stefnda hafa fengið kr. 50.000.00, en Þórður Halldórsson fasteignasali hafi tekið kr. 20.000.00, enda kveðst stefnda þá hafa skuldað honum fé. Stefnda kvað Árna Guðjónsson trésmíðameist- ara hafa ekið sér heim að lokinni samningsgerð þessari. Kvað hún hann þá hafa spurt sig að því, hvernig stæði á því, að í samn- ingnum stæði kr. 160.000.00. Kveðst stefnda þá hafa svarað hon- um á þá leið, að hún hafi selt Þórði lóðina á kr. 120.000.00. Sagð- ist hún ekki hafa „spekulerað“ í þessu meir og kveðst hafa haldið, að stefnandi ætti að greiða gatnagerðargjaldið, þar sem hún sagð- st ekki hafa „fattað þetta“ og talið, að þetta ætti að „standa svona samningnum“. Hún kveðst ekki hafa ætlazt til þess að fá meira en kr. 120.000.00 fyrir lóðina. Stefnda kveðst fyrst hafa séð stefn- anda, eftir að hún fékk frá honum kröfubréf í máli þessu. Er hér ósamræmi á milli framburðar stefnanda og stefndu um þetta atriði. Voru þau samprófuð. En hvor aðili hélt fast við sinn fram- burð um þetta. Þórður Halldórsson fasteignasali hefur komið fyrir réttinn og borið, að það hafi upphaflega verið ráð fyrir því gert, að hann keypti framangreinda lóð sjálfur af stefndu. Síðan hafi orðið veru- legur dráttur á því, að úr sölunni gæti orðið, og í millitíðinni hafi heimilisástæður breytzt hjá sér og því hafi ekki orðið úr því, 17 44 i í 258 að hann keypti lóðina. Hins vegar kveðst hann hafa þekkt stefn- anda, sem hafi verið búinn að koma að máli við sig og innt sig eftir því, hvort hann hefði veðskuldabréf eða eitthvað annað já- kvætt til sölu. Kveðst vitnið síðan hafa haft samband við stefn- anda og skýrt honum frá þessari lóð og jafnframt getið þess, að sér þætti þetta góð kaum. Vitnið kvað það upphaflega hafa verið rætt, að stefnda fengi kr. 120.000.00 fyrir lóðina, en þar sem gatnagerðargjald hafi átt að fylgja með í kaupunum, kvaðst vitn- ið sér hafa fundizt þetta of lágt endurgjald og því stungið upp á því við stefndu, að verð yrði hækkað upp í kr. 160.000.00. Þórður Halldórsson kveðst hafa margspurt stefndu að því, hvort hún mundi þurfa að greiða gatnagerðargjald af lóðinni, og hafi hún jafnan sagt, að bess þyrfti hún ekki. Áður en kaupin gerðust, kveður Þórður Halldórsson aðilja máls þessa hafa hitzt á skrifstofunni hjá sér. Þar hafi verið gert út um punktana í sambandi við sölu lóðarréttinda þessara. Minnti vitn- ið, að stefnandi hafi verið þá á förum eitthvað austur í heyskap og þar sem ganga hafi átt frá kaupunum daginn eftir, hafi stefn- andi gefið vitninu umboð til þess að ganga frá þeim fyrir sína hönd. Þórður Halldórsson sagði, að dráttur sá, sem orðið hafi á því, að stefnda seldi lóðina formlega, hafi stafað af því, að ekki hafi verið gengið formlega frá uppgjöri á erfðafesturéttindum, sem hún hafi orðið að láta af hendi við Kópavogskaupstað, enda tók vitnið fram, að sér hafi þótt óvarlegt að ganga frá samningum um sölu á lóðinni, fyrr en það væri búið að fá staðfestingu á því frá lögmanni stefndu, Árna Guðjónssyni hæstaréttarlögmanni, sem jafnframt hafi verið lögfræðingur Kópavogskaupstaðar, um það, að stefnda mætti afsala lóðinni. Sagðist vitnið eitt sinn sem oftar hafa hringt til Árna Guðjónssonar hæstaréttarlögmanns út af máli þessu. Hafi Árni þá staðfest það við sig í síma, að stefnda mætti ráðstafa lóðinni, en þar sem Árni hafi þá verið á förum utan, hafi hann ekki getað gengið frá þessu skriflega. Kvað Þórður Árna Guðjónsson hæstaréttarlögmann hafa sagt við sig Í nefndu sím- tali, að hann treysti honum til þess að ganga frá sölu á lóðinni fyrir hönd stefndu og að hún yrði ekki hlunnfarin. Enn fremur gat Þórður þess, að Árni Guðjónsson hæstaréttarlögmaður hafi sagt í símtali þessu, að hann mundi ganga frá þessum málum stefndu við Kópavogskaupstað, þegar hann kæmi heim frá útlöndum. Þórð- ur Halldórsson minntist þess ekki, að Árni Guðjónsson hæstarétt- arlögmaður hefði talað um það við sig í nefndu símtali, hvort 259 stefnda ætti að greiða gatnagerðargjald eður ei. Hann kvaðst held- ur ekki minnast þess, hvort hann hafi spurt Árna Guðjónsson hæstaréttarlögmann í nefndu símtali að því, hvort stefnda þyrfti að greiða gatnagerðargjald af lóðinni. Hins vegar sagðist vitnið í símtali þessu hafa spurt Árna Guðjónsson hæstaréttarlögmann að því, hvort stefnda fengi lóðina „frítt“, og hafi Árni játað því. Þórður Halldórsson kveðst hafa lagt þann skilning í orðið „frítt“, að stefnda fengi lóðina þannig, að hún þyrfti ekki að greiða gatna- gerðargjald af henni, alveg eins og eigi sér stað um þá, sem fá lóðir í Reykjavík sem bætur. Þeir megi selja lóðir þessar án þess að greiða gatnagerðargjöld. Þórður Halldórsson tók fram, að hann minntist þess sérstaklega, að stefnda hafi gefið í skyn við sig, að raunverulega væri Þórður Halldórsson sjálfur að kaupa lóðina, en notaði aðeins Þórð Auð- unsson á pappírnum sem kaupanda af skattaástæðum. Kvaðst Þórður Halldórsson hafa verið búinn að reyna að leiðrétta þetta við stefndu, en hún eigi reynzt taka það trúanlegt. Vitnið sagðist hins vegar í umrætt sinn, þegar rætt var um punktana að kaup- samningnum, eigi hafa svarað þessu neinu við stefndu. Vitnið kvað stefndu hafa lesið kaupsamninginn, áður en hún undirritaði hann. Kvaðst vitið þá hafa spurt hana að því, hvort það væri ekki „alveg klárt“ að hún þyrfti ekki að greiða gjald af lóðinni, og hafi hún sagt það vera alveg klárt, að hún þyrfti ekki að greiða af lóðinni. Í máli þessu hefur verið lagður fram samningur, dags. 17. júlí 1967, milli stefndu og Kópavogskaupstaðar. Í 2. gr. þess samnings er tekið fram, að stefnda fái úthlutað samkvæmt úthlutunarskil- málum bæjarins einbýlishúsalóðinni nr. 129 við Álfhólsveg. Henni sé heimilt að ráðstafa lóð þessari. Síðan segir svo: „Gatnagerðar- gjöld greiðast af lóðinni skv. úthlutunarreglum“. Samningur þessi var borinn undir vitnið Þórð Halldórsson fasteignasala. Skýrði hann svo frá, að hann hafi eigi legið frammi, Þegar kaupsamningurinn var gerður hinn 24. júlí 1967, enda hafi þá ekki verið búið að gera samning þennan samkvæmt því, sem lögmaður stefndu, Árni Guðjónsson hæstaréttarlögmaður, hafi skýrt sér frá í símtali, rétt áður en kaupsamningurinn var gerður. Vitnið Þórður Halldórsson hefur unnið eið að framburði sínum. Stefnandi byggir dómkröfur sínar á því, að samkvæmi kaup- samningi aðiljanna frá 24. júlí 1987 hafi stefnda tekið að sér að greiða gatnagerðargjald af lóðinni. Segist stefnandi hafa verið í góðri trú um þetta, enda mótmælir hann því, að samningurinn frá 260 17. júlí 1967 milli stefndu og Kópavogskaupstaðar hafi legið frammi, þegar kaupin voru gerð. Stefnda hafi eigi þrátt fyrir ítrekaðar kröfur af hendi stefnanda greitt gatnagerðargjaldið og þar af leiðandi hafi stefnandi rift kaupsamningi aðiljanna með fullum rétti, þar sem hér hafi verið um verulegar vanefndir af hálfu stefndu að ræða. Stefnda hafi verið krafin um endurgreiðslu á því fé, sem stefnandi hafði greitt inn, auk annars tjóns, sem stefnandi hafi orðið fyrir vegna viðskipta þeirra, en stefnda hafi ekki svarað því kröfubréfi stefnanda. Stefnda byggir sýknukröfu sína á því, að samkvæmt samningi hennar við Kópavogskaupstað frá 17. júlí 1967 hafi ekki verið neinn vafi á, að greiða hafi átt fullt gatnagerðargjald af lóðinni. Samkvæmt 4. gr. laga nr. 47 11. júní 1938 um fasteignasölu hafi fasteignasalanum borið skylda til að láta samning þennan liggja frammi við undirritun kaupsamnings. Þá bendir stefnda á það, að gatnagerðargjald af húsi því, sem stefnandi hafi látið teikna, hafi numið kr. 132.220.00. Þetta þýði það, að stefnda hafi fengið kr. 27.780.00 fyrir réttindin. Sjáist af þessu, hvers slags enda- leysa þetta sé. Auk þess hafi það alveg verið á valdi stefnanda, hversu stórt hús hann hafi viljað byggja á lóðinni, en gatna- gerðargjald sé reiknað af rúmmetrafjölda húsa. Hefði stefnandi með því að byggja stærra hús getað fengið lóðina fyrir ekki neitt eða stefnda orðið að borga stefnanda rneð henni. Samkvæmt þessu heldur stefnda því fram, að kaupsamningurinn á milli aðiljanna hafi orðið annars eðlis heldur en til hafi verið ætlazt. Sé hún því ekki bundin við samning þennan samkvæmt 1. mgr. 31. gr. laga nr. 7 1. febrúar 1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggern- inga. Enn fremur vitnar stefnda kröfum sínum til frekari árétting- ar fil 32. gr. sömu laga. Stefnda mótmælir algerlega kröfu stefnanda um greiðslu á teikningakostnaði. Stefnanda hafi auðvitað verið í lófa lagið að greiða gatnagerðargjaldið, hefja byggingu á lóðinni og útkljá síðan deilumál sín við stefndu. Hefði stefnandi þá ekki glatað bygg- ingarrétti á lóðinni, eins og hann hafi nú gert samkvæmt bréfi byggingarfulltrúans í Kópavogi, dags. 17. apríl 1970. Stefnda hefur kröfum sínum til frekari áréttingar einnig vitn- að til 7. gr. laga nr. 58 28. júní 1960 um bann við okri, dráttar- vexti o. fl. Þá hefur stefnda einnig haldið því fram, að riftunar- krafa sé of seint fram komin. Að endingu mótmælir stefnda vaxtakröfunni sem of hárri. Samkvæmt kaupsamningi aðiljanna frá 24. júlí 1967 bar stefndu 261 að greiða gatnagerðargjald af hinni seldu lóð, ef þess yrði krafizt. Þetta gerði stefnda ekki þrátt fyrir áskoranir af hálfu stefnanda. Var hér um verulegar vanefndir af hálfu stefndu að ræða, er heim- ilaði stefnanda að rifta kaupsamningi þeirra og endurkrefja hana um það fé, er hann hafði greitt, enda er ekkert fram komið um það, að stefnandi hafi ekki verið í góðri trú, er gengið var frá samningi þessum. Stefnandi hafði látið gera teikningar að húsi því, er hann hugð- ist byggja á lóðinni. Fyrir þær teikningar galt hann kr. 20.000.00. Þær koma honum nú eigi að notum, eftir að lóðin hefur verið af honum tekin. Hefur stefnandi af þessum sökum orðið fyrir tjóni, sem teikningakostnaði nemur. Tjón þetta telst sennileg af- leiðing af vanefndum stefndu. Verður því þessi krafa stefnanda um teikningakostnað á hendur stefndu einnig tekin til greina. Úrslit málsins verða því þau, að stefnda er dæmd til að greiða stefnanda kr. 140.000.00 (þ. e. kr. 120.000.00 “ kr. 20.000.00) ásamt vöxtum, er ákveðast 8% ársvextir frá 27. október 1967 til greiðsludags. Eftir þessum málalokum verður stefnda dæmd til að greiða stefnanda málskostnað. Þykir hann hæfilega ákveðinn kr. 21- 760.00. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefnda, Guðný Jóhannsdóttir, greiði stefnanda, Þórði Auð- unssyni, kr. 140.000.00 með 8% ársvöxtum frá 27. október 1967 til greiðsludags og kr. 21.760.00 í málskostnað. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 262 Miðvikudaginn 28. marz 1973. Nr. 71/1972: Karlsefni h/f (Jónas A. Aðalsteinsson) gegn Guðmundi Jónssyni (Gunnar Jónsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Ómerking. Frávísun. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 26. maí 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 19. s. m. Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Stefndi hefur fallið frá kröfu um sjóveðrétt í b/v Karlsefni, RE 24, til tryggingar dæmdum fjárhæðum, en krefst að öðru leyti staðfestingar héraðsdóms. Þá krefst hann og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur verið aflað ýmissa nýrra gagna. Er mál þetta var fyrir héraðsdómi, byggði stefndi kröfur sínar á því, að um uppsagnarfrest hans skyldi fara eftir sjó- mannalögum og kjarasamningi. Hér fyrir dómi hefur komið fram skipshafnarskrá b/v Karlsefnis frá 1970. Í skrá þessari segir, að um kaup og kjör stefnda í skiprúmi skuli fara „samkv. samn. viðk. stéttarfél.“ Þá hefur verið lagður fyrir Hæstarétt samningur Skipstjóra- og stýrimannafélagsins Öldunnar, Skipstjóra- og stýrimanna- félagsins Kára og Skipstjórafélags Norðlendinga annars vegar og Félags íslenzkra botnvörpuskipaeigenda hins vegar frá 1. júní 1969. Hafa lögmenn aðilja lýst því, að um kaup og kjör stefnda hafi átt að fara samkvæmt samningi þessum. Gösn þau, er hér um ræðir, hefðu að réttu lagi átt að koma fyrir héraðsdómendur til úrlausnar. Þar sem sagnaöflun og málflutningi var í héraði svo áfátt, sem nú hefur verið rakið, 263 ber að ómerkja málsmeðferð alla þar svo og héraðsdóminn og vísa málinu frá héraðsdómi. Eftir þessum málalokum þykir rétt. að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðst samtals kr. 10.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð í héraði eiga að vera ómerk, og er málinu vísað frá héraðsdómi. Stefndi, Guðmundur Jónsson, greiði áfrýjanda, Karls- efni h/f, kr. 10.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lösum. Dómur sjó- og verzlunardór:s Reykjavíkur 31. janúar 1972. Mál þetta, sem dómtekið var þann 21. janúar s.l. hefur Guð- mundur Jónsson sjómaður, Írabakka 10, Reykjavík, höfðað með stefnu, birtri 30. október 1970, á hendur fyrirtækinu Karlsefni h/f, Reykjavík, til greiðslu á kr. 53.203.00 ásamt 8% ársvöxtum frá 1. júní 1970 til greiðsludags og málskostnaði að skaðlausu sam- kvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. Enn fremur krefst stefn- andi, að viðurkenndur verði sjóveðréttur í b/v Karlsefni, RE 24, fyrir tildæmdum fjárhæðum. Stefndi hefur látið sækja þing og gert þær dómkröfur, að hann verði algerlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum tildæmdur hæfilegur málskostnaður að mati réttarins. Sáttaumleitanir hafa farið fram, en urðu árangurslausar. Málavextir eru þeir, að stefnandi, sem verið hafði háseti á b/v Karlsefni, RE 24, sem gerður er út af stefnda, var 1. marz 1970 ráðinn sem 2. stýrimaður á skipið. Stefnandi hefur ekki stýri- mannsréttindi, en ástæðan til þess, að hann var ráðinn í starf þetta, var sú, að maður með réttindi fékkst ekki. Í samræmi við þetta var sótt um undanþágu fyrir stefnanda til að gegna starfa þessum, og var hún veitt með bréfi sjávarútvegsmálaráðuneytis- ins, dags. 6. marz 1970. Í því bréfi segir, að undanþágan sé veitt „fyrst um sinn eða þar til réttindamaður er fáanlegur eða ráðu- neytið ákveður annað, þó ekki lengur en til 30. september 1970.“ Stefnandi fór síðan tvær veiðiferðir með togaranum sem 2. stýrimaður, þ. e. veiðiferð, sem stóð frá 1. marz 1970—27. marz 1970, og veiðiferð, sem stóð frá 28. marz—20. apríl 1970. 264 Í upphafi annarrar veiðiferðar stefnanda sem 2. stýrimanns á togaranum var Stefán Valdimarsson ráðinn á togarann. Stefán þessi var ráðinn sem háseti þennan túr. Hann hafði þá rétt lokið fyrri bekk fiskimannaðeildar Stýrimannaskólans. Stefnandi hefur haldið því fram, að skipstjórinn hafi að lokinni annarri veiðiför hans sem 2. stýrimanns látið hann hætta fyrir- varalaust og ráðið Stefán Valdimarsson sem 2. stýrimann í hans stað. Stefnandi kveðst ekki hafa viljað una þessu og hætt á skip- inu. Stefnandi telur sig eiga rétt til þriggja mánaða uppsagnar- frests samkvæmt sjómannalögum og kaup- og kjarasamningum og gerir því kröfu til þriggja mánaða kaups ásamt premíu og orlofs- fé. Miðar hann við tekjur þær, er hann hafði sem 2. stýrimaður á Karlsefni í nefndum veiðiferðum. Samkvæmt því sundurliðast krafa hans þannig: Kaup, premía og fleira í þrjá mánuði ...... kr. 108.630.00 TY Olof ........0000 0 — 7.604.00 kr. 101.033.00 = unnið á nefndu þriggja mánaða tímabili — 47.830.00 Kr. 53.203.00 Stefndi heldur því fram, að stefnandi hafi verið lausráðinn sem 2. stýrimaður og að ráðning hans hafi verið háð þeim fyrir- vörum, að réttindamaður fengist ekki eða að ráðuneytið ákvæði annað. Stefán Valdimarsson hafi lokið fyrri bekk fiskimanna- deildar Stýrimannaskólans og þannig haft meiri réttindi en stefn- andi og því hafi verið eðlilegt að láta stefnanda víkja fyrir hon- um. Stefnandi hefur komið fyrir dóm. Hann sagði, að skipstjórinn, Ásgeir Gíslason, hefði ráðið sig sem stýrimann til óákveðins tíma. Ráðning þessi hefði farið fram gegnum síma. Hann sagði, að hann hefði ekki á þessum tíma haft önnur rétt- indi en mótoristanámskeið, en vegna þessarar ráðningar hafi hann fegið undanþágu sem stýrimaður. Hann sagði, að það hefði ekki komið til tals, eftir að komið var úr fyrri veiðiferðinni, sem end- aði 27. marz 1970, að hann hætti sem stýrimaður. Hann sagði, að sér hefði ekki verið kunnugt um, að komið hafi til tals, að Stefán Valdimarsson yrði ráðinn sem stýrimaður á togarann fyrr en á heimleið úr seinni veiðiferðinni, eftir því sem 1. stýrimaður hafi 265 sagt sér. 1. stýrimaður hefði rætt um þetta við sig á heimleið úr siglingu eftir annan túrinn. Hann sagði, að þegar togarinn hefði komið úr síðari veiðiferð- inni og legið á ytri höfninni, hafi hann farið niður og talað við skipstjórann og hafi skipstjórinn þá tjáð sér, að hann hefði lofað Stefáni Valdimarssyni að ráða hann sem 2. stýrimann, en skip- stjórinn hafi sagt, að hann vissi eiginlega ekki, hvernig hann ætti að snúa sér í því. Hann sagði, að þeir hefðu ekki rætt um þetta frekar í þetta skipti. Hann sagði, að daginn eftir hefði hann hringt í skipstjórann og sagt honum, að hann ætlaði að fara einn túr til viðbótar sem stýrimaður, en þá gæti Stefán tekið við. Þá hefði skipstjórinn sagt sér, að Stefán færi sem stýrimaður í næstu ferð. Hann sagðist hafa sagt skipstjóranum, að hann tæki þetta sem uppsögn, en skipstjórinn hafi þá svarað því til, að hann mætti taka það eins og hann vildi. Hann sagði, að í þetta skipti hefði skipstjórinn boðið sér að halda áfram á skipinu sem netja- maður. Hann segir, að hann hafi tjáð skipstjóranum, er hann gerði sér þetta tilboð, að hann tæki þetta sem uppsögn og gæti ekki verið að fara sem netjamaður með öðrum stýrimanni, sem hefði ekki meiri réttindi en hann sjálfur. Hann sagði, að sér væri kunnugt um það, að Stefán hefði á þess- um tíma verið búinn að ljúka ákveðnum þætti náms til stýri- mannaprófs. Hann kvað sér hafa verið kunnugt um það, þegar hann var ráðinn á togarann, að hann þyrfti á undanþágu að halda, og enn fremur hafi sér verið kunnugt um skilyrði undanþáguveit- ingar. Hann sagði, að hann hefði ekki verið ráðinn til einnar ferðar í einu sem stýrimaður. Hann kvaðst gera ráð fyrir því, að Ragn- ar Thorsteinsson hafi sótt um undanþáguna, það hafi hann ekki gert sjálfur. Hann sagðist hafa verið staddur niður á bryggju, þegar togar- inn átti að leggja af stað í næstu veiðiferð eftir veiðiferðina, sem lauk 20. apríl. Sér hefði þá verið boðið að fara með sem netjamaður á bátsmannskaupi, en hann hefði hafnað því. Í þetta skiptið hafi ekki verið lagt af stað í veiðiferðina, en daginn eftir, að því er hann minni, hafi átt að leggja af stað. Hann hafi þá einnig verið staddur niður á bryggju og hafi Stefán Valdimarsson þá ekki verið mættur og hafi sér þá verið boðin stýrimannsstaðan. Sér hafi skilizt, að ekki væri um að ræða ákveðinn túr, heldur hefði átt að ráða hann sem stýrimann um óákveðinn tíma. Hann segir, að hann hafi svarað þessu boði á þá leið, að hann færi ekki sem 266 stýrimaður, af því að stýrimaðurinn hefði ekki mætt, til þess svo að vera settur í land, þegar þeim sýndist. Hann kvaðst hafa getað farið í þennan túr sem stýrimaður, en hafi ekki viljað fara. Hann kvaðst á næstu tveim mánuðum frá 20. apríl 1970 ekki hafa verið í stöðugri vinnu. Hins vegar hafi hann unnið hjá eftirtöldum aðiljum og fyrir þessu kaupi: H/f Eimskip, kr. 10.000.00, Ingvari og Ara, splæsingarverkstæði, kr. 20.030.00, Gísla Lóðs, kr. 13- 800.00, Sjófangi h/f, kr. 3.000.00, og Vífilfelli h/f, kr. 1.000.00. Ásgeir Gíslason, skipstjóri á b/v Karlsefni, RE 24, hefur komið fyrir dóminn. Hann sagði, að stefnandi hefði verið ráðinn sem stýrimaður til óákveðins tíma, eða til einnar ferðar í senn, og hann hefði getað tekið við sínu gamla starfi sem netjamaður, ef réttindamaður yrði ráðinn. Hann sagði, að hann teldi sig hafa getað ráðið annan mann í stað Guðmundar með svipuð réttindi, ef svo hefði viljað verkast. Hann kvað útgerðina hafa sótt um undanþágu fyrir Guðmund. Hann sagði, að Guðmundi hefði ekki verið sagt annað en að hann væri ráðinn til óákveðins tíma. Hann sagði, að áður en fyrra bekk Stýrimannaskólans var lokið um vorið, hafi Guðmundi verið gert ljóst, að Stefán Valdimarsson mundi verða ráðinn á skipið sem stýrimaður. Þetta hafi verið, áður en Stefán kom á skipið. Hann kvað Stefán hafa verið ráðinn sem háseti fyrsta túrinn vegna óánægju með að láta af stýrimanns- stöðunni. Hann sagði, að Guðmundi hefði verið gert það ljóst, að Stefán mundi taka við stýrimannsstöðunni eftir þann túr. Stefán hefði síðan veikzt og Guðmundi þá verið boðið að vera stýrimaður áfram. Hafi hann verið kominn um borð, en rokið frá borði og að því er hann minni hafi Þorsteinn Jónsson farið túrinn sem stýrimaður. Hann sagði, að Þorsteinn væri réttinda- laus, en hann hafi haft undanþágu. Hann kvaðst hafa tekið Stefán Valdimarsson fram yfir Guðmund, þar sem Stefán hefði lengi verið með honum til sjós og oft með undanþágu sem 2. stýrimaður. Hann staðfesti þá frásögn Guðmundar Jónssonar, að för skips- ins hefði frestazt um einn dag, þá er leggja átti upp í næstu veiði- ferð, eftir að Guðmundi var tilkynnt, að hann ætti að hætta sem 2. stýrimaður. Hann kvaðst ekki hafa séð betur en að stefnandi væri reiðubúinn að fara til sjós, en hann hafi einhverra hluta vegna rokið frá borði. Hann tók það fram, að stefnanda hafi alltaf boðizt sitt fyrra starf um borð. Hann sagði, að hann vissi ekki, hvort sótt hefði verið um undanþágu fyrir Stefán Valdi- marsson, áður en hann veiktist, en útgerðin geri þetta vanalega og þá stundum. eftir að skipið sé farið. 267 Stefnandi kom síðan aftur fyrir dóminn, og var þá borin undir hann frásögn skipstjórans um það atriði, að honum hefði verið gert ljóst, áður en Stefán Valdimarsson var ráðinn á skipið, að hann ætti að hætta sem stýrimaður. Stefnandi sagði þá, að engin umræða hefði verið um þetta við sig, þegar Stefán var ráð- inn á skipið, og hélt fast við sinn fyrri framburð um, hvenær honum var fyrst gert þetta ljóst. Stefnandi byggir málatilbúnað sinn á því, að hann hafi verið ráðinn til óákveðins tíma og að hann eigi því rétt á þriggja mánaða uppsagnarfresti samkvæmt sjómannalögum og kaup- og kjara- samningum. Hann hafi í það minnsta mátt við því búast að fá að halda stýrimannsstöðu sinni, þar til réttindamaður fengist. Alls sé óheimilt að láta mann með undanþágu hætta vegna annars, sem einnig þurfi undanþágu. Af hálfu stefnanda var athygli dóms- ins vakin á samlagningarskekkju í stefnu, en ekki farið fram á leiðréttingu hennar. Af hálfu stefnda var því haldið fram, að stefnanda hafi aldrei verið sagt upp starfi, heldur vísað til síns fyrra starfs sem netja- manns. Stefnandi hafi ekki mátt vænta neins öryggis í þessu starfi samkvæmt þeim fyrirvörum, sem settir hafi verið í undan- bágu ráðuneytisins. Stefnandi hafi aðeins verið ráðinn sem stýri- maður frá ferð til ferðar og því hafi mátt vísa honum til fyrra starfs fyrirvaralaust. Þá var því haldið fram af hálfu stefnda, að stefnandi hafi neitað að vinna uppsagnarfrestinn. Því var enn haldið fram, að enda þótt stefnandi hafi öðlazt starfsréttindi sem stýrimaður, meðan hann gegndi þeirri stöðu, þá þurfi svo ekki að vera um uppsagnarfrest. Af hálfu stefnda var ekki hreyft and- mælum við töluhlið málsins. Ósannað er, að stefnandi hafi verið ráðinn II. stýrimaður til ákveðins tíma eða til ákveðinnar ferðar. Varð því að segja honum upp, ef ætlazt var til þess, að hann hyrfi úr skiprúmi, sbr. 1. mgr. 13. gr. laga nr. 67/1963. Forsendur þess, að hann gegndi stýri- mannsstöðunni áfram, sbr. leyfi ráðuneytisins frá 6. marz 1970, voru ekki brostnar, þegar skipstjóri vísaði honum til fyrra starfs. Undanþága til handa Stefáni Valdimarssyni var fengin að tilhlut- en útgerðarinnar. Það var þannig á valdi stefnda að láta stefn- anda halda stýrimannsstöðunni, og verður að líta svo á, að stefn- andi hafi mátt treysta því að halda stöðunni, meðan forsendur voru ekki brostnar fyrir leyfi ráðuneytisins, eða þá að honum væri sagt upp með nægum fyrirvara. Ákvörðun stefnda um að færa stefnanda til fyrra starfs var því andstæð ráðningarsamn- 268 ingi aðiljanna, og verður því að líta á hana sem ólögmæta upp- sögn, eins og á stóð, enda ekkert komið fram því til styrktar, að stefnandi nyti ekki réttar til eðlilegs uppsagnarfrests sem og ann- arra lögkjara. Samkvæmt því á stefnandi samkvæmt 34. gr. laga nr. 67/1963 rétt á kaupi réttan uppsagnartíma, þ. e. í þrjá mán- uði, sbr. 2. mgr. 13. gr. laga nr. 67/1963. Það þykir ekki breyta þessari niðurstöðu, að skipstjóri bauð stefnanda stýrimannsstöð- una að nýju, þar sem þá var liðinn sá tími, sem telja verður að nota hafi mátt til afturköllunar uppsagnar, sbr. til hliðsjónar ". gr. laga nr. 7/1936. Krafa stefnanda hefur af hálfu stefnda ekki sætt tölulegum and- mælum, og þykir því rétt að leggja hana til grundvallar, þó þann- ig, að vextir ákveðast 7% á ári. Málskostnaður telst hæfilega ákveðinn kr. 11.000.00. Dómari í máli þessu var Hrafn Bragason og meðdómendur Einar Thoroddsen yfirhafnsögumaður og Jónatan Sveinsson, cand. jur. og fyrrverandi skipstjóri. Dómsorð: Stefndi, Karlsefni h/f, greiði stefnanda, Guðmundi Jóns- syni, kr. 53.203.00 með 7% ársvöxtum frá 1. júní 1970 til greiðsludags og kr. 11.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lög- um. Viðurkenndur er sjóveðréttur í b/v Karlsefni, RE 24, til tryggingar tildæmdum fjárhæðum. 269 Mánudaginn 2. apríl 1973. Nr. 112/1972: Aðalheiður Tryggvadóttir Segn Dánarbúi Tryggva Siggeirssonar. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar: Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Aðalheiður Tryggvadóttir, er eigi sækir dóm- þing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hún vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði hún stefnda, dánarbúi Tryggva Siggeirssonar, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafizt ómaksbóta, kr. 3.000.00 í ómaksbætur að viðlagðri aðför að lögum. Mánudaginn 2. apríl 1973. Nr. 7/1973: H/f Raftækjaverksmiðjan . gegn Innheimtumanni ríkissjóðs í Hafnarfirði. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar: Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, H/f Raftækjaverksmiðjan, er eigi sækir dóm- þing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 270 Mánudaginn 2. apríl 1973. Nr. 38/1973: Innheimtumaður ríkissjóðs í Hafnarfirði gegn H/f Raftækjaverksmiðjunni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar: Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, innheimtumaður ríkissjóðs í Hafnarfirði, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Þriðjudaginn 3. apríl 1978. Nr. 77/1972: Bjarni Þorvarðsson (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Hans Sigurgeirssyni (Ragnar Aðalsteinsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Samningsslit. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 9. júní 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 31. maí s. á. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar úr hendi hans í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Samkvæmt gögnum máls taldi stefndi, að áfrýjandi og aðr- ir bændur í vesturhluta Kjalarneshrepps hefðu vorið 1969 samþykkt hækkun á greiðslu fyrir mjólkurflutninga þá, sem 21 málið fjallar um, úr 75 aurum í 1 krónu á lítra og tæki hækk- unin gildi 1. júní 1969. Sýnir málsreifun hans í öndverðu og kröfur hans á hendur áfrýjanda og öðrum bændum ótvírætt þetta viðhorf hans og að hann hafi haldið þessu til streitu á fundi þeim, er bændurnir og stefndu áttu með sér 31. maí 1969. Gegn andmælum áfrýjanda er ósönnuð sú staðhæfing stefnda, að áfrýjandi og aðrir bændur, er skiptu við hann, hafi samþykkt framangreinda hækkun. Samkvæmt fundargerð, er fyrir liggur í málinu, urðu þau málalok á fundinum 31. maí 1969, að stefndi hafnaði gagn- tilboði bænda, er fól í sér nokkra hækkun á greiðslu fyrir mjólkurflutninga þá, sem stefndi hafði annazt fyrir bændur á þriðja ár þá að undanförnu. Fundargerðin ber með sér, að samningsskiptum bændanna og stefnda út af mjólkurflutn- ingum hafi endanlega lokið með þessum fundi, og tók nafn- greindur bifreiðarstjóri við þeim næsta das. Viðbrögð stefnda verða eigi skilin svo, að hann hafi verið viðbúinn að halda áfram mjólkurflutningum fyrir áfrýjanda og aðra bændur júnímánuð 1969 eða lengur við þeim samningskjörum, er giltu undanfarið í samskiptum þeirra áfrýjanda, eða við öðr- um þeim kjörum, er áfrýjandi bauð. Á fyrrgreindum fundi lýsti stefndi því eigi afdráttarlaust, að hann teldi sér bera uppsagnarfrest vegna samningsskipta aðilja, er Í málinu grein- ir, en kröfu út af uppsagnarfresti hafði stefndi uppi, svo að sannað sé, í bréfi til áfrýjanda og annarra bænda 17. júlí 1969. Var brýn þörf á því, að stefndi markaði skyrlega afstöðu sína um uppsagnarfrest þegar á fundinum 31. maí 1969, svo sem samningsstöðu aðiljanna var háttað. Þar sem máli er svo farið, þykir stefndi eigi geta sótt áfrýjanda um umkrafðar fégreiðslur vegna slita á samningi þeirra um mjólkurflutn- inga. Ber því að syýkna áfrýjanda af kröfum stefnda í málinu, Rétt er, að stefndi greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls kr. 15.000.00. Dómsorð: Áfrýjandi, Bjarni Þorvarðsson, skal sýkn af kröfum stefnda, Hans Sigurgeirssonar, í máli þessu. 272 Stefndi greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, kr. 15.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur aukadómþings Gulibringu- og Kjósarsýslu 17. desember 1971. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, hefur Hans Sigurgeirsson bifreiðarstjóri, Holtagerði 18, Kópavogi, höfðað fyrir dóminum með stefnu, birtri 14. apríl 1970, á hendur Bjarna Þorvarðssyni oddvita, Bakka, Kjalarneshreppi, Kjósarsýslu, f. h. Bakkabúsins til heimtu kröfu að fjárhæð kr. 9.295.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 1. júlí 1969 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Af hálfu stefnda er krafizt sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi. Málavextir eru þeir, að í marzbyrjun 1967 tók stefnandi að sér að annast mjólkurflutninga til Reykjavíkur fyrir bændur á Kjalarnesi. Til flutninganna notaði hann eigin bifreið, og voru honum upphaflega greiddir 60 aurar á hvern lítra mjólkur í flutn- ingsgjald. Um var að ræða flutning mjólkur fyrir sjö bændur í vestanverðum Kjalarneshreppi, og var stefndi einn þeirra. Bænd- urnir sömdu sameiginlega við stefnanda, og kveður stefnandi þá Pál Ólafsson hreppstjóra í Brautarholti, og Skúla Geirsson í Hjarð- arnesi hafa verið umboðsmenn bændanna í samningum við sig. Upplýst er, að enginn skriflegur samningur var gerður, og um efni upphaflegs samnings er lítið annað upplýst en það, hver greiðsla til stefnanda átti að vera af hverjum mjólkurlítra. Stefn- andi telur það hafa borizt í tal við samningsgerðina, að flutnings- glald af mjólk af Kjalarnesi og úr Kjós hefði fylgzt að, en ekki er upplýst, hvort það var hluti af samningi aðiljanna, er hann var upphaflega gerður. Stefnandi telur, að ástæðan fyrir því, að flutningsgjald af Kjalarnesi var ákveðið hið sama og úr Kjós, þótt þar sé um nokkuð lengri flutningaleið að ræða, hafi verið sú, að mjólkin hafi verið sótt heim á bæi á Kjalarnesi, en tekin við jóðveg í Kjós. Um breytingar á samningi aðiljanna er það upplýst, að einhvern tíma á því tímabili, sem stefnandi annaðist flutningana, líklega á árinu 1968, samþykktu viðkomandi bændur, að flutningsgjaldið hækkaði í 65 aura á lítra. Stefnandi kveður þetta hafa gerzt, nokkru eftir að Kjósverjar hækkuðu flutningsgjald í þá fjárhæð, og hafi hækkunin tekið gildi frá þeim tíma, sem hún var sam- 273 þykkt, en ekki miðast við þann tíma, er hún tók gildi í Kjósinni. Þá er það upplýst, að einhvern tíma meðan stefnandi annaðist mjólkuflutningana, varð að samkomulagi, að hann sleppti tveim ferðum í viku yfir vetrartímann, og í ársbyrjun 1968 sleppti stefn- andi þriðju ferðinni í viku síðari hluta vetrar. Stefndi kveðst hafa rætt þetta við stefnanda, en það hafi orðið úr, að hann léti þetta óátalið. Snemma árs 1969 hækkuðu Kjósverjar flutningsgjaldið í eina krónu á lítra, og fór þá stefnandi fram á sömu hækkun. Stefn- andi telur sig hafa rætt þetta við bændurna, þar á meðal stefnda, hafi hann sagt að sér fyndist þetta sanngjarnt. Við þetta hefur stefndi ekki viljað kannast. Hann kveður stefnanda hafa rætt þetta við sig, en kveðst hafa mótmælt því, að hann fengi svo mikla hækkun, en hins vegar ekki því, að stefnandi fengi einhverja hækkun. Um þetta hefur Tryggvi Stefánsson, einn þeirra bænda, er stefn- andi annaðist mjólkurflutninga fyrir, einnig tjáð sig og skýrt svo frá, að stefnandi hafi rætt við sig um, að hann þyrfti að fá hækk- un á flutningsgjaldinu. Í maímánuði kveðst Tryggvi hafa spurt hann, hvað hann þyrfti að fá í flutningsgjald, og hafi stefnandi þá nefnt eina krónu á lítra. Tryggvi kvaðst þá hafa sagt, að frá því yrði ekki gengið nema á fundi, en hann kvaðst hvorki hafa lagzt gegn þessu né samþykkt það. Vitnið Guðbjartur Hólm, einn þeirra bænda, er stefnandi flutti mjólk fyrir, hefur skýrt svo frá, að er stefnandi ræddi þetta við hann, hafi hann talið eðlilegt, að fundur yrði haldinn um málið, en er ekkert fundarboð barzt, kvaðst vitnið hafa tjáð stefnanda, að hann gæti samþykkt þessa hækkun og þyrfti engan fund sín vegna. Það er upplýst, að um 20. maí 1969 setti stefnandi bifreið sína á verkstæði til lagfæringar og viðhalds, en fékk annan bif- reiðarstjóra til þess að annast mjólkurflutningana á sinn kostnað á meðan. Hann telur sig hafa gert þetta oftar, er hann gat ekki farið ferðirnar sjálfur, þótt greiðslur til hans fyrir þá daga nægðu engan veginn til að greiða leigubílana. Þetta kveðst stefnandi hafa gert í samræmi við þá skoðun sína, að bindandi samningur væri milli sín og bændanna um þessa flutninga, sem hvorki hann né þeir gætu sagt upp fyrirvaralaust. Er viðgerðinni á bifreið stefnanda lauk í endaðan maí 1969, og hann hóf flutningana á ný, kveðst hann hafa frétt, að bændurnir hefðu fengið tilboð í flutningana, sem þeir töldu sér hagstæðara en einnar krónu gjald- ið, sem hann taldi sig þá búinn að fá samþykkt. Bændurnir skýrðu 18 274 stefnanda frá þessu nýja tilboði, og að kvöldi hins 31. maí var fundur haldinn um málið. Á fundinum lögðu bændurnir fast að stefnanda að ganga inn í tilboð það, er þeir höfðu fengið, en það var þess efnis, að flutningsgjaldið yrði 7o aurar á lítra miðað við þjóðveg, en auk þess 500 króna þóknun á mánuði fyrir að fara heim á bæi til að sækja mjólkina, og átti bifreiðarstjórinn að inn- heimta það gjald beint frá bændum, en að öðru leyti var sá háttur hafður á þann tíma, er stefnandi ók mjólkinni, að Mjólk- urstöðin í Reykjavík hafði milligöngu um greiðslu flutningsgjalds- ins. Stefnandi hafnaði þessu tilboði, en gerði gagntilboð þess efnis, að greiðslan yrði 90 aurar á lítra og mjólkin sótt heim á bæina. Því tilboði var hafnað af hálfu bændanna, og hætti stefnandi þá störfum um mánaðamótin maí— júní. Dómkröfur stefnanda eru á því byggðar, að hann hafi átt rétt á eins mánaðar uppsagnarfresti, og er stefnufjárhæðin í máli þessu þannig fundin, að lagður er til grundvallar sá lítrarfjöldi mjólkur, er stefndi lagði inn í Mjólkurstöðina í Reykjavík í júnímánuði 1969 og krafðizt einnar krónu greiðslu úr hendi stefnda fyrir hvern mjólkurlítra, þ. e. stefnandi krefst þeirrar fjárhæðar úr hendi stefnda, er hann hefði fengið, ef hann hefði haldið áfram mjólkurflutningunum og fengið eina krónu í flutningsgjald af hverjum lítra. Kröfu sína rökstyður stefnandi með því, að í íslenzkum rétti sé greinileg tilhneiging til að líta á bifreiðarstjóra, sem ekur eigin bifreið í þjónustu annarra, sem launþega, en ekki sem verktaka. Þetta telur hann m. a. koma fram í lögum nr. 15 frá 1931 um viðauka við lög nr. 28/1930 um greiðslu kaups, og enn fremur telur stefnandi, að framkvæmd laga nr. 29 frá 1956 um atvinnu- leysistryggingar sé með þeim hætti, að sjálfseignarbílstjórar, sem aka t. d. hjá Reykjavíkurborg, fái greiddar atvinnuleysisbætur þann tíma árs, sem vinna dregst saman og þeir eru frá störfum af þeim sökum. Þá er það skoðun stefnanda, að þótt lög nr. 16 frá 1958 taki ekki beint til þeirra, sem eins er ástatt um og stefnanda í máli þessu, en hann fékk laun sín greidd mánaðarlega, þá verði það að teljast í framkvæmd algild regla, að þeir, sem taka mánaðar- laun eigi a. m. k. eins mánaðar uppsagnarfrest, og ætti þá ekki að skipta máli, hvort um föst laun eða ákvæðisvinnu er að tefla. Í lögum nr. 16 frá 1958 komi fram, að löggjafinn telji, að vinnu- 275 samband, sem staðið hefur eitt ár, sé orðið fast, þ. e. eftir þann tíma sé litið á launþegann sem fastan starfsmann. Stefnandi telur því, að samkvæmt meginstefnu íslenzks réttar á þessu sviði verði að líta svo á, að stefnandi hafi verið fastur starfsmaður bændanna í Kjalarneshreppi, sem hann annaðist mjólk- urflutninga fyrir, og að hann hafi af þeim sökum átt skýlausan rétt á a. m. k. eins mánaðar uppsagnarfresti. Það, að hann lagði sér sjálfur til farartæki til flutninganna, skeri hér ekki úr, það geri ýmsir launþegar, svo sem húsasmiðir og múrarar, er leggi sér til verkfæri. Hitt sé meginatriðið, að samningur aðiljanna hafi í eðli sínu verið vinnusamningur. Það lýsi sér fyrst og fremst í því, að þarna hafi ekki verið um að ræða fast afmarkað verkefni, sem ljúka hafi átt innan ákveðinna tímamarka, heldur flutning á Þeirri mjólk, sem til félli dag hvern um óákveðið tímabil. Þá bendir stefnandi í öðru lagi á, að vinnutími sinn hafi verið í næsta föstum skorðum gagnstætt því, er tíðkist um verktaka, sem yfirleitt hafi mjög frjálsar hendur um slíkt, og í þriðja lagi hafi verið um að ræða mánaðarlega launagreiðslu mælda eftir flutningum í hverjum mánuði, en ekki fastar fyrirfram ákveðnar greiðslur upp í verk. Stefnandi byggir þannig kröfur sínar á því, að hann hafi í um- ræddu tilviki verið launþegi, sem átti rétt á a. m. k. eins mánaðar uppsagnarfresti, og beri því stefnda að greiða stefnanda eins mán- aðar laun vegna uppsagnar, sem verið hafi fyrirvaralaus og verði ekki réttlætt. Stefnandi hafi annazt flutningana frá 1. marz 1967 til 31. maí 1969, eða nokkuð á þriðja ár. Ekkert sé fram komið, er bendi í þá átt, að stefnandi hafi brotið af sér í starfi nema fullyrðing stefnda um, að hann hafi án samþykkis aðilja fækkað ferðum síðari hluta vetrar 1968, en stefndi hafi fyrir dómi viður- kennt, að hann hafi látið þetta óátalið, og að í máli þessu komi fram, að bændurnir hafi ekki notað þetta atriði sem ástæðu fyrir upp- sögninni. Þá sé óumdeilt, að stefnandi hafi verið látinn hætta störfum fyrirvararlaust. Af hálfu stefnda er því aðallega haldið fram, að stefnandi hafi engan uppsagnarfrest átt, og til vara, að stefnanda hafi aldrei tekizt að ná samningum um hærra gjald en 75 aura á lítra. Stefndi rök- styður þessi sjónarmið m. a. með því, að stefnandi hafi verið sjálfseignarbifreiðarstjóri og sem slíkur þátttakandi í sendibif- reiðastöð í Reykjavík. Hann hafi því verið sinn eigin húsbóndi og atvinnurekandi og innan þeirra marka, sem segja til um lág- 216 marksgjald miðað við vegalengd og tíma samkvæmt samkomulagi slíkra bifreiðarstjóra innbyrðis, hafi honum að líkindum verið frjálst að taka að sér akstur í ákvæðisvinnu. Samningur aðiljanna um mjólkurflutningana hafi verið verksamningur, en ekki vinnu- samningur. Þá heldur stefndi því fram, að stefnandi hafi raunverulega verið búinn að segja upp eða rifta hinum ótímabundna samningi. Flutningsgjald úr Kjós hafi í janúar 1969 hækkað og mjög skömmu síðar hafi stefnandi farið að ræða hækkun við bændurna sam- kvæmt framburði hans hér fyrir dóminum. Stefnandi hafi því raunverulega verið búinn að tilkynna allmörgum mánuðum áður en hann lét af störfum, að hann mundi ekki halda áfram flutning- um, nema nýir samningar tækjust. Raunar hafi slík uppsögn verið með öllu óþörf, þar sem samningi aðiljanna hafi verið þannig háttað, að stefnandi hafi verið ráðinn ótímabundið og báðir að- iljar litið svo á, að stefnandi gæti hætt akstrinum, hvenær sem honum þóknaðist, enda verði það að teljast eðlileg túlkun á réttar- sambandi aðiljanna. Varðandi fjárhæð flutningsgjaldsins er því alfarið mótmælt af hálfu stefnda, að bændurnir hafi hver um sig verið búnir að semja um það við stefnanda, að hann fengi greidda eina krónu á lítra. Því er haldið fram, að svör beirra hafi verið á þá leið, að slíkt yrði ekki afgreitt nema á sameiginlegum fundi þeirra, og í því sambandi er á það bent, að það hafi verið skilyrði Mjólkur- stöðvarinnar í Reykjavík fyrir því að sjá um útborgun á flutn- ingskostnaði, að hann væri hinn sami fyrir alla viðkomandi bænd- ur, enda hefði annað verið næstum óframkvæmanlegt bókhalds- lega séð fyrir Mjólkurstöðina. Stefnanda hafi verið mæta vel um þetta kunnugt af fyrri reynslu og kunnugleika á mjólkurflutning- um og þá jafnframt það, að verðinu yrði því aðeins hreyft, að það yrði samþykkt á sameiginlegum fundi mjólkurframleiðenda og tilkynnt Mjólkurstöðinni í Reykjavík sem sameiginleg ákvörð- un allra hlutaðeigenda. Loks bendir stefndi á, að á fundinum hinn 31. maí hafi stefndi gert gagntilboð um 90 aura flutningsgjald á lítra. Þetta sýni, að honum hafi verið ljóst, að verið var að reyna að semja um málið að nýju, en í því felist viðurkenning hans annars vegar á því, að eigi væri kominn á samningur á annað og hærra gjald. og hins vegar á því, að fyrri samningur væri úr gildi genginn. Það er álit réttarins, að sú þjónusta, er stefnandi innti af hendi í þágu stefnda, hafi verið þess eðlis, að hann eigi með tilliti til 271 þess, sem fram er komið um innihald samnings aðiljanna og eðli starfsins, rétt til þess uppsagnarfrests, sem málssókn þessi er grundvölluð á. Eigi verður á þá skoðun stefnda fallizt, að samningur aðiljanna hafi verið úr gildi genginn sakir uppsagnar eða riftunar. Á hinn bóginn hefur stefnanda ekki tekizt að sanna, að bindandi samn- ingur um hærra flutningsgjald en 75 aura hafi komizt á. Það er því niðurstaða dómsins, að stefnda beri að greiða stefn- anda kr. 6.971.25 ásamt 7% ársvöxtum frá 1. júlí 1969 til greiðslu- dags. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn hluta málskostnaðar, og er þá m. a. haft í huga, að tæpast hefði komið til málssóknar þess- arar, ef stefnandi hefði hlutazt til um, að tryggilega væri gengið frá samningum aðiljanna þegar í upphafi. Már Pétursson, fulltrúi sýslumanns, kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Bjarni Þorvarðsson, Bakka, Kjalarneshreppi, Kjós- arsýslu, f. h. Bakkabúsins, greiði stefnanda, Hans Sigurgeirs- syni, Holtagerði 18, Kópavogi, kr. 6.971.25 ásamt 7% ársvöxt- um frá 1. júlí 1969 til greiðsluðags, allt innan 15 daga frá birt- ingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Málskostnaður fellur niður. 278 Föstudaginn 6. apríl 1973. Nr. 108/1971: Möl og Sandur h/f (Knútur Bruun hdl.) segn Guðjóni Lárussyni (Jón Ólafsson hdl.) og Guðjón Lárusson Segn Möl og Sandi h/f, Haraldi B. Bjarnasyni (Knútur Bruun hdl.) og Kjartani Sveinssyni (Ingi Ingimundarson hrl.) og Kjartan Sveinsson segn Guðjóni Lárussyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Fasteignakaup. Skaðabætur. Notkun segulbands í þinghaldi. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar: Aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 3. ágúst 1971. Krefst hann sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda Guðjóns Lárussonar og máls- kostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi Guðjón Lárusson hefur áfrýjað málinu með stefnu 27. september 1971, að fengnu áfrýjunarleyfi 23. s. m. Hann krefst þess, að aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f og stefndi Haraldur B. Bjarnason verði dæmdir til að greiða honum óskipt kr. 138.851.38. Enn fremur krefst hann þess, að sömu aðiljar svo og sagnáfrýjandi Kjartan Sveinsson verði dæmdir til að greiða honum óskipt kr. 308.294.94. Hann krefst og 7% ársvaxta af framangreindum fjárhæðum frá 279 1. júlí 1967 til greiðsludags og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi Haraldur B. Bjarnason krefst sýknu af kröfum gagnáfrýjanda Guðjóns og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi Kjartan Sveinsson hefur áfrýjað málinu með stefnu 6. október 1971. Krefst hann sýknu af kröfum Guðjóns Lárussonar og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram nokkur ný gögn. Gagnáfrýjandi Guðjón, stefndi Haraldur og Jón Magnús Björnsson hafa allir komið fyrir dóm til skýrslugjafar eftir uppsögu héraðsdóms. Varða þær skýrslur einkum aðdraganda að samningsgerð og efni samnings gagnáfrýjanda Guðjóns við Jón Magnús Björnsson, en skjalfestur samningur þess- ara aðilja hefur enginn verið lagður fram í málinu. Má af þeim skýrslum ráða, að verkum aðaláfrýjanda Malar og Sands h/f, sem átti að skila Jóni Magnúsi húsinu á Smáraflöt 49 tilbúnu undir tréverk, hafi verið að mestu lokið, þegar samn- ingur þessi var gerður. Enn fremur benda skýrslur þeirra til þess, að verð hússins til gagnáfrýjanda Guðjóns hafi verið um 1200-1250 þúsund krónur. Er þar með talinn kostnaðar- auki vegna breytinga frá upphaflegri gerð þess. Kröfur sínar í málinu sundurliðar gagnáfrýjandi Guðjón Lárusson svo sem nú verður greint: A. Kröfur á hendur aðaláfrýjanda Möl og Sandi h/f, stefnda Haraldi B. Bjarnasyni og gagnáfrýjanda Kjartani Sveins- syni: 1. Viðgerð á þaki ........000.000..... kr. 292.732.00 2. Kostnaður við mat ......0.00.0000... — 15.562.94 Samtals kr. 308.294.94 B. Kröfur á hendur aðaláfrýjanda Möl og Sandi h/f og stefnda Haraldi B. Bjarnasyni: 1. Kostnaður vegna lagfæringa á sprung- um í veggjum og fleira ............ kr. 18.500.00 2. Endurnýjun á gleri ................ kr. 66.000.00 3. Múrbrot og lagfæring á þakbrúnum .. — 30.351.38 4. Kostnaður við lagningu hraungrýtis á útvegg ogreykháf ..........2.0000... — 23.000.00 5. Lagfæring á sótopi og niðurfalli í mið- stöðvarherbergi .......0.00000 000... — 1.000.00 Samtals kr. 138.851.38 I. Um kröfur gagnáfrýjanda Guðjóns Lárussonar á hendur aðaláfrýjanda Möl og Sandi h/f. Ekki hefur verið lagt fram í málinu frumrit samnings að- aláfrýjanda Malar og Sands h/f við Jón Magnús Björnsson. Er sú skýring á því gefin, að samningur þessi hafi ekki fund- izt. Þess í stað er meðal málsgagna óundirritað skjal, sem aðiljar eru sammála um, að sé samrit nefnds samnings. í skjalinu hefur þó verið strikað yfir nafn og heimilisfang J óns Magnúsar Björnssonar, en nafn og heimilisfang gagnáfrýj- anda Guðjóns Lárussonar ritað með bleki í þess stað. Verður við það miðað, að svo sé sem aðiljar telja um þetta atriði. Efni skjalsins er að nokkru tekið upp í héraðsdóm. Skýr gögn eru ekki komin fram um samning Jóns Magnúsar Björnssonar og gagnáfrýjanda Guðjóns Lárussonar. Um þau lögskipti þykir þó mega leggja til grundvallar, að Jón Magnús hafi framselt gagnáfrýjanda Guðjóni öll réttindi sín sam- kvæmt samningnum við aðaláfrýjanda Möl og Sand h/f og hafi framsalið þar á meðal tekið til krafna á hendur aðal- áfrýjanda Möl og Sandi h/f vegna vanefnda hans, ef einhverj- ar yrðu. Verður af þessum sökum ekki fallizt á þá málsvörn aðaláfrýjanda Malar og Sands h/f, að gagnáfrýjandi Guð- jón sé ekki réttur aðili málsins. Lögskipti aðaláfrýjanda Malar og Sands h/f og Jóns Magn- úsar Björnssonar virðast hafa átt þann aðdraganda, að hinn fyrrnefndi hafi fengið leiguréttindi yfir nokkrum bygginga- lóðum í Garðahreppi í því skyni að reisa á þeim íbúðarhús til sölu. Fékk aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f gagnáfrýjanda Kjartan Sveinsson til að gera uppdrátt, sem fara átti eftir við smíði allra húsanna. Vegna óska Jóns Magnúsar Björns- 281 sonar samdist þó svo með honum og aðaláfrýjanda Möl og Sandi h/f, að gagnáfrýjandi Kjartan yrði fenginn til að gera sérstakan uppdrátt af húsinu á Smáraflöt 49, til þess að Jón Magnús gæti sagt fyrir um þá húsgerð, sem honum hentaði. Aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f og Jón Magnús undirrituðu enn fremur sérstaka verklýsingu, svo sem greinir í hinum áfrýjaða dómi, og var hún a. m. k. að miklum hluta samin af gagnáfrýjanda Kjartani. Eins og nánar er rakið í hinum áfrýjaða dómi, andmælir aðalálfrýjandi Möl og Sandur h/f því, að hann hafi bakað sér skaðabótaskyldu gagnvart gagnáfrýjanda Guðjóni vegna gerðar og frágangs hússins á Smáraflöt 49. Jafnframt þessu hefur hann haldið því fram, að kröfur gagnáfrýjanda Guð- jóns, ef einhverjar hefðu verið, séu nú fallnar niður fyrir tómlæti hans eða fyrir fyrningu. Verður fyrst fjallað um siðar- greinda málsvörn. Leka frá þaki hússins fór að gæta fljótlega eftir að gagn- áfrýjandi Guðjón flutti í húsið, líklega um haustið 1964. Við- urkennt er, að um jólaleytið 1964 fór fyrirsvarsmaður aðal- áfrýjanda Malar og Sands h/f á vettvang með gagnáfrýjanda Guðjóni til að leita orsaka lekans. Hefur það því ekki við rök að styðjast, að gagnáfrýjandi Guðjón hafi glatað kröfum sín- um fyrir tómlæti. Lögskipti aðaláfrýjanda Malar os Sands h/f við Jón Magn- ús Björnsson og síðar gagnáfrýjanda Guðjón bera að vísu nokkurn svip af hvoru tveggja, kaupgerningi um ófullgert hús og verksamningi um húsbyggingu, en rétt þykir að líta svo á, að um lengd fyrningarfrests á kröfum gagnáfrýjanda Guð- jóns fari eftir aðalreglunni í 2. tl. 4. gr. laga nr. 14/1905. Rétt- ur Jóns Magnúsar til afskipta af gerð uppdráttar og til eftir- lits með húsbyggingunni breytir þessu ekki, eins og á stend- ur. Gagnáfrýjandi Guðjón veitti hinu ófullgerða húsi viðtöku haustið 1964, og var afsal til hans gefið út 1. október 1964. Voru kröfur hans á hendur aðaláfrýjanda Möl og Sandi h/f ófyrndar, er stefna var byrt 30. október 1969. Verður nú vikið að skaðabótaábyrgð aðaláfrýjanda Malar 282 og Sands h/f samkvæmt hinum ýmsu kröfuliðum í dómkröf- um gagnáfrýjanda Guðjóns. Um kröfulið A 1. Óhrakið er það álit hinna dómkvöddu matsmanna, að loft- ræsting þaks á húsi gagnáfrýjanda Guðjóns var ófullnægj- andi, eins og frá henni var gengið. Verður að ráða af mats- gerðinni, að þessi hafi verið meginorsök þaklekans. Aðal- áfrýjandi Möl og Sandur h/f smíðaði sjálfur húsið til sölu í atvinnurekstri sínum og er skaðabótaskyldur vegna þessar- ar vansmíði gagnvart gagnáfrýjanda Guðjóni. Gagnáfrýjandi Guðjón hefur ekki glatað rétti til að hafa uppi bótakröfu vegna vansmíði þessarar, þótt hann undirritaði afsal með ákvæði um, að hann sætti sig við ástand húseignarinnar. Úrlausn héraðsdóms, sem skipaður var byggingafróðum sam- dómendum, um fjárhæð þessa kröfuliðs hefur ekki verið hnekkt. Verður hann samkvæmt þessu tekinn til greina. Um kröfulið A 2. Staðfesta ber úrlausn héraðsdóms um þennan kröfulið, kr. 15.562.94 (3.122.94 12.000.00 440.00), en hann hefur ekki sætt tölulegum andmælum. Um kröfulið B 1. Hér er um að ræða kostnað við ýmsar lagfæringar á göll- um, svo sem hann er metinn af hinum dómkvöddu mönnum. Er í matsgerðinni getið rakaskemmda á veggjum, viðgerðar á klæðningu á ganggólfi og sprungum í veggjum, en ekki er þar sundurliðaður viðserðarkostnaður vegna einstakra við- gerða. Telja verður, eins og skemmdum þessum var háttað, að aðaláfrýjandi beri að bæta gagnáfrýjanda Guðjóni kostn- að af viðserð þeirra, og verður úrlausn héraðsdóms staðfest. Um kröfulið B 2. Staðfesta ber úrlausn héraðsdóm um þennan kröfulið. Um kröfulið B 3. Hinir dómkvöddu matsmenn töldu múrhúðun á þakbrún- um lausa á nokkrum stöðum, en tjáðu sig ekki um orsök þessa. Beikningur sá, sem liggur fil grundvallar kröfugerð- 283 inni, hefur verið borinn undir matsmenn, en þeir lýst því, að þeir geti ekki tjáð sig um nauðsyn viðgerða þeirra, sem í honum greini, né um réttmæti reikningsfjárhæðarinnar. Gögn um framangreindan galla og kostnað af að ráða bót á honum eru ekki glögg, en eftir atvikum þykir þó rétt að láta sitja við mat hinna byggingafróðu héraðsdómenda um tjónsfjárhæð. Um kröfulið B 4. Svo sem nánar er rakið í hinum áfrýjaða dómi, sýna upp- drættir gagnáfrýjanda Kjartans Sveinssonar, að útveggur og reykháfur skuli lagðir grjóti í múr. Í verklýsingu þeirri, sem aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f og Jón Magnús Björnsson undirrituðu og skírskotað er til í kaupsamningi þeirra, er þessa sérstaka frágangs hins vegar að engu getið, og í afsali því til gagnáfrýjanda Guðjóns, sem hann sjálfur undirritaði, lýsir hann því, að hann sætti sig við ástand húseignarinnar að öllu leyti. Er samkvæmt þessu ósannað, að aðaláfrýjanda Möl og Sandi h/f beri skylda til að sanga frá húsinu með framangreindum hætti, og verður kröfulið þessum ekki sinnt. Um kröfulið B 5. Úrlausn héraðsdóm um þennan lið verður staðfest. Samkvæmt framangreindu verður aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f dæmdur til að greiða sagnáfrýjanda Guðjóni Lárussyni kr. 347.794.90 með 7% ársvöxtum frá 1. júlí 1967 til greiðsludags og samtals kr. 100.000.00 í málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti. II. Um kröfur gagnáfrýjanda Guðjóns Lárussonar á hendur stefnda Haraldi B. Bjarnasyni. Svo sem greinir undir Í hér að framan, getur gagnáfrýj- andi Guðjón ekki haft uppi kröfur vegna skemmda á gleri eða vöntunar grjótlagningar á útvegg og reykháf. Stefndi Haraldur er ekki ábyrgur fyrir því, að aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f á ólokið frágangi sótops og niðurfalls. Ekki hefur verið sýnt fram á, að múrbrot á þakbrúnum stafi af atvik- um, sem stefndi Haraldur beri ábyrgð á sagnvart gagnáfrýj- anda Guðjóni. Sama gegnir um kröfur samkvæmt kröfulið 284 B 1, en þar er um að ræða ósundurliðaðan kostnað við úr- bætur á ýmsum göllum, sem eiga mismunandi orsakir. Gagnáfrýjandi Guðjón heldur því fram, að í ljós hafi kom- ið, að mörg loftrásarop í þaki hafi verið stífluð af múr, og leiði þetta til bótaábyrgðar stefnda Haralds á þakskemmdum, sbr. kröfulið A. Skírskotar gagnáfrýjandi Guðjón um þetta til matsgerðar hinna dómkvöddu manna. Matsmenn könnuðu ekki, hve mörg loftrásarop voru stífl- uð, og að eigin sögn gátu þeir ekki gert það við skoðun sína á þakinu. Skoðunin virðist aðeins hafa náð til lítils hluta þaks- ins, enda lýsir annar matsmanna henni svo, að opnaðir hafi verið 4-5 fermetrar af þakinu, en hinn segir, að utanfrá hafi hann ekki séð loftræstingarrörin í þakinu, þannig að hann gæti talið þau. Þá geta þeir þess í matsgerð sinni, „að loft- ræsting sú, sem á þakinu er, fullnægi hvergi nærri loftræst- ingarþörf þaksins, enda þótt loftrásaropin (plastpípur) væru öll opin“. Samkvæmt framansögðu þykir ekki hafa verið leitt nægi- lega í ljós, hver brögð voru að múrstíflum í loftrásaropum og hvort þær hafa skipt máli um þær skemmdir, sem urðu vegna bleytu og rakamyndunar við þak. Verða kröfur gagn- áfrýjanda Guðjóns um bætur fyrir þær skemmdir þegar af þessum ástæðum ekki til greina teknar. Ber að staðfesta héraðsdóm um sýknu stefnda Haralds svo og um málskostn- að milli hans og gagnáfrýjanda Guðjóns, en rétt er, að máls- kostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. III. Um kröfur gagnáfrýjanda Guðjóns Lárussonar á hend- ur gagnáfrýjanda Kjartani Sveinssyni. Á uppdrætti gagnáfrýjanda Kjartans Sveinssonar af hús- inu var gert ráð fyrir flötu eða hallalitlu þaki. Jón Magnús Björnsson og aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f ákváðu sjálf- ir, að þak skyldi klætt járni. Gagnáfrýjandi Kjartan ráð- lagði notkun annars þakefnis en dýrara. Gögn málsins benda til þess, að kostnaðarmunur hafi ráðið vali þakefnis. Gagn- áfrýjandi Kjartan gat þess sérstaklega í verklýsingu, sem hann samdi að beiðni Jóns Magnúsar, að þar sem þak væri 285 með litlum halla, bæri að vanda allan frágang á járni, svo að eigi yrði lekahætta. Hann gerði uppdrátt af þaki fyrir tré- smiði þá, sem að þaksmíðinni unnu, og að því er ætla má án endurgjalds, en ósannað er, að hann hafi sagt fyrir um loft- ræstingu þaksins með þeim hætti, sem á var hafður. Ber þegar af þessum ástæðum að staðfesta héraðsdóm um sýknu hans af kröfum gagnáfrýjanda Guðjóns í málinu og um málskostnað milli þeirra. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Í máli þessu hafa nokkrar skýrslur aðilja og vitna verið teknar á segulband, en eigi skráðar í þinghaldinu. Þessi að- ferð hefur ekki sætt andmælum málsaðilja. Verður ráðið af dómsgerðum vitnamálsins, að vinnubrögð við skýrslutöku þessa eru eigi svo vönduð sem skyldi. Dómsorð: Stefndi, Haraldur B. Bjarnason, og gagnáfrýjandi Kjartan Sveinsson eiga að vera sýknir af kröfum gagn- áfrýjanda Guðjóns Lárussonar í máli þessu, en málskostn- aður í héraði og fyrir Hæstarétti þeirra á milli fellur niður. Aðaláfrýjandi Möl og Sandur h/f greiði gagnáfrýj- anda Guðjóni Lárussyni kr. 347.794.90 með 7% ársvöxt- um frá 1. júlí 1967 til greiðsludags og kr. 100.000.00 í málskostnað. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Sératkvæði Benedikts Sigurjónssonar hæstaréttardómara. Hinn 7. desember 1972, 11. desember 1972 og 6. febrúar 1973 voru á bæjarþingi Reykjavíkur teknar skýrslur af að- iljum og einu vitni í máli þessu. Fram hefur komið, að það, sem gerðist í þinghöldum þessum, var ekki skráð í þingbók, en aðeins tekið á segulbönd. Var síðan vélritað af segulbönd- 286 unum og staðfest endurrit hins vélritaða afhent lögmönn- um aðilja og fellt í dómsgerðir. Lagaheimild skortir til að hafa þennan hátt í einkamálum, sbr. ákvæði 42. og 133. gr. laga nr. 85/1936, og eigi verður slík heimild leidd af ákvæðum annarra laga. Ber að víta þessi vinnubrögð héraðsdómarans, Magnúsar Thoroddsens borg- ardómara. Með þessari athugasemd er ég samþykkur atkvæði meiri hluta dómenda um efnisúrlausn máls þessa. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 12, maí 1971. Mál þetta, sem var dómtekið hinn 27. f. m., hefur Guðjón Lár- usson læknir, Smáraflöt 49, Garðahreppi, höfðað fyrir bæjarþing- inu með stefnu, birtri 28. og 30. október 1969, á hendur Möl og Sandi h/f, Garðahreppi, Haraldi B. Bjarnasyni byggingameistara, Reynimel 28, Reykjavík, og Kjartani Sveinssyni byggingatækni- fræðingi, Ljósheimum 4, Reykjavík, til greiðslu skaðabóta, eins og hér segir: Úr hendi stefndu Malar og Sands h/f og Haralds B. Bjarna- sonar krefst stefnandi in solidum greiðslu á bótum að fjárhæð kr. 138.851.38 auk 7% ársvaxta af þeirri fjárhæð frá 1. júlí 1967 til greiðsludags og málskostnaðar samkvæmt taxta Lögmanna- félags Íslands. Stefnandi krefst úr hendi stefndu, Malar og Sands h/f, Har- alds B. Bjarnasonar og Kjartans Sveinssonar, in solidum greiðslu á bótum að fjárhæð kr. 308.294.94 með 7% ársvöxtum af þeirri fjárhæð frá 1. júlí 1967 til greiðsludags auk málskostnaðar sam- kvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. Stefndu hafa allir krafizt sýknu af kröfum stefnanda og máls- kostnaðar úr hans hendi. Leitazt hefur verið við að koma á sáttum í máli þessu, en sú viðleitni hefur eigi borið árangur. Málaveætir eru þessir: Það mun hafa verið á árinu 1963, að Jón Magnús Björnsson, Skólavegi 7, Keflavík, var að leita eftir íbúðarhúsnæði til kaups. Hafði hann spurnir af því, að stefndi Haraldur B. Bjarnason væri þá að byggja og selja einbýlishús í Garðahreppi samkvæmt teikningu stefnda Kjartans Sveinssonar byggingatæknifræðings. Hús þau, sem hér um ræðir, voru með risþaki. Jón Magnús Björnsson segir, að þessi húsgerð hafi ekki hentað sér og fjöl- 287 skyldu sinni. Því hafi það orðið úr, að hann hafi óskað eftir því við stefnda Kjartan Sveinsson, að hann breytti þeirri teikningu, sem fyrir hendi var, og bað hann stefnda Kjartan að teikna byggingarnefndarteikningu svokallaða að nýju húsi. Var hið nýja hús með flötu þaki og steinsteyptum kanti allt í kringum þakið. Jón Magnús kvað stefnda Kjartan Sveinsson hvorki hafa verið beðinn um að gera sérteikningar að húsi þessu né heldur að hafa eftirlit með byggingu þess, en byggja átti hús þetta á lóðinni nr. 49 við Smáraflöt í Garðahreppi. Hinn 3. apríl 1963 er gerður kaupsamningur á milli stefnda Malar og Sands h/f sem seljanda og Jóns Magnúsar Björnssonar sem kaupanda. Í þessum samningi segir m. a. svo: „Seljandi skuldbindur sig til þess að selja og kaupandi til þess að kaupa neðanskráða eign seljanda: Lóðina nr. 49 við Smáraflöt í Garðahreppi. Jafnframt tekur seljandi að sér að byggja ein- býlishús (210 m2 auk bílskúrs) skv. teikn. Kjartans Sveinssonar, arkitekts, og verklýsingu hans, sem báðir aðiljar hafa samþykkt. Húsinu verður skilað tilbúnu undir tréverk og máln. og öll tengi- gjöld greidd af seljanda. Kaupverð alls hins selda er kr. 900. 000.00.“ Jón Magnús Björnsson hefur borið, að þegar hann hafi ákveð- ið að kaupa hús það, sem hér um ræðir, þá hafi hann haft mjög lítið vit á byggingamálum. Þess vegna hafi hann óskað eftir því á fasteignasölu þeirri, sem hafði milligöngu um kaup þessi, að gerð yrði sérstök lýsing á því, hvernig ætti að vinna húsið. Síðan hafi þessi lýsing verið undirrituð á nefndri fasteignasölu. Kvaðst Jón Magnús vita til þess, að stefndi Kjartan Sveinsson hafi sam- ið einhvern hluta þessarar lýsingar. Lýsing þessi er gerð í Reykjavík í júlí 1963 og er undirrituð af Haraldi B. Bjarnasyni f. h. Malar og Sands h/f og Magnúsi Björns- syni. Hún er svohljóðandi: „Verklýsing á húsinu nr. 49 við Smáraflöt. Húsið, sem er einbýlishús með áfastri bifreiðargeymslu, verð- ur byggt af Haraldi Bjarnasyni (sem hér eftir skal nefndur verk- sali) fyrir Magnús Björnsson, Keflavík, (sem hér eftir skal nefnd- ur verkkaupi). Húsið verður byggt eftir uppdráttum Kjartans Sveinssonar, tæknifræðings, og Sveins Torfa Sveinssonar, verkfræðings, og verður það selt verkkaupa fyrir ákveðið verð. Verksali leggur til allt efni og alla vinnu, nema annars sé getið, og skal allt vera fyrsta flokks, bæði efni og vinna. Enda mun eftirlitsmaður 288 verkkaupa sjá um, að svo sé. Enda hafi hann greiðan aðgang að öllu, sem verkinu viðkemur. Jarðvinna: Grafa skal fyrir berandi veggjum, tröppum og lögnum niður fyrir frost og niður á fasta undirstöðu. Úr hússtæðinu skal fjar- lægja allan mó og moldarkenndan jarðveg og fylla í grunninn með fínni rauðamöl. Fyllingarefnið skal þjappa vandlega undir sólf, þannig að engin hætta sé á sigi. Utan með húsinu skal fylla með möl eða grófum sandi. Höggva skal bindivír ca. 1 em fyrir innan yfirborð steypu, holufylla og kústa það með sementsvatni. Bera skal „filntcot“ á þá hluta sökkla og kjallarahluta, sem verða í jörð, tvær yfirferðir. Trésmíði: Öll mót skulu vera vel þétt og það vel afstífuð, að engin hætta sé á því, að það skekkist, þegar steypt er. Þau skulu vera úr minnst 1. tommu þykkum borðum nema stoðir undir loftum, er skulu vera úr 2x4 tommum. Uppistöður skulu vera úr ein og hálf sinn- um fjórar. Heimilt er að vírbinda mótin með venjulegum móta- vír. Nota skal tvöfaldan vír neðst í mótin. Eftirlitsmaður ákveð- ur bil milli banda. Vatnslás skal setja við steypuskil. Áður en steypt er, skal hreinsa og væta mótin vandlega. Neðst í veggmót- um skulu vera lok, stærð 15x20 cm til að auðvelda hreinsun. Gluggar: Allt efni skal vera fyrsta flokks og vel þurrt. Gluggana skal smíða úr „Origone Pine“. Gluggana skal smíða samkvæmt sér- teikningu. Alla glugga skal steypa í og ganga skal frá girði, og í glugga skal skrúfa galv. skrúfur nr. 12 með ca. 60 em millibili til að halda þeim föstum í steypunni. Alla gluggakarma, ramma- lista, skal grunna með góðri málningu, áður en þeir eru settir í mótin. Gler: Í glugga komi tvöfalt verksmiðjugler (franskt), skal það vera A-gler. Ef nauðsyn krefur að nota þrefalt gler í skála, greiðir verkkaupi verðmismun á því og tvöföldu gleri jafnþykku. Öll Ísetning á gleri lúti fyrirmælum viðkomandi fyrirtækis, er út- vegar glerið. Allt gler og glerlista skal leggja í „secomastic“, og listana skal skrúfa með galv. skrúfum með ca. 15 cm millibili. Einangrun: Á alla steinveggi (útveggi) komi fimm sentimetra einangrun z úr plasti, er límist á veggina, eins og venja er. Ofan á loftplötu 289 komi 15 em þykkt lag af steinull (eða samkvæmt fyrirmælum verkfræðings). Þak: Loftplata steypt. Þakviðir samkvæmt fyrirmælum verkfræð- ings. Þar sem þak er með litlum halla, skal vandað til um allan frágang á járni, að eigi verði lekahætta. Járn sé málað með sink- krómati tvisvar. Járn sé skarað um 2 fet, og tvær og hálfa báru til hliðar. Öll samskeyti á járni séu þétt með viðurkenndu þétti- efni og Í samráði við eftirlitsmann verkkaupa. Járnið sé neglt með snúnum þaksaum og skrúfað á milli með „boddý skrúfum“. Allt samkvæmt nánari fyrirmælum. Turn upp úr þaki samkvæmt sérteikningu, allt efni og alla vinnu greiði verkkaupi aukalega. Turnþak sé með læstum aluminium plötum. Hitun: Í húsinu verður normal vatnsgeislahitun. Nú óskar verkkaupi eftir fjórföldu kerfi, og greiðir verkkaupi verðmismun á því og einföldu kerfi eftir mati þess verkfræðings, sem teiknaði lögnina. Steypuvinna: Verksala skal skylt að nota „Vobratora“ við alla steypu. Jafn- framt skal verksali sjá um, að ekkert rusl, sag, spænir eða önnur óhreinindi séu í mótum, og má hann ekki hefja steypu, fyrr en ftirlitsmaður hefur tekið mótin út og leyft það. Ekki er gert ráð fyrir, að steypugallar verði, en komi þeir engu að síður, er verksala skylt að gera við þá á þann hátt, er eftirlitsmaður tekur gildan og á sinn kostnað og eins höggva burt steypubrúnir og hröngl, sem að dómi eftirlitsmanns þarf. Múrhúðun utanhúss: Húsið skal múrhúða utan. Horn og kanta skal vandlega taka rétt. Múrhúðun innanhúss: Alla veggi, sem verða múrhúðaðir, skal rappa, gróf- og fín- húða, eins og venjulegt er. Allir útveggir, sem eru einangraðir með tveggja tommu plasti, skal strekkja á galv. vírnet undir múrhúðun. Ýmislegt: Verksali skal skila húsinu fokheldu, fullfrágengnu utan, til- búnu undir tréverk og málningu. Útihurðir allar og allt í sambandi við arin greiðir verkkaupi aukalega. Grjót: Grjótruðningu annast verksali, en útvegun og val verkkaupi. 19 290 Tryggingar og lögboðin gjöld: Meðan á verkinu stendur, skal verksali á sinn kostnað hafa hús og byggingarefni vátryggt gegn eldsvoða og Öðru tjóni. Ennfremur skal verksali annast og kosta allar slysatryggingar og hverskonar önnur gjöld, er fylgja því að hafa menn í vinnu. Hann greiðir og söluskatt. Varðandi allar tryggingar skal verksali leita samþykkis verkkaupa.“ Jón Magnús Björnsson réð sér aldrei eftirlitsmann við bygg- ingu hússins, svo sem ráð er fyrir gert í tilvitnaðri verklýsingu. Stefndi Kjartan Sveinsson hefur borið, að nokkru eftir að hann hafi gert byggingarnefndarteikningu að framangreindu húsi, hafi þeir stefndu Haraldur B. Bjarnason og Jón Magnús Björnsson komið til sín. Hafi Jón Magnús þá verið búinn að gera kaup- samning um húsið. Hafi Jón Magnús viljað festa á blað lýsingu um það, í hverju ástandi seljandi skyldi afhenda húsið. Kvaðst Kjartan hafa skoðað þetta sem útfyllingu á kaupsamningi að- iljanna. Kvaðst hann þá hafa handskrifað framangreinda verk- lýsingu að húsinu, en sjálfur einungis samið hluta hennar, aðal- lega upptalningu á efni. Það, sem stefndi Kjartan kvaðst hafa samið í skjali þessu, hafi verið upphaf þess niður að „jarðvinna““ og síðan allt efni frá „gluggar“ og niður að „hitun“. Það, sem er eftir það, kvaðst stefndi Kjartan ekki hafa samið. Þegar þeir stefndu Haraldur B. Bjarnason og Jón Magnús Björnsson hafi komið til sín í umrætt sinn, kvað stefndi Kjartan hafa komið í ljós, að í kaupunum á húsinu hafi verið gert ráð fyrir, að bárujárn yrði á þakinu. Kvaðst Kjartan Sveinsson þá strax hafa tekið skýrt fram, að mjög væri varhugavert að nota bárujárn á þak sem þetta, enda þótt hann vissi til, að það hefði tekizt, en þá yrði mjög vel að vanda til smíði á þakinu. Kvaðst stefndi Kjartan Sveinsson þá hafa boðizt til þess að athuga, hver verðmismunurinn yrði, ef notað væri læst aluminium á þakið eða þakpappi. Minnti Kjartan Sveinsson, að það hefði verið fjór- um til fimm sinnum dýrara að setja læst aluminium á þakið heldur en bárujárn, en þakpappinn mundi hafa verið um þrisvar sinnum dýrari. Kjartan Sveinsson sagði, að þessum ráðum sínum hefði ekki verið fylgt og bárujárn verið notað á þakið allt að einu nema á turninn upp úr þakinu. Minnti Kjartan, að hann hefði fengið þá Jón Magnús og Harald til þess að setja læst aluminium á hann og hafi Jón Magnús átt að greiða það. Húsið er byggt árið 1963 til 1964. Múrarameistari við húsið var stefndi Haraldur B. Bjarnason, en trésmíði við það unnu 291 þeir Óskar Kristjánsson og Ingimundur Magnússon. Á þessum tíma var Ingimundur lærlingur, en Óskar Kristjánsson sveinn í trésmíði. Fékk Óskar því Skúla Friðriksson til þess að vera trésmíðameistara við húsið. Tók Skúli eigi greiðslu fyrir að árita teikningu af húsinu, enda kveðst hann ekkert hafa unnið við byggingu þess. Sjálfur var Skúli við störf austur á Bakkafirði, meðan á byggingu hússins stóð, og kom ekki nema tvisvar eða þrisvar sinnum á staðinn á þessum tíma. Stefndi Kjartan Sveinsson hefur borið, að verkfræðingur hafi átt að teikna þak hússins, en aldrei hafi orðið úr því þrátt fyrir eftirgangsmuni af hendi þeirra Ingimundar Magnússonar og Ósk- ars Kristjánssonar. Kjartan kveður þá eitt sinn hafa komið til sín kl. 1100 fyrir hádegi og sagt við sig, að nú stæði tilfinnanlega á teikningu af þakinu. Kvaðst Kjartan þá hafa vísað þeim til verkfræðingsins, en þeir þá sagt sér, að þeir hefðu ekki getað fengið þessa teikningu hjá honum, verkið hefði því stöðvazt og þeir væru orðnir atvinnulausir. Kvaðst Kjartan Sveinsson þá hafa, meðan þeir biðu hjá sér, teiknað sperruplanið í mælikvarð- anum 1:50 og ef til vill teikningu af turni beim, er kemur upp úr þakinu, í framhaldi af því, enda kvað Kjartan hana gerða í miklum fljótheitum. Kjartan kvaðst hafa sagt við þá Ingimund og Óskar, að þeir ættu að nota 1% tommu plaströr til loftræst- ingar á þakinu allt í kringum þakið með 50 cm millibili og fjórar lofttúður upp úr þakinu. Minnti Kjartan, að hann hafi sagt við þá um leið eitthvað á þá lund, að annars ættu þeir að vita þetta. Vitnið Ingimundur Magnússon hefur borið, að hann minnist þess, að það hafi komið til umræðu milli sín og stefnda Kjartans Sveinssonar, hvernig ætti að loftræsa bakið. Minnti vitnið, að Kjartan hafi lagt til, að loftræst yrði með plastrafmagnsrörum. Vitnið mundi hvorki að greina frá því, hver sverleiki þessara röra hafi átt að vera né heldur hversu mörg þau hafi átt að vera. Ekki kvaðst vitnið heldur muna eftir því, að rætt hafi verið um, að lofttúða yrði sett á þakið. Vitnið kvað Þakkantinn á húsinu hafa verið steyptan um mánaðamótin janúar —febrúar 1964. Hafi nokkur yfirfallsrör verið sett í þakkantinn. Kvað vitnið yfirfalls- rör þessi hafa verið sett það ofarlega, að þau hafi ekki byrjað að taka við vatni, fyrr en talsvert vatnsmagn hafi verið komið á þak- ið. Vitnið kvað það möguleika, að vatn byrjaði að renna inn á þakið, áður en það nái að renna út um yfirfallsrörin. Ástæðuna fyrir því, að yfirfallsrörin í þakkantinum voru ekki höfð neðar, kvað vitnið hafa verið þá, að ekki hafi verið unnt vegna mik- 292 illar járnabindingar í hinum steypta kanti að gera það og auk þess hafi partur af þakrennunni legið upp og inn í steypuna og hafi þeir ekki viljað setja gat á þann part af þakrennunni með því að taka yfirfallsrörið í gegnum hana. Ekki kvað vitnið yfirfalls- rör þessi hafa verið á teikningu. Vitnið kvað þá Óskar tvívegis hafa rætt við stefnda Kjartan Sveinsson um þessa þakgerð, því að þeir hafi óttazt um, að þakið mundi leka, þar sem rennurnar hafi verið þannig úr garði gerðar, að hætta væri á, að þær fyllt- ust af krapi. Kjartan Sveinsson hafi hins vegar viljað láta smíða þakið í samræmi við teikningarnar. Vitnið mundi þó, að stefndi Kjartan hafi viljað, að sett yrði læst aluminíum á þakið. Samkvæmt framangreindum kaupsamningi milli Malar og Sands h/f og Jóns Magnúsar Björnssonar frá 3. apríl 1963 skyldi selj- andi skila af sér húsinu í samningsástandi ca. 1. nóvember 1963. Stefnandi máls þessa gekk inn í kaupsamning Jóns Magnúsar Björnssonar, þann sem að framan greinir. Ekki hefur tekizt að upplýsa í málinu, hvenær þetta hafi verið. Stefnandi flutti inn í húsið hinn 1. marz 1964, og hinn í. október 1964 fær stefnandi afsal frá stefnda Möl og Sandi h/f. Í afsali þessu segir m. a. svo: „Möl og Sandur h/f, Garðahreppi, Gullbringusýslu, selja hér með og afsala hr. Guðjóni Lárussyni, lækni, Laugarnesvegi 104, Reykjavík, húseign þeirri, er í smíðum á lóðinni nr. 49 við Smáraflöt, Garðahreppi, ásami öllu múr og naglföstu, lóðarréti- indum og öllu, er húseign þeirri fylgir og fylgja ber“. Í afsalinu segir enn fremur svo: „Kaupandi hefur þegar tekið við húseigninni og sættir sig við ástand hennar að öllu leyti“. Að endingu segir svo í afsalinu: „Til staðfestu eru nöfn kaupanda og seljanda undirrituð í við- urvist tveggja vitundarvotia“. Þegar afsal þeita fór fram, hafði húsinu ekki verið að öllu leyti komið í samningsbundið ásigkomulag, og stafar hluti af kröfum stefnanda á hendur seljanda af því. Strax fyrsta veturinn, sem stefnandi bjó í húsinu, segir hann, að víða hafi tekið að leka úr lofii þess, bæði í úrkomu og í þurru veðri. Á þessum stöðum kom fram leki: í eldhúsi, stofulofti, við skorstein, í gangi, í svefnherbergi, í búningsherbergi, baðherbergi og barnaherbergi. Stefnandi kveðst strax hafa borið sig upp und- an þessu við þá stefndu Harald B. Bjarnason og Kjartan Sveins- son og Óskað eftir endurbótum og skýringum á því, að nýtt hús skyldi leka. Um hið síðara hafi fengizt lítil sem engin svör og hafi virzt augljóst, að stefndu hafi ekki vitað, hverju þetta sætti. 193 Ekki hafi heldur mikið orðið úr viðgerðum og ekkert af þeim kom- ið að haldi. Stefndi Haraldur B. Bjarnason hafi gert tilraun til að þétta leka við skorstein, án þess að árangur hafi orðið þar af. Stefndi Kjartan Sveinsson hafi látið koma fyrir skífu við þak- járnið neðst, við steinvegg, yfir þakrennum, til þess að fyrir- byggja, að krap settist í niðurföll og stíflaði þau. Hafi þetta verið gert, eftir að niðurföll hafi stíflazt og vatn safnazt fyrir á þak- inu, er hlotið hafi að renna undir þakjárnið og inn á steyptu plötuna undir því og bar með gegnbleytt einangrun og þakviðina. Í árslok 1965, er stefnandi kveðst engin svör hafa fengið og ekkert hafi verið gert af hálfu stefndu til að þétta þakið, er ár- angur hafi borið, hafi hann ekki viljað bíða lengur eftir stefndu og beðið um útnefningu matsmanna til þess að skoða og meta galla á þakinu og annað, sem vantað hafi upp á það, að húsið væri eins og samningar hljóðuðu um. Til matsins voru dóm- kvaddir hinn 8. janúar 1966 af sýslumanninum í Gullbringu. og Kjósarsýslu þeir Sigurgeir Guðmundsson iðnskólastjóri og Þór- oddur Hreinsson byggingameistari, báðir í Hafnarfirði. Skoðuðu þeir húsið og skiluðu matsgerð, sem dagsett er 19. júlí 1966. Í matsgerð þessari segir m. a. svo! „Miðvikudaginn 9. febrúar komum við í fyrsta sinn í húsið. Þangað höfðum við stefnt öllum þeim, sem okkur bar að láta vita um matið samkv. fyrirmælum matsbeiðninnar. Matsbeiðnin og dómkvaðningin var lesin viðstöddum. Því næst fór fram skoð- un á þeim göllum, sem nefndir eru í matsbeiðninni, með leiðsögn húsráðenda. Leki: Á öllum þeim stöðum, sem nefndir eru í matsbeiðni, voru sjáanleg einkenni leka, ýmist taumar ofan veggi, bólur í loftum eða litaskipti á veggklæðningu (í skála). Þegar fyrsta skoðun , okkar fór fram, var bleyta ekki sjáanleg, en ákveðið, að húsráð- endur gerðu matsmönnum viðvart, þegar sjáanlegt væri vatn, bleyta eða augljós leki Í aprílmánuði fengum við boð um þetta, og var þá sýnilega leki á lofti og vegg. Raki: Á þeim stöðum, sem tilteknir eru í matsbeiðni, að raki sé sjáanlegur, er réttilega frá greint. Gluggar: Ágallar á gleri eru réttilega tilgreindir. Leka á gang- sluggum höfum við ekki séð, en gluggabotn ber augljós merki eftir leka. Ógert: Ekki hefur hraun verið sett á suðurvegg eða hann mál- aður. Sama er að segja um reykháf, sótlúga er ekki á reykháf, 294 né gengið frá niðurfalli í miðstöðvargólfi til fulls. Þakrennslu- niðurföll eru ekki fullgerð á einum stað. Eftir að leki varð sýnilegur, fórum við að safna gögnum, þ. e. verklýsingu og uppdráttum, og áttum viðræður við smiði, verk- sala, verkfræðing, fyrri eiganda (Magnús Björnsson) og arkitekt. Í júlímánuði 1963 er undirrituð verklýsing að mannvirki þessu. Þar er kveðið á um ýmsa meginþætti í gerð hússins og um aðra vísað til séruppdrátta, fyrirmæla verkfræðings, arkitekts eða eft- irlitsmanns. Við höfum reynt að afla séruppdrátta, en ekkert af þeim feng- ið hjá arkitekt hússins. Smiðir, sem að verkinu unnu allan tím- ann, frá því slegið var upp mótum og þar til það var fokhelt með plasti í gluggum, gátu látið í té þá séruppdrætti, er mestu máli skiptu, þ. e. af þakinu. Trésmíðameistari við byggingu þessa var Skúli Friðriksson, húsa- smíðameistari, Breiðagerði 16 í Reykjavík. Múrarameistari Har- aldur Bjarnason c/o Goði hf., Reykjavík. Pípulagningameistari var Magnús Bjarnason, verkfræðingur Sveinn Torfi Sveinsson, Hraunhólum, Garðahreppi. Arkitekt Kjartan Sveinsson, Reykja- vík. Eftirlitsmaður hefur, að því er við bezt vitum, aldrei verið ráðinn þrátt fyrir ákvæði verklýsingar þar um. Gerð hússins er í fáum orðum þessi: Húsið er úr steinsteypu. Grunnveggir standa að mestu á þéttu sandlagi. Grunnveggir eru mismunandi háir frá ca. 1,20—2,5 m. Grunnur er fylltur með gjalli. Ekki er rakavörn í grunni eða gólf- plötu. Allir útveggir eru úr steinsteypu, berandi veggir, svo og loft- plata. Þak er úr timbri, klætt bárujárni. Hitinn er vatnsgeisla- hitun frá olíukynntum miðstöðvarkatli. Húsið er einangrað með plasti á veggjum, en steinull í þaki. Húsið er múrhúðað utan og innan, en ómálað utan. Grafið var fyrir undirstöðum fyrst í júní 1963 og þak var fullgert í lok febrúar 1964. Grunnflötur hússins er 212,9 m?. Meginágallar þeir, sem okkur er fyrirmælt að taka til mats, er leki. Við fyrstu skoðun beindist athugun okkar í því sambandi að þaki hússins, gerð þess og formi. Þá þegar töldum við, að þak- gerðin væri vafasöm, en það, sem séð varð utan, virtist allvel unnið. Í verklýsingu stendur orðrétt: „Loftplata steypt. Þakviðir sam- kv. fyrirmælum verkfræðings. Þar sem þak er með litlum halla, skal vanda til um allan frágang á járni, svo ekki verði lekahætta.“ 295 Það vekur athygli, að ekkert skuli vera mælt fyrir um loft- rásir eða loftræstingu þaksins, efni eða umbúnað á þakrennum eða frágangi á járni, þar sem það mætir lóðréttum veggjum. Síðan er upplýst, að verkfræðingur hefur ekki sagt fyrir um gerð þakviða eða aðra gerð þaksins nema á turni þeim, er upp úr þakinu er og gerður er úr timbri með aluminiumklæðningu yzt á þaki. Arkitekt hússins hefur í janúar 1964 gert uppdrátt af grunn. mynd þaksins og einum skurði í mælikv. 1:50. Þar er ákvarðað sperrubil, efni í sperrur og fjöldi þakstóla og skráð, að þeir skuli festir tryggilega með múrboltum í steypta plötuna. Það vekur enn athygli, að ekkert er mælt fyrir um loftræstingu þaksins eða frá gangi á járni við steypta þakkanta eða lóðrétta turnveggi, og fyrirsögn um gerð á þakrennum er mjög ófullkomin á uppdrætt- inum. Að fengnum þessum upplýsingum fengu matsmenn annan þeirra smiða, er unnu við smíði hússins, hr. Ingimund Magnússon, til heimilis að Háukinn 8 í Hafnarfirði, til að rjúfa gat á þakið. Var það gert að okkur viðstöddum föstudaginn 15. júlí s.1. Þakið var rofið yfir húsbóndaherbergi. Kom þá í ljós, að járn var lagt eftir fyrirmælum í verklýsingu að öðru leyti en því, að það er seymt með venjulegum þaksaum. Undir járninu var þakpappi, þá 1" klæðning og sperrur. Ofan á loftplötu var ein- angrun, 2x5 cm gosullarmottur og ofan á þeim bylgjupappi. Þak- rennur virðast vel gerðar og frágangur þeirra góður eftir aðstæð- um. Loftrásir hafa verið settar í þakið skv. munnlegri fyrirsögn arkitektsins. 1" plaströr í sperrubil, en múrað hefur verið yfir mörg þeirra, þar sem þau koma út úr vegg. Frágangur á þak- járni við múr er óaðfinnanlegur. Þegar við fyrstu skoðun töldum við, að þak hússins væri ekki nægjanlega loftræst. Gerðum við fyrirspurnir þar að lútandi til arkitekts og múrarameistara, sem voru á staðnum. Þeir upplýstu þá, að þeir teldu það nægjanlega loftræst, og bentu á áðurnefnd plaströr í því sambandi. Þegar járnið var tekið af, hafði verið þurrkur í þrjá daga, kom pappinn í ljós. Hann reyndist rennblautur og pollar í honum í hverri smálægð. Það, sem niður snéri af járni, var og blautt. Þegar þakpappinn var fjarlægður, kom að timburklæðningunni. Að ofan var hún blaut, en að neðan rennandi, áþekkt því sem timbur verður, sem liggur um tíma í mýradýi. Fúasveppur sýni- legur og mygla á hverju borði. Sperrur og aðrir þakviðir eru allir 296 gegnblautir, enda þegar farnir að fúna, svo að við teljum þá gersamlega ónýta. Einangrun þaksins er svo blaut, að úr henni lekur, sé henni lyft. Hið eina af þakefni, sem ekki er ónothæft með öllu, er járnið, sé varlega farið með það, þegar það er fjarlægt. Um það er sérstaklega beðið í matsbeiðninni, að matsmenn geri grein fyrir, hvort orsakir lekans og rakans í húsinu séu af völdum óvandvirkni smiðanna eða ófullnægjandi uppdrátta. Eins og fram hefur komið hér að framan, verður ekki annað séð en að það, sem gert hefur verið af smiðum, sé vandvirknis- lega gert og fer hvergi í bága við þá séruppdrætti, sem okkur hefur tekizt að afla. Hvaða önnur fyrirmæli, munnleg eða skrif- leg, þeir kunna að hafa fengið, er okkur ekki kunnugt. Hins vegar er ljóst, að áðurnefndir uppdrættir arkitektsins af þakgerð eru mjög ófullkomnir, og verkfræðingur hefur enga teikningar gert af aðalþaki hússins, sem þó er beinlínis ákvarðað í verklýsingu. Auk bessa hefur svo múrarameistari látið viðgangast, að fyllt hafi verið með múr mörg af loftrásaropum þaksins. Í loftplötu eru geislahitunarpípur. Og ofan á plötunni eru lagðar pípur fyrir heitt og kalt vatn frá inntaki yfir í baðherbergi í svefn- deild hússins. Rör þessi eru ekki einangruð eða vafin, heldur liggja þau í einangrun loftplötunnar (steinullinni). Steinsteypta loftplatan volgnar vegna hitunarkerfis, sem í henni er. Óvafin vatnsrör liggja ofan plötunnar. Þetta leiðir til, að stöðug rakamyndun er fyrir hendi. Sá raki þéttist við klæðningu. þaksins og eykst, þegar kalt er í veðri eða rigning. Steinullin tekur í sig bleytuna og heldur henni. Þegar rakamyndun er mest, hamlar hitinn frá geislahituninni ekki nægjanlega á móti, og rak- inn leitar niður í gegn um plötuna út í einangrun útveggja og sést ýmist á loftinu eða gæti komið fram á útveggjunum. Við teljum, að loftræsting sú, sem á þakinu er, fullnægi hvergi nærri loftræstingaþörf þaksins, enda þótt loftrásaropin (plastpíp- ur) væru öll opin. Það er okkar skoðun, að ógerlegt sé að gera traust og varan- legt þak á þetta húsform með þeim aðferðum og því efni, sem ætlazt er til, miðað við þá fyrirsögn, sem um er að ræða í þessu tilfelli og okkur er kunn. Því teljum við óhjákvæmilegt að fjarlægja þak það, sem nú er, og byggja það að nýju með nýjum viðum. Við lítum svo á, að fyrirsögn um gerð hins nýja þaks og form þess sé verksvið arki- tektsins, þar eð hann er höfundur að gerð og útliti hússins. 297 Tilkostnaður við að rífa þakið og byggja að nýju teljum við, að sé hóflega metinn á kr. 265.000.00. Varðandi raka í útveggjum stofu teljum við, auk þess sem áð- ur er greint, að geti stafað af sprungum, sem eru Í veggjum og lagfæra mætti með málun og rakavarnarefni á utanverða vegs- ina. Raki í ganggólfi í suðurhlið orsakaðist af ónógri einangrun sólfplötu, en útveggur er þar að mestu úr gleri. Með því að leggja asfaltpappa á gólf og klæða gólf með kork- parkett mætti ætla, að raki á þessum stað hverfi. Þar eð ekki er gert ráð fyrir rakavörn í gólfi eða grunni húss- ins, má búast við, að raki geti komizt í gólfin. Tilkostnaður við lagfæringar á sprungum Í veggjum, klæðn- ingu á ganggólf ásamt lagfæringum á rakaskemmdum á veggjum áætlum við kr. 18.500.00. Gluggar: Skipta þarf um allar rúður í gangi, dagstofu, skála og eldhúsi vegna sementsbruna o. fl. Í verklýsingu er gert ráð fyrir, að allir glerlistar séu skrúfaðir með galv. skrúfum, en þeir eru allir negldir. Tilkostnaður við lagfæringar og endurnýjun á gleri metum við á kr. 66.000.00. Kostnaður við að leggja grjót (hraun) á vegg og reykháf met- um við á kr. 23.000.00. Lagfæringu á sótopi í reykháf og niðurfall í miðstöðvarherbergi metum við á kr. 1.000.00. Eftir munnlegum tilmælum matsbeiðanda á matsstað 9. febrúar s.1. voru eftirtalin tvö atriði tekin til mats: Klæðningu vantar neðan á þakbrún á turni. Tilkostnað við þá klæðningu metum við á kr. 2.750.00. Utanhúshúðun er laus á nokkrum stöðum á þakköntum. Lag- færingarkostnað á því metum við á kr. 2.200.00.% Matsmenn hafa komið fyrir réttinn og staðfest matsgerð sína. Hvorugur matsmannanna gat tjáð sig um það, hvað þeir hefðu fyrir sér í matsgerðinni með því að segja, „að loftræsta hafi átt þakið með tommuplaströrum að fyrirsögn arkitektsins.“ Að fenginni matsgerðinni ritaði stefnandi stefnda Kjartani Sveinssyni bréf, þar sem honum er gefinn kostur á að teikna nýtt þak á húsið og gerð krafa um, að hann kostaði það eða greiddi matsfjárhæðina að öðrum kosti. Stefndi Kjartan lét svara þessu bréfi hinn 5. ágúst 1966, þar sem hann vísar öllum kröfum á hendur sér á bug. Í öðru bréfi, dags. 8. ágúst 1966, frá umboðs- 298 manni stefnda Kjartans Sveinssonar til stefnanda er frá því skýrt, að stefndi Kjartan sé reiðubúinn til þess að teikna nýtt þak á húsið. Jafnframt er þess í nefndu bréfi getið, að í þessu felist engin viðurkenning á fébótaskyldu vegna framkominna galla á þakinu. Í bréfi, dags. 10. ágúst 1966, ritaði stefnandi stefnda Möl og Sandi h/f bréf, þar sem gerð er krafa á hendur félaginu um bæt- ur. Skriflegt svar mun ekki hafa borizt við þeirri kröfu. Sama dag ritaði stefnandi bréf til umboðsmanns stefnda Kjartans Sveins- sonar, þar sem óskað var eftir nýrri teikningu af þaki hússins sem allra fyrst. Fundur var haldinn með aðiljum 6. september 1966. Var þá og síðan ítrekuð beiðni stefnanda, að stefndi Kjartan stæði við boð sitt um nýja teikningu. Teikning frá stefnda Kjart- ani Sveinssyni kom þó aldrei. Stefnandi kveðst hafa búizt við því í lengstu lög, að stefndu, annað hvort einhver þeirra eða þeir í sameiningu, mundu fást til þess að bæta svo um, að þak hússins yrði vatnshelt. Það varð þó ekki, og sat stefnandi enn einn vetur, 1966—1967, í húsi sínu með hripleku þaki. Sumarið 1967 fékk stefnandi tilboð um smíði nýs þaks á húsið frá Ingimundi Magnússyni h/f. Var tilboðsfjár- hæðin kr. 292.732.00. Stefndu Kjartani Sveinssyni og Haraldi B. Bjarnasyni var sýnt tilboðið og þeim gefinn kostur á að ganga inn í það. Stefndi Kjartan Sveinsson taldi sér ekki fært að tjá sig um tilboðið né teikninguna af nýja þakinu. Haraldur B. Bjarna- son taldi sér ekki fært að ganga inn í tilboðið né greiða kostnað- inn af því að setja þak á samkvæmt því. Stefnandi tók tilboði Ingimundar Magnússonar h/f, og setti það félag þak á húsið að nýju sumarið 1967 og fékk greitt fyrir það samkvæmt tilboðinu og aukakostnað eftir reikningi. Stefnandi byggir dómkröfur sínar á hendur stefnda Möl og Sandi h/f í máli þessu á því, að það félag beri sem seljandi húss- ins almenna ábyrgð gagnvart stefnanda sem kaupanda þess á þeim göllum, sem hafa komið fram á því. Gegn stefnda Haraldi B. Bjarnasyni byggir stefnandi kröfur sínar á því, að hann sem múrarameistari hússins og framkvæmda- stjóri stefnda Malar og Sands h/f beri persónulega ábyrgð á göll- um á múrverki hússins og öðru, sem hann hafi séð um og gallað varð eða vantaði. Gegn stefnda Kjartani Sveinssyni reisir stefnandi kröfur sín- ar á því, að hann sem arkitekt hússins hafi teiknað það og bak þess þannig, að fyrirkomulag þaksins og tenging þess við húsið, 299 svo og fyrirmæli í smíðalýsingu hans og önnur fyrirmæli og teikn- ingar að þakinu, hafi verið þannig, að óhjákvæmilega hafi hlotið að leiða til þess, að vatn kæmist undir þakið og raki myndaðist innan í því og leitaði niður. Hljóti hann því að bera ábyrgð á þessum mistökum, enda hafi verið farið eftir teikningum hans og fyrirmælum um þakgerðina í einu og öllu. Þá heldur stefn- andi því fram, að stefndi Kjartan Sveinsson hafi átt að neita að teikna þakið með þessum hætti, enn fremur átt að neita að láta það viðgangast, að bárujárn yrði sett á þessa þakgerð, svo sem gert var. Að endingu heldur stefnandi því fram, að kröfur sínar á hendur stefndu fyrnist á 10 árum, en ekki 4 árum, og eigi að miða upphaf fyrningarfrestsins við þann tíma, þegar matsgerð lá fyrir, þ. e. 19. júlí 1966. Stefndu Möl og Sandur h/f og Haraldur B. Bjarnason byggja sýknukröfu sína á þeirri málsástæðu, að krafa þessi sé fyrnd að lögum. Kaupsamningur milli stefnanda og stefnda Malar og Sands h/f kveði svo á, að stefnandi kaupi lóðina nr. 49 við Smáraflöt í Garðahreppi og stefndi Möl og Sandur h/f „taki að sér að byggja einbýlishús (210 m? auk bílskúrs) samkvæmt teikningu Kjartans Sveinssonar, arkitekts, og verklýsingu hans, sem báðir aðilar hafa samþykkt. Húsinu verður skilað tilbúnu undir tréverk og máln- ingu og öll tengigjöld greidd af seljanda. Kaupverð alls hins selda er kr. 900.000.00“. Jón Magnús Björnsson hafi undirritað verklýsingu, þar sem hann er nefndur verkkaupi, en Möl og Sand- ur h/f leggi til alla vinnu og efni, nema annars sé getið. Verk- kaupi hafi auk þess átt að hafa eftirlitsmann með verkinu. Greiðsl- ur fyrir verkið hafi svo átt að fara fram eftir því sem húsið byggð- ist og það verði síðan afhent tilbúið undir tréverk og málningu. Jón Magnús Björnsson hafi ráðið teikningum hússins ásamt stefnda Kjartani Sveinssyni, hafi hann síðan lagt teikningarnar fyrir verktakann, stefnda Möl og Sand h/f, og óskað eftir því, að húsið yrði byggt eftir þeim teikningum. Af þessu megi ljóst vera, að stefndi Möl og Sandur h/f hafi verið verktaki, sem hafi tekið að sér ákveðið verk fyrir stefnanda gegn ákveðinni greiðslu. Það sé viðurkennt af stefnanda, að hann hafi gengið inn í samninga þá, sem Jón Magnús Björnsson hafi gert á sínum tíma við stefnda Möl og Sand h/f. Lekinn frá þakinu hafi glögglega komið fram þegar árið 1964, en þá hefjist fyrningarfrestur krafna, sem stafa af kaupsamningn- um frá 3. apríl 1963 og verklýsingunni frá því í júlí 1963. Stefna 300 í máli þessu á hendur þessum stefndu hafi eigi verið birt fyrr en 30. október 1969. Þá hafi fyrningarfrestur verið liðinn. Í annan stað krefjast þessir stefndu sýknu af þeirri ástæðu, að þeir hafi framkvæmt verkið vandvirknislega, svo sem komi fram í framangreindri matsgerð, og í samræmi við teikningar og uppdrætti stefnda Kjartans Sveinssonar. Matsgerðin taki af öll tvímæli í þessu efni. Þess vegna beri að beina kröfum gegn stefnda Kjartani Sveinssyni. Þessu til viðbótar benda þessir stefndu á það, að í afsalinu lýsi stefnandi því yfir, að hann sætti sig við ástand eignarinnar að öllu leyti. Glerið, sem sett hafi verið í húsið, hafi verið keypt frá Cudo- gler h/f og sett í af vönum fagmönnum á nákvæmlega sama hátt og venja sé til. Hljóti glerið því að hafa verið eitthvað gallað frá verksmiðjunni og þess vegna sé rétt að beina kröfum að henni, en ekki þessum stefndu. Varðandi kröfu vegna lagfæringa telja þessir stefndu sig enga ábyrgð bera á þeim göllum, sem fram hafa komið, þar sem beir stafi af raka frá þakinu, sem hafi verið teiknað þannig, að ekki hafi staðizt leka. Sama er að segja um kröfu vegna kostnaðar við múrbrot. Að öðru leyti vísa þessir stefndu til þess, sem áður er sagt um fyrningu, og eigi það einnig við um þessar lagfæringa- kröfur. Þá halda þessir stefndu því enn fremur fram sem sýknu- ástæðu af sinni hálfu, að stefnandi hafi fyrirgert rétti, sem hann kynni að hafa átt, sökum aðgerðarleysis eða vangeymslu. Eins og áður er rakið, hafi gallar þessir glögglega komið fram 1964, en ekki hafi stefnandi hafizt handa um innheimtuaðgerðir fyrr en seint á árinu 1969. Að endingu andmæla þessir stefndu fjárhæðum matsins og reikn- ingum vegna viðgerða á þakinu sem of háum og sér með öllu óviðkomandi. Stefndi Kjartan Sveinsson reisir sýknukröfur sínar á því, að hann hafi einungis teiknað byggingarnefndarteikningu að hús- inu og tekið gjald fyrir það, en ekki annað. Vinnuteikningar hafi hann ekki gert, enda ekki verið um það beðinn. Ekki hafi hann heldur haft eftirlit með byggingu hússins. Þá bendir þessi stefndi á það, að verklýsing sú, sem hann hafi aðstoðað við að semja, hafi aðeins verið liður í kaupsamningi milli Malar og Sands h/f og Jóns Magnúsar Björnssonar, þ. e. að skrifað hafi verið nið- ur það, sem Jón Magnús hafi átt að fá samkvæmt kaupsamningi og í hvernig ástandi. Þetta plagg sé algerlega óviðkomandi húsa- meistarastörfum stefnda Kjartans við umrætt hús. Þótt einhverj- 301 ir vankantar séu á verklýsingu þessari, þá fari því fjarri, að hann beri ábyrgð á þeim og því síður, að hann verði gerður ábyrgur sem byggingameistari hússins fyrir þeim. Stefndi Kjartan bendir á, að þeir Haraldur B. Bjarnason og Jón Magnús hafi verið sam- mála um að hafa flatt þak á húsinu. Hann kveðst hafa varað þá við bárujárni, en Haraldur B. Bjarnason hafi hins vegar fullyrt, að það mundi verða í lagi, og Jón Magnús fallizt á það. Verð- mismunurinn á bárujárni og öðrum aðgerðum, þ. e. áli eða pappa, hafi líka verið mikill, þar sem járn sé miklum mun ódýrara. Kveður þessi stefndi það hafa haft úrslitaáhrif í augum samn- ingsaðiljanna. Hafi hann því orðið að ganga út frá járni á þakið í teikningunum, þar sem það hafi verið samningsatriði. Þá vekur bessi stefndi athygli á því, að verkfræðingur hússins hafi eigi gert sérteikningar af þaki, eins og gert hafi verið ráð fyrir Í samn- ingum, enda sé föst venja, að svo sé gert. Hafi verkfræðingsteikn- ingar alltaf fyrirmæli um það, hvernig loftræsta skuli þök. Ekki veit þessi stefndi, hvernig staðið hafi á því, að verkfræðingurinn gerði eigi teikningu þessa, en svo hafi verið komið, að byggjandi hússins hafi verið kominn Í strand vegna vöntunar á teikningum þessum. Í vandræðum sínum hafi hann komið til stefnda Kjartans, sem af greiðasemi hafi rissað upp grunnmynd. Fyrir þetta hafi hann ekkert gjald tekið og hafi þessari teikningu ekki verið ætlað að vera vinnuteikning af þaki. Hins vegar kveðst stefndi Kjartan, muna vel, að hann hafi leiðbeint smiðunum um það að nota í loftræstingu þaksins 1% tommu plaströr með 50 em millibili alit í kringum húsið og auk þess fjórar stórar lofttúður, tvær hvorum megin. Jafnframt bendir stefndi Kjartan á það, að húsasmiður eigi að kunna að loftræsta þök. Hins vegar hafi það verið svo í hér um- ræddu tilviki, að trésmíðameistarinn Skúli Friðriksson hafi ekki nálægt smíði hússins komið, heldur hafi það verið Haraldur B. Bjarnason og menn á hans vegum. Þá mótmælir þessi stefndi því eindregið, eins og segir Í matsgerð, að annmarkar hafi verið á teikningum, að því er varðar loftræstingu. Stefndi Kjartan Sveinsson heldur því einnig fram sem sýknu- ástæðu, að stefnandi hafi fyrirgert rétti, sem hann kynni að hafa átt, sökum aðgerðarleysis. Stefnandi hafi flutt inn í húsið 1. marz 1964. Hins vegar kvarti hann ekki, svo séð verði, fyrr en með matsbeiðni, dags. 3. jan. 1966. Eftir að matsgerð lá fyrir, hinn 19. júlí 1966, hafi stefnandi síðan ekkert aðhafzt þar til 22. októ- ber 1969, að hann gefur út stefnu. Þá mótmælir þessi stefndi mats- 302 fjárhæðinni og viðgerðarreikningunum sem sér óviðkomandi, enda telur hann það hreina fjarstæðu að ætla að krefja sig um andvirði nýs þaks á umrætt hús, og ekki sízt þegar þess sé gætt, að hér sé um miklu dýrara þak að ræða en hið upprunalega. Þá vekur hann enn fremur sérstaka athygli á óeinangruðum hitapípum og vatnsrörum í þakinu. Loks getur þessi stefndi þess í greinargerð sinni í sambandi við bréfaskriftir varðandi teikningu að nýju þaki á húsið, að þar hafi hann í greiðaskyni viljað hjálpa stefn- anda með teikningu nýs þaks. Hins vegar hafi stefnandi aldrei komið til viðtals út af því á teiknistofu sína, eins og sjálfsagt sé, til nánari ákvörðunar um gerð þaksins. Hafi málið lognazt út af, enda hafi verktakinn Ingimundur Magnússon sjálfur teiknað hið nýja þak. Rökstuðningur sá, sem nú hefur verið rakinn, kemur fram í greinargerð stefnda Kjartans Sveinssonar frá 12. janúar 1970. Í lok greinargerðar þeirrar er hafður uppi áskilnaður um frekari sagnaöflun, nýjar málsástæður og skýringar. Hinn 30. marz var síðast yfirheyrt í máli þessu. Kom stefndi Kjartan Sveinsson þá meðal annarra fyrir réttinn til skýrslugjafar. Aðspurður af dóm- ara kvað hann stefnanda ekkert hafa greitt sér fyrir teikningu að þaki hússins, enda kveðst hann ekki hafa ætlazt til þess. Í bréfi, dags. sama dag, frá lögmanni stefnda Kjartans Sveinssonar til dómsformanns segir m. a. svo um mál þetta: „Meðan ofangreint mál er ennþá á gagnaöflunarstigi, vil ég sem iðögmaður stefnda, Kjartans Sveinssonar, láta koma fram, að í málinu er sýkna byggð á því m. a., að ekkert kröfuréttarlegt sam- band hefur stofnazt milli stefnanda og umbj. m., þ. e. aðildar- skortur, og ennfremur, að hugsanlegar kröfur væru fyrndar lög- um samkvæmt. Samrit af bréfi þessu eru send lögmönnum stefn- anda og meðstefndu““. Við munnlegan flutning málsins andmæiti lögmaður stefnanda þessum málsástæðum sem of seint fram komnum. Þegar þess er gætt, að í greinargerð sinni hefur þessi stefndi uppi áskilnað um nýjar málsástæður, og þær málsástæður ber hann fyrir sig, meðan málið en enn á gagnaöflunarstigi, tæpum mánuði fyrir munnlegan flutning málsins, og kunngerir þær þá lög- mönnum annarra málsaðilja, þykja þær ekki of seint komnar. Verða málástæður þessar því hafðar í huga við dómsuppsögn í mál- inu. Svo sem að framan er rakið, var það Jón Magnús Björnsson, 303 sem samdi við stefnda Kjartan Sveinsson, að hann teiknaði húsið á lóðinni nr. 49 við Smáraflöt í Garðahreppi. Stefndi Möl og Sand- ur h/f mun síðan hafa greitt fyrir þá þjónustu. Er því eigi fyrir hendi það réttarsamband milli stefnanda og stefnda Kjartans, er veiti stefnanda rétt til að sækja bætur úr hendi hans vegna framkominna galla á húsi þessu. Ber því þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda Kjartan Sveinsson. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður gagnvart honum. Stefndi Haradur B. Bjarnason var múrarameistari við bygg- ingu margnefnds húss. Hann ber ekki sem slíkur ábyrgð á van- efndum stefnda Malar og Sands h/f á því að fullnægja samnings- skyldum við stefnanda, heldur ber hann aðeins faglega ábyrgð múrarameistara við byggingu hússins. Það, sem honum virðist hafa orðið þar á, er, að hann lætur það viðgangast, að múrað er upp í einhver af loftrásargötum þeim, sem ætlað er að loftræsa bakið. En þar sem kröfur út af mistökum sem þessum fyrnast á fjórum árum samkvæmt 1. tölulið 3. gr. laga nr. 14 20. október 1905, eru þær fyrndar, þegar mál þetta er höfðað, þar sem stefna er ekki birt í því fyrr en 30. október 1969, en miða verður við það, að fyrningarfrestur byrji að líða, er gallanna varð vart haustið 1964. Ber því að sýkna þennan stefnda af öllum kröfum stefnanda, en rétt þykir, að málskostnaður falli niður þeirra í milli. Hinn 3. apríl 1963 var gerður kaupsamningur milli stefnda Malar og Sands h/f og Jóns Magnúsar Björnssonar, svo sem fyrr er rakið. Venjulegur verksamningur var eigi gerður milli þess- ara aðilja. Stefnandi gengur síðan inn í kaup þessi gagnvart stefnda Möl og Sandi h/f í stað Jóns Magnúsar Björnssonar. Möl og Sandur h/f selur síðan hinn 1. október 1964 og afsalar til stefnanda „hús- eign þeirri, er í smíðum á lóðinni nr. 49 við Smáraflöt, Garða- hreppi, ásamt öllu múr- og naglföstu, lóðarréttindum og öllu, er húseign þeirri fylgir og fylgja ber“. Hér er um dæmigert afsal að ræða. Verður því að telja, að stefndi Möl og Sandur h/f beri hlut- læga seljandaábyrgð gagnvart stefnanda á þeim göllum, sem fram hafa komið á húsinu og leyndust kaupanda við samningsgerð, svo og á vanefndum, sem orðið hafa á því að skila húsinu í því ástandi, sem um var samið, enda er krafa stefnanda á hendur þessum stefnda ófyrnd, þar sem hún fyrnist á 10 árum samkvæmt 2. tölu- lið 4. gr. framangreindra fyrningarlaga. Verður nú vikið að dómkröfum stefnanda. 304 1. "Tilkostnaður við lagfæringar á sprungum í veggjum, klæðn- ingu á ganggólf, lagfæringum á rakaskemmdum á veggjum, kr. 18.500.00. Liður þessi er í samræmi við framangreinda matsgerð. Möl og Sandur h/f ber skaðabótaábyrgð á göllum þessum. Og þar sem bessum kostnaðarlið hefur eigi verið hnekkt, og rétturinn sér ekk- ert athugavert við hann tölulega, verður hann tekinn til greina óbreyttur. 2. Kostnaður við lagfæringu og endurnýjun á gleri, kr. 66. 000.00. Liður þessi byggist á framangreindri matsgerð. Stefndi Haraldur B. Bjarnason hefur borið, að glerið hafi verið sett í húsið, eftir að það var pússað. Hann kvaðst ekki hafa veitt göllum á glerinu athygli, þegar það kom. Ekki gat hann heldur skýrt, af hverju svokallaður sementsbruni, sem haldið er fram, að sé á rúðunum, stafi. Kvaðst hann hafa rætt þetta við verk- fræðinga og forstjóra Cudoglers h/f, en ekki fengið hjá þeim neina skýringu á þessu fyrirbæri. Hann kvað þetta lýsa sér í því, að það kæmu eins og taumar eða ský á rúðurnar að utan. Matsmaðurinn Sigurgeir Guðmundsson hefur borið, að reynsla sá fyrir því, að í nýjum múr eða í nýrri múrhúðun, sem ekki er máluð, verði einhver efnabreyting, og þegar breiðir múrkantar fyrir ofan gler blotni geti lekið úr múrnum einhver efni, sem setjast á glerið og myndi þar tauma, sem kallað sé sementsbruni á gleri, án þess þó að matsmaðurinn gæti fullyrt um það, að þetia stafi frá sementinu. Vitnið gat þess, að í þessu sambandi stafaði mest hætta frá nýjum ómáluðum múr. Því hefur verið mótmælt, að glerið hafi verið sett í húsið, eftir að það var múrhúðað. Ekkert er fram komið um það, að glerið hafi verið gallað, þegar það var sett í. Stefnda Möl og Sandi h/f bar ekki að mála húsið að utan. Þegar virt eru þau atriði, sem nú hafa verið rakin, þykir ósannað, að gler hússins hafi skemmzt með þeim hætti, að stefndi Möl og Sandur h/f beri ábyrgð á. Ber því að sýkna þennan stefnda af þessum lið stefnukröfunnar. 3. Kostnaður við að leggja hraungrjót á vegg og reykháf, kr. 23.000.00. Þessi kröfuliður er samkvæmt fyrrgreindri matsgerð. Í verk- lýsingu af húsinu milli Jóns Magnúsar Björnssonar og stefnda Malar og Sands h/f er þess getið, að húsið skuli byggt eftir upp- dráttum Kjartans Sveinssonar tæknifræðings. Á uppdráttum þeim, er liggja frammi í málinu, má glögglega sjá, að framangreindir húshlutar skulu lagðir grjóti í múr. Verður því að telja, að stefndi 305 Möl og Sandur h/f sé samningsbundinn til þess að skila húsinu í slíku ástandi. Matsfjárhæðinni að þessu leyti hefur ekki verið hnekkt, og þar sem rétturinn sér ekkert athugavert við hana, verður hún tekin til greina óbreytt. 4. Kostnaður við lagfæringu á sótopi í reykháfi og niðurfalli í miðstöðvarherbergi, kr. 1.000.00. Þessi liður er samkvæmt framangreindri matsgerð. Af hendi þessa stefnda er viðurkennt, að verk þessi hafi verið eftir, og þar sem ekkert sést athugavert við þennan kröfulið, verður hann tek- inn til greina óbreyttur. 5. Kostnaður við múrbrot á þakbrúnum og lagfæringu á þeim, kr. 30.351.38. Krafa þessi er samkvæmt reikningi frá Ingimundi Magnússyni h/f, þeim aðilja er tók að sér að setja nýtt þak á húsið árið 1967. Reikningur þessi, sem hefur sætt tölulegum andmælum af hálfu stefnda Malar og Sands h/f, þykir óeðlilega hár, að því er varðar tímakaup það, sem krafið er um í reikningnum. Þykir rétt að taka þennan kröfulið til greina með kr. 20.000.00. 6. Viðgerð á þaki samkvæmt tilboði frá Ingimundi Magnússyni h/f, kr. 292.732.00. Stefnda Möl og Sandi h/f var í bréfi, dags. 10. ágúst 1966, gefinn kostur á að bæta úr margnefndum göllum eða greiða framangreinda matsfjárhæð til lagfæringar á þakinu. Í bréfi 8. maí 1967 var sama aðilja gefinn kostur á að ganga inn í tilboðið eða greiða kostnaðinn af því að setja þak á samkvæmt því. Hvoru tveggja var hafnað. Möl og Sandur h/f ber ábyrgð á þessum viðgerð- arkostnaði, og þar sem ekkert athugavert þykir vera við tilboð Þetta, verður þessi kröfuliður tekinn til greina óbreyttur. 7. Kostnaður við að rífa upp þakið að hluta til þess að kanna á því skemmdir, er urðu á því, kr. 3.122.94. Aðgerðir þessar voru nauðsynlegar til þess að kanna skemmdir á þakinu. Þær fóru fram á ábyrgð stefnda Malar og Sands h/f. Rétturinn sér ekkert athugavert við þennan kostnaðarlið, og verð- ur hann því tekinn til greina óbreyttur þrátt fyrir andmæli þessa stefnda, enda hefur þessum lið ekki verið hnekkt. 8. Kostnaður við mat, kr. 12.440.00. Þessi kostnaður skiptist í tvennt, annars vegar þóknun til mats- manna, kr. 12.000.00, hins vegar dómkvaðning matsmanna, kr. 440.00. Stefndi Möl og Sandur h/f hefur andmælt þessum lið sem of háum og sér óviðkomandi. 20 306 Stefndi Möl og Sandur h/f ber ábyrgð á greiðslu matskostn- aðar í þessu máli. Matskostnaðurinn þykir ekki óeðlilega hár. Lagð- ir hafa verið fram reikningar yfir þennan kostnað. Verður þessi liður því tekinn til greina óbreyttur. Úrslit málsins verða því þau, að stefnda Möl og Sandi h/f er gert að greiða stefnanda kr. 370.794.94 (þ. e. kr. 308.294.94 138.251.38 —— 76.351.38) með 7% ársvöxtum frá 1. júlí 1967 til greiðsludags auk málskostnaðar, er ákveðst kr. 52.100.00. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómsmönnunum Bárði Daníelssyni arkitekt og Krisini R. Sigurjónssyni trésmíðameistara. Dómsorð: Stefndi Möl og Sandur h/f greiði stefnandanum, Guðjóni Lárussyni, kr. 370.794.94 með 7% ársvöxtum frá 1. júlí 1967 til greiðsluðags og kr. 52.100.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Stefndu Kjartan Sveinsson og Haraldur B. Bjarnason eiga að vera sýknir af öllum kröfum stefnandans í máli þessu, en málskostnaður fellur niður þeirra í milli. Mánudaginn 9. apríl 1973. Nr.55/1973: Valdstjórnin gegn Guðfinni Birki Antonssyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Gæzluvarðhald. Dómur Hæstaréttar: Með kæru 5. þ. m., sem barst dóminum sama dag, hefur varnaraðili samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. lasa nr. 82/ 1961 skotið máli þessu til Hæstaréttar og krafizt þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur. 307 Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 5. apríl 1973. Ár 1973, fimmtudaginn 5. apríl, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Halldóri Þorbjörnssyni sakadómara, kveðinn upp úrskurður þessi. Guðfinnur Birkir Antonsson sjómaður, Sörlaskjóli 58, fæddur 10. apríl 1949 á Ísafirði, hefur á árunum 1970— 1972 verið dæmd- ur 6 sinnum fyrir auðgunarbrot. Hinn 27. marz s.i. var hann á- kærður fyrir fjársvik. Málið var tekið fyrir 2. þ. m., og kom ákærði þá fyrir dóm og gekkst við sakarefninu. Næsta dag, er ákærði átti að koma á ný fyrir dóm, boðaði hann veikindaforföll, en verjandi var þá skipaður fyrir ákærða, og flutti hann málið og lagði í dóm. Var dómur síðan kveðinn upp í gær og ákærða dæmd refsing, 8 mánaða fangelsi. Guðfinnur hefur nú enn verið kærður fyrir fjársvik, þ. e. að hann hafi í gær og fyrradag gert samninga um leigu á íbúð móð- ur sinnar að Sörlaskjóli 58, án þess að hann hefði neina heimild til ráðstöfunar á íbúðinni, og haft þannig samtals kr. 26.000.00 út úr viðsemjendum sínum. Hefur Guðfinnur Birkir kannast við þessi brot. ' Guðfinnur er vanaafbrotamaður og augljós hætta á, að hann haldi áfram afbrotum. Ber samkværat 5. tl. 67. gr. laga 82/1961 að úrskurða, að hann sæti gæzluvarðhaldi. Lengd gæzluvarðhaldstímans, sem miðast hlýtur við, að Guðfinnur verði ekki laus, meðan rannsókn og væntanleg málsmeðferð stendur yfir, verður ákveðin 60 dagar. Því úrskurðast: Guðfinnur Birkir Antonsson sæti gæzluvarðhaldi 60 daga. 308 Mánudaginn 9. april. 1973. Nr. 49/1973: A/S Bogforlaget Dana, Odense, segn Steinunni Runólfsdóttur Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Frávísunardómur úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar: Sóknaraðili hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar sam- kvæmt heimild í 21. gr., 1. tl, b, laga nr. 57/1962. Kæran var afhent héraðsdómara innan lögboðins kærufrests. Skjöl málsins bárust Hæstarétti 23. marz 1973. Krefst sóknaraðili þess, að frávísunardómi, sem upp var kveðinn á bæjarþingi Reykjavíkur 2. marz 1973, verði hrundið og lagt fyrir hér- aðsdómara að leggja efnisdóm á málið. Svo krefst hann og kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Af hálfu varnaraðilja hafa hvorki borizt greinargerðir né kröfur. Samkvæmt héraðsdómsskjali nr. 3 kemur skýrt fram, að stefnda undirritaði pöntun að bókum þeim, sem málið fjall- ar um. Er því eigi um aðildarskort að tefla, sem raunar leiðir til sýknu, sbr. 45. gr. laga nr. 85/1936. Ber því að fella hinn kærða dóm úr gildi og leggja fyrir héraðsdómara að dæm:: málið að efni til. Rétt þykir, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði dómur er úr gildi felldur, og er lagt fyrir héraðsdómara að dæma málið að efni til. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 2. marz 1973. Mál þetta, sem dómtekið var 22. febrúar 1973, er höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 1. febrúar s.l., af A/S Bogforlaget Dana, Óðinsvéum, Danmörku, gegn Steinunni Runólfsdóttur, Heið- 309 mörk 29, Hveragerði, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 4.940.00 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá birtingu stefnu til greiðsluðags og málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá L. M. F. Í. Hina umstefndu skuld kveður stefnandi vera þannig til orðna, að hinn 16. júlí 1969 hafi stefnda gert samning við útgáfufyrir- tækið „Dana“ um kaup á 5 bindum af fréttamyndabókinni „Aarets störste begivenheder í billeder“, en það hafi verið bindi 1963, 1968, 1969, 1970 og 1971. Sölumaður hafi skrifað nafn eiginmanns stefndu, Ingólfs Pálssonar, neðst til vinstri á samningseyðublað og hafi það verið gert til hagræðis í sambandi við póstsendingar. Stefndu hafi í september 1989 verið send bók 1963 í póstkröfu, en sú krafa hafi ekki verið innleyst. Síðan hafi útgáfufyrirtækið sent stefndu 3 greiðslváskoranir og enn fremur hafi henni verið sent innheimtubréf frá lögmanni. Söluverð hverrar bókar hafi verið ákveðið kr. 880.00, eða alls 5 bækur kr. 4.440.00 að viðbætt- um söluskatti sem reiknist kr. 500.00, eða samtals kr. 4.940.00 og sé það stefnufjárhæðin. Stefndi hefur hvorki sótt né látið sækja bing, og er honur þó löglega stefnt. Verður þá eftir 118. gr. laga nr. 85/1936 að dæma málið eftir framlögðum skjölum og skilríkjum. Grundvöllur máls- höfðunar þessarar er ljósrit á dskj. nr. 3 af kaupsamningi. Eins og í stefnu greinir og að ofan er rakið, hefur sölumaður bók- anna skrifað nafn eiginmanns stefndu, „Ingólfur Pálsson“, í neðra vinstra horn þessa samnings. Í horni þessu stendur skýrum stöf- um: „Repræsentanten skriver her köberens nafn með BLOK- STAVER“. Af þessum samningi verður þannig ekki séð, hver er hinn raunverulegi kaupandi bóka þessara, þótt stefnda hafi skrif- að undir samninginn, enda er staða hennar tilgreind „Rafv.meist- ari“, og eru útskýringar lögmanns stefnanda eigi fullnægjandi. Ber því að vísa máli þessu frá dómi að sjálfsdáðum. Málskostnaður dæmist ekki. Dóminn kvað upp Garðar Gíslason. Dómsorð: Máli þessu er af sjálfsdáðum vísað frá dómi. Málskostnaður dæmist ekki. 310 Miðvikudaginn 9. apríl 1973. Nr. 158/1972: Ákæruvaldið (Valdimar Stefánsson saksóknari ríkisins) Segn Einari Þór Kolbeinssyni (Jón Hjaltason hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Þjófnaður. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar: Jón Ragnar Þorsteinsson, fulltrúi bæjarfógetans í Vest- mannaeyjum, hefur kveðið upp inn áfrýjaða dóm. Sakarefni er lyst í héraðsdómi. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur Þórður Möller yfirlæknir látið uppi umsögn um heilsuhagi og persónugerð ákærða o. fl. á grundvelli læknisfræðilegra athugana, sem eru þó ekki framkvæmdar í því skyni gagngert að kanna sakhæfi hans. Í lok umsagnarinnar lýsir yfirlæknirinn þeirri skoðun sinni, að ákærði sé sakhæfur. Því er lýst í umsögninni, að ákærði hafi verið „haldinn nokkurri morfínfíkn“, er hann framdi afbrot þau flest, sem hann er sóttur til saka út af í máli þessu. Jafnframt er þess getið, að ákærði virðist „furðu ó- markaður af þessari misnotkun sinni“ á morfíni, og telur yfirlæknirinn verulegar líkur til þess, að hann sé kominn yfir morfínhneigð sína, þótt um það verði ekki fullyrt. Ákærði gekk í hjúskap hinn 25. desember s.l. Hann hefur ekki gerzt sekur um nein afbrot, svo að kunnugt sé, eftir að brotaferli þeim lauk, sem mál þetta lýtur að. Samkvæmt gögnum, er fram hafa verið lögð, er hann búsettur og stund- ar atvinnu í kaupstað norðanlands. Ákærði hóf brotaferil sinn, sem ákæra í máli þessu varðar, er hann var 16 ára að aldri, en honum lauk, er hann var 18 ára. Brot hans flest virðist mega rekja til morfínhneisðar hans. Brot hans eru réttilega færð tl refsiákvæða í héraðs- dómi, þó svo, að taka á peningakassa, sem greinir í MM, 2 í ákæruskjali, með því, sem í honum var, er fuliframið brot samkvæmt 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 911 Ákærði er að vísu sannur að mörgum brotum, en þegar ungur aldur hans er hafður í hugsa og sérstæð málsatvik, þyk- ir refsing hans hæfilega ákveðin 12 mánaða fangelsi. Fresta skal fullnustu refsingar og hún falla niður að 4 árum liðnum frá uppsögu dóms þessa, ef almennt skilorð 57. gr. laga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955 verður haldið. Ákvæði héraðsdóms um frádrátt gæzluvarðhaldsvistar ákærða, ef til fullnustu refsingar kemur, er staðfest. Krafa Vélsmiðjunnar Völundar h/f á hendur ákærða um greiðslu fundarlauna að fjárhæð kr. 10.000.00, sem fyrirtæk- ið telur sig hafa greitt, svo sem lýst er í héraðsdómi, vegna leitar að peningakassa og fundar hans, er eigi studd neinum gögnum, þ. á. m. er ekki lögð fram kvittun um greiðslu fjár þessa. Með því að tjón þetta er ekki sannað, ber að vísa kröfu þessari frá héraðsdómi, sbr. 146. gr. laga nr. 82/1961. Að öðru leyti ber að staðfesta úrlausn héraðsdóms um bóta- kröfur á hendur ákærða. Eftir atvikum þykir verða að sitja við úrlausn héraðsdóms um greiðslu sakarkostnaðar, að því er ákærða varðar. Dæma ber ákærða til að greiða áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 15.000.00, og laun kipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, kr. 25.000.00 Dómsorð: Ákærði, Einar Þór Kolbeinsson, sæti fangelsi 12 mánuði. Fullnustu refsingar skal frestað og hún niður falla að liðnum 4 árum frá uppsögn dóms þessa, ef ákærði heldur almennt skilorð 57. gr. laga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákvæði héraðsdóms um frádrátt gæzluvarð- haldsvistar, ef til fullnustu refsingar kemur, er staðfest. Framangreindri bótakröfu er vísað frá dómi, en að öðru leyti er úrlausn héraðsdóms um bótakröfu á hend- ur ákærða staðfest. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað á að vera óraskað, að því er ákærða varðar. 312 Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 15.000.00, og laun verjanda síns, Jóns Hjaltasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 25.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Vestmannaeyja 26. september 1972. Mál þetta er með ákæruskjali saksóknara ríkisins, dags. 21. janúar 1972, höfðað „á hendur Einari Þór Kolbeinssyni og Maríu Óskarsdóttur, báðum til heimilis að Hólagötu 44 í Vestmannaeyj- um, fyrir eftirtalin þjófnaðarbrot, framin í Vestmannaeyjum sum- arið og haustið 1971, þegar þau bjuggu saman, að tveimur undan- teknum, sem ákærði framdi á árinu 1970. 1. egn ákærða, Einari Þór Kolbeinssyni, er málið höfðað fyrir að hafa á alllöngu tímabili, einkum sumarið og haustið 1971, farið á næturþeli í eftirtalda vélbáta í Vestmannaeyjahöfn eða þar í skipasmíðastóðinni og í veiðarfærageymslur og stolið eða reynt að stela úr lyfjakistum eða annars konar lyfjageymslum bátanna morfíni og nokkru fleiru, svo sem rakið verður. Brotin framdi ákærði ýmist með innbroti eða með því að laumast í bátana. Morfínið notaði hann til að sprauta sjálfan sig með og einnig til að sprauta ákærðu, Maríu, með, en bæði voru þau á þessum tíma sólgin í lyf þetta. A. Þjófnaðir. 1. Að stela í marz 1970 pakka með 6 morfínsprautum úr m/b Öðlingi, en þá var ákærði að vinna um borð í bátnum. Einnig stal hann merkjabyssu úr báti þessum. 2. M/b Skúli fógeti, sennilega 30. september 1971. Stolið 6 morfínsprautum. 3. M/b Eyjaberg, sennilega 21. október 1971. Stolið 6 mor- fínsprautum. 4. M/b Baldur, sennilega 25. október 1971. Stolið morfíni. 5. M/b Ófeigur II, sennilega 29. október 1971. Stolið kassa með 6 morfínsprautum. 6. M/b Kap II, sennilega 31. október 1971. Stolið morfíni. 313 7. M/b Sjöstjarnan, 6. eða 7. nóvember 1971. Stolið 6 mor- fínsprautum og stauk með ópíumtöflum. 8. M/b Einir, 9. eða 10. nóvember 1971. Stolið 3 morfín- sprautum og glasi með ópíumtöflum. 9. M/b Sæborg, 11. nóvember 1971. Stolið morfíni. 10. M/b Sindri, óvíst hvaða dag. Stolið morfíni. 11. M/b Andvari, m/b Haförn, m/b Sæunn, m/b Frigg, m/b Elías Steinsson. Á haustinu 1971 fór ákærði í alla þessa báta og stal 6 morfín- sprautum úr hverjum. 12. M/b Guðfinnur Guðmundsson, sennilega 29. eða 30. októ- ber 1971. Stolið kassa með morfínsprautum. Til vara telst ákærði hafa gert tilraun til morfínbjófnaðar í báti þessum. B. Þjófnaðartilraunir. 13. M/b Hellisey, 2. nóvember 1971. Inn í bátinn fór ákærði með þjófalykli í þjófnaðarskyni, en hvarf frá án þess að stela neinu. 14. M/b Jón Eiríksson, 6. nóvember 1971. Brotizt inn í þjófn- aðarskyni, brotinn upp lyfjakassi. Engu stolið. 15. M/b Sigurfari, 6. nóvember 1971. Í morfínþjófnaðarskyni fór ákærði í bát þennan og rótaði í lyfjakistu hans. Engu stolið. 16. M/b Frár, 11. nóvember 1971. Inn í bát þennan brauzt á- kærði í því skyni að stela morfíni. Brotið eigi talið fullframið. 17. M/b Meta, 11. nóvember 1971. Í morfínþjófnaðarskyni reif ákærði upp gúmmíbjörgunarbát undir hvalbaknum og reif upp meðalahirzlu björgunarbátsins og dreifði úr henni innihaldinu, engu stolið. 18. M/b Hellisey, 14. nóvember 1971. Ákærði fór í morfín- bjófnaðarskyni í bát þennan, en lögreglan handtók hann á vett- vangi, áður en hann hafði stolið neinu. Var ákærða María þar í grennd á bryggjunni. 19. Veiðarfærageymsla m/b Ófeigs við Strandstíg, sennilega 30. október 1971. Brotizt inn í geymsluna í morfínþjófnaðarskyni, lyfjakassi tekinn úr gúmmíbjörgunarbáti og dreift úr honum inni- haldinu. Engu stolið. 20. Veiðarfærageymsla m/b Einis við Strandstíg, sennilega 6. nóvember 1971. Í morfínþjófnaðarskyni brauzt ákærði inn í geymsluna, skar þar upp gúmmíbjörgunarbát, náði úr honum lyfjakassa og dreifði úr honum innihaldinu. Engu stolið. öld Verknaðir þeir, sem lýst er í liðum A 1— 12, þykja varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. til vara 20. gr. sömu laga, að því er lið 12 snertir, en verknaðir þeir, sem lýst er í liðum B 13—20, þykja varða við 244. gr., sbr. 20. gr. hegningarlaga. II. Enn fremur er ákærða, Einari Þór Kolbeinssyni, gefið að sök að hafa framið eftirtalin þjófnaðarbrot: A. Þjófnaðir. 1. Að brjótast, þriðjudagsnóttina 1. júní 1971, inn í húsakynni netaverkstæðisins Nýja Geirseyrin og stela þar úr peningakassa, sem hann sprengdi upp, nokkru af gömlum peningaseðlum, sem hann seldi fyrir um kr. 5.000.00, og auk þess minnispeningi og 10 króna gullpeningi, dönskum. 2. Að brjótast, föstudagsnóttina 18. júní 1971, inn í húsakynni netaverkstæðis Nýja Geirseyrin og stela þar línubyssu. Peninga- skáp fyrirtækisins reyndi ákærði að opna, en án árangurs. 3. Að brjótast, sunnuðagsnóttina 22. ágúst 1971, í þjófnaðar- skyni inn í byggingavöruverzlun Ársæls Sveinssonar og leita þar að peningum, en ákærði fór af vettvangi án þess að stela öðru en nokkrum lyklum, sem hann síðar fleygði. 4. Að brjótast, sunnudagsnóttina 22. ágúst 1971, inn í timbur- ursölu Kaupfélags Vestmannaeyja og stela þar úr peningakassa kr. 10.000.00 í peningum. 5. Að brjótast, laugardagsnóttina 4. september 1971, inn í Skipa- afgreiðslu Herjólfs á Básaskersbryggiu, brjóta þar í skrifstofu upp peningaskáp og einnig peningakassa, sem í honum voru, og stela allt að kr. 53.000.00, sem að nokkru voru eign fyrirtækisins, en að nokkru forstöðumanns hennar, Sigurgeirs Sigurjónssonar. 6. Að brjótast, laugardaginn 23. október 1971, inn í húsið Strandveg 80 og þar inn í skrifstofu Bátaábyrgðarfélags Vest- mannaeyja, brjóta þar upp peningaskáp og stela úr honum kr. 11.500.00. B. Þjófnaðartilraunir. 7. AS— brjótast, sunnudagsnóttina 23. ágúst 1970, í þjófnaðar- skyni inn í skrifstofu Olíusamlags Vestmannaeyja og reyna þar m. a. árangurslaust að sprengja upp peningaskáp, en ákærði fór af vettvangi án þess að stela neinu. 915 8. Að brjótast, miðvikudagsnóttina 10. nóvember 1971, í þjófn- aðarskyni inn í bakhús við Apótek Vestmannaeyja í leit að pen- ingum og morfíni, en ákærði fór af vettvangi án þess að stela neinu. Verknaðir þeir, sem lýst er í liðum A 1—6, þykja varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en verknaðir þeir, sem lýst er í liðum B 7—8, þykja varða við sömu grein, sbr. 20. gr. hegningarlaganna. III. Gegn báðum hinum ákærðu er málið höfðað fyrir að hafa í sameiningu gerzt sek um eftirtalin þjófnaðarbrot, sem varða við 244, gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940: 1. Að fara eitt sinn í apríl eða maí 1971 inn um ólæstar dyr í Vélsmiðjunni Völundi og stela þar dálitlu af sælgæti, öli og gos- drykkjum. 2. Að brjótast, laugardagsnóttina 17. júlí 1971, inn í Vélsmiðj- una Völund og stela þar peningakassa fyrirtækisins með allt að kr. 15.000.00 í peningum, nótubókum og tryggingarbréfi að upp- hæð kr. 100.000.00. Kassann braut ákærði upp heima hjá hinum ákærðu. 3. Að brjótast, sunnudagsnóttina 29. ágúst 1971, inn í hús dán- arbús Ársæls Árnasonar, Strandvegi 80, og brjóta þar upp margar Jæstar dyr. Í húsi þessu er skrifstofa Bátaábyrgðarfélags Vest- mannaeyja. Inn í hana brutust ákærðu, og reyndi ákærði þar að brjóta upp peningaskáp, en án árangurs. Í þessu innbroti stálu ákærðu um kr. 5.000.00 úr tösku Þórarins Jónssonar bókhaldara í skrifstofu hans, sem ákærðu brutu upp. Þess er krafizt, að hin ákærðu verði dæmd til refsingar, skaða- bótagreiðslu og til greiðslu sakarkostnaðar.“ Hin ákærðu eru sakhæf. Ákærði, Einar Þór Kolbeinsson, er fæddur 15. maí 1953 í Vest- mannseyjum og hefur ekki sætt refsingu eða öðrum viðurlögum, svo kunnugt sé. Ákærða, María Óskarsdóttir, er fædd 13. október 1954 á Húsa- vík og hefur ekki sætt refsingu eða öðrum viðurlögum, svo kunn- ugt sé. Verjandi hinna ákærðu gerir þær dómkröfur, að ákærðu verði látin sæta vægustu refsingum, sem lög leyfa, fyrir afbrot sín og verði dómur skilorðsbundinn og hæfileg málsvarnarlaun hans vegna begsia ákærðu svo og þóknun hans fyrir réttargæzlu, með- 3 316 an á gæzluvarðhaldi stóð, ákveðinn í dóminum og greidd af rík- issjóði. Málavextir eru þeir sem hér verður rakið: I. A. Þjófnaðir. 1. Í vorbyrjun 1970 hóf ákærði Einar Þór Kolbeinsson störf hjá Vélsmiðjunni Völundi sem nemi í vélvirkjun. Starf ákærða var fólgið í bátaviðgerðum og bátaþjónustu, en einnig var ákærði stundum sendur í fyrirtæki hér í bæ til viðgerða. Eitt sinn sem oftar var ákærði sendur í bát til viðgerðar, en báturinn var í slipp. Á káetugólfi sá ákærði lyfjakistu bátsins, og fór ákærði að skoða í hana og sá þar pakka með sex morfínsprautum. Á pakkanum voru ritaðar leiðbeiningar á dönsku, er ákærði las. Pakkan fór ákærði síðan með heim til sín, en ákærði bjó þá á Túngötu hér í bæ, og notaði ákærði innihaldið til að sprauta sjálfan sig, eina sprautu á kvöldi. Enginn var við, er ákærði sprautaði sig, og engum sagði hann frá því. Bátur sá, er hér um ræðir, er m/b Öðlingur, og hefur ákærði játað fyrir rétti að hafa tekið úr honum sex morfínsprautur. Þá hefur ákærði einnig játað að hafa tekið merkjabyssu úr þessum sama báti. 2. Fimmtudaginn 30. september 1971 tilkynnti skipstjórinn á m/b Skúla fógeta, að brotizt hefði verið inn í bátinn, lyfjakistan verið brotin upp og tekið úr henni morfínsprautur og ópíumtöflur. Ákærði hefur hjá lögreglu og hér fyrir dómi játað að vera valdur að innbroti þessu. Ákærði sagðist þó aðeins hafa stolið morfíni, en engar ópíumtöflur sagðist hann hafa tekið. Morfínið fór ákærði með heim til sín, en ákærði var þá fluttur að Hólagötu hér í bæ, og sprautaði hann sig þar. 3. Fimmtudaginn 21. október 1971 barst lögreglunni tilkynn- ing um, að brotizt hefði verið inn í m/b Eyjaberg, en báturinn var þá í slipp. Skipstjóri bátsins, er tilkynnti um innbrotið, taldi, að teknar hefðu verið sex morfínsprautur og ópíumpillur. Ákærði hefur játað að hafa framið innbrot þetta, en sagðist aðeins hafa tekið morfín, og verður að leggja þann framburð hans til grundvallar, þar sem öll frekari gögn vantar um, að ákærði hafi stolið ópíumtöflum í innbroti þessu. Samkvæmt því verður að telja, að ákærði hafi aðeins stolið sex morfínspraui- um Í innbroti þessu. 4. Mánudaginn 25. október kom tilkynning til lögreglu um, að farið hefði verið inn í m/b Baldur, þar sem hann lá í slippnum. z Við vettvangsrannsókn kom í ljós, að spennt hafði verið upp 317 hurð að stýrishúsi og síðan farið inn í klefa skipstjóra og rótað bar til í skúffum. Einskis var saknað úr bátnum annars en ljós- kastara, er fannst þó síðar. Ákærði hefur hjá lögreglu og fyrir dómi játað að hafa brotizt inn í bát þennan í fyrrgreint sinn. Hann sagðist aðeins hafa tekið morfín úr bátnum, en ekkert annað. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna innbrots ákærða í bát Þennan, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. 5. Föstudaginn 29. október var tilkynnt, að brotizt hefði verið inn í m/b Ófeig II og stolið þaðan kassa með 6 morfínsprautum. Ákærði hefur hjá lögreglu og hér fyrir dómi viðurkennt að vera valdur að þessu innbroti og viðurkennt að hafa stolið mor- fíni úr bátnum. 6. Mánudaginn 1. nóvember barst lögreglunni tilkynning um innbrot í m/b Kap II. Skipstjóri bátsins taldi, að farið hefði verið í bátinn aðfaranótt sunnudagsins 31. október, en báturinn lá við festar í Friðarhöfn. Skipstjórinn taldi, að stolið hefði verið morfínsprautum úr bátnum. Ákærði hefur hjá lögreglu og hér fyrir dómi viðurkennt inn- brot í bátinn og jafnframt að hafa stolið þaðan morfíni. 7. Þá hefur ákærði játað bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi að hafa brotizt inn í m/b Sjöstjörnuna og brotið þar upp fjórar skúffur og náð þannig í morfínpakkann með sprautunum sex. Ákærði hefur hins vegar algerlega neitað að hafa stolið nokkru öðru úr bátnum. Talið er, að þjófnaður bessi hafi átt sér stað 6. eða 7. nóvem- ber 1971, en lögreglu barst tilkynning um innbrotið 8. nóvember 1971, og taldi skipstjóri bátsins, að stolið hefði verið úr bátnum morfíni og glasi með ópíumtöflum. Þar sem öll frekari gögn vantar um, að ákærði hafi stolið ópíum í innbroti þessu, og með hliðsjón af neitun ákærða sjálfs, verður aðeins talið, að ákærði hafi stolið sex morfínsprautum í innbroti í fyrrgreindan bát. 8. Miðvikudaginn 10. nóvember 1971 tilkynnti Gísli R. Sig- urðsson, útgerðarmaður og eigandi m/b Einis, að brotizt hefði verið í bát hans og stolið þaðan þremur sprautum af morfíni og einnig glasi af ópíumtöflum. Tilkynnandi sagðist hafa vitað, að morfínið og ópíumtöflurnar voru á sínum stað á hádegi daginn áður, en hann sagðist hafa geymt lyf þessi í lokaðri skúffu í klefa skipstjóra, en ekki í meðalahirzlunni, en hann sagði, að sá, er innbrotið framdi, hefði sýnilega verið búinn að leita þar. Ákærði hefur bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi viður- ö18 kennt að vera valdur að innbrotinu í bátinn, og þar segist hann hafa stolið þremur morfínsprautum og glasi með ópíumtöflum. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna innbrots ákærða í bát þennan, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. 9. Úr m/b Sæborgu viðurkenndi ákærði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi að hafa stolið morfíni 11. nóvember 1971. Til þess að ná morfíninu þurfti ákærði að brjóta upp læstar hurðir, en morfínið var geymt í læstum skáp. Ákærði neitaði hins vegar að hafa stolið vasaljósi úr bátnum. Innbrotið var tilkynnt lögreglu. Ákærði er aðeins ákærður fyrir morfínþjófnaði og verður því ekki dæmdur fyrir annað eða meira. 10. Í ákæruskjali er ákærða gefið að sök að hafa stolið mor- fíni úr m/b Sindra, en sagt er í ákæru, að ekki sé víst, hvaða dag það hafi verið. Ákærði hefur hér fyrir dómi viðurkennt að hafa stolið morfíni úr báti þessum, og samkvæmt málsskjölum er sennilegast, að það hafi verið seinni hluta október 1971. 11. Í ákæruskjali er ákærða einnig gefið að sök að hafa farið í m/b Andvara, m/b Haförn, m/b Sæunni, m/b Frigg og m/b Elías Steinsson á haustinu 1971 og stolið 6 morfínsprautum úr hverjum þessara báta. Ákærði hefur bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi viður. kennt að hafa farið í báta þessa og stolið 6 morfínsprautum úr hverjum þeirra. Tími sá, er talið er í ákæru, að þjófnaðir þessir hafi verið framdir á, er rétt tilgreindur. Með eigin játningu ákærða og öðrum gögnum Í máli þessu er sannað, að ákærði hafi gerzt sekur um morfínþjófnaði í framan- greindum bátum, eins og rakið hefur verið í liðum A 1— 12 hér að frarnan, og auk þess stolið glasi með ópíumtöflum úr m/b Eini og merkjabyssu úr m/b Öðlingi. Verknaði ákærða, er hann framdi innbrot þessi, er í ákæruskjali, dags. 21. janúar s.l., rétt lýst og hann þar réttilega heimfærður undir 244. gr. almennra hegningarlaga. 12. Í ákæruskjali er ákærða gefið að sök að hafa farið, senni- lega 29. eða 30. október 1971, í m/b Guðfinn Guðmundsson og stolið úr honum kassa með morfínsprautum. Ákært er fyrir þjófn- að, en til vara talið, að ákærði hafi gert tilraun til morfínþjófn- aðar í báti þessum. Laugardaginn 30. október 1971 tilkynnti Sigurður Óskarsson útgerðarstjóri lögreglunni, að tekinn hefði verið kassi með mor- 319 fínsprautum úr m/b Guðfinni Guðfinnssyni. Útgerðarstjórinn sagði, að farið hefði verið í sjúkrakassann og notaður lykill til að opna hann, en lykilinn sagði tilkynnandi, að hefði verið í ó- læstri skúffu. Ekki hvað hann neitt hafa verið skemmt og ekkert tekið annað en morfín. Báturinn lá við Friðarhafnarbryggju, og var talið sennilegt, að í bátinn hefði verið farið þá um nóttina eða næstu nótt þar á undan. Ákærði hefur bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi viður- kennt að hafa farið í bát þennan í leit að morfíni, en segist hins vegar engu hafa stolið, þar sem hann hafi aðeins leitað eftir mor- fíni, en ekki fundið það. Verknaði ákærða er rétt lýst í ákæruskjali, dags. 21. janúar s.1., þó verður að gera þá athugasemd, að gegn neitun ákærða, og þar sem frekari gögn skortir, verður ákærði ekki talinn hafa tekið morfín úr báti þessum. Brot ákærða telst því tilraun til morfínþjófnaðar og varðar þannig við 244. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. B. Þjófnaðartilraunir. 13. Þriðjudaginn 2. nóvember 1971 tilkynnti skipstjórinn á m/b Hellisey, að brotizt hefði verið inn í bátinn, en hurð á stjórn- klefa hefði verið brotin upp. Lyfjakista bátsins sagði skipstjór- inn, að hefði verið opnuð og rótað til í henni, en ekki saknaði skipstjórinn neins úr kistunni né neins annars úr bátnum. Ákærði hefur bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi játað að hafa brotizi inn í bátinn í leit að morfíni og sagði fyrir dóm- inum, að hann hefði komizt inn í bátinn með þjófalykli, en ekk- ert morfín né neitt annað sagðist ákærði hafa tekið úr bátnum. 14. Laugardaginn 6. nóvember tilkynnti skipstjórinn á m/b Jóni Eiríkssyni, að brotizt hefði verið inn í bátinn þá um nótt- ina. Við vettvangsrannsókn lögreglu kom í ljós, að brotinn hafði verið upp lyfjakista bátsins og rótað í henni. Ekki vissi skipstjór- inn, hvort nokkur lyf hefðu horfið úr kistunni. Ákærði hefur hér fyrir dóminum viðurkennt að hafa brotizt inn í bátinn í fyrrgreint sinn í því skyni að stela morfíni. Ákærði sagðist engu hafa stolið, þar sem ekkert morfín hafi verið þar að finna. 15. Ákærði játaði hjá lögreglu og eins hér fyrir dóminum að hafa farið í m/b Sigurfara aðfararnótt laugardagsins 6. nóvember 1971 í leit að morfíni, en báturinn lá við Friðarhöfn. Ákærði 320 opnaði lyfjakistu bátsins og rótaði til í henni, en fór úr bátnum án þess að taka nokkuð. 16. Fimmtudaginn 11. nóvember tilkynnti vélstjóri á m/b Frá, VE, lögreglunni, að farið hefði verið í bátinn þá um nóttina, en báturinn var í slipp ásamt öðrum bátum. Vélstjórinn sagði, að stýrishúshurðin hefði verið dýrkuð eða opnuð með lykli. Káetu- hurðin sagði vélstjórinn, að hefði verið brotin upp, og sagði hann allt morfín vera horfið úr bátnum. Ákærði hefur játað bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi að hafa farið í bát þennan í þeim tilgangi að finna og taka mor- fín. Ákærði hefur hins vegar algerlega neitað að hafa tekið nokk- urt morfín úr bátnum, þar sem ekkert morfín hafi verið í bátnum. Þar sem öll frekari gögn vantar, er sanni, að ákærði hafi stolið morfíni úr m/b Frá 11. nóvember 1971, verður litið svo á, að ákærði hafi einungis gert tilraun til morfínþjófnaðar, er hann fór í bátinn, en í ákæru er talið, að brot þetta hafi ekki verið full- framið, en réttilega heimfært undir 244. gr., sbr. 20. gr. hegningar- laganna. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna innbrots ákærða í bát þennan, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. 17. Sama dag og lögreglu var tilkynnt um innbrot í m/b Sæ- borgu og m/b Frá sagði skipstjórinn á m/b Metu, að gúmmí- björgunarbátur bátsins hefði verið rifinn upp þá um nóttina, en m/b Meta lá í slipp eins og m/b Sæborg og m/b Frár. Einskis saknaði skipstjórinn úr bátnum, en sagði, að meðalastaukur, er verið hefði í gúmmíbjörgunarbátnum, hefði fundizt og innihald hans hefði verið dreift út um allan bát. Ákærði hefur fyrir dómi viðurkennt að hafa farið í m/b Metu 11. nóvember 1971 og rifið upp gúmmíbjörgunarbátinn, en sagðist engu hafa stolið. 18. Aðfararnótt sunnudagsins 14. nóvember 1971 var lögreglan á varðgæzlu við Vestmannaeyjahöfn. Lögreglan varð þá vör við mann, er fór í m/b Hellisey við Nausthamarsbryggju, er lá þar bundin. Einnig sá lögreglan stúlku, er stóð við símaklefa þar á höfninni. Lögreglan fór þegar um borð í m/b Hellisey og sá þá ákærða, þar sem hann var í stjórnklefa og hafði komizt þar inn með því að opna með þjófalykli. Ákærði var handtekinn þarna á vettvangi, áður en hann náði að stela nokkru, en ákærði sagðist vera í leit að morfíni. Ákærða María var einnig tekin af lög- reglu, en hún hafði staðið á bryggjunni. Ákærði hefur bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi viður- 321 kennt að hafa gert tilraun til morfínþjófnaðar, en ekki náð að stela neinu, þar sem lögreglan handtók hann áður. Hann sagði, að hann hefði beðið ákærðu, Maríu, að koma með sér. 19. Laugarðaginn 30. október var hringt til lögreglunnar og henni tilkynnt, að brotizt hefði verið inn í veiðarfærageymslu m/b Ófeigs við Strandstíg. Við vettvangsrannsókn kom í ljós, að gúmmíbjörgunarbátur hafði verið dreginn út á gólf og blásinn þar upp. Lögreglan taldi, að báturinn hefði verið blásinn upp, til að hægt yrði að komast að lyfjakassanum, en hann hafði verið sprengdur upp og innihaldinu dreift út um allt gólf. Ekki var hægt að sjá, að neitt hefði verið tekið, en farið hafði verið inn í geymsluna með því að skríða inn um opinn glugga, sem var á norðurhliðinni. Ákærði hefur hér fyrir dóminum viðurkennt innbrot þetta. Ákærði sagðist hafa blásið upp gúmmíbjörgunarbátinn til að kom- ast að morfíninu, er hann taldi þar vera, en ekkert fundið og því farið í burt án þess að stela neinu. 20. Laugardaginn 6. nóvember 1971 tilkynnti Gísli R. Sig- urðsson útgerðarmaður lögreglunni, að brotizt hefði verið í veið- arfærageymslu hans við Strandstíg. Við vettvangsrannsókn lög- reglu kom í ljós, að farið hafði verið inn í geymsluna inn um hurð á suðurhlið, en hún hafði verið spennt upp með járni, er þar fannst. Í kassa á gólfinu var gúmmíbjörgunarbáturinn, en á hann hafði verið skorið gat, en bað gerði mögulegt að komast að lyfja- kassa gúmmíbjörgunarbátsins. Innihaldinu var dreift um allt gólf- ið, en ekki var séð, að neitt hefði horfið úr kassanum. Ákærði hefur hér fyrir dóminum viðurkennt að hafa brotizt inn í veiðarfærageymslu m/b Einis í fyrrgreint sinn, en engu sagðist hann hafa stolið. Hann viðurkenndi að hafa skorið á gúmmiíbjörg- unarbátinn og sprengt upp hurðina. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna þessa innbrots, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. Með eigin játningu ákærða og öðrum gögnum í máli þessu bykir sannað, að ákærði hafi gerzt sekur um tilraun til þjófn- aðar á morfíni í bátum og veiðarfærageymslum hér í Vestmanna- eyjum, eins rakið hefur verið í liðum B 13—20 hér að framan. Hegðun ákærða, er hann framdi þessi innbrot, er rétt lýst í ákæruskjali, dags. 21. janúar 1972, og hún þar réttilega heim færð undir 244. gr., sbr. 20. gr. hegningarlaganna. 21 322 II. A. Þjófnaðir. 1. Þriðjudaginn 1. júní 1971 var lögreglunni tilkynnt, að brotizt hefði verið inn í netjaverkstæði Nýju Geirseyrarinnar við Strand- veg. Í vettvangsrannsókn lögreglu segir, að brotin hafi verið upp hurð, er liggi að skrifstofu. Talið var, að farið hefði verið inn í húsið með því að skríða inn um glugga á neðstu hæð hússins. Einskis var saknað annars en peningakassa, og taldi eigandi hans, að í honum hefði verið kr. 2.000.00 til 3.000.00 krónur. Peninga- kassinn fannst síðan í húsinu, og sást þá, að hann hafði verið spenntur upp og var tómur. Ákærði hefur hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi viðurkennt að vera valdur að innbroti þessu. Ákærði segist hafa farið inn um opinn glugga á bakhlið hússins og hafi hann sprengt upp peningakassann með járni, er hann hafi fundið í húsinu, og tek- ið það, er í honum var, en það hafi verið gamlir peningaseðlar. Ákærði hefur auk þess viðurkennt hjá lögreglu að hafa tekið minnispening og danskan 10 kr. gullpening í innbroti í Nýju Geirseyrina, en mundi ekki, hvort heldur það var, er hann fór í fyrra eða seinna skiptið þangað, en ákærði fór í þetta sama hús stuttu síðar, eins og rakið verður hér á eftir. Af málsgögnum verður eigi annað ályktað en ákærði hafi stolið minnispeningnum og 10 kr. gullpeningnum í þessu innbroti, en ákærða hætti annars til við rannsókn málsins að rugla saman fyrra innbrotinu við hið síðara. Með eigin játningu ákærða og öðrum gögnum í máli þessu þykir nægilega sannað, að ákærði hafi þriðjudagsnóttina 1. júní 1971 brotizt inn í húsakynni netjaverkstæðisins Nýju Geirseyrar- innar og stolið þar úr peningakassa, sem hann sprengdi upp, nokkru af gömlum peningaseðlum, sem hann seldi fyrir kr. 5.000.00, og auk þess minnispeningi og 10 kr. gullpeningi, dönskum. Hegðun ákærða er, eins og hér hefur verið rakið, réttilega lýst í ákæruskjali, dags. 21. janúar s.l. og hún þar réttilega heim- færð undir 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 2. Stuttu síðar, eða 18. júní 1971, var lögreglunni aftur til- kynnt um innbrot í húsakynni sama netjaverkstæðis. Nú höfðu verið sprengdar upp níu millihurðir og við það notað járn. Einsk- is var saknað, en sýnilegt var, að reynt hafði verið að opna pen- ingaskáp, en það ekki tekizt. Vinnupallar stóðu við húsið, og nokkrir gluggar stóðu opnir, þar sem í þá vantaði rúður. Ákærði hefur hjá lögreglu og eins hér fyrir dóminum viður- kennt að vera valdur að þessu innbroti. Ákærði skreið inn um 323 sama glugga og hann hafði farið inn um í fyrra skiptið. Ákærði braut upp hurðirnar með járni, er hann fann í húsinu, og dró nú fram peningaskápinn og reyndi að opna hann, en tókst ekki. Ákærði stal línubyssu, er var þarna í húsinu, en engu öðru. Með eigin játningu ákærða og öðrum gögnum í máli þessu, þykir sannað, að ákærði hafi föstudagsnóttina 18. júní 1971 brot- izt inn í húsakynni netjaverkstæðis Nýju Geirseyrarinnar og stolið línubyssu. Peningaskáp fyrirtækisins reyndi ákærði einnig að opna, en án árangurs. Hegðun ákærða er, eins og hér hefur verið rakið, réttilega lýst í ákæruskjali, dagsettu 21. janúar s.l., og þar réttilega heimfærð undir 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna þessa innbrots ákæ erða, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. 3. Sunnudaginn 22. ágúst 1971 var hringt á lögreglustöðina og tilkynnt um innbrot í byggingaverzlun Ársæls Á. Sveinssonar. Í vettvangsrannsókn lögreglu segir, að sprengd hafi verið upp úti- dyrahurð, en tekið var fram, að lás á hurðinni hafi verið ótraust- ur. Þá segir einnig, að brotin hafi verið rúða í millihurð og þannig verið komizt að smekklás. Lyklar er héngu þar inni, er festir voru á merkispjöld, og voru nú nokkrir af þeim horfnir, en spjöldin skil- in eftir. Einskis var saknað annars en lyklanna. Ákærði hefur hjá lögreglunni og hér fyrir dóminum játað að vera valdur að innbroti þessu. Ákærði sprengdi upp útiðyrahurð- ina með kúbeini, er hann hafði meðferðis að heiman. Rúðuna í millihurðinni braut ákærði með hnefanum. Þarna inn leitaði á- kærði að peningum, en fann enga, og fór ákærði úr húsinu án þess að taka neitt nema nokkra lykla, sem ákærði fleygði síðar. Með eigin játningu ákærða, sem er í samræmi við önnur gögn í máli þessu, er sannað, að ákærði hafi brotizt í Þjófnaðarskyni sunnudagsnóttina 22. ágúst 1971 inn í byggingavöruverzlun Ársæls Sveinssonar og leitað að peningum, en enga fundið og því ekkert tekið annað en lykla, er hann síðan fleygði. Hegðun ákærða er í ákæruskjali, dagsettu 21. janúar s.l, rétt lýst, en þar sem ekki kemur glöggt fram, hvort lyklar þeir, er ákærði tók, voru einhvers virði, þykir verða að telja brot ákærða tilraun til þjófnaðar, og verður þá hegðun ákærða heimfærð und- ir 244. gr, sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna þessa innbrots ákærða, eins og rakið verður sérstaklega hér á ettir. 4. Mánudaginn 23. ágúst var lögreglunni tilkynnt um innbrot ö24 í timbursölu Kaupfélags Vestmannaeyja. Við vettvangsrannsókn kom í ljós, að útihurðin hafði verið sprengd upp, og töldu lög- reglumenn, að það hefði verið gert með kúbeini. Alltraustbyggö læst járnhurð, alúmíníumklædd, hafði verið spennt upp, og úr pen- ingakassa, er þarna var, höfðu verið teknir peningar að upphæð 8 til 10 þúsund krónur, að því er talið var, en ávísanir að upphæð kr. 35 þúsund voru skildar eftir. Ekki var séð, að annað hefði verið tekið eða skemmt, en tæki þau, er notuð voru við innbrotið, fundust ekki. Ákærði hefur hjá lögreglu og eins hér fyrir dóminum viður- kennt að vera valdur að innbroti þessu. Ákærði sprengdi útihurð með kúbeini og einnig alúmíníumklæddu járnhurðina og kom síðan auga á peningakassa, og stóð lykillinn í kassanum. Ákærði stal 10 þúsund krónum úr kassanum, en skildi ávísanir, er þar voru einnig, eftir. Með eigin játningu ákærða, sem er Í samræmi við önnur gögn í máli þessu þykir sannað, að ákærði hafi sunnudagsnóttina 22. ágúst 1971 brotizt inn í timbursölu Kaupfélags Vestmannaeyja með því að spenna með kúbeini upp læstar dyr og stela þar inni úr peningakassa kr. 10.000.00 í peningum, en lykillinn stóð í pen- ingakassanum, er ákærði kom að honum. Hegðun ákærða er í ákæruskjali, dags. 21. janúar s.l, rétt lýst og hún þar réttilega heimfærð undir 244. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna þessa innbrots ákærða, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. 5. Laugardaginn 4. september var lögreglunni tilkynnt, að brotizt hefði verið inn í skipaafgreiðslu Herjólfs við Básaskers- bryggju. Við rannsókn á vettvangi kom m. a. í ljós, að hurð að skrifstofu forstöðumanns hafði verið spennt upp og peningaskáp- ur, er þar var, brotinn upp. Í peningaskápnum voru minni kassar. Tvo þeirra var hægt að opna, en einn þurfti ákærði að brjóta upp. Forstöðumaður skipaafgreiðslunnar, Sigurgeir Sigurjónsson, taldi, að kr. 50 til 60.000.00 hefðu horfið úr peningakassanum, en taldi sig ekki geta gefið nákvæmari tölu um upphæðina, fyrr en hann hefði kannað öll skjöl nánar, en ávísanir, er einnig voru í peningaskápnum, hafði ekki verið hreyft við. Forstöðumaðurinn telur, að um kr. 53.000.00 hafi horfið úr pen- ingaskápnum, en segir, að ekki sé unnt að sannreyna fjárhæðina með ýtrustu vissu, en segir, að aðeins geti verið nokkurra króna mismunur á þessari fjárhæð og þeirri, er stolið var, á annan 325 nvorn veginn. Ákærði hefur frá upphafi neitað að hafa tekið eins háa upphæð eins og forstöðumaðurinn telur, að hafi horfið, en hefur hins vegar viðurkennt að hafa brotizt inn í skipaaf- greiðsluna í fyrrgreint sinn. Í fyrstu viðurkenndi hann að hafa stolið 25 til 30 þúsund krónum, en í síðasta réttarhaldi sagðist ákærði hafa tekið kr. 33 þúsund í þessu innbroti, hvorki meira né minna. Ákærða María, er taldi fjárhæðina, er ákærði kom heim úr innbrotinu, með ákærða sjálfum, taldi, að um 30 þús- und krónur hafi verið að ræða. Forstöðumanninum hefur verið bent á, að ákærði hafi neitað að hafa tekið eins háa upphæð eins og hann taldi, að hefði horfið, og henn hefur verið beðinn að koma með frekari gögn, er sýndu, hvaða fjárhæð hafi horfið úr peningakössunum. Forstóðumaðurinn benti þá á, að hann hefði sagt yfirheyrður af lögreglu stuttu eftir innbrotið, að rúmar 50. 000.00 krónur hefðu verið í kössunum auk ávísana, er ákærði hefði ekki tekið, en af því sagðist forstöðumaðurinn sjálfur hafa átt kr. 31.700.00. Þar sem ekki eru fyrir hendi gögn, er sanni, að ákærði hafi tekið hærri fjárhæð en hann hefur sjálfur viðurkennt, verður lit- ið svo á, að ákærði hafi stolið kr. 33.000.00 í þessu innbroti, og var það að nokkru eign fyrirtækisins, en að nokkru forstöðumanns þess, Sigurgeirs Sigurjónssonar. Eins og fyrr greinir, hefur ákærði viðurkennt bæði hjá lög- reglu og eins hér fyrir dóminum að hafa brotizt inn í skipaaf- greiðsluna í fyrrgreint sinn. Ákærði, er lengi hafði ráðgert að brjótast bar inn og þekkti þar vel til staðhátta, fór niður um op á baki austast á byggingunni, og þannig komst ákærði niður í vöru- seymslu afgreiðslunnar, en áður þurfti hann að sprengja upp hurð, og gerði hann það með klaufjárni er hann hafði meðferð- is að heiman. Rafmagnslyftu, er þarna var, notaði ákærði og komst Þannig niður á næstu hæðir og að skrifstofu forstöðumanns, en Þurfti þó áður að sprengja upp eina hurð til viðbótar. Ákærði komst nú að peningaskápnum, og tók það hann eina klukkustund að sprengja hann upp. Ákærði notaði hanska við innbrot betta. Með eigin játningu ákærða og öðrum gögnum í máli þessu þyk- ir nægilega sannað, að ákærði hafi laugarðagsnóttina 4. septem- ber 1971 brotizt inn í skipaafgreiðslu Herjólfs á Básaskersbryggju og brotið þar upp peningaskáp og peningakassa og stolið þar kr. 33.000.00, er að nokkru var eign fyrirtækisins, en að nokkru for- stöðumanns þess, Sigurgeirs Sigurjónssonar. Hegðun ákærða er í ákæruskjali, dags. 21. janúar s.l., rétt lýst 326 að öðru leyti en því, að ekki verður fallizt á, að ákærði hafi tek- ið hærri fjárhæð en að framan greinir í þessu innbroti. Ákærði hefur gerzt brotlegur við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940 með þessu innbroti, en í ákæruskjali var hegðun ákærða rétti- lega heimfærð undir þetta hegningarlagaákvæði. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna þessa innbrots ákærða, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. 6. Sunnudaginn 24. október var lögreglunni tilkynnt, að brot- izt hefði verið inn í skrifstofu Bátaábyrgðarfélags Vestmannaeyja við Strandveg 80. Ákærði hefur bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dóminum við- urkennt að vera valdur að innbroti þessu. Ákærði fór inn í hús- ið með því að brjóta rúðu á norðurhlið hússins og komst inn á smíðastofu. Þar fann ákærði stórt klaufjárn og hamar, og notaði ákærði síðan verkfæri þessi til að brjóta upp skrifstofuhurðina og tók síðan til við að opna peningaskáp fyrirtækisins, er var læstur. Ákærða gekk erfiðlega að opna skápinn, en tókst það að lokum og tók úr honum kr. 11.500.00, en skildi eftir ávísanir, er þar voru einnig. Með eigin játningu ákærða og öðrum gögnum í máli þessu þyk- ir sannað, að ákærði hafi laugardaginn 23. október 1971 brotizt inn í húsið Strandveg 80 og þar inn á skrifstofu Bátaábyrgðar- félags Vestmannaeyja, stolið kr. 11.500.00 úr peningaskáp, er hann braut upp, og þannig gerzt brotlegur við 244. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940. Lýsing á hegðun ákærða og heimfærsla undir lagagrein er hvort tveggja rétt í ákæruskjali, dags. 21. janúar s.l. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna innbrots þessa, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. B. Þjófnaðartilraunir. 7. Sunnudaginn 23. ágúst 1970 var lögreglunni tilkynnt um innbrot í skrifstofur Olíusamlags Vestmannaeyja. Samkvæmt skýrslum lögreglunnar hafði verið brotin rúða í austasta glugga á norðurhlið byggingarinnar. Hurð, er lá að skrifstofu, hafði verið sprengd upp, og við það hafði læsing hurðarinnar skemmzt. Þá segir einnig, að reynt hafi verið að opna læstan peningaskáp, en skrúfjárn, er talið var, að notað hefði verið við þá tilraun, lá hjá peningaskápnum. Forstjóri Olíusamlagsins taldi, að engu hefði verið stolið. ð27 Ákærði hefur játað hjá lögreglu og eins hér fyrir dóminum að vera valdur að innbroti þessu. Ákærði sagðist hafa brotið fyrr- greinda rúðu og síðan skriðið inn í húsið. Ákærði sagðist hafa reynt að opna peningaskápinn með því að skrúfa af honum hald- ið, en sagðist ekki hafa tekizt það og því farið burt án þess að stela nokkru. Ákærði sagði, að hann hefði skemmt eina hurð í húsinu með því að sprengja hana upp. Með eigin játningu ákærða og öðrum gögnum í máli þessu þykir nægilega sannað, að ákærði hafi sunnudagsnóttina 23. ágúst 1970 brotizt inn í skrifstofu Olíusamlags Vestmannaeyja, en þar inni reyndi ákærði árangurslaust að sprengja upp pen- ingaskáp, en fór síðan af vettvangi án þess að stela neinu. Með verknaði þessum hefur ákærði gerzt sekur við 244. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, eins og réttilega er til- greint í ákæruskjali, dags. 21. janúar s.l., og þar er þessum verkn- aði ákærða rétt lýst. 8. Miðvikudaginn 10. nóvember 1971 barzt lögreglunni til- kynning frá Apóteki Vestmannaeyja um, að brotizt hefði verið inn Í geymslu, sem er áföst við húsið að norðanverðu. Í rannsókn lögreglu á vettvangi kom í ljós, að brotin hafði verið hurð, líklega með klaufjárni eða öðru slíku járni, að því er lögreglumenn töldu. Einnig hafði verið reynt að brjóta upp aðra hurð á sama stað. For- stöðumenn apóteksins töldu, að engu hefði verið stolið. Ákærði hefur bæði hjá lögreglu og eins hér fyrir dómi viður- kennt að vera valdur að innbroti þessu. Ákærði sagði, að hann hefði farið inn í geymsluna með því að skorða skrúfjárn milli stafs og hurðar og síðan hefði hann ýtt á læsingarjárnið. Ákærði sagðist hafa farið þarna inn til að komast yfir peninga og morfín, en sagðist ekkert hafa tekið og farið sömu leið út og hann hefði komið. Með eigin játingu ákærða og öðrum gögnum í máli þessu þykir sannað, að ákærði hafi miðvikudagsnóttina 10. nóvember 1971 brotizt í þjófnaðarskyni inn í bakhús Apóteks Vestmannaeyja í leit að peningum og morfíni, en ákærði fór af vettvangi án þess að stela neinu. Með verknaði þessum hefur ákærði gerzt sekur við 244. gr. sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en verknaði ákærða er í ákæruskjali, dags. 21. janúar 1971, rétti- lega lýst og hann þar réttilega heimfærður undir þetta hegning- arlagaákvæði. Il1. Þjófnaðarbrot, er ákærði og ákærða frömdu í sameiningu. 328 Ákærða María hefur játað að hafa farið með meðákærða Ein- ari í innbrot. Ákærða sagði, að hún hefði farið með honum í tvö skipti í Vélsmiðjuna Völund. Ákærða sagði, að þau hefðu farið í fyrra skiptið inn um ólæsta hurð á norðurhlið hússins. Ákærða sagði, að þau hefðu komizt inn í verzlunarhúsnæðið og tekið þar fjórar gosdrykkjaflöskur og nokkur súkkulaðistykki, en farið síðan úr húsinu sömu leið og þau komu. Ákærða sagðist hafa haldið á tösku, en meðákærði tekið gosið og sælgætið. Framburður meðákærða er mjög á sama veg, en hann hefur einnig játað hjá lögreglu og hér fyrir dóminum að vera valdur að þessu innbroti með ákærðu. Ákærði segist ekki muna, hvort hann hafi beðið meðákærðu að koma með sér í þetta innbrot. Ákærði sagði, að þau hefðu ekki tekið annað en dálítið af sæl- sæti og öli. Innbrot þetta var ekki tilkynnt lögreglu, og ekki hefur komið fram skaðabótakrafa vegna þess. Með eigin játningu ákærðu þykir nægilega sannað, að ákærðu hafi í apríl eða maí 1971 farið saman í Vélsmiðjuna Völund og stolið þar dálitlu af sælgæti, öli og gosdrykkjum. Verknaði ákærðu er rétt lýst í ákæruskjali, dags. 21. janúar s.l, og með honum eru þau réttilega talin hafa brotið gegn 244. gr. almennra hegningarlaga. 2. Ákærðu fóru aftur saman í Vélsmiðjuna Völund laugar- dagsnóttina 17. júlí 1971, en innbrotið var tilkynnt lögreglu strax um morguninn. Ákærðu, sem bæði hafa játað hjá lögreglu og hér fyrir dómin- um að hafa farið í húsið í fyrrgreint sinn, komust inn í húsið með því að brjóta rúðu á norðurhlið hússins. Ákærði braut rúð- una með hnefanum, en meðákærða hélt jakka hans fyrir rúðunni, áður en ákærði sló hnefanum í hana. Ákærði teygði sig síðan inn um rúðuopið og opnaði hurðina. Ákærði vissi af klaufjárni Í smiðj- unni, og braut ákærði með því hurð, og komust þau þannig inn í verzlunina og að peningakassa, er þau fluttu með sér heim, og þar var kassinn sprengður upp, og sögðust ákærðu hafa tekið kr. 5.000.00 úr kassanum. Peningunum eyddu ákærðu sameiginlega, en ákærða María fór að fyrirlagi meðákærða með peningakassann þá sömu nótt aftur að vélsmiðjunni, og höfðu þau þá tekið fyrr- greindar 5.000.00 krónur úr kassanum, en ekki hreyft við skjöl- um og reikningum, er einnig voru í kassanum. Ákærði taldi þó, er hann var yfirheyrður af lögreglu, að hann og meðákærða hefðu 329 stolið tæplega 6.000.00 krónum úr kassanum í fyrrgreint sinn, bæði seðlum og smámynt. Meðákærða María taldi, að þau hefðu stolið 5 til 6 þúsund krónum úr peningakassanum. Vitnið Gunnlaugur Axelsson forstjóri, fæddur 31. janúar 1940, til heimilis að Kirkjuvegi 67, Vestmannaeyjum, taldi, að 15.000.00 krónur hefðu horfið úr kassanum, 13.000.00 krónur í seðlum og 2.000.00 krónur í skiptimynt. Er vitninu bent á, að er það hafi tilkynnt lögreglu um innbrotið, hafi það sagt, að krónur 5.000.00 hefðu verið í kassanum auk nótubókar og tryggingarbréfs að upp- hæð kr. 100.000.00, þá sagðist það ekki geta skýrt það ósamræmi, er kæmi fram. Vitnið sagði, að í fyrstu hefði peningakassinn ekki fundizt þrátt fyrir leit starfsmanna og lögreglu, en er peningakass- inn hefði síðar fundizt, hefði þótt viðeigandi að greiða finnanda kr. 10.000.00 í fundarlaun, þar sem tryggingarbréfið og nótubæk- urnar komust þá til skila. Þar sem ekki hefur verið rennt sérstökum stoðum undir það, að ákærðu hafi stolið kr. 15.000.00 úr peningakassanum í fyrrgreint sinn, verður að líta svo á, að ákærðu hafi ekki stolið hærri upp- hæð úr kassanum en þau sjálf hafa viðurkennt, en þeim bar sam- an um við rannsókn málsins, að þau hefðu tekið kr. 6.000.00 úr honum. Varðandi töku á nótubókum og tryggingarbréfi að fjár- hæð kr. 100.000.00 verður ekki fallizt á, að um fullframið þjófn- aðarbrot hafi verið að ræða, þar sem viðurkennt er, að ákærðu fóru aftur með peningakassann að vélsmiðjunni með tryggingar- bréfinu og nótubókunum í, og komust þau þannig til skila til réttra eigenda nokkru síðar. Með eigin játningu ákærðu og öðrum gögnum í máli þessu þykir nægilega sannað, að ákærðu hafi brotizt laugarðagsnóttina 17. júlí 1971 inn í Vélsmiðjuna Völund og stolið þar kr. 6.000.00 úr peningakassa fyrirtækisins, er þau fóru með heim til sín og sprengdu peningakassann þar upp. Ákærða María fór síðan að fyrirlagi ákærða með kassann aftur að vélsmiðjunni, og höfðu þau ákærðu þá ekki hreyft við tryggingarbréfi að fjárhæð kr. 100.000.00 og nótubókum, er einnig voru í peningakassanum, og komst þetta hvort tveggja til skila til réttra eigenda. Ákærðu voru þannig ekki búin að fullfremja þjófnaðarbrot, að því er varðar töku á nótubókum og tryggingarbréfi að fjárhæð kr. 100.000.00. Með töku sinni á krónum 6.000.00 úr peningakassa Vélsmiðj- unnar Völundar hafa ákærðu gerzt brotleg við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en að öðru leyti er hér ekki um full- framið þjófnaðarbrot að ræða. 330 Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna þessa þjófnaðar ákærðu, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. 3. Sunnudaginn 29. ágúst 1971 var lögreglunni tilkynnt um innbrot í skrifstofur hússins Strandvegar 80. Ákærðu hafa bæði játað hjá lögreglu og eins hér fyrir dóminum að hafa framið innbrot þetta í sameiningu. Ákærði sagði, að hann teldi, að hann hefði ekki lagt hart að meðákærðu að koma með sér í þetta innbrot. Ákærði sagði, að venjulegast hafi hann verið búinn að ákveða það fyrirfram, í hvaða fyrirtæki hann ætlaði að brjótast inn í. Ákærði sagði, að þau hefðu haft kúbeinið með sér að heiman. Ákærði braut upp hurð á norð- urhlið hússins, og stóð meðákærða þá við hlið hans. Ákærðu fóru síðan inn á verkstæði, sem er á neðstu hæð hússins, og á efri hæð hússins braut ákærði hverja einustu hurð, er varð á vegi hans, en tvær hurðir á miðhæð. Ákærði reyndi nú við peninga- skáp á skrifstofu Bátaábyrgðarfélags Vestmannaeyja, og dæld- aði hann eitt horn á honum, en tókst ekki að opna hann. Ákærði sagði, að það eina, sem þau ákærðu tóku í þessu innbroti, hafi verið kr. 5.000.00 úr tösku Þórarins Jónssonar bókhaldara. Meðákærða María sagði, að hún hefði haldið á vasaljósi, á með- an Einar braut upp hurðina, og sagði hún, að þau hefðu tekið fjögur til fimm þúsund úr skjalatösku, er verið hafi þar inni. Með eigin játningu ákærðu og öðrum gögnum í máli þessu þykir sannað, að ákærðu hafi sunnudagsnóttina 29. ágúst 1971 brotizt inn í hús dánarbús Ársæls Sveinssonar að Strandvegi 80. Inni á skrifstofu Bátaábyrgðarfélags Vestmannaeyja reyndi á- kærði að brjóta upp peningaskáp, en án árangurs. Í þessu inn- broti stálu ákærðu um kr. 5.000.00 úr tösku Þórarins Jónssonar bókhaldara. Með verknaði þessum hafa ákærðu gerzt sek um brot gegn 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en í ákæru- skjali, dags. 21. janúar s.l, er verknaði ákærðu nákvæmlega lýst og hann þar réttilega heimfærður undir þetta hegningarlaga- ákvæði. Skaðabótakrafa hefur komið fram vegna þessa innbrots ákærðu, eins og rakið verður sérstaklega hér á eftir. Framangreind þjófnaðarbrot í II og III hefur ákærði játað að hafa framið í auðgunarskyni með þeim ásetningi að komast yfir peninga. IV. Refsing ákærðu þykir með hliðsjón af framangreindri hegn- öðl ingarlagagrein, hinum fjölmörgu þjófnaðarbrotum og tilraunum til þeirra, hins yfigripsmikla tjóns, er þeim var samfara, aldri þeirra og alls framferðis hæfilega ákveðin þannig: Ákærði, Einar Þór Kolbeinsson, sæti fangelsi í 18 mánuði. Á- kærði Einar sat í gæzluvarðhaldi frá 14. nóvember til 21. nóvem- ber, meðan á rannsókn á máli hans stóð. Í samræmi við 76. gr. almennra hegningarlaga skal sá tími koma í stað refsingar og því til frádráttar refsingu ákærða. Ákærða María Óskarsdóttir skal sæta fangelsi í 3 mánuði. Fulln- ustu refsingar þykir þó mega fresta, og skal hún niður falla að 3 árum liðnum, verði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningar- laga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955, haldið. Ákærða María sat í gæzluvarðhaldi frá 15. nóvember til 21. nóvember, meðan á rannsókn á máli hennar stóð. Í samræmi við 76. gr. almennra hegningarlaga skal sá tími koma í stað refsingar og því til frádráttar refsingu ákærðu. Eftirtaldir aðiljar hafa gert kröfu til skaðabóta á hendur ákærða Einari Þór Kolbeinssyni: a. Vélsmiðjan Völundur h/f. Krafan sundurliðast þannig: „li. Peningar, sem stolið var, ca. .... kr.15.000.00 . Eyðilegging á peningakassa ca. .. — 3.000.00 3. Viðgerð á hurð og rúðu .......... — 1.500.00 Samtals kr. 19.500.00 4. Enn fremur förum vér fram á að fá greiddan fundarlaunakostnað, sem vér greiddum Jóni Magnússyni sem fundarlaun fyrir peningakassann, þar sem í honum voru nótubækur og á- ríðandi skjöl ..........0.000.000... kr. 10.000.00 Samtals kr. 29.500.00% Ákærði hefur talið, að fundarlaunakrafa sé honum óviðkom- andi og peningakrafan, liður 1, of há, en að öðru leyti samþykkt kröfu þessa. 332 Ljóst er, að ákærða ber að greiða allt það fjártjón, sem telja má sennilega afleiðingu verknaðar hans. Að því er lið 1 varðar, er komið fram hér að framan, að gögn málsins gefa á engan hátt til kynna, að ákærði hafi tekið hærri fjárhæð en kr. 6.000.00 úr peningakassanum, og samkvæmt því þykir mega taka til greina kröfu um bætur vegna þjófnaðar á peningum með kr. 6.000.00. Að því er síðasta lið kröfunnar varðar um bætur fyrir greidd- an fundarlaunakostnað, þykir mega taka hann til greina með kr. 5.000.00 með hliðsjón af því, að hann hefur verið skýrður að nokkru leyti, en þó ekki fyllilega. Kröfuna þykir mega taka til greina að öðru leyti, enda verið samþykkt af ákærða. Ber því að dæma ákærða til að greiða Vélsmiðjunni Völundi h/f skaðabætur kr. 15.500.00. b. Hafnarsjóður Vestmannaeyja. Krafan sundurliðast þannig: „1. Viðgerð á hurð .................. kr. 1.474.00 2. Andvirði peningaskáps ............ — 80.000.00 3. Andvirði lítils peningakassa ...... — 955.00 4. Peningar, sem stolið var .......... — 53.000.00 Samtals kr. 115.429.00 Athugasemdir: Liður 1. Þessi krafa er samkvæmt viðgerðarreikningi. — 2. Þótt viðgerð hafi verið framkvæmd á þeim peninga- skáp, sem brotinn var upp í innbrotinu, þá er einsýnt, að honum verði ekki treystandi framar. Er því talið ó- hjákvæmilegt að kaupa nýjan skáp. Því er hér sett fram krafa um greiðslu andvirðis nýs peningaskáps að svip- aðri stærð og gerð og sá, er brotinn var upp. 3. Þarfnast ekki skýringar. — 4. Ekki er hægt að sannreyna þessa fjárhæð með ýtrustu vissu, en óhugsandi er, að á þessari fjárhæð og þeirri, er stolið var, sé nema nokkurra kr. mismunur á annan hvorn veginn.“ 333 Þess skal getið, að hin umkrafða peningafjárhæð var að hluta eign skipaafgreiðslunnar, en að hluta eign forstöðumanns hennar, Sigurgeirs Sigurjónssonar, segir þar einnig. Er skaðabótakrafan var borin undir ákærða, gerði hann athuga- semdir við 2. og 4. lið, en samþykkti lið 1 og 3. Varðandi 4. lið taldi hann, að sú upphæð væri of há, því hann hefði ekki tekið svo mikla peninga, er hann brautzt inn í skipaafgreiðsluna. Þá hefur verjandi ákærða bent á, að liður 2 sé órökstuddur og vanti m. a. öll gögn, er geri fjárhæð þess liðs sennilega. Er umboðsmönnum kröfuhafa var bent á framangreind mót- mæli ákærða við kröfugerðinni, óskuðu þeir eftir að fá að breyta 2. lið hennar, þar sem krafan hafi í upphafi verið reist á því, að vonlaust mætti telja, að nokkru sinni væri unnt að gera þannig við peningaskáp þann, er brotinn var í umrætt sinn. Þar sem hins vegar væri komið í ljós, að viðgerð sú, er framkvæmd var á skápn- um, hefði tekizt einstaklega vel, þannig að talið væri, að nota mætti hann áfram, þá óskuðu þeir eftir að fá að breyta 2. lið kröfunnar þannig, að ákærði yrði í staðinn látinn greiða kr. 9. 346.50 vegna greiðslu kostnaðar viðgerðar á gamla skápnum. Með þessari breytingu á kröfugerðinni fylgdu allir reikningar varð- andi viðgerðina á peningaskápnum, og hafði hún verið greidd af bótakrefjendum. Lið 4 í kröfugerðinni töldu þeir sig ekki geta skýrt nánar né gert breytingar á til lækkunar. Liður 2 með áorðinni breytingu virðist sanngjarn, enda er nú gerð fullnægjandi grein fyrir honum. Varðandi 4. lið kröfugerð- arinnar verður ekki séð af málsgögnum, að ákærði hafi tekið hærri fjárhæð en kr. 33.000.00, eins og rakið er nánar í II A 5 hér að framan. Aðrir liðir kröfunnar hafa verið samþykktir af ákærða, enda er þar ekki farið fram á annað eða meira tjón en bótakrefjandi varð fyrir af hendi ákærða. Ber því að dæma ákærða til að greiða Hafnarsjóði Vestmanna- eyja kr. 44.775.50 í skaðabætur. c. Gísli R. Sigurðsson vegna m/b Einis, VE 180, og veiðarfærageymslu Gísla R. Sigurðssonar, Strandvegi 85. Krafan sundurliðast þannig: „1. Skemmdir á lyfjakistu ............ kr. 5.000.00 2. Taka lyfja ........0.0.. 00. — 5.000.00 ððd 3. Skemmdir á skúffulæsingu ogskúffu kr. 2.000.00 Samtals kr. 12.000.00 Tekið skal fram eftirfarandi: 1. Samkvæmt áætluðum viðgerðarkostnaði, en ný lyfjakista mun kosta um kr. 10— 12.000.00. 2. Samkvæmt áætlun um endurnýjun vegna skemmda, umróts og lyfjatöku. Samkvæmt áætluðum viðgerðarkostnaði. Jafnframt fer ég fram á, að Einar Þór Kolbeinsson verði látinn greiða bætur vegna innbrots í veiðarfærageymslu mína við Strand- veg 85. Kröfugerðin er þessi: CA 1. Nýr 10 manna gúmmíbjörgunarbátur kr. 80.000.00 2. Brot á hurð og læsingu .......... — 2.000.00 Samtals kr. 82.000.00 Tekið skal fram, að Einar Þór gjöreyðilagði gúmmíbjörgunar- bátinn með því að skera hann þannig í sundur, að hann er talinn óviðgerðarhæfur og ónýtur sem björgunartæki. 2. Þarfnast ekki skýringar. Samtals verður því bótakrafa mín á hendur Einari Þór Kol- beinssyni kr. 12.000.00 82.000.00, samtals kr. 94.000.00.“ Ákærði hefur samþykkt bótakröfuna, og þar sem ekki virðist vera farið fram á annað eða meira tjón en bótakrefjandi varð fyrir af hendi ákærða, þykir mega taka hana að öllu leyti til greina. Ber því ákærða að greiða Gísla R. Sigurðssyni vegna m/b Einis og veiðarfærageymslu Gísla R. Sigurðssonar kr. 94.000.00 í skaða- bætur. d. Lárus Á. Ársælsson vegna dánarbús Ársæls Sveinssonar. Kröfugerðin er þessi: „A. Vegna innbrots í byggingavöruverzlunina Strandvegi 77. 1. Skemmdir á hurðum ............000000... kr. 1.500.00 B. Vegna innbrots í skrifstofur og smíðaverk- stæði að Strandvegi 80. 335 1. Skemmdir á 9 hurðum og dyraumbúnaði .. kr. 13.500.00 C. Vegna innbrots að Strandvegi 80 laugard. 23. október. 1. Skemmd á hurð, dyraumbúnaði og rúðubrot —- 2.000.00 Varðandi B. 1. viljum vér taka eftirfarandi fram. Eins og Einar hefur sjálfur viðurkennt, braut hann upp 9 hurðir á skrifstofu og smíðaverkstæði voru. Hurðir þessar ásamt dyraumbúnaði öll- um er illa skemmt, sumt algjörlega ónýtt. Bráðabirgðaviðgerð hefur farið fram, og fullnaðarviðgerð er væntanleg. Hurðir þess- ar eru sléttar krossviðarhurðir, og er óhjákvæmilegt að mála þær, enda var þannig frá þeim gengið, er Einar Þór gekk að þeim í fyrrgreindu innbroti. Áætlaður viðgerðarkostnaður á hverja hurð er ca. kr. 1.500.00. Kröfugerð okkar verður því samtals kr. 17.000.00,“ segir þar að lokum. Ákærði hefur samþykkt kröfugerð þessa algerlega, og með hlið- sjón af sakargögnum, sbr. og liði II A, III 3 og II A 6 hér að framan, þykir mega taka hana að fullu til greina, enda er ekki farið fram á annað eða meira tjón en bótakrefjandi varð fyrir af hendi ákærða. Ber því ákærða að greiða Lárusi Á. Ársælssyni vegna dánarbús Ársæls Sveinssonar kr. 17.000.00 í skaðabætur. e. Timbursala Kaupfélags Vestmannaeyja. Kröfugerðin er þessi: 1. Peningar ...........0..000..0 0... kr. 10.000.00 2. Skemmdir á hurðum .............. — 5.000.00 .„ Samtals kr. 15.000.00 Liður 1. Þarfnast ekki skýringar, enda hefur kærði Einar játað hann sem réttan. Liður 2. Viðgerðarkostnaður á útidyrahurð og alúmíníumsleginni hurð í eldvarinni geymslu.“ Ákærði hefur samþykkt kröfugerð þessa, og með hliðsjón af sakargögnum, sbr. lið II A 4 hér að framan, þykir mega taka hana að öllu leyti til greina, enda er ekki farið fram á annað eða meira tjón en bótakrefjandi varð fyrir af hendi ákærða. 336 Ber því ákærða að greiða timbursölu Kaupfélags Vestmanna- eyja kr. 15.000.00 í skaðabætur. Í. Nýja Geirseyrin við Básaskersbryggju. Krafan er þessi: „1. Skemmdir á 9 hurðum .......... kr. 18.000.00 Kröfugerðin er miðuð við viðgerð á venjulegum innanhúshurð- um. Dyrastafur er brotinn á öllum þessum hurðum. Bráðabirgða- viðgerð hefur farið fram, en beðið er eftir frekari viðgerð. Við- gerðarkostnaður er áætlaður kr. 2.000.00 á hverri hurð.“ Ákærði hefur samþykkt kröfu þessa, og með hliðsjón af sakar- gögnum, sbr. og lið Il A 2 hér að framan, þykir mega taka hana til greina, enda ekki farið fram á annað eða meira tjón en bóta- krefjandi varð fyrir af hendi ákærða. Ákærða ber því að greiða Nýju Geirseyrinni kr. 18.000.00 í skaðabætur. g. Haraldur Hannesson vegna m/b Baldurs. Krafan er þessi: „1. Skaðabótakrafa v/viðgerðar á hurð efni og vinnu kr. 4.540.00 Samtals kr. 4.540.“ Ákærði hefur samþykkt kröfu þessa, og þykir eftir atvikum og með hliðsjón af sakargögnum, sbr. og lið I A 4 hér að framan, mega taka hana til greina, enda virðist ekki vera farið fram á annað eða meira tjón en bótakrefjandi hefur orðið fyrir af hendi ákærða. Ber því ákærða að greiða Haraldi Hannessyni vegna m/b Bald- urs kr. 4.540.00 í skaðabætur. h. Fiskiðjan h/f. Skaðabótakrafa á hendur Einari Þór Kolbeinssyni vegna inn- brotsskemmda og þjófnaðar í eftirtalda báta. Krafan er þannig sundurliðuð: 337 „1. M/b Breka, VE 206. Morfín .... kr. 277.00 Áhöld úr sjúkrakassa .......... — 978.00 kr. 1.255.00 2. M/bFrár, VE 208. Áætlaður kostn. v/skemmda á hurðum .......... — 5.000.00 3. M/b Sindra, VE 203. Morfín .... — 277.00 Vinna og efni v/skemmda ...... —3.727.00 — 4.044.00 Samtals kr. 10.299.00% Ákærði hefur samþykkt kröfu þessa, en þar sem ekki hefur verið gerð refsikrafa af hálfu ákæruvaldsins vegna háttsemi á- kærða, er hann tók lyf úr m/b Breka, hlýtur ákærði því ekki dóm vegna hennar og verður þá heldur ekki dæmdur til skaðabóta- greiðslu vegna þeirrar háttsemi, sbr. 3. mgr. 146. gr. laga nr. 82/ 1961 um meðferð opinberra mála. Hér verður því aðeins dæmt um 2. og 3. lið kröfu þessarar, og þar sem þeir eru í samræmi við það, sem kemur fram í sakargögnum, sbr. og liði B 16 og 11 A 10 hér að framan, þykir mega taka þá til greina, enda sann- gjarnir. Ber því ákærða að greiða Fiskiðjunni h/f í skaðabætur kr. 9.004.00. Kröfu um bætur vegna lyfjatöku úr m/b Breka, VE 206, verður að vísa frá dómi, sbr. 3. mgr. 146. gr. laga nr. 82/1961. 3. Þórarinn G. Jónsson Krafan er þessi: „Við innbrot í skrifstofu mína 29. ágúst s.l. voru teknir pening- ar úr innheimtutösku, sem lá á borði í skrifstofunni, að upphæð kr. 5.000.00. Þar sem innbrot þetta er upplýst, leyfi ég mér hér með að gera þá kröfu, að innbrotsmanni verði gert að greiða mér nefnda fjárhæð kr. 5.000.00.“ Ákærði hefur samþykkt kröfu þessa, og hún er í samræmi við sakargögn. Ber því ákærða að greiða Þórarni G. Jónssyni skaðabætur kr. 5.000.00. 22 338 Bátábyrgðarfélag Vestmannaeyja. Krafan er þessi: „Við innbrot í skrifstofu okkar 23. október s.l. var brotinn upp peningaskápur og teknir úr honum peningar kr. 11.500.00. Þar sem innbrot þetta mun upplýst, leyfum við okkur að gera kröfu á hendur innbrotsmanni, að hann skili aftur peningum þeim, er hann tók, og bæti skemmdir á peningaskáp með kr. 10.000.00. Samtals kr. 21.500.00.“ Ákærði hefur samþykkt kröfu þessa, og hún er Í samræmi við sakargögn. Ber því ákærða að greiða Bátaábyrgðarfélagi Vestmannaeyja kr. 21.500 í skaðabætur. Dæma ber ákærðu til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs verjanda, hæstaréttarlögmanns Jóns Hjaltasonar, sem ákveðin eru kr. 10.000.00. Dómsorð: Ákærði, Einar Þór Kolbeinsson, sæti fangelsi í 18 mánuði. Til frádráttar refsingunni komi gæzluvarðhaldsvist ákærða frá 14. nóvember til 21. nóvember. Ákærða, María Ólafsdóttir, sæti fangelsi í 3 mánuði, en fullnustu refsingar þykir þó mega fresta, og skal hún niður falla að 3 árum liðnum frá uppkvaðningu dóms þessa, verði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955, haldið. Til frádráttar refsingu ákærðu, ef til fullnustu hennar kemur, komi gæzluvarðhaldsvist á- kærðu frá 15. nóvember til 21. nóvember. Ákærði, Einar Þór Kolbeinsson, greiði eftirtöldum aðiljum skaðabætur sem hér segir: 1. Vélsmiðjunni Völundi h/f ............ kr. 15.500.00 2. Hafnarsjóði Vestmannaeyja ........ . — 44.775.50 3. Gísla R. Sigurðssyni ......0000...... — 94.000.00 4. Lárusi Ársælssyni vegna dánarbús Ársæls Sveinssonar #0... — 17.000.00 5. Timbursölu Kaupfélags Vestmannaeyja . — 15.000.00 6. Nýju Geirseyrinni vegna Básaskersbryggju — 18.000.00 7. Haraldi Hannessyni vegna m/b Baldurs — 4.540.00 8. Fiskiðjunni h/f ......0.00000000 0... — 9.004.00 9. Þórarni G. Jónssyni .............. . — 5.000.00 10. Bátaábyrgðarfélagi Vestmannaeyja .... — 21.500.00 Ákærðu greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarn- 339 arlaun til skipaðs verjanda, hæstaréttarlögmanns Jóns Hjalta- sonar, kr. 10.000.00. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Miðvikudaginn 11. apríl 1973. Nr. 144/1972: Ákæruvaldið (Hallvarður Einarsson, aðalfulltrúi sak- sóknara ríkisins, skipaður saksóknari ad hoc) gegn Hreggviði Munin Jónssyni (Páll S. Pálsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Bifreiðar. Banaslys. Brot gegn umferðarlögum. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar: Eftir uppsögu hérðasdóms hafa tveir starfsmenn rannsókn- arlögreglu samkvæmt kvaðningu héraðsdómara og að ósk verjanda kannað sjónarfæri manna, er staddir eru á efstu svöl- um á húsinu Lynghaga 10—12 í Reykjavík, yfir umferðar- svæði það á Suðurgötu, er skýrslur vitnanna Björns Ólafs Hallgrímssonar og Þórarins Einarssonar taka til. Í greinar- gerð hinna dómkvöddu manna, sem studd er ljósmy ndun er því lýst, að vegalengd Ert á miðlínu greinds húss að vestur- brún Suðurgötu er 81 metri, en umferðarsvæði i þr að á Suður- götu, er útsýnar nýtur yfir, er 31 metri að lengd. Segir í greinargerðinni, að „greinilega“ sjáist af svölunum yfir þetta umferðarsvæði og skygsi ekkert á útsýni af svölunum til bifreiðar, er ekið sé á þessu svæði. 340 Vitnin Björn Ólafur Hallgrímsson og Þórarinn Einarsson hafa komið fyrir dóm, eftir að héraðsdómur gekk, og stað- fest skýrslur sínar í heild sinni með eiði. Haraldur Sigurðsson lögreglumaður, sem gerði uppdráti af vettvangi, rétt eftir að slys varð, kom fyrir dóm og stað- festi með eiði, að uppdráttur væri gerður eftir beztu vitund og samvizku, og heitfesti hann skýrslu sína að öðru leyti. Þá hefur farþegi í bifreið ákærða, Hildegard Þórhallsson, borið vætti, eftir að héraðsdómur gekk. Telur vitnið, að á- kærði hafi „ekið hægt“ rétt fyrir slysið. Ákærði kom fyrir dóm hinn 12. janúar 1973. Var hann að ósk verjanda síns spurður að því, hvort hann gæti „tilgreint þann hraða, sem hann telji líklegast, að hann hafi ekið á í umrætt skipti.“ Svar ákærða er bókað svo í þingbók: „Ákærð- ur kveðst öruggur um, að hraðinn hafi ekki farið fram úr 45 km m/v klst. Hann sé ekki vanur að aka yfir þann hraða innanbæjar og auk þess hafi verið stutt að gatnamótum þeim, þar sem ákærður hugðist beygja, en hann var á leið að afgreiðslu Flugfélags Íslands á Reykjavíkurflugvelli“. Í ljós er leitt, að vegalengdin er 133 metrar frá gatnamót- um Starhaga og Suðurgötu og að gatnamótum Suðurgötu og götu þeirrar að Reykjavíkurflugvelli, er liggur til vinstri miðað við akstursstefnu ákærða. Dahn Edde Allan Sturesson skýrði svo frá fyrir rannsókn- arlögreglu hinn 18. september 1971, að ökuhraði bifreiðar ákærða hafi ekki verið mikill. Þetta vitni sá til ferða R 21615, og kvaðst hann hafa talið öruggt, að ökumaður þeirrar bif- reiðar mundi nema staðar. Kvaðst vitnið hafa séð bifreiðina R 21615 renna „mjög hægt inn á gatnamótin og síðan, réti áður en áreksturinn varð, jók hann (þ. e. bíllinn) ferðina og beygði þá í átt að langaferðabifreiðinni“. Samkvæmt auglýsingu um umferð í Reykjavík nr. 107 22. apríl 1960 er Suðurgata aðalbraut á því svæði, sem slysið varð á. Með auglýsingu nr. 283 11. nóvember 1966 var ákveð- inn einstefnuakstur á Starhaga „til vesturs frá Suðurgötu að Ægissíðu“, en þessu var breytt svo með auglýsingu nr. 188 25. ágúst 1971, að einstefnuakstur er um Starhaga „til ausi- 341 urs frá Ægisíðu að Suðurgötu“. Biðskyldumerki var á satna- mótum Starhaga og Suðurgötu hægra megin miðað við aksi- ur úr Starhaga, en vinstra megin var settur „búkki“ til frei- ari áherzlu á banni við akstri inn í götuna, svo sem greint er í vætii Haralds Sigurðssonar lögreglumanns. Farþegar í bifreið ákærða, sem borið hafa vætti í málinu, eru samsaga um, að ákærði hafi „ekki ekið á óeðlil legum hraða“ eða jafnvel að ákærði hafi „ekið hægt“, um það leyti sem umferðarslysið varð. Vitnið Páll Kolbeins tekur sérstak- lega fram, að bifreiðinni, er kom úr Starhaga, hafi verið ekið skyndilega út á Suðurgötu, og lýsir hann því, að „alveg útilokað“ hafi verið „fyrir ökumann R 389 að koma í veg fyrir slysið“. Um þetta atriði má og vísa til skýrslu Daha Edde Allan Sturessons, er áður greindi. Eiðfestur framburð- ur vitnanna Björns Ólafs Hallgrímssonar og Þórarins Ein- arssonar bendir hins vegar til þess, að ákærði hafi ekið á miklum hraða. Samkvæmt gögnum máls eru hemlaför um 22 metrar eftir vinstri hjól bifreiðar ákærða, en um 24.5 metrar eftir hægri hjól hennar. Þessi hemlaför svo og önnur ummerki á vettvangi, bera einnig voti um, að ákært? hafi ekið of hratt miðað við aðstæður allar. Á hitt er að líta, að gögn máls benda til þess, að ökumaður bifreiðarinnar R 21615 hafi ekki sinnt biðskyldu, en Suðurgata hefur að- albrautarrétt gagnvart Starhaga. Samkvæmt því sem sakar- efni er vaxið þykir ákærði hafa með akstri sínum gerzt sek- ur um brot á þeim refsimælum, er í ákæru greinir. Þykir refsing hans hæfilega ákveðin 5.000 kr. sekt til ríkissjóðs og vararefsing 5 daga varðhald, ef sekt er eigi goldin innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Samkvæmt 81. gr. umferðar- laga nr. 40/1968 þykir verða að svipta ákærða ökuleyfi 6 mánuði frá birtingu héraðsdóms að telja. Ákvæði héraðsdóms um greiðslu sakarkostnaðar í héraði er staðfest. Dæma ber ákærða til að greiða allan áfrýjunar- kostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkis- sjóð, kr. 18.000.00, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, kr. 18.000.00. Það er aðfinnsluvert, að héraðsdómari hefur látið undir 942 höfuð leggjast að heitfesta nokkur vitni, er borið hafa vætti í málinu. Dómsorð: Ákærði, Hreggviður Muninn Jónsson, greiði 5.000 kr. sekt til ríkissjóðs, en sæti varðhaldi 5 daga, ef sektin er eigi goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærði er sviptur ökuleyfi 6 mánuði frá birtingu hér- aðsdóms að telja. Ákvæði héraðsdóm um sakarkostnað í héraði skal ó- raskað. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 18.000.00, og málsvarnarlaun verjanda síns fyrir Hæstarétti, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 18.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Sératkvæði Einars Arnalds hæstaréttardómara. Ákærði ók eftir aðalbraut, er bifreiðinni R 21615 var ekið viðstöðulaust inn á brautina. Hámarkshraði á aðalbrautinni - var 45 km miðað við klukkustund. Samkvæmt gögnum máls- ins er varhugavert að telja sannað, að ákærði hafi ekið á meiri hraða. Er því ekki leitt í ljós, að ákærði eigi refsiverða sök á slysi því, sem málið fjallar um, og ber að sýkna ákærða af kröfum ákæruvaldsins í málinu. Eftir þessum úrslitum ber að leggja allan kostnað sakar- innar í héraði og fyrir Hæstarétti á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun verjanda í héraði, kr. 8.000.00, og verjanda fyrir Hæstarétti, kr. 18.000.00. Dómsorð: Ákærði, Hreggviður Muninn Jónsson, á að vera sýkn af kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. 343 Allur kostnaður af sökinni greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun verjanda ákærða í héraði, Inga R. Helgasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 8.000.00, og máls- varnarlaun verjanda fyrir Hæstarétti, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 18.000.00. Dómur sakadóms Reykjavíkur 2. ágúst 1972. Ár 1972, miðvikudaginn 2. ágúst, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Ármanni Kristins- syni sakadómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 319/ 1972: Ákæruvaldið gegn Hreggviði Munin Jónssyni bifreiðar- stjóra, Baldursgötu 13, Reykjavík, fæddum 21. febrúar 1941 á Torfastöðum, Jökulsárhlíð, Norður-Múlasýslu, fyrir umferðarbrot með því að hafa aðfaranótt föstudagsins 17. september 1971 ekið bifreiðinni R 389 óvarlega og of hratt miðað við aðstæður suður Suðurgötu í Reykjavík með þeim afleiðingum, að bifreið hans lenti í árekstri við bifreiðina R 21615, sem ekið var af Starhaga inn á Suðurgötu, en ökumaður þeirrar bifreiðar, Halldór Ingi- marsson, lézt fljótlega af völdum slyssins. Telst þetta varða við 215. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ (940, 1 mgr. 26. gr., 1. mgr. 37. gr., 1. og 2. og 3. mgr. a, b, c og f liði 49. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968. Þess er krafizt, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann hvorki sætt kærum né refsingum. Málavextir eru þessir: Aðfaranótt föstudagsins 17. september 1971, kl. 0025, barst lög- reglu vitneskja um, að umferðarslys hefði orðið litlu fyrr á gatna- mótum Suðurgötu og Starhaga hér í borg. Lögreglan fór á stað- inn, en þar hafði ákærði ekið langferðabifreiðinni R 389, sem tekur 47 farþega, suður Suðurgötu, en í sömu mund var fólks- bifreiðinni R 21615 ekið austur Starhaga, og skullu bifreiðarnar saman á gatnamótunum. Ökumaður bifreiðarinnar R 21615 slas- aðist svo mjög, að hann lézt á slysavarðstofunni skömmu síðar, en þangað hafði hann verið fluttur í sjúkrabifreið. Ákærði skýrði lögreglu frá því á slysstað, að hann hefði ekki litið á hraðamæli og gæti ekki gert sér grein fyrir, á hvaða hraða hann hefði ekið. 344 Vegna þess hve blind gatnamótin væru við Starhaga, kvaðst hann ekki hafa séð til ferða bifreiðarinnar R 21615, fyrr en þeirri bifreið hefði verið ekið hiklaust af Starhaga og í veg fyrir sig inn á Suðurgötu, hann þá sírax hemlað, en „hemlað mjúkt“, að minnsta kosti fyrst. Samkvæmi lögregluskýrslu var færi þurrt, góð rafmagnslýsing á slysstað og yfirborð vegar malbikað. Greini- legur ákomustaður var á miðri vinstri hlið bifreiðarinnar R 21615 og á vinstra framhorni og höggvara R 389, og var vinstra fram- hornið lítið eitt dældað inn. Allhár trjágróður hindrar til muna útsýni á norðvestanverðum gatnamótunum. Bifreiðin R 21615 og ökumaður hennar köstuðust austur fyrir malbikuðu akbrautina, en „skransför“ sáust eftir bifreiðina R 21615 um miðbik Suður- götu, og taldi lögregla þau hafa myndazt, er bifreiðarnar skullu saman. Lögreglu virtust hemlaför eftir vinstri hjól bifreiðarinn- ar R 389 dauf fyrstu metrana, en þan hefðu skýrzt, dökknað, er nær dró árekstrarstað, en verið ógreinileg eftir hægri hjól. Sam- kvæmt vettvangsteikningu lögreglu voru hemlaför bifreiðarinn- ar R 389 allt að 25 metra löng og í sveig til austurs allt að og yfir miðbik Suðurgötu og hefjast um 17 metra norðan gatnamót- anna. Bifreiðaeftirlitsmaður reyndi bifreiðina skömmu eftir slys- ið, virkuðu fóthemlar þá vel nema á hægra afturhjóli. Hann ók bifreiðinni í viðurvist tveggja rannsóknarlögreglumanna á 50 km hraða, og reyndust hemlaför þá 13% metra löng. Bjarki Magnússon læknir krufði lík hins látna, Halldórs Ingi- marssonar skipstjóra, sem fæddur var 4. desember 1905. Niður- staða álitsgerðar hans er svofelld: „Við krufninguna fundust miklir og útbreiddir áverkar á lifur, samfara mikilli blæðingu inn í kviðarhol. Einnig höfuðkúpubrot, subarachnoidal blæðing og dreifð smá svæði af heilamari (contusiones). Ennfremur fund- ust blæðingar í lungum. Allir þessir áverkar hafa í sameiningu verið orsök að dauða mannsins, þó að lifraráverkarnir séu alvar- legastir.“ Ákærði skýrði svo frá, að hann hefði ekið suður Suðurgötu á venjulegum hraða, en kvað sér ógerlegt að segja til um hrað- ann í km miðað við klukkustund. Hann kvaðst hafa ekið á rétt- um vegarhelmingi og verið nær kominn að Starhaga, er hann varð var við hina bifreiðina, sem ekið hefði verið viðstöðulaust af Starhaga inn á Suðurgötu, hann þá hemlað bifreiðinni, en ekki tekizt að koma í veg fyrir árekstur. Báðum bifreiðunum hefði verið ekið með eðlilegum ljósum. Ákærði kvað færi hafa verið gott, þurrviðri greint kvöld, aðeins vottur af raka á göi- 345 unni, skyggni gott og götulýsing sæmileg við árekstrarstað. Ákærði kvaðst hafa einbeitt sér að akstrinum, ekki hafa haft við neinar tímatakmarkanir að keppa og verið í alla staði vel fyrirkallaður. Vitnið Margrét Ágústsdóttir símastúlka, Háteigsvegi 9, Reykja- vík, kvaðst hafa setið framarlega í áætlunarbifreiðinni, sem var að flytja flugfarþega frá Keflavíkurflugvelli til Reykjavíkur. Vitnið kvaðst hafa setið vinstra megin í bifreiðinni og verið að horfa út úr henni í þá átt, er árekstur varð, og því ekkert um hann geta borið. Vitnið fann, að hemlun kom á vagninn, en varð að öðru leyti ekki mikið vart við áreksturinn. Því virtist hraðinn ekki óeðlilega mikill, en gat ekki borið um hann í km miðað við klukkustund. Vitnið Guðrún Guðbrandína Stefánsdóttir þerna, Melhaga 18, Reykjavík, sem sat framarlega hægra megin í bifreið ákærða, taldi, að hraði bifreiðarinnar hefði ekki verið mjög mikill, er hún nálgaðist gatnamótin, en treystist ekki til að meta hraðann í km miðað við klukkustund, og akstursskilyrði hefðu verið góð. Vitnið kvaðst ekki hafa fundið fyrir snöggri hemlun á vagninum og ekkert hreyfzt til við hana. Vitnið Páll Kolbeins aðalféhirðir, Túngötu 31, Reykjavík, taldi, að ákærði hefði ekki ekið á óeðlilegum hraða og virtist hann hafa haldið sama hraða og á Keflavíkurvegi, en ekki gat vitnið borið um hraðann í km miðað við klukkustund. Vitnið kvaðst hafa tekið eftir akstri bifreiðarinnar R 21615, sem því fannst ekið með fullum ljósum viðstöðulaust út á Suðurgötu. Hugði vitn- ið, að ákærði hefði hemlað strax og hann varð var við hina bifreiðina, og samtímis virzt víkja bifreiðinni í átt frá Starhaga. Vitnið Þórarinn Einarsson símamaður, Lynghaga 10, Reykja- vík, kvaðst hafa verið statt á svölum hússins nr. 10 við Lynghaga, en svalir þess húss og hússins nr. 12 væru samhliða. Tók vitnið þá eftir stórri fólksflutningabifreið, sem því fannst ekið á mik- illi ferð suður Suðurgötu, og hefði það sérstaklega haft orð á þess- um mikla hraða við vitnið Björn Ólaf Hallgrímsson. Örskömmu síðar kvaðst vitnið hafa heyrt hemlahljóð og skell, en ekki séð sjálfan áreksturinn. Vitnið Björn Ólafur Hallgrímsson, stud. jur., Lynghaga 12, Reykjavík, sem var statt á svölum hússins ásamt Þórarni Einars- syni, kvað hann hafa vakið athygli þess á stórri bifreið, sem honum fannst ekið á miklum hraða suður Suðurgötu, en einmitt á samri stundu hefði vitnið sjálft tekið eftir þessari sömu bifreið, og fannst því henni ekið á mikilli ferð og hraðar en gætinn öku- 346 maður mundi aka á þessum stað. Rétt á eftir kvaðst vitnið hafa heyrt þungan skell, en ekki séð sjálfan áreksturinn. Þá er litið er til hinna löngu hemlafara bifreiðar ákærða og framburða vitnanna Þórarins Einarssonar og Björns Ólafs Hall- grímssonar sem og aðstæðna og ummerkja á slysstað, verður að telja, að ákærði hafi ekið of hratt, eins og á stóð, og ekki sýnt næga aðgæzlu í akstri. Er háttsemi ákærða rétt lýst í ákæru og varðar við lagaákvæði þau, sem þar eru rakin. Þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin 10.000.00 króna sekt til rík- issjóðs, en vararefsing varðhald 10 daga, verði sekt eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Samkvæmt 81. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 þykir verða að svipta ákærða ökuréttindum í 1 ár frá birtingu dóms þessa að telja. Loks ber að dæma ákærða til að greiða allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun Inga R. Helgasonar hæstaréttar- lögmanns, skipaðs verjanda síns, kr. 8.000.00. Dómsorð: Ákærði, Hreggviður Muninn J ónsson, greiði 10 þúsund kr sekt í ríkissjóð, en sæti varðhaldi 10 daga, verði sekt eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Ákærði er sviptur ökuréttindum í 1 ár frá birtingu dómsins að telja. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarn- arlaun Inga R. Helgasonar hæstaréttarlögmanns, skipaðs verj- anda síns, kr. 8.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 347 Föstudaginn 13. apríl 1973. Nr. 85/1972: Loftorka s/f (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) gegn Hirti Laxdal Gunnarssyni og gagnsök (Ingi Hilmar Ingimundarson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Vinnuslys. Skaðabótamál. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar: Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 21. júní 1972. Krefst hann syýknu af kröfum sagnáfrýjanda og málskostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 17. júlí 1972. Krefst hann þess, að aðaláfrýjanda verði dæmt að greiða honum kr. 503.976.00 með 7% ársvöxtum frá 7. nóvember 1969 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Samkvæmt skýrslum gagnáfrýjanda og vinnufélaga hans slasaðist sagnáfrýjandi með þeim atvikum, að honum skrik- aði fótur á skurðbotninum og greip við það um arm vél- gröfunnar, sem í þeim svifum seig niður í skurðinn. Af skýrsl- unum verður ráðið, að sleipt hafi verið og svað í skurðinum vegna vætu og þíðviðris, en frosið undir. Hlaut stjórnanda vélgröfunnar að vera ljóst, að aðstaðan á skurðbotninum væri af þessum ástæðum óhægari en ella fyrir þá, sem þar unnu, og að gæta þyrfti sérstakrar varkárni um, að þeir héldu sig í hæfilegri fjarlægð, þegar skófluarmurinn var hreyfður niðri í skurðinum. Var þetta þeim mun brýnna sem skurðurinn var djúpur og stjórnandi vélgröfunnar sá ekki vel til þeirra, sem þar voru. Atvik að slysi gagnáfrýj- anda benda til þess, að á þessu hafi orðið misbrestur hjá 348 stjórnanda vélgröfunnar. Er aðaláfrýjandi af þessum ástæð- um skaðabótaskyldur vegna tjóns þess, sem af hlauzt. Gagnáfrýjandi fylgdist með því, að skófluarmurinn var að koma niður í skurðinn til viðgerðar. Hann var vanur jarðvegsgrefti, þar sem unnið var með vélum. Verður að telja, að hann hafi sjálfur sýnt gáleysi með því að halda sig ekki fjær þeim stað, sem skóflan átti að koma á. Á hann því einnig sök á tjóni sínu. Eftir atvikum þykir rétt að skipta sök þannig, að aðal- áfrýjandi bæti gagnáfrýjanda tjón hans að hálfu, en sjálfur beri hann það að hálfu. Kröfur sínar sundurliðar gagnáfrýjandi þannig: 1. Bætur fyrir varanlega örorku ........ kr. 403.976.00 2. Bætur fyrir þjáningar, lýti og óþægindi — 100.000.00 Kr. 503.976.00 Um 1. Í héraðsdómi eru rakin gögn þau, er fram hafa verið lögð um örorku gagnáfrýjanda og áætlanir tryggingarstærð- fræðings um tjón gagnáfrýjanda af slysinu. Þykir rétt að meta tjón gagnáfrýjanda samkvæmt þessum kröfulið kr. 400.000.00. Um 2. Staðfesta má ákvörðun héraðsdómara um tjón gagn- áfrýjanda samkvæmt þessum lið. Samkvæmt þessu telst heildartjón gagnáfrýjanda alls kr. 500.000.00. Ber aðaláfrýjanda að bæta helming þess, eða kr 250.000.00 ásamt 7% ársvöxtum frá slysdegi 7. nóvember 1969 til greiðsludags. Eftir þessum málalokum ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, sem ákveðst samtals kr. 80.000.00. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Loftorka s/f, greiði gagnáfrýjanda, Hirti Laxdal Gunnarssyni, kr. 250.000.00 með 7% árs- 349 vöxtum frá 7. nóvember 1969 til greiðsludags og kr. 80. 000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Sératkvæði hæstaréttardómaranna Ármanns Snævars og Benedikts Sigurjónssonar. Fallast má á það álit héraðsdóms, sem skipaður var sér- fróðum meðdómendum, að eðlilegast hefði verið að fram- kvæma viðgerð á vélgröfunni uppi á skurðbakkanum. Þessi háttur var ekki á hafður, heldur var skóflan látin síga niður í skurðinn, þar sem menn voru að störfum. Bar stjórnanda vélgröfunnar þá að sýna sérstaka varkárni, enda enginn mað- ur á skurðbakkanum til að gæta öryggis. Sérstaklega bar að gæta þess, að skóflan kæmi niður á skurðbotninn svo fjarri mönnum þeim, er þar voru, að þeim stafaði eigi hætta af henni, enda mátti stjórnanda vélgröfunnar vera ljóst, hve lítið svigrúm mennirnir höfðu niðri í skurðinum og hve sleipt þar var. Þykir mega rekja orsakir slyssins að nokkru til þessara óvarlegu vinnubragða. Gagnáfrýjandi var vanur öllum vinnubrögðum við verk það, sem hann vann að, og þekkti aðstæður allar. Bar honum að fylgjast náið með því, hvar skóflan kom niður, og gæta þess að halda sér jafnfjarri henni og kostur var. Á þessu varð misbrestur. Þegar atvik málsins eru virt, þykir rétt að leggja á aðal- áfrýjanda helming þess tjóns, er gagnáfrýjandi hefur beðið af slysi þessu. Á þessum forsendum erum við sammála úrlausn meiri hluta dómenda um fjárhæðir. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 25. maí 1972. I. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, er höfðað með stefnu, birtri 21. október 1971. 350 Stefnandi málsins er Hjörtur Laxðal Gunnarsson verkamaður, Laufvangi 12, Hafnarfirði. Stefndi er Loftorka s/f, Reykjavík. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefnda verði dæmt að greiða honum kr. 546.863.00 með 7% ársvöxtum frá 7. nóvember 1969 til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu. Stefndi gerir þær dómkröfur, að hann verði sýknaður af öll- um kröfum stefnanda og honum verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. Stefnandi hefur stefnt Samvinnutryggingum g/t til að gæta réttar síns í málinu. Stefnandi hefur engar kröfur haft uppi á hendur réttargæzlustefnda, og réttargæzlustefndi, sem hefur látið sækja þing í málinu, hefur engar kröfur gert. Sáttaumleitanir dómsins hafa ekki borið árangur. Il. Málavextir eru þeir, að hinn 7. nóvember 1969 vann stefnandi ásamt tveim mönnum öðrum við að grafa um 5 metra djúpan skurð vestan við Fossvogskirkjugarð í Reykjavík. Við framkvæmd verksins notuðu þeir vélgröfu, Bröyt X2, sem Guðmar Helgi Ámundason stjórnaði. Skömmu eftir hádegi voru stefnandi og flokksstjórinn, Gylfi Hallgrímsson, að hreinsa lausan jarðveg í botni skurðarins. Mokuðu þeir hinum lausu efnum upp í skóflu gröfunnar, er síðan flutti jarðveginn upp á yfirborðið, en grafan stóð á skurðbarminum. Frosið hafði nóttina áður, og var hálka á botni skurðarins, en á umræddum tíma var byrjað að hlána. Meðan á umræddri vinnu stóð, bilaði spenna á glussaröri vél- gröfunnar. Kom þremenningunum saman um að lagfæra bilun þessa í skurðinum. Helgi færði skóflu gröfunnar þannig til, að hún stæði á skurðbotninum, er viðgerð færi fram. Meðan Helgi var að þessu, rann stefnandi til á skurðbotninum. Bar stefnandi fyrir sig hendurnar til þess að detta ekki og greip þá um bómu gröfunnar. Var það á sama andartaki og Helgi var að opna skófl- una. Lenti stefnandi með báðar hendur á milli bómunnar og efri hluta skóflunnar, sem þá nam við bómuna. Stefnandi hljóð- aði upp af sársauka, og um leið lokaði Helgi aftur skóflunni. Við það losnuðu hendur stefnanda. Stefnandi hlaut töluverð meiðsli á báðar hendur og var fluttur á slysavarðstofuna, en þaðan á Landspítalann, þar sem hann lá síðan í nokkra daga. Eigi fór fram rannsókn á slysi þessu þá þegar, og ekki var. ððl Öryggiseftirliti ríkisins tilkynnt um slysið. Með bréfi, dagsettu 6. október 1970, óskaði lögmaður stefnanda þess við rannsóknar- lögregluna í Reykjavík, að hún hlutaðist til um rannsókn á slys- inu. Stefnandi gaf skýrslu hjá rannsóknarlögreglunni hinn 1. des- ember 1970. Þar segir m. a.: „Er slysið skeði, var ég að vinna í skurði ásamt Gylfa Hall- grímssyni, til h. að Framnesvegi 30 hér í borg, og Helga Ámunda- syni, tilh. einhvers staðar í Breiðholtshverfi, en hann var stjórnandi vélgröfu (Bröyt K2) og var að vinna með henni þarna í skurð- inum hjá okkur Gylfa. Verið var að grafa djúpan skurð í Foss- vogskirkjugarði, og var skurðurinn um 5 m djúpur. Frosið hafði um nóttina, og var hálka í botni skurðarins, enda byrjað að hlána. Slysið skeði um kl. 13.30, að mig minnir, og vorum við Gylfi þá að hreinsa til lausan jarðveg í botni skurðarins, en jarðvegi þessum mokuðum við upp í skóflu gröfunnar, sem síðan flutti jarðveginn upp á yfirborðið, en grafan stóð á skurðbarminum. Er við unnum við þetta, bilaði spenna á glussaröri, og kom okkur öllum aman um að lagfæra bilun þessa þarna í skurðinum, enda aðstaða góð þarna niðri. Helgi, stjórnandi gröfunnar, færði síðan til skóflu gröfunnar þannig, að hún stæði á botninum, er viðgerðin færi fram, en er hann var að færa til skófluna, þá rann ég til í skurðinum í bleytu, og til að detta ekki þá bar ég fyrir mig hendurnar og greip um bómu gröfunnar, og í þann mund var Helgi að opna skófluna, og lenti ég með báðar hendur á milli bómunnar og efri hluta skóflunnar, sem þá nam við bómuna. Ég hljóðaði upp af sársauka, og opnaði Helgi þá skófluna, og ég losnaði frá bómunni, en ég var fastur þar, á meðan skóflan nam við bómuna. Mig kenndi strax mjög mikið til, og kom í ljós, að tveir fingur á hægri hendi voru mikið kramdir og einn á vinstri hendi. Einnig krömdust aðrir fingur handa minna nokk- uð, en miklu minna, og hlaut ég áðeins skrámur á þá, þó sluppu alveg báðir þumalfingur og báðir vísif. Vinnufélagar mínir fóru með mig á slysavarðstofuna á bifreið, sem við þarna höfðum og er í eigu Loftorku s.f., Hólatorgi 2, Reykjavík, en allir vorum við að vinna hjá því fyrirtæki. Á slysavarðstofunni var ég spraut- aður og síðan sendur á Landspítalann, og óku vinnufélagar mínir mér einnig þangað. Þar á handlækningadeildinni var síðan gert að meiðslum mínum, og annaðist það Árni Björnsson læknir. Fremsta kjúkan á löngutöng og baugfingri hægri handar var 352 numin burtu, og á vinstri hendi var tekin fremsta kjúkan og nokkuð af annarri á baugfingri. Ég var síðan lagður inn á Landspítalann, og lá ég þar í um viku tíma. Síðan var ég heima, og var ég frá vinnu í tvo mánuði sam- tals. Ég fékk greitt kaup allan tímann, sem ég var frá vinnu, og minnir mig, að það væru 8 dagvinnutímar, sem ég fékk greidda, en þó gæti það hafa verið eitthvað meira. Ég fór síðan að vinna hjá Loftorku aftur og vinn þar enn. Ég held, að ég geti fullyrt, að verkstjórinn, Friðrik Steindórsson, hafi tilkynnt lögreglunni um slysið, en þó ekki fyrr en alllöngu síðar og lögreglan talið of langt frá liðið til að framkvæma á staðn- um frekari rannsókn. Umræddur Friðrik er yfirverkstjóri hjá Loftorku, en hann var ekki á staðnum, er óhappið skeði. Fyrirtækið sá síðan um að tilkynna um slysið til Samvinnu- trygginga, en þar mun umrædd vinnuvél vera tryggð. Árni Björnsson læknir sendi mig síðan til Stefáns Guðnasonar tryggingalæknis, sem framkvæmdi örorkumat það, sem hér með fylgir. Ég hefi engar greiðslur fengið aðrar en vinnulaunin frá Loftorku s. Í. Ég vil að lokum taka það fram, að ég var með gúmmívettlinga og ullarvettlinga, er slysið skeði, og hlífðu þeir mikið. Ég fór með mál þetta í Þorvald Þórarinsson hæstaréttarlögmann, sem mun annast það fyrir mig.“ Stefnandi gaf skýrslu hér fyrir dómi 6. apríl 1972. Hann lýsti þá ofangreinda skýrslu sína fyrir rannsóknarlögreglu rétta. Jafn- framt var fært til bókar: „Mætti segir, að sá bakki skurðarins, sem vélgrafan stóð á, hafi verið svo til lóðréttur niður í botn skurðarins. Grafan stóð á eystri bakka skurðarins, sem lá frá Heyrnleysingjaskólanum beina stefnu niður í Fossvoginn. Mætti telur, að ljósmyndir hafi ekki verið teknar af skurðgröfunni, eins og hún stóð, þegar slys- ið varð. Mætti man nú ekki, hvernig grafan stóð á bakkabrúninni. Eftir slysið var mætta lyft í skúffu gröfunnar upp á eystri bakk- ann. Mætti getur þó ekki rifjað upp, hvernig grafan stóð á bakka- brúninni. Mætti telur frekar ólíklegt, að stjórnandi gröfunnar hafi haft fulla yfirsýn yfir og til skóflugröfunnar, þegar hún lá niðri á skurðbotninum. Hann segir, að flokksstjórinn, Gylfi Hallgríms- son, hafi yfirleitt verið vanur að standa dálítið til hliðar og segja Helga til um, hve mikið lækka ætti skófluna og á hvern hátt ætti að tilfæra hana að öðru leyti. Mætti stóð fyrir neðan skófl- 353 una, þ. e. sjávarmegin við hana, þegar hann rann til í skurðin- um. Hann stóð við eystri bakkann, þ. e. þeim megin, sem grafan var. Minnir mætta, að hann hafi runnið frá eystri skurðbakkan- um í áttina að þeim vestari, en ef til vill eitthvað á ská. Mætta minnir, að flokksstjórinn Gylfi hafi staðið aðeins neðar og aftan til við mætta, en kveðst ekki geta greint nánar frá því, hvar Gylfi stóð. Mætti kynnir sér myndina á dskj. nr. 12. Kveður hann myndina sýna sams konar gröfu og notuð var í umrætt sinn, með sams konar bómu og skóflu. Mætti segir, að vegna dýptar skurðarins hafi armur nr. 3 á dskj. nr. 12 verið í beinu framhaldi af bómuarmi nr. 2, en að öðru leyti hafi staðsetning bómunnar og skóflunnar verið með svipuðum hætti og á mynd- inni greinir, en mætti ítrekar þó, að hann muni ekki, hvernig sjálf grafvélin sneri á skurðbakkanum. Mætti merkir nú með krossi á arm nr. 3, þar sem hann greip um í fallinu, en hann tekur fram, að á arminum, þar sem hann greip um, séu smá eyru sitt hvorum megin, sem hann hafi gripið um, en eyru þessi sjáist ekki á myndinni. Um leið og mætti greip um nefnd eyru, rétti Helgi að fullu úr skóflunni með þeim afleiðingum, að sá hluti skófl- unnar, sem merktur er 4 á myndinni, skall á bómuarminn, þar sem mætti hélt um, svo að hendur mætta klemmdust á milli. Úm leið og Helgi heyrði ópið frá mætta, breytti hann stöðu skófl- unnar, þannig að bómuhiutinn nr. 4 fjarlægðist arminn nr. 3, og losnaði mætti þá frá skóflunni. Mætti var í klofháum vaðstíg- vélum, sem voru uppbrett. Utan yfir þeim var mætti í regn- buxum síðum og að ofan í regnúlpu. Á höndum hafði hann ullar- belgvettlinga og þar yfir gúmmíbelgvettlinga og var með þá á höndunum, þegar slysið varð. Þeir félagar höfðu um morg- uninn unnið við að hreinsa botn skurðarins, en á botn- inum var forarbleyta og frosið undir. Mætti veit ekki, hvort Gylfi flokksstjóri hafi gefið Helga fyrirmæli um hreyfingu á bómunni og skóflunni, og mætti minnist þess ekki, að Gylfi hafi aðvarað mætta að fara lengra frá skóflunni. Mætti kveðst ekki geta sagt um, hve nálægt skóflunni hann var, þegar hann rann til. Hann segir, að Helgi hafi verið að rétta úr armi 3 og opna skófluna til fulls, en telur, að jafnframt hafi hann sveigt bómuna lítillega til vinstri, þ. e. niður eftir skurðinum, og tekur mætti fram í þessu sambandi, að vélin sé þannig útbúin, að stjórnandi hennar geti sveigt bómuna til hliðar til hægri eða vinstri, um leið og hann stjórnar bómunni að öðru leyti.“ Gylfi Hallgrímsson, flokksstjóri hjá stefnda, gaf skýrsu fyrir 23 354 rannsóknarlögreglu hinn 3. desember 1970. Þar segir svo: „Ég man vel eftir atviki þessu, og sá ég, er óhappið skeði, enda stóð ég við hliðina á Hirti, er hann rann til. Við vorum að vinna Í djúp- um skurði, sem grafinn var vestan við kapelluna í Fossvogskirkju- garði. Þarna var einnig Helgi Ámundason, en hann stjórnaði vél- gröfu, sem einnig var þarna á skurðbakkanum. Við Hjörtur vor- um að hreinsa lausan jarðveg úr botni skurðarins, og mokuðum við honum upp í skóflu gröfunnar. Við urðum þess síðar varir, að klemma bilaði á glussaröri við skóflu vélarinnar, og kom okk- ur saman um að lagfæra bilun þessa þarna í skurðinum. Helgi færði síðan til bómuna og slakaði henni síðan niður á botninn og opnaði skófluna. Er hann var að færa til bómuna, sá ég, að Hirti varð fótaskortur, enda forarbleyta þarna í botninum og frosið undir. Ég sá Hjört grípa um bómuna til að forðast fall, og þá um leið lenti efri hluti skóflunnar á höndum hans, sem urðu þar á milli. Ég heyrði hann síðan æpa upp og slakaði Helgi þá strax á skóflunni, og fórum við síðan að aðgæta meiðsl Hjartar. Við vorum þarna með bifreið, sem Loftorka s.f. átti, og fórum við strax á slysavarðstofuna með Hjört og síðan þaðan á Land- spítalann. Ég hringdi í framkvæmdastjóra Loftorku s.f. frá slysa- varðstofunni, Sigurð Sigurðsson, og tilkynnti honum um slysið, enda átti ég að teljast flokksstjóri þarna á staðnum. Ég hefi lengi unnið með Hirti, og er hann gætinn maður og mjög góður verk- maður.“ Gylfi Hallgrímsson hefur hér fyrir dómi hinn 6. apríl 1972 lýst ofangreinda skýrslu sína rétta. Vitnið segir, að grafan hafi verið staðsett þannig á bakkanum, að framhjól hennar sneru að skurðinum, en vitnið man nú ekki nákvæmlega, hvernig hún var staðsett, en telur þó líklegast, að hún hafi verið staðsett um það bil hornrétt á skurðinn og að hjólin hafi verið um það bil 1 metra frá skurðbarmi, en vitnið man það ekki nákvæmlega. Vitnið kveðst hafa staðið rétt hjá Hirti, þegar slysið varð, en kveðst ekki muna það nákvæmlega, en man þó, að þeir voru neðan til við bómuna, en ekki hvar. Vitnið segir, að vitnið eða stefnandi hafi jafnan gefið Helga merki um það, hvenær hann átti að hífa skófluna, eftir að þeir voru búnir að fylla hana, og einnig þegar þeir vildu láta færa skófluna til hliðar niðri í skurðinum. Þá hafi þeir einn- ig gefið Helga merki um það, hvar þeir vildu fá skófluna niður, enda hafi Helgi ekki séð niður í botn skurðarins, vegna þess hve djúpur skurðurinn var og stýrishúsið nokkuð frá bakkabrúninni. Eystri bakkinn var brattur efst, en skái á honum að neðan. Að 355 ofan var skurðurinn á að gizka um 4 metrar á breidd, en niðri í botninum á að gizka 2—2)% metri. Vitnið man ekki, hvernig veðrið var, en minnir þó, að það hafi verið rigning, en milkil bleyta var niðri í skurðinum. Vitnið man, að það var galla- klætt. Vitnið segir, að það og stefnandi hafi orðið ásáttir um að gera við bilunina niðri í skurðinum og telur, að annar hvor þeirra, og þá trúlega vitnið sjálft, hafi gefið Helga bendingu um það að slaka skóflunni niður. Vitnið telur, að Helgi hafi haft gott útsýni út um framgluggann, en vitnið man nú ekki neitt að segja um ástand framrúðunnar, þegar slysið varð. Vitnið sá, þegar stefn- andi hrasaði, en ekki nákvæmlega hvernig stefnandi greip um bómuna. Vitnið þorir ekki að ábyrgjast, hvort bóman var þá á hreyfingu, en skóflan hafi örugglega verið að opnast. Vitnið var fyrir neðan stefnanda í nefnt sinn og sneri í átt að skóflunni. Vitnið man ekki nákvæmlega, hvernig skóflan kom niður í um- ræti sinn, en telur, að Helgi hafi snúið bómunni til vinstri og látið skófluna síga jafnframt og skóflan komið nokkurn veginn þvert á skurðinn. Í þessu sambandi er mætta kynnt skýrsla stefn- anda um þetta atriði, þ. e. niðurlag skýrslu stefnanda. Telur vitn- ið þá skýrslu vel geta verið rétta. Vitnið telur, að Helgi hafi ætlað að setja bómuna ser næst þvert á skurðinn, til þess að þeir niðri í skurðinum kæmust sem bezt að biluninni. Vitnið segir, að Helgi hafi verið vanur gröfumaður. Vitnið telur, að Helgi hafi séð vel niður á hausana á beim sem ofan í skurðinum voru. Vitnið er spurí að því, hvort það hafi ekki talið rétt að aðvara stefnanda um að vara sig á skóflunni. Kveðst vitnið ekki hafa hugsað út í það, að nein hætta væri á ferðum, og því ekki gert það. Vitnið segir, að Helgi hafi getað haft fulla stjórn á vélinni, enda þóit klemman hafi dottið af, en hún hafi ekki haft nein áhrif á stjórnunarmöguleika Helga á bómunni. Vitnið segir, að grafan hafi verið látin standa kyrr á sama stað allan daginn. Það kveðst hafa hringt í framkvæmdastjóra Loftorku, Sigurð Sig- urðsson, og yfirverkstjórann, Friðrik Steindórsson. Vitnið hringdi hvorki á rannsóknarlögregluna né á Öryggiseftirlit ríkisins. Að gefnu tilefni frá lögmanni stefnda segir vitnið, að vanur maður eigi á auðveldan hátt að geta komið bómunni með skóflunni horn- rétt niður í skurðinn eða því sem næst. Vitnið segir, að sleipt hafi verið á botni skurðarins. Guðmar Helgi Ámundason, stjórnandi vélgröfunnar, undirri!- aði tilkynningu um tjón þetta til réttargæzlustefnda hinn 8. nóv- 356 ember 1969. Undir þessa tjóntilkynningu ritaði einnig Friðrik Steindórsson, yfirverkstjóri stefnda. Um atvik að slysinu segir svo í þessari tilkynningu: „Ökumaður gröfunnar var að grafa við Foss- vogskirkjugarð. Bilaði þá klemma á glussarðri, og ætlaði hann að fara að laga það, er einn starfsmaður, sem staðsettur var niðri í skurðinum, hrasar og ber fyrir sig hendurnar, en í sama bili skellur bóman við skófluna, og urðu hendur hans á milli.“ Guðmar Helgi gaf aftur skýrslu til réttargæzlustefnda þann 12. janúar 1970, svohljóðandi: „Það var ekki um að ræða nokkra bilun á skóflunni eða bómunni, og gat ég því haft fulla stjórn á tækinu. Bilunin var á klemmu á vökvaröri, og ætlaði ég aðeins að stöðva vinnuna, meðan ég lagaði þetta. Ég var að hagræða bómunni til þess að fara upp á hana og laga klemmuna, sem þar var. Þegar skóflan er fullopin, skellur hún á bómuna, og það gerði hún einnig í þetta sinn, en þá vildi svo til, að maðurinn, sem var niðri Í skurðinum, hrasaði til, sennilega vegna hálku í moldinni og leirnum, og greip með báðum höndum í eyru, sem eru sitt hvorum megin á bómunni, alveg um leið og skóflan var að skella á bómuna. Ég held, að Hjörtur hafi ætlað að fara að hjálpa við að laga klemmuna. Aðspurður kveðst stjórnandi gröf- unnar halda, að Hjörtur hafi verið búinn að vinna við þessi störf í tvö til þrjú ár, eða svipaðan tíma og hann sjálfur.“ Guðmar Helgi gaf skýrslu hjá rannsóknarlögreglunni hinn 3. desember 1970. Var þá fært til bókar: „Ég var þennan dag að vinna í Fossvogskirkjugarði á vélgröfu af Bröyt Ka gerð, og var ég að moka upp jarðvegi úr djúpum skurði. Vélin stóð á bakk- anum, en bóma hennar og skófla ofan í skurðinum, en þar voru þeir Hjörtur Gunnarsson og Gylfi Hallgrímsson, og mokuðu þeir jarðvegi upp í skófluna, en ég lyfti því síðan upp úr skurðinum. Við tókum þá eftir því, að spenna af glussarðri féll niður í skurð- inn, og ætluðu þeir Gylfi og Hjörtur að lagfæra bilun þessa, enda aðstaða góð þarna í skurðinum og bilunin alveg fremst á bómuendanum. Ég slakaði bómunni alveg niður í botninn og opn- aði um leið skófluna, og um leið og hún nam við botninn, heyrði ég einhvern æpa í skurðinum, og þá um leið sló ég til baka stöng- ina, sem ég áður hafi fært frá mér, og opnaðist þá skóflan aftur. Ég fór síðan út og sá þá, nvað hent hafði. Ég sá þá félagana í skurðinum ekki vel, en þó hvar þeir voru staðsettir, en ekki, hvað þeir aðhöfðust, enda skurðurinn djúpur. Við fórum síðan með Hjört á slysavarðstofuna og þaðan á Landspítalann ...... Ég hefi unnið með Hirti af og til s.1. 4 ár og 357 líkar mjög vel að vinna með honum, enda hann góður verk- maður og gætinn.“ Guðmar Helgi gaf skýrslu hér fyrir dómi hinn 6. apríl 1972. Lýsti Guðmar Helgi þá skýrslu sína til réttargæzlustefnda rétta, einnig kvað hann rétt eftir sér haft í skýrslunni fyrir rannsókn- arlögreglunni, en tók fram að þar sem segir í skýrslunni, „og opnaðist þá skóflan aftur“, væri nákvæmara að segja, að þá hafi efri hluti skóflunnar farið frá bómuarmi. Jafnframt var bókað eftir vitninu: „Vitnið kveðst nú ekki muna, hvernig grafan stóð á bakkanum, en telur, að hún hafi staðið svipað og myndin á dskj. nr. 12 sýnir, en vitnið kveðst ekki geta munað, hvort hún stóð alveg þvert á skurðinn. Vitnið telur, að skurðurinn hafi verið á milli 4.50—5.00 m á dýpt. Grafan geti ekki með góðu móti hreinsað dýpra en 4% metra og hafi því þurft að moka með handafli upp í skófluna. Framhjól gröfunnar stóðu á eystri bakkanum á að gizka 50 em frá bakkabrún, en vitnið segir, að fjarlægðin frá bakkabrún kunni að hafa verið meiri, þar sem jarðvegurinn hafi verið blautur og gljúpur. Útsýni úr stjórnsæti tækisins var með þeim hætti, að vitnið sá ofan á kollana á þeim, sem niðri í skurðinum voru, en skurðurinn var um það bil 3—4 metrar að ofan. Í botninn var skurðurinn á að gizka 1.50—2 metrar á breidd. Vitnið segir, að klemman á glussarörinu hafi dottið af, þegar vitnið var að flytja jarðefni í skóflunni upp á bakkann. Vitnið sá ekki, þegar hún datt. Annar hvor þeirra, sem niðri í skurðinum voru, lét vitnið vita um þetta. Vitnið losaði jarðveginn úr skóflunni með því að lyfta bómunni upp til hægri og upp fyrir gröfuna og flutti jarðveginn þannig upp í hálfhring. Vitnið segir, að hann hafi ekki fengið neina sérstaka merkjagjöf frá þeim, sem niðri í skurðinum voru um það, að hann mætti lækka bómuna, enda hafi ekki neinar slíkar merkjagjafir verið gefnar, en vitnið reyndi jafnan að fylgjast með því, hvar menn- irnir, sem niðri í skurðinum voru, væru staðsettir, þegar hann hreyfði bómuna til. Í umrætt sinn var vitnið að tilfæra skófluna ofan af bakkanum, og ætlaði vitnið að láta tennurnar á skóflu- endanum nema við botninn, á meðan viðgerð færi fram. Vitnið man nú ekki, hvar skófluendinn kom niður í skurðinn miðað við gröfuna sjálfa á bakkanum. Er vitninu í því sambandi bent á skýrslu stefnanda um þetta atriði. Telur vitnið, að skýrsla stefn- anda að þessu leyti geti vel verið rétt. Vitnið man ekki, hvar Gylfi stóð, þegar slysið varð. Vitnið telur, að það hafi vitað, hvar stefnandi og Gylfi voru, þegar hann lét bómuna falla, enda kveðst 358 hann ekki mundu hafa slakað bómunni, nema vita fyrir fram, hvar þeir væru í skurðinum. Vitnið segir, að mikið hafi rignt undanfarna daga og hafi allt verið á floti þarna, en vitnið man ekki nú, hvort úrkoma var einmitt þá stundina, er slysið varð. Úr stjórnsætinu þurfti vitnið að horfa út um framglugga stýris- hússins, sem ekki var hægt að skrúfa niður. Á framrúðu þessari var þurrka, en vitnið man nú ekkert um ástand þurrkunnar, en vitnið telur, að rúðan hafi verið óskemmd þannig, að hann hafi haft óhindrað útsýni um hana. Frekar aðspurt segir vitnið, að oft hafi komið fyrir, að rúðurnar hafi brotnað, en jafnan hafi þá verið skipt um rúður, en um ástand rúðunnar í umrætt sinn kveðst vitnið nú ekki geta munað neitt sérstaklega. Vitnið segir, að Friðrik Steindórsson hafi verið yfirverkstjóri yfir verkinu en flokksstjóri hafi talizt Gylfi Hallgrímsson, sem hafi auk þess verið elztur og haft mesta starfsreynslu. Vitnið segir, að umrædd grafa hafi verið seld til Ísafjarðar og muni vera þar enn, en vitn- ið, sem er enn starfsmaður hjá stefnda, segir, að sams konar vél sé til hjá fyrirtækinu. — Upplesið, játað rétt bókað með þeirri athugasemd, að þeir, sem ofan í skurðinum voru, hafi að jafnaði gefið vitninu merki um það, þegar lyfta átti skóflunni upp með jarðefnin og þegar þeir vildu láta hreyfa hana til hliðar í skurð- inum.“ III. Stefnandi styður kröfur sínar þeim rökum, að meginorsök slyss- ins hafi verið ófullnægjandi vinnuaðstæður í skurðinum, því að undir eðlilegum kringumstæðum hafi honum ekki átt að skrika fótur. Viðkomandi verkstjóra hafi borið að sjá um, að vinnuað- stæður væru sem beztar og fyllsta öryggis væri gætt á vinnustað. Þessari skyldu sinni hafi verkstjórinn brugðizt. Í umrætt sinn hafi enginn maður verið uppi á skurðbakkanum til þess að leið- beina stjórnanda vélgröfunnar, en sá síðastnefndi hafi ekki getað séð nægjanlega ofan í skurðinn vegna dýptar skurðarins. Flokks- stjórinn hafi heldur ekki séð um merkjagjöf í umrætt sinn og hann hafi enga aðvörun gefið. Bóman, sem sé vinstra megin við stjórnsæti gröfunnar, hafi byrgt mjög útsýn til vinstri, svo að stjórnandi vélgröfunnar hafi af þeim sökum einnig séð mjög illa til, þegar hann sneri gröfunni til vinstri, þar sem stýrishúsið snúist með bómunni. Þá sé þess að geta, að rigning hafi verið og skammdegi, en eigi sé upplýst um lýsingu á staðnum. Að lok- um bendir stefnandi á, að stefndi verði að bera hallann af sönn- 359 unarskorti, þar sem hann hafi ekki látið lögreglurannsókn á vett- vangi fara fram og ekki heldur tilkynnt slysið til Öryggiseftir- lits ríkisins, sbr. 26. gr. laga nr. 23/1952. Stefndi styður kröfur sínar þeim rökum, að leitt sé í ljós, að stefnandi hafi runnið til og lagt hendurnar á bómu gröfunnar til að verja sig falli. Það sé algengt, að hálka myndist á slíkum vinnustað, sem hér um ræðir. Yfirleitt gæti hálku meira og minna við slík störf og önnur, bæði áþekk og ósambærileg, sem unnin séu utan dyra að vetrarlagi, oft í misjöfnum veðrum. Við slíku sé ekkert að gera. Að minnsta kosti yrðu varnaraðgerðir yfir- leitt svo langsóttar, að um það verði ekki sakazt, þótt þær séu ekki í frammi hafðar. Viðlíka hætta sé og viðloða á ýmsum vinnu- stöðum innan húss, án þess nokkuð sé að gert. Megi sem dæmi nefna frystihús og veiðiskipin, þar sem áþekk hætta og hér um ræði sé hvað mest og raunhæfust, án þess að ábyrgð komi til. Það verði sem sagt ekki við vinnuveitanda sakazt, þótt slík hætta, sem hér um ræðir, verði virk gagnvart starfsmanni. Honum verði ekki að lögum gerð nokkur ábyrgð á tjóni starfsmanns, sem af slíkri hættu orsakist. Þar komi annað tveggja til eða hvort tveggja, óhappatilviljun og gáleysi þess starfsmanns, er hlut eigi að máli, það sé ætlazt til þess, að starfsmenn geri sér slíka hættu ljósa og varist hana hver fyrir sig og á eindæmi sitt. Hér sé ó- þarfi að fjölyrða um sýknuástæður. Atvik að slysinu séu nægilega í ljós leidd. Fjölmargra dóma njóti um sýknu af kröfum starfs- manns, þar sem aðstæður hafi verið áþekkar. Þótt íslenzkir dóm- stólar séu bótasinnaðir, eins og það hafi verið orðað, hafi þeir aðhyllzt þá grundvallarreglu á sviði skaðabótaréttar, að fullnægt skuli skilyrðum culpareglunnar, til að fébótaábyrgð verði lögð á vinnuveitanda vegna tjóns starfsmanns af völdum slyss í starfi. Því almennara og einfaldara sem starfið sé, þeim mun strangari verði ábyrgðarskilyrðin. Hér komi til álita dæmi, sem að engu leyti fullnægi áskildum ábyrgðarskilyrðum. Sýkna sé því alveg vafalaus. Við hinn munnlega málflutning var því haldið fram af hálfu stefnda, að dómstólar hér á landi hefðu á síðustu árum slakað á kröfum um fyllstu varnaraðgerðir vinnuveitenda til að koma í veg fyrir slys á vinnustöðvum. IV. Í 5. gr. laga nr. 23/1952 um öryggisráðstafanir á vinnustöðum er sett fram eftirfarandi meginregla: „Vinnuveitanda ber að sjá um, að á vinnustað sé öllu svo fyrir komið, að verkamenn séu 360 verndaðir gegn slysum og sjúkdómum eftir því sem föng eru frekast til.“ Þessi stranga lagaregla hefur verið sett til verndar þeim mikilsverðu hagsmunum verkamanna, að þess sé gætt af hálfu vinnuveitanda, svo sem frekast er unnt, að verkamenn bíði ekki líkamstjón við vinnu sína. Vinnuveitendur geta vátryggt sig gegn mistökum starfsmanna sinna í þessu efni, svo sem stefndi gerði í því tilviki, sem hér er um fjallað. Verður því ekki á það fallizt með stefnda, að ástæða sé til fyrir dómstólana að slaka á kröfum að þessu leyti. Eigi fór fram rannsókn á slysinu á vettvangi, og ekki tilkynnti stefndi Öryggiseftirlitinu um slysið, sbr. 26. gr. laga nr. 23/1952. Fullnægjandi rannsókn á vettvangi hefði gefið gleggri upplýsingar um staðhætti alla. Verður þessi vanræksla stefnda að koma honum í koll við mat á sönnunargögn- um um atvik að slysinu. Dómendur hafa skoðað vélgröfu af sömu tegund og umrædd vél, en af yngri árgerð. Svo sem fyrr er lýst, losnaði klemma á glussaröri á bómu vél- gröfunnar. Þrátt fyrir ummæli stefnanda verður ekki talið, að góð aðstaða hafi verið niðri í skurðinum til að gera við bilun þessa, svo sem stefnandi var klæddur og aðstæður voru að öðru leyti, en nauðsynlegt var að klifra upp á bómu vélarinnar til þess að komast að rörinu. Eðlilegast var að láta stjórnanda vél- gröfunnar annast viðgerðina uppi á bakkanum. Telja verður, að sú ákvörðun að láta gera við rörið niðri í skurðinum hafi verið tekin af flokksstjóranum, sem var niðri í skurðinum með stefn- anda. Ósannað er, að flokksstjórinn hafi þá jafnframt hlutazt til um, að stjórnandi vélgröfunnar fengi glöggar bendingar um slökun bómunnar á þann hátt, að hættulaust væri fyrir þá, sem niðri Í skurðinum voru. Leggja verður til grundvallar, að stjórn- andi gröfunnar hafi alls ekki haft næga útsýn úr stýrishúsi vél- arinnar niður í skurðinn. Enginn maður var uppi á skurðbakk- anum til að leiðbeina stjórnanda vélgröfunnar, sem gat ekki vegna dýptar skurðarins séð nægjanlega til stefnanda, sem stóð niðri í skurðinum undir skurðbakkanum, sem vélgrafan stóð á. Stjórnandi gröfunnar „opnaði“ skófluna, um leið og hann lét bóm- una síga niður í skurðinn, og færði hana jafnframt til hliðar. Ósannað er, að hann hafi gefið stefnanda eða flokksstjóranum til kynna, að hann mundi „opna“ skófluna, um leið og hann beindi bómunni niður í skurðinn, en við framkvæmd verksins áður kom ekki til slíkrar „opnunar“ niðri í skurðinum. Þetta skapaði hættuástand, sem ósannað er, að stefnandi hafi mátt sjá 361 fyrir. Með hliðsjón af því, sem nú hefur verið rakið, og með til- liti til sönnunarreglna verður að telja, að stefndi sé bótaskyldur gagnvart stefnanda vegna þess tjóns, sem stefnandi varð fyrir við slysið. Telja verður hins vegar, að stefnandi hafi ekki sýnt næga aðgæzlu og að hluta sé um óhappatilviljun að ræða. Þykir því rétt, að stefnandi beri sjálfur % hluta tjóns síns, en stefnda verð- ur gert að bæta honum tjónið að % hlutum. V. Stefnandi sundurliðar kröfu sína þannig: 1. Örorkutjón kr. 446.863.00 2. Þjáningar, óþægindi og lýti — 100.000.00 Kr. 546.863.00 Um kröfulið 1. Stefán Guðnason læknir hefur hinn 29. apríl 1970 metið ör- orku stefnanda. Í matsgerðinni segir m. a.: „Fyrir liggur vottorð Árna Björnssonar, yfirlæknis, Reykja- vík, dags. 20/4 1970 svohljóðandi: „Hjörtur Laxdal Gunnarsson, f. 27/10 1948, til heimilis að Linn- etsstíg 6, Hafnarfirði, var lagður inn á Handlæknisdeild Land- spítalans hinn 7. 11. 1969 vegna afleiðinga af handarslysi, er hann hafði orðið fyrir sama dag, er hann var að vinna að sögn í skurði og var lyft upp úr skurðinum með gröfu. Hjörtur slasaðist á báðum höndum, og var ástand hans við komu svo lýst, að hægri hönd er þannig sködduð, að vísifingur er kram- inn fremst, nöglin af og naglbeður í sundur og sár út frá sprung- unni niður á gómana báðum megin. Fremsti hluti af löngutöng var kraminn sundur, allt hold frá beini og mestallt sundurkramið alveg upp fyrir distala interphalangealliðinn, beinið stendur út úr bert. Svipað er að segja um baugfingurinn, þar er holdið einn- ig mjög kramið og marið upp fyrir distala i.p. liðinn og beinið auk þess brotið. Á litlafingri er nöglin af og sprunga í naglbeðnum, en að öðru leyt er fingurinn lítið skaddaður. Vinstra megin er ástand þannig, að langatöng er sprungin fremst, nöglin af og naglbeðurinn sprunginn og sprunga út til beggja hliða og upp í fingurinn, þannig að hún er klofin upp undir proximala i.p. lið- inn, en fliparnir eru báðir lífvænlegir. Baugfingur er sundur- kraminn fremst og upp fyrir miðjan miðphalanx og loks er litli- 362 fingur sprunginn gegnum naglbeðinn og nöglin alveg af og sprung- ur út til beggja hliða niður í góminn. Gert var að sárum sjúklings, þannig að sárin á vísifingri og litlafingri hægri handar voru saumuð, langatöng og baugfingur voru teknir í sundur um miðjan miðphalanz og saumað fyrir endana. Þá voru sárin á löngutöng og litlafingri vinstri handar saumuð, en baugfingur var tekinn í sundur um miðjan eða rétt ofan við miðjan miðphalanz og saumað fyrir endann. Slasaði útskrifaðist þ. 13. 11. 1961. Sárin greru vel, og slasaði hefur nú hafið vinnu, og virðist það ganga vel, þannig að hann hefur getað haldið sinni fyrri vinnu og hefir ekki veruleg óþægindi í höndunum, en að sjálfsögðu takmarkar bæklunin vinnuhæfni hans til annarra starfa verulega. Ekki verður ástæða til frekari aðgerða.“ Slasaði kom tilundirritaðs til skoðunar 27/4 1970. Slasaði kveðst hafa verið óvinnufær í 2 mánuði frá slysdegi, en hélt fullum launum. Hægri hönd: Það vantar fjærkjúkur III. og IV. fingurs. Vinstri hönd: Það vantar fjærkjúku og hálfa miðkjúku IV. fing- urs. Ör eru öll slétt og vel gróin. Ekki er að vænta frekari bata á meiðslum slasaða, og telst tíma- bært að meta nú þá örorku, sem hann hefur hlotið af afleiðingum þessa slyss, og telst hún hæfilega metin sem hér segir: Frá slysdegi í 2 mánuði: 100% Eftir það varanlega 109 Þórir Bergsson tryggingafræðingur hefur hinn 6. júlí 1970 met- ið örorkutjón stefnanda á grundvelli framangreinds örorkumats. Í álitsgerð tryggingafræðingsins segir m. a.: „Hjörtur er sagður fæddur 27. október 1948 og hefur því verið 21 árs á slysdegi. Áætlaðar vinnutekjur og vinnutekjutap. Samkvæmt staðfestum ljósritum af skattframtölum Hjartar ár- in 1967-1969 hafa vinnutekjur hans þrjú heilu almanaksárin fyrir slysið verið: Árið 1966 kr. 144.611.00 — 1967 — 218.754.00 — 1968 — 260.506.00 Hjörtur hefur aflað þessara tekna 18, 19 og 20 ára gamall. Auð- 363 séð er, að hann hefur haft miklu meiri tekjuöflunarhæfni en venjulegt er um unglinga á þeim aldri, og tekjur hans síðasta árið, þ. e. árið 1968, eru álíka háar og meðaltekjur kvæntra verka- manna það ár samkvæmt úrtakstölum Efnahagsstofnunarinnar. Ég tel því rétt að nota tekjur tveggja síðustu áranna umreikn- aðar til kauplags á slysdegi og síðan samkvæmt breytingum á 2. taxta Dagsbrúnar. Þannig umreiknaðar vinnutekjur eru sýndar Í næstu töflu. Þar sést einnig áætlað vinnutekjutap, þegar gert er ráð fyrir, að var- anlega tapið sé 10% af áætluðum vinnutekjum frá slysdegi, en tímabundna tapið 90% af þeim í tvo mánuði: Áætlað vinnutekjutap Áætlaðar v/tímab. v/varanl. vinnutekjur örorku: örorku 1. árið eftir slysið kr. 306.104.00 kr. 44.397.00 kr. 28.866.00 Síðan árlega — 323.548.00 — 32.355.00 Verðmæti vinnutekjutaps. Verðmæti þannig áætlaðs vinnutekjutaps reiknast mér nema á slysdegi: vegna tímabundinnar örorku kr. 42.887.00 — varanlegar — — 403.976.00 Samtals kr. 446.863.00 Frádráttur. 1. Ekki hefur verið dregið frá það, sem Hjörtur kann að hafa fengið greitt frá vinnuveitanda fyrst eftir slysið. 2. Ekki hefur verið gerður frádráttur vegna opinberra gjalda. Reiknigrundvöllur. Við útreikninginn hef ég notað 7% vexti p. a., dánarlíkur ís- lenzkra karla samkvæmt reynslu áranna 1951— 1960 og líkur fyr- ir missi starfsorku í lifanda lífi samkvæmt sænskri reynslu.“ Tryggingafræðingurinn hefur hinn 25. maí 1972 endurreiknað örorkutjón stefnanda. Í álitsgerð um þetta segir tryggingafræð- ingurinn: „Síðan ég í útreikningi, dagsettum 6. júlí 1970, reiknaði út örorkutjón Hjartar Gunnarssonar vegna slyss hans 7. nóv. 1969, hafa orðið mjög miklar hækkanir á kauptöxtum verkamanna, 364 bæði vegna hækkana á kaupgreiðsluvísitölu, en hún verður frá 1. júní n.k. 117, og hækkana á grunnkaupi. Þér óskið því eftir nýjum útreikningi. Ég hef áætlað vinnutekjur Hjartar að nýju með tilliti til taxta- hækkananna, og er þá reiknað með þeim hækkunum, sem vitað er um að verða 1. júní n. k. og 1. marz 1973. Áætlaðar vinnutekjur og vinnutekjutap reiknast nú: Áætlað vinnutekjutap Áætlaðar v/tímab. v/varanl. vinnutekjur örorku: örorku 1. árið eftir slysið kr. 308.553.00 kr. 44.397.00 kr. 30.855.00 2 — — — — 339.272.00 — 33.927.00 3 — — — — 406.700.00 — 40.670.00 4, — — — — 454.245.00 — 45.424.00 síðan árlega — 462.382.00 — 46.238.00 Verðmæti þessa vinnutekjutaps reiknast mér nema á slysdegi: Vegna tímabundinnar örorku kr. 42.887.00 — varnlegrar — — 562.872.00 Samtals kr. 605.759.00 Um aðrar forsendur og reiknigrundvöll vísast til fyrri útreikn- ings míns.“ Stefnandi byggir fjárhæð þessa kröfuliðs á útreikningum trygg- ingafræðingsins, en bendir á, að ekki eigi að koma til lækkunar á þessum lið vegna þess, hve langt sé liðið síðan fyrri útreikning- ur var gerður og þegar tekið sé tillit til síðari útreiknings. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið sem allt of háum. Auð- sætt sé af örorkumatinu, að stefnandi hafi þrátt fyrir meiðslin óskerta starfsorku til að gegna störfum sínum hjá stefnda og öðrum áþekkum störfum. Það eitt skipti hér máli, en ekki hvort mögu- leikar stefnanda til óskyldra starfa séu skertir. Fram komi í ör- orkumatinu, að stefnandi hafi verið frá vinnu vegna meiðslanna í tvo mánuði, en hann hafi notið allan þann tíma óskertra launa hjá stefnda. Stefnandi hafi ekki síðan misst neinar tekjur vegna slyssins og eigi sé ástæða til að ætla, að til þess komi nokkurn tíma. Það sé því fjarri lagi, að stefndi sé krafinn um bætur til handa stefnanda fyrir liðna tíð. Hið tímabundna örorkumat eigi því 365 engan rétt á sér. Þá beri að meta til lækkunar skattfríðindi og hagræði af eingreiðslu. Stefndi mótmælir því einnig, að taka eigi nokkurt tillit til síðari útreiknings tryggingafræðingsins. Stefnandi hefur að vísu haldið áfram störfum hjá stefnda allt frá slysdegi og haldið föstum launum sínum. Ljóst er hins vegar, að fyrir verkamann hlýtur það að vera umtalsverð örorka, svo sem í Örorkumati er rakið, þegar verkamaður missir framan af löngutöng og baugfingri hægri handar og baugfingri vinstri hand- ar. Samkvæmt venju þykir við ákvörðun bóta samkvæmt þessum kröfulið mega hafa hliðsjón af hinum nýja útreikningi trygginga- fræðingsins. Þegar gögn öll eru virt og höfð eru í huga þau réttarfarssjónarmið, sem hér eiga við, þykir hæfilegt að meta tjón stefnanda samkvæmt þessum kröfulið á kr. 410.000.00. Um kröfulið 2. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið sem alltof háum. Hér að framan hefur sjúkrasaga stefnanda verið rakin. Auk tímabundinna þjáninga verður að ætla, að stefnandi hafi nokkur varanleg óþægindi af limlestingu þeirri, sem hann varð fyrir. Af henni hefur stefnandi einnig hlotið varanleg lýti. Þykja bætur samkvæmt þessum kröfulið eftir atvikum hæfilega ákveðnar kr. 100.000.00. Samkvæmt framansögðu telst tjón stefnanda nema samtals kr. 510.000.00 (410.000.00 -} 100.000.00). Ber stefnda að greiða stefn- anda % hluta tjónsins, eða samtals kr. 340.000.00 með vöxtum, eins og krafizt hefur verið. Eftir þessum úrslitum ber stefnda að greiða stefnanda máls- kostnað, sem ákveðst kr. 60.000.00. Bjarni K. Bjarnason borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt verkfræðingunum Guðmundi Björnssyni prófessor og Haraldi Árnasyni ráðunaut. Dómsorð: Stefndi, Loftorka s/f, greiði stefnanda, Hirti Laxdal Gunn- arssyni, kr. 340.000.00 með 7% ársvöxtum frá 7. nóvember 1969 til greiðsludags og kr. 60.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 366 Föstudaginn 13. apríl 1973. Nr. 70/1972: Bifreiðaverkstæðið Þórshamar h/f (Ragnar Steinbergsson hrl.) segn Skúla Guðmundssyni (Egill Sigurgeirsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr og Magnús Torfason, prófessor Jónatan Þórmundsson og Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti. Vinnulaun. Kjarasamningar. Dómur Hæstaréttar: Hinn áfrýjaða dóm hefur kveðið upp Ásmundur S. Jóhanns- son, aðalfulltrúi bæjarfógetans á Akureyri. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 26. maí 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi dómsmálaráðuneytisins sam- kvæmt 16. gr. laga nr. 57/1962, hinn 5. maí 1972. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess, að „hinn áfrýjaði dómur verði stað- festur að efnisniðurstöðu til“ og áfrýjanda dæmt að greiða honum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Hinn 30. júní 1970 gerðu landssambönd og félög vinnu- veiienda í málm- og skipasmíði víðsvegar um land og stétt- arfélög sveina í þessum iðngreinum skriflegan samning um framlengingu þágildandi kjarasamninga einstakra vinnuveit- endafélaga og sveinafélaga, en með ýmsum breytingum og viðaukum, sem nánar greindi í kjarasamningnum. Meðal þeirra félaga, sem undirrituðu hið nýja samkomulag, var stéttarfélas stefnda, Sveinafélag járniðnaðarmanna, Akur- eyri, og vinnuveitendafélag áfrýjanda, Meistarafélag járniðn- aðarmanna, Akureyri. Giltu því eftir 30. júní 1970 um kjör bifvélavirkja á Akureyri kjarasamningur þessara félaga frá 29. ágúst 1965 með áorðnum breytingum svo og þeim breyt- ingum og viðaukum, sem fólust í hinum nýja kjarasamningi. Í samningnum 30. júní 1970 sagði m. a. svo í 6. grein: 367 „Framhaldsnámi skal komið á með námskeiðum til að auka verkþekkingu og vinnuhæfni sveina umfram almennt iðn- nám. Framhaldsnám gefur því aðeins rétt til kaupauka, að viðkomandi sveinn hafi lokið prófi frá minnst tveimur við- urkenndum námskeiðum. Kaupauki vegna framhaldsnáms skal vera 10% á unna dagvinnustund samkvæmt samningi þessum. Kaupauki á unn- ar eftir-, nætur- og helgidagastundir skal greiddur með sömu krónutölu og er á dagvinnutímakaupi“. Framangreint ákvæði var nýmæli í heildarkjarasamning- um málm- og skipasmiða, en félagsmenn sumra stéttarfélaga, sem í hlut áttu, og þar á meðal bifvélavirkjar, höfðu um nokkurt skeið fengið greitt álag á kaup sitt, ef þeir sóttu framhaldsnámskeið að venjulegu iðnnámi loknu. Nam sá kaupauki 10% á útborgað kaup. Á Akureyri hafði greiðsla þessa kaupauka byggzt á munnlegu samkomulagi við bif- vélavirkja, og framkvæmdin þar orðið sú, að kaupaukinn var greiddur öllum bifvélavirkjum, hvort sem þeir höfðu sótt framhaldsnámskeið eða ekki. Greind venja varð tilefni þess, að sama dag, sem hinn nýi heildarkjarasamningur var gerð- ur, undirrituðu sveinafélög og vinnuveitendafélög á Norður- landi þá sameiginlegu yfirlýsingu, sem orðrétt er rakin í hér- aðsdómi. Sama dag undirrituðu flest vinnuveitendafélaganna, sem stóðu að hinum nýja kjarasamningi, einhliða yfirlýsingu um, að óbreyttar skyldu standa þær yfirgreiðslur, sem tíðkast höfðu undanfarið. Er sú yfirlýsing orðrétt greind í héraðs- dómi. Enginn ágreiningur er með aðiljum um það, að stefndi hafi haldið rétti til að fá greiddan kaupaukann vegna fram- haldsnámskeiðs eftir 30. júní 1970, eins fyrir því þótt hann sækti ekki framhaldsnámskeið. Fær þetta stoð í hinni sam- eiginlegu yfirlýsingu félaga vinnuveitenda og sveina. Hins vegar deila málsaðiljar um það, hvernig kaupaukinn skvii reiknaður. Hefur áfrýjandi eftir 30. júní goldið stefnda kaup- aukann sem 10% álag á kaup fyrir allar unnar vinnustundir reiknaðar á dagvinnukaupi, eins og 6. gr. kjarasamningsins 368 mælir fyrir um. Stefndi heldur því hins vegar fram, að hin einhliða yfirlýsing vinnuveitenda veiti honum rétt til að fá kaupaukann greiddan sem 10% álag á allt útborgað kaup, eins og verið hafði, áður en heildarkjarasamningurinn var gerður. Eins og nánar greinir í hinum áfrýjaða dómi, nutu bif- vélavirkjar á Akureyri fyrir 30. júní 1970 25% álags á kaup, sem greindist í 9% almenna kaupuppbót, 6% álag fyrir ó- þrifalega vinnu og 10% kaupauka vegna framhaldsnám- skeiða. Voru þessar uppbætur allar reiknaðar af útborguðu kaupi. Er ekki ágreiningur með aðiljum um það, að í yfir- lýsingu vinnuveitenda felist, að eftir 30. júní 1970 hafi átt að greiða almennu kaupuppbótina og álagið fyrir óþrifalega vinnu til bifvélavirkja á Akureyri með sama hætti og verið hafði. Samkvæmt gögnum máls byggðist greiðsla hinnar almennu kaupuppbótar bifvélavirkja á Akureyri á munnlegu sam- komulagi félaga þeirra, sem í hlut áttu, en álagið vegna ó- Þrifalegrar vinnu var greitt samkvæmt ákvæðum kjarasamn- ings 24. júní 1969, er þó hafði verið breytt með munnlegu samkomulagi. Í heildarkjarasamningnum 30. júní 1970 var ekki kveðið á um kaupbætur þessar. Var því sérstakt tilefni til þess að árétta það skriflega, ef þær áttu að haldast óbreytt- ar. Um kaupuppbótina vegna framhaldsnámskeiðs gegndi hins vegar öðru máli, þar sem í 6. gr. kjarasamningsins sjálfs höfðu nú verið tekin bein ákvæði um hana. Stefndi hefur ekki leitt næg rök að því, að með undirritun sinni undir hina einhliða yfirlýsingu vinnuveitenda hafi Meistarafélag járn- iðnaðarmanna, Akureyri, bundizt skyldu til að greiða kaup- auka þennan framar því, sem mælt var í 6. gr. hins nýja kjarasamnings. Er og á það að líta, að samdægurs var gert sérstakt skriflegt samkomulag til fyllingar nýmælinu í 6. gr., svo sem áður greinir. Lá beinast við, ef semja átti um frávik frá ákvæðum 6. gr. kjarasamningsins, að kveða á um þau í framangreindu samkomulagi. Verður samkvæmt þessu að sýkna áfrýjanda af kröfum stefnda í málinu, en rétt er, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. 369 Dómsorð: Áfrýjandi, Bifreiðaverkstæðið Þórshamar h/f, skal vera sýkn af kröfum stefnda, Skúla Guðmundssonar, í máli þessu. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Akureyrar 3. marz 1972. Mál þetta, sem dómtekið var 25. febrúar s.l., hefur Skúli Guð- mundsson Þbifvélavirki, Brekkugötu 6, Akureyri, höfðað hér fyrir dómi á hendur Sigurði Jóhannessyni framkvæmdastjóra, Norður- byggð 1 A, Akureyri, f. h. Þórshamars h/f, bifreiðaverkstæði, Ak- ureyri. Gerir stefnandi þær kröfur, að stefndi verði dæmdur til að greiða kr. 1.437.30 ásamt 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða byrjaðan mánuð frá birtingu stefnu 26. júní 1971 til greiðslu- dags og málskostnað samkvæmt reikningi eða mati dómsins. Stefndi krafðist þess aðallega, að málinu væri vísað frá dómi. Munnlegur flutningur um frávísunarkröfuna fór fram 10. desem- ber 1971 og úrskurður kveðinn upp samdægurs og frávísunar- kröfunni hrundið. Um efnishlið málsins gerir stefndi þær kröfur, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en til vara, ef stefnandi fær einhverja upphæð dæmda, að vaxtakrafa hans verði lækkuð. Í báðum tilfellum krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda. Málavextir eru þeir, að stefnandi er sveinn í bifvélavirkjun og hefur í allmörg ár unnið hjá stefnda. Tímabilið frá 28. júní 1970 til 13. marz 1971 telur hann sig hafa fengið vangreitt kaup í eftirvinnu, næturvinnu og helgiðdagavinnu, sem nemur stefnu- fjárhæð miðað við gildandi kauptaxta, eða kr. 4.40 fyrir hverja eftirvinnustund og kr. 8.80 fyrir hverja nætur- og helgidagastund. Telur stefnandi að stefndi reikni kaup hans þannig, að í stað þess að reikna 25% á kr. 154.00 þá reikni stefndi 15% á þá upp- hæð og síðan 10% á kr. 110.00, sem sé dagvinnukaup á hverja unna klukkustund, og sama aðferð gildi um nætur- og helgidaga- vinnuútreikning varðandi 10% álagið, en þar sé grunnkaup kr. 198.00. Skilning sinn á þessari aðferð sinni kveður stefnandi sig byggja á kjarasamningi frá 29. ágúst 1965 og öðrum frá 24. júní 1969 svo og endurnýjunum og viðaukum við þá, munnlegum og skrif- 24 370 legum. Framangreint 25% álag skiptist Í uppbót 9%, óþrifaálag 6% og námskeiðsgjald 10%. Tvö fyrrgreind álög, eða 15%, reikn- ar stefndi á allt kaup, en 10% námskeiðsgjald á dagvinnukaup og bætir þeirri krónutölu við eftir-, nætur- og helgiðagavinnu. Stefnandi heldur því fram, að fyrir 30. júní 1970 hafi álag þetta reiknazt á allt kaup og samkvæmt sérstakri yfirlýsingu atvinnu- rekenda þann dag skuli yfirgreiðslur til aðilja, sem tíðkazt hafi, haldast óbreyttar og greiðast á útborgað kaup á samningstíma- bilinu, sem þá er að hefjast. Stefnandi kom fyrir dóm í málinu, en hann hefur starfað hjá stefnda frá hausti 1966 samfleytt, en áður hafði hann starfað hjá fé- laginu í 3 ár. Hefur hann ekki sótt greint framhaldsnámskeið í sínu fagi, enda hafa þau eigi verið haldin hér í bæ. Í október 1970 varð hann þess var, að breyting var orðin á útreikningi kaups, þegar hann fékk í hendur launaútreikning Sveinafélags járniðnaðar- manna eftir samningsgerðina 30. júní 1970. Formaður Sveinafélags járniðnaðarmanna, Halldór Arason, kom fyrir dóm í málinu og auk hans þeir Hallgrímur Skaptason skipa- smiður og Sigurður Jóhannesson, framkvæmdastjóri stefnda, en allir þessir menn tóku þátt í samningsgerðinni 30. júní 1970 fyrir sín hagsmunasamtök. Í 6. gr. samningsins segir m. a. svo: „ll. Framhadsnámi skal komið á með námskeiðum til að auka verk- þekkingu og vinnuhæfni sveina umfram almennt iðnnám. Fram- haldsnám gefur því aðeins rétt til kaupauka, að viðkomandi sveinn hafi lokið prófi frá minnst tveimur viðurkenndum námskeiðum. Kaupauki vegna framhaldsnáms skal vera 10% á unna dðag- vinnustund samkvæmt samningi þessum. Kaupauki á unnar eftir, nætur- og helgidagastundir skal greiddur með sömu krónutölu og er á dagvinnutímakaupi.“ Samningurinn er undirritaður m. a. af Meistarafélagi járniðn- aðarmanna á Akureyri og Sveinafélagi járniðnaðarmanna á Ak- ureyri, en í samtökum þessum eru aðiljar máls þessa félagbundn- ir, en auk þessara er samningurinn undirritaður af fjölda lands- samtaka og staðbundinna félaga atvinnurekenda og launþega. Sama dag, eða 30. júní 1970, var gefin út svofelld skrifleg yfir- lýsing, sbr. dski. nr. 8: „Vinnuveitendur í málm. og skipasmíði lýsa yfir því, að yfirgreiðslur til meðlima sveinafélaganna í málm- og skipasmíði, sem aðilar eru að kjarasamningum, dagsettum í dag, þær sem tíðkast hafa undanfarið, skuli haldið óbreyttum og greiðast á útborgað kaup á samningstímabili því, sem nú er að hefjast.“ ö71 Yfirlýsing þessi er undirrituð af Meistarafélagi járniðnaðar- manna á Akureyri auk annarra vinnuveitenda. Þá er gefin út svofelld skrifleg yfirlýsing, sbr. dskj. nr. 11: „Með tilvísun um samkomulag varðandi námskeið til handa svein- um í málmiðnaði, sem greiðast eiga með 10% álagi á kaup, þá staðfestist, að starfandi bifvélavirkjar, sem þegar hafa fengið þetta álag, fái ekki 10% í viðbót, þó þeir sæki nefnd námskeið.“ Undir þessa yfirlýsingu rita: Sveinafélag járniðnaðarmanna, Akureyri. Málmiðnaðardeild iðnsveinafélags Skagafjarðar. Meistarafélag járniðnaðarmanna, Akureyri. Vinnumálasamband samvinnufélaga. Sveinafélag Húsavíkur og Suður-Þingeyjarsýslu. Hallgrímur Skaptason kvað 6. gr. samningsins frá 30. júní 1970 innihalda fyrsta ákvæði um framhaldsnámskeið í kjarasamning- um aðilja. Áður hafði það tíðkast í Reykjavík, strax er þessi nám- skeið hófust þar, að þeir, sem þau sóttu, fengu 10% álag á kaup. Eigi man hann, hvenær þetta byrjaði. Svo fór hér á Akureyri, að bifvélavirkjar hér fengu greiðslu samkvæmt þessu, þótt þeir sæktu eigi námskeið. Áður en samningur þessi var undirritaður, vildi vitnið fá það fram gagnvart bifvélavirkjum á Akureyri, að 10% álagið greiddist samkvæmt 6. gr., þ. e. það álag, sem tíðkazt hafði fyrir samninga, og sama á við um dskj. nr. 8 og 11. Hann getur þess, að Halldóri Arasyni hafi framangreint verið ljóst, enda hafi það verið rætt við hann. Sigurður Jóhannesson tók við framkvæmdastjórastarfi hjá stefnda á árinu 1968, og námu þá heildarálögur á samningsbundið greitt kaup 26%, eða til 24. júní 1969 og eftir það til 30. júní 1970 25%. Sigurður bar á sömu leið og Hallgrímur um samnings- gerðina 1970, þegar ákvæði um námskeið voru sett inn Í skrif- legan samning. Kvað hann samningamenn bþifreiðaverkstæða á Akureyri, sem í raun höfðu greitt álag samkvæmt 6. gr. samnings- ins, hafa talið nauðsynlegt að fá staðfestingu Sveinafélags járn- iðnaðarmanna á Akureyri á því, að eigi kæmi til frekari greiðslna, Þótt bifvélavirkjar sæktu námskeið sem þessi, og var það ástæðan fyrir því, að yfirlýsingin á dskj. nr. 11 var gerð, en hún var samin af samningamönnum vinnuveitenda. Þá upplýsti Sigurður, að sami háttur væri á útreikningi kaups á Norðurlandi öllu frá Blönduósi til Húsavíkur. Halldór Arason hefur verið formaður Sveinafélags járniðnað- armanna um árabil og tekið þátt í gerð flestra samninga frá árinu ð12 1965. Taldi hann yfirlýsinguna á dskj. nr. 11 eiga við þá, sem síðar sækja námskeið. Stefnandi hefur lagt fram skrá yfir vangreitt kaup viku hverja frá 28. júní 1970 til 13. marz 1971. Stefndi hefur ekki mótmælt þeim útreikningi. Þá hefur stefnandi lagt fram launamiða frá i. marz 1970 til 11. apríl 1970, þar sem eftirvinna og næturvinna er greidd af stefnda með 25% álagi á útborgað kaup. Stefndi telur, að það leiddi til öngþveitis í kaupgreiðslum, ef kröfur stefnanda yrðu teknar til greina, þar sem þá yrði um að ræða tvenns konar greiðslur til sveina í bifvélavirkjun eftir 30. júní 1970, þ. e. eldri sveinar fengju 25% ofan á allt kaup, en þeir, sem yrðu sveinar eftir þann tíma, fengju kaup samkvæmt kjara- samningi 30. júní 1970 og 10% námskeiðsálag í krónutölu miðað við dagvinnukaup, en þetta væri óforsvaranlegt gagnvart nýjum sveinum. Í málinu er upplýst, að stefnandi gerði reka að leiðréttingu á kaupi samkvæmt framangreindu í október 1970. Samkvæmt því, sem rakið hefur verið, viðurkenningu stefnda á því að hafa greitt 25% álag á samningsbundið kaup fyrir 30. júní 1970 og yfirlýsingunni á dskj. nr. 8 þykir verða að taka kröfu stefnanda til greina að öllu leyti, þó þannig, að vextir reiknist 7% á ári. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 20.000.00. Dómsorð: Stefndi, Þórshamar h/f, greiði stefnanda, Skúla Guðmunds- syni, kr. 1.437.30 ásamt 7% ársvöxtum frá 26. júní til greiðslu- dags og kr. 20.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 373 Mánudaginn 16. apríl 1973. Nr. 90/1972: Skiptaráðandinn á Akranesi f. h. dánarbús M (Þorvaldur Þórarinsson hrl.) segn K (Guðmundur Pétursson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Ómerking. Heimvísun. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 4. júlí 1972. Krefst hann þess aðallega, að meðferð málsins í héraði og héraðsdómur verði ómerkt og málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar af nýju. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, en hann fékk gjafsókn hér fyrir dómi með leyfi dómsmálaráðuneytisins 24. nóvem- ber 1972. Til vara krefst hann sýknu af öllum kröfum stefndu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál þar. Stefnda krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar hér fyrir dómi, eins og málið væri eigi gjafvarn- armál, en hún fékk gjafvörn fyrir Hæstarétti með leyfi dóms- málaráðuneytisins 22. marz 1973. Stefnda höfðaði mál þetta í héraði á hendur skiptaráðand- anum á Akranesi f. h. dánarbús M, en hann fórst í fiskiróðri 7. marz 1969. Hefur dánarbú hans verið tekið til opinberra skipta, en hann bjó síðast að ... á Akranesi. Lýsir stefnda M heitinn föður að óskilsetnu meybarni sínu, er hún ól 7. júní 1967 og skírt hefur verið B. Hefur stefnda uppi kröfur þær, sem raktar eru í héraðsdómi. Hermann G. Jónsson, fulltrúi bæjarfógetans á Akranesi, en bæjarfógeti er jafnframt skiptaráðandi í því lögsagnarum- dæmi, rannsakaði mál þetta og kvað upp í því hinn áfrýjaða 314 dóm á ábyrgð héraðsdómara, sem er fyrirsvarsmaður ann- ars aðilja málsins. Er þetta andstætt 1. tl. 36. gr., sbr. 3. mgr. 37. gr. laga nr. 85/1936, og bar héraðsdómara af sjálfsdáðum að víkja úr dómarasæti. Að svo vöxnu ber að ómerkia hinn áfrýjaða dóm og málsmeðferð alla og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar af nýju. Allur kostnaður af áfrýjun málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun skipaðs talsmanns áfrýj- anda og skipaðs talsmanns stefndu, kr. 10.000.00 til hvors þeirra. Það athugast, að óhæfilegur dráttur hefur orðið á rekstri máls þessa. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð öll eiga að vera ómerk, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar með- ferðar og dómsálagningar af nýju. Allur kostnaður af áfrýjun málsins greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin laun talsmanns áfryjanda, Þorvalds Þórarinssonar hæstaréttarlögmanns, og laun talsmanns stefndu, Guðmundar Péturssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 10.000.00 til hvors. Dómur bæjarþings Akraness 8. maí 1972. Hinn 7. júní 1969 ól sóknaraðili í máli þessu, K, ógift stúlka, fædd 30. október 1949, þá til heimilis .... Akranesi, nú til heim- ilis .... Akranesi, óskilgetið meybarn á Sjúkrahúsi Akraness. Barnið var samkvæmt vottorði Elísabetar Sveinbjörnsdóttur ljós- móður, dags. 9. október 1969, fullburða, að þyngd 3150 gr. og að lengd og 50 em, og í skírninni hlaut nafnið B. Föður að barni sínu lýsti sóknaraðili M skipstjóra, síðast til heimilis .... Akranesi, fæðdan 29. marz 1941, en hann fórst í fiskiróðri frá Akranesi 7. marz 1969, er báturinn ...., er hann var skipstjóri á, týndist. Kröfur sóknaraðilja í máli þessu eru þær, að viðurkennt verði með dómi, að M hafi verið faðir barns hennar og að það fái erfða- ., 375 rétt eftir hann. Einnig krefst hún þess, að hún fái greitt meðlag með barni sínu frá fæðingu þess til fullnaðs 16 ára aldurs þess, fæðingarstyrk og almannatryggingagjald hennar fyrir árið 1969, allt samkvæmt yfirvaldsúrskurði. Til vara krefst sóknaraðili þess, að henni verði dæmdur fyll- ingareyður. Af hálfu varnaraðilja, skiptaráðandans á Akranesi f. h. dánar- bús M, hefur verið krafizt sýknu af öllum kröfum sóknaraðilja og hún verði dæmd til að greiða dánarbúinu málskostnað eftir mati dómsins. Málavextir eru þessir: Sóknaraðili kvaðst hafa kynnst M heitnum í ágústmánuði 1968, en þá var hann stýrimaður á ... hér í bæ. Hann kom alloft að „22. hér í bæ til E sjómanns, er þar bjó á neðri hæðinni. En á hæðinni leigði kunningjastúlka sóknaraðilja, D frá ... í Reyk- holtsdal í Borgarfjarðarsýslu. Nokkru eftir að kynni þeirra hófust eða í byrjun september 1963, kom M heim til sóknaraðilja, en hún hafði herbergi á leigu hjá foreldrum sínum að .... Akranesi. Þar hafði einnig á leigu herbergi F, .... eins og síðar getur. Sóknaraðili kvað þetta hafa verið að kvöldi, og dvaldist M heitinn hjá sóknaraðilja til næsta morguns. Höfðu bau bá samfarir án þess að gæta neinnar varúðar til að forðast getnað, að því er sóknaraðili telur. Nokkru síðar, eða 5—6 dögum síðar, hafi M heitinn aftur komið heim til sóknar- aðilja og dvaldizt hjá henni næturlangt. Hafi þau þá aftur haft samfarir, án þess að nokkrar getnaðarvarnir hafi verið viðhafðar. Höfðu þau þá hitzt á dansleik að Fannahlíð í Skilmannahreppi. Sóknaraðili kvaðst aðeins í þessi tvö skipti hafa haft samfarir við IM heitinn. Sóknaraðili kvaðst hafa átt að hafa á klæðum um 12. septem- ber 1968, en er hún hafði ekki tíðir strax, hafi hana grunað, að hún væri með barni. Kvaðst hún hafa minnzt á þetta við M heit- inn í september, er hún bauð honum upp í bíl, er hún ók um götur bæjarins, og hafi hann ekki neitað því, að hann gæti verið faðir barnsins. Sóknaraðili kvaðst hafa farið til héraðslæknis í september 1968, um 2—-3 dögum eftir að hún hefði átt að hafa á klæðum. Lækn- irinn lét hana hafa töflur og gat þess, að hún mundi vera barns- hafandi, ef tíðir byrjuðu ekki, er hún tæki töflurnar. Sóknaraðili kvaðst hafa sagt kunningjastúlku sinni, G, frá því, að hún væri barnshafandi og hver væri faðir barnsins. 376 Sóknaraðili kvaðst hafa spurt M heitinn að því, hvort hann væri kvæntur, og hafi hann sagt, að svo væri ekki. Sóknaraðili hefur ávallt staðhæft, að enginn annar kæmi til greina en M heitinn sem faðir barns síns, er hún ól 7. júní 1969, enda hafi hún ekki haft samfarir við aðra karlmenn á getnaðar- tíma barnsins. " Stúlkur þær, sem sóknaraðili getur um hér að framan, hafa borið vitni fyrir dóminum. D, fædd 20. maí 1945, kvaðst hafa leigt að ...., neðri hæð, hjá E frá því í júní til desember 1968. Sagðist hún hafa kynnzt sókn- araðilja máls þessa sumarið 1968, en hún kom alloft á heimili vitn- isins og oft á hverju kvöldi um haustið. Þangað kom og alloft M, sem þá var stýrimaður á báti. Hann var kunnugur E og kom fyrst til hans, en síðar til vitnisins. Var sóknaraðili þar þá stödd, og hittust þau þar oft, eftir að kom fram í ágúst. Vitnið kvaðst ekki geta frekar borið um kunningsskap M og sóknaraðilja, en hún hafi sagt vitninu, áður en það flutti í byrjun desember, að hún væri barnshafandi eftir M. Vitnið F, fædd 17. desember 1948, kvaðst hafa leigt herbergi á neðri hæð hússins ...., Akranesi, Í 1 ár og m. a. í ágúst og sept- ember 1968. Vitnið sagðist hafa verið vel kunnugt sóknaraðilja máls þessa, sem einnig hafði herbergi þarna á neðri hæðinni. Vitnið vissi um kunningsskap sóknaraðilja og M sjómanns, sem vitnið hafði nokkrum sinnum séð á götu og á dansleik, og því var kunnugt um, að þau kynntust hjá D að ...., en hana þekkti vitnið í sjón. Vitnið minntist þess, að það vaknaði um nótt í september 1968, er sóknaraðili kom heim af dansleik í Fannahlíð í Skilmanna- hreppi, og var þá karlmaður með henni. Daginn eftir kvaðst vitn- ið hafa spurt sóknaraðilja, hvort M hefði komið heim með henni og hvort hann hefði verið hjá henni um nóttina. Kvað sóknaraðili svo vera og að hún hafi verið með M, eins og hún komst að orði. Nokkru síðar, eða um mánuði seinna, frétti vitnið úti í bæ, að sóknaraðili væri ófrísk. Kvaðst vitnið hafa spurt hana að þessu og hún hafi sagt það rétt vera og að M væri faðir barnsins. Vitnið sagði sérstaklega aðspurt, að það hefði ekki orðið vart við, að sóknaraðili hafi verið með öðrum karlmönnum en M á þessum tíma eða áður. Vitnið G, sem var búsett í Borgarnesi 9. október 1969, er hún bar vitni í málinu, var áður búsett að ...., Akranesi, fædd 26. ágúst 1950. Hún kvaðst hafa vitað um kynni sóknaraðilja og M 371 skipstjóra, sem hún var málkunnug og þekkti í sjón. Vitnið var vel kunnugt sóknaraðilja, og höfðu þær verið allmikið saman, m. a. í iðnskólanum í þrjú ár. Vitnið sagðist einu sinni hafa komið í herbergi sóknaraðilja, er M var þar staddur, einnig hafi þau verið í bíl saman á kvöldin. Vitnið var á dansleik í byrjun sept- ember 1968 að Fannahlíð í Skilmannahreppi, og var þar sóknar- aðili og M. Þau komu eftir dansleikinn heim til vitnisins að ...., en var síðan ekið heim til sóknaraðilja, þar sem M varð eftir. Vitnið kvaðst vita, að sóknaraðili var mjög hrifin af M. Í sept- ember 1968 viðurkenndi sóknaraðili, að hún væri ófrísk, og sagði hún ávallt vitninu, að M væri faðir barnsins. Eigi kvaðst vitnið vita til þess, að sóknaraðili hafi verið með öðrum karlmönnum en M á þessum tíma í ágúst og september 1968. Leitað var umsagnar héraðslæknis um hugsanlegan getnaðar- tíma barnsins. Var álits hans leitað með eftirfarandi spurningum: 1. Hver er fyrsti og síðasti mögulegi getnaðartími barns sóknar- aðilja, sem er fætt 7. júní 1969? 2. Hver er líklegasti getnaðartími barns sóknaraðila? 3. Er líklegt eða mögulegt, að barn sóknaraðilja sé getið í byrjun september 1968? Svar héraðslæknis, dags. 17. febrúar 1970, er svohljóðandi: „Sem svar við bréfi yðar frá 4. 2. 1970 viðvíkjandi möguleikum á barnsgetnaði: I. Almennt má segja, að 26/8 sé sá fyrsti og 26/9 sá síðasti mögulegi getnaðarðagur. Þó má e. t. v. fara fram til 19/8 og aftur til 3/10, en þá eru möguleikarnir afar litlir. II. Líklegasti getnaðartími verður 3. september, og verður því svar við spurningu MI jákvætt.“ Samkvæmt því, sem að framan er rakið um staðhæfingar sókn- araðilja, vætti vitna og öðrum gögnum málsins verður að líta svo á, að eigi hafi fengizt í máli þessu lögfull sönnun fyrir sam- förum M heitins og sóknaraðilja á getnaðartíma barns hennar, er hún ól 7. júní 1969. Málsúrslit verða því að velta á eiði, sbr. 213. gr. laga nr. 85/1936. Með hliðsjón af vætti vitna í máli þessu og umsögn héraðs- læknis um getnaðartíma barnsins, sem allt er í samræmi við framburð sóknaraðilja, og þegar það er virt, að ekkert er fram komið í málinu, sem gerir frásögn sóknaraðilja tortryggilega, ber í samræmi við nefnda lagagrein að láta málsúrslit velta á fyll- ingareiði sóknaraðilja, þannig að vinni hún eið að því, að hún hafi á tímabilinu frá 19. ágúst til 3. október 1968, að báðum 378 dögum meðtöldum, haft holdlegar samfarir við M heitinn, en eigi aðra karlmenn, skuli hann teljast faðir meybarns þess, er hún ól 7. júní 1969 og skírt var B. Greiði dánarbú M þá meðlag með barn- inu frá fæðingu þess til fullnaðs 16 ára aldurs þess svo og fæð- ingarstyrk til sóknaraðilja og tryggingariðgjald hennar fyrir árið 1969, allt samkvæmt yfirvaldsúrskurði. Ef sóknaraðili vinnur eiðinn, skal dánarbúið greiða útlagðan málskostnað til ríkissjóðs, sem er þóknun til talsmanns sóknar- aðilja, Stefáns Sigurðssonar héraðsdómslögmanns, kr. 7.000.00. Verði sóknaraðilja eiðfall, á varnaraðili að vera sýkn af kröfum sóknaraðilja í málinu, en málskostnaður skal falla niður. Mál þetta var höfðað 13. ágúst 1969, en dómtekið 18. febrúar s.l. Dómsorð: Vinni sóknaraðili, K, innan tveggja mánaða frá birtingu dóms þessa á lögmæltu varnarþingi sínu eið að því, að hún hafi á tímabilinu frá 19. ágúst til 3. október 1968, að báðum dögum meðtöldum, haft holdlegar samfarir við M heitinn, en eigi aðra karlmenn, skal hann teljast hafa verið faðir mey- barns bess, er sóknaraðili ól 7. júní 1969 og skírt var B, og greiði dánarbú hans meðlag með barninu frá fæðingu þess til fullnaðs 16 ára aldurs þess, fæðingarstyrk til sóknaraðilja og tryggingariðgjald hennar fyrir árið 1969, allt samkvæmt yfir- valdsúrskurði. Þá greiði dánarbúið málskostnað, er renni í ríkissjóð, sem er þóknun til talsmanns sóknaraðilja, Stefáns Sigurðssonar héraðsdómslögmanns, kr. 7.000.00. Verði sóknaraðilja eiðfall, skal varnaraðili vera sýkn af kröfum hennar og falli málskostnaður niður. Dómi bessum skal fullnægja með aðför að lögum. 379 Mánudaginn 16. apríl 1973. Nr. 74/1972: Ákæruvaldið (Valdimar Stefánsson saksóknari ríkisins) gegn Agnari Smára Einarssyni (Jón Hjaltason hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Sýknað af ákæru um fiskveiðabrot. Dómur Hæstaréttar: Hinn áfrýjaða dóm hafa kveðið upp Jón Hauksson, full- trúi bæjarfógetans í Vestmannaeyjum, og skipstjórarnir Ang- antýr Elíasson og Páll Þorbjörnsson. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur Geir Garðarsson, sem var flugstjóri á flugvélinni TF ISH hinn 1. marz 1972, gefið skýrslu fyrir dómi. Hefur hann staðfest, að skýrsla Helga Hallvarðssonar skipherra frá 2. marz 1972 sé rétt um síefnu flugvélarinnar, flughraða hennar og hæð og hafi hann fylgzt sjálfstætt með þessum atriðum. Þá kveðst Geir hafa gert starfsmönnum Landhelgisgæzlunnar viðvart, „er flugvélin var yfir ströndinni á leið til bátsins og þegar flugvélin var yfir bátnum sjálfum og síðar, er flugvélin var að nýju yfir bátnum, og þegar hún kom yfir ströndina aftur“. Hins vegar hafi hann hvorki unnið að því að reikna út staðarákvörðun bátsins né marka þá staðarákvörðun á sjóuppdrátt. Hann hafi ekki tekið þátt í mælingu þeirri, er fram fór síðdegis 1. marz 1972, þegar flugvélin flaug yfir þríhyrningsmælipunkt- ana við Salthöfða og Ingólfshöfðavita. Þá hefur Geir lýst því yfir, að hann geti ekki „með nokkurri nákvæmni ákveðið þann punkt strandarinnar, er flogið var yfir við mælingu bátsins.“ Jónas Sigurðsson, skólastjóri Stýrimannaskólans í Reykja- vík, hefur markað á sjóuppdrátt staðarákvarðanir starfs- manna Landhelgisgæzlunnar í umrætt sinn. Í greinargerð skólastjórans, sem dagsett er 25. júlí 1972, segir svo: „Samkvæmt framburði skipherrans var ekki flogið frá fast- 380 ákveðnum punkti á ströndinni, og er því ekki hægt að setja út ákveðna staði bátsins, þó að gefin sé stefna vélarinnar, flughraði og tími. Hinsvegar telur hann, að flogið hafi verið frá ströndinni vestan við Hjörleifshöfða, en austan við Mið- kvísl. Ég hef því valið að setja stefnu og vegalengd flugvél- arinnar miðað við flugtíma frá tveim punktum, öðrum rétt vestan við Hjörleifshöfða og hinum rétt austan við Miðkvísl. Miðað við punkt rétt vestan við Hjörleifshöfða mælast staðir bátsins samkvæmt tímamælingu flugvélarinnar ser hér segir: ÁA = staður kl. 1447 h. %% *72 um 1,85 sml. frá landi, eða um 1,15 sml. innan fiskveiðimarkanna fyrir togveiðar. B = staður kl. 1450 um 1,95 sml. frá landi, eða um 1,05 sml. innan fiskveiðimarkanna. C = staður kl. 1453 um 2,2 sml. frá landi, eða um 0,8 sml. innan fiskveiðimarkanna. D = staður kl. 1459 um 2,6 sml. frá landi, eða um 0,4 sml. innan fiskveiðimarkanna. Miðað við punkt rétt austan við Miðkvísl mælast tilsvar- andi staðir bátsins sem hér segir: A, = staður bátsins kl. 1447 um 1,2 sml. innan fiskveiði- markanna. B, = staður bátsins kl. 1450 um 1,1 sml. innan fiskveiði- markanna. C, = staður bátsins kl. 1453 um 0,9 sml. innan fiskveiði- markanna. D, = staður bátsins kl. 1459 um 0,5 sml. innan fiskveiði- markanna. Eins og fyrr segir, er hér ekki um staðarákvörðun á bátn- um að ræða, þar sem ekki er ljóst, við hvaða punkt á strönd- inni er miðað. Þá kemur ekki fram, hvort miðað hafi verið við sama punkt við allar mælingarnar. Í útsetningu á dskj.3 er þó gert ráð fyrir sama punkti og að stefna bátsins hafi verið 180? mv. Fjarlægðirnar, sem flugvélin mælir, eru ekki styztu fjarlægðir frá landi, þar sem stefnan liggur ekki beint út frá ströndinni, heldur eru þær nokkru lengri. Flugvegalengd kl. 1447 er 2,06 sml., kl. 1450 2,2 sml., kl. 1453 2,47 sml. og kl. 381 1459 2,85 sml. Við hvaða punkt strandarinnar sem miðað er, ættu því styztu fjarlægðir í land að liggja innan þessara marka. Eins og fram kemur í skýrslu skipherrans, var gerð at- hugun á nákvæmni fjarlægðarmælinganna með þessari að- ferð með því að fljúga milli þríhyrningspunktsins á Salt- höfða og Ingólfshöfðavita og aftur til baka. Með meðaltíman- um 2m04s og flughraðanum 130 sml. á klst. fæst vegalengd 4,5 sml. milli staðanna, sem er sama vegalengd og mælist í korti. Álíta verður þó, að gera ætti fleiri fjarlægðarathuganir til þess að sannreyna betur þessa aðferð til fjarlægðarákvarðana. Samkvæmt skýrslu skipherrans var vindur mv. vestan við mælingar á bátnum eða þvert á stefnu flugvélarinnar. Ættu því áhrif vindsins á hraða flugvélarinnar að hafa verið lítil. Skömmu áður en flugvélin kom að bátnum, kveðst skip- stjórinn hafa haft miðið Arnardrangur ber aðeins austan við Hjörleifshöfða, og var hann þá á 54 fm. dýpi, sem samsvar- ar 99 metrum. Ég hef dregið þetta mið í sjókortið og markað stað, þar sem það sker 100 m. jafndýpislínuna, staður X um 3,1 sml. frá landi, eða um 0,1 sml. utan fiskveiðimarkanna“. Hinn 19. desember 1972 kvað Hæstiréttur upp þann úr- skurð, að dómkveðja skyldi þrjá sérkunnáttumenn til að láta í té álitsgerð um öryggi mælingaraðferðar þeirrar, sem beitt var við staðarákvörðun skips ákærða 1. marz 1972. Hinn 8. janúar 1973 dómkvaddi sakadómur Reykjavíkur þá Bene- dikt Alfonsson stýrimannaskólakennara, Zóphónias Pálsson mælingaverkfræðing og Þorstein Gíslason stýrimannaskóla- kennara til að láta í té álitsgerð þessa. Í niðurstöðu álitsgerðar sinnar segja hinir dómkvöddu menn, „að ekki sé hægt að líta þannig á, að flug milli strandar og báts, þó endurtekið sé og flugtíminn mældur á skeiðklukku, geti talizt það örugg mælingaraðferð, að henni sé treystandi til þess að skera á ó- yggjandi hátt úr um það, hve langt báturinn var frá strönd- inni í umrætt skipti“. Fyrir dómi hafa hinir dómkvöddu menn lýst því, að ekki sé unnt að staðhæfa, að báturinn hafi í um- rætt sinn verið innan þriggja mílna markanna. Matsmenn hafa ekki kannað öryggi mælingaraðferðar þeirr- 382 ar, er beitt var um staðarákvörðun á báti ákærða hinn 1. marz 1972, með því að sannreyna hana í flugvél þeirri, sem notuð var við landhelgisgæzlu í umrætt skipti, við aðstæður sem svipaðastar þeim, er um var að ræða, þegar mælingar voru gerðar út af meintu fiskveiðabroti ákærða. Þá var ekki leitað gagna um nákvæmni hraðamælis og áttavita flugvélar. Af hálfu ákæruvalds hefur framangreindri áliisgerð ekki verið hnekkt. Þegar gögn máls eru virt í heild sinni, þykja ákvarðanir þær um staðsetningu á báti ákærða 1. marz 1972 eigi svo tryggilegar, að óyggjandi sé, að bátur ákærða hafi verið að veiðum innan fiskveiðimarkanna á þeim tíma, er ákæra lýtur að. Ber samkvæmt því að sýkna ákærða af kröfum ákæru- valds í máli þessu. Eftir þessum úrslitum ber að leggja allan kostnað sakar- innar bæði í héraði og fyrir Hæstarétíi á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda í héraði og fyrir Hæsta- rétti, sem ákveðast samtals kr. 30.000.00. Það er athugavert, að starfsmenn Landhelgissæzlunnar reyndu ekki að gera bátsverjum aðvart, þegar framangreind- ar mælingar til staðarákvarðana höfðu verið gerðar. Dómsorð: Ákærði, Agnar Smári Einarsson, á að vera sýkn af kröfum ákæruvaldsins í máli þessu. Allur sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða í héraði og fyrir Hæstarétti, Jóns Hjaltasonar hæstaréttarlög- manns, kr. 30.000.00. Dómur sakadóms Vestmannaeyja 7. marz 1972. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, er höfðað af ákæruvaldsins hálfu með ákæru, útgefinni 6. þ. m., gegn Agnari Smára Einars- syni, Brekastíg 32, Vestmannaeyjum, fæddum 5. janúar 1942 í Reykjavík, skipstjóra á vélbátnum Sjóstjörnunni, VE 92, „fyrir að hafa gerzt sekur um fiskveiðibrot samkvæmt 1. mgr. 1. gr. laga nr. 62/1967 um bann gegn veiðum með botnvörpu og flotvörpu, sbr. 2. gr. D 2, sbr. D 1 laga nr. 21/1969 um breyting á þeim lögum, 383 sbr. 1. mgr. 1. gr. reglugerðar nr. 3/1961 um fiskveiðilandhelgi Íslands, með því að hafa verið á botnvörpuveiðum á nefndum báti síðdegis miðvikudaginn 1. marz 1972 út af Hjörleifshöfða á svæði innan fiskveiðilandhelgi Íslands, eins og hún er ákveðin í 1. gr. áðurgreindrar reglugerðar nr. 3/1961, þar sem botnvörpu- veiðar eru með öllu bannaðar, sbr. einkum 2. gr. D 2 nefndra laga nr. 21/1969, sbr. þau lög að öðru leyti og reglugerðir um fiskveiðilandhelgi Íslands nr. 3/1961, 87/1958, 4/1961 og 29/1964 og auglýsingu nr. 4/1971. Ákærist því nefndur Agnar Smári til að sæta refsingu sam- kvæmt 1. mgr. 4. gr., nú 5. gr., og 6. gr., nú 7. gr., sbr. 7. gr., nú 8. gr., laga nr. 62/1967, til sviptingar skipstjórnarréttinda sarm- kvæmt 3. mgr. 6. gr. nefndra laga nr. 21/1969, nú 2. mgr. 7. gr. laga nr. 62/1967, auk upptöku afla og veiðarfæra nefnds báts og til greiðslu sakarkostnaðar.“ Ákærði Agnar Smári Einarsson hefur sætt kærum og refsing- um ser hér segir: 1956 7/6 í Suður Múlasýslu: Sátt, 300 kr. sekt fyrir brot á 21. gr., sbr. 44. gr. laga nr. 58/1954. 1960 5/9 í Keflavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir ölvun. 1960 10/2 í Reykjavík: Sátt, 600 kr. sekt fyrir brot á 50. og 48. gr., sbr. 17. gr. umferðarlaga. 1961 26/10 í Reykjavík: Dómur 10 daga varðhald og svipting öku- leyfis í 1 ár fyrir brot gegn umferðarlögum og áfeng- islögum. 1962 22/2 á Akranesi: Sátt, 250 kr. sekt fyrir ölvun. 1962 19/3 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1963 8/1 í Reykjavík: 150 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 15/6 í Reykjavík: Dómur 45 daga varðhald, sviptur öku- leyfi ævilangt, fyrir brot á áfengislögum og umferðar- lögum og 259. gr., sbr. 20. gr. hegningarlaga. 1967 25/10 í Reykjavík: Dómur 25.000 kr. sekt fyrir brot á 1. gr. laga nr. 5/1920, sbr. lög nr. 6/1959. Upptaka veið- arfæra m/b Kaps, RE 211. 1968 30/11 í Vestmannaeyjum: Dómur: 2ja mánaða varðhald, 60.000 kr. sekt fyrir brot á 4. gr., 6. gr., sbr. 7. gr. laga nr. 62/1967. Afli og veiðarfæri m/b Álseyjar, RE 36, gerð upptæk. 1968 í Reykjavík: Hinn 30. nóvember 1968 veitti forseti Íslands uppgjöf saka, að því er varðar dómana frá 25. október 1967 og 30. nóvember 1968. 384 1969 26/9 í Reykjavík: Veitt ökuleyfi á ný. 1970 20/10 í Vestmannaeyjum: Dómur: 60.000 kr. sekt fyrir brot á 1. mgr. 1. gr. laga nr. 62/1967, sbr. 1. mgr. 1. gr. reglugerðar nr. 3/1961. o. fl. Afli og veiðarfæri m/b Viðeyjar, RE 12, gerð upptæk. 1971 1/5 í Reykjavík: Dómur: 2ja mánaða varðhald og 60.000 kr. sekt fyrir brot á lögum nr. 62/1967 — fiskveiði- brot —. Afli og veiðarfæri gerð upptæk. Í skýrslu Landhelgisgæzlu Íslands, dags. 2. þ. m., segir svo: „Miðvikudaginn 1. marz 1972 stóð gæzluvélin TF ISH vélbát- inn Sjöstjörnuna VE-92 að meintum ólöglegum togveiðum undan Kötlutanga. Nánari atvik voru sem hér segir: Kl. 1447 var flogið frá ströndinni í stefnu á bát, sem hafði stefnu frá landi. Flugstefna að bátnum frá landi var mv 180“, flughraði 130 sml./klst., flughæð 400 fet. Flugtími 57 sek. Gefur það stað bátsins um 1,9 sml. frá landi. Nú var flogið niður að bátnum, og sást þá númer hans, sem var VE-92, og að báturinn togaði með skuttogvírum í sjó. Kl. 1450 var flogin sama leið til baka yfir bátinn að ströndinni. Flughraði 130 sml./klst, flughæð 400 fet, flugtími 61 sek. Gefur það stað bátsins um 2,0 sml. frá landi. Kl. 1453 var flogið sömu leið til baka frá landi yfir bátinn. Flughraði 130 sml./klst, flughæð 300 fet, flugtími 68,5 sek. Gefur það stað bátsins um 2,3 sml. frá landi. Nú var flogið niður að bátnum til að kanna nánar númer og togvíra. Kl. 1459 var flogið sömu leið til baka yfir bátinn að landi. Flughraði 130 sml./klst, flughæð 300 fet. Flugtími 79 sek. Gefur það stað bátsins um 2,5 sml. frá landi. Ekki var haft radiosamband við bátinn, en atvikið tilkynnt til Landhelgisgæzlunnar, sem þegar gerði bæjarfógetanum í Vest- mannaeyjum viðvart. Gæzluflugvélin hélt nú til frekari gæzlustarfa. Kl. 1625 flaug vélin milli þríhyrningamælipunkts á Salthöfða og Ingólfshöfðavita. Flugtími 2 m 15,5 s. KI. 1629 flaug vélin sömu leið til baka. Flugtími 1 m 52 s. Gefa þessi flug meðaltímann 2 m 04 s. Sá flugtími með flughraða 130 sml./klst. gefa sömu vegalengd og mælist milli staðanna, þ. e. 4,5 sml. 385 Við mælingar á VE-92 var vindur mv. vestan og vindhraði um 20 hnútar. Skýjað, dálítill sjór. Mælingar voru gerðar af skipherra og stýrimanni á tveim skeið- klukkum, sem alltaf bar saman. Flugmaður las af stefnu, hæð og hraða. Meðfylgjandi er úrklippa úr sjókorti nr. 30, þar sem markaðir eru staðir bátsins kl. 1447 og kl. 1459.“ Helgi Hallvarðsson skipherra, Melgerði 28, Kópavogi, mætti fyrir sakadómi Vestmannaeyja í máli þessu og vann eið að fram- burði sínum. Vitnið staðfesti skýrslu sína og kvað hana gerða eftir beztu vit- und. Vitnið sá togvíra í sjó frá m/b Sjöstjörnunni, og var greini- legt, að báturinn var að toga. Aðspurt um þann punkt á sjókorti Landhelgisgæzlunnar, sem markaður er sem upphafsstafur flugs- ins að bátnum, skýrði vitnið frá því, að punktur þessi hafi ekki verið fastákveðinn og geti báturinn því hafa verið nokkru vestar en markað er á sjókortið. Ekki var tekið mið á land, en fyrst, þegar flogið var að bátnum, var miðið Reynisfjall og norðurendi Dyrhólaeyjar u. þ. b. lokað. Þá tók vitnið fram, að báturinn gæti vart hafa verið austar en markað er á sjókortið, þar eð flogið var frítt við Hjörleifshöfða á leiðinni að bátnum. Þegar flogið var að bátnum, var tekið mið af ströndinni, og sást hún vel úr flugvélinni, en nokkurt brim var við ströndina, en skyggni allsæmilegt. Vitnið upplýsti, að við aðflug að bátnum hafi ætíð verið miðað við fjöruborð. Þá tók vitnið fram, að vegna vestanáttar hafi ætíð orðið nokkur sveigur á fugvélinni í aðflug- inu og sé það bátnum í hag við hinar framkvæmdu mælingar. Vitnið Ólafur Valur Sigurðsson stýrimaður, Skólabraut 39, Sel- tjarnarnesi, mætti fyrir sakadómi Vestmannaeyja og vann eið að framburði sínum. Staðfesti vitnið skýrslu skipherra og kvað hana rétta. Vitnið var við tímamælingar og skrásetti og bar klukk- urnar alltaf saman. Vitnið sá númer bátsins, og þá sá það greini- lega, að vírar voru Í sjó. Vitnið annaðist útsetningar á sjókort og taldi útsetningarnar réttar. Þórhallur Karlsson flugmaður, Ásbraut 5, Kópavogi, mætti fyr- ir sakadómi Vestmannaeyja og vann eið að framburði sínum. Vitn- ið skýrði frá því, að umrædd ferð hafi verið farin í leiguflugvél frá Flugfélagi Íslands, en vélinni flaug Geir Garðarsson flugstjóri, en vitnið sat í aðstoðarflugmannssæti og sá um álestur og mæl- 25 386 ingar með flugmanni. Önnuðust þeir báðir talningu og lestur á stefnu, hæð og hraða. Vitnið staðfesti skýrslu skipherra og taldi hana rétta. Vitnið annaðist mælingar milli þríhyrningamælipunkta, og mismun á tímanum á því flugi sagði vitnið, að hafi stafað af vindinum, sem var um 20-25 hnútar eftir flugpokanum á Fagurhólsmýri, sem vitnið flaug yfir skömmu síðar. Vitnið tók fram í sambandi við mælingar kl. 1453, að þá hafi verið tekinn aðeins sveigur að bátnum, þannig að þá hefði bátur- inn getað verið aðeins nær landi en þar kemur fram. Vitnið sá númer bátsins, VE 92, og að togvírar voru í sjó. Ákærði, Agnar Smári Einarsson, kom fyrir sakaðóm í máli þessu. Ákærði kvaðst hafa verið að togveiðum á m/b Sjöstjörnu, VE 92, þann 1. marz s.l. Um ki. 1500 flaug flugvél yfir bátinn, og var þá liðinn um klukkutími, síðan kastað var. Ákærði segist hafa kastað u. þ. b. á miðri víkinni á ca. 46— 48 faðma dýpi út af Reynisfjalli, og var síðan togað í austlæga stefnu. Ekki gat hann alveg sagt til um fjarlægð frá landi, en raðar bátsins var bilaður. Ákærði kvaðst þekkja vel dýpi og að- stæður á þessum slóðum og hafi hann örugglega kastað fyrir utan landhelgislínu og síðan togað á um 45-50 faðma dýpi. Ákærði skýrir frá því, að skömmu áður en flugvélin kom að honum, hafi hann haft miðið Arnarðrangur ber aðeins austan við Hjörleifshöfða, og var hann þar á 54 faðma dýpi. Beygði hann síðan út og kom fljótlega á um 60 faðma dýpi, og í þann mund kom flugvél yfir. Hringsólaði hún yfir bátnum og síðan flaug hún til lands og flaug síðan að bátnum aftur, og kveðst ákærði þá hafa verið kominn á um 70 faðma dýpi. Flugvélin, sem hér um ræðir, var Douglas flugvél frá Flug- félagi Íslands og ekki auðkennd sérstaklega. Ákærði hafði tal- stöð sína opna, en ekki var haft samband við hann. Ákærði skýrði frá, að enginn af áhöfn bátsins hafi verið uppi, er flugvélin kom að, en hann hafi kallað áhöfnina upp, og kom hún um það leyti, er flugvélin var að fara. Ákærði skýrir svo frá, að þegar þetta atvik var, hafi verið slæmt skyggni, rigning, eða a. m. k. skúrir, og mikið brim. Vind- hraði var um 5-6 vindstig. Ákærði upplýsti, að eftir að flugvélin var farin, hafi hann haldið áfram veiðum og hélt ekki til lands fyrr en næsta morg- unn. Ákærði álítur, að um helmingur þess afla, sem hann kom með, hafi fengizt, eftir að flugvélin var farin. Ákærði hafði sam- 387 band við Vestmannaeyjaradio tvisvar þann 1. marz, en ekki var minnzt á, að hann kæmi til lands. Skýrði ákærði svo frá, að það fyrsta, sem hann heyrði um, að hann hefði verið grunaður um veiðar í landhelgi, hafi verið í útvarpinu sama daginn og hann kom til lands. Í sambandi við skýrslu Landhelgisgæzlunnar og meðfylgjandi sjókort sagði ákærði, að hann hafi verið á meira dýpi en þar greinir, og þá sagði hann bátinn staðsettan of austarlega. Þá kvað hann, að erfiðleikum hafi verið bundið að sjá ströndina í því brimróti, sem þarna var. Þá sagði ákærði, að miðað við það dýpi og það mið, sem hann hafði, hafi hann verið alveg um landhelgis- línu. Ákærði upplýsti, að toghraði bátsins sé um 3 míla á klst. Ákærði lagði fram ljósrit af sjókorti, er hann hafði meðferðis í umræddri veiðiferð. Merkti hann í réttinum þá staði inn á kortið, er hann taldi sig hafa verið á, er flugvélin flaug yfir hann. Ákærði kvaðst hafa togað í SV til VSV fyrst, eftir að flugvélin hafði komið að honum og þar til hún fór, og geti því stefnan milli merktu punktana á sjókorti Landhelgissæzlunnar ekki verið rétt. Freymundur Fannberg Jóhannsson, Bakkastíg 21, Vestmanna- eyjum, stýrimaður á m/b Sjöstjörnunni, kom fyrir sakaðóm í máli þessu. Vitnið skýrði frá því, að um kl. 1400 þann 1. marz s.l. hafi verið kastað á víkinni á um 42 faðma dýpi að því er vitnið álítur. Ekki vissi vitnið, hversu langt var þá í land, enda slæmt skyggni. Þá tók vitnið fram, að radar bátsins hafi verið bilaður. Togað var í SSA, en vitnið fór fljótlega niður í lúkar, og um klukkutíma síðar kom 1. vélstjóri og tjáði vitninu, að flugvél væri yfir bátnum. Vitnið fór þá upp, og sá þá vitnið Hjörleifs- höfða og sá, að Arnardrangur var ekki genginn undir Höfðann, og gat vitnið ekki betur séð en drangurinn væri alveg frír við Höfðann. Ekki vissi vitnið, hversu langt báturinn var þá frá landi, en skipstjórinn sagði, að þeir væru á 54 faðma dýpi. Vitnið skýrði frá því, að þegar þetta var, hafi verið suðvestan brim og veður hæð um 6 vindstig og mjög slæmt skyggni. Vitnið sá, að flugvélin kastaðist undan vindinum og var ókyrr í loftinu. Vitnið upplýsti, að þetta hafi verið annað hal bátsins og að eftir þetta hafi verið tekið eitt hal og hafi verið í því ca. 900 kg. af aðgerðum fiski. 388 Martin Sigurður Kruse vélstjóri, Kirkjubæjarbraut 19, Vest- mannaeyjum, mætti fyrir sakadómi Vestmannaeyja. Vitnið skýrði frá því, að það hefði verið niðri í vélarrúmi, er skipstjórinn kallaði til þess og bað það að ræsa áhöfnina, og gerði vitnið það. Ekki vissi vitnið, hvar báturinn var þá né hvar kastað var, enda þekkir vitnið ekki til miða. Vitnið Brynjólfur Jónatansson rafvirkjameistari, Hólagötu 39, Vestmannaeyjum, kom fyrir sakadóm í máli þessu. Vitnið staðfesti, að radar bátsins hefði verið óvirkur, er lagt var upp í umrædda veiðiferð, og var gert við bilun þessa þann 4. þ.m. Samkvæmt eiðfestum framburði yfirmanna flugvélarinnar voru gerðar fjórar mælingar yfir fjarlægð m/b Sjöstjörnunnar, VE 92, á tímabilinu frá kl. 1447 til kl. 1459 þann 1. marz s.l, og sýndu þær bátinn frá 1.9 sml fjarlægð frá landi til 2.5 sml fjarlægðar. Sáust togvírar bátsins í sjó, og hefur ákærði viðurkennt að hafa verið að togveiðum í ofangreint skipti. Hins vegar telur hann sig hafa verið í meiri fjarlægð frá landi og nokkru vestar en út- setning Landhelgisgæzlunnar gefur til kynna. Er þessi fram- burður ákærða að nokkru studdur framburði Freymundar Fann- bergs stýrimanns, en þó ber framburði þeirra ekki í öllu saman. Ekki er framburður ákærða stuðdur neinum mælingum og ekki heldur nægilegum rökum, og getur hann ekki staðsett sig með nákvæmni utan landhelgislínu. Eru því mælingar Landhelgis- gæzlunnar óhraktar, og þykir bera að leggja þær til grundvallar í máli þessu. Með hliðsjón af þessu og að öðru leyti með skírskotun til þess, sem hér hefur verið rakið, þykir fullsannað, að ákærði hafi gerzt sekur um fullframið fiskveiðibrot og unnið til refsingar samkvæmt þeim lagaboðum, er í ákæru greinir. M/b Sjöstjarnan, VE 92, er 53.09 brúttórúmlestir að stærð. Samkvæmt síðustu opinberu skýrslu um gullgengi jafngilda 100 gullkrónur 3.992.93 seðlakrónum. Samkvæmt matsgerð dómkvaddra matsmanna, dags. 2. marz s.l, voru afli og veiðarfæri Sjöstjörnunnar metin þannig: Veiðarfæri kr. 48.350.00 Fiskafli — 23.518.50 Samtals kr. 71.868.50 389 Með skírskotun til þess, sem hér hefur verið rakið, og með hlið- sjón af málavöxtum þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin 2ja mánaða varðhald og 80.000.00 króna sekt til Landhelgissjóðs Ís- lands, og komi 40 daga varðhald í stað sektar, verði hún ekki greidd innan 4 vikna frá lögbirtingu dóms þessa. Fram hefur komið, að radar m/b Sjöstjörnunnar var bilaður í veiðiferð þess- ari. Þá hefur komið fram, að skyggni var fremur lélegt á þessum slóðum, og má rekja brot ákærða að nokkru til vangæzlu. Þykir því, að svo komnu máli, eigi rétt að svipta ákærða skipstjórnar- réttindum samkvæmt heimildarákvæðum 2. mgr. 7. gr. laga nr. 62/1967. Gæzluflugvél Landhelgisgæzlunnar gerði ákærða ekki viðvart, begar staðarákvarðanir höfðu verið gerðar, og ekki fékk hann tilkynningu um að halda til lands, en hélt áfram veiðum, eftir að hann hafði verið staðinn að brotinu. Upplýst er, að ákærði fékk nokkurn afla eftir þetta, en ekki hefur reynzt unnt að sann- reyna, hversu mikill sá afli hefur verið. Þykir því ekki unnt að gera afla bátsins eða hluta hans í þessari veiðiferð upptækan, og ber að sýkna ákærða af þeirri kröfu ákæruvaldsins. Hins vegar ber ákærða að bola upptöku veiðarfæra um borð í Sjöstjörnunni, VE 92, að verðmæti kr. 48.350.00, og skal and- virðið renna í Landhelgissjóð Íslands. Þá greiði ákærði allan sak- arkostnað vegna máls þessa, þar með talin laun skipaðs verjanda síns, Jóns Hjaltasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 6.000.00. Dómsorð: Ákærði, Agnar Smári Einarsson, sæti varðhaldi í tvo mán- uði. Ákærði greiði kr. 80.000.00 í sekt til Landhelgissjóðs Ís- lands, og komi 40 daga varðhald í stað sektar, verði hún ekki greidd innan 4 vikna frá lögbirtingu dóms þessa. Veiðarfæri að verðmæti kr. 48.350.00 um borð í Sjöstjörn- unni, VE 92, eru gerð upptæk, og rennur andvirðið í Landhelg- issjóð Íslands. Ákærði greiði allan sakarkostnað vegna máls þessa, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Jóns Hjaltasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 6.000.00. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 390 Þriðjudaginn 17. apríl 1973. Nr.16/1972: Emil Ásgeirsson Guðjón Emilsson og Guðmundur Pálsson (Jóhann Nielsson hdl.) Segn Hreppsnefnd Hrunamannahrepps f. h. hreppsins (Jón Ólafsson hdl). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Guðmundur Jónsson borgardómari. Jarðhiti. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjendur áfrýjuðu máli þessu upphaflega með stefnu 24. maí 1971. Útivistardómur gekk í því máli 2. febrúar 1972. Samkvæmt heimild í 36. gr. laga nr. 57/1962 áfrýjuðu áfrýj- endur málinu af nýju með stefnu 3. febrúar 1972. Krefjast áfrýjendur þess, að stefnda verði dæmt að greiða þeim kr. 430.000.00 með 7% ársvöxtum af kr. 80.000.00 frá 1. maí 1966 til 1. september 1967, af kr. 181.000.00 frá þeim degi til1. september 1968 og af kr. 430.000.00 frá þeim degi til greiðslu- dags. Þá krefjast áfrýjendur málskostnaðar bæði í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda, eins og málið væri eigi Sjafsóknarmál, en áfrýjendur, sem höfðu gjafsókn í máli þessu í héraði, fengu gjafsókn fyrir Hæstarétti samkvæmt bréfi dómsmálaráðuneytisins 7. október 1971. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjenda, eins og mál- ið væri ekki gjafvarnarmál, en stefndi, sem hafði sjafvörn í héraði, hefur fengið gjafvörn fyrir Hæstarétti samkvæmt bréfi dómsmálaráðuneytisins 14. apríl 1972. 391 Eftir uppsögu héraðsdóms hefur verið aflað nokkurra nýrra sagna. Tveir nágrannar áfrýjenda hafa gefið vottorð, sem þeir hafa staðfest fyrir dómi, þess efnis, að þeir hafi aldrei heyrt talað um þurrð á heitu vatni í Grafarhver, fyrr en vatn hvarf í hvernum í marzmánuði 1966. Þá hefur byggingarfulltrúi Suðurlands gefið skýrslu um byggingu gróðurhúsa áfrýjenda og ráðunautur Búnaðarfélags Íslands í garðrækt gert áætlun um hitaþörf áfrýjenda vegna húsa á býlum þeirra. Áfrýjendur fá nú heitt vatn frá hitaveitu að Flúðum. Teng- ing við þá hitaveitu mun hafa verið gerð í aprílmánuði 1968. Samkvæmt skýrslu Sveinbjörns Björnssonar eðlisfræðings, sem kannaði Grafahver 17. ágúst 1972, var hverinn þá alveg þurr. Sjálfrennsli var þá aðeins úr holu 1, sem er næst hvern- um, og mældist meðalrennslið 0.74 1/sek. Þá sekir svo m. a. í skýrslunni: „ ec. . Enda þótt venja sé, að tengsl milli borhola eða bor- holu og hvers séu gagnkvæm, þykir undirrituðum of einstreng- ingslega til orða tekið, að hver muni alltaf ná aftur fullu rennsli, þegar borholu, sem breytt hefur þrýstingi í bergi og valdið þurrð í hvernum, er lokað aftur eða jafnvel steypt í hana. T. d. gætu aðstreymisæðar hversins stíflazt eða fallið saman við þrýstingslækkunina og ekki orðið jafngóðar aftur, þótt fullur þrýstingur kæmi. Ætti hætta á slíku að vera mest á litlu dýpi undir hvernum, þar sem þrýstingsbreytingarinn- ar gætir mest í jarðvegi og vatnsborði. „c.. Líklegt er, að borholurnar rétt við hverinn hafi endan- lega spillt aðrennslisæðum hversins og valdið því, að hann er nú alveg þurr.“ Sveinbjörn Björnsson staðfesti skýrslu þessa fyrir dómi hinn 18. september 1972 og skýrði svo frá, að hann teldi lík- legt „að tengsl milli borhola séu alltaf gagnkvæm, en öðru máli geti gegnt um tengsl milli borholu og hvers.“ Ein af ástæðunum fyrir því, að rennslið í holu 1 hafi minnkað frá því í apríl 1966, geti verið útfellingar, sem þrengi holuna. Fallast verður á það mat héraðsdóms, að ósannað sé, að borunaraðgerðir þær, er stefndi lét framkvæma að Flúðum, 392 hafi valdið minnkandi vatnsrennsli úr Grafarhver, og leiða hin nýju málsgögn ekki til annarra málaloka. Ber að stað- festa niðurstöðu hins áfrýjaða dóms. Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknar- og gjafvarnarkostnað er staðfest. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknar- og gjafvarnarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin sjafsóknar- og gjafvarnar- laun skipaðra talsmanna aðilja, kr. 60.000.00 til hvors. Dómsorð: Stefndi, hreppsnefnd Hrunamannahrepps f. h. hrepps- ins, skal vera sýkn af kröfum áfrýjenda, Emils Ásgeirs- sonar, Guðjóns Emilssonar og Guðmundar Pálssonar, í máli þessu. Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknar- og gjafvarnar- kostnað er staðfest. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur sjafsóknar- og gjafvarnarkostnaður málsins fyr- ir Hæstarétti, þar með talin gjafsóknarlaun skipaðs tals- manns áfrýjenda, Jóhanns Nielssonar héraðsdómslög- manns, og gjafvarnarlaun skipaðs talsmanns stefnda, Jóns Ólafssonar héraðsdómslögmanns, kr. 60.000.00 til hvors, greiðist úr ríkissjóði. Dómur aukadómþings Árnessýslu 25. febrúar 1971. Ár 1971, fimmtudaginn 25. febrúar, var í aukaðómþingi Ár- nessýslu, sem haldið var í húsakynnum sakadóms að Borgartúni T í Reykjavík af hinum reglulega dómara, Páli Hallgrímssyni, og meðdómsmönnunum Guðmundi Pálmasyni verkfræðingi og Hall- dóri Þorbjörnssyni sakadómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. 13/1967: Emil Ásgeirsson og fleiri gegn hreppsnefnd Hrunamanna- hrepps, en málið var dómtekið eftir munnlegan málflutning hinn 18. sama mánaðar. Mál þetta hafa stefnendur, Emil Ásgeirsson, Gröf, Guðjón Em- ilsson, Laxárhlíð, og Guðmundur Pálsson, Sunnuhlíð, allir í Hruna- mannahreppi, höfðað með stefnu, útgefinni 18. apríl 1967, gegn 393 stefnda, hreppsnefnd Hrunamannahrepps fyrir hönd hreppsins, og gert þær stefnukröfur, að viðurkennd verði með dómi bóta- skylda stefnda gagnvart stefnendum vegna minnkaðs vatnsrennsl- is í Grafarhver, sem orsakazt hafi af borunum eftir heitu vatni að Flúðum í Hrunamannahreppi, er gerðar voru á vegum hrepps=- ins árið 1966, og að stefndi verði dæmdur til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 200.000.00 auk 7% ársvaxta frá 1. apríl 1966 til greiðsludags og málskostnaðar að mati dómsins. Í framhaldsstefnu, útgefinni 21. apríl 1969, krefjast stefnendur auk þessa, að stefndi verði dæmdur til að greiða kr. 329.500.00 auk 7% ársvaxta af kr. 101.000.00 frá 1. september 1967 til greiðsluðags, 7% ársvaxta af kr. 69.000.00 frá 1. september 1968 til greiðsludags, 7% árs- vaxta af kr. 80.000.00 frá 1. maí 1966 til greiðsludags og 7% árs- vaxta af kr. 79.500.00 frá 1. apríl 1966 til greiðsludags auk máls- kostnaðar að mati dómsins. Við munnlegan flutning málsins leið- rétti lögmaður stefnenda kröfugerð þeirra á þann veg, að krafizt er, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnendum samtals kr. 430.000.00 ásamt 7% ársvöxtum af kr. 80.000.00 frá 1. maí 1966, af kr. 101.000.00 frá 1. september 1967 og af kr. 249.000.00 frá 1. september1968 til greiðsludags og málskostnað samkvæmt fram- lögðum málskostnaðarreikningi, eins og málið væri ekki gjafsókn- armál. Stefndi, hreppsnefnd Hrunamannahrepps, krefst sýknu af öllum kröfum stefnenda í málinu og til vara, að kröfur þeirra verði lækkaðar verulega. Þá krefst stefndi tildæmds málskostnaðar samkvæmt framlögðum reikningi, eins og málið væri ekki gjaf- varnarmál. Stefnendur fengu útgefið gjafsóknarleyfi í máli þessu hinn 14. nóvember 1967. Stefndi fékk útgefið gjafvarnarleyfi hinn 14. janúar 1970. Aðiljar málsins sömdu sín á milli um að leggja það ekki fyrir sáttanefnd. Sáttaumleitanir í dómþinginu báru ekki árangur. Málavextir. Stefnandi Emil Ásgeirsson er ábúandi þjóðjarðarinnar Grafar í Hrunamannahreppi samkvæmt byggingarbréfi, útgefnu 27. nóv- ember 1956 og staðfestu af dóms. og kirkjumálaráðuneytinu 4. desember sama ár. Í byggingarbréfinu er tekið fram, að við bygg- ingu jarðarinnar sé undanskilinn allur jarðhiti hennar nema til heimilisnota og í eigin þarfir. Hinn 9. júní 1961 gerðu stefnendur máls þessa, Emil Ásgeirsson, Guðjón Emilsson og Guðmundur Pálsson, með sér samning um skipti á ræktanlegu landi jarðarinn- 394 ar, og urðu býlin þá Gröf I, Gröf Il og Gröf Ill. Ábúendur Grafar II og III, stefnendurnir Guðjón Emilsson og Guðmundur Pálsson, nefna býli sín Laxárhlíð og Sunnuhlíð. Í Gröf er jarðhiti. Hafa stefnendur stundað þar ylrækt, og samkvæmt aðiljaskýrslu þeirra voru í marz 1966 sex gróðurhús að flatarmáli 1050 fermetrar samtals á öllum þrem býlunum. Þessi gróðurhús og íbúðarhúsin þrjú voru öll hituð upp með vatni úr Grafarhver. Þegar atburðir þeir, sem mál þetta er sprottið af, urðu í marz 1966, voru þó einungis tvö af stærri gróðurhúsunum í notkun til ræktunar auk tveggja lítilla húsa, þar sem plöntur voru í uppeldi. Var ástæðan sú, að verið var að endurbyggja gróðurhús í Gröf hjá Emil Ásgeirssyni, og einnig sú, að þennan vetur höfðu hjónin í Laxárhlíð, Guðjón Emilsson og kona hans, ráðizt til vinnu utan heimilis og ráku því ekki gróðurhús sín Þennan vetur nema að litlu leyti. Samkvæmt aðiljaskýrslu stefn- enda hafði Guðmundur Pálsson ekki reist nein gróðurhús á býli sínu, þegar þetta var. Guðjón Emilsson var eigandi meginhluta gróðurhúsanna og byggði afkomu sína aðallega á gróðurhúsa- ræktun og garðyrkju. Emil Ásgeirsson átti nokkru minna af gróð- urhúsum og stundaði annan búskap jafnhliða gróðurhúsaræktun. Jarðhitavirkjun stefnenda var með þeim hætti, að vatn úr Graf- arhver rann í steinsteypta þró hjá hvernum, en úr henni var vatninu síðan dælt um leiðslur í gróðurhúsin og íbúðarhúsin. Um vatnsmagn það, sem hér var fyrir hendi, verður síðar rætt. Varnaraðili, Hrunamannahreppur, keypti með samningi 8. apríl 1929 landspildu úr jörðinni Hellisholtum til skólaseturs. Þar heit- ir að Flúðum, og þar er verulegur jarðhiti. Land Flúða takmark- ast að norðan af Litlu Laxá. Á kafla liggur Grafarland að ánni bar á móti. Barnaskóli var reistur á Flúðum 1929 og hitaður upp með hveravatni. Síðar hafa verið þar reistar ýmsar fleiri bygg- ingar, sundlaug, félagsheimili, nýtt skólahús og hús í eigu ein- staklinga, sem hituð eru upp með hveravatni. Árið 1949 var svo komið, að hita skorti til upphitunar þeirra húsa, sem þá voru til á staðnum. Var þá hafizt handa um borun eftir heitu vatni, og voru alls boraðar þrjár holur. Úr þeim virðast hafa fengizt sam- tals um 6 lítrar á sekúndu af sjóðandi vatni. Hinn 21. marz 1966 hófst á vegum stefnda borun eftir heitu vatni á Flúðum, og önnuðust hana Jarðboranir ríkisins. Er mál Þetta risið af því, að stefnendur telja, að borun þessi hafi valdið vatnsþurrð í hverunum í Gröf og að þeir hafi orðið fyrir tjóni af þeim sökum. 395 Í skýrslu Ísleifs J ónssonar, deildarverkfræðings við Jarðboranir ríkisins, dagsettri 22. september 1966, er umræddum aðgerðum lýst á þessa leið: „Þegar komið var í 41 m dýpi 23. marz, kom mikið sjóðandi vatn úr holunni, um 10 lítrar á sekúndu. Kom þá strax í ljós, að vatn hvarf úr gömlu holunum, sem notaðar voru til upphit- unar á húsunum á Flúðum. Holunni var þá strax lokað, svo að ekki hlytist skaði af, en þá var mjög kalt í veðri, um 10“ frost. Næsta dag, 24. marz, var borun haldið áfram, en holunni þó lokað öðru hverju til að hleypa vatni á hitakerfið, en það var greinilegt, að vatnið úr gömlu holunum hvarf, þegar sú nýja var opnuð, en kom aftur, þegar henni var lokað. Um kvöldið 24. marz bárust þær fréttir, að Grafarhver væri hættur að gefa það vatnsmagn, sem hann hafði haft til þessa. Daginn eftir var hverinn athugaður. Þá var dælt úr honum 0,5 lítrum á sek. Þennan dag var unnið við frágang á holunni á Flúð- um, sett í hana fóðurpípa niður í 49 m dýpi. Þannig var gengið frá holunni, að hægt væri að loka fyrir vatnið, sem kom í 40 m dýpi, og halda áfram að bora, en einnig hægt að opna fyrir það, ef þess væri óskað, eða dýpri borun bæri ekki árangur. Hinn 26. marz kom Emil Ásgeirsson, bóndi í Gröf, til mín og sagði, að Grafarhverinn hefði ekki fengið vatnið aftur, þótt búið væri að loka holunni að Flúðum. Hann taldi, að undanfarið hafi verið dælt um 1% lítra á sek. úr hvernum, en hann væri nú svo til vatnslaus og horfði til vand- ræða, ef ekkert væri gert til að tryggja honum vatn til að hita gróðurhúsin. Í samráði við jarðhitadeild raforkumálastjóra var ákveðið að senda borinn að Gröf til að bora þar eftir vatni í stað þess, sem tapaðist. Hinn 30. marz var gerður samningur við jarð- eignir ríkisins um greiðslu kostnaðar við borunina. Var þá þegar gert ráð fyrir að hætta borun í Gröf, þegar tryggt væri, að vatns- magn úr borholunni væri orðið að minnsta kosti eins mikið og bað, sem tapaðist úr Grafarhver við borunina á Flúðum. Næsta dag, 31. marz, var borinn fluttur að Gröf og strax byrjað að bora. Borunin gekk vel, og úr 6,5 m dýpi fór að koma heitt vatn um 0,5 1/sek. Holan var nú fóðruð í 6 m með 6'' pípu. Síðan var borað í 40,3 m. Holan gaf þá 1—-2 1/sek af sjóðandi vatni, og var það leitt í hverinn, svo að hægt var að taka það strax í notkun. Þessi borun stóð aðeins í tvo daga. Borinn var nú fluttur aftur að Flúðum til að ljúka því verki. Var ákveðið að nota tímann 396 til að mæla afköst holunnar í Gröf og sjá, hvort hún reyndist örugg. Hinn 4. apríl fóru tveir starfsmenn jarðhitadeildar raforku- málastjóra austur til að mæla hitastig og rennsli úr holunni í Gröf. Niðurstöður þeirra mælinga urðu sem hér segir: Heita vatnið virðist koma í holuna á 8—10 m dýpi. Hitastig vatnsins er þar 102 C. Vatnsrennslið úr holunni var nokkuð óreglulegt, kom í gosum vegna þess, hve heitt vatnið er. Rennslið mældist 1,3—1,4 1/sek að meðaltali. Á meðan mælingarnar stóðu yfir, var holan á Flúð- um lokuð. Talið var að hverinn hafi gefið meira vatn áður en borunin hófst, og var því ákveðið að bora meira, eftir að borun væri lokið að Flúðum. Sjá „greinargerð um hita og rennslismæl- ingar á Flúðum og Gröf, Hrunamannahreppi“ eftir Sveinbjörn Björnsson. Hinn 20. apríl var borinn fluttur aftur að Gröf og stillt upp ca 10 m frá fyrstu holunni. Þessi hola hefir greiðan samgang við holu 1 og gaf ekki teljandi viðbót við vatnið. Hola 2 er 33 m djúp, fóðruð með 6" pípu í 6,4 m dýpi. Þriðja holan var sett um 30 m NV af þeirri fyrstu. Hola 3 er 30,5 m djúp, fóðruð með 8" pípu í 3 m dýpi. Vatns- magn úr holu 3 var um 0,6 1/sek af 91 heitu vatni sjálfrennandi, Þegar borun lauk. Þegar þessu var lokið, töldu sérfræðingar jarð- hitadeildar, að ekki væri að vænta mikillar aukningar í vatns- rennsli með fleiri holum svo nærri hvernum. Var því ákveðið að hætta borunum, eftir að mælingar höfðu sýnt, að hægt er að fá með dælingu úr borholunum meira vatn en hverinn gaf, áður en boranir hófust...“ Í málinu hefur enn fremur verið lögð fram önnur skýrsla Ísleifs Jónssonar um þetta efni, dagsett 3. febrúar 1970. Í henni segir á þessa leið: „Aðalatriðið, sem hér skiptir máli, er, að þegar holan að Flúð- um var orðin 40 m djúp, fengust skyndilega um 10 1/sek af sjóð- andi vatni. Það kom fljótt í ljós, að vatnið hvarf úr holum 1 og 2 að Flúðum, þegar nýja holan fór að gefa vatn, en engin breyt- ing varð á holu nr. 3, sem er 40 m norðaustur frá nýju holunni (í áttina að Grafarhver). Holunni var lokað yfir nóttina, og kom þá strax vatnið aftur í gömlu holurnar. Daginn eftir bárust þær fréttir, að vatnsmagn Grafarhvers hefði minnkað, og kenndi bóndinn í Gröf því um, að borholan nýja á Flúðum tæki vatnið til sín. Við athugun kom ekki fram nein breyting á vatnsmagni 397 Grafarhvers, hvort sem holan að Flúðum var opin eða lokuð. Engar mælingar voru gerðar á vatnsmagni Grafarhvers, þegar borun að Flúðum hófst, og er því ekki vitað með vissu, hve mikið það var. Þannig hagar til, að holan á Flúðum er boruð skammt frá gamla skólahúsinu. Toppur holunnar er í um 80 m hæð yfir sjó, en Grafarhver er í 73 m hæð. Hæðarmunur er því um 7 m, og liggur hverinn neðar. Fjarlægð holunnar frá hvernum er um 450 m í suðvestur. Vatnsæðin í 40 m dýpi var lokuð úti með 6'' fóður- pípu og holan síðan boruð niður á 200 m dýpi, án þess að vart yrði við neinar vatnsæðar að gagni. Í 200 m dýpi kom mjög góð vatnsæð, og gaf holan um 20 1/sek. Þegar þessi árangur var fenginn, var vatnsæðinni í 40 m dýpi lokað með því að steypa í hana og fylla holuna utan 6" pípunnar alla leið upp með steypu. Ég tel, að sú steyping tryggi það, að sú truflun, sem borun holunnar hafði á rennsli vatnsins í 40 m dýpi, sé þar með úr sögunni. Þrátt fyrir þessar aðgerðir varð engin breyting á Grafarhver og ekki aukning á vatnsmagni hans, þegar steypt var í æð hol- unnar í 40 m dýpi. Hér hlýtur þá að vera um sérstakar aðstæður að ræða, ef holan á sök á vatnsleysi hversins. Ég veit ekki til þess, að komið hafi fyrir við borun, að vatn hafi þrotið í hver svona langt frá. Tengsl milli hola hafa fundizt á nokkrum stöðum, þar sem þétt er borað, en þær holur eru allar miklu dýpri en holan á Flúð- um og fjarlægðin minni. Slík tengsl hafa fundizt í Reykjavík, Hveragerði, Dalvík, Laugalandi á Þelamörk, Selfossi og e. t. v. víðar. Tengsl holanna eru alltaf þannig, að þau eru gagnkvæm, þegar holu er lokað, sem tekur vatn frá annarri, kemur vatnið aftur í þá síðarnefndu. Einhliða tæming uppsprettu, sem ekki fær sitt vatn þrátt fyrir lokun holu með steypingu, hefir ekki komið fyrir við borun hér á landi.“ Samkvæmt aðiljaskýrslu stefnenda tók vatn að þverra í hver- unum Í Gröf, Grafarhver og Fúl, hinn 23. marz 1966, og tók alveg fyrir rennsli úr þeim á næstu tveim dögum. Til þess að afstýra tjóni vegna vatnsþurrðarinnar var tekið til bragðs að bera sáð- kassa og plöntukassa úr uppeldishúsunum inn í íbúðarhús, þar sem auðveldara var að hita með rafmagni. Stærri húsunum var reynt að halda heitum með olíuofnum, gasofnum og rafmagns- ofnum. Tókst að halda lifandi því, sem í húsunum var. Stefnendur segja, að áður en vatnið þvarr, hafi þeir notað gróðurhúsin á 398 þann hátt að fá úr þeim eina uppskeru af gulrótum og aðra af tómötum eða agúrkum á ári. Gulrótunum hafi verið sáð um mán- aðamót janúar—febrúar og skorið upp í maí eða snemma í júní. Þá hafi tómata- og agúrkuplöntur verið búnar til plöntunar í sömu hús og hafi þær gefið uppskeru fram undir áramót. Eftir að vatnsþurrðin varð, og borun sú, sem gerð var í Gröf, gaf ein- ungis hluta af því vatnsmagni, sem horfið hafði, hafi orðið að draga úr notkun gróðurhúsanna. Veturinn 1967 hafi verið sáð gulrótum í 500 fermetra, en 470 fermetrar látnir ónotaðir, þar sem ekki hafi verið talið unnt að hita meira húsrými, enda hafi sú orðið raunin á, að hitinn gerði sízt betur en duga. Um sumarið eftir hafi hins vegar aðeins eitt gróðurhús verið látið ónotað. Mælingar úr rennsli úr Grafarhver rétt fyrir borun holu 4 á Flúð- um liggja ekki fyrir. Árið 1934 mældist rennsli úr honum 2—3 Vsek samkvæmt riti T. F. W. Barth: Volcanic Geology, Hot springs and Geysers of Iceland, útgefnu 1950, bls. 94. Árið 1944 mældist rennslið 2 l/sek úr Grafarhver og 0,3 1/sek úr hvernum Fúl sam- kvæmt skýrslu Rannsóknarráðs ríkisins. Hinn 25. marzs 1966 var dælt úr þró við Grafarhver 0,5 1/sek samkvæmt áðurgreindri skýrslu Ísleifs Jónssonar. Það var um tveim dögum eftir að vatn kom í holu 4 á Flúðum á 38 m dýpi, en áður en boranir hófust við Grafarhver. Þessar mælingar sýna, að rennsli úr Grafarhver hefur minnk- að verulega á síðastliðnum 30 árum. Hins vegar verður ekki sagt um það með vissu af mælingum, hvernig sú minnkun hafi átt sér síað. Boranir að Flúðum til öflunar heits vatns voru fyrst gerðar ár- ið 1949. Þá voru þar boraðar 3 holur og ein í Hellisholtum, sem er rétt hjá. Þessar holur voru 22—65 metra djúpar. Sjálfrennandi vatn úr þeim var fyrst eftir borun samtals 12,75 sekl. samkvæmt borholuspjaldskrá Jarðhitadeildar Orkustofnunar. Ekki er vitað til þess, að þessar boranir að Flúðum hafi hatt áhrif á rennsli úr Grafarhver. Borun holu 4 á Flúðum í marz 1966 hafði þau áhrif, að rennsli úr gömlu holunum 1 og 2 þvarr alveg, þegar æðin opnaðist á 38 metra dýpi í holu 4. Hins vegar kom rennslið aftur, þegar lokað var fyrir holu 4. Náin tengsl virðast því vera á milli æðarinnar á 38 metra dýpi í holu 4 og eldri holanna 1 og 2, enda er fjarlægð lítil milli þeirra. Þessar upplýsingar koma fram í skýrslu Ísleifs Jónssonar. Af ofangreindum tengslum milli holanna á Flúðum virðist mega 399 draga þá ályktun, að hafi hola 4 haft áhrif á Grafarhver, þá hefðu eldri holurnar 1 og 2 einnig átt að gera það, þegar þær eru bor- aðar, en þá gáfu þær samtals 5,75 sekl. af sjálfrennandi vatni. Rennslismælingar á borholum í Gröf voru gerðar að borunum loknum. Um það fjallar skýrsla Sveinbjörns Björnssonar eðlis- fræðings frá maí 1966. Reynt var meðal annars að finna gagn- kvæm tengsl milli holu 4 á Flúðum og holu 1 í Gröf, sem er rétt við Grafarhver. Ekki verður talið, að ótvíræð tengsl hafi kom- ið í ljós þann tíma, sem mælingar stóðu, en það var um 6 klukku- stundir. Hinn 27. september 1967 beiddist lögmaður stefnenda þess, að dómkvaddir yrðu tveir sérfróðir og óvilhallir menn til þess að skoða heitavatnsuppsprettur í Grafarlandi og segja til um breyt- ingar á rennsli heita vatnsins, er orsökuðust af borunum eftir heitu vatni á Flúðum í marz 1966. Einnig skyldu hinir dómkvöddu menn meta til peninga það tjón, er Grafarbændur, þ. e. stefnend- ur, kynnu að hafa orðið fyrir vegna minnkunar á rennsli heita vatnsins vegna nefndra borana, svo og það tjón, sem minnkað sjálfrennandi nýtanlegt heitt vatn hafi í för með sér fyrir bænd- ur Grafarbæjanna, þ. e. Grafar, Laxárhlíðar og Sunnuhlíðar. Í aukadómþingi Árnessýslu 18. janúar 1968 voru kvaddir til þess- arar skoðunar og mats verkfræðingarnir Jóhannes Zoéga, Reykja- vík, og Sveinn B. Einarsson, Kópavogi. Í matsgerð þeirra, dag- settri 26. nóvember 1968, segir á þessa leið: „Niðurstöður undirritaðra matsmanna fara hér á eftir: (1) Breytingar á rennsli heits vatns í Grafarlandi. Um breytingar á rennsli heits vatns í landi Grafar samtímis því, að borun eftir heitu vatni fór fram að Flúðum, höfum við ekki önnur gögn en þau, er fram koma í málsskjölum, og virðist okkur, að þar sé veigamest skýrsla Ísleifs Jónssonar, forstöðu- manns Jarðborana ríkisins, um borun í Gröf, Hrunamannahreppi, dags. 22. sept. 1966. Þar segir m. a. um borunina við Flúðir: „Þegar komið var í 41 m dýpi 23. marz, kom mikið sjóðandi vatn úr holunni, um 10 lítrar á sekúndu. Kom þá strax í ljós, að vatn hvarf úr gömlu holunum, sem notaðar voru til upphitunar á húsum á Flúðum. Holunni var þá strax lokað, svo ekki hlytist skaði af, en þá var mjög kalt í veðri, um 10“ frost. Næsta dag, 24. marz, var borun haldið áfram, en holunni þó lokað öðru hverju til að hleypa vatni á hitakerfið, en það var greinilegt, að vatnið úr gömlu holunni hvarf, þegar sú nýja var opnuð, en kom aftur, þegar henni var lokað. 400 Um kvöldið 24. marz bárust þær fréttir, að Grafarhver væri hættur að gefa það vatnsmagn, sem hann hafði haft til þessa. Daginn eftir var hverinn athugaður. Þá var dælt úr honum 0,5 lítrum á sek. Þennan dag var unnið við frágang á holunni á Flúð- um, sett í hana fóðurpípa niður í 49 m dýpi. Þannig var gengið frá holunni, að hægt væri að loka fyrir vatnið, sem kom á 40 m dýpi, og halda áfram að bora, en einnig hægt að opna fyrir það, ef þess væri óskað, eða dýpri borun bæri ekki árangur. Hinn 26. marz kom Emil Ásgeirsson, bóndi í Gröf, til mín og sagði, að Graf- arhverinn hefði ekki fengið vatn aftur, þótt búið væri að loka holunni að Flúðum. Hann taldi, að undanfarið hafi verið dælt um 1% lítra á sek úr hvernum, en hann væri nú svo til vatnslaus og horfði til vandræða, ef ekkert væri gert til að tryggja honum vatn til að hita gróðurhúsin. Í samráði við jarðhitadeild raforkumálastjóra var ákveðið að senda borinn að Gröf til að bora þar eftir vatni í stað þess, sem tapaðist... .“ Þetta sýnir að okkar dómi, að rennsli úr borholunni að Flúð- um hafði bein áhrif á rennsli eldri borhola í nágrenni hennar. Samkvæmt skipulagsuppdrætti að Flúðum er borstæði nýju holunnar að Flúðum í um 79 m hæð, en Grafarhver í 72,4 m hæð. Aðalinnrennsli í Flúðaholuna er á 41 m dýpi, eða um 34 m fyrir neðan vatnsborð Grafarhvers. Skilyrði eru þannig fyrir hendi til þess, að rennsli úr boholunni geti lækkað vatnsborð Grafarhvers og tekið fyrir sjálfrennsli úr honum. Þar sem minnkunar rennslis úr Grafarhver verður skv. til- vitnaðri skýrslu Ísleifs Jónssonar vart sama dag (24. marz), og ýmist er opnað eða lokað fyrir holuna að Flúðum, og þar sem ekki er vitað um, að neinar aðrar aðgerðir hafi átt sér stað um þetta leyti, er gætu hafa haft áhrif á rennsli heits vatns í Gröf, er það álit okkar, að hin skyndilega breyting til minnkunar á vatnsrennsli í Grafarlandi hafi verið bein afleiðing af borunar- framkvæmdum að Flúðum. Nokkur óvissa er um það, hve miklu þessar breytingar á rennsli hafi numið. Í greinargerð um hita- of rennslismælingar á Flúðum og í Gröf, Hrunamannahreppi, eftir Sveinbjörn Björnsson, sérfræðing jarð- hitadeildar raforkumálaskrifstofunnar, dags. maí 1966, eru talin þau gögn, er fyrir liggja um eldri mælingar á rennsli og hitastigi úr Grafarhver og Fúl í Grafarlandi. 401 Segir þar um Grafarhver:,,... virðist líklegast, að hverinn hafi verið um 2,0—2,5 1/s og 98—100*C heitu vatni“. Og um Fúl: „Samkvæmt skýrslu iðnaðardeildar 1945—1946 mældist hverinn 0,3 1/sek og 97*C heitur árið 1944“. Af aðiljaskýrslu Grafarbænda og skýrslu Ísleifs Jónssonar þyk- ir mega ráða, að frá og með 26. marz 1966 hafi alveg tekið fyrir sjálfrennsli úr Grafarhver og Fúl. Samkvæmt þessu teljum við, að minnkun á sjálfrennsli úr Grafarhvernum hafi getað numið að minnsta kosti 2,3 1/sek, og verður við þá tölu miðað hér á eftir. (2) Tímabundið tjón, er leiddi af minnkuðu vatnsrennsli. Grafarbændur létu þá ósk í ljósi við matsmennina á fundinum 20. júlí, að tjón yrði metið í einu lagi fyrir þá alla. Þá upplýstu þeir, að rekstri gróðurhúsa hafi verið hagað þannig, að þeir hafi fengið eina uppskeru af gulrótum á fyrri hluta árs og eina uppskeru af tómötum á síðari hluta árs. Uppskerutjón af völdum minnkaðs vatnsrennslis telja þeir hafa verið sem hér segir: Árið 1967: Ein uppskera gulrætur úr 470 m? — — Ein uppskera tómatar úr 200 m2? Árið 1968: Ein uppskera gulrætur úr 470 m2 Loks upplýstu þeir, að kostnaður vegna bráðabirgðahitunar til að firra þá tjóni vorið 1966 hafi verið óverulegur. Matsmönnum er ekki kunnugt um, að annað tímabundið tjón hafi orðið en nú hefir verið talið. Með hliðsjón af gögnum, er við höfum aflað um uppskerumagn, tilkostnað og verðlag afurða árin 1967— 1968, teljum við tjón bænda hæfilega metið á eftirfarandi grundvelli: Ræktun gulróta: Vergar tekjur 270 kr/m? Beinn kostnaður 125 — Hiti, afskriftir, hagn. 145 kr/m2.á uppskeru Ræktun tómata: Vergar tekjur 375 kr/m2 Beinn kostnaður 213 — Hiti, afskriftir, hagn. 162 kr/m2? á uppskeru 26 402 Samkvæmt þessu metum við heildartjón Grafarbænda sökum skertrar uppskeru af völdum minnkaðs vatnsrennslis þannig: Árið 1967: ein uppskera gulrætur kr. 69.000.00 — — ein uppskera tómatar — 32.000.00 — 1968: ein uppskera gulrætur — 69.000.00 Samtals kr. 170.000.00 (3) Tjón vegna varanlegrar minnkunar sjálfrennslis heits vatns. Eins og fram kemur hér að framan, verður að telja, að minnk- un sjálfrennandi heits vatns úr Grafarhvernum hafi numið 2,3 l/sek og að hér sé um varanlegt tjón að ræða. Við mat á þessu tjóni til peninga verður að miða við það, hve hárri fjárhæð Grafarbændur hefðu þurft til að verja til þess að afla sér sambærilegrar aðstöðu og þeir áður höfðu. Í marz og apríl 1966 voru boraðar 3 holur í Grafarlandi til þess að bæta úr vatnsskortinum. Jarðboranir ríkisins hafa upplýst fyrir matsmönnum, að þessar boranir hafi alls kostað um kr. 80. 000.00. Á bis. 2 í skýrslu Ísleifs Jónssonar frá 22. sept. 1966 í kaflanum „Árangur borframkvæmdanna“ kemur fram, að við prófdælingu og mælingar, er fram fóru 27. apríl 1966, fengust með dælingu 2,7 —2,9 1/sek af um 82*C heitu vatni úr holu 1, en niðurdráttur var um 1 m, og úr holu 3 fengust á sama hátt 1,5 l/sek af 95"C heitu vatni með um 0,7 m niðurdrætti vatnsborðs, eða alls sem svarar 43 l/sek af 87%C heitu vatni til jafnaðar, en það er jafngilt um 3,5 1/sek af 98%C heitu vatni. Þetta gefur til kynna, að örugglega megi fá sem svarar 2,5 1/sek af 98*C heitu vatni úr holu 1, ef dælu væri komið fyrir í henni. Með hliðsjón af þessu teljum við, að varanlegt tjón sökum minnk- aðs sjálfrennslis sé hæfilega metið þannig: (1) Kostnaður við boranir í Gröf 1966 (3 holur) kr. 80.000.00 (2) Áætlaður kostnaður við kaup borholudælu, tengingu hennar og annan útbúnað —- 100.000.00 Samtals kr. 180.000.00 403 Grafarbændur hafa valið þann kost að kaup vatn frá nýrri hita- veitu frá Flúðum, sem telja verður dýrari leið en þá, er hér var miðað við. Í þeim kostnaðarmismun er hins vegar innifalinn reksturskostn- aður, er þeir urðu sjálfir að bera áður, og bykir okkur því ekki ástæða til þess að taka tillit til þess.“ Í viðauka við matsgerð þessa, dagsettum 9. apríl 1969, segir, að lögmaður stefnenda hafi upplýst, að Grafarbændur hafi auk rafmagnsdælu haft mótordrifna varadæiu, en um þetta hafi ekki verið kunnugt, þegar gengið var frá matsgerðinni. Matsmennirnir halda síðan áfram og segja: „Samsvarandi ör- yggi fengist með benzínknúinni vararafstöð af hæfilegri stærð, sem við metum á kr. 80.000.00. Við þetta hækkar heildartjón vegna varanlegrar minnkunar sjálfrennslis úr kr. 180.000.00 í kr. 260. 000.00, og hefir það ekki önnur áhrif á niðurstöður matsgerðar- innar.“ Niðurstöður. Af skjölum málsins verður ekki talið sannað, að borun holu 4 að Flúðum hafi haft þau áhrif á rennsli Garafarhvers, sem stefnendur halda fram. Sú hegðun Grafarhvers, að rennsli hans hafi horfið alveg við opnun æðar á 38 metra dýpi í holu 4 á Flúðum og ekki komið aftur við lokun æðarinnar, verður að teljast óeðlileg, og er slíkt ekki þekkt um tengsl borhola eða hvera annars staðar. Þar sem mælingar liggja ekki fyrir til að staðfesta Þessa hegðun, verður að telja hana ósannaða. Þar með er ekki sagt, að hola 4 á Flúðum geti ekki hafa haft einhver áhrif á rennsli Grafarhvers. Dómurinn fellst þannig ekki á þá niðurstöðu um rennslisminnk- un Grafarhvers, sem fram kemur í matsgerð Jóhannesar Zoðga og Sveins Einarssonar, enda hafa síðar verið lögð fram viðbótar- gögn varandi þetta atriði. Eins og áður er getið, reyndist greiður samgangur milli holu 4 á Flúðum og eldri holanna 1 og 2 þar, enda er stutt á milli þessara hola. Ef hola 4 á Flúðum hefur haft áhrif á rennsli Grafarhvers, eins og haldið er fram, hefðu boranirnar 1949 sennilega einnig átt að hafa veruleg áhrif, þar sem þær juku vatnsrennslið á Flúðum um a. m. k. 10 1/sek. Þetta er svipað rennsli og fékkst úr æð á 38 metra dýpi í holu 4. Ekki er vitað um, að nein slík áhrif hafi kom- ið fram við boranirnar 1949. Telja verður, að bæði Flúðasvæðið og Grafarhver séu hlutar 404 af stærra jarðhitakerfi, og svo er einnig um fleiri jarðhitastaði í nágrenninu. Meiri háttar vinnsla á einum stað getur þannig hæglega haft áhrif á rennsli heits vatns á öðrum stað í sama jarð- hitakerfi. Boranirnar á Flúðum eru mesta röskun, sem gerð hefur verið af manna völdum á þessu jarðhitakerfi, og hafa þær aukið rennsli þar um a. m. k. 20 1/sek. Það er því ekki óeðlilegt, að áhrifa þessarar röskunar gæti í nálægum hlutum jarðhitakerfis- ins. Hins vegar verður, eins og áður er greint, að teljast ósannað mál, að tiltölulega skyndileg áhrif hafi komið fram á Grafarhver af völdum holu 4 á Flúðum. Líklegra er, að Grafarhver hafi verið að minnka smátt og smátt, e. t. v. síðan 1949 af völdum þeirra borana, sem þá voru gerðar á Flúðum. Borun holu 4 getur hafa orsakað einhverja rennslisminnkun úr Grafarhver, en sú minnkun hefði átt að hverfa aftur, þegar æðinni á 38 metra dýpi var lokað. Enda þótt dómurinn hefði komizt að þeirri niðurstöðu, að bor- unaraðgerðir stefnda að Flúðum hefðu valdið minnkandi vatns- rennsli úr Grafarhver, er eigi að heldur ljóst, að stefndi yrði bótaskyldur gagnvart stefnendum fyrir þær sakir. Stefndi eða þeir, sem unnu verkið á hans vegum, höfðu ekki ástæðu til að telja hættu á því, að aðgerðir þessar mundu valda vatnsþurrð til tjóns á öðrum stöðum. Áður hafði verið borað eftir heitu vatni á sömu slóðum með árangri, án þess að kvartanir í þá átt kæmu fram, svo að vitað væri. Ef borunin ylli vatnsþurrð á öðrum stöðum, átti að vera hægt að auka rennslið á ný með því að loka fyrir borholur. Strax og talið var, að borunin hefði valdið vatnsþurrð í Gröf, voru slíkar ráðstafanir gerðar, enda þótt þær bæru að vísu ekki árangur. Auk þess er að gæta, að vatnsæð þeirri, sem opnaðist á 38 metra dýpi í holu 4 á Flúðum, og ætlað var, að valdið hefði rennslisþurrð í Grafarhver, var lokað aftur fyrir fullt og allt, og hefur hún ekki verið nýtt, heldur önnur vatnsæð á 200 metra dýpi í sömu holu, og er ekki vitað til, að hún hafi nein áhrif á vatnsrennsli á öðrum stöðum. Stefndi verður þannig ekki talinn bótaskyldur eftir almennum skaðabótareglum, þar sem hann hefur ekki bakað stefnendum tjón af neins konar gáleysi og þá heldur ekki af ásetningi. Ekki þykja heldur fyrir hendi nein önnur lagaskilyrði til þess að leggja bóta- ábyrgð á stefnda. Úrslit málsins verða því þau, að sýkna beri stefnda af kröfum stefnenda. Mál þetta er bæði gjafsóknar- og gjafvarnarmál, eins og áður er getið. Samkvæmt því ber að greiða málflutningslaun lögmanna 405 beggja málsaðilja úr ríkissjóði, og eru þau ákveðin kr. 90.000.00 til hvors þeirra. Enn fremur ber að greiða úr ríkissjóði annan málskostnað beggja aðilja, kostnað stefnenda, kr. 53.542.80, og kostnað stefnda, kr. 22.910.00, báðar fjárhæðirnar samkvæmt fram- lögðum reikningum. Dómsorð: Stefndi, hreppsnenfd Hrunamannahrepps, á að vera sýkn af kröfum stefnenda, Emils Ásgeirssonar o. fl, í máli þessu. Málskostnaður stefnenda, kr. 143.542.80, greiðist úr ríkis- sjóði. Af þeirri fjárhæð ber skipuðum talsmanni stefnenda, hæstaréttarlögmanni Vilhjálmi Árnasyni, að fá kr. 90.000.00 í málflutningslaun. Málskostnaður stefnda, hreppsnefndar Hrunamannahrepps, kr. 112.910.00, greiðist úr ríkissjóði. Af þeirri fjárhæð ber skip- uðum talsmanni stefnda, hæstaréttarlögmanni Hauki Jóns- syni, að fá kr. 90.000.00 í málflutningslaun. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 sólarhringa frá lög- birtingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 27. apríl 1973. Nr. 25/1972: Aðalsteinn Gunnlaugsson (Jón Hjaltason hrl.) segn Aflatryggingasjóði sjávarútvegsins (Hafsteinn Baldvinsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Aflatryggingasjóður sjávarútvegsins. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 16. febrúar 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 2. s. m, Gerir hann þær dómkröfur, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 123.237.00 með 8% ársvöxtum af kr. 140. 406 532.00 frá 1. janúar 1965 til 1. janúar 1966, af kr. 203.874.00 frá þeim degi til 12. febrúar 1971 og af kr. 123.237.00 frá þeim degi til greiðsludags. Hann krefst og málskostnaða: í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskosinað- ar fyrir Hæstarétti. Aðiljar hafa lagt nokkur ný gögn fyrir Hæstarétt. Eru þar á meðal tillögur stjórnar stefnda til sjávarútvegsráðuneytis um ákvörðun meðalveiðimagns togskipa af sömu stærð og skip áfrýjanda á sumar- og haustvertíð í Vestmannaeyjum árin 1964 og 1965 og bréf sjávarútvegsráðherra 28. janúar 1965 og 21. febrúar 1966 um staðfestingu á þeim. Enn fremur hefur verið lagt fram bréf Más Elíssonar fiskimála- stjóra frá 15. desember 1972. Lög um Aflatrygsingasjóð sjávarútvegsins nr. 77/1962 leystu af hólmi lög um Hlutatryggingasjóð bátaútvegsins nr. 48/1949. Er hlutverki sjóðanna efnislega lýst á sama veg í lögunum báðum, sbr. 2. gr. þeirra. Samkvæmt 2. gr. laga nr. 77/1962 er það hlutverk sjóðsins „að bæta aflahluti skips og áhafnar, þegar almennan aflabrest ber að höndum“. Meg- inákvæðin um ákvörðun á bótagrundvelli eru að öllu veru- legu hin sömu, sbr. 4. gr. beggja laganna, þó svo, að sérstakt ákvæði er í lögum nr. 77/1962 um, að meðalveiðimagn skuli fundið „með hliðsjón af aflamöguleikum“. Auðsætt er af efni laga um sjóðinn, að þau horfa fyrst og fremst að því að marka sjóðnum meginumgerð, en stjórn sjóðsins er ætlað undir yfirstjórn ráðuneytis, sem í hlut á, nú sjávarútvegs- ráðuneytis, að setja sjóðnum starfssköp og móta ýmiss kon- ar verklagsreglur. Samkvæmt greinargerð frá stjórn Aflatryggingasjóðs hinn 18. september 1967 samþykkti hún 13. september 1963, er fyrst voru gerðar tillögur um meðalveiðimagn togbáta fyrir Suðurlandi, eftir að þær veiðar hófust að nýju, að leggja til, að meðalveiðimagn yrði 400 lestir, „miðað við 8 menn minnst“. Síðar segir svo í greinargerð stjórnarinnar: „Orsök- in til þess, að mannatala er ákveðin í samþykktinni, er, að nauðsynlegt þótti að setja reglu um mannafjölda á togveið- 407 um, þegar bótaútreikningar til þeirra báta hófust á ný eftir langt hlé. Var það í samræmi við stefnu sjóðsins frá upphafi að skapa hlutfall milli meðalveiðimagns, mannafjölda og ann- arra þeirra atriða, er ráða sóknarmætti viðkomandi veiði- skips. Þar við má bæta, að 1948— 1952, sem meðalveiðimagn- ið var byggt á, var stærð áhafnar einmitt 8—10 menn al- mennt. Í framkvæmd þýðir ákvörðun sem þessi, að bætur til skipa með minni áhöfn en 8 menn eru skertar. Sé áhöfn stærri en 8 menn, eru bætur hins vegar auknar“. Í síðari tillögum stjórnarinnar um meðalveiðimagn, sem hér skipta máli, var enn fremur miðað við 8 manna áhöfn, eða allt til 6. september 1966, er lagt var til að miða við 6 manna áhöfn „vegna áskorana Vestmannaeyinga“, eins og í grein- argerðinni segir. Í skýrslu Más Elíssonar fiskimálastjóra frá 15. desember 1972 segir svo um þann þátt, sem áhöfnin mynd- ar Í mótun á meðalveiðimagni: „Ég get fullyrt, að allt frá því er ég hóf störf fyrir sjóðinn (þ. e. skömmu eftir mitt ár 1954) var beitt reglum um stærð áhafna við bótaútreikn- inga til báta. Var meðalveiðimagn, er bætur miðast við, ým- ist skert eða hækkað upp. Gilti þetta um alla flokka báta bæði á síldveiðum og þorskveiðum.“ Segir síðar í bréfi hans, að þegar botnvörpuveiðar hófust eftir 1960 á nýjan leik og til kasta sjóðsins kom að greiða bætur, hafi við ákvörðun á meðalveiðimagni verið „beitt þeirri reglu að miða við stærð áhafna, einnig á þessum flokki skipa“. Samkvæmt skýrslum þeim, sem nú hafa verið reifaðar að nokkru, var meðalveiðimagn ákvarðað einkum með tilliti til þriggja atriða, er máli þóttu skipta um sóknarmátt skipa. Voru þessi þrjú atriði: stærð skips, veiðibúnaður og fjöldi skipverja. Hefur því ekki verið hnekkt í máli þessu, að þessi þrenn atriði séu eðlileg til viðmiðunar, og ber að telja þetta mat stjórnarinnar reist á málefnislegum rökum. Í fundargerðum stjórnar Aflatryggingasjóðs á árunum 1963 —-1966 er því ítrekað lýst, að tillögur til ráðuneytisins um meðalveiðimagn séu miðaðar við tiltekna áhöfn báta. Ekki er sýnilegt af bréfum stjórnar sjóðsins til ráðuneytis varð- andi tillögur um meðalveiðimagn, að þessa atriðis sé bein- 408 línis getið. Af sögnum máls er helzt að ráða, að stjórnin hafi litið svo á, að hér væri um alþekkta forsendu að ræða, seni ráðuneyti hefði verið serð almennt grein fyrir. Ber í því efni að benda á, að sá þáttur, er lýtur að áhöfn, tók engum breyt- ingum á árunum 1963—1966, að því er varðar meðalveiði- magn á því veiðisvæði og á þeirri stærð togbáta, sem mál þetta varðar. Samkvæmt málflutningi hér fyrir dómi var fjöldi skipverja í þessu sambandi hinn sami og sá, sem greind- ur var Í samningum um kaup og kjör sjómanna við þær veið- ar, er á reynir í máli þessu, sbr. m. a. samning sjómanna og útvegsmanna um skiptakjör frá 2. febrúar 1965. Þegar ráðu- neytið staðfesti tillögur stjórnar Aflatryggingasjóðs fyrir ár- in 1964 og 1965, er hér skiptir máli, hafði Hlutatrygginga- sjóður og Aflatryggingasjóður starfað samtals á annan ára- tug. Þær bótaákvarðanir, sem áttu rót að rekja til þáttar skips- hafnar í meðalveiðimagni, voru þá venjuhelgaðar, þ. á m. sú tilhögun að skerða meðalveiðimagn eða bæta við það, ef áhöfn var fámennari eða fjölmennari en viðmiðunarregla um áhöfn benti til, að því er ætla verður með vitund og sam- þykki ráðherra, enda starfar sjóðurinn undir „yfirstjórn ráð- herra“, sbr. 7. gr. laga nr. 48/1949 og 7. gr. laga nr. 77/1962. Bótaákvarðanir þær, sem mál þetta lýtur að, eru sem fyrr greinir reistar á málefnislegu mati, og eru þær í samræmi við meginreglur 2. gr. laga nr. 77/1962. Eftir því, sem fram hefur komið í málinu, hefur þessum meginreglum um bóta- ákvarðanir verið beitt lengi og almennt, án þess að sýnt hafi verið fram á, að þeim, er sótt hafa um bætur hjá stefnda, hafi verið mismunað. Þar sem máli er svo farið, ber að dæma stefnda sýknu í máli þessu. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti þykir eiga að falla niður. Dómsorð: Stefndi, Aflatryggingasjóður sjávarútvegsins, á að vera sýkn af kröfum áfrýjanda, Aðalsteins Gunnlaugssonar, í máli þessu. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. 409 Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Stefndi hefur ekki uppi þá vörn fyrir Hæstarétti, að áfrýj- andi hafi vegna tómlætis glatað rétti til heimtu þess fjár, sem hann krefur í málinu. Með lögum nr. 48/1949 var stofnaður sjóður, er nefndur var Hlutatryggingasjóður bátaútvegsins. Var hlutverki hans lýst svo í 2. gr. laganna, að það væri „að bæta aflahluti út- gerðar og skipshafna, þegar almennan aflabrest ber að hönd- um.“ Sjóður þessi tók aðeins til fiskibátaflotans, en skiptist í tvær deildir, sildveiðideild og almenna fiskideild. Með lög- um nr. 77/1962 var sett ný löggjöf um þá starfsemi, sem Hlutatryggingasjóður hafði með höndum. Var starfssvið sjóðsins rýmkað og deildum hans fjölgað. Náðu ákvæði lag- anna nú einnig til togaraflotans. Í samræmi við þetta var heiti sjóðsins breytt. Hét hann nú Aflatryggingasjóður sjávarút- vegsins, og var heiti hinna nýju laga í samræmi við það. Meginuppistaðan í lögum nr. 77/1962 voru þó hin eldri lög um Hlutatryggingasjóð bátaútvegsins, en með ýmsum breyt- ingum, sem ekki verða raktar sérstaklega. Í 15. gr. laga nr. 77/1962 segir, að ráðherra setji með reglu- gerð nánari ákvæði um framkvæmd þeirra, en að auki eru talin í 4. gr. laganna nokkur atriði, sem reglugerðin skal geyma fyrirmæli um. Samkvæmt 4. gr. er eitt þessara airiða meðalveiðimagn skipa í hverjum flokki fyrir sig, sem hafa beri til viðmiðunar, þegar reiknaðar eru bótagreiðslur úr sjóðnum, og skal þetta meðalveiðimagn fundið á þann hátt, sem nánar segir Í greininni sjálfri. Framkvæmdin varð hins vegar sú, að meðalveiðimagnið var ekki tiltekið með ákvæð- um í reglugerð, heldur hefur stjórn Aflatryggingasjóðs hverju sinni gert tillögur til ráðherra um ákvörðun meðalveiðimagns fyrir tiltekna flokka skipa, veiðisvæði og veiðitiímabil, en ráðherra staðfest tillögurnar með sérstökum bréfum til sjóðs- stjórnar. Þessi aðferð, er einnig virðist hafa tíðkazt, meðan lög nr. 48/1949 voru í gildi, styðst við 4. gr. reglugerðar nr. 94/1963, sem er að þessu leyti í ósamræmi við lögin. Hefur áfrýjandi ekki hreyft athugasemdum, vegna þess að fylgt 410 var þessari venjubundnu framkvæmd, er sjávarútvegsráð- herra staðfesti þær tillögur stjórnar stefnda, sem áður voru greindar. Með bréfum sjávarútvegsráðherra 28. janúar 1965 og 21. febrúar 1966 hlutu staðfestingu tillögur stjórnar stefnda um meðalveiðimagn, sem leggja bar til grundvallar við greiðslu bóta úr Aflatryggingasjóði til togskipa í Vestmannaeyjum, sams konar og skip áfrýjanda, vegna veiðitímabila þeirra, sem Í málinu greinir. Í saðfestingarbréfum ráðherra var þess ekki getið, að meðalveiðimagn þetta væri miðað við ákveð- inn lágmarksfjölda skipverja eða að stefnda skyldi heimilt við útreikning bóta að lækka meðalveiðimagnið í einstökum tilvikum vegna fámennis áhafnar, enda hafði enginn fyrir- vari verið gerður um þetta í tillögum stjórnar stefnda. Ekki hafði lækkun meðalveiðimagnsins við útreikning bóta til áfrýjanda beina stoð í ákvæðum laga. Skírskotun stefnda til þess, að það hafi verið regla, sem helguð hafi verið af langri framkvæmd, að bætur væru skertar vegna tölu skipverja frá því, sem ákvarðað meðalveiðimagn sagði til um, er ekki studd nægum gögnum um það, að hverju marki hefur á þetta reynt. Er ósannað, að um þetta hafi myndazt venja, sem áfrýjandi verði að hlíta. Að svo vöxnu var stefnda ekki heimilt að skerða bætur til áfrýjanda, svo sem gert var. Ber því að taka til greina kröfur áfrýjanda í málinu, en fyrir Hæstarétti er eng- inn ágreiningur um fjárhæð dómkröfu eða vexti. Rétt er að stefndi greiði áfrýjanda kr. 55.000.00 í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Samkvæmt þessu tel ég, að dómsorð eigi að vera þannig: Stefndi, Aflatryggingasjóður sjávarútvegsins, greiði áfrýj- anda, Aðalsteini Gunnlaugssyni, kr. 123.237.00 ásamt 8% árs- vöxtum af kr. 140.532.00 frá 1. janúar 1965 til 1. janúar 1966, af kr. 203.874.00 frá þeim degi til 12. febrúar 1971 og af kr. 123.237.00 frá þeim degi til greiðsludags og svo kr. 55.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri að- för að lögum. 411 Dómur bæjarþings Reykjavíkur 12. október 1971. Mál þetta, sem dómtekið var 12. þ. m., höfðaði Aðalsteinn Gunnlaugsson útgerðarmaður, Hólagötu 15, Vestmannaeyjum, fyr- ir bæjarþinginu með stefnu, útgefinni 25. júní 1967, á hendur Aflatryggingasjóði sjávarútvegsins, Reykjavík, til greiðslu skuld- ar að fjárhæð kr. 212.376.00 með 8% ársvöxtum af kr. 111.031.00 frá 1. janúar 1965 til 1. janúar 1966 og af kr. 212.376.00 frá þeim degi til greiðsludags svo og til greiðslu málskostnaðar að skað- lausu samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Við munnlegan flutning málsins lækkaði stefnandi kröfufjár- hæð sína í kr. 203.874.00 með 8% ársvöxtum af kr. 140.532.00 frá 1. janúar 1965 til 1. janúar 1966 og af kr. 203.874.00 frá Í. janúar 1966 til greiðsludags, allt að frádregnum kr. 80.637.00, svo og til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Stefndi krafðist aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi að skaðlausu, en til vara, að stefnu- fjárhæðin verði lækkuð í kr. 103.308.00 og vextir reiknaðir frá útgáfudegi stefnu og málskostnaður þá felldur niður. Við munn- legan flutning málsins féll stefndi frá varakröfu sinni, en hélt að öðru leyti við gerðar dómkröfur. Málsatvik eru þau, að með lögum nr. 7T7/1962 var stofnaður Aflatryggingasjóður sjávarútvegsins með því hlutverki að bæta aflahlut skips og áhafnar, þegar almennan aflabrest ber að hönd- um, en sjóðurinn skiptist í fjórar deildir, þ. e. síldveiðideild, al- menna deild bátaflotans, almenna deild togaraflotans og jöfnun- arðeild. Í 4. gr. laganna er ákvæði þess efnis, að með reglugerð, er sjóðsstjórnin semur og samþykkt hefur verið af stjórnum þar tiltekinna félaga, skuli ákveða: „1. Bótatímabil, er miðist við vertíðaskipti í hverri verstöð. Stundi skip ekki veiðar allt tímabilið, skerðist bótaréttur við það hlutfallslega. 2. Skipting veiðisvæða og verstöðva í flokka, þannig að í sama flokki séu þau veiðisvæði og þær verstöðvar, sem líkust hafa skilyrði fyrir sama meðalveiðimagni á hverri vertíð, hvort heldur um er að ræða síldveiði eða þorskveiði. 3. Skipting veiðiskipa í flokka, þannig að í sama flokki séu skip, sem líkust hafa skilyrði fyrir sama meðalveiðimagni, með tilliti til stærðar, veiðiútbúnaðar o. fl. 4. Meðalveiðimagn skipa í hverjum flokki fyrir sig, eftir því 412 á hvaða svæði skipin veiða, hvaða tíma árs þau veiða og hvaða veiði þau stunda. Meðalveiðimagn þetta skal fundið með hliðsjón af aflamöguleikum. Meðalveiðimagn, sem þann- ig er ákveðið fyrir hvern flokk skipa, skal gilda sem meðal- veiðimagn, er reikna skal út bótagreiðslur úr sjóðnum, þar til sömu aðilar hafa á sama hátt ákveðið annað.“ Reglugerð um hina almennu deild bátaflotans við Aflatrygg- ingasjóð bátaútvegsins var sett hinn 18. júní 1963, en það er sú deild sjóðsins, sem. mál þetta varðar. Í 1. gr. reglugerðarinnar segir, að ákvæði hennar taki til þeirra skipa bátaflotans, sem veiðar stundi með línu, handfæri, netjum, botnvörpu eða drag- nót. Í 2. gr. er veiðiskipum skipt í flokka. Sú flokkaskipun mið- ast við veiðiaðferðir, stærð skipanna og meðferð aflans. 3. gr. kveð- ur svo á um skiptingu veiðisvæða og bótatímabil, og er þá miðað við flokkaskipun veiðiskipanna. Þá segir í 4. gr., að berist sjóðs- stjórninni umsókn um bætur úr sjóðnum, skuli hún rannsaka aflabrögð á viðkomandi veiðisvæði. Leiði sú rannsókn í ljós, að um aflabrest hafi verið að ræða, skal ráðherra samkvæmt til- lögum sjóðsstjórnarinnar og eftir að leitað hefur verið samþykkis tilgreindra aðilja ákveða meðalveiðimagn fyrir svæðið, og skal bað lagt til grundvallar bótaútreikningum. Reglugerðin ákveður Þannig ekki meðalveiðimagn skipa í hverjum flokki fyrir sig, svo sem ráð er fyrir gert í 4. tl. 4. gr. laganna. Síðan hefur reglu- gerðin ýmis ákvæði, sem lögin sjálf hafa að geyma. Með útfærslu fiskveiðilögsögunnar árið 1952 lögðust togveiðar báta að verulegu leyti niður, einkum við Suðurland. Skömmu eftir 1960 hófust þær hins vegar á ný í nokkrum mæli frá Vest- mannaeyjum. Á árinu 1963 kom fram beiðni frá útgerðarmönnum í Vestmannaeyjum um bætur úr sjóðnum til togbáta vegna afla- brests á því ári. Þar sem svo langt var liðið síðan úigerð slíkra báta hafði átt sér stað, ákvað sjóðsstjórnin til ákvörðunar á meðal- veiðimagni að hafa hliðsjón af aflabrögðum togbáta við Suður- land og Suð-Vesturland á árunum 1948-1952. Ákvað ráðherra að fenginni tillögu sjóðsstjórnarinnar tiltekið meðalveiðimagn fyrir togbáta við Suðurland 1963, og var þá miðað við 8 manns minnzt í áhöfn. Í framkvæmd þýðir ákvörðun þessi, að bætur til skipa með minni áhöfn en 8 menn eru skertar. Sé áhöfn stærri en 8 menn, eru bætur hins vegar auknar. Hið sama átti sér stað fyrir árið 1964 og 1965, að vísu með breyttu meðalveiðimagni vegna atvika, sem hér virðast ekki skipta máli, en enn var miðað við 8 manna áhöfn minnst. Stefnandi málsins gerði út veiðiskip af 413 tilteknum stærðarflokki á árinu 1964 og 1965. Sótti hann um bætur úr Aflatryggingasjóði og fékk fyrir árið 1964 kr. 24.981.00 en fyrir árið 1965 kr. 50.671.00. Á skipi stefnanda var aðeins 6 manna áhöfn, og því skerti Aflatryggingasjóður bæturnar til stefn- anda af þeim sökum um 15%. Telur stefnandi Aflatryggingasjóð ekki hafa haft heimild til þessarar skerðingar, og því höfðar hann málið nú til heimtu fullra bóta án tillits til fjölda áhafnar. Deila aðilja snýst eingöngu um þessa skerðingu bótanna, en ekki um meðalveiðimagn eða fjárhæðir bótanna að öðru leyti. Stefnandi reisir kröfur sínar á því, að sjóðsstjórnin geti ekki með neinum rétti skert bótagreiðslur úr sjóðnum umfram það, sem beint sé heimilað í gildandi lögum fyrir sjóðinn, sbr. og reglugerð. Hið eina, sem sjóðsstjórninni er heimilað í 2. mgr. 4. gr. reglugerðarinnar að meta til frádráttar frá meðalveiðimagni, sé, Þegar um er að ræða styttri úthaldstíma. Sú ákvörðun sjóðsstjórn- arinnar að skerða bótagreiðslur togbáta í Vestmannaeyjum á ár- inu 1964 og 1965 um 15% frá ákveðnu meðalveiðimagni, vegna þess að áhafnir togbáta hafi verið almennt 8—10 menn á árunum fyrir 1952, þegar full og eðlileg áhöfn togbátanna 1964—1965 hafi verið 6 menn, geti naumast staðizt. Sjóðsstjórnin hafi ekki þurft að leita mörg ár aftur í tímann til að fá upplýsingar um, hver hafi verið talin full og eðlileg áhöfn togbáta við Vestmanna- eyjar á árinu 1964— 1965. Eftir að meðalveiðimagn hafi verið fundið í hverjum flokki og úthaldstími báts lá fyrir, hafi sjóðs- stjórnin engan lagalegan rétt né nokkra heimild haft til að skerða bótagreiðslur til þeirra, sem urðu fyrir aflabresti. Sjóðsstjórninni sé boðið í 10. gr. laganna og 7. gr. reglugerðarinnar, hvað skuli greiða hverjum. Þann rétt, sem hver á eftir þeim lagaboðum, geti sjóðsstjórnin ekki skert. Þá bendir stefnandi á, að við greiðslu úr sjóðnum til sín hafi ekki fylgt neinir útreikningar, með hverj- um hætti greiðslan hafi verið reiknuð, og því hafi hann eigi getað séð við móttöku bótagreiðslnanna, með hverjum hætti sjóðsstjórn- in hafi reiknað út bæturnar. Slíkur háttur af sjóðsstjórnarinnar hálfu sé til þess fallinn að vekja tortryggni á vinnubrögðum hennar, svo sem í ljós hafi komið í máli þessu, og það ekki að ástæðulausu, þar sem stjórn sjóðsins virði að vettugi lög og starfs- reglur sjóðsins. Stefndi styður sýknukröfu sína þeim rökum, að með lögum nr. 71/1962 um Aflatryggingasjóð sjávarútvegsins sé svo kveðið á í 3. tl. 4. gr., að með reglugerð skuli skipta veiðiskipum í flokka, þannig að í sama flokki séu skip, sem líkust hafi skilyrði fyrir ál4 sama meðalveiðimagni með tilliti til stærðar, veiðibúnaðar og fleira. Samkvæmt 4. tl. sömu greinar sé jafnframt kveðið svo á, að meðalveiðimagn þetta skuli fundið með hliðsjón af aflamöguleik- um. Það sé viðurkennt af öllum, sem til þekkja, að þau þrjú höf- uðatriði, sem ráða sóknarmætti og aflamöguleikum fiskiskipa, séu: 1. stærð skipanna, 2. veiðibúnaður þeirra og 3. fjöldi áhafnar. Til þess að fullnægja framangreindum ákvæðum laganna hafi því verið um tvo kosti að velja fyrir sjóðsstjórnina. Sá fyrri að flokka skipin með hliðsjón af fyrrgreindum þrem höfuðatriðum, sem hefði þýtt margfalt meiri flokkun bátanna frá því, sem nú sé í reglugerðinni, þar sem þátturinn „fjöldi áhafnar“ leiði til marg- földunar flokka veiðiskipanna. Ef þessi leið hefði verið farin, hefði að sjálfsögðu orðið að ákveða meðalveiðimagn fyrir hvern flokk báta fyrir sig og þá að sjálfsögðu verið ákveðið lægra meðal- veiðimagn fyrir bát með 6 manna áhöfn af hverri stærð en þann, ser var með 8 manna áhöfn. Síðari kosturinn og sá, sem sjóðs- stjórnin valdi og þjónar nákvæmlega sama markmiði og fyrri kosturinn, er hún samdi reglugerð fyrir sjóðinn, hafi verið sá að flokka skipin eftir stærð og veiðibúnaði, en skapa sér þá verk- lagsreglu að ákvarða síðan meðalveiðimagnið fyrir hvern flokk báta miðað við ákveðinn fjölda áhafnar (í þessu tilfelli 8 menn) og skerða síðan meðalveiðimagnið hlutfallslega, ef um færri menn var að ræða, en bæta við það, ef um fleiri menn en 8 var að ræða, og væri þetta gert við útreikning bótanna hverju sinni. Á Þennan hátt hafi reglugerðin um sjóðinn, sérstaklega 2. gr. henn- ar, verið gerð mun einfaldari heldur en hún hefði annars verið, ef fyrri leiðin hefði verið farin, auk þess sem verklagsregla þessi hafi einfaldað allt starf sjóðsstjórnarinnar varðandi tillögur um meðalveiðimagn og útreikning bóta úr sjóðnum. Það hafi því verið alger forsenda sjóðsstjórnarinnar við ákvörðun á meðalveiðimagni, að á skipi væri 8 manna áhöfn. Þessari reglu hafi ávalit verið fylgt síðan 1949, er fyrst var stofnaður sjóður til að bæta afla- brest, þótt hann þá hafi heitið Hiutatryggingasjóður í stað Afla- tryggingasjóður nú, en markmið beggja sjóðanna sé hið sama. Þessi bótaútreikningsmáti sjóðsstjórnarinnar hafi aldrei sætt neinum mótmælum af hálfu sjómanna eða útvegsmanna fyrr en nú og því verið viðurkenndur í framkvæmd. Það sé og ljóst, að sóknarmáttur skips með 6 manna áhöfn sé minni en skips með 8 manna áhöfn. Þótt engin bein ákvæði séu að finna í lögunum eða reglugerðinni, sem ákvarði, að skerða megi ákveðið meðal- veiðimagn vegna fjölda skipverja á skipi, þá verði að telja, að 415 sá háttur sjóðsstjórnarinnar við útreikning bóta til hinna ýmsu skipa sé þannig í fullu samræmi við ákvæði laganna og tilgang Þeirra. Sjóðsstjórninni sé ætlað að bæta aflahlut skips og áhafnar, en skiptihlutfall breytist að sjálfsögðu við fjölda áhafnar. Már Elísson, fiskimálastjóri og stjórnarformaður hins stefnda sjóðs, hefur skýrt svo frá fyrir dómi, að það sé venja, þá er greiddar eru bætur frá stefnda, að kvittun sé heft við útreikninga og útgerðarskýrslur fyrir skipið og liggi því ávallt til sýnis, þá er bætur eru greiddar. Í tilfelli því, sem hér um ræði, beri hins vegar á það að líta, að stefndi reyni að koma því þannig fyrir, að bætur séu greiddar á viðkomandi stað, og því geti verið, að bæturnar hafi verið greiddar af umboðsmanni sjóðsins í Vest- mannaeyjum. Þegar svo sé ástatt, séu minni líkur fyrir því, að útreikningarnir fylgi, eða sé jafnvel mjög ósennilegt. Hins vegar sé útvegsmönnum ávallt frjálst að sjá sinn eigin útreikning hjá sjóðsstjórninni. Hann kvað stefnanda málsins oft hafa talað við sig, en hann kvaðst ekki minnast þess sérstaklega, að stefnandi hafi beðið um að fá að sjá útreikninga á bótum til sín. Af því, sem hér að framan er rakið, er ljóst, að um almennan aflabrest var að ræða á viðkomandi veiðisvæði á tímabili því, sem um ræðir, þannig að til kasta stefnda kom að greiða bætur. Er því augljóst, að afli skipa hafi eigi verið nægur til þess að gera upp við skipverja samkvæmt reglum um hlutaskipti, þótt undantekning kunni þar á að hafa verið. Því er ómótmælt, að réttum formreglum laganna um Afla- tryggingasjóð sjávarútvegsins og reglugerð um hina almennu deild bátaflotans við sjóðinn hafi verið beitt við ákvörðun með- alveiðimagns, en meðalveiðimagnið var ákveðið með tilliti til þess, að á skipi væri 8 manna áhöfn. Lög nr. 77/1962 ákveða í 3. tölul. 4. gr., svo sem áður greinir, að með reglugerðinni skuli ákveða skiptingu veiðiskipa í flokka, þannig að í sama flokki séu skip, sem líkust hafa skilyrði fyrir sama veiðimagni með tilliti til stærðar, veiðibúnaðar o. fl. Sam- kvæmt orðanna hljóðan í reglugerðinni er skipting skipanna í flokka eigi bundin við fjölda áhafnar, en dómurinn telur ramma laganna og eðli máls samkvæmt, að nauðsyn hefði borið til skipt- ingar að því leyti. Það er ljóst, að aflamöguleiki veiðiskips með 6 manna áhöfn er minni en veiðiskips með 8 manna áhöfn, m.a. með tilliti til þess, að það tekur hið fyrrnefnda lengri tíma að innbyrða, gera að og losa afla í landi. 416 Ætla verður, eins og hér er málum háttað, að útgerðarmenn skipa, sem bætur fengu frá stefnda, hafi gert upp við skipverja sína samningsbundna kauptryggingu. Leiðir það til þess, að út- gerðarmaður, sem á skipi sínu hefur 6 manna áhöfn, hefur minni útgjöld að því leyti en útgerðarmaður, sem á skipi sínu hefur 8 manna áhöfn. Við bótagreiðslu úr sjóði stefnda kæmi því meira í hlut hins fyrrnefnda en hins síðarnefnda. Telja verður, að það sé tilgangur laganna, að sem mestur jöfnuður fáist með veiðiskip- um, en samkvæmt framansögðu næst slíkur jöfnuður eigi, ef eigi væri tillit tekið til fjölda áhafnar. Telur dómurinn því, að stjórn stefnda hafi verið heimil sú skerðing á bótum til stefnanda, sem af því leiddi, að hann hafði aðeins 6 manna áhöfn á skipi sínu. Er í því sambandi eigi annað komið fram en að réttum hundraðs- hluta hafi verið beitt við skerðingu bótanna miðað við áhafnar- fjölda. Undir rekstri málsins kom í ljós, að stefndi hafði fengið upp- gefið aflamagn skips stefnanda fyrir árið 1964 of lágt, en afla- magnið var byggt á aflaskýrslu, sem undirrituð var af starfs- manni Vinnslustöðvarinnar í Vestmannaeyjum h/f, þar sem afla skips stefnanda var landað, svo og af stefnanda sjálfum. Nam skekkja þessi kr. 80.637.00 of lágum bótum til stefnanda. Er skekkja þessi kom í ljós, greiddi stefndi stefnanda umrædda fjárhæð. Stefnandi hefur í kröfum sínum krafizt vaxta og málskostnaðar af fjárhæð þessari, svo sem fram kemur í kröfugerð hans við munnlegan flutning málsins. Að þessu athuguðu þykir eigi efni til að verða við kröfum stefnanda að þessu leyti. Samkvæmt framansögðu verður því niðurstaða málsins sú, að sýkna ber stefnda af öllum kröfum stefnanda í málinu. Eftir atvikum þykir þó rétt, að málskostnaður falli niður. Emil Ágústsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt Jóni Björnssyni skipstjóra og Guðmundi Jónssyni borgardómara. Dómsorð: Stefndi, Aflatryggingasjóður sjávarútvegsins, á að vera sýkn af kröfum stefnanda, Aðalsteins Gunnlaugssonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 417 Miðvikudaginn 2. maí 1973. Nr. 90/1973: Sigurlaug M. Jónsdóttir og Ingvar J. Ingvarsson segn Steiniðjunni h/f, Ísafirði. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar: Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjendur, Sigurlaug M. Jónsdóttir og Ingvar J. Ingvars- son, er eigi sækja dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef þau vilja fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði þau stefnda, Steiniðjunni h/f, Ísafirði, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafizt ómaksbóta, kr. 5.000.00 í ómaksbætur að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 2. maí 1973. Nr. 50/1971: Bæjarfógetinn í Hafnarfirði f. h. ríkissjóðs gegn Sverri K. Bjarnasyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar; Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, bæjarfógetinn í Hafnarfirði f. h. ríkissjóðs, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistar- gjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 21 418 Mánudaginn 7. maí 1973. Nr.53/1973: Veiðifélag Mývatns vegna eigenda og ábúenda jarða við Mývatn segn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, Hreppsnefnd Skútustaðahrepps f. h. hreppsins og eigendum og ábúendum lögbýla í Mývatnssveit, sem ekki eru talin eiga lönd að Mývatni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds, Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jörundsson. Kærumál. Ómerking. Heimvísun. Dómur Hæstaréttar: Sóknaraðili hefur með heimild í 21. gr., 1. tl., b, laga nr. 57/1962 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 22. marz 1973, er Hæstarétti barst 3. apríl s. á. Krefst sóknaraðili þess, að hinn kærði frávísunardómur um aðalkröfu hans í héraði verði úr gildi felldur „og að lagt verði fyrir héraðsdóm að kveða upp efnisdóm varðandi þetta atriði“. Þá krefst sóknar- aðili kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilja fjármálaráð- herra f. h. ríkissjóðs. Varnaraðili fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs hefur gert þær dómkröfur, að kærumálskostnaðarkröfu sóknaraðilja verði hrundið og hver aðili málsins beri sinn kostnað af því. Varnaraðiljar hreppsnefnd Skútustaðahrepps f. h. hrepps- ins og eigendur og ábúendur lögbýla í Mývatnssveit, sem ekki eru talin eiga lönd að Mývatni, hafa ekki gert ákveðnar kröf- ur, en telja, að frávísun aðalkröfu sóknaraðilja sé „ekki ó- eðlileg“. Í máli þessu hefur héraðsdómur vísað frá dómi aðalkröfu sóknaraðilja, en hann er stefnandi í héraði. Hins vegar he.- ur héraðsdómur lagt efnisdóm á varakröfu hans. Samkvæm! 108. gr. laga nr. 85/1936 á héraðsdómari að taka til úr- 419 lausnar frávísunaratriði, áður en til efnisdóms kemur, þann- ig að bera megi þau atriði undir Hæstarétt, áður en dómur er lagður á efni máls. Þetta hefur héraðsdómur eigi gert. Verður því að ómerkja héraðsdóminn og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meöterðar og dómsálagningar af nýju, en eins og kæruefninu er háttað, verður ekki tekin afstaða til formhliðar málsins í héraði að öðru leyti. Rétt er, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Héraðsdómurinn á að vera ómerkur, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagn- ingar af nýju. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómur aukadómþings Þingeyjarsýslu 15. marz 1973. Mál þetía var dómtekið hinn 26. f. m. að afloknum munnleg- um flutningi þess. Málið var höfðað fyrir aukadómþingi Þing- eyjarsýslu með opinberri eignarðómsstefnu, útgefinni 13. septem- ber 1971, en málið var þingfest hinn 29. nóvember 1971. Í stefnu gerir stefnandi, Veiðifélag Mývatns vegna eigenda og ábúenda jarða við Mývatn, þær dómkröfur, að dæmt verði, að botn Mývatns og botnsverðmæti öll séu hluti af landareignum þeirra aðilja, er lönd eiga að Mývatni, í óskiptri sameign þeirra og að engir aðrir en þeir eigi þar eignaraðild og að málskostnaður greiðist úr hendi þeirra aðilja, er halda vilja uppi mótmælum gegn kröfum þessum í málinu. Við þingfestingu málsins hinn 29. nóvember 1971 risu upp til andsvara dómkröfum stefnanda fjármálaráðherra fyrir hönd rík- issjóðs Íslands, eða eins og segir í greinargerð „— hefur fjármála- ráðuneytið ásamt iðnaðarráðuneytinu ákveðið að láta mæta í mál- inu og gæta þar hagsmuna ríkisvaldsins —“ eigendur og ábúendur lögbýla í Mývatnssveit, sem ekki eru talin eiga lönd að Mývatni, og hreppsnefnd Skútustaðahrepps vegna hreppsins. Allir þeir að- ijar, sem risu til andsvara við dómkröfum stefnanda, mótmæltu eignarréttarkröfum stefnanda á þeim grundvelli, að þeir sjálfir ættu hver um sig að því er tekur til vatnsbotns utan netlaga — að öllu leyti eða nokkru — verðmæti þau, sem stefnandi krafðist eignarrétt að. 420 Af hálfu ríkissjóðs er þess krafizt jafnframt því sem kröfum stefnanda er mótmælt, að því er varðar botn og botnsverðmæti utan netlaga, að ríkissjóði verði tildæmdur botn Mývatns utan netlaga með öllum verðmætum í, á og undir botninum eða að þessi dómsákvörðun komi a. m. k. skýrt og ótvírætt fram í for- sendum dómsins. Til vara krefst hann, að landbelti Skútustaða- jarðar og vatnsbotn innan tilgreindra merkja samkvæmt landa- merkjalýsingu verði ekki talin til „sameignar“, ef dómurinn féll- ist á að um sameign sé að ræða. Skútustaðahreppur og eigendur og ábúendur lögbýla í Mývatns- sveit, sem ekki eru talin eiga lönd að Mývatni, gera eftirfarandi sameiðinlegar kröfur: Að hrundið verði kröfum ríkisins og stefnanda um eignarrétt að botni og botnsverðmæti Mývatns utan netlaga einstakra jarða. Að hreppsnefnd Skútustaðahrepps fyrir hönd hreppsins verði dæmdur eignarréttur að botni Mývatns, þar með talinn ó- skoraður eignarréttur að öllum verðmætum í, á eða undir vatnsbotninum. Verði framangreind krafa um rétt Skútustaðahrepps yfir hin- um umdeildu verðmætum ekki tekin til greina, er af hálfu eig- enda og ábúenda lögbýla í Mývatnssveit, sem ekki eru talin eiga lönd að Mývatni, gerð krafa um, að Mývatn utan netlaga einstakra jarða verði dæmt byggðaral- menningur og vatnsbotninn svo og hvers konar gæði á, í eða undir eða yfir vatnsbotninum skuli, utan netlaga ein- stakra jarða, teljast eign allra lögbýla í sveitinni og þar með þeirra. Þá hafa allir málsaðiljar krafizt málflutningslauna og annars kostnaðar sér til handa, varnaraðiljar úr hendi stefnanda. Við munnlegan flutning málsins breytti lögmaður Skútustaðahrepps og eigenda og ábúenda jarða í Skútustaðahreppi, sem ekki eru taldar eiga lönd að Mývatni, málskostnaðarkröfum sínum á þá leið, að hann gerði málskostnaðarkröfu úr hendi gagnaðilja, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Áður hafði stefnandi vegna veitingar gjafsóknar eftir útgáfu stefnu breytt kröfugerð, að því er málskostnað varðar, á þá lund, „að ég geri málskostnaðarkröfu úr hendi hugsanlegs gagnaðila, eins og mál þetta væri eigi gjaf- sóknamál“. Undir rekstri málsins gerði stefnandi varakröfu, og voru dóm- kröfur hans við dómtöku málsins 26. febrúar 1973 svohljóðandi: 421 „Dómkröfur stefnanda, Veiðifélags Mývatns. Aðallega: Að dæmt verði, að botn Mývatns og botnsverðmæti öll, séu hluti af landareignum þeirra aðila, er lönd eiga að Mý- vatni, í óskiptri sameign þeirra, og að engir aðrir en þeir eigi þar eignaraðild. Til vara: Að sá hluti Mývatns (það er botn ásamt öllum verð- mætum í, á og undir botninum), sem fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs gerir kröfur til, að dæmt verði eign íslenzka ríkisins, samanber dómsskjal nr. 147, verði dæmdur óskipt sameign um- bjóðenda stefnanda. Í báðum tilvikum er þess krafizt, að öðrum réttarkrefjendum í máli þessu sé in solidum gert að greiða umbj. mm. málskostnað samkv. reikningi, eins og málið væri ekki gjaf- sóknarmál. Þá er þess krafizt, að mér verði tildæmdur máls- kostnaður úr hendi ríkissjóðs sem skipuðum lögmanni gjafsókn- arhafa samkvæmt reikningi.“ Stefnandi, Skútustaðahreppur og eigendur og ábúendur lögbýla í Skútustaðahreppi, sem ekki eru taldir eiga lönd að Mývatni, hafa allir fengið gjafsókn í héraði. Stefnandi skýrir ástæður sínar til málshöfðunar með því, að Alþingi og ríkisstjórn hafi með setningu laga nr. 22/1964 um Kísiliðju við Mývatn og framkvæmd þeirra laga slegið eign sinni á botn Mývatns, en hann telur jarðaeigendur við Mývatn rétta eigendur alls vatnsbotnsins ásamt ýmsum öðrum réttindum í og við vatnið. Stefnandi rökstyður eignarréttarkröfu umbjóðenda sinna að öllum botni Mývatns með því, að jörðum þeim, sem eiga bakka vatnsins, hafi alltaf fylgt réttur til Mývatns alls, vatns, veiði, botns og alira verðmæta á, undir og yfir botni vatnsins og hafi réttindi þessi öll verið í óskiptri sameign allra jarðanna, en þó kemur fram í greinargerð stefnanda, að mjó strandræma hafi þó fylgt hverri jörð. Hafi því löggjafinn ekki haft stjórnskipulega heimild til að setja þau ákvæði vatnalaga eða önnur lagaákvæði, sem takmarki rétt þennan eða veiti hann ríkinu, landsmönnum öllum eða einhverjum takmörkuðum hluta landsmanna að nokkru eða öllu leyti. Þá mótmælir hann því, að almenningur í stöðu- vatni sé sameign landsmanna allra eða tilheyri ríkinu, heldur sýni ákvæði Jónsbókar, að almenningur í stöðuvatni sé sameign þeirra, sem land eiga að vatninu. Þá gerir stefnandi grein fyrir því, að hann hafi í samráði við lögmann ríkisins leitað til jarðeigenda við veiðivötn um nokkr- 422 ar upplýsingar um netlög, almenninga o. fl. og að við þeim fyrir- spurnum hafi komið svör varðandi ýmis vötn, stór og smá, og hafi svör borizt m. a. um Svínavatn, Arnarvatn hið mikla, Löginn (Lagarfljót), Miklavatn, Áshildarholtsvatn, vötn á Auðkúluheiði og á Jökuldalsheiði, en sameiginlegt hafi verið með þessum svör- um, að um engan almenning sé að ræða í vötnum; landeigendur eigi vatn og botn hver fyrir sínu landi, þar til merki mætast. Þá leggur hann fram bréf Þóris Steinþórssonar skólastjóra, áður bónda að Mývatni, en hann var síðar nefndarmaður í yfirmats- nefnd í sambandi við arðskiptingu jarða í veiðifélögum. Þórir telur strandeigendur eina eiga vatnsbotn. Þá leggur stefnandi fram öll fáanleg landamerkjabréf jarða í Mývatnssveit og telur bað ekki fara á milli mála, að Mývatn „liggi undir“ jarðeignirnar við Mývatn, sbr. orðalag í námulögum. Stefnandi bendir á nokkur atriði í landamerkjabréfum jarða við Mývatn. Kemur þar fram m. a., að Garður sé talinn eiga land út í Mývatn samkvæmt beinni línu norður vatnið og Skútu- staðir séu taldir eiga hluta af vatninu samkvæmt tilteknum marka- línum, en þær hafa verið færðar inn á landabréf á dskj. nr. 147 A. Þá kveður hann með mörgum jarðanna vera upptaldar ýmsar nafngreindar eyjar Í vatninu, er séu eign hverrar jarðar um sig. Þá segir hann enn fremur, að það hafi aldrei valdið neinum ásteitingi eða erfiðleikum hjá strandeigendum, hvernig eignarrétti þeirra að Mývatni hagaði þrátt fyrir mismunandi orðatiltæki í landamerkjabréfum. Þannig sýni samtökin, er hófust með stofn- un veiðifélagsins 1905 og ætíð hafi varað síðan, að þau hafi litið á vatnið sem óskipta sameign, en þó að líkindum talið, að sér- nytjar fylgdu ræmu næst strönd. Þá hefur stefnandi gert nokkurn samanburð á íslenzkri lög- gjöf og dómum og löggjöf og dómum á öðrum Norðurlöndum varðandi svipuð málefni. Hann hefur og sérstaklega bent á þann mun, er var á stöðu ríkisvalds í Noregi, er Ísland var numið, og á Íslandi, þ. e. að ríkisvald hafi ekki verið fyrir hendi hér. Þá hefur hann rakið aðdraganda að setningu vatnalaga og ritgerðir og umræður þar að lútandi. Ríkisvaldið færir fram þær aðalmálsástæður: a) Að samkvæmt réttri gagnályktun frá 4. gr. vatnalaga nr. 15/1923 geti engri jörð eða landareign fylgt land lengra út í vatn (vatnsbotn) en sem netlögum nemur, enda sé þá b) engum öðrum til að dreifa um eign og aðild almennings (vatnsbotnsins) utan netlaga heldur en ríkisvaldinu (ríkissjóði). 423 Ríkisvaldið heldur því fram, að 4. gr. vatnalaga sé stjórnskipu- lega gild lagaregla og gagnályktun fullkomlega örugg. Landeig- endur hafi aldrei átt lengra út í sjó eða vötn en sem netlögum nemur og að ekki sé vitað um neinar „fornar hefðir“ í aðrar áttir og alls ekki við Mývatn. Er þar sérstaklega bent á landamerkja- skrá fyrir Bjarnastaði, þar sem beint sé talað um „fjörurétt og landhelgi“, undirskrifaða af oddvita og öðrum fyrirmönnum byggð- arlagsins. Rétt þykir hér að taka fram af dómsins hálfu, að merki Bjarnastaða í eða við vatn eiga við Sandvatn. Þá er því haldið fram, að hvorki Skútustaðahreppur né vatnsbakkabændur við Mývatn hafi nokkru sinni gert nokkurn fyrirvara, borið fram mótmæli eða breytingatillögur út af takmörkunum þeim, sem 4. gr. vatnalaga feli í sér (staðfesti), en þeim hafi þó gefizt til þess sérstakt tilefni, eftir því sem skýrt hafi verið frá, að sérstök nefnd Mývetninga hafi á sínum tíma verið sett í málið. Sú nefnd hafi látið við það sitja, að strandeigendur yrðu viðurkenndir einka- rétthafar veiðiréttinda, en um landbeltismörk og eignarrétt jarða út í vatnið hafi þeir engar breytingatillögur eða athugasemdir haft fram að færa. Þá er rakinn aðdragandi setningar vatnalaga, sérstaklega að því er 4. gr. varðar, svo og eldri réttarreglur, tilskip- un 20. júní 1849, 3. gr., og Jónsbók, Landsleigubálkur, 56. kafli. Síðari málsástæðuna, þ. e. að engin aðili geti átt eignarrétt að almenningi Mývatns nema ríkið, rökstyður ríkisvaldið með til- vitnunum í fræðimenn, konungsúrskurði og tilskipanir og hæsta- réttardóma um Landmannaafrétt og Nýjabæjarafrétt svo og er- lenda dóma. Vitnað er í svokallað Hofsstaðabréf frá 1477 og Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns 1712, sem hvort tveggja sýni, að í Mývatni hafi verið almenningur, einnig utanhéraðsmanna (ó- tiltekið). Hafi Mývatn því aldrei verið byggðaralmenningur, hvað þá einkaalmenningur. Þá er bent á orðin „landhelgi“, „landbelti“ og „dráttarmál“ einstakra jarða, sem víða komi fram í skjölum málsins og sýni, að óbeint sé viðurkennt, að vatnið þar fyrir utan sé almenningur og að ekki sé um neina sameign að öllu vatninu að ræða. Ríkisvaldið heldur því fram, að sönnunarbyrðin sé hjá stefn- anda, að umbjóðendur hans hafi gerzt eigendur vatns og botns í Mývatni og hvenær og hvernig sú eignartaka hafi farið fram. Er því haldið fram, að þó frásagnir Landnámabókar séu að vísu ekki allskostar ljósar, bendi þær þó allgreinilega til þess, að Mý- vetningar hafi ekki numið vatnið í öndverðu. Um Mývatn og 424 Mývatnssveit sé ekki getið um nein landnám. Af ummælum Land- námabókar megi ráða, að Mývatnslönd hafi ekki verið numin í heild eða samfellt, heldur hafi menn setzt að við vatnið hver fyrir sig. Um samfellt eða sameiginlegt landnám við vatnið, þar sem vatnið hefði t. d. orðið „innan í“, hafi þannig ekki verið að ræða. Vitnað er til dóms um Landmannaafrétt frá 1955, m. a. til þess að rökstyðja þá staðhæfingu ríkisvaldsins, að óheimilt sé að álykta út frá veiðirétti í vatni til eignarréttar að vatnsbotni, en sam- kvæmt dómi þessum hafi bændum og byggðarlögum verið frá- dæmdur eignarréttur þrátt fyrir bæði beitarrétt og veiðirétt á tilteknum landsvæðum. Skútustaðahreppur og eigendur lögbýla í Mývatnssveit, sem ekki eru talin eiga lönd að Mývatni, rökstyðja kröfur sínar með því, að fjórðungurinn hafi átt allan rétt til Mývatns utan netlaga, og að sveitarfélagið hafi eignazt þann rétt, er fjórðungur (og síð- ar amt) lagðist niður sem stjórnarfarsleg eining, en varakröfuna rökstyðja þeir með því, að réttur þessi hafi fallið til allra lögbýla í sveitinni. Rekur lögmaður þessara málsaðilja stöðu fjórðunga í þjóðskipulagi Íslendinga, hlutverk amtanna, ákvæði tilskipunar um byggingu eyðibýla frá 15. apríl 1776 (nýbýlatilskipun), frum- vörp til nýbýlalaga 1893— 1897 og hlutverk fjórðunga og amta. Kemst hann að þeirri niðurstöðu, að eðlilegt sé að telja sveitar- félögin rétta arftaka fjórðunganna að eignaraðild að almenning- um. Gerð er m. a. grein fyrir þeirri þróun, að eftir að vald í hreppsmálum hefði áður færzt frá hreppsbúum til ríkisvalds, færist valdið með tilskipun um sveitarstjórn á Íslandi frá 4. maí 1872 aftur frá ríkisvaldinu í hendur sveitarstjórna. Þá er bent á það, sem alkunnugt sé, að Mývatn sé inni í miðri byggð, um- lukt heimalöndum byggðra jarða á alla vegu og muni svo hafa verið frá öndverðu. Tíðast muni almenningar hafa legið að ör- æfum eða sjó. Þessi almenningur sé eðlilega eign byggðarinnar eða stofnana hennar. Þess vegna hafi ekki þýðingu að vísa til dóma um eignarrétt að hálendi eða hafalmenningi. Spurningin sé því ekki, hvort ríkið sé eigandi að almenningi Mývatns, heldur hin, hvaða stofnun byggðarinnar sé eigandi hans eða fari með umráðarétt yfir honum. Varðandi það atriði, að í máli þessu hefur mjög verið vísað til erlendra réttarreglna og dóma, bendir lögmaður Skútustaða- hrepps og jarðaeigenda í Mývatnssveit, sem ekki eru taldir eiga lönd að Mývatni, á, að hæpið sé að byggja á slíkum reglum, þar sem eðli málsins samkvæmt hljóti réttarreglur um almenning að 425 mótast af aðstæðum í hverju landi og þeirri þjóðfélagsþróun, sem þar hafi átt sér stað. Hann kveður enga beina reglu vera í lögum, sem mæli fyrir um eignarrétt að almenningum. Verði það því að leysast eftir eðli málsins og grundvallarreglum laga. Í þessu máli hefur verið lagður fram mikill fjöldi skjala. Skal þeirra helztu getið: Endurrit úr fundargerðabók Veiðifélags Mývatns frá stofnun 1905 til ársins 1950. Af lögum eða samþykktum félagsins er ljóst, að tilgangur þess er að stuðla að því að auka og vernda silung- inn í vatninu, en ekki sameiginlegur veiðiskapur eða sameigin- leg nytjun Mývatns. Ljóst er og, að félagið er ekki veiðifélag í skilningi laga um lax- og silungsveiði. Álitsgerðir þeirra Einars Arnórssonar, síðar hæstaréttardóm- ara, dr. juris, og Eggerts Claessens yfirréttarlögmanns um veiðirétt í Mývatni. Álitsgerð Ólafs Jóhannessonar, þáverandi lagaprófessors, frá árinu 1961. Í álitsgerð sinni kemst lagaprófessorinn að þeirri nið- urstöðu, að kísilgúr á botni Mývatns innan netlaga tilheyri tví- mælalaust þeirri jörð, er netlög fylgja. Hins vegar sé vatnsbotn í stöðuvötnum utan netlaga almenningur landsmanna allra — sé ríkiseign. Kísilgúr á vatnsbotni utan netiaga sé því eign þjóðar- heildarinnar, sem löggjafinn geti ráðstafað að vild sinni. Bréfaskipti forráðamanna veiðifélagsins við forsvarsmenn Kísil- iðjunnar og iðnaðarráðuneytið. Orðsending lögmanns stefnanda til landeigenda við veiðivötn, þar sem óskað er eftir upplýsingum um, hvernig hagi til um veiði og veiðirétt annars staðar á landinu, svör landeigenda og annarra, er til þekkja, ásamt nokkrum fylgiskjölum. Skrá um stærð stöðuvatna á Íslandi. Landamerkjabréf fyrir jarðirnar Geirastaði, Ytri- og Syðri Nes- lönd, Grímsstaði, Reykjahlíð, Voga, Geiteyjarströnd, Kálfaströnd, Garð, Skútustaði, Álftagerði, Haganes, Hofsstaði, Arnarvatn, Gaut- lönd, Baldursheim, Grænavatn, Litluströnd, Hörgsdðal, Bjarnastaði og Helluvað í Skútustaðahreppi auk Hrappstaðasels í Bárðdæla- hreppi. Sóknarlýsing Mývatnssveitar (Bókmenntafél.) ca. 1848. Ljósrit frá Árnasafni v/,almenninga“ og „fjórðungsmenn“. Samningar um gerðadóm og um verksmiðjulóð v/Kísiliðju. Ritgerð dr. Halldórs Halldórssonar prófessors um sögnina „að eiga“. Ýmis vætti um veiðivenjur í öðrum vötnum. 426 Endurrit úr gerðabók Skútustaðahrepps. Ritgerð Jónasar Helgasonar á Grænavatni um silungsveiði við Mývatn. Nokkur vottorð um venjur og skoðanir um veiðiskap við Mý- vatn svo og um veiðirétt í Svartárvatni í Bárðardal. Endurrit af handritum Stefáns Stefánssonar, Ytri-Neslöndum við Mývatn. Vottorð um veiði utanvatnsmanna í Mývatni. Beiðni lögmanns ríkissjóðs um öflun lögfræðilegra upplýsinga í Danmörku. Svar Felix Vangs, hæstaréttarlögmanns í Danmörku, við fyrir- spurn lögmanns ríkissjóðs um reglur í Danmörku um eignarrétt að vatns- eða sjávarbotnum svo og námarétt. Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns skrifuð og saman- tekin eftir almúgans tilsögn og undirrjetting að Skútustöðum við Mývatn þann 30. og 31. Augusti Anno 1712 (Þingeyjarþing eður Þingeyjarsýslu, Mývatn heitir hreppurinn). Nokkrar lögfestur fyrir Skútustöðum, Vogum og Grænavatni. Jarðakaupabréf frá 1477 um Hofsstaði og fleiri jarðir. Landskipti milli Skútustaða og Álftagerðis frá 1849. Nokkur kaupbréf, ítakabréf og vitnisburðir varðandi jarðir í Mývatnssveit. Landnámi við Mývatn er háttað svo, að heimildir um það eru mjög ógreinilegar eigi sízt að því er tekur til ummerkja eða víðáttu. Fyrsti landnámsmaðurinn mun vera Þorsteinn Sigmundarson Gnúpa-Bárðarson, sem virðist hafa reist bæ „at Mývatni“ um eða eftir 930. Bær þessi er týndur, nema hann leynist undir öðru nafni. Reykdælasaga og Víga-Skútu virðast sýna, að hann hafi verið norðan vatns og ætti bær sonarsonar hans, Arnórs Þorgríms- sonar, Reykjahlíð, að vera byggður úr landnámi hans. Reykjahlíð er að víðáttu til svo óhemju stór jörð, að hún beri þann veg með sér að geta verið hluti úr landnámi. Hitt er svo spurning, sem ekki er hægt að svara til sönnunar, að Grímsstaðir, Neslandatangi, Vindbelgur og Hofsstaðir hafi byggzt úr landnámi Þorsteins. Geiri austmaður er nefndur fyrsti búandi að Geirastöðum — á milli Vindbelgjar og Hofsstaða nú — en þar með er engan veg- inn sýnt og sannað, að hann hafi tekið sér búsetu með landnámi. Geirastaðamerki í dag gefa ekki tilefni til þess að halda, að um landnám sé að ræða. Heimildir Geira gætu alveg eins vel verið fengnar með kaupum (samanber Ísl. fornrit X, bls. 186, 1. mgr.). 427 Og gegnir sama máli í því efni um Víga:Skútu, er keypti land „at Mývatni ok bjó þar, sem nú heitir á Skútustöðum“ ( Op. eit. bls. 204). Um Grænavatn er þess að geta, að Þorkell inn hávi er fyrstur manna talinn búa að Grænavatni. Hann og sonur og dóttir hans koma við sögu Víga-Glúms, þar sem Glúmur er yngsti sonur Hal!- fríðar Þorkelsdóttur að tali sögunnar og Vigfúsar Eyjólfssonar. Grænavatn er mikil jörð að víðáttu og gæti það bent til þess, að um landnámsjörð væri að ræða. Á móti kemur, að engin eðli- leg mörk virðast nú sýnileg milli landnáms norðan við vatn, og þar að auki er örskammt til Garðs og Brjánsness, sem standa á bakka Mývatns og hafa verið lögbýli svo langt sem rekja má aftur, áður en Brjánsnes var lagt undir Garð. Að vísu kemur fram af dskj. nr. 158, 160 og 161, að Græna- vatn á á 16. og 17. öld aðgang að dráttum fyrir Garðslandi, en hvenær og hvernig til bess hefur komið, er ekki hægt að skýra. Skútustaðir með Álftagerði er svo mikil jörð, að hún hefur landnámseinkenni, en hún hefur verið keypt, eins og áður segir. Orðalagið „at Mývatni“, sem þrásinnis kemur fyrir, mun lang- oftast þýða „við Mývatn“. Það er víst, að yfirgnæfandi meiri hluti lögbýla stendur á vatns- bakkanum, og má sjá bað þegar af Auðunnarmáldögum 1318, sem að stofni eru eldri. Ástæðan er sú einfalda, að vatnið er forða- búr matar sumar og vetur, varp og veiði. Og liggur í hlutarins eðli, að hlunnindi bessi verða notfærð af búendum, um leið og Þeir setjast að og nema lönd eða kaupa. Mikilvægi veiðinnar er ljós af sérákvæði Staðarhólsbókar. Grg. Il 32: „Mývetningum er þat rétt að leGia net sin í vatn helgan dag eptir eykð. ef rum heilact er eptir“. Elzta heimild um dráttarveiði við Mývatn mun vera í Jarð- teinabók Guðmundar biskups Arasonar, þar sem segir frá því. er gerðist í Reykjahlíð um hvítasunnu 1237. Lýsing á staðháttum er miðög góð, og enn fremur er þess getið, að engin veiði hafi verið um sinn í vatninu og hallæri mikið í sveitinni. Eftir að biskup hafði blessað „veiðistöð bónda“, varð veiði svo mikil, „at varla kom nytjum á“, og seldi bóndi „til þriggja kúa reyðar um sumarit“. Í yngstu sögu biskups er þess og getið, en rittengsl eru sýnileg á milli, og ber frásögninni þar saman við Jarðteinabókina — einn- ig í andvirði sölunnar, er hann selur „þurran vatnfisk meir en til þriggja kúa“. Í frásögnum þessum er einvörðungu miðað við dráttarveiði í 428 Hlíðarlandi og ekki getið, að utanhéraðsmenn hafi stundað veiði, en í yngstu sögunni segir, að „þetta sama vor lá mikit hallæri með því sama vatni, svo at náliga fékk engi byggðarmanna búðar- verð“. Gæti orðalag þetta um hallæri bent til, að almenn veiði kynni að hafa verið stunduð í vatninu. Það er og til athugunar, að veiðistöðin þessi sé undan túninu og aðdýpi mikið. Svo er eigi nú, sbr. dskj. nr. 15 og 16. Mun land- brot af ísþrýstingi og e. t. v. eigi sízt Mývatnseldar (sbr. S.S.Í. IV, bls. 392, 402—403 og 410—-411) hafa valdið hér töluverðu um auk slýsins, er vex með fádæmum seinni part sumars hvers. Stefnandi málsins er Veiðifélag Mývatns vegna eigenda og ábúenda jarða við Mývatn samkvæmt umboðum þeirra. Ekki hafa í málinu verið lögð fram skilríki fyrir því, hverjir nú séu eigend- ur eða ábúendur allra jarða, sem lönd eiga að Mývatni. Er því ekki fullkomið öryggi fyrir því, að allir eigendur og ábúendur hafi veitt stefnanda umboð fyrir allar jarðirnar. Hins vegar hafa gagnaðiljar stefnanda engum mótmælum hreyft vegna þess, að ekki séu lögð fram opinber sönnunargögn fyrir því, hverjir séu eigendur og ábúendur á jörðum þessum. Ekki hefur því heldur verið mótmælt af gagnaðiljum stefnanda, að fyrir sumar jarða Þeirra, sem stefnt er fyrir, hefur einn eigandi eða ábúandi ritað á umboðsskjal til stefnanda „f. h. eigenda“ eða „f. h. eiganda“, án þess að umboð til undirritunar fylgi umboðinu. Þau ein mót- mæli hafa komið fram í þessu sambandi, að dóms- og kirkjumála- ráðuneytið vegna prestseturshluta Skútustaða hefur óheimilað á- búanda umboð til að skuldbinda jarðarpartinn að því leyti, sem snertir kröfugerð varðandi netlög fyrir jörðinni, svo sem síðar verður að vikið. Telja verður og, að öllum eigendum og ábúend- um hljóti að hafa verið kunnugt um stefnu og málarekstur, þar sem stefnubirting var opinber og málið hefur vakið mikla athygli um allt and og þá eigi sízt í heimahéraði. Málflutningur fór hið fyrra sinni fram að Mývatni, stóð fulla 2 daga og var á hvers manns vitorði innan sveitar. Þá hafa jarðamörk við vatnið verið færð inn á landabréf á dskj. nr. 14, og sést ekki annað samkvæmt því og landamerkjaskrám, sem lagðar hafa verið fram, en að öll strand- lengja vatnsins falli undir jarðir þær, sem umboð er veitt fyrir, Þótt einstakar lóðir kunni að hafa verið úr þeim látnar. Verður því að telja, að stefnandi hafi formlega heimild frá þeim, sem málið varðar, til málshöfðunarinnar. Undir rekstri málsins hefur stefnandi breytt kröfugerð sinni á þá lund, að hann gerir nú varakröfu (án breytingar á aðalkröfu) 429 um, að sá hluti Mývatns (það er botn ásamt öllum verðmætum í, á og undir botninum), sem fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs gerir kröfu til, að dæmt verði eign íslenzka ríkisins, sbr. dskj. nr. 147, verði dæmdur óskipt sameign umbjóðenda stefnanda. Varakrafan sýnist ná til alls vatnsbotnsins utan netlaga samkvæmt vatnalögum. Dómurinn lítur svo á, að óheimilt sé að breyta stefnukröfum í eignardómsmáli, nema breyting krafna sé birt á sama hátt og með sama fresti og upphafleg stefna, ef breyting felur í sér nokkra aukningu kröfu eða efnisbreytingu. Sé breyting hins vegar ein- ungis fólgin í minnkun kröfu, þ. e. að einskis sé krafizt eftir breytinguna, sem upphafleg kröfugerð fól ekki í sér, þá sé opin- ber birting ónauðsynleg. Jafnframt telur dómurinn varakröfu stefn- anda vera þess eðlis, að efni hennar rúmist innan ramma aðal- kröfunnar, og sé því sú breyting, sem stefnandi hefur gert á kröfugerð í máli þessu, heimil og eigi ekki að leiða til frávísunar. Skal þá fjallað um kröfur stefnanda. Aðalkrafa. Svo sem greint hefur verið frá, gerir stefnandi, Veiðifélag Mý- vatns vegna eigenda og ábúenda jarða við Mývatn, þær dómkröfur aðallega, „að dæmt verði, að botn Mývatns og botnverðmæti öll séu hluti af landareignum þeirra aðilja, sem lönd eiga að Mývatni, í óskiptri sameign þeirra og að engir aðrir en þeir eigi þar eignar- aðild“. Í kröfu stefnanda er eigi tilgreind hlutfallstala hverrar landar- eignar í sameignarrétti þeim, sem krafizt er viðurkenningar á. Hér er því um að ræða sameiginlega heildarkröfu vegna allra jarðaeigenda og ábúenda um ósundurgreindan sameignarrétt að botni og botnsverðmætum alls vatnsins. Að mati dómsins fær slík kröfugerð því aðeins staðizt, að allir aðiljar, sem stefnt er fyrir, séu samþykkir og eigi aðild að henni. Í bókun umboðsmanns ríkissjóðs, dags. 5. ágúst 1972, dskj. nr. 168, er því lýst yfir, að prestssetrið Skútustaðir, sem er ríkiseign, „geti ekki verið samaðili að slíkri kröfugerð, að því er til netlag- anna tekur“, og er hér átt við netlög, eins og þau eru skilgreind í 4. gr. vatnalaga nr. 15 frá 1923. Þessi afstaða er ítrekuð og staðfest með bréfi dóms- og kirkju- málaráðuneytisins til lögmanns ríkissjóðs, dags. 4. október 1972, dskj. nr. 169. Þykja hér tekin af öll tvímæli um það, að ríkissjóður sem með- eigandi Skútustaða sé ekki aðili að sameignarkröfunni, að því 430 er netlögin varðar, en með gagnaöflunarúrskurði, uppkveðnum hinn 29. júní 1972, var aðiljum gefinn kostur á að tjá sig greini- lega um það, hvort allir eigendur og ábúendur óskuðu fyrirvara- laust eftir því að taka þátt í eignardómsmáli þessu á grundvelli ofangreindrar kröfugerðar stefnanda. Þrátt fyrir ákvæði 46. gr. laga um meðferð einkamála í héraði nr. 85 frá 1936 telur dómurinn ekkert mundu hafa verið því til fyrirstöðu, að aðrir eigendur og ábúendur jarða við Mývatn en ríkissjóður gætu leitað dómsúrlausnar um sinn hluta hugsanlegs sameignarréttar að botni Mývatns. Krafa stefnanda tekur hins vegar til heildarsameignar að vatns- botninum, þ. á. m. til hlutdeildar ríkissjóðs vegna Skútustaða í slíkum hugsanlegum sameignarrétti, en ríkissjóður hefur sam- kvæmt framansögðu ekki veitt stefnanda heimild til slíkrar kröfu- gerðar. Ber því, eins og kröfugerð stefnanda er háttað, að vísa aðalkröfu hans frá dómi ex officio. Varakrafa. Varakrafa stefnanda nær einungis til þess hluta Mývatns (botns ásamt öllum verðmætum í, á og undir botninum), sem er utan netlaga í skilningi 4. gr. vatnalaga nr. 15 frá 1923, og til hans alls. Um rétt þann, sem mál þetta snýst um, þ. e. eignarrétt að vatns- botni ásamt verðmætum í, á og undir vansbotninum, gilda nú al- menn ákvæði vatnalaga nr. 15 frá 1923, 4. gr. Áður giltu um þetta ákvæði Landsleigubálks Jónsbókar, einkum í 56. og 59. kap. Um það er deilt í málinu, hvort 4. gr. vatnalaganna beri að skilja þannig, að hún takmarki fortakslaust eignarrétt strandeig- enda að botnssvæðum Mývatns og annarra stöðuvatna við 115 metra belti frá landi, og ef svo væri talið, hvort slík regla fái staðizt að stjórnskipunarrétti, þar sem með henni kynnu land- eigendur að vera sviptir eignarréttindum, sem þeir hefðu átt frá fornu fari eða áunnið sér fyrir langa notkun. Dómurinn telur, að 4. gr. vatnalaga skilin á þann veg, að hún takmarki án frávika eignarrétt vatnsbakkabænda við landbelti af þeirri stærð, sem að framan greinir, sé ógild regla að stjórn- skipunarlögum í þeim tilvikum, þar sem telja verður sannað, að strandeigendur hafi átt ríkari rétt til vatns og botns, er lögin voru sett. Verður að telja, að gagnályktun frá 4. gr. vatnalaganna verði ekki réttlætt með skírskotun til heimildar löggjafans til setningar ákvæða um almennar takmarkanir á eignarrétti, þar sem slík algild netlagaregla væri mjög óeðlileg í fjölda tilvika 431 og kæmi harkalega niður á einstökum landeigendum, þannig að jafna mætti til eignaupptöku. Með þeim takmörkunum, er að fram- an greinir, telja dómendur, að löggjafanum hafi verið frjálst að skipa eignarrétti að botnssvæðum stöðuvatna að vild, en af álit- um meiri og minni hluta svonefndrar Fossárnefndar, er undirbjó vatnalögin, má ráða, að út frá því væri gengið, að botnssvæði í almenningum stöðuvatna væru eign þjóðarheildarinnar eða ríkis- eign. Af sögu landnáms á Íslandi þykir mega ráða, svo sem að fram- an greinir, að landnám við Mývatn hafi orið nokkuð seint á land- námsöld og/eða í upphafi sögualdar og hafi lönd þar verið numin af innlendum mönnum og í smærri stíl en svo, að allt Mývatn hafi verið innan eins landnáms. Má því sennilegt telja, eða a. m. k. mögulegt, að þegar í upphafi hafi orðið til almenningur í svo stóru vatni sem Myvatn er. Tvö af skjölum málsins, afrit af jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns á dskj. nr. 149 og Hofsstaðabréfsafritið á dskj. nr. 155, benda til almennings í Mývatni á þeim tímum, sem þau skjöl eru gerð, þ. e. á öndverðri átjándu öld og ofanverðri fimm- tándu öld. Hins vegar bendir orðalag jarðabókarinnar til þess, að almenningurinn í Mývatni hafi verið öllu takmarkaðri en sá al- menningur, sem leiða má af gagnályktun frá á. gr. vatnalaga (— „Í Flóanum, það er í miðju vatninu“ —). Dskj. nr. 155, „Hofsstaðabréfið“ frá 1477, er talið frumrit á skinni, og trúverðugleiki þess eykst, þar sem staðfest endurrit á skinni hefur verið gert í Þykkvaskógi 1618 af nafngreindum mönnum til að sýna og varðveita eignarheimildir fyrir Jörfa, Hamra og Hornstaði í Dalasýslu. Það, sem máli skiptir, er, að söluvottar að Ási í Keldukerfi 1477 tilgreina hiklaust, að Hofs- staðir eigi „hlut j almeningi j mývatni, oc skipstaudv } geirastada jordo“. Er þetta orðalag afdráttarlaust og skiptir hér engu máli ættartengsl og venzl milli kaupanda og seljanda og segir ekkert um, hvenær þessi réttindi urðu til. Ex silentio má ekkert ráða. Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns er gerð að Skútu- stöðum 1712 að opinberri tilhlutan. Í raun réttri er hún þingvætti í heyranda hljóði, svo sem kemur fram í niðurlagi hennar, og seg- ir þar m. a.: — „Silúngsveiði má hvör brúka sem vill af innan- hreppsmönnum vetur og sumur í Mývatni í Flóanum, það er í miðju vatninu, og brúkar hvör so sem hann hefur atorku til, hvort sem hann á land að vatninu eður ekki, bæði með lagnetjum og dorg. Utansveitarmenn gjöra sig og stundum híngað, og meiga 432 þeir að frjálsu veiða á dorg, og so er sagt að þeim sje ekki meinað að hafa lagnet í Flóanum. Enginn má leyfislaust fyrir annars landi veiða. Þeir sem halda til með lagnet í Flóann meðan vatnið er þítt og ekki eiga land við vatnið fá skipstöðu af þeim, sem landið eiga, enginn kemur þar tollur fyrir —“. Almenningur í Mývatni er tilgreindur vera „— í Flóanum, það er í miðju vatninu —“. Í vatninu eru reyndar tveir flóar, Ytri-Flói og Syðri-Flói. Kemur málvenja þessi fram í jarðabókinni og Sýslulýsingum 1740. En miðað við legu Hofsstaða og utanbakkabæja annarra má ef til vill ráða, að átt sé við Syðri-Flóa, enda er hann stærri um sig. Má þar benda á dskj. nr. 100, er notar flóa í þeirri merkingu auk örnefnisins „Almenningsbolur“ frá Kálfastrandarhöfðum að sunn- an og norður gagnvart Kiðey. Á dskj. nr. 14 er það prentað Bolir. Í landamerkjaskrám nokkurra jarða við Mývatn, sem lagðar hafa verið fram í málinu, er víðast tekið fram, að jörðunum fylgi veiði fyrir sínu landi lögum samkvæmt. Enn fremur koma víða fram í skjölum málsins hugtökin „dráttarmál“, „landhelgi“, „land- belti“, sem benda til þess, að hverri jörð hafi fylgt séreignar- og sérnytjaréttur að tilteknum svæðum fyrir landi hverrar jarðar. Þegar landamerkjaskrár vísa til gildandi laga um veiðiétt fyrir landi, er tæpast öðrum lögum til að dreifa en ákvæðum 56. kap. Landsleigubálks Jónsbókar um þetta efni. Þau ákvæði eru sam- kvæmt orðalagi sínu og eðli allóákveðin, og má ætla, að þau hafi eigi staðið í vegi fyrir, að stærra vatnsbelti fylgdi jörð en þau, sem vatnalög nú ákveða, og að algild stærðarregla um netlög hafi þá eigi verið í gildi. Má ætla, að staðbundnar venjur hafi innan vissra marka skapazt um þetta efni eftir aðstæðum á hverjum stað. Hér kæmi ýmislegt til greina, svo sem dýpt vatns eða landfræði- legar aðstæður, eins og þegar víkur eða vogar skera sig inn úr aðalvatni og eru að mestu slitin úr tengslum við það, eða þegar eyjar, hólmar og sker tiltekinnar jarðar eru dreifð um ákveðið vatnasvæði. Hér gætu komið til afkomu- eða atvinnulegar ástæð- ur (hve þýðingarmiklar vatnsnytjarnar hafa verið fyrir búskap á jörðinni), gróðurfarslegar aðstæður o. s. frv. Ljóst er af 2 þinglýstum landamerkjaskrám, sem lagðar hafa verið fram í málinu (landamerkjaskrá fyrir Skútustaði frá 1891 og Garð frá 1894), að mörk jarðanna hafa verið sett út í Mývatn langt út fyrir þau svæði, sem vatnalögin síðar gerðu að netlögum. Þá benda og framlagðar landamerkjaskrár nokkurra annarra jarða til hins sama. Í landamerkjaskrám þessum er m. a. víða að því 433 vikið, að tiltekin jörð eigi alla veiði innan lýstra marka, alla hólma og sker svo og veiðigrunn, þ. e. vatnsbotninn sjálfan, þar sem dýpi er lítið. Hvort sem landamerkjaskrár þessar teljast hafa nægilegt sönn- unar- og heimildargildi eða ekki um eignarráð viðkomandi jarða, benda þær eindregið til þess, að ýmsir jarðaeigendur við Mývatn hafi talið eignarrétt sinn ná út fyrir netlög, eins og þau nú eru skilgreind í vatnalögum. Þykir dómendum sem slík ákvæði í landamerkjaskrám þurfi eigi óhjákvæmilega að brjóta í bága við fyrrgreind ákvæði Landsleigubálks Jónsbókar, sem voru lög í landi hér, er skrárnar voru gerðar, en áður hefur því verið slegið föstu af Hæstarétti, að þinglýstar landamerkjaskrár hafi visst opinbert trúgildi. Í þessu sambandi má benda á þá höfuðáherzlu, sem m. a. Llb 56 leggur á hugtakið veiðistöð með hliðsjón af Grá- gás I b, 122—123 og 11, 509—-510. Einstaklingseignarréttur að landi á Íslandi, jörðum og lendum, byggist aðallega á námi og samfelldri röð eignayfirfærslna. Saga landnáms við Mývatn þykir benda til þess, að ekki hafi verið um að ræða samfellt nám alls lands umhverfis vatnið. Síðari tíma gögn benda einnig til þess, að almenningur hafi lengst af verið í vatninu. Hins vegar verður því eigi slegið föstu hér, hver séu mörk þessa almennings, og eigi heldur því, að ýmsar einstakar jarðir við Mý- vatn hafi eigi átt, þegar vatnalögin voru sett, séreignarrétt að vatnsbotni Mývatns út fyrir þau mörk, sem í 4. gr. vatnalaga greinir. Hafi slíkur séreignaréttur einstakra jarða verið fyrir hendi við setningu laganna, er hann að mati dómenda í fullu gildi. Mál þetta er hins vegar eigi höfðað eða sótt til viðurkenningar á slíkum hugsanlegum séreignarrétti einstakra jarða utan netlaga, heldur krefst stefnandi viðurkenningar á sameignarrétti allra vatnsbakkajarðanna að vatnsbotni utan netlaga. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, þykir mega telja fullvíst, að í Mývatni hafi verið almenningur lengst af, þótt mörk hans og stærð séu óljós. Þykir ósannað, að botnssvæði innan al- mennings þessa hafi nokkurn tíma verið eign vatnsbakkabænda, og verður þegar af þeirri ástæðu að hafna varakröfu stefnanda um, að allt Mývatn (botn og botnsverðmæti) utan netlaga samkvæmt 4. gr. vatnalaga sé óskipt sameign umbjóðenda hans, þ. e. allra jarða, sem lönd eiga að Mývatni. Eftir öllum atvikum og málavöxtum þykir rétt, að málskostn- aður falli niður. 28 434 Málflutningsþóknun til lögmanns gjafsóknarhafa, Veiðifélags Mývatns, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, greiðist úr rík- issjóði, en hún þykir hæfilega ákveðin kr. 600.000.00. Málflutningsþóknun til lögmanns gjafsóknarhafa, hreppsnefnd- ar Skútustaðahrepps og eigenda og ábúenda lögbýla í Skútustaða- hreppi, sem ekki eru taldar eiga lönd að Mývatni, Guðmundar Skaftasonar hæstaréttarlögmanns, greiðist úr ríkissjóði, en hún þykir hæfilega ákveðin kr. 300.000.00. Dóm þennan kváðu upp Sigurgeir Jónsson bæjarfógeti, dómari samkvæmt umboðsskrá, og samdómendurnir Magnús Már Lárus- son háskólarektor og Sigurður Reynir Pétursson hæstaréttarlög- maður. Dómsorð: Aðalkröfu stefnanda, Veiðifélags Mývatns, að dæmt verði, að botn Mývatns og botnsverðmæti öll séu hluti af landareign- um þeirra aðilja, er lönd eiga að Mývatni, í óskiptri sameign þeirra og að engir aðrir en þeir eigi þar eignaraðild, er vísað frá dómi. Varakrafa stefnanda, að sá hluti Mývatns (b. e. botn ásamt öllum verðmætum í, á og undir botninum), sem fjármálaráð- herra f. h. ríkisins gerir kröfu til, að verði dæmt eign Íslenzka ríkisins, sbr. dskj. nr. 147, verði dæmdur óskipt sameign um- bjóðenda hans, verður eigi tekin til greina. Málskostnaður fellur niður. Málflutningsþóknun lögmanna gjafsóknarhafa greiðis úr rík- issjóði, kr. 600.000.00 til Páls S. Pálssonar hæstaréttarlög- manns, lögmanns stefnanda, Veiðifélags Mývatns, og kr. 300. 000.00 til Guðmundar Skaftasonar hæstaréttarlögmanns, lög- manns Skútustaðahrepps og eigenda og ábúenda lögbýla í Skútustaðahreppi, sem ekki eru talin eiga lönd að Mývatni. 435 Föstudaginn 11. maí 1973. Nr. 188/1971: Guðjón Guðjónsson (Sveinbjörn Jónsson hrl.) segn Trésmiðju Sveins M. Sveinssonar s/f (Hákon Árnason hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Vinnuslys. Skaðabótamál. Sýkna. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 6. desember 1971. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 479.860.00 með 7% ársvöxtum frá 8. maí 1964 til greiðsludags og málskostnað í héraði og hér fyrir dómi, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál þar, en áfrýjandi fékk gjafsóknarleyfi fyrir Hæstarétti 20. janúar 1972. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Málsatvik eru rakin í héraðsdómi. Óhrakið er það álit hinna sérfróðu samdómenda í héraði, að áfrýjanda hafi mátt vera ljóst, að hann beitti óvarlegri aðferð, þá er hann hugðist stöðva „fræsivélina“ með því að seilast til ræsirofans á þann hátt, sem hann hefur sjálfur lýst. Hefur áfrýjandi ekki sýnt fram á, að réttarreglur leiði til þess, að skaðabótaábyrgð verði lögð á stefnda vegna lemst- urs hans. Ber því að staðfesta hinn áfrýjaða dóm. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda fyrir Hæstarétti greið- ist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun skipaðs talsmanns hans þar, kr. 30.000.00. Óhæfilegur dráttur hefur orðið á rekstri þessa máls í hér- aði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. 436 Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málssóknarlaun skipaðs tals- manns áfrýjanda, Sveinbjörns Jónssonar hæstaréttarlög- manns, kr. 30.000.00. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 6. september 1971. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, höfðaði Guðjón Guðjónsson trésmíðameistari, Eiríksgötu 25 í Reykjavík, fyrir bæjarþinginu með stefnu, útgefinni 17. apríl 1968, á hendur Trésmiðju Sveins M. Sveinssonar sef hér í borg til greiðslu á kr. 520.878.00 með 8% ársvöxtum frá 8. maí 1964 til greiðsludags og málskostnaði að mati dómsins. Við munnlegan flutning málsins lækkaði stefnandi fjárhæð kröfu sinnar í kr. 479.860.00, en hélt að öðru leyti við stefnukröf- ur. tefndi hefur krafizt algerrar sýknu af dómkröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi að mati dómsins. Í stefnu er málsatvikum þannig lýst: „Tildrög máls þessa eru þau, að er stefnandi, sem var og er vélsmiður í trésmiðju stefnda, var að vinna við trésmíðavél á verkstæði stefnda hinn 8. maí 1964, varð hann fyrir slysi við eina trésmíðavélina á þann hátt, að hann missti framan af 2 fingr- um vinstri handar og skaddaði auk þess hinn þriðja. Stefnandi hafði áður slasazt við trésmíðavél í nefndri trésmiðju og þá á hægri hendi. Eftir það slys varð vinstri hönd honum sem hægri hönd eftir því, sem við varð komið, og varð tjónið af þessu slysi ennþá tilfinnanlegra af þeim ástæðum.“ Öryggiseftirliti ríkisins var tilkynnt um slys þetta, og í skýrslu eftirlitsins, dags. 8. maí 1964, er tildrögum slyssins þannig lýst: „Slasaði mun hafa verið að stilla fræsivél fyrir fals á hring- gluggum úr harðviði og borið gluggann að án þess að hafa hlífar- búnað á, sem var þó fyrir hendi. Mun slasaði hafa misst af glugganum, er fræsitennur gripu í. Frásögn slasaða: „Ég var að fræsa hringglugga úr harðviði og var að stöðva vélina og þurfti að beygja mig niður til að ná Í rofann, sem er rétt fyrir ofan miðja vél hægra megin að framan á vélinni. Þegar ég sneri handfangi rofans, mun ég hafa ýtt við glugganum, sem 437 ég hélt um með vinstri hendi, og komið við hann með þeim af- leiðingum, að ég skaddaðist á öllum fingrum vinstri handar.““ Í skýrslunni er umsögn eftirlitsmannsins svohljóðandi: „Ég tel slasaða hafa sýnt óvarkárni með því að hafa gluggann á vélinni, meðan hann var að stöðva hana, þar sem honum var kunnugt um staðsetningu rofans. Ég tel staðsetningu rofans óþægilega og álít hana eiga sinn þátt í slysinu.“ Hinn 5. júlí 1967 var tekin skýrsla af stefnanda hjá rannsóknar- lögreglunni í Reykjavík. Er þannig bókað eftir honum í lögreglu- skýrslunni: „Ég er búinn að vinna hjá Timburverzluninni Völundi h/f síð- an 1925, og hef ég ávallt verið við vinnu í vélasal. Ég hafði að nokkru leyti umsjón í vélasal, en vann þó alltaf með. Er slys þetta skeði, hafði ég verið að vinna í nokkra daga við að fræsa hringramma, sem nota á í hringglugga. Ég var að ljúka verkinu, og er ég var með þennan síðasta ramma og búinn að vélarvinna hann, tók ég öryggisútbúnaðinn frá vélinni, en það þurfti ég að gera til þess að ná rammanum frá. Það hagar þannig til á vél þessari, að rof- inn, sem er tvískiptur, er staðsettur hægra megin á vélinni á undirstöðu vélarinnar nokkuð undir sjálfu vinnuborðinu. Það þarf því að beygja sig til þess að stöðva eða gangsetja vélina. Það eru tvö ganghraðastig á vélinni, og var ég búinn að stöðva annað hraðastigið, og gekk vélin því ekki á nema hálfum hraða. Rofinn er nokkuð þungur og er ekki þrýstirofi, heldur sneriil, og þarf nokkuð að taka á honum til þess að snúa honum. Ég hélt því með vinstri hendi utan um rammann, vegna þess að ramminn sjálfur er rúmur metri í þvermál, en borð vélarinnar ekki nema ca. 50 em á breidd frá fræsitönn. Ég hafði tekið rammann frá tönninni ca. tvær tommur, er ég beygði mig niður til þess að stöðva vélina alveg og hélt þá sem fyrr segir yfir rammann með vinstri hendinni og hélt rammanum upp að mér. Við það að þurfa að taka á rofanum þá mun ég hafa beitt líkamanum eitt- hvað, því skyndilega greip fræsitönnin í rammann og dróst þá höndin með, og lenti ég með vinstri höndina á fræsitönninni, og tók þá strax af þremur fingrum, sá fjórði skarst illa og klofnaði, en þeim putta tókst að bjarga að mestu, en þumalfingur brákaðist og er ekki góður enn. Um leið og höndin fór í fræsitönnina, hent- ist ramminn upp af planborðinu og skall í höfuðið á mér. Ég var einn að vinna þarna og varð því að fara sjálfur og sækja hjálp. z Ég var fluttur á slysavarðstofuna og þaðan á spítala, þar sem 438 gert var að meiðslum mínum. Ég var frá vinnu um nokkurra mánaða skeið.“ Stefnandi hefur ekki komið hér fyrir dóm, enda hefur skýrsla hans um aðdraganda slyssins ekki sætt andmælum af hálfu stefnda. Í málinu liggur fyrir vottorð frá stefnda, dags. 14. júlí 1971, en þar segir svo: „Að gefnu tilefni leyfum við okkur að lýsa yfir eftirfarandi: Guðjón Guðjónsson, trésmiður, Eiríksgötu 25 hér í bæ, var ekki verkstjóri hjá okkur, þegar trésmíðavél sú var keypt, er hann slasaðist við þann 8. maí 1964, og hefur eigi verið verkstjóri hjá okkur síðan. Trésmíðavélin, sem slysið varð við, var af gerðinni I. B. Bruun ér Sön, 47 hestafla fræsari, smíðaár 1952, en var keypt til Tré- smiðju Sveins M. Sveinssonar sef. árið 1958. Þetta vottast hér með.“ Þetta vottorð hefur verið tekið gilt sem staðfest. Hinn 13. október 1970 fékk stefnandi dómkvadda matsmenn til að láta í ljós álit sitt á búnaði vélarinnar, starfsaðstöðu stefn- anda við verk hans við hana og möguleika á hættu við starf að vélinni almennt. Í matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna, dags. 13. febrúar 1971, segir svo: „Trésmíðavél sú, er slysið varð við, er fræsivél með lóðréttum spindli upp úr borði, borðstærð 80 til 90 cm á kant. Á vélina er festur öryggisútbúnaður, sem heldur ofan á stykki það, sem unn- ið er við. Rofi vélarinnar er staðsettur undir borði hennar aftantil hægra megin. Er honum stjórnað með handhjóli, sem reynist við athugun vera stíft að hreyfa, ekki sízt fyrir menn með skadd- aða hönd. Vinnuaðstaða er að öðru leyti venjuleg, gólfið heilt trégólf, en birta í lakara lagi. Stykki það, sem unnið var við, er slysið varð, var hringlaga gluggi rúmlega 100 cm í þvermál sam- kvæmt sumum málsskjölum. Í slysatilkynningu, msk..17, er glugg- inn talinn nál. 70 em í þvermál. Ljósmyndir af vettvangi, msk. 19, benda til þess, að sú tala sé nærri lagi. Um búnað vélarinnar er þetta að segja: 1. Umræðdur rofi er mjög illa staðsettur og að auki óþægi- lega stífur í gangsetningu og stöðvun. Takkarofi á hentugum stað, t.d. næst undir borði vélarinnar að framan, væri mun þægilegri og til aukins öryggis. 2. Borð vélarinnar er of lítið fyrir slíka framleiðslu. Hefði stækkun borðsins (framlenging) eða sérstakur búkki verið nauð- 439 synlegur. Mæling á staðnum sýnir, að 35 cm eru frá landi, sem glugginn hefur numið við, og að framkanti borðs vélarinnar. Jafn- vel þótt glugginn hafi aðeins verið 70 cm í þvermál, er augljós hætta á, að hann missi jafnvægi á borðinu, eins og það var, ef ekki er stutt við hann. Hefði því framlenging borðsins eða búkki verið nauðsynlegur. 3. Öryggisútbúnaður sá, sem á vélinni er, er til bóta við um- rætt verk, en ekki nægjanlegur, þegar stykkið er tekið frá land- inu. Önnur öryggistæki eru til á staðnum, t.d. hlífar, en eru af aðilum ekki talin hafa komið til greina við verk þetta. Um aðrar orsakir slyssins er þetta að segja: Hægt hefði verið að taka gluggann frá borði vélarinnar, áður en vélin var stöðvuð, en það breytir hins vegar ekki þeim atrið- um, sem áður eru talin.“ Matsgerð þessari hefur eigi verið mótmælt sem óstaðfestri af hálfu stefnda. Páll Sigurðsson læknir mat örorku stefnanda af völdum slyss ins, og í mati hans, dags. 7. janúar 1965, segir m. a., að hér hafi verið að ræða um 66 ára gamlan trésmið, sem slasaðist við vinnu sína fyrir 8 mánuðum og missti þá framan af fingrum vinstri handar. Fyrir slysið hafði maðurinn nokkra bæklun á hægri hendi og var því vinstri höndin honum betri höndin. Læknirinn metur síðan örorku stefnanda á þá leið, að í 2 mánuði nemi hún 100% í 2 mánuði — — 75% í 2 mánuði — — 50% í 2 mánuði — —- 25% og síðan varanleg örorka 20% Á grundvelli þessa örorkumats reiknaði K. G. Guðmundsson tryggingafræðingur út örorkutjón stefnanda. Í útreikningi trygg- ingafræðingsins, dags. 24. júní 1966, kemst tryggingafræðingur- inn að þeirri niðurstöðu, að verðmæti áætlaðs vinnutekjutaps stefnanda miðað við slysdag sé kr. 254.761.00. Krafa stefnanda er á þessum útreikningi tryggingafræðingsins byggð og er sundurliðuð þannig: 1. Atvinnutjón .......000%0.000 00. kr. 254.761.00 2. Kostnaður við útreikning o. fl. ........ — 3.770.00 3. Bætur fyrir þjáningar, óþægindi, lýti o. fl. — 300.000.00 Samtals kr. 558.531.00 440 = bætur frá Tryggingastofnun ríkisins kr. 37.653.00 Kr. 520.878.00 =- greiðslur frá atvinnurekanda, stefnda — 41.018.00 Samtals kr. 479.860.00 sem er krafa stefnanda í málinu nú. Stefnandi byggir kröfur sínar í málinu í fyrsta lagi á því, að vél sú, er hann var að vinna við í margnefnt sinn, hafi verið göll- uð. Borð vélarinnar hafi verið of lítið og eins hafi aflrofinn fyrir vélina verið illa staðsettur jafnframt því að vera óeðlilega þung- ur. Telur stefnandi, að til þessara orsaka verði slysið rakið. Beri stefndi því ábyrgð á slysinu gagnvart sér svo og af þeirri ástæðu, að um hættulega starfsemi hafi verið að ræða, sem stefn- andi vann við. Slysið verði á engan hátt rakið til vangæzlu stefnanda við verkið. Hann hafi verið vanur og leikinn starfs- maður og farið að sem slíkur, þ. e. að treysta leikni sinni og velja einföldustu aðferðina við verkið. Hann hafi þurft að athuga grópina á glugganum, hvort rétt væri, og tekið gluggann því frá fræsitönninni án þess að slökkva á vélinni fyrst, en er hann hafi séð, að grópin var svo sem vera átti, hafi hann slökkt á vélinni. Sýknukrafa stefnda er á því byggð, að umrætt slys verði ein- göngu rakið til aðgæzluskorts stefnanda sjálfs, og verði hann því að bera tjón sitt sjálfur. Stefnandi sé trésmíðameistari að menntun og hafði unnið í 39 ár hjá stefnda við vélavinnu, er slysið varð. Heldur stefndi því fram, að slysið verði ekki á neinn hátt rakið til vanbúnaðar á vinnustað almennt né á vél þeirri, sem stefnandi var að vinna við, eða annarra atvika, sem fellt geti bótaábyrgð á stefnda. Mótmælir stefndi því sérstaklega, að rekstur trésmíðaverkstæðis verði talinn hættulegur atvinnurekst- ur og hlutlæg fébótaábyrgð lögð á hann samkvæmt því. Stefn- andi hafi átt þess kost, svo sem honum var kunnugt, að stöðva fræsivélina, áður en hann tók öryggisbúnaðinn frá henni, en það sé aðalorsök og eina orsök slyssins. Hann hafi einnig getað haft þá aðferð að taka öryggisbúnaðinn frá og leggja rammann frá sér, áður enn hann slökkti á vélinni. Sá kostur, sem stefnandi valdi við verkið, það er að taka öryggisbúnaðinn frá, styðja við rammann og beygja sig síðan og teygja Í rofann, sé svo bersýni- lega hættulegur, að ljóst sé hverjum manni, en stefnanda átti að 441 vera slíkt sérstaklega ljóst vegna menntunar sinnar og langrar reynslu í starfinu. Dómendur hafa farið á vettvang og kannað aðstæður. Við það tækifæri sýndi stefnandi dómendum svo og lögmönnum aðilja, hvernig hann hafi farið að við verk sitt, er slysið varð. Hinir sérfróðu meðdómendur kveða gerð umræddrar fræsivélar vera mjög algenga í trésmiðaverkstæðum hérlendis og þekki þeir gerla slíkar vélar í notkun. Við skoðun á vettvangi telja þeir þó, að rofinn sé í stífara lagi, en slíkir rofar séu þó jafnan nokkuð stífir af ýmsum ástæðum. Þá telja þeir, að öryggishlíf vélarinnar hefði varnað því, að efni það, sem stefnandi vann að í margnefnt sinn, hefði misst jafnvægi á borði vélarinnar. Við aðstæður þær, þá er slysið skeði, er það einróma álit með- dómendanna, að réttasta og eðlilegasta aðferðin hefði verið sú, annað hvort að stöðva vélina, áður en öryggishlífin var tekin frá, eða taka efnið af borði hennar, áður en hún var stöðvuð, en með því móti hefði mátt tryggja það, að höndin hefði ekki farið í tönn vélarinnar. Við þessar aðstæður var hins vegar sú aðferð, sem stefnandi viðhafði, hættuleg og beinlínis því valdandi, hvernig fór. Stefnanda mátti sem trésmiður með langa reynslu að baki af notkun margnefndrar vélar vera fullljóst, hvernig réttilegast á að haga vinnu sinni við hana og hvað varast beri í því efni til að forðast hugsanlegt slys af notkun vélarinnar, og bað því fremur, ef hann mátti þekkja hugsanlegan vanmátt sinn vegna fyrri meiðsla. Með vísan til þessa og þar sem ekki verður fallizt á það með stefnanda, að hér sé fyrir hendi skilyrði til þess að beita reglum skaðabótaréttarins á hættulegum atvinnurekstri, hvorki að því er varðar starfsemi almennt né til vélarinnar sem slíkrar og starfs stefnanda við hana, er hann slasaðist, þá verður ekki hjá því kom- izt að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Emi Ágústsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt með- dómendunum Guðmundi Jónassyni tæknifræðingi og Karli Ein- arssyni trésmíðameistara. Dómsorð: Stefndi, Trésmiðja Sveins M. Sveinssonar sef, á að vera sýkn af kröfum stefnanda, Guðjóns Guðjónssonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 442 Miðvikudaginn 16. maí 1973. Nr. 149/1972: Ákæruvaldið (Hallvarður Einvarðsson settur saksóknari ríkisins) gegn Guðfinni Birki Antonssyni (Jón Oddsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Fjárdráttur. Skjalafals. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjað er dómum sakadóms Reykjavíkur frá 8. ágúst 1972 og 16. október sama ár á hendur ákærða. Brot það, sem ákærði er dæmdur fyrir Í síðara dómi, framdi hann hinn 25. júlí 1972 og því áður en fyrri dómur gekk. Var ákærða dæmd sak- aukarefsing fyrir það brot. Þar sem svo stendur á, ber að sam- eina mál þessi í Hæstarétti. Sannað er, að ákærði framdi brot þau, sem hann er sóttur til sakar fyrir. Eru brotin réttilega færð til refsiákvæða í hin- um áfrýjuðu dómum. Fallast ber á úrlausn héraðsdómara, að ákærði sé sakhæfur. Þykir refsing ákærða fyrir brot þessi hæfilega ákveðin með vísan til 77. gr. almennra hegningar- laga nr. 19/1940 12 mánaða fangelsi. Úrlausn héraðsdómara um frádrátt gæzluvarðhaldsvistar ákærða frá refsingu hans er staðfest, enda tengist vistun hans í Gunnarsholti frá 24. nóvember 1971 til 12. janúar 1972 eigi við rannsókn þeirra mála á hendur ákærða, sem hér eru til úrlausnar, og á 76. gr. almennra hegningarlaga því eigi við. Ákvæði hinna áfrýjuðu dóma um greiðslu sakarkostnaðar eiga að vera óröskuð. Ákærða ber að greiða allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 20.000.00, og máls- varnarlaun verjanda síns fyrir Hæstarétti, kr. 20.000.00. 443 Dómsorð: Ákærði, Guðfinnur Birkir Antonsson, sæti fangelsi 12 mánuði, en frá dragist gæzluvarðhaldsvist hans í 60 daga. Ákvæði hinna áfrýjuðu dóma um greiðslu sakarkostn- aðar eiga að vera óröskuð. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 20.000.00, og laun verjanda síns fyrrr Hæstarétti, Jóns Oddssonar hæstarétt- arlögmanns, kr. 20.000.00. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 8. ágúst 1972. Ár 1972, þriðjuðaginn 8. ágúst, var á dómþingi sakaðóms Reykja- víkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Halldóri Þorbjörnssyni saka- dómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. 347/1972: Ákæruvaldið gegn Guðfinni Birki Antonssyni, sem tekið var til dóms 4. þ. m. Mál þetta er höfðað með ákæru, dags. 4. október 1971, gegn Guðfinni Birki Antonssyni verkamanni, Sörlaskjóli 58, nú refsi- fanga, fæddum á Ísafirði 10. febrúar 1949, „fyrir fjárdrátt og skjalafals, framin í Reykjavík í júlí 1971. 1. Hinn 24. júlí 1971 keypti ákærði stækkanlegan svefnbekk af Húsgagnaverzlun Þorsteins Sigurðssonar, Grettisgötu 13 í Reykjavík, fyrir kr. 8.900.00. Ekkert greiddi hann af andvirðinu, en samþykkti víxil fyrir kaupverðinu með gjalddaga 1. ágúst 1971. Var svo um samið skriflega, að verzlunin væri eigandi svefn- bekkjarins, þar til andvirðið væri að fullu greitt. Samdægurs fór svo ákærði með svefnbekkinn í fornverzlunina Húsmunaskálann við Klapparstíg og seldi hann þar fyrir kr. 2. 000.00, staðgreiðslu. Þykir ákærði hafa með þessu gerzt sekur um fjárdrátt sam- kvæmt 247. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 2. Hinn 26. júlí 1971 gerði ákærði samning við Sveinbjörn Mjófjörð Tryggvason, sölumann í bifreiðasölunni í Höfðatúni 10, um að kaupa af honum bifreið. Skyldi ákærði greiða Sveinbirni Mjófjörð andvirði bifreiðarinnar með tveimur skuldabréfum, hvoru að upphæð kr. 125.000.00, tryggðum með veði í kjallaíbúð í húseigninni Sörlaskjóli 58, eign Valgerðar Sigurðardóttur, sem er móðir ákærða, Il. veðrétti og uppfærslurétti, og skyldu bréfin 444 greiðast að fullu á þremur árum. Skyldi ákærði fá fyrir skulda- bréfin umrædda bifreið og kr. 100.000.00 að auki, þ. e. a. s. kr. 50.000.00 í peningum strax og síðar kr. 30.000.00 í peningum og kr. 20.000.00 í víxli. Ákærði falsaði nú nafn nefndrar móður sinnar sem undirskrift á bæði veðskuldabréfin, dagsett 26. júlí 1971, sem hann afhenti bifreiðasalanum, og fékk greiddar kr. 50.000.00, en tók ekki bif- reiðina. Þessum kr. 50.000.00 eyddi hann síðan næstu daga í áfengi og ferðalag. Með því að nota, svo sem sagt hefur verið, hin fölsuðu veð- skuldabréf þykir ákærði hafa gerzt brotlegur við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafizt, að ákærði verði dæmdur til refsingar, skaða- bótagreiðslu og til greiðslu sakarkostnaðar“. Málsatvik. I. Hinn 24. júlí s.1. seldi ákærði fornverzluninni Húsmuna- skálanum við Klapparstíg svefnbekk fyrir 2.000 kr., en bekk Þennan hafði hann sama dag keypt fyrir 8.700 kr. í Húsgagna- verzlun Þorsteins Sigurðssonar, Grettisgötu 13, og fengið gjald- frest á öllu kaupverðinu, og hafði verzlunin áskilið sér eignar- rétt að bekknum, unz kaupverðið væri að fullu greitt, sbr. 2. gr. kaupsamnings, er ákærði undirritaði, sbr. og að í 3. gr. sama samn- ings segir, að kaupanda sé algerlega óheimilt á afborgunartíman- um að selja gefa eða afhenda samningsmunina. Samkvæmt vætti Árna Víglundssonar, eiganda Húsmunaskál- ans, skilaði hann húsgagnaverzluninni svefnbekknum, en verzlun- in bætti honum tjón hans. ÍI. Hinn 26. júlí s.1. seldi ákærði Sveinbirni Mjófjörð Tryggva- syni sölumanni, Meistaravöllum 17, tvö veðskuldabréf að fjárhæð kr. 125.000.00 hvort. Veðskuldabréf þessi voru gefin út til hand- hafa og tryggð með 2. veðrétti í íbúð í kjallara hússins nr. 58 við Sörlaskjól og með uppfærslurétti næst á eftir 1. veðréttar skuld kr. 24.000.00. Íbúð þessi er eign móður ákærða, Valgerðar Sig- urðardóttur, og hafði ákærði útbúið bréfin án vitundar hennar og falsað nafn hennar undir bæði bréfin. Fyrir bréfin fékk ákærði kr. 50.000.00 í peningum, að frádregnum kostnaði við þinglýsingu bréfanna, þ. e. nettó kr. 46.800.00. Enn fremur átti hann að fá notaða bifreið, er hann tók ekki þegar í vörzlu sína. Síðar átti hann samkvæmt framburði Sveinbjörns að fá kr. 30.000.00 í pen- ingum og víxil., kr. 20.000.00. Ákærði kannast hins vegar ekki við bað, að hann hafi átt að fá neitt síðar fyrir bréfin nema bifreiðina. 445 Ekki kom til þess, að Sveinbjörn greiddi ákærða neitt fyrir bréfin nema áðurnefndar kr. 46.800.00. Ill, Ákærði á að baki verulegan brotaferil. Hinn 29. ágúst 1969 var ákæru á hendur honum fyrir þjófnað frestað skilorðs- bundið 2 ár. Með dómi sakadóms Reykjavíkur 12. júní 1970 var hann dæmdur í 7 mánaða fangelsi fyrir svik og 3. september sama ár í 4 mánaða fangelsi fyrir þjófnað og fjárdrátt. Hinn 15. janúar 1971 var hann með dómi sakfelldur fyrir þjófnaðarbrot, en refsing ekki dæmd. Þá var hann 8. júlí 1971 dæmdur í 4 mán- aða fangelsi fyrir svik. Auk þess hefur hann sætzt á greiðslu sekta fyrir áfengislagabrot o. fl. Grímur Magnússon læknir kannaði geðheilbrigði ákærða vorið 1970, og í skýrslu hans, dags. 3. júní 1970, segir m. a.: „.-. Enginn vafi leikur á, að Guðfinnur er haldinn þeirri teg- und geðveilu, sem gjarna leiðir til árekstra við umhverfið eða lög og reglur þjóðfélagsins. Og nær þekking okkar í dag ekki til að leysa það vandamál. Er því viðbúið, að honum vaxi ekki ábyrgðartilfinning fyrst um sinn. Samt sem áður hefur Guðfinnur bæði fullt vit og dómgreind til að skynja og skilja gjörðir sínar og telst því sakhæfur“. Í sambandi við málssókn þá, sem nú er um að ræða, hefur á ný verið gerð rannsókn á geðheilbrigði ákærða, og gerði hana Jakob Jónasson læknir. Verður hér tekinn upp síðasti hluti skýrslu hans, sem dags. er 1. þ. m.: „-.. Guðfinnur er 23 ára gamall maður, grannvaxinn og með- almaður á hæð, dökkhærður með fölt litarapt, drengjalegur og fremur veiklulegur í útliti og almúgalegur í framkomu og fasi. Framferði hans í heild bar vott um hirðuleysislegt uppeldi og fákunnáttu í almennri háttvísi, og viðmót hans var háð þeim aðstæðum, sem fyrir hendi voru hverju sinni. Í viðtölunum í fangelsinu var hann bljúgur og auðmjúkur og reyndi augsýnilega að slá á viðkvæma strengi. Utan fangelsismúranna var hann öllu frakkari og átti til að skipta um ham á augabragði og sýna frekju og óbilgirni. Frásagnarmáti hans var loðinn og losaralegur, þótt hann væri eðlilegur að formi, og orðaforðinn greinilega mjög takmarkaður, en innihald frásagnarinnar bar ekki vott um neinar ranghugmyndir. Eins og flestir afbrotamenn af þessu tagi, hafði hann tilhneigingu til þess að skella skuldinni á aðra, einkanlega yfirvöldin og þjóðfélagið, þótt hann á hinn bóginn viðurkenndi vankanta sína. Í fangelsinu lagði hann mikla áherzlu á nauðsyn læknismeðferðar sér til handa, þar sem hann taldi afbrot sín og 446 lyfjaneyzlu eiga sér geðrænar orsakir. Stakk þessi krafa hans mjög í stúf við framferði hans á Kleppsspítalanum, þar sem hann fékk tækifæri til þess að notfæra sér slíka meðferð, svo og ráðn- ingu hans á bátinn í Stykkishólmi og annað atferli hans, eftir að honum var sleppt úr fangelsinu. Í viðtölunum virtist tilfinn- ingalíf hans rista fremur grunnt þrátt fyrir staðhæfingar um hið gagnstæða, t. d. sýndi hann engar geðshræringar í sambandi við hegðun hans gagnvart móður sinni, sem hann viðurkenndi að hafa brásinnis misþyrmt til þess að hafa út úr henni peninga, veðsett eignir hennar og gert henni margan annan óskunda. Í samtölunum kvaðst Guðfinnur alltaf hafa þjáðst af minni- máttarkennd og rótleysi í æði og athöfnum. Vanmetakenndin hafði skapað með honum spennu, sem hann hefði reynt að deyfa með lyfjum eða áfengi. Hins vegar hefði hann aldrei verið hald- inn áberandi kvíða fyrir framtíðinni, þar sem hann væri hvatvís í hátterni og framkvæmdi viðstöðulaust það, sem honum hug- kvæmdist. Hann kvaðst vera skapbráður og hefðu reiðiköst hans einkan- lega bitnað á móður hans. Stundum hefði hann fengið krampa í sambandi við reiðiköstin og hefði þá dottið niður og legið stjarf- ur með fullri meðvitund nokkra stund. Einnig kvaðst hann hafa fengið heilahristing í Stykkishólmi og legið þar 10 daga á sjúkra- húsi af þeim sökum. Hann kvaðst vera viðkvæmur í eðli sínu og fengi stundum þunglyndisköst, en við nánari eftirgrennslan virtist þunglyndi helzt sækja að honum, þegar hann fengi ekki óskum sínum fullnægt samstundis. Hann forðaðist yfirleitt að tala um afbrot sín, afgreiddi þau með yfirborðslegum réttlæting- um, eins og t. d. að hann hefði ekki gert sér grein fyrir afleið- ingum þeirra eða verið undir áhrifum lyfja við framkvæmd þeirra. Hann kvaðst ekki vera samvizkulaus, en engin merki um iðrun eða sektarkennd komu fram í samtölunum. Atferli hans utan fang- elsismúranna sýndu greinilega laka dómgreind og algert tillits- leysi til þeirra krafna, sem til hans eru gerðar. Niðurstaða. Æviferill Guðfinns, klínísk einkenni og sálfræðileg próf (fylgi- skjal 2) gefa ótvírætt til kynna, að Guðfinnur er haldinn geðvillu (psychopathia) af þeirri tegund, sem hefir í för með sér andfélags- legar tilhneigingar, eins og afbrotaferill hans ber glögglega vitni. Miklar líkur hníga í þá átt, að geðbrestir hans hafi komið fram þegar í bernsku, þótt umhverfisbreytingin um 8 ára aldur- inn hafi sennilega haft mikil áhrif á hann. Hann hefir ekki tekið 447 uppeldi eins og önnur börn, og hvers konar tilraunir til úrbóta, svo sem umhverfisbreyting, umvandanir, sálfræðileg meðferð o. fl., báru engan árangur. Skapgerð hans hefir smám saman þró- ast yfir í geðvilluskapgerð fulltíða manns með öllum þeim ein- kennum, sem þeirri skapgerð fylgja, og frá 12 ára aldri er ævi- ferill hans stráður afbrotum, sem fara í vöxt með aldrinum. Höfuð- einkenni slíkrar skapgerðar eru hömluleysi, sem fram kemur í hvatvíslegum athöfnum án umhugsunar um afleiðingarnar, og valda því oft árekstri við lög og rétt, óhæfi til þess að læra af reynslunni, þolleysi gagnvart öllum verkefnum og tilfinningakuldi gagnvart öðrum mönnum. Þar sem menn með þessa skapgerð eru ekki andlega vanþroska, að því er snertir greind, er gert ráð fyrir í 15. gr. almennra hegningarlaga, að þeir geti stjórnað gerð- um sínum á þeim tíma, er þeir vinna verkið. Heilarit sýndi engar vefrænar breytingar í heila. Ályktun. Guðfinnur er ekki haldinn geðveiki, andlegum vanþroska eða hrörnun. Hann er afbrigðilegur persónuleiki með gallaða skap- gerð og er því sakhæfur.“ Enn fremur gerði Gylfi Ásmundsson sálfræðingur sálfræðilega athugun á ákærða. Niðurstöður í skýrslu hans, dags. 15. júní s.l., eru á þessa leið: „... Rannsókn sú, sem hér hefur verið gerð á Guðfinni Antons- syni, er mjög ófullkomin vegna þess, hve óaðgengilegur og ósam- vinnuþýður hann reyndist. Atferli hans var í góðu samræmi við geðvilltan persónuleika (sociopathic personality). Niðurstöður prófa, sem fyrir liggja, styðja slíka ályktun. Hann virðist meðal- greindur að eðlisfari, en skortir úthald, dómgreind og einbeitingu til að nýta greind sína. Ekkert kom fram, sem benti til vefrænna truflana á taugakerfi, né heldur merki um geðsjúkdóm af alver- legri gerð (psykosis), sem gerði hann ósakhæfan. Sökum skorts á gögnum skulu vefrænar orsakir þó ekki útilokaðar og vísast til heilaafrits og taugaskoðunar til að skera úr um þetta atriði.“ Niðurstöður. I) Með því að ráðstafa svefnbekk þeim, sem ákærði hafði keypt af Húsgagnaverzlun Þorsteins Sigurðssonar, er hafði áski!- ið sér eignarrétt að bekknum, unz hann væri greiddur, hefur ákærði brotið gegn 247. gr. alm. hegningarlaga. II) Með því að nota í lögskiptum tvö skuldabréf, er hann hafði falsað nöfn á, hefur ákærði brotið gegn 155. gr. alm. hegn- ingarlaga. 448 Samkvæmt þeim gögnum, er fyrir liggja, verður að telja, að ákærði sé sakhæfur, og verður hann því dæmdur til refsingar, og verður hún með hliðsjón af 77. gr. alm. hegningarlaga og af fortíð ákærða ákveðin fangelsi eitt ár. Ákærði var í gæzluvarðhaldi frá 28. júlí til 26. september 1971 vegna rannsóknar máls þessa. Er samkvæmt 76. gr. hegningar- laga rétt, að vist þessi, 60 dagar, komi refsingu ákærða til frá- dráttar. Er gæzluvarðhaldsvist ákærða lauk, hóf hann úttekt 4 mánaða fangelsisrefsingar samkvæmt dómi 8. júlí 1971. Var hann í fang- elsi til 24. nóvember, er afplánun var frestað, en ákærði fluttur í gæzluvistarhæli að Gunnarsholti, og mun hann hafa verið þar til 12. janúar, en þá virðist hann hafa verið fluttur á ný í hegn- ingarhúsið í Reykjavík, og var hann þar til 4. febrúar. Af gögn- um, sem verjandi ákærða hefur lagt fram, kemur fram, að ágrein- ingur hefur orðið milli hans og dómsmálaráðuneytisins út af vist ákærða að Gunnarsholti. Hefur verjandi haldið því fram, að vist ákærða að Gunnarsholti hafi verið refsivist og hafi honum því verið haldið í hegningarhúsinu í Reykjavík, eftir að lokið var af- plánun áðurenfndrar 4 mánaða refsivistar, og því beri í máli þessu að draga frá refsingu ákærða þá daga, sem ákærða hafi verið haldið í fangelsi, eftir að afplánun lauk. Úr þessum ágreiningi verður ekki að lögum leyst í þessu máli. Mundi bresta lagaheimild til að draga umrædda fangelsisvist frá dæmdri refsingu í þessu máli, jafnvel þótt talið yrði, að vist ákærða á Gunnarsholti skyldi talin refsivist. Einnig hefur verjandinn krafizt þess, að dreginn verði frá refs- ingu ákærða sá tími, er hann var ekki frjáls ferða úr borginni vegna geðrannsóknarinnar. Ákærði þurfti að sjálfsögðu að koma nokkrum sinnum til fundar við lækni þann og sálfræðing, er rann- sökuðu hann, en fráleitt er, að dregið verði af refsivist ákærða fyrir þær sakir. Þess skal getið, að samkvæmt skýrslum læknis og sálfræðings reyndist erfitt að ná ákærða til fundar, og mætti hann ekki á þeim tímum, er honum voru ákveðnir. Gekk af þessum sökum erfiðlega að ljúka rannsóknunum. Ákærði verður dæmdur til greiðslu sakarkostnaðar, þar á með- al málsvarnarlauna skipaðs verjanda síns, Jóns Oddssonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 10.000.00. Dráttur á rekstri máls þessa stafar einvörðungu af því, að skýrsla um geðrannsókn, sem um var beðið 29. október 1971, barst dóminum ekki fyrr en 3. þ. m. 449 Dómsorð: Ákærði, Guðfinnur Birkir Antonsson, sæti fangelsi eitt ár. Frá refsingunni skal draga gæzluvarðhaldsvist hans, 60 daga. Ákærði greiði kostnað sakarinnar, þar á meðal málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns, Jóns Oddssonar hæstaréttarlög- manns, kr. 10.000.00. Dómur sakadóms Reykjavíkur 16. október 1972. Ár 1972, mánudaginn 16. október, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Halldóri Þorbjörns- syni sakadómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. 435/1972: Ákæruvaldið gegn Guðfinni Birki Antonssyni, sem tekið var til dóms sama dag. Mál þetta er höfðað með ákæru, dags. 1. september s.l., gegn Guðfinni Birki Antonssyni, Suðureyri í Súgandafirði, fæddum 10. febrúar 1949 í Reykjavík, fyrir fjársvik, framin í Reykjavík í júlímánuði 1972. Í ákæruskjali er svofelld atvikalýsing og kröfu- gerð: „Hinn 24. júlí 1972 auglýsti Björn Þ. Björgvinsson, Garðavegi 13 í Hafnarfirði, í dagblaðinu Vísi eftir íbúð til leigu. Daginn eftir símaði ákærði til Björns og kvaðst geta leigt honum íbúð á Sörlaskjóli 58 í Reykjavík, en vegna fyrirhugaðra lagfæringa yrði hún ekki tilbúin fyrr en um miðjan ágústmánuð. Varð það úr samkvæmt samkomulagi þeirra, að Björn greiddi ákærða kr. 14.000.00 í fyrirframgreiðsiu húsaleigu, en það fé kvaðst ákærði ætla að nota til að greiða með kostnað við lagfæringu á íbúðinni. Ákærði átti ekki íbúð þessa og hafði enga heimild til ráðstöf- unar á henni, og voru þessar aðgerðir hans í því skyni gerðar að svíkja út framangreinda peningagreiðslu. Þykir ákærði hafa með þessu gerzt brotlegur við 248. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/ 1940, og er þess krafizt, að hann verði dæmdur til refsingar, skaðabótagreiðslu og til greiðslu sak- arkostnaðar“. Í máli þessu hefur komið fram, að seint í júlí s.1. fékk ákærði Björn Þ. Björgvinsson, Garðavegi 13, Hafnarfirði, til þess að greiða sér kr. 14.000.00 sem fyrirframgreiðslu fyrir íbúð, er ákærði lofaði að leigja honum í Sörlaskjóli 58. Íbúð þessi er eign móður ákærða, og brast hann algerlega heimild til þess að leigja hana út. Að öðru leyti má vísa að öllu leyti til atvikalýsingar ákæruskjals. Ákærði hefur samkvæmt þessu vakið ranga hugmynd hjá Birni, 29 450 að því er varðar heimild ákærða til að leigja út íbúð móður ákærða, og þannig haft af honum kr. 14.000.00 og gerzt brotlegur við 248. gr. alm. hegningarlaga. Ákærði á verulegan sakaferil að baki. Hinn 29. ágúst 1969 var ákæru á hendur honum fyrir skjalafals frestað skilorðsbundið. Síðan hefur hann sætt þessum refsiðómum: 1970 12/6 7 mánaðafangelsi fyrir tékkasvik. — 3/9 4 mánaða fangelsi fyrir fjárdrátt og þjófnað. 1971 15/1 sakfelldur fyrir þjófnað, refsing ekki dæmd. — 8/T 4 mánaða fangelsi fyrir fjársvik. 1972 8/8 1 árs fangelsi fyrir skjalafals og fjárdrátt. Ákærði hefur auk þess sætzt á greiðslu sekta fyrir áfengislaga- brot o. fl. Geðheilbrigði ákærða hefur verið dregin í efa, og hefur tvíveg- is verið gerð geðrannsókn á ákærða. Í fyrra skiptið var það í sam- bandi við mál það, sem lauk með dómi 12. júní 1970. Þá rann- sókn gerði Grímur Magnússon læknir, og segir svo í niðurlagi skýrslu hans, sem dagsett er 3. júní 1970: „Enginn vafi leikur á, að Guðfinnur er haldinn þeirri tegund geðveilu, sem gjarnan leiðir til árekstra við umhverfið eða lög og reglur þjóðfélagsins. Og nær þekking okkar í dag ekki til að leysa það vandamál. Er því viðbúið, að honum vaxi ekki ábyrgðar- tilfinning fyrst um sinn. Samt sem áður hefur Guðfinnur bæði fullt vit og dómgreind til að skynja og skilja gjörðir sínar og telst því sakhæfur.“ Hinn 29. október 1971 var Jakob Jónassyni, sérfræðingi í tauga- og geðsjúkdómum, falið að rannsaka geðheilbrigði ákærða á ný. Skýrsla hans er dagsett 1. ágúst s.l. Niðurstöðukafli skýrslunnar er á þessa leið: „Æviferill Guðfinns, klínísk einkenni og sálfræðileg próf (fylgi- skjal 2) gefa ótvírætt til kynna, að Guðfinnur er haldinn geðvillu (psychopathia) af þeirri tegund, sem hefir í för með sér and- félagslegar tilhneigingar, eins og afbrotaferill hans ber glögglega vitni. Miklar Mkur hníga í þá átt, að geðbrestir hans hafi komið fram þegar í bernsku, þótt umhverfisbreytingin um 8 ára aldur- inn hafi sennilega haft mikil áhrif á hann. Hann hefir ekki tekið uppeldi eins og önnur börn, og hvers konar tilraunir til úrbóta, svo sem umhverfisbreyting, umvandanir, sálfræðileg meðferð o. fl., báru engan árangur. Skapgerð hans hefir smám saman þró- azt yfir í geðvilluskapgerð fulltíða manns með öllum þeim ein- kennum, sem þeirri skapgerð fylgja, og frá 12 ára aldri er ævi- áð1 ferill hans stráður afbrotum, sem fara í vöxt með aldrinum. Höf- uðeinkenni slíkrar skapgerðar er hömluleysi, sem fram kemur Í hvatvíslegum athöfnum án umhugsunar um afleiðingarnar og valda því oft árekstri við lög og rétt, óhæfi til þess að læra af reynslunni, þolleysi gagnvart öllum verkefnum og tilfinninga- kuldi gagnvart öðrum mönnum. Þar sem menn með þessa skap- gerð eru ekki andiega vanþroska, að því er snertir greind, er gert ráð fyrir í 15. gr. almennra hegningarlaga, að þeir geti stjórnað gerðum sínum á þeim tíma, er þeir vinna verkið. Heilarit sýndi engar vefrænar breytingar í heila. Ályktun. Guðfinnur er ekki haldinn geðveiki, andlegum vanþroska eða hrörnun. Hann er afbrigðilegur persónuleiki með gallaða skap- gerð og er því sakhæfur““. Enn fremur gerði Gylfi Ásmundsson sálfræðingur sálfræðilega athugun á ákærða. Niðurstöður í skýrslu hans, dags. 15. júní s.l., eru á þessa leið: „.... Rannsókn sú, sem hér hefur verið gerð á Guðfinni Antons- syni, er mjög ófullkomin vegna þess, hve óaðgengilegur og ósam- vinnuþýður harin reyndist. Atferli hans var í góðu samræmi við seðviltan persónuleika (sociopathic personality). Niðurstöður prófa, sem fyrir liggja, styðja slíka ályktun. Hann virðist meðal- greindur að eðlisfari, en skortir úthald, dómgreind og einbeitingu til að nýta greind sína. Ekkert kom fram, sem benti til vefrænna truflana á taugakerfi, né heldur merki um geðsjúkdóm af alvar- legri gerð (psykosis), sem gerði hann ósakhæfan. Sökum skorts á gögnum skulu vefrænar orsakir þó ekki útilokaðar, og vísast til heilaafrits og taugaskoðunar til að skera úr um þetta atriði“. Broi það, sem ákærði er nú saksóttur fyrir, er framið, áður en síðasti refsiðómur ákærða er kveðinn upp. Er því rétt samkvæmt 78. gr. alm. hegningarlaga að dæma honum hegningarauka, er verður ákveðinn fangelsi 60 daga. Eftir kröfu Björns Björgvinssonar verður ákærði dæmdur til þess að greiða honum kr. 14.000.00. Loks verður ákærði dæmdur til greiðslu sakarkostnaðar. Dómsorð: Ákærði, Guðfinnur Birkir Antonsson, sæti fangelsi 60 daga. Ákærði greiði Birni Björgvinssyni kr. 14.000.00. Ákærði greiði kostnað sakarinnar. 452 Miðvikudaginn 16. maí 1973. Nr.14/1973: Ákæruvaldið (Hallvarður Einvarðsson settur saksóknari ríkisins) gegn Guðbergi Hermanni Auðunssyni og Hermanni Auðunssyni (Jón E. Ragnarsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Brot gegn 210. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Dómur Hæstaréttar: Veggspjöldum þeim, sem ákært er út af í máli þessu, er lýst í héraðsdómi. Fallast ber á það mat héraðsdóms, að vegg- spjöld þessu séu ekki liður í listrænni tjáningu. Myndir þess- ar eru klámfengnar, og tilbúningur þeirra og dreifing með þeim hætti, er í héraðsdómi greinir, varðar báða ákærðu refs- ingu samkvæmt 210. gr., 2. málsgrein, almennra hegningar- laga nr. 19/1940. Svo sem sakarefni er háttað, þykir rétt að mæla svo fyrir samkvæmt 57. gr. almennra hegningar- laga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955, 4. gr., að ákvörðun refsingar hvors hinna ákærðu skuli frestað og hún niður falla, ef þeir gerast ekki sekir um nýtt brot, sbr. 60 gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940 og 7. gr. laga nr. 22/1955, næstu 2 ár eftir uppsögu dóms þessa. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um eignarupptöku ber að staðfesta svo og ákvæði hans um greiðslu sakarkostnaðar í héraði. Dæma ber ákærðu til að greiða óskipt allan áfrýjunarkostn- að sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 18.000.00, og laun verjanda þeirra fyrir Hæstarétti, kr. 18. 000.00. Dómsorð: Ákærðu, Guðbergur Hermann Auðunsson og Hermann Auðunsson, teljast sekir um brot á 210. gr. almennra hegn- 453 ingarlaga nr. 19/1940. Fresta skal ákvörðun refsingar ákærðu og hún niður falla, ef ákærðu gerast ekki sekir um nýtt brot, sbr. 60. gr. laga nr. 19/1940 og 7. gr. laga nr. 22/1955, næstu tvö árin eftir uppsögu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um eignarupptöku og greiðslu sak- arkostnaðar eiga að vera óröskuð. Ákærðu greiði óskipt allan áfrýjunarkostnað sakarinn- ar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 18.000.00, og laun verjanda þeirra fyrir Hæstarétti, Jóns E. Bagn- arssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 18.000.00. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 29. nóvember 1972. Ár 1972, miðvikudaginn 29. nóvember, var í sakadómi Reykja- víkur, sem haldinn var í Borgartúni 7, kveðinn upp dómur í mál- inu nr. 504—505/1972: Ákæruvaldið gegn Guðbergi Hermanni Auðunssyni og Hermanni Auðunssyni, sem tekið var endanlega til dóms 22. þ. m. Með ákæru saksóknara ríkisins, dags. 17. apríl s. 1., er höfðað „opinbert mál á hendur eigendum útgáfufyrirtækisins Pardus s/f, þeim Guðbergi Hermanni Auðunssyni, forstjóra, Baldursgötu 6, Reykjavík, fæddum 18. júlí 1942 í Hveragerði, og Hermanni Auðunssyni, framkvæmdastjóra, Skipholti 36, Reykjavík, fædd- um 15. október 1947 í Reykjavík, fyrir brot samkvæmt 210. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 með því að hafa látið prenta 2000 myndaspjöld („plaköt“), en á hverju þessara spjalda voru 12 klámfengnar myndir af fólki í ýmiss konar samræðisstelling- um. Komu ákærðu síðan nokkrum hluta upplagsins til sölu í verzlun Karnabæjar að Laugavegi 66 í Reykjavík í janúarmánuði 1972, en gáfu ennfremur nokkur af þeim. Þess er krafizt, að ákærðu verði dæmdir til refsingar og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Þá er þess og krafizt, að ákærðu sæti upptöku á því upplagi fyrrgreindra myndaspjalda, sem hald var lagt á við rannsókn máls þessa, skv. 69. gr., 1. töl., hegningar- laganna.“ Ákærðu hafa hvorki sætt refsidómi né ákæru og aðeins nokkr- um sektum samkvæmt dómssátt, sem hér skiptir eigi máli. 454 Ákærðu eru bræður. Samkvæmt framburðum þeirra og því, sem með öðrum hætti er fram komið, eru málavextir þessir: I. Á hádegi miðvikudaginn 12. janúar s.i. hringdi kona ein á lög- reglustöðina í Reykjavík og tilkynnti, að í glugga verzlunarinnar Karnabæjar að Laugavegi 66 hér í borginni væri stillt út stóru blaði með 12 myndum á. Væri hver þeirra undir ákveðnu stjörnu- merki og mjög ósiðleg. Þórður Kristjánsson lögreglumaður, Keldu- landi 5 hér í borg, fór á staðinn og sá þá meðal annars mynda- spjald í einum glugga verzlunarinnar. Var það eitt af spjöldum beim, sem í ákæru máls þessa greinir. Lögreglumenn lögðu hald á spjaldið og 6 önnur, sem voru á gólfi fyrir innan afgreiðslu- borð í verzluninni. Vitnið Guðlaugur Bergmann Daníelsson, Hjarðarhaga 17 hér í borg, annar aðaleigandi Karnabæjar h/f, sem á fyrrgreinda verzl- un, hefur borið, að nokkru eftir s.1. jól hafi ákærðu komið í skrif- stofu þess og hafi þeir þá skuldað Karnabæ h/f rúmlega kr. 40.000.00 vegna vöruúttektar. Þeir hafi farið fram á að fá föt keypt hjá fyrirtækinu með greiðslufresti og í orðaskiptum þeirra um greiðslu fatnaðarins og hinnar gömlu skuldar hafi þeir sagt vitninu, að þeir væru með myndaspjald, sem það gæti selt fyrir þá í umboðssölu. Þeir hafi sýnt vitninu spjaldið, sem hafi verið sams konar og spjald það, sem í ákæru greinir. Vitnið kveðst ekkert athugavert hafa séð við spjaldið, og kveðst það hafa séð það víða erlendis til sölu með enskum texta. Það hafi orðið úr, að ákærðu hafi afhent nokkur spjöld í verzlunina að Laugavegi 66 til umboðssölu. Minnir vitnið, að talað hafi verið um, að útsölu- verð hvers spjalds skyldi vera kr. 300.00 og þóknun til verzlunarinn- ar kr. 100.00, en útsöluverðið kæmi fyrst til frádráttar hinni gömlu skuld. Vitnið kveðst ekki hafa tekið sjálft við spjölðunum og ekki geta sagt um, hve mörg voru afhent í verzlunina, en and- virði seldra spjalda hafi ekki numið fjárhæð skuldarinnar. Ákærðu stofnuðu sameignarfélagið Pardus í marz 1971, og var tilgangur þess útgáfustarfsemi. Hefur félagið gefið út ferðamanna- bækling og veggspjöld þau, sem mál þetta rís af. Verða nú rakt- ir framburðir ákærðu: Ákærði Guðbergur Hermann kveðst hafa séð bæði í Englandi og Bandaríkjunum myndaspjöld, áþekk þeim, sem mál þetta snýzt um, og hafi þau verið seld þar opinberlega. Nokkru fyrir s.l. jól hafi honum dottið í hug, að Pardus s/f léti gera slík spjöld 455 til sölu hér á landi. Hann kveðst hafa gert 12 teikningar í þessu skyni, þegar hann var staddur erlendis, og reynt að líkja eftir spjöldunum, sem hann sá í verzlunargluggum, en þó enga fyrir- mynd haft við hendina. Hann hafi svo haft teikningarnar með sér hingað til lands og gengið frá þeim hér. Hann kveðst hafa verið einn um gerð þeirra og ákveðið einn hin íslenzku orð við þær. Stjörnumerkin hafi hann tekið upp úr ýmsum bókum, máske þó með einhverjum breytingum. Hann hafi síðan útbúið eitt spjald með öllum tólf teikningunum á og sýnt það ákærða Hermanni, sem samþykkt hafi, að Pardus s/f gæfi það út. Ákærði Guðbergur Hermann kveðst síðan hafa talað við Þorgrím Einarsson, fram- kvæmdastjóra Lithoprents h/f, og sýnt honum spjaldið. Þorgrím- ur hafi fallizt á að sjá um prentun þess og hafi 2000 eintök verið gerð. Ákærði Hermann hafi tekið að sér að geyma um 1000 eintök, en ákærði Guðbergur Hermann kveðst hafa geymt hinn hlutann. Hann hafi svo rætt við Guðlaug Bergmann Daníelsson um að hann tæki að sér að selja nokkur spjöld, og telur hann sig muna það rétt, að hann hafi farið með um 200 eintök í því skyni í verzl- un Karnabæjar h/f að Laugavegi 66. Ákærði Guðbergur Hermann segir, að ákærðu hafi eigi verið búnir að taka ákvörðun um sölu eða dreifingu á fleiri spjöldum en þeim, sem afhent voru Karna- bæ h/f, og að sending spjalda í verzlun á Akranesi hafi hvorki verið gerð með ráði þeirra né vitund. Hann kveðst hafa gefið kunningjum sínum örugglega 50 og máske fleiri spjöld og telur, að enginn þeirra hafi verið undir 18 ára aldri. Ákærði Hermann kveður, að ákærði Guðbergur Hermann hafi átt uppástunguna að útgáfu myndaspjaldanna og gert drögin að þeim. Hann hafi samþykkt, að Pardus s/f léti prenta spjöldin, og hafi ákærði Guðbergur Hermann séð um það. Hann heldur, að prentuð hafi verið um 2000 eintök og hafi fyrst verið komið með upplagið í skrifstofu Pardus s/f, en síðan hafi hann geymt hluta þess. Ákærði Guðbergur Hermann hafi séð um sölu og dreifingu spjaldanna, og kveðst ákærði Hermann ekkert hafa unnið að því. Hann telur, að spjöldunum hafi ekki verið dreift til annarra sölu- aðilja en Karnabæjar h/f, en hann getur ekki sagt um, hve mörg eintök fyrirtækið fékk eða hvort það keypti spjöldin eða hafði þau í umboðssölu. Hann kveðst hafa gefið kunningjum sínum nokkra tugi spjalda og hafi þeir verið eldri en 18 ára. Sum og máske flest spjaldanna hafi ákærðu gefið saman og oftast hafi þau verið gefin samkvæmt beiðni. Vitnið Þorgrímur Einarsson framkvæmdastjóri, Skeggjagötu 456 17 hér í borg, ber, að á s. 1. vetri hafi annar hvor hinna ákærðu komið til þess og spurt það að því, hvort hann gæti fengið prent- að hjá Lithoprenti h/f myndaspjald, sem hann sýndi vitninu teikn- ingu af. Hafi það verið teikning af spjaldi því, sem mál þetta rís af. Vitnið kveðst hafa fallizt á að vinna verkið. Hafi fyrst verið tek- in ljósmynd af teikingunni og síðan gerðar plötur af myndinni og að því loknu hafi spjaldið verið prentað. Ákærðu hafi báðir komið til vitnisins, þegar prentun spjaldanna var lokið, og hafi þeir verið ánægðir yfir því, hvernig til hafði tekizt. Vitnið hefur sýnt í sakadóminum tvö skjöl úr bókhaldi Lithoprents h/f. Sam- kvæmt þeim hefur Auglýsingateiknistofan Tigris beiðst þess hinn 17. desember f. á., að Lithoprent h/f gerði „plakat“ í 2000 eintök- um, og er verklýsingin: filmutaka, plötutaka, prentun. Hafa 1000 eintök verið afhent 23. sama mánaðar og 1000 eintök 27. sama mánaðar. Umsamið verð verksins er talið vera kr. 19.000.00 auk söluskatts, kr. 209.00, eða samtals kr. 19.209.00. Kveður vitnið, að fjárhæð þessi hafi verið greidd með víxli, sem seldur var í Lands- banka Íslands. Vitnið segir, að ekki hafi hvarflað að því, að myndaspjaldið væri klám og gerð þess og dreifing refsiverð. Landsbanki Íslands hefur látið dóminum í té ljósrit af víxli, útgefnum 23. desember 1971, af Lithoprenti h/f og samþykktum af Guðbergi Auðunssyni f. h. Auglýsingaskrifstofunnar Tigris, með gjalddaga 23. febrúar 1972, að fjárhæð kr. 19.209.00. Víxill- inn var afsagður sökum greiðslufalls 25. sama mánaðar. Vitnið Sumarliði Veigar Óskarsson, verzlunarstjóri í verzlun Karnabæjar h/f að Laugavegi 66, til heimilis að Hlaðbæ 8 hér í borg, minnir, að rétt eftir seinustu áramót hafi það fengið boð frá Guðlaugi Bergmann um að taka á móti „plakötum“ til sölu og ætti útsöluverð þeirra að vera kr. 300.00 eintakið. Ákærðu eða annar hvor þeirra hafi svo komið með spjöldin og hafi þau verið í einum pakka og á miða á honum hafi staðið annað hvort 100 eða 200 stk. Engin nóta hafi fylgt pakkanum og hafi vitnið ekki kvittað fyrir móttöku hans. Vitnið hafi opnað pakkann og hafi spjöldin í honum verið eins og spjöld þau, sem mál þetta rís af. Vitnið hafi ekki talið spjöldin, en það vefengir ekki, að þau hafi verið 200 talsins. Vitnið kveðst hafa sett eitt spjald út í glugga verzlunarinnar og næstu daga hafi selzt um eða yfir 80 eintök á kr. 300.00 hvert. Enn fremur hafi 10 eintök verið send upp á Akra- nes í verzlunina Eplið, sem Karnabær h/f eigi. Nokkrum dögum síðar kveðst vitnið hafa afhent lögreglunni myndaspjaldið í verzl- 457 unarglugganum og önnur spjöld, sem þar voru. Vitnið man nú aðeins óljóst eftir því, hverjir keyptu spjöldin, en minnir, að kaupendur þeirra hafi einkum verið á aldrinum 20—-25 ára, og minnist þess ekki, að nokkur þeirra hafi verið yngri en 18 ára. Vitnið segir, að verzlunin að Laugavegi 66 sé auglýst sem tízku- verzlun unga fólksins og sé þar seldur fatnaður fyrir aldursflokka frá því um fermingu og til 25 ára. Auk fatnaðar séu seld þar hljómtæki og hljómplötur, einkum svonefnd „popphljómlist“. Hinn 12. janúar s.l. lagði lögreglan á Akranesi hald á 7 vegg- spjöld í verzluninni Eplinu þar í umdæminu, og kvaðst verzlunar- stjórinn hafa selt 3 spjöld. Ákærði Guðbergur Hermann hefur ekkert haft að athuga við framburði vitnanna Guðlaugs Bergmanns og Þorgríms Einarsson- ar. Hann kveðst vera einkaeigandi Auglýsingateiknistofunnar Tigris og hafi sú stofa oft haft viðskipti við Lithoprent h/f. Hafi starfsmaður þess fyrirtækis sjálfsagt haldið, að Tigris væri verk- beiðandi, og því ritað það nafn, en ekki Pardus s/f. Þá segir ákærði Guðbergur Hermann, að fyrrgreint ljósrit víxils sé ljós- rit víxils þess, sem hann samþykkti til greiðslu á kostnaði við gerð myndaspjaldanna, og sé víxillinn enn ógreiddur. Hann hefur ekkert haft að athuga við framburð vitnisins Sumarliða Veigars. Hinn 12. janúar s.l. afhenti ákærði Guðbergur Hermann lög- reglunni að sögn Þórðar Kristjánssonar lögreglumanns um 800 veggspjöld. Enn fremur afhentu ákærðu lögreglunni 25 sama mánaðar tvo pakka með veggspjöldum, sem voru á heimili ákærða Hermanns. Spjöld þessi voru ekki talin, en eftir því, sem fram hefur komið, héldu ákærðu, að þau væru lítið eitt innan við 1000 ein- tök, og kvittaði rannsóknarlögreglumaður fyrir viðtöku 950—1000 spjalda. Lagði sakadómurinn síðan hald á öll greind spjöld. Hinn 9. f. m. fór fram taling þeirra spjalda, sem eru í vörzlum sakadóms- ins. Reyndust þau vera 1594 eintök auk þeirra, sem komu frá Akra- nesi, svo og eins, sem rannsóknarlögreglan hafði til ljósmyndunar, og eins spjalds, sem lagt hefur verið fram í dómi, eða samtals 1603 spjöld. Af hálfu ákæruvaldsins hefur verið samþykkt, að máli þessu yrði lokið með sekt samkvæmt dómssátt, en ákærðu hafa hafnað þeim málslyktum. Telja þeir veggspjöldin ekki vera klám og því hafi þeir eigi framið refsiverðan verknað. II. Spjald það, sem mál þetta rís af, er 78 x 53 sm að stærð, prent- 458 að á 100 gr. pappír í tveim litum, svörtum og grænum. Á spjald- inu eru 12 jafnstórir ferningsreitir með hvítum grunni, en á hverjum er í efra vinstra horni stjörnumerki og út frá því heiti þess og tímabilið, er það tekur til. Aðalmyndin í miðjum hverj- um reit sýnir konu og karl að ýmiss konar kynferðisleik. Sumar sýna beina samræðisstöður, en aðrar líkamsstöður einhliða eða sagnkvæmrar kynertingar. Undir hverri þessara mynda stendur heiti eins eiginleika. Yfirburðir, fjölhæfni (tvisvar), drenglyndi, hugvitssemi, varkárni, hugrekki, dugnaður, árvekni, mannúð, hug- kvæmni og forsjálni. Ekki verður séð, að heiti þessi né heldur stjörnumerkin eigi nokkur merkingartengsl við aðalmyndina. Kynlífsteikningarnar tólf eru skuggamyndir, „silhouettur“, en þó þannig, að helztu líkamslínurnar, sem ekki markast af fletin- um sjálfum, eru sýndar negatívar, þ. e. hvítar. Sýnd stjörnumerkj- anna er hins vegar öfug við þetta: Þau eru hvít á svörtum grunni og innlínurnar því svartar. Teikningarnar eru kunnáttusamlega gerðar, og í þeim er á engan hátt leitazt við að draga neitt fram umfram líkamsstöðurnar, sem þær sýna, t. d. eru kynfæri ekki sýnd. Spjald þetta er veggspjald, ætlað til þess að hanga uppi og því auðsætt hverjum, þar sem það er. Er að þessu leyti um að ræða beinni og opnari skírskotun myndanna heldur en væri í blaði eða bók. Ekki verður séð, að veggspjald þetta helgist af neinum listræn- um tilgangi né heldur neinum öðrum tilgangi en þeim að gera nefndar myndir að söluvarningi. Í því sambandi ber að líta á það, að eini staðurinn, þar sem spjöldin voru falboðin, var verzlun, sem höfðar mjög til ungs fólks með auglýsingum sínum og vörum beim, er hún hefur á boðstólum. Af hálfu ákærðu hefur ekki verið bent á neitt, sem hér á landi hefur verið gefið út myndaefnis, er gangi jafnlangt í klámkenda átt. Þykir dóminum ekki rétt, að hann gangi fram fyrir skjöldu til þess að rýmka mörkin í þessum efnum. Samkvæmt þessu þykja ákærðu hafa gerzt brotlegir gegn 210. gr., 2. mgr., almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Með tilliti til þess, að skiptar skoðanir geta verið um, hvað teljast skuli klám, og að ákærðu kunni að hafa haft nokkra ástæðu til að ætla, að gerð og dreifing fyrrgreindra veggspjalda væri inn- an marka þess, sem leyfilegt væri talið, þykir mega ákveða, að þeim skuli eigi refsing gerð. Samkvæmt 69. gr., 1. mgr., hegningarlaganna ber að gera upp- 459 tæk veggspjöld þau, sem hald hefur verið lagt á, eins og að framan greinir. Ákærðu ber að greiða in solidum allan kostnað sakarinnar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda þeirra, Jóns E. Ragn- arssonar héraðsdómslögmanns, kr. 20.000.00. Dóm þennan kveða upp Þórður Björnsson yfirsakadómari sem dómsformaður og meðdómendur Björn Th. Björnsson listfræðing- ur og Knútur Hallsson, skrifstofustjóri í menntamálaráðuneytinu. Dómsorð: Ákærðu, Guðbergi Hermanni Auðunssyni og Hermanni Auð- unssyni, er eigi refsing gerð. Framangreind veggspjöld, sem hald hefur verið lagt á, skulu upptæk vera. Ákærðu greiði in solidum allan kostnað sakarinnar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda þeirra, Jóns E. Ragn- arssonar héraðsdómslögmanns, kr. 20.000.00. Dómi þessum skal fullnægja með aðför að lögum. Miðvikudaginn 16. maí 1973. Nr. 32/1972: Gunnar Pálmason (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) segn Guðmundi Ákasyni Sveini K. Guðjónssyni og Óskari Jóni Guðjónssyni (Sigurður Baldursson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Uppboð samkvæmt 35. gr. laga nr. 57/1949. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 1. marz 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 12. febrúar s. á. Dóm- 460 kröfur hans eru þær, „að íbúð til vinstri í rishæð hússins nr. 29 við Bergþórugötu í Reykjavík verði seld á nauðungarupp- boði til lúkningar skuld að fjárhæð kr. 112.796.00 með 7% ársvöxtum frá 6. febrúar 1970 til greiðsludags auk alls upp- boðskosinaðar“. Þá er og krafizt málskostnaðar úr hendi stefndu í héraði og fyrir Hæstarétti. Áfrýjandi sundurliðar kröfur sínar þannig: „1. veðréttur (útg. 1. 11. 1965) a) 22.10. 1966 afb. £ vextir kr. 8.500.00 b) 31.10.1967 — — — — 8.150.00 c) 28.10. 1968 — — — — 7.800.00 d) 31.10.1969 — — — — 7.450.00 kr. 31.900.00 3. veðréttur (útg. 8. 9. 1964) a) 9.8. 1965 afb. Æ€ vextir kr. 9.010.00 b) 278. 1966 — — — — 8.639.00 c) 318. 1967 — — — — 8.268.00 d) 298. 1968 — — — — 7.897.00 e) 298. 1969 — — — — 7.526.00 kr. 41.340.00 4. veðréttur (útg. 1. 11. 1965) a) 22.10. 1966 afb. á vextir kr. 10.540.00 b) 31.10.1967 — — — — 10.106.00 c) 28.10.1968 — — — — 9.672.00 d) 31.10.1969 — — — — 9.2238.00 kr. 39.556.00 kr. 112.796.00% Stefndu krefjast þess, að synjað verði um framgang upp- boðs þess, sem í málinu greinir, og að áfrýjanda verði dæmt að greiða þeim málskostnað fyrir Hæstarétti. Málatvikum er lýst í hinum áfrýjaða úrskurði. Eins og þar er rakið, höfðaði áfrýjandi mál fyrir bæjar- þingi Reykjavíkur á hendur Ólafi Ásgeirssyni hinn 4. apríl 1966 og krafðist þess m. a., að Ólafi yrði dæmt að afsala áfrýjanda íbúð þeirri, sem mál þetta fjallar um. Með stefnu 11. júní 1969 var stefndu Guðmundi Ákasyni og Óskari Jóni 461 Guðjónssyni stefnt í málið ásamt Þorvarði Ólafssyni. Bæjar- þingsmál þetta var hafið hinn 8. maí 1973. Í úrskurði uppboðsdóms frá 22. júlí 1970 er því lýst, að áfrýjandi hafi greitt gjaldfallnar afborganir og vexti af til- teknum veðskuldum, sem hvíldu á eigninni. Félst héraðs- dómari á, að áfrýjandi hafi goldið þessar fjárhæðir til að gæta réttmætra hagsmuna sinna, eins og nánar er greint í úrskurðinum. Var hann talinn eiga endurkröfurétt fyrir þess- um fjárhæðum og njóta „sama veðréttar og tilsvarandi veð- skuld naut“. Lyktir máls þessa urðu þær, að áfrýjandi skyldi fá fjárhæðirnar, samtals kr. 145.720.00, greiddar af uppboðs- verði. Stefndi Guðmundur Ákason skaut úrskurði þessum til Hæstaréttar, en málinu var þar vísað frá dómi, þar sem áfrýjunarfrestur var liðinn. Uppboðskaupandi, stefndi Guðmundur Ákason, stóð ekki við boð sitt. Krafðist áfrýjandi þá þess, að eignin yrði boðin upp af nýju. Fjallar málið hér fyrir dómi um þessa kröfu áfrýjanda til lúkningar skuld að fjárhæð kr. 112.796.00, sem ekki er tölulega vefengd, en þessi skuld er ógreiddar eftir- stöðvar af þeim kr. 145.720.00, sem rætt er um í framan- greindum úrskurði uppboðsdóms frá 22. júlí 1970. Áfrýjandi galt fjárhæðina kr. 112.796.00 til að gæta rétt- mætra hagsmuna sinna. Samkvæmt úrskurðinum frá 22. júlí 1970 átti hann rétt til, að þessi fjárhæð yrði greidd af uppboðs- andvirði nauðungaruppboðsins, sem fór fram 6. febrúar 1970, en þessi réttur náði ekki fram að ganga, þar sem uppboðs- kaupandi fullnægði ekki uppboðsskilmálunum. Var þá áfrýj- anda, sem átti gjaldfallna kröfu vegna vanskila, heimilt að krefjast nýs uppboðs á grundvelli þess, er þegar hafði farið fram, samkvæmt 35. gr., sbr. 21. gr. laga nr. 57/1949. Sam- kvæmt þessu ber að taka kröfu áfrýjanda til greina. Rétt þykir, að stefndi Guðmundur Ákason greiði áfrýjanda kr. 40.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, en að öðru leyti falli málskostnaður niður. Dómsorð: Að kröfu áfrýjanda, Gunnars Pálmasonar, skal uppboð 462 af nýju fara fram á íbúð til vinstri í rishæð hússins nr. 29 við Bergþórugötu í Reykjavík til lúkningar skuld að fjárhæð kr. 112.796.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 6. febrú- ar 1970 til greiðsludags auk alls uppboðskostnaðar. Stefndi Guðmundur Ákason greiði áfrýjanda kr. 40. 000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, en að öðru leyti fellur málskostnaður niður. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður upnboðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1971. Gunnar Pálmason, til heimilis að Mánagötu 18, hefur krafizt Þess, að hluti af fasteigninni Bergþórugötu 29, þ. e. í rishæð húss- ins til vinstri verði seldur á nauðungaruppboði til lúkningar skuld að fjárhæð kr. 143.364.00 auk 7"% ársvaxta frá 6. febrúar 1970 til greiðsludags og kr. 15.000.00 í málskostnað auk kostnaðar við uppboðið. Hann hefur og krafizt þess, að Óskari Guðjónssyni, Hverfisgötu 16 A, og Sveini K. Guðjónssyni, Bergþórugötu 29, verði in solidum gert að greiða sér málskostnað vegna uppboðs- máls þessa. Sveinn K. Guðjónsson, Bergþórugötu 29, hefur mótmælt því, að uppboðsgerð þessi verði látin fram fara. Hann hefur krafizt málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja Gunnar Pálmasonar. Í máli þessu var mætt af hálfu Óskars Guðjónssonar, og var málskostnaðar krafizt af hans hálfu, en við munnlegan flutning málsins var því lýst yfir af lögmanni þeim, sem mætt hafði fyrir Óskar, að hann mætti aðeins fyrir Svein K. Guðjónsson. Munnlegur flutningur fór fram 18. október s.1. Málið var end- urupptekið samkvæmt ákvörðun uppboðshaldara hinn 17. þessa mánaðar til öflunar gagna, sem í ljós kom, að nauðsyn var að lægju fyrir. Dróst endurupptaka allmjög, og olli því annríki upp- boðshaldara. Var málið síðan tekið til úrskurðar á nýjan leik hinn 17. þessa mánaðar. Hinn 6. febrúar 1970 fór fram nauðungaruppboð á hluta af fasteigninni nr. 29 við Bergþórugötu, þ. e. a. s. 2ja herbergja ris- íbúð til vinstri í vesturenda, til lúkningar 5. veðréttar skuld, þá að upphæð kr. 184.000.00 auk vaxta og kostnaðar. Uppboðsbeið- andi var Þorvarður Ólafsson, Þórsgötu 12 hér í borg. 463 Þinglesin eigandi að þessari íbúð var Óskar Guðjónsson, Hverf- isgötu 108. Samkvæmt veðbókarvottorði voru áhvílandi skuldir sem hér segir: á 1. veðrétti kr. 50.000.00, á 2. veðrétti kr. 30.000.00, á 3. veðrétti kr. 53.000.00, á 4. veðrétti kr 62.000.00, á 5. veðrétti kr. 230.000.00 og á 6. veðrétti kr. 200.000.00. Voru öll bréfin gefin út til handhafa, og hafa 1—4. veðréttarbréfin komið fram í end- urriti í máli þessu á rskj. 2 og 9— ll. Við uppboðið lá fyrir bréf Gunnars Pálmasonar, Mánagötu 18, þar sem hann krafðist þess, að til greina yrði tekin réttur hans til að taka sér greiðslu af uppboðsandvirði á kr. 145.720.00 ásamt vöxtum og kostnaði. Gerði hann þá grein fyrir þessari kröfu, að hann. hefði borgað áfallandi veðskuldir o. fi. af eignarhluta þess- um, og þar eð hann hefði með þessu móti verið að tryggja veru- lega hagsmuni sína, teldi hann sér nú samkvæmt almennum reg|- um Jlögveðrétt í eignarhluta þeim, sem selja átti á uppboðinu. Uppboðið fór þannig fram, að hæstbjóðandi varð Guðmundur Ákason, Heiðmörk 2 á Selfossi. Bauð hann kr. 425.000.00 og krafð- ist jafnframt útlagningar sér til handa sem ófullnægðum veðhafa, en hann fór með 6. veðrétt í eigninni. Hinn 6. maí 1970 var haldinn uppboðsréttur til að taka ákvarð- anir um úthlutun uppboðsandvirðis, og sætti framangreind krafa Gunnar Pálmasonar andmælum. Var sérstakt uppboðsréttarmál rekið um ágreininginn, og lauk því með úrskurði uppboðshald- ara, uppkveðnum 22. júlí 1970, þann veg, að krafa Gunnars Pálma- sonar var tekin til greina sem endurkrafa þeirra fjárhæða, sem hann hafði innt af hendi til að standa í skilum með afborganir og vexti af áhvílandi veðskuldum á 1.—-4. veðrétti í eiginni og lögveðskrafa fyrir greiðslu á heimæðargjaldi hitaveitu. Samtals skyldi Gunnar fá af uppboðsverði kr. 145.720.00 auk 7% árs- vaxta frá 6. febrúar 1970 til greiðsludags svo og kr. 15.000.00 í málskostnað. Málsskot á úrskurði þessum hafa ekki fengið framgang, hvorki til breytingar né staðfestingar. Guðmundur Ákason hefur ekki greitt uppboðsandvirði til upp- boðshaldara. Í málinu liggja fyrir nokkur bréf uppboðshaldara til hans af þessu tilefni, dags. 7. og 30. ágúst 1970 og 1. júlí 1971. Hinn "7. júlí þ. á. var uppboðsréttur haldinn á skrifstofu upp- boðshaldara, svo sem Guðmundi Ákasyni hafði verið tilkynnt, rskj. 5. Var þar mættur Gunnar Sæmundsson héraðsdómslögmað- ur vegna Gunnars Pálmasonar og ítrekaði kröfu um greiðslu sam- 464 kvæmt úrskurði uppboðsréttar, sbr. dóm Hæstaréttar á rskj. 2. Hann krafðist þess síðan, að eignin yrði boðin upp að nýju vegna vanskila hæstbjóðanda. Guðmundi Ákasyni og umboðsmanni hans, Áka Jakobssyni hæstaréttarlögmanni, var báðum tilkynnt um upp- boðssölu, er fram skyldi fara á eigninni sjálfri á tiltekinni dag- stund hinn 24. ágúst s.1. Á hinum tiltekna degi og stund var uppboðsréttur haldinn á eigninni Bergþórugötu 29. Ekki var þar mætt af hálfu hins þing- lesna eiganda, Óskars Guðjónssonar, né af hálfu Guðmundar Áka- sonar. Aftur á móti lét Sveinn K. Guðjónsson, sem nú hefst við í íbúðinni, mæta af sinni hálfu. Hann mótmælti framgangi upp- boðsins. Væri hann orðinn eigandi að skuldabréfum, hvílandi á 4. og 5. veðrétti, og félli frá uppboði á eigninni fyrir sitt leyti. Er Gunnar Sæmundsson héraðsdómslögmaður hélt fast við kröfur Gunnars Pálmasonar, var ákveðið, að sérstakt uppboðsréttarmál yrði rekið um ágreininginn. Er það mál hér til úrskurðar. Forsaga atvika þeirra, sem hér er lýst, er viðamikil, og þar eð öll atriði hennar, er meginmáli skipta, hafa legið fyrir í mörgum deilumálum aðilja, og nú síðast gengið úrskurður um rétt sóknar- aðilja um að taka að sér greiðslu af uppboðsandvirði, sjá hér rskj. 2, þykir ekki næg ástæða til að rekja hana ítarlega við úrskurð á þessu deilumáli. Þó verður þess að geta, að með samningi við Ólaf nokkurn Ásgeirsson, dags. 7. janúar 1965, gerist sóknaraðili þessa máls, Gunnar Pálmason, kaupandi að margnefndri íbúð. Kaup- verð skyldi hann að sumu greiða í Þeningum, en sumpart skyldi hann taka að sér skuldir áhvílandi 2. og 3. veðrétti og gefa út veðskuldabréf til að hvíla á 1. og 4. veðrétti á íbúðinni. Í odda skarst með aðiljum kaupsamnings þessa, og riftaði Ólafur kaup- unum um miðjan janúar 1966, en Gunnar Pálmason var þá flutt- ur inn í húsnæðið. Þá hafði Ólafur fyrir nokkru gefið út og látið þinglýsa á 1. og 4. veðrétti veðbréf með sömu fjárhæð og sömu lánskjörum og Gunnar skyldi samkvæmt samningnum gefa út og standa í skilum með. Þá liggur fyrir, að Ólafur seldi umrædda íbúð Óskari Guðjónssyni með afsali 19. marz 1966, og var því afsali þinglýst sama dag. Með stefnu, útgefinni 4. apríl 1966, höfð- aði Gunnar Pálmason dómsmál fyrir bæjarþingi Reykjavíkur á hendur Ólafi Ásgeirssyni og krafðist þess m. a., að Ólafi yrði dæmt að afsala íbúðinni til hans, og hefur Óskari Guðjónssyni meðal annarra verið stefnt inn í mál þetta til að bola slíkan dóm. Er dómsmál þetta enn fyrir bæjarþingi Reykjavíkur. Komið hefur fram í málinu afsal Óskars Guðjónssonar til varn- 465 araðilja máls þessa Sveins K. Guðjónssonar og er það í heild á þessa leið: „AFSAL Óskar Guðjónsson, sjóm., Hverfisgötu 16 A, Reykjavík GJÖRIR KUNNUGT: Að ég með bréfi þessu sel og afsala til herra Sveins K. Guðjónssonar, kennara, Bergþórugötu 29, Reykjavík, íbúð í risi að vestanverðu í húseigninni Bergþórugata 29, hér í borg, sem er nánar tiltekið tvö herbergi, eldhús og bað, og ásamt öllu, er eignarhluta þessum fylgir og fylgja ber, og í því ástandi, sem eignin var í þann 1. september 1970, er kaupandi tók við íbúðinni og sættir sig við ástand hennar. Hin selda íbúð er 10.2% allrar húseignarinnar Bergþórugata 29. Kaupandi hefur greitt kaupverðið að fullu meðal annars með því að taka að sér að greiða eftirfarandi veðskuldir, sem á hinni seldu eign hvíla. 1. Skuld við Búnaðarb. Ísl. skv. veðbr. 1/11 '65 upphaflega að upph. kr. 50.000.00, en nú að efst. 30.000.00 2. Skuld við sama banka skv. veðbr. 1/11 '65 upphaflega að upph. kr. 62.000.00, en nú að efst. 37.500.00 3. Skuld við Landsb. Ísl. skv. veðbr. 8/9 ?64, upphafi. kr. 53.000.00, en nú að efst. 26.500.00 Með því að kaupandi hefur fullnægt öllum skyldum sínum í sambandi við kaup þessi, þá lýsi ég hann, herra Svein K. Guð- jónsson, réttan og löglegan eiganda að íbúðinni í vesturenda riss- ins í húsinu nr. 29 við Bergþórugötu, hér í borg, með sömu rétt- indum og skyldum og ég hefi átt þá eign. Kaupandi heldur kaupi sínu til laga, en ég svara til vanheim- ildar. Rísi mál út af kaupum þessum eða afsali, má reka það fyrir bæjarþingi Reykjavíkur, og þarf ekki að leggja það til sáttar fyr- ir sáttamenn. Til staðfestu þessu undirrita ég nafn mitt í viðurvist tilkvaddra vitundarvotta. Reykjavík, 9. ágúst 1971. Óskar Guðjónsson Samþykkur sem kaupandi: Sveinn Guðjónsson 30 466 Vitundarvottar: Áki Jakobsson Sigurður Baldursson Móttekið 23/9 1971 kl. 10 og fært í veðmálaskrá í Reykjavík s. d Merkt litra D 24 nr. 349. Gjald ........ „0. kr. 635 50 Simpilgjald — á st. Samtals kr. 685 greitt. Hið selda var selt á nauðungaruppboði 6. 2. 1970, en niðurstaða uppboðsins er óviss ennþá. Fyrirvari vegna áhvílandi skulda annarra en þeirra, er um et getið í afsali þessu. Þinglýst er endurriti úr uppboðsbók Reykjavíkur um uppboðs- rétt Reykjavíkur dags. 7. 7. 1971 og 24. 8. 1971 varðandi uppboð á eignarhluta þessum. Þórhallur Einarsson ftr.“ Hinn 17. þessa mánaðar greiddi umboðsmaður núverandi eig- anda íbúðarinnar þann kröfulið sóknaraðilja, sem fjallar um greitt heimtaugagjald hitaveitu. Sá liður nam samtals kr. 2.356.00, og lækkar höfuðstóll uppboðskröfunnar að því skapi. Var jafnframt gerður upp málskostnaður af þeirri fjárhæð svo og vextir af henni. Af hálfu sóknaraðilja, Gunnars Pálmasonar, er bent á það, að fyrir liggi úrskurður uppboðsréttarins um það, að hann eigi kröfu tryggða með 14. veðrétti, hvílandi á hinum umdeilda eignar- hluta í Bergþórugötu 29. Þessar kröfur hljóti að hafa gjaldfallið ekki síðar en úrskurður var kveðinn upp 22. júlí 1970. Þá hafi og verið liðinn frestur sá, sem uppboðsskilmálar hafi veitt til að standa skil á uppboðsandvirði. Nú hafi uppboðsbeiðni hins upphaflega uppboðsbeiðanda ekki verið afturkölluð fyrri en hinn 24. ágúst þ. á., en þegar hinn ". júlí hafi Gunnar Sæmundsson verið búinn að krefjast uppboðs að nýju og komi þessi afturköll- un því ekki til athugunar. Sóknaraðili vísar um kröfu sína um uppboð til 1. mgr. 35. grein- ar laga um nauðungaruppboð. Hann vísar til þess, að hann eigi veðkröfu samkvæmt úrskurði uppboðshaldara, gjaldfallna vegna vanskila á henni sjálfri, sbr. 21. grein nefndra laga, og geti hann því neytt aðildar samkvæmt 35. grein, þar eð greiðsla hafi brugð- 467 izt af hendi hæstbjóðanda til að krefjast uppboðs að nýju sam- kvæmt þeim uppboðsskilmálum, sem áður voru ráðnir. Af hálfu varnaraðilja Sveins K. Guðjónssonar, Bergþórugötu 29, er fært fram í málinu, að úrskurður uppboðsréttarins frá 22. júlí 1970 nái aðeins til þess, að sóknaraðili geti tekið sér greiðslu af uppboðsandvirði. Þá hafi veðhafi einn í eigninni stofnað til nauðungaruppboðs og leiði engan veginn af úrskurðinum, að sókn- araðili geti sjálfur stofnað til uppboðs. Á það sé að líta, að upp- boð 6. febrúar hafi gengið til baka, þar eð samið hafi verið við uppboðsbeiðendur. Þetta hafi umboðsmaður sóknaraðilja einnig viðurkennt með því að krefjast nú sjálfstæðs uppboðs. Þá beri að athuga, að varnaraðili Sveinn K. Guðjónsson sé nú orðinn eig- andi að veðbréfum þeim, er hvíla samkvæmt veðbókarvottorði á 4. og 5. veðrétti, og ef uppboðskrafa sóknaraðilja nái fram að ganga, muni hann að sjálfsögðu krefjast greiðslu á þeim veð- skuldum. Eins og áður er greint, gerðist sóknaraðili máls þessa, Gunnar Pálmason, kaupandi að hinum umdeilda eignarhluta í Bergþóru- götu 29 snemma á árinu 1965. Hann hefur, allt frá því þessum kaupum var riftað við hann, reynt að halda þeim til laga á ýms- um vettvangi. Í kaupsamningi tók hann að sér að svara til veð- skulda á 1.—-4. veðrétti á eigninni, og greiddi hann síðan af þeim veðskuidum afborganir og vexti, eftir því sem til féllu. Eins og segir í úrskurði uppboðsréttarins frá 22. júlí 1970, var hann með Þessu að gæta brýnna hagsmuna sinna. Samkvæmt almennum regl- um bar honum veðtrygging fyrir þessum útlátum. Þar eð nú gengið var að eigninni með nauðungaruppboði, lá við borð, að sóknaraðili missti af þessari tryggingu, og taldi uppboðsrétturinn allsendis óhjákvæmilegt að viðurkenna honum til handa veðtryggðan end- urheimturétt í uppboðsandvirði því, sem þá var ekki útilokað, að greiðast mundi á hverri stundu, þótt raunar væru þá liðnir og ónotaðir látnir þeir frestir, sem hæstbjóðandi á uppboðinu hafði samkvæmt uppboðsskilmálum. Annað mál er það, hvort sá réttur, ser sóknaraðilja var veittur til þátttöku í uppboðsandvirði, leiði af sjálfu sér til þess, að sóknar- aðili eigi að hafa sjálfstæða söluheimild í eigninni til lúkningar kröfum sínum. Nokkur tormerki eru á því að viðurkenna slíkan rétt sóknar- aðilja til handa. Um 1., 3. og 4. veðréttarskuldir, sem á eigninni hvíla, er þess að geta, að sóknaraðili hefur ekki handhöfn við- komandi skuldabréfa. Réttur handhafa þessara skuldabréfa virð- 468 ist eiga að standa því í vegi, að sóknaraðili geti, eins og nú standa sakir, látið uppboð fara fram upphæðum þeim til lúkningar, sem hann hefur borgað upp í þessa veðrétti. Nú standa ekki yfir lúkn- ingaraðgerðir Í eigninni annarra en sóknaraðilja sjálfs. Sóknar- aðili hefur ýmsar aðrar leiðir en nauðungaruppboð til að tryggja rétt sinn í þessu efni, og virðist, eins og atvikum er háttað, engin ástæða til að úrskurða honum til handa frekari rétt en hann hef- ur brýnustu þörf fyrir. Aftur á móti hefur sóknaraðili greitt upp 2. veðréttarskuldina og fengið veðskuldarbréfið afhent kvittað, en hann hefur ekki látið aflýsa því. Verður að telja, að hann geti beitt þeim aðildum, sem bréfið fær handhafa sínum, sem sé, að þá er skuldin er í gjalddaga komin, geti skuldareigandi látið selja veðið á nauðung- aruppboði samkvæmt 39. gr. laga nr. 95/1947, sbr. 3. gr. laga nr. 18/1887 og 1. gr. laga nr. 57/1949. Einnig nýtur krafa sóknarað- ilja réttinda þeirra, sem 1. mgr. 21. gr. laga 57./1949 veitir. Ber að úrskurða, að uppboð megi fara fram til lúkningar kröfu þeirri, sem sóknaraðili á vegna útláta sinna til að greiða veðskuldina, Þ. e. kr. 30.250.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 6. febrúar 1970 til greiðsludags, og hinum úrskurðaða málskostnaði, kr. 15.000.00. Er hér um að ræða vanefndauppboð samkvæmt 35. grein laga nr. 57/1949, og fer uppboðið fram á kostnað og ábyrgð hæstbjóðand- ans á uppboðinu 6. febrúar 1970, Guðmundar Ákasonar, Heiðmörk 2 á Selfossi. Málskostnaður í þessu máli á að falla niður. Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Að kröfu sóknaraðilja fer að nýju fram uppboð á íbúð þeirri á Bergþórugötu 29, sem boðin var upp hinn 6. febrúar 1970 og nú er þinglesin eign Sveins K. Guðjónssonar, til lúkningar skuld að fjárhæð kr. 30.250.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 6. febrúar 1970 til greiðsludags og kr. 15.000.00 í málskostnað. Uppboðsgerð þessi fer fram á kostnað og ábyrgð Guðmundar Ákasonar, Heiðmörk 2 á Selfossi. Málkostnaður í þessu uppboðsréttarmáli fellur niður. 469 Föstudaginn 18. maí 1973. Nr.81/1972: Hákon Jóhannsson f. h. Verzlunarinnar Sports (Magnús Thorlacius hrl.) gegn Ingólfi Óskarssyni (Skúli J. Pálmason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararmir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds, Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jörundsson. Vörumerki. Óréttmætir verzlunarhættir. Sýkna. Dómur Hæstaréttar: Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 15. Júní 1972. Eru dómkröfur hans þær, að gagnáfrýj- anda verði bannað að viðlögðum dagsektum, er renni til aðal- áfrýjanda, að nota auglýsingaspjaldið „SPORT-vöruverzlun Ingólfs Óskarssonar“, að gagnáfrýjanda verði dæmd sekt sam- kvæmt 37. gr. laga nr. 47/1968 og 9. gr. laga nr. 84/1933 fyrir notkun auglýsingaspjaldsins og að gagnáfrýjanda verði dæmt að greiða sér málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu til Hæstaréttar með stefnu 24. nóvember 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi sama dag. Krefst hann sýknu af kröfum aðaláfrýjanda og málskostnað- ar úr hendi hans í héraði og fyrir Hæstarétti. Auglýsingaspjaldi gagnáfrýjanda er lýst í héraðsdómi. Sve sem auglýsingaspjald þetta er úr garði gert, verður eigi talið, að það brjóti gegn vörumerkjaheiti aðaláfrýjanda samkvæmt lögum nr. 47/1968. Þá verður eigi heldur talið, að það gangi í berhögg við 9. gr. laga nr. 84/1933. Með þessari athugasemd þykir bera að staðfesta hinn áfrýjaða dóm. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. 470 Dómur sjó- og verzlunardóms Reykjavíkur 4. apríl 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 23. febrúar s.l., hefur Hákon Jóhannsson kaupmaður, Laugavegi 13, höfðað f. h. Verzl- unarinnar Sports hér í borg með stefnu, birtri 8. júní 1971, á hend- ur Ingólfi Óskarssyni kaupmanni, Klapparstíg 44, Reykjavík. Málavextir eru þessir: Hinn 18. marz 1958 tilkynnti stefnandi til firmaskrár, að hann ræki verzlun í Reykjavík með ótakmarkaðri ábyrgð undir nafninu „Verzlunin Sport“. Tilkynning þessi var skráð 20. s. m., og hinn 26. apríl 1958 var tilkynning þessi birt. Hinn 15. apríl 1959 tilkynnti stefnandi til vörumerkjaskrár orð- ið Sport, ritað með sérstökum hætti. Hinn 9. maí 1959 var vörumerki þetta skráð fyrir hvers konar íþróttavörur og tæki. Enn fremur segir svo Í lýsingu á merkinu: „Ber að skoða orðið Sport sem sérstaklega tilbúið heiti fyrir ofan- greindar vörutegundir.“ Hinn 15. ágúst 1970 stofnsetti stefndi verzlun að Klapparstíg 44, Reykjavík. Um áramótin næstu á eftir setti hann upp auglýs- ingaskilti á horn hússins. Skagar skilti þetta út yfir gangstéttina fyrir framan verzlunina, þannig að lesa má á það frá báðum hlið- um. Á skilti þetta er skráð eftirfarandi: Í efstu línu á skiltinu stendur orðið „SPORT“ með mjög stórum rauðum upphafsstöfum. Fyrir aftan það orð er bandstrik. Í næstu línu er orðið „VÖRUVERZLUN“, líka með upphafsstöfum, en miklu smærri. Í þirðju línu eru orðin „Ingólfs Óskarssonar“, rituð með bláum stöfum. Eru þessi nöfn rituð með smáu letri og ekki upp- hafsstafir annað en I og Ó. Umhverfis áletrunina á skiltinu, út við jaðra þess, er blá lína, sem endar í tveim örvaroddum, er vísa á nafn stefnda. Stefndi hefur komið fyrir réttinn og gefið skýrslu. Sagði hann auglýsingaskiltið hafa verið gert hjá fyrirtækinu Geislaplast s/f við Miklatorg. Kvaðst hann sjálfur hafa teiknað upp auglýsinga- skiltið og farið með það í framangreint fyrirtæki. Mundi hann ekki betur en að teikning þessi hafi verið í tveim línum. Í efri línunni hafi staðið „Sportvöruverzlun“, en í neðri línunni „Ing- ólfs Óskarssonar“. Síðan hafi stærð skiltisins ráðið því, hvernig orðunum hafi verið raðað á það. Stefndi gat þess, að skiltið hefði orðið svo stórt, að það hefði skagað út á götuna, ef „Sporívöruverzlun“ hefði verið í einu orði. 471 Stefndi sagði, að sér hefði ekki dottið í hug með gerð skiltisins að blekkja viðskiptamenn til þess að halda, að þeir væru að skipta við verzlun stefnanda, er þeir ættu kaup hjá stefnda. Taldi hann sig ekki þurfa að beita neinu slíku, þar sem hann hefði í mörg ár leikið í íslenzka landsliðinu í handknattleik og verið fyrirliði þess. Kvaðst stefndi af þessum sökum þekkja menn í mörgum íþróttagreinum að meira eða minna leyti. Vitnið Sigurður Antonsson, einn af eigendum fyrirtækisins Geislaplasts s/f, hefur komið fyrir réttinn og borið m. a., að hann muni ekki glöggt að greina frá því nú, hvort hann eða stefndi hafi ráðið útliti skiltisins, en sagðist halda, „að það muni hafa verið beggja blands.“ Vitnið kvað það geta verið, að stefndi hafi komið með teikningu af skiltinu, er hann hafi óskað eftir, að það yrði gert, en sennilega hafi því eitthvað verið breytt, enda séu ýmis sjónarmið, sem ráði því, hvernig gerð skiltis verði. Vitnið kvað þá hjá Geislaplasti s/f koma fram með hugmyndir um það, hvernig skilti eigi að líta út, og geri frumdrög af þeim. Í því til- viki, sem hér um ræðir, kvaðst vitnið telja, að gerð hafi verið ein frumdrög fyrir stefnanda og hann samþykkt þau. Síðan hafi þeir ráðlagt honum í sambandi við litaval. Vitnið minnist þess ekki, að það hafi verið rætt milli hans og stefnda, hvers vegna „Sport“ hafi verið sett eitt sér efst á skiltið, öðru vísi en svo, að vitnið telur ástæðuna fyrst og fremst hafa verið þá, að ef orðið „Sportvöruverzlun“ hefði verið haft í einni línu, hefði skiltið skagað of lang út á götuna. Með því móti að hafa það í tveimur línum og öðru vísi stafagerð í „Sport“, heldur en „Vöruverzlun“ hafi fengizt meiri „ballans“ í skiltið, þar sem efsta línan hafi þó náð u. þ. b. jafnlangt út og neðri línan. Vitnið var spurt að því, hvort nokkuð hefði veri því til fyrirstöðu að hafa orðið Sportvöruverzlun í tveimur línum, þannig að „Sport- vöru“ væri í efri línunni, en „verzlun“ í þeirri neðri. Svaraði vitnið þessu þannig, að hér væru um matsatriði að ræða. Treysti það sér ekki til þess, að segja um þetta, þar sem það hefði ekki gert frumdrætti að slíkri gerð skiltisins, en það væri nauðsynlegt til þess að geta myndað sér skoðun um þetta. Varðandi bláu örvarnar, sem eru utan um sjálfa auglýsingu skiltisins, sagði vitnið, að það hefði verið tillaga stefnda að setja þær á skiltið. Hins vegar kvaðst vitnið ekki hafa rætt það við stefnda, af hvaða ástæðu hann hafi viljað þetta, en vitnið taldi, að það hefði verið til þess að auglýsa nafn Ingólfs Óskarssonar, 472 , og enn fremur fannst vitninu, að meiri hreyfing kæmi í auglýs- inguna með þessu móti. Fyrir sjó- og verzlunarðóminum gerir stefnandi þær dómkröf- ur, að Ingólfi Óskarssyni verði að viðlögðum hæfilegum dagsekt- um til stefnanda bannað að nota framangreint auglýsingaspjald, að Ingólfi Óskarssyni verði dæmt að sæta sektum (til vara varð- haldi, ef sekt er ekki greidd), sbr. lög nr. 47/1968, 37. gr., og að stefnda verði dæmt að greiða stefnanda málskostnað að skaðlausu. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og stefnanda verði gert að greiða honum máls- kostnað að mati dómsins. Til rökstuðnings dómkröfum sínum bendir stefnandi á, að fyrir- tæki stefnda sé óskráð og ekki hafi hann heldur fengið skráð vöru merki í þá átt, er á auglýsingaskiltinu greinir. Notkun stefnda á vörumerki stefnanda sé því brýnt brot gegn lögum nr. 47/1968, 37. gr., svo og gegn lögum nr. 84/1933, 9. gr., og varði viðurlög- um sem þar segir. Stefnandi telur, að eins og skilti þetta sé gert, sé blekkingatilgangur af hálfu stefnda fyrir hendi. Í fjarlægð sjá- ist ekkert nema orðið „Sport“. Í næstu línu á skiltinu standi orð- ið vöruverzlun. Það orð sé ekki til í íslenku máli. Hins vegar sé til orðið verzlun og sportvörur. Því hefði verið eðlilegra að hafa í efstu línu skiltisins orðið Sportvöru- og í næstu línu verzlun. Þá heldur stefnandi því fram, að orðið sport sé ekki mikið notað orð. Þess í stað sé notað orðið íþróttir. Þegar talað sé um sport, þá viti allir, að átt sé við verzlanir stefnanda. Orðið „Sport“ sé því lagað til þess að njóta lögverndar. Stefndi rökstyður sýknukröfu sína með því, að orðið sport sé erlent að uppruna og tökuorð í íslenzku máli. Stefnandi sé ekki höfundur þessa orðs. Orð þetta sé algent á því sérsviði, sem hér um ræðir, og einnig sé það almennt notað. Sport feli ekki í sér nægileg séreinkenni, heldur sé það samheiti fyrir íþróttir og alls konar íþróttavörutegundir. Megi nánast líkja því við vöruheiti. Þá sé orð þetta mjög algengt í samsetningum, svo sem sportmaður, sportidíót, sportvörur, sportbuxur, sportjakki, að stunda sport og svo framvegis. Af þessum ástæðum telur stefndi útilokað, að stefn- andi geti átt einkarétt á notkun þessa orðs. Hann geti því ekki meinað stefnda að nota orðið sport í samsetningu við önnur orð. Þá mótmælir stefndi þeirri staðhæfingu stefnanda, að mönnum detti fyrst í hug verzlanir hans, þegar þeir heyra eða sjá orðið sport. Þvert á móti komi þá hverju mannsbarni fyrst og fremst í huga íþróttir eða íþróttavörur. 473 Að endingu mótmælir stefndi því, að margnefnt auglýsinga- skilti sé sett upp í blekkingaskyni eða til þess að laða viðskipta- menn stefnanda á óheiðarlegan hátt til stefnda. Ekki sé skiltið heldur sett upp til þess að skaða einn eða annan, heldur einungis til þess að vísa fólki rétta leið að „Sportvöruverzlun Ingólfs Ósk- arssonar.““ Orðið „sport“ er tökuorð í íslenzku máli. Það er notað sem almennt orð í málinu um íþróttir. Auk þess er það almennt orð og algengt sem fyrri hluti samsettra orða yfir íþróttavörur. Þetta orð hefur því eigi í sér fólgin nægileg sérkenni til þess, að stefnandi geti — einmitt á því viðskiptasviði, sem hér er um að tefla — öðlazt einkarétt til notkunar þess. Hann getur því ekki meinað stefnda að nota það á þann hátt, sem hann gerir á áður- greindu auglýsingaskilti. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, ber að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Með skýrskotun til 178. gr. laga nr. 85 frá 23. júní 1936 um meðferð einkamála í héraði þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Jóni Arnalds ráðuneytisstjóra og Knúti Halls- syni skrifstofustjóra. Sá dráttur, sem orðið hefur á uppsögn dóms þessa, stafar af því, að rétt eftir dómtöku málsins þurfti meðdómandinn Jón Arn- alds að fara utan í opinberum erindum og kom eigi aftur hingað til lands fyrr en 31. marz 1972. Dómsorð: Stefndi, Ingólfur Óskarsson, á að vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Hákonar Jóhannssonar f. h. Verzlunarinnar Sports, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 474 Mánudaginn 21. maí 1973. Nr. 77/1973: Valdstjórnin Segn Haraldi Ólafssyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Gæzluvarðhald. Dómur Hæstaréttar: Með kæru 15. maí 1973, sem barst Hæstarétti 17. s. m., hef- ur varnaraðili samkvæmi 3. tl. 172. gr. laga nr. 82/1961 skot- ið hinum kærða úrskurði til Hæstaréttar og krafizt þess, að úrskurðurinn verði felldur úr gildi. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur í þessum þætti málsins. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 15. maí 1973. Ár 1973, þriðjudaginn 15. maí, var úrskurður þessi kveðinn upp á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem haldið var í hegningar- húsinu við Skólavörðustíg af Þórði Björnssyni yfirsakadómara sem dómsformanni og sakadómurunum Jóni A. Ólafssyni og Sverri Einarssyni. Með ákæru saksóknara ríkisins, dags. 14. þ. m., er höfðað opin- bert mál á hendur Haraldi Ólafssyni, Víðimel 32 í Reykjavík, fæddum þar í borg 19. ágúst 1946, fyrir brot á 211. gr., sbr. 20. gr., en til vara fyrir brot á 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, svo og fyrir brot á 1. mgr. 217. gr., 4. mgr. 220. gr. og 244. gr. almennra hegningarlaga. Málavextir eru þessir í stuttu máli. Laust fyrir klukkan 1400 sunnudaginn 14. janúar 1973 var lög- reglan í Reykjavík beðin um skjóta aðstoð að Yrsufelli 11 vegna manns, sem væri þar á efstu hæð hússins með byssu og væri að 475 skjóta á fólk. Lögreglumenn, sem komu á staðinn, handtóku þar ákærða, Harald Ólafsson. Dómsrannsókn hefur farið fram í málinu. Bera vitni, að ákærði hafi skotið með haglabyssu í gegnum hurð að íbúð Elínar B. Ólafs- dóttur á 4. hæð, en hún er fyrrverandi tengdamóðir hans, og að í framhaldi af því hafi hann sprengt upp dyrnar. Við skotið hafi högl lent í Elínu, sem staðið hafi innan við dyrnar, og auk þess hafi sonur hennar, Þórhallur Ölver, særzt á brjósti af tréflísum úr hurðinni. Síðan er ákærði sagður hafa hleypt af fleiri skotum í íbúðinni og aftur hafi högl lent í Elínu. Hafi Elínu tekizt að sleppa út úr íbúðinni og niður í íbúð á næstu hæð, en á leið hennar niður stigann á ákærði að hafa skotið á eftir henni. Bera vitni, að ákærði hafi sprengt upp dyr að annarri íbúð á næstu hæð fyrir neðan, begar hann hafi komið þangað, og síðan hafi hann ruðzi inn með byssuna í höndunum, en þar var nokkurt fólk fyrir. Haf- steinn Jósefsson, íbúi í húsinu, hafi reyni að ýta frá sér byssunni, sem beindist að honum, en þá hafi skot hlaupið úr henni í hægri fót hans með þeim afleiðingum, að taka varð af honum fótinn fyrir ofan hné. Þá bera vitni, að ákærði hafi að lokum verið yfir- bugaður af Ólafi Ögmundssyni, Stigahlíð 24, en hann var gest- komandi í húsinu. Byssunni er ákærði sagður hafa stolið frá kunn- ingja sínum að Nökkvavogi 62. Ákærði hefur verið yfirheyrður í dómi um atburði þessa, en ber við minnisleysi vegna ölvunnar. Hann hefur gengizt undir rannsókn á andlegri og líkamlegri heilbrigði sinni, en skýrsla hefur enn eigi borizt um niðurstöður þeirrar rannsóknar. Hinn 15. janúar s.l. var ákærði úrskurðaður í gæzluvarðhald allt að 60 dögum, og var sú vist framlengd 15. marz s.l. frá og með 16. marz s.l. um jafnlangan tíma, eða nánar tiltekið til kl. 1134 í dag. Af hálfu saksóknara ríkisins er þess krafizt, að gæzlu- varðhaldsvist ákærða verði framlengd, þar til héraðsdómur geng- ur, en af hálfu verjanda ákærða er mótmælt framlengingu á þeirri vist hans, enda sé rannsókn málsins nú lokið. Samkvæmt því, sem fyrr var rakið í úrskurði þessum, svo og með skírskotun til 67. gr., 1. mgr., 4. tl., laga nr. 82/1961 um meðferð opinberra mála þykir rétt að framlengja gæzluvarðhalds- vist ákærða um allt að 8 vikum, eða til þriðjudagsins 10. júlí 1973, klukkan 1134. Ályktarorð: Gæzluvarðhaldsvist ákærða, Haralds Ólafssonar, framleng- 476 ist um allt að 8 vikum, eða til þriðjudagsins 10. júlí 1973, klukkan 1134. Fimmtudaginn 24. maí 1973. Nr. 28/1973: Ákæruvaldið (Hallvarður Einvarðsson settur saksóknari ríkisins) gegn Hjörleifi Guðmundssyni (Sigurður Ólason hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Ómerking. Heimvísun. Dómur Hæstaréttar: Guðmundur L. Jóhannesson, fulltrúi bæjarfógetans í Hafn- arfirði, kvað upp hinn áfrýjaða dóm. Ákærði er í máli þessu sóttur til saka fyrir brot gegn 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Málið var sótt og varið munnlega, svo sem boðið er í 1. málsgr. 1. tl.. 130. gr. laga nr. 82/1961. Fór munnlegur málflutningur fram hinn 10. maí 1972. Segir svo í lok bókunar í því þinghaldi: „Eftir itrekun krafna lögðu báðir (þ. e. saksóknari og verjandi) málið í dóm“. Ekki er þó bókað, að málið hafi verið dómtekið þá. Hinn 16. maí 1972 er tekin skýrsla fyrir dómi af einu vitni- sem komið hafði fyrir rannsóknarlögreglu. Er bókað í þing- bók, að sækjandi og verjandi séu samþykkir þessari fyrirtöku máls, en óski ekki að vera viðstaddir. Næst þingaði dómari í málinu hinn 20. ágúst 1972. Segir svo í upphafi bókunar: „Mál- ið var dómtekið, en hvorki saksóknari né verjandi ákærða ósk- uðu eftir frekari málflutningi eftir yfirheyrslu vitnisins Ellerts Svavarssonar“, þ. e. vitnis þess, er kom fyrir dóm hinn 16, 471 maí 1972. Í þinghaldi hinn 29. ágúst 1972 var kveðinn upp dómur sá, sem áfrýjað hefur verið. Samkvæmt því, sem nú var rakið, leið röskur hálfur fjórði mánuður frá því, að munnlegur málflutningur fór fram, unz dómur var kveðinn upp. Munnlegur málflutningur kemur ekki að því gagni, sem til er ætlazt, þegar svona langur tími líður frá flutningi máls til dómsuppsögu. Er þessi réttarfars- háttur brot á 165. gr. laga nr. 82/1961, sbr. 191. gr. laga nr. 85/1936. Ber því að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og vísa mál- inu heim í hérað til málflutnings af nýju og til uppsögu dóms. Með bréfi til sakadóms Hafnarfjarðar 30. janúar 1971 setti Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómslögmaður fram bóta- kröfu vegna Jóns E. Sigurjónssonar á hendur ákærða. Enn fremur sótti hann dómþing með nefndum Jóni, er hann gaf skýrslu í sakadómi Hafnarfjarðar hinn 28. apríl 1971. Á þess- um tíma gegndi Sigurður Hallur Stefánsson starfi fulltrúa bæjarfógetans í Hafnarfirði. Var hann löggiltur til dóms- starfa, og er svo enn. Var óviðeigandi, að dómarafulltrúi segndi lögmannsstarfi með þessum hætti. Sigurður Hallur Stefánsson áréttaði fyrrgreinda bótakröfu í bréfi til sakadóms Hafnarfjarðar hinn 8. janúar 1973. Þá höfðu tekið gildi reglur nr. 32 10. febrúar 1971 um málflytjandastörf manna í opin- beru starfi. Umsýsla fulltrúans með síðargreinda bréfinu fær ekki samrýmzæt nefndum reglum. Samkvæmt þessum úrslitum ber að dæma ríkissjóð til að greiða allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin laun verjanda ákærða, kr. 15.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er málinu vísað heim í hérað til málflutnings af nýju og dómsupp- sögu. Ríkissjóður greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin laun verjanda ákærða, Sigurðar Ólasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 15.000.00. 478 Dómur sakadóms Hafnarfjarðar 29. ágúst 1972. Árið 1972, þriðjudaginn 29. ágúst, var í sakadómi Hafnarfjarðar, sem haldinn var af Guðmundi L. Jóhannessyni, kveðinn upp dóm- ur í sakadómsmálinu nr. 877/1972: Ákæruvaldið gegn Hjörleifi Guðmundssyni. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, er af ákæruvaldsins hálfu höfðað gegn Hjörleifi Guðmundssyni skrifstofumanni, Laufási 1, Garðahreppi, fyrir að hafa að kvöldi fimmtudagsins 31. desember 1970 slegið Jón Egil Sigurjónsson, Hringbraut 64, Hafnarfirði, þungt hnefahögg í andlitið, er þeir voru staddir á Bifreiðastöð Hafnarfjarðar, með þeim afleiðingum, að Jón Egill hlaut brot á þremur stöðum á efri kjálka hægra megin. Telst þetta varða við 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Þess er krafizt, að ákærði verði dæmdur til refsingar og íil greiðslu skaðabóta og alls sakarkostnaðar. Ákærði er sakhæfur, fæddur 26. júlí 1920, og hefur sætt kær- um og refsingum sem hér segir: 1960 16/1 í Hafnarfirði: Sátt, 100 kr. sekt fyrir umferðarslys. 1962 25/10 í Gullbringu- og Kjósarsýslu: Áminning fyrir ólög- legt bifreiðastæði. Af hálfu ákærða hefur verið haldið uppi vörnum í máli þessu og aðallega krafizt sýknu af kröfu ákæruvaldsins, en til vara vægustu refsingar, sem lög leyfa. Þá er krafizt frávísunar á skaða- bótakröfunni og henni efnislega mótmælt. Málavextir eru þessir: til 1830 kom Jón Egill Sigurjónsson, Hringbraut 64, Hafnarfirði, inn á afgreiðslu Bifreiðastöðvar Hafnarfjarðar, og var ætlun hans að fá leigubíl með sig heim. Var hann nokkuð undir áhrifum víns. Þarna inni á stöðinni var þá ákærði, sem veitti henni for- stöðu. Er Jón sá ákærða, kvað hann hafa hlaupið í sig illt blóð og hann farið að stríða ákærða, ýtt við honum og slegið til hans, en gat ekki er hann var fyrst yfirheyrður, gert sér grein fyrir, hvar höggið lenti, en taldi síðar, er hann bar hér fyrir dómi, að við höggið hefði ákærði misst hattinn og hefði því höggið lent á hatti hans. Hann kvaðst svo hafa hrint ákærða, sem við það hafi fallið á legubekk, en um leið og hann hefði dottið, hefði ákærði slegið hann með vinstri hendi og höggið lent á hægra kinnbeini hans. Kvaðst Jón hafa vankast við höggið, en Ellert bílstjóri á 479 BSH hafi farið með hann út fyrir og Jón á G 1480 farið með hann á lögreglustöðina. Á lögreglustöðinni hafði Jón litla viðdvöl. Lögregluvarðstjórinn, Gísli Sigurðsson, segir í skýrslu sinni, að Jón hafi verið allmikið ölvaður, er hann kom, og hann bent hon- um á, að þannig á sig kominn gæti hann ekki verið þar. Fór Jón þá samstundis út aftur án Þess að bera fram kæru eða kvörtun, og tók varðstjórinn ekki eftir því, að hann væri með áverka. Jón hafi hringt í hann tveimur til þremur tímum síðar og þá verið að spyrjast fyrir um ferðir sínar, en ekki minnzt á, að hann hefði orðið fyrir neinu misjöfnu. Jón kvaðst muna það næst, að hann vaknaði heima hjá sér um klukkan 2430, og fann hann þá til sársauka í kinnbeininu. Fór hann til Kristjáns Jóhannessonar læknis 4. janúar 1971, sem lýs- ir meiðslum hans þannig: „Við skoðun sést að andlitið er bólgið nokkuð h. megin neðan auga og mikil eymsli þar. Röntgenmynd tekin af höfði á Sól- vangi 4/1 sýndi efri kjálka hægra megin brotinn á þremur stöð- um, en brot ekki úr lagi færð, svo neinu nemi...“ Læknirinn vottaði og, að Jón hefði verið óvinnufær vegna þess- ara meiðsla frá 31. desember 1970 til 18. janúar 1971. Og er ákærði kom fyrir dóm 28. apríl 1971, kvaðst hann ekki hafa náð sér eftir áverkann og kvaðst þá finna enn til dofa í andlitinu. Ákærði hefur viðurkennt að hafa slegið Jón í umrætt sinn. Hann kvaðst hafa komið upp á Bifreiðastöð Hafnarfjarðar um klukkan 1630 þennan dag og skömmu síðar hafi komið inn á stöð- ina Jón E. Sigurjónsson, sem honum virtist nokkuð ölvaður. Kvað hann Jón þegar hafa ráðizt að sér með orðaskaki og hnippingum, m. a. hafi hann ráðizt að ákærða, náð hálstaki og dregið hann niður í legubedda í bílstjóraherberginu. Þar kvaðst ákærði hafa getað snúið sig af honum og gengið fram í afgreiðslu, en Jón elt hann og dregið til baka, en ákærði enn rifið sig af honum og beðið um, að hringt yrði á lögreglu og maðurinn tekinn. Þá hafi bað gerzt, að Jón hafi stokkið á hann, hnibbað í hann með öxl- inni, ákærði ýtt honum frá sér, en Jón komið strax aftur og rekið ákærða kjaftshögg, sem lent hafi á vinstra munnviki og fleiðrazt hafi undan því á tönn, en ekkert verulegt sár komið. Þá um leið kvaðst ákærði hafa hallazt aftur á bak upp að legu- bekknum og slegið út í loftið með vinstri hendinni og höggið lent á hægri neðri kjálka Jóns, og hnúinn lent neðan við efri tanngarð Jóns, sem við höggið hafi snúizt álútur. Ákærði kvað svo Jón með hnefaskaki hafa gert sig líklegan 480 til frekari árásar, og kvaðst ákærði þá hafa gripið í bringu hans og haldið honum frá sér, en í því hafi Ellert Svavarsson, Holts- götu, sem þarna var viðstaddur, tekið hægri hönd Jóns og ákærði þá vinstri og þeir hafi lagt hann í gólfið og hann þá gefizt upp. Hann hefði umfram allt beðið um, að lögreglan yrði ekki látin hirða sig. Hann hafi staðið upp, setzt á legubekk og verið rólegur og ákærði ekki fylgzt náið með honum eftir það. Ákærði kvaðst ekki vera örvhentur. Vitnið Ellert Sigurður Svavarsson bílstjóri, til heimilis að Holts- götu 20, Hafnarfirði, kvaðst hafa verið ásamt ákærða að telja vörulager BSH milli klukkan 17—18 á gamlársdag. Hafi þá Jón Sigurjónsson, sem vitnið þekkir, ruðzt inn á stöðina og verið áber- andi ölvaður. Hann hafi þegar byrjað að atast í ákærða, m. a. með því að taka af honum hattinn og hrinda honum til. Ákærði hafi beðið hann að hætta þessum fíflagangi, en Jón ekki sinnt því, heldur haldið áfram uppteknum hætti og ákærði þá spurt hann, hvað hann meinti með slíkum látum, hvort hann væri að sækjast eftir slagsmálum, og Jón svarað með þessum orðum „alveg eins“. Jón hafi svo eftir að hafa sakað ákærða um, að hann hafi stað- ið að því, að hann var látinn hætta að aka á BSH á sínum tíma, slegið hann með hægri hendi á vinstri kjálka. Þá hafi ákærði slegið Jón með vinstri hendi, krepptum hnefa, og hafi það högg lent á hægri kjálka Jóns, sem hafi verið smástund að jafna sig eftir það, en þó ekki fallið við. Jón hafi ráðizt aftur á ákærða, og blandaði vitnið sér þá inn í átök þeirra, og tókst því og ákærða að leggja Jón í gólfið og halda honum þannig þar, að hann hafi gefizt upp og beðizt vægðar. Vitnið kvaðst svo hafa talað Jón til og hann svo farið. Ekki hafi hann kvartað um meiðsli neins stað- ar. Tveimur til þremur dögum síðar hafi hann talað við það og þá aðallega verið að spyrja um, hvað hafi komið fyrir, hvernig þessi umtöluðu átök hafi verið og jafnframt sagt því frá meiðslum á hægra kinnbeini. Vitnið kvað ákærða hafa verið allsgáðan, en því virzt sem snögg- lega hafi fokið í hann, er Jón sló hann. Vitnið Jón Friðleifsson, Austurgötu 26, Hafnarfirði, kvaðst hafa komið inn á Bifreiðastöð Hafnarfjarðar við Reykjavíkurveg ein- hvern tíma gamlaárskvöldið 1970 og þá verið þar inni hjá bílstjór- unum ákærði og Jón Egill Sigurjónsson, sem hafi verið að flangsa utan í ákærða, sem ýtt hafi Jóni frá sér. Jón hafi þá farið að munnhöggvast við ákærða og ákærði þá slegið hann. Taldi vitnið höggið hafa lent á vinstri kinn Jóns, en var þó ekki viss um á 481 hvorri kinninni það lenti, en við höggið hafi Jón hálfpartinn dott- ið á hnén. Ástæðuna fyrir stríðni sinni við ákærða kvað Jón vera, að ákærði hafi verið óliðlegur við hann, meðan hann var leigubif- reiðarstjóri á þessari stöð, og einnig hafi hann neitað honum um stöðvarpláss. Ákærði kveður það rétt, að hann hafi neitað Jóni um stöðvar- pláss, en neitar því, að hann hafi verið óliðlegur við J ón, heldur þvert á móti verið honum innan handar með því t. d. að lána honum stöðvargjöldin, Ákærði hefur haldið því fram, að afleiðingarnar af höggi því, sem hann veitti Jóni, geti ekki hafa verið svo alvarlegar sem læknisvottorð sýni, og hefur hann gefið í skyn, að meiðsli Jóns stafi af einhverju öðru. Ekkert er fram komið í máli þessu, sem geri það líklegt. Eftir því sem næst verður komizt fóru átök ákærða og Jóns fram á tímabilinu frá 1700—1800. Jón G. Kristinsson leigubílstjóri, Smyrlahrauni 50, Hafnarfirði, ók honum í umrætt sinn frá BSH að lögreglustöðinni. Kvað það Jón hafa verið hálfkjökrandi, er það tók hann í bifreið sína, ekki viljað segja því, hvers vegna hann fór á lögreglustöðina, en talað um, að það mundi frétta það síðar. Þó minnti vitnið, að Jón hefði verið að tala um, að hann væri brotinn í andliti. Kona Jóns, Jóhanna Gísladóttir, kvað Jón hafa komið þetta kvöld 10—15 mínútum of seint til matar, en borða hafi átt klukkan 1800. Hafi hann einungis sagt „Hann sló mig“, en síðan gengið til náða og sofið til um klukkan 2130, en þá vaknað dofinn mjög í andliti og þá haft samband við lækni. Hún kvað Jón hafa komið gangandi heim frá lögreglustöðinni með smáviðdvöl í anddyri hússins nr. 65 við Hringbraut. Ekki vissi hún til þess, að Jón hefði orðið fyrir neinu áfalli á leiðinni. Ekki telst það vera löng leið frá lögreglustöðinni að heimili Jóns. Bendir allt þetta til þess, að ekkert hafi verið óeðlilegt við ferð- ir Jóns eftir átökin og að hann hafi komizt stuttu eftir þau og án annarra áfalla heim. Verður því á því byggt í máli þessu, að meiðsli Jóns á hægri kinn stafi af höggi því, sem ákærði veitti honum. Af því, sem fram er komið, þykir í ljós leitt, að ákærði sló Jón Egil Sigurjónsson vinstri handar hnefahögg á hægri kinn, svo að hann hlaut þrjú brot á efri kjálka hægra megin auk þess að bólgna upp neðan við hægra auga, þar sem voru mikil eymsli. Jón var óvinnufær af þessum sökum, frá því hann varð fyrir 3l 482 högginu 31. desember 1970 til 18. janúar 1971, og fann auk þess dofa og óþægindi í andlitinu fram eftir vetrinum og lengur. Ekki verður mark tekið á þeirri staðhæfingu ákærða, að hann hafi einungis ætlað að banda frá sér, heldur verður að telja, að með vætti vitna, og þegar virt er, hversu miklar afleiðingar höggs- ins urðu, að það er veitt með krepptum hnefa, sé sannað, að vilji ákærða stóð til að slá Jón Egil, þó að hins vegar verði ekki talið ljóst, að ásetningur hans hafi verið að valda honum líkamstjóni, sem telja verður hafa orðið fyrir gáleysi. Ákærði hafði orðið fyrir ólögmætri líkamsárás af hálfu kær- anda, sem ákærði á engan hátt gaf tilefni til og átti hendur sínar að verja. Hins vegar verður talið, þegar aðstæður eru virtar, að ákærði hafi farið út fyrir eðlileg mörk neyðarvarnar. Með verknaði þessum hefur ákærði gerzt brotlegur við 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Eftir atvikum og samkvæmt heimild í 57. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955, þykir rétt að fresta ákvörðun um refsingu og verði ekkert af henni, haldi ákærði al- mennt skilorð samkvæmt nefndri 57. gr., sbr. lög nr. 22/1955, Í 3 ár frá uppsögu dóms þessa. Kærandi, Jón E. Sigurjónsson, hefur gert kröfu til skaðabóta, sem hann sundurliðar þannig: 1. Vinnutap kr. 12.114.00 2. Lækniskostnaður — 750.00 3. Óbægindi og þjáningar — 25.000.00 Kr. 37.864.00 Ákærði hefur krafizt frávísunar vegna vanreifunar, en ekki verður fallizt á það. Með því að kærandi með hinni ólögmætu árás gaf tilefni til þess að vera sleginn og á þannig að nokkru leyti sök í máli þessu, verður sök skipt til helminga. Skal nú vikið að kröfunni í einstökum atriðum: Um kröfulið 1. Tjónþoli hefur lagt fram afrit launaseðils frá Bátalóni h/f, og kemur þar fram, að vinnuvikuna frá 18. janúar 1971-23. janúar 1971 er vikukaup hans kr. 5.504.60, og er það lagt til grundvallar kröfugerð hans og ekki mótmælt af hálfu ákærða. Tjónþoli var tvær vinnuvikur frá vinnu vegna áverkans og hefði 483 kaup hans fyrir það tímabil orðið kr. 11.009.20, og þykir mega fallast á kröfuna með þessari breytingu. Um lið 2. Hér er um beinan lækniskostnað að ræða sam- kvæmt reikningi og kröfuliður þessi tekinn til greina að fullu. Um lið 3. Þegar virt er, að tjónþoli var dofinn í andliti nokkuð lengi eftir árásina, þykir krafan samkvæmt þessum lið í hóf stillt og er tekin til greina. Ákærða ber því að greiða tjónþola, Jóni E. Sigurjónssyni, kr. 36.759.20 : % = kr. 18.379.60 Dæma ber ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin kr. 8.000.00 í saksóknarlaun og kr. 8.000.00 í málsvarnarlaun til skipaðs verjanda, hæstaréttarlögmanns Sigurðar Ólasonar. Drætti á dómsuppsögu veldur annríki dómarans. Því dæmist rétt vera: Ákvörðun refsingar á hendur ákærða, Hjörleifi Guðmunds- syni, er frestað og kemur ekki til, ef ákærði heldur almennt skilorð samkvæmt 57. gr. laga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/ 1955, í 3 ár. Ákærði greiði Jóni Agli Sigurjónssyni, Hringbraut 64, Hafn- arfirði, kr. 18.379.60. Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar, þar með talin máls- sóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 8.000.00, og málsvarnarlaun til skipaðs verjanda, hæstaréttarlögmanns Sigurðar Ólasonar, kr. 8.000.00. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 484 Fimmtudaginn 7. júní 1973. Nr. 124/1972: Sigurjón Þorsteinsson (Magnús Thorlacius hrl.) Segn Akraneskaupstað og gagnsök (Árni Guðjónsson hrl.) Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Lögheimili. Dómur Hæstaréttar: Hermann G. Jónsson, fulltrúi bæjarfógetans á Akranesi, hefur kveðið upp hinn áfrýjaða úrskurð. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 5. októ- ber 1972. Krefst hann þess, að lögheimili hans frá 1. desember 1968 til 1. desember 1971 verði talið í Strandarhreppi í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, aðallega að Eystra-Miðfelli í þeim hreppi, en til vara í „Hvalveiðistöðinni á Miðsandi“, og að gagnáfrýjanda verði dæmt að greiða honum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gasnáfrýjandi hefur skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 17. október 1972. Krefst hann þess aðallega, „að lög- heimili aðaláfrýjanda verði talið á Suðurgötu 36, Akranesi, frá 1. desember 1968“. Til vara er þess krafizt, „að lögheim- ili aðaláfrýjanda verði talið að Suðurgötu 36, Akranesi, frá 1. desember 1968 til 1. desember 1971.“ Þá krefst gagnáfrýj- andi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstaréiti úr hendi að- aláfrýjanda. Kröfur aðilja í máli þessu hafa verið hvarflandi um ai- mörkun úrskurðarefnis, að því er varðar það tímabil, sem úrskurðurinn um heimilisfesti aðaláfrýjanda skyldi taka til. Héraðsdómari hefur einskorðað rannsókn sína við tímabilið frá 1. desember 1968 og fram til 1. desember 1971. Var það rétt, svo sem kröfur horfðu við honum. Með þessari athugasemd og að öðru leyti með vísun til rökstuðnings hins áfrýjaða úrskurðar þykir mega staðfesta hann. 485 Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Úrskurður sakadóms Akraness 10. júlí 1972. Með bréfi Stefáns Sigurðssonar héraðsdómslögmanns, Akranesi, dags. 9. janúar 1970 til sýslumannsins í Mýra- og Borgarfjarðar- sýslu krefst hann þess f. h. Sigurjóns Þorsteinssonar, þá talins til heimilis að Eystra-Miðfelli í Strandarhreppi, Borgarfjarðarsýslu, að sýslumaður kveði upp úrskurð um heimilisfang hans 1. des- ember 1968 samkvæmt 14. gr. laga nr. 35/1960, en Sigurjón hafði verið með breytingaskrá Hagstofu Íslands, útgefinni 1. apríl 1969, tekinn út af íbúaskrá Strandarhrepps og settur á íbúaskrá Akra- neskaupstaðar miðað við 1. desember 1968. Var þess jafnframt krafizt, að heimilisfesti Sigurjóns væri úrskurðuð í Strandar- hreppi 1968. Málið var tekið fyrir í sakadðómi Mýra. og Borgarfjarðarsýslu 12. febrúar 1970. Hófst þá rannsókn í máli þessu, og lögð voru fram ýmis gögn í málinu, og tekin var skýrsla af sóknaraðilia, Sigurjóni Þorsteinssyni. Úrskurði var þó frestað, þar sem eigi hafði verið leitað umsagnar bæjarstjórnar Akraness í málinu. Umsögn bæjarstjórans á Akranesi, dags. "7. apríl 1971, var send sakadómi Mýra- og Borgarfjarðarsýslu með bréfi lög- manns Akraneskaupstaðar, dags. 10. maí 1971. Í bréfi þessu krefst lögmaðurinn þess f. h. bæjarstjórnar Akraness, að málinu verði vísað frá sakadómi Mýra- og Borgafjarðarsýslu, þar sem Sigur- jón Þorsteinsson hafi verið skráður í Þjóðskrá síðan 1. desember 1968 á Akranesi og af því leiði, að mál til ákvörðunar lögheimils hans beri að reka á Akranesi. Sýslumaður Mýra- og Borgarfjarðarsýslu féllst á þessa kröfu og sendi bæjarfógetanum á Akranesi gögn málsins og rannsókn með bréfi, dags. 29. júní 1971. Rannsókn málsins hófst í sakadómi Akraness 14. september og hélt síðan áfram. Með bréfi dómarans, dags. 10. marz 1972, var málið aftur sent bæjarstjóranum á Akranesi til umsagnar vegna nýrrar og breyttrar kröfugerðar í málinu. Eftir að umsögn bæjarstjórans á Akranesi var lögð fram svo 486 og greinargerð aðilja, var málið tekið til úrskurðar 9. júní s.l. eftir munnlegan flutning málsins. . Dómkröfur sóknaraðilja, Sigurjóns Þorsteinssonar, voru upp- haflega þær, eins og að framan er rakið, að lögheimili hans væri úrskurðað að Eystra-Miðfelli í Strandarhreppi í Borgarfjarðar- sýslu miðað við 1. desember 1968. Í greinargerð, dags. 8. desember 1971, af hans hálfu eru kröfur hans þær, að lögheimili hans verði dæmt Hvalveiðistöðin á Mið- sandi í Strandarhreppi og að varnaraðilja, Akraneskaupstað, verði dæmt að greiða honum málskostnað að skaðlausu. Í sakadómi Akraness 2. júní s. 1. óskaði lögmaður sóknaraðilja bókaðar þær dómkröfur í málinu, að lögheimili sóknaraðilja frá 1. desember 1968 til 1. desember 1971 verði ákveðið í Strandar- hreppi og varnaraðilja verði dæmt að greiða honum málskostnað að skaðlausu. Í munnlegum flutningi málsins 9. júní s.1. orðaði lögmaður sókn- araðilja kröfur sínar þannig, að lögheimili sóknaraðilja í málinu frá 1. desember 1968 til 1. desember 1971 verði úrskurðað í Strand- arhreppi, aðallega að Eystra-Miðfelli, en til vara í Hvalveiðistöð- inni á Miðsandi, og málskostnaðarkröfur hans voru þær sömu. Í greinargerð af hálfu varnaraðilja, Akraneskaupstaðar, dags. 1. júní s.1., gerir hann þær kröfur að staðfest verði, að lögheimili Sigurjóns Þorsteinssonar sé að Suðurgötu 36, Akranesi, frá Í. desember 1968. Í munnlegum flutningi málsins var af hálfu varn- araðilja gerð sú nánari grein fyrir kröfu þessari, að í henni fæl- ist krafa um úrskurð um lögheimili Sigurjóns til þess tíma, er úrskurður gengur, eða einnig fyrir árið 1972. En fram hefur kom- ið í málinu, eins og síðar verður rakið, að sóknaraðili hefur til- kynnt flutning lögheimilis síns í nóvember 1971 að Hvalveiði- stöðinni á Miðsandi í Strandarheppi í Borgarfjarðarsýslu. Til vara er þess krafizt af hálfu varnaraðilja, að lögheimili Sig- urjóns verði úrskurðað að Suðurgötu 36, Akranesi, frá 1. desember 1968 til 1. desember 1971. Þá er af hálfu varnaraðilja krafizt málskostnaðar úr hendi sókn- araðilja að mati dómsins. Málavextir eru þessir: Sóknaraðili, Sigurjón Þorsteinsson, fæddur 11. júlí 1916, hefur lýst því yfir fyrir dómi, að hann hafi síðan 1945 átt með bróður sínum húseignina Sunnubraut 2, Akranesi, og hafi hann átt lög- heimili þar þangað til á árinu 1956, að hann flutti lögheimili sitt að Eystra-Miðfelli í Strandarhreppi til Valgarðs Jónssonar bónda 487 þar. Kveðst sóknaraðili hafa flutt lögheimili sitt þangað til þess að tryggja sér örugga vinnu við sitt hæfi hjá Hvalveiðistöðinni hjá Hval h/f í Strandarhreppi, en þar hefur hann unnið í um 20 ár og í mörg ár við kyndistöð Hvals h/f. Allan þennan tíma kveðst hann hafa haft aðaltekjur sínar hjá fyrrnefndu félagi, sem starfar og á varnarþing í Strandarhreppi. Sóknaraðili kveðst þó hafa unnið á Akranesi um tvo mánuði á ári hverju og hafi hann, sem er ókvæntur, stundum dvalizt annars staðar en á lögheimili sinu, en þó aðeins skamma hríð. Hann sagðist hafa átt lögheimili deilulaust að Eystra-Miðfelli frá 1956 til 1968, en þá úrskurðaði Hagstofa Íslands, að lögheimili hans skyldi vera á Akranesi að Suðurgötu 36 miðað við 1. desember það ár. Sóknaraðili festi kaup á efri hæð húseignarinnar Suðurgötu 36, Akranesi, haustið 1966. Fljótlega leigði hann íbúð þessa Ástu Laufeyju Haraldsdótt- ur, sem sóknaraðili kvaðst hafa þekkt frá því að þau voru börn, hún alin upp á Reyni, en hann á næsta bæ, Kjaransstöðum í Innri- Akranesheppi, en þar dvaldist hann í 19 ár. Sóknaraðili kvaðst hafa áskilið sér leyfi til að dveljast í einu herbergi í íbúð sinni, Þegar hann væri á Akranesi, en Ásta Laufey hafi rétt til afnota af herbergi hans, þegar hann væri langdvölum í burtu. Sóknar- aðili hefur neitað því, að hann búi í óvígðri sambúð með Ástu Laufeyju eða að hún sé sambýliskona sín og þau hafi ekki sam- eiginlegt húshald. Hún greiði að vísu ekki fast gjald fyrir íbúð- ina, en hann kaupi stundum fæði af Ástu, er hann dveljist á Akra- nesi. Hann kvað Ástu kaupa í matinn fyrir sig og dreng sinn að öllu leyti á sinn kostnað, þó að það kunni að koma fyrir, að hann kaupi í matinn fyrir þau öll, er hann er staddur á Akranesi. Sókn- araðili kvað persónulega muni sína, svo sem fatnað, bækur og húsgögn, vera nokkuð dreifða. Hann hafi að sjálfsögðu haft með sér fatnað í vinnuskálann í Hvalveiðistöðinni, en þar er til staðar rúmstæði og skápar. Þá kvaðst hann eiga einhver húsgögn hjá bróður sínum að Sunnubraut 2. Og að Suðurgötu 36 sagðist hann eiga húsgögn, svo sem svefnsófa og einnig stofuhúsgögn, sem hann leigi Ástu Laufeyju. Hann sagðist ekki eiga nema lítið af mun- um að Eystra-Miðfelli, en þó eitthvað af bókum, en þar eigi hann frjálsan aðgang að herbergi og dvöl, hvenær sem hann vilji. Vitnið Valgarður Lyngdal Jónsson, bóndi að Eystra-Miðfelli, Strandarhreppi, fæðdur 14. nóvember 1916, kvaðst hafa unnið í Hvalveiðistöðinni í Hvalfirði á árunum 1949, 1950 og 1951, og ók hann þar bifreið. Þar vann þá einnig Sigurjón Þorsteinsson, sóknaraðili í máli þessu, og voru þeir herbergisfélagar. Sigurjón 488 vann sem sögunarmaður við beinasögina á stöðinni. Vitnið kvaðst vita, að Sigurjón bilaði eitthvað í baki og fékk því léttara starf hjá Hval h/f sem kyndari í ketilhúsinu og það starf muni hann hafa enn á hendi. Á þessum árum var Sigurjón búsettur á Akra- nesi og einnig vitnið, sem gerðist bóndi að Eystra-Miðfelli árið 1953. Vitnið kvað það hafa verið haustið 1956, að Sigurjón kom til þess og spurði, hvort hann mætti ekki skrifa lögheimili sitt hjá því að Eystra-Miðfelli. Kvað hann sér það nauðsynlegt, til þess að hann hefði forgangsrétt til vinnu hjá Hval h/f, en til þess að svo væri, yrði hann að vera búsettur í hreppnum og vera meðlimur í Verkalýðsfélaginu Herði, Hvalfirði. Vitnið sagðist hafa samþykkt þetta, og mun Sigurjón hafa tilkynnt oddvita um flutning á heimili sínu. Eftir þetta komu skattskýrslur og önnur plögg varðandi Sigurjón heim til vitnisins, að því er það minnti til ársins 1971. Viítnið kvaðst hafa sagt Sigurjóni, að hann væri hvenær sem er velkominn til sín til dvalar að Eystra-Miðfelli, en þetta hafi hann hins vegar lítið notað sér. Hann hafi þó á hverju ári gist einhverjar nætur og þá helzt um miðjan vetur. Sigurjón hafi þó komið mjög oft sem gestur og hafi það komið fyrir nokkrum sinnum, að hann hafi rétt þeim hjálparhönd við heyvinnu, slátrun o. fl. Vitnið kvað Sigurjón ekki hafa haft á leigu sérstakt frátekið herbergi á heimili vitnisins, en aðstöðu til að gista hvenær sem var. Hann hafi aldrei átt neitt verulegt af persónulegum munum að Eystra-Miðfelli, en þó kunni að vera, að hann eigi þar eitthvað af smámunum, svo sem myndir eða bækur. Vitnið kvaðst vita, að Sigurjón hafi unnið undanfarin ár í Hval- veiðistöðinni frá því upp úr páskum á vorin og fram í desember. En auk þessa hafi hann farið í Hvalveiðistöðina, ef útskipun hefur verið á lýsi og mjöli. Vitnið Ásta Laufey Haraldsdóttir kvaðst hafa flutzt í íbúð Sig- urjóns Þorsteinssonar að Suðurgötu 36, Akranesi, haustið 1966, en þá hafi hún um árs skeið dvalizt á Selfossi. Hún sagðist hafa þekkt Sigurjón nokkuð áður, og er hún vissi, að hann hafði eign- ast þessa íbúð, hafi hún spurt hann, hvort hún gæti ekki fengið leigt hjá honum húsnæði. Hún sagðist hafa alla íbúðina á leigu, en hún er 3 herbergi og eldhús. Hún er með einn dreng með sér, 13 ára. Hún kvaðst ávallt vinna úti við ýmis störf. Vitnið neitaði því, að hún byggi í sambýli með Sigurjóni Þorsteinssyni. Hún kvaðst að vísu ekki greiða neitt fast gjald í leigu á íbúðinni, en hún annist íbúðina, hreinsi hana og hirði. Sigurjón hafi ávallt 489 áskilið sér rétt til að dveljast í herbergi í íbúðinni, þegar hann dveljist á Akranesi, og fái hann þá venjulega fæði hjá henni, ef aðstaða er til og hún ekki í vinnu. Vitnið kvað Sigurjón þó ekk- ert greiða fyrir fæðið. Vitnið sagði, að Sigurjón eigi þarna í íbúðinni sófasett og sófa- borð, svefnsófa svo og föt og ýmsa smámuni. Hún kvaðst mega nota stofuhúsgögnin jöfnum höndum, en hún eigi hins vegar nokk- uð af húsgögnum. Skulu nú rakin nokkur gögn, sem lögð hafa verið fram í máli þessu. Vottorð Hagstofu Íslands, dags. 2. apríl 1970, er svohljóðandi: „Sigurjón Þorsteinsson, fæddur 11/7 1916, sem er ókvæntur, var á upphaflegri íbúaskrá 1/12 1968 með lögheimili að Eystra- Miðfelli, Strandarhreppi. Bæjarstjóri Akraness gerði í bréfi til Hagstofunnar, dags. 24/2 1969, þá athugasemd við íbúaskrá, að Sigurjón Þorsteinsson ætti að vera með skráð lögheimili að Suð- urgötu 36, Akranesi. Segir í bréfinu: „Á hér íbúð, sem hann býr í, og hefur stundað atvinnu hér síðan í sumar, og óskast því lög- heimili hans úrskurðað hér.“ Þessi krafa var send til umsagnar oddvita Strandarhrepps 10. marz 1969 og honum tilkynnt, að bærist ekki tafarlaust mótmæli við kröfu Akraness, yrði hún tekin til greina. Engin mótmæli eða annað barst frá oddvita Strandarhrepps, og var því Sigurjón Þorsteinsson tekinn út af íbúaskrá Strandarhrepps og settur á íbúaskrá Akraness miðað við 1. desember 1968. Voru þessar breyt- ingaskrár gefnar út 1. apríl 1969. Meðferð máls þessa á Hagstof- unni er í samræmi við 11. gr. laga nr. 54/1962 um þjóðskrá og almannaskráningu.“ Lagt hefur verið fram í dóminum ljósrit af ofangreindu bréfi eða fyrirspurn Hagstofu Íslands, dags. 10. marz 1969, til oddvita Strandarhrepps. Í bréfi þessu segir, að „svar við þessari fyrir- spurn verður að vera komið í hendur Hagstofunni í síðasta lagi 12 dögum eftir dagsetn. fyrirspurnarinnar. Er því nauðsynlegt að svara fyrirspurninni með símsk. eða símtali, ef ekki er nokk- urn veginn öruggt, að bréflegt svar hafi borizt Hagstofunni 12 dögum eftir dags. fyrirspurnar.“ Þá segir einnig í fyrirspurn- inni: „Sveitarstjórnir þær, sem hér eiga hlut að máli, krefjast þess, að eftirtaldir einstaklingar séu skráðir í sveitarfélögum þeirra 1/12 s.l, og verða kröfur þeirra teknar til greina, ef þeir fallist á þær eða láti hjá líða að mótmæla þeim tafarlaust, sjá nánar um frest efst á þessu blaði. Mótmæli verða að vera studd greinar- 490 gerð um málsatvik — ella kom þau ekki til álita. Hagstofan tekur ákvörðun í hverju slíku máli á grundvelli upplýsinga frá báðum sveitarfélögum og tilkynnir þeim síðan, í hvoru þeirra hlutaðeig- andi skuli skráður 1. des. s.l.“ Upplýst er í málinu, að framangreind fyrirspurn Hagstofu Ís- lands var eigi send oddvita í ábyrgðarpósti. Vitnið Guðmundur Brynjólfsson, Hrafnabjörgum í Strandar- hreppi, oddviti hreppsins, hefur fyrir dómi staðhæft, að því hafi ekki borizt í ársbyrjun 1969 framangreind fyrirspurn Hagstofu Íslands og mótmæli bæjarstjórnar Akraness gegn því, að sóknar- aðili ætti lögheimili að Eystra-Miðfelli. Það sé því rétt, að hann hafi sem oddviti engin mótmæli sett fram á þessum tíma gegn flutningi á heimilisfangi sóknaraðilja til Akraness. Vitnið vissi ekki um flutning á heimilisfangi sóknaraðilja, fyrr en því barst breytingaskrá frá Hagstofunni vorið 1969. Vitnið kvaðst þá hafa átt símtal við Ingimar Jónasson, deildarstjóra hjá Þjóðskránni, fyrst og fremst til þess að fá upplýst, hvers vegna heimilisfang sóknaraðilja var flutt til Akraness. Hafi þá meðal annars borizt í tal, að bréf frá Þjóðskránni mundi hafa glatazt. Vitnið kvaðst þó ekki hafa mótmælt flutningi á heimilisfangi sóknaraðilja þá, enda hafi það talið það þýðingarlaust, því að hér hafi verið um fullnaðarafgreiðslu að ræða í það sinn. Hins vegar sagðist vitnið hafa mótmælt flutningi á heimilisfangi sóknaraðilja, eins og fram kemur á vottorði vitnisins, dags. 4. desember 1971, sem hefur verið lagt fram í dóminum og er þannig: „Í sambandi við ágrein- ing um lögheimili Sigurjóns Þorsteinssonar, starfsmanns Hval- veiðistöðvarinnar í Hvalfirði, vil ég upplýsa eftirfarandi: 1. Litlu eftir að mér barst íbúaskrá Hvalfjarðarstrandarhrepps 1. desember 1970 frá Hagstofu Íslands, sem ber með sér flutn- ing nefnds Sigurjóns til Akraness, sendi ég Hagstofunni mót- mæli gegn flutningi þessum ásamt flutningi annars einstaki- ings, þar sem ég vissi, að flutningur þessi var án vilja og vitundar nefndra einstaklinga. 2. Í nóvember s.l. tilkynnti Sigurjón Þorsteinsson flutning lög- heimilis í Hvalstöðina, Miðsandi. Var tilkynning sú póstlögð til Hagstofunnar 13. nóvember s.1.“ Þá hefur verið lagt fram í dóminum vottorð oddvita Strandar- hrepps, dags. 23. ágúst 1969, sem hann hefur staðfest fyrir dómi og er svohljóðandi: „Það vottast hér með, að hr. Sigurjón Þor- steinsson, sem verið hefir heimilisfastur í Hvalfjarðarstrandar- hreppi undanfarin 13 ár, hefir ekki óskað eftir að flytja lögheimili 491 sitt héðan. Enda hefir hann öll þessi ár haft svo til alla atvinnu sína hér í hreppnum og hyggst halda starfi sínu hjá Hval h.f. framvegis. En mundi stofna atvinnuðryggi sínu í nokkra hættu með því að flytja héðan.“ Lagt hefur verið fram í málinu vottorð Hvals h/f, dags. 27. ágúst 1969, svohljóðandi: „Það vottast hér með, að hr. Sigurjón Þorsteinsson, Eystra- Miðfelli, Hvalfjarðarstrandarhreppi, hefur unnið hjá Hval h.f. síð- astliðin 20 ár og hefur vinna hans hér verið hans aðalatvinna. Sigurjón vinnur nú hjá oss eins og undanfarin ár, og hyggst hann starfa hér svo lengi sem heilsa hann leyfir og einhverja vinnu verður hér að hafa.“ Í bréfi Sigmars B. Ákasonar, verkstjóra hjá Haraldi Böðvars- syni ér Co. h/f, Akranesi, til sóknaraðilja (dómsskj. nr. 11), dags. 15. desember 1971, segir: „Það vottast hér með, að samkvæmt kröfu Verkalýðs og Sjó- mannafélags Akraness voruð þér látinn hætta störfum í frystihúsi Haraldar Böðvarssonar ár Co. h/f hinn 15. janúar 1969, en hófuð aftur störf hér hinn 25. febrúar sama ár. Ástæðan fyrir þessu var sú, að þér voruð ekki skráður félagi í áðurnefndu félagi, og atvinnuástand var þannig á áðurnefndu tímabili, að löglegir félagar þess voru atvinnulausir. Undirrituðum var tjáð, að þér væruð skráður félagi í verka- lýðsfélasi á Hvalfjarðarströnd.“ Loks hafa verið lögð fram í dóminum skattframtöl sóknarað- ilja í 5 ár, eða árin 1967 til 1971 incl., svo og lög Verkalýðsfé- lagsins Harðar, Hvalfirði. Sóknaraðili hefur rökstutí kröfur sínar með því, að hann hafi haft sína aðalatvinnu hjá Hval h/f á Miðsandi í Strandarhreppi síðan 1949. Hann hafi dvalizt þar við vinnu sína í 7 til 9 mánuði á ári og haft í Strandarhreppi meira en % hluta af árstekjum sín- um. Fyrst í stað taldi hann sig eiga heima á Akranesi, en árið 1956 flutti hann heimilisfang sitt að Eystra-Miðfelli til vinnu- félaga síns Valgarðs Jónssonar. En eftir sem áður var raunveru- legt heimili hans í Hvalveiðistöðinni, þar sem hann dvaldist eins og fyrr segir, meiri hluta ársins og svaf og borðaði. Hér eigi því beint við 3. og 4. gr. laga nr. 35/1960 um lögheimili, sem taki af öll tvímæli um það, að sóknaraðili hafi átt lögheimili í Strandar- hreppi, og skipti í því sambandi litlu máli, hvort lögheimilið er talið í Hvalveiðstóðinni á Miðsandi eða að Eystra-Miðfelli. Það skipti eigi máli í þessu sambandi, þó að sóknaraðili eigi íbúð 492 eða íbúðir á Akranesi og dveljist þar nokkurn tíma árlega, enda sé það alrangt, að hann hafi sameiginlegt heimili eða húshald með konu þeirri, Ástu Laufeyju Haraldsdóttur, sem leigir íbúð hans að Suðurgötu 36 á Akranesi. Sóknaraðili sé eigi að koma sér undan sköttum með því að eiga lögheimili í Strandarhreppi, heldur stofni það atvinnuöryggi hans í hættu að eiga þar ekki lögheimili, þar sem félagsmenn í Verkalýðsfélaginu Herði í Hval- firði hafa forgangsrétt til vinnu þar á félagssvæði sunnan Skarðs- heiðar, en utan Akraness. Heimilisfang sóknaraðilja hafi og verið flutt til Akraness algerlega gegn vilja og vitund hans og upplýst sé, að oddvita Strandarhrepps hafði eigi verið tilkynnt um kröfu Akraneskaupstaðar um flutning á heimilisfangi sóknaraðilja sam- kvæmt 11. gr. laga nr. 54/1962, þar sem bréf Hagstofu Íslands var ekki sent í ábyrgðarpósti. Hér sé Hagstofu Íslands eða Þjóð- skránni veitt mikið vald og sé því nauðsynlegt, að gætt sé almennra grundvallarreglna og gefa sveitarstjórn og sóknaraðilja færi á að koma að mótmælum og greinargerð um málsatvik, en það hafi ekki verið gert, eins og fram er komið í máli þessu. Varnaraðili, Akraneskaupstaður, hefur fært þau rök fyrir kröf- um sínum, að sóknaraðili búi í óvígðri sambúð í íbúð sinni að Suðurgöilu 36 með Ástu Laufeyju Haraldsdóttur og þar dveljist hann 4—6 mánuði samfleytt á ári hverju og komi þangað um helgar, þegar hann á frí milli vakta og á öðrum tímum, sem gefast. Að Suð- urgötu 36 hafi sóknaraðili og persónulega muni sína, svo sem hús- gögn, föt og ýmsa smámuni, sbr. vætti Ástu Laufeyjar, sem að framan er rakið. Það megi og ráða af vætti Valgarðs L. Jónsson- ar, bónda Eystra-Miðtelli, að sóknaraðili hafi engin þau tengsl við það heimili, sem skapi honum lögheimili þar, enda hafi hann aðeins komið þar sem gestur. Og dvöl sóknaraðilja og vinna í Hval- veiðistöðinni að Miðsandi í Strandarhreppi sé aðeins árstíðabundin, meðan vinna stendur yfir og sóknaraðili dveljist þar í vinnuskála ásami öðrum starfsmönnum. Þá hefur af hálfu varnaraðilja verið bent á, að það sé eigi ákvarðandi um lögheimili sóknaraðilja, þó að hann hafi meiri hlutann af atvinnutekjum sínum hjá Hval h/f í Strandarhreppi. Það sé því ekki 3. og 4. gr. laga nr. 35/1960 um lögheimili, sem segi til um, hvar telja beri lögheimili manna, heldur 2. gr. lag- anna og samkvæmt henni og framkomnum gögnum í málinu eigi sóknaraðili lögheimili að Suðurgötu 36 á Akranesi. Í 2. gr. laga nr. 35/1960 um lögheimili segir: „Þar er lögheim- ili manns, sem hann á heimili. Heimili manns er sá staður, þar 493 sem hann hefur bækistöð og dvelst að jafnaði í tómstundum sín- um og hefur þá hluti, sem eru honum persónulega tengdir, svo sem fatnað, húsgögn, bækur o. fl.“ Þá segir í greininni, að það teljist eigi heimili, ef um dvalarstað vegna árstíðabundinnar at- vinnu er að ræða, enda hverfi maðurinn til heimilis síns að slíkri dvöl lokinni. Þegar þessi ákvæði laganna eru höfð í huga, og þau gögn máls- ins, sem að framan eru rakin, eru virt, verður að líta svo á, að lögheimili sóknaraðilja, Sigurjóns Þorsteinssonar, hafi verið að Suðurgötu 36, Akranesi, 1. desember 1968. Og þar sem eigi verð- ur séð, að nein breyting hafi orðið á högum Sigurjóns Þorsteins- sonar, þangað til hann tilkynnir heimilisfang sitt að Hvalveiði- stöðinni að Miðsandi í nóvember 1971, þykir mega úrskurða, að lögheimili hans hafi verið óbreytt til 1. desember 1971. Eins og að framan er greint, hefur sóknaraðili máls þessa til- kynnt flutning á heimilisfangi sínu að Hvalveiðistöðinni að Mið- sandi miðað við 1. desember 1971. Af hálfu varnaraðilja þessa máls er þess krafizt, að í máli þessu verði úrskurðað um lögheimili sóknaraðilja árið 1972 (miðað við 1. desember 1971). En þar sem rannsókn í máli þessu hefur beinzt að því að upp- lýsa, hvort lögheimili sóknaraðilja væri að Suðurgötu 36, Akra- nesi, eða Eystra- Miðfelli, Strandarhreppi, miðað við 1. desember 1968, en ekki nema að litlu leyti athugað hugsanlegt heimilisfang hans að Hvalveiðistöðinni að Miðsandi, þykir þetta atriði eigi nægilega upplýst og því vanreifað, og verður því þessi krafa varn- araðilja eigi úrskurðuð í máli þessu. Niðurstaða málsins verður því sú, að sóknaraðili, Sigurjón Þor- steinsson, telst hafa átt lögheimili að Suðurgötu 36, Akranesi, frá 1. desember 1968 til 1. desember 1971. Eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af máli þessu. Því úrskurðast: Lögheimili sóknaraðilja, Sigurjóns Þorsteinssonar, telst hafa verið í Akraneskaupstað frá 1. desember 1968 til 1. desember 1971. Málskostnaður fellur niður. 494 Föstudaginn 8. júní 1973. Nr. 193/1971: Ólafur Markússon og Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f (Benedikt Blöndal hrl.) segn Tómasi Þ. Sigurðssyni (Jóhann Ragnarsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Bifreiðar. Árekstur. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar: Héraðsdóminn kvað upp Rúnar Guðjónsson, fulltrúi sýslu- manns Í Rangárvallasýslu. Áfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 15. desember 1971. Krefjast þeir þess, að þeim verði einungis dæmt að greiða stefnda kr. 38.254.00 með 7% árs- vöxtum frá 27. nóvember 1970 til greiðsludags. Þá krefjast þeir þess, að málskostnaður í héraði falli niður, en stefnda verði dæmt að greiða þeim málskostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi áfrýjenda. Fallast ber á þá úrlausn héraðsdóms, að áfrýjendum beri að bæta tjón stefnda að fullu. Stefndi hefur eigi lagt fram viðhlítandi gögn fyrir kröfu sinni samkvæmt 1. kröfulið að fjárhæð kr. 1.692.00, og verður hún því eigi tekin til greina. Fallast má á ákvörðun héraðs- dómara um kröfur samkvæmt 2.—7. kröfulið. Með vísan til þessa ber áfrýjendum að greiða stefnda ó- skipt kr. 81.508.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 31. október 1970 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 45.000.00. Dómsorð: Áfrýjendur, Ólafur Markússon og Sj óvátryggingarfélag Íslands h/f, greiði stefnda, Tómasi Þ. Sigurðssyni, óskipt 495 kr. 81.508.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 31. október 1970 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, samtals kr. 45.000.00. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur aukadómþings Rangárvallasýslu 22. október 1971. Mál þetta var dómtekið 29. september s.l. að loknum munn- legum málflutningi. Það er höfðað með dómsstefnu, útgefinni 4. ágúst 1971, og var stefnan birt lögmanni stefndu, en hann mætti í dóminum við þingfestingu málsins þann sama dag. Stefnandi er Tómas Þorsteinn Sigurðsson verkstjóri, Hlunnavogi 6, Reykja- vík. Hann stefnir Ólafi Markússyni kjötmatsmanni, Hrafnskálum 8, Hellu Rangárvallasýslu, og Stefáni G. Björnssyni forstjóra, Hrefnugötu 10, Reykjavík, f. h. Sjóvátryggingarfélags Íslands h/f, Reykjavík. Dómkröfum breytti stefnandi til lækkunar við munn- legan málflutning. Kröfurnar eru nú þær, að stefndu verði in soliðlum dæmdir til að greiða stefnanda kr. 89.305.00 auk 10% ársvaxta frá 31. október 1970 til greiðsludags og málskostnað að mati réttarins. Af hálfu beggja hinna stefndu er þess krafizt, að þeim verði aðeins gert að greiða stefnanda kr. 38.254.00 með 7% ársvöxtum frá 27. nóvember 1970 til greiðsludags, en máls- kostnaður verði felldur niður. Málavextir. Bifreiðaárekstur varð um klukkan 1100 laugarðaginn 3l. októ- ber 1970 á þjóðveginum rétt austan við brúna á Ytri-Rangá, þ. e. gegnt veginum Þrúðvangi, sem liggur inn í Hellukauptún. Skullu þar saman bifreiðarnar R 750, Rambler fólksbifreið, árgerð 1965, eigandi og ökumaður stefnandi, og L 163, Austin Gipsy, jeppi, árgerð 1962, eigandi og ökumaður stefndi Ólafur Markússon. Á lögregluskýrslu er skráð, að veðrið hafi verið heiðskirt, dags- birta og færið þurrt, en yfirborð vegarins fast og malborið. Eng- in slys urðu á mönnum í árekstri þessum, en báðar bifreiðarnar urðu fyrir talsverðum skemmdum. Mál þetta er höfðað til bóta vegna tjóns stefnanda, og er Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f stefnt, þar sem keypt hafði verið ábyrgðartrygging vegna L 163 hjá því tryggingarfélagi. Á árekstrarstað eru staðhættir þannig, eins og sýnt er á fram- lögðum uppdráttum og sést enda á framlögðum ljósmyndum, að 496 Suðurlandsvegurinn liggur þarna fram hjá Hellu, skammt frá kauptúninu, og er vegurinn 7)% metri á breidd. Á árekstrarstaðn- um sker vegurinn, sem liggur frá Hellu, Suðurlandsveginn og liggur áfram suður að vöruskemmum, stórgripasláturhúsi og tré- smiðju, sem eru skammt sunnan Suðurlandsvegarins. Einnig ligg- ur gamall vegarslóði út frá þessum vegamótum, þó steinsnar aust- ar, Í suðausturátt. Austan vegarins að Hellu, en norðan Suðurlands- vegarins er benzínafgreiðsla, áföst við veitingaskála (grillskála). Biðskyldumerki er hægra megin vegar, þegar ekið er frá Hellu við vegamót Suðurlandsvegar, sem nýtur því aðalbrautarréttar. Áreksturinn varð með þeim hætti, að bifreiðinni R 750 var ekið í austurátt eftir Suðurlandsvegi. Rétt áður en bifreiðin kom að vegamótunum að Hellu, tók ökumaður hennar eftir jeppabif- reiðinni, sem ekið var frá Hellu á mjög hægri ferð. Jeppabif- reiðin nálgaðist vegamótin hægt, en hafði áður stöðvað við fyrr- nefnt biðskyldumerki, sem er spölkorn frá sjálfum vegamótun- um. Bifreiðinni R 750 var ekið hiklaust eftir Suðurlandsvegi í austurátt, eins og áður segir, þó mátti sjá á hjólförum, að dregið hafði verið úr ferð hennar, þegar nær dró að fyrrgreindum vega- mótum. Þegar ieppabifreiðin var komin inn á miðjan Suðurlands- veginn, var ferð hennar snögglega aukin og henni ekið þvert yfir veginn, en bifreiðinni R 750 var í sama mund snögghemlað, og lenti vinstra framhorn R 750 framarlega á hægri hlið jeppans. samkvæmt vitnisburði lögreglumannsins Sveins Ísleifssonar hér fyrir dómi mátti marka það á hjólförum í mölinni, að dregið hafði verið úr ferð bifreiðarinnar R 750 á 39 metra kafla, áður en áreksturinn varð, en raunveruleg hemlaför hafi verið á 11 metra kafla frá árekstrarstað. Jafnframt uppdráttum af vettvangi árekstrarins, sem áður hef- ur verið minnzt á, hafa verið lagðar fram í málinu fimm ljós- myndir (dskj. nr. 4) auk yfirlitsljósmynda slysstaðarins, og sýna bær nokkuð afstöðu bifreiðanna eftir áreksturinn og áverka á þeim, sem voru talsverðir. Farþegar í bifreiðinni R 750 voru þeir Aðalsteinn Júlíusson vitamálastjóri, sem sat í framsæti við hlið ökumanns, og Gunnar Bergsteinsson, forstjóri Sjómælinga Íslands, sem sat í aftursæti bifreiðarinnar, stefndi Ólafur var einn í bifreiðinni L 163. Skulu nú raktir framburðir aðilja og vitna um aðdraganda árekstrarins, eftir því sem efni þykja til. Lögreglumaðurinn Sveinn Ísleifsson kom fyrir dóminn, eins og fram hefur komið, og staðfesti skýrslu sína á dskj. nr. 2 með þeirri 497 skýringu á lengd hemlafara bifreiðarinnar R 750, sem áður getur. Stefnandi, Tómas Þorsteinn Sigurðsson, kvaðst hafa ekið með ca. 60 km/klst. hraða, þegar hann hafi ekið yfir brúna á Ytri- Rangá. Sá hann þá bifreið koma neðan úr Helluþorpi, en önnur umferð hafi ekki verið sjáanleg á veginum. Hann kvaðst hafa dregið úr hraða bifreiðarinnar, en hin bifreiðin hafi stöðvazt við biðskyldumerkið, sem er við vegamótin, en stefnandi kvað bið- skyldumerkið vera nokkuð langt frá aðalveginum (Suðurlands- vegi). Stefnanda sýndist eðlilegt, að ökumaður hinnar bifreiðar- innar væri að þokast hægt að afleggjaranum eða að hann hyggðist aka að benzínstöð, sem þarna er utan vegarins. Hann kvaðst þó, eins og áður greinir, hafa dregið nokkuð úr ferð bifreiðarinnar, Þegar hann nálgaðist vegamótin, en þegar hann kvaðst hafa átt óekna nokkra metra að vegamótunum, hafi ökumaður hinnar bif- reiðarinnar ekið rakleitt yfir veginn án þess að hika. Hann kvaðst hafa reynt að gefa hljóðmerki og sveigja bifreiðinni fram hjá til þess að forðast árekstur, en slíkt hafi ekki dugað og hefði árekstur ekki orðið umflúinn. Aðspurður kvaðst hann fullyrða að hafa ekið með 60 km/klst. hraða yfir brúna, enda hafi hann lesið það af hraðamælinum. Stefndi Ólafur Markússon segir svo frá, að þegar hann ók út úr Helluþorpi, hafi hann stöðvað við biðskyldumerkið, sem er við þjóðveginn, enda geri hann það ætíð, þegar hann fari þarna um, sem sé á hverjum degi í sláturtíðinni. Hann kvaðst enga bif- reið hafa séð koma eftir þjóðveginum, fyrr en hann var kominn inn á hann miðjan, en þá sá hann bifreið koma frá hægri. Hann kvaðst hafa ekið inn á þjóðveginn í öðru ganghraðastigi, en þeg- ar hann hafi orðið hinnar bifreiðarinnar var, kvaðst hann hafa aukið hraðann með því að stíga fastar á olíugjöfina, en með þessu móti kvað hann hafa ætlað að reyna að sleppa yfir veginn, áður en árekstur yrði. Þegar stefnda var sýndur uppdráttur að vett- vangi slyssins, dskj nr. 2, kvað hann uppdráttinn réttan að öðru leyti en því, að ákomustaðurinn hafi verið á hægra afturhorni bifreiðar sinnar, en síðan hafi hin bifreiðin runnið fram eftir bifreið sinni, eins og ljósmyndir á dskj. nr. 4 gefi til kynna. Hann kvað bifreið sína hafa þeytzt upp í moldarbarð handan vegarins við áreksturinn. Vitnið Gunnar Bergsteinsson, sem var farþegi í bifreiðinni R 750 og sat í aftursæti hennar, kvað hraða bifreiðarinnar R 750, áður en áreksturinn varð, hafa verið eðlilegan eða eins og venju- legt sé, að bifreiðar aki á þjóðvegum, en vitnið kvaðst ekki hafa 32 498 séð á hraðamæli. Vitnið kvaðst ekki hafa séð til ferða bifreiðar- innar L 163, fyrr en það leit upp, þegar því fannst verða snögg breyting á akstursmáta bifreiðarinnar R 750, en þá gizkar vitnið á, að um það bil 10—15 metrar hafi verið á milli bifreiðanna. Þegar vitnið leit upp, kvaðst það hafa séð bifreiðina L 163 á leiðinni þvert yfir þjóðveginn og heldur vinstra megin við bif- reiðina, sem vitnið sat í Það kveður ökumann bifreiðarinnar R 750 hafa hemlað og reynt að sveigja til hægri fyrir bifreiðina. Vitnið kvaðst ekki hafa orðið vart við, að ökumaður L bifreiðar- innar liti inn á þjóðveginn. Vitnið minnir, að ákoman á bfreið- ina L 163 við áreksturinn hafi verið á hurðina hægra megin, og líklega fremst á hurðina. Vitnið kvað hraða bifreiðarinnar R 750 hafa verið þannig, að bifreiðin hafi verið stöðug á veginum, og gizkar á, að hraðinn hafi verið ca. 60—70 km/klst. Vitnið Aðalsteinn Júlíusson, sem var farþegi í bifreiðinni R 750 og sat í framsæti hennar, skýrði svo frá, að þegar þeir hafi komið á hæðina fyrir ofan brúna á Ytri-Rangá, hafi það séð jeppa- bifreið stöðvaða við biðskyldumerkið við gatnamót þjóðvegar og vegarins að Hellukauptúni. Eftir því sem bifreiðin R 750 nálg- aðist vegarótin, kvað vitnið jeppabifreiðina hafa ekið hægt nær vegamótunum, og þegar bifreiðin, sem vitnið var í, var komin, að því er vitnið telur, á brúarsporðinn austan megin, hafi öku- maður jeppabifreiðarinnar fyrst aukið ferðina og þá farið þvert yfir þjóðveginn í veg fyrir bifreiðina R 750. Þar eð jeppabifreiðin seig svo hægt að gatnamótunum, áleit vitnið, að ökumaður hennar væri að bíða eftir því, að bifreiðin R 750 færi fram hjá, og ætlaði síðan inn á þjóðveginn á eftir. Vitnið kvað ökumann bifreiðarinn- ar R 750 hafa gefið upp benzíngjöfina, þegar hann nálgaðist vega- mótin, en áður hafi hann ekið á venjulegum þjóðvegahraða, gizk- ar á yfir 60 km/klst. hraða, enda auður og góður vegur. Síðan hafi hann hemlað, þegar hann sá, hvað verða vildi, en þá hafi verið nokkuð stutt á milli bifreiðanna. Aðspurt kvað vitnið bifreið- ina R 750 hafa lent framantil á hægri hlið jeppabifreiðarinnar eða að sér hafi a. m. k. aldrei dottið annað í hug. Vitnið kvaðst hafa þekkt bifreiðina R 750 mjög vel, enda hafi það átt hana á undan stefnanda, og kveðst vitnið þess vegna hafa vitað, að þetta var eðlilegur þjóðvegahraði á bifreiðinni. Eins og fram kemur á vettvangsuppdráttum og ljósmyndum á dskj. nr. 4, þá sveigði bifreiðin R 750 við áreksturinn til suðurs og inn á veginn, sem liggur að fyrrnefndu sláturhúsi o. fl. og stöðvaðist þannig, að afturendi hennar nam við árekstrarstað- 499 inn. Við áreksturinn sveigði bifreiðin L 163 til suðausturs og inn á hinn fyrrnefnda gamla vegarslóða og stöðvaðist þar skammt frá Suðurlandsvegi. Dómarinn hefur farið á vettvang og kynnt sér staðhætti þar. Málsástæður og lagarök. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að stefndi Ólafur eigi alla sök á árekstrinum og beri hann bví ábyrgð á tjóni stefnanda svo og hið stefnda vátryggingarfélag, og eru kröfugerðin og stefn- en byggð á lögum nr. 40/1968, 48. gr., 2. mgr., og 68. gr., sbr. 69. gr., 1. mgr., og 74. gr., 2. mgr., sömu laga. Áður er rakið, hvernig stefnandi og tveir farþegar í bifreið hans lýsa því, hvernig áreksturinn varð. Af hálfu stefnanda er sök stefnda Ólafs byggð á þessari atvikalýsingu. Stefnandi kveð- ur ökumann jeppabifreiðarinnar ekkert hafa reynt til þess að forðast árekstur. Jeppabifreiðinni (L 183) hafi verið ekið út á Suðurlandsveginn beint í veg fyrir R 750 þrátt fyrir biðskyldu- merki sem ökumaður L 163 virti ekki. Þegar í óefni var komið, hafi stefnandi reynt að forðast árekstur og hafi örugglega dregið úr tjóni með aðgerðum sínum, en ökumaður L 163 gerði ekkert til þess að forðast árekstur. Þá kveður stefnandi, að eftirtalin veigamikil atriði vilji hann sérstaklega undirstrika, en þau eru, að bifreiðinni R 750 hafi verið ekið á löglegum hraða og á réttum vegarhelmingi austur Suðurlandsveg. Hann vill leiðrétta skýrslu, sem tekin var af honum hjá rannsóknarlögreglunni í Reykjavík, og segir þar rangt eftir sér haft, þar sem segi: „Hraði sá, sem ég gaf upp, er ágizkun ein“, enda segi í sömu skýrslu, að skýrsla lögreglunnar í Rangárvallasýslu sé rétt, en þar sé eftir honum haft, að hann hafi ekið á um 60 km/klst. Farþegar í 750 beri og, að bifreiðinni hafi verið ekið á mjög eðlilegum hraða miðað við aðstæður. Með dskj. nr. 3 sé leiðrétt teikning af vettvangi, sem fylgi dskj. nr. 2, og sé leiðréttingin eftirfarandi: „Þar sem merkt er, að hemlaför hafi mælzt 11—12 metrar, en hjólför og hemla- för hafi mælzt samtals 39 metrar.“ Bifreiðin R 750 sé sjálfskipt sér stað. Hafi því lítið þurft að hægja, jafnvel nægilegt að gefa upp benzíngjöfina, til þess að slíkt markaði í malarveginn. Heml. ar bifreiðarinnar hafi verið ný yfirfarnir.. Stefnandi vitnar í bókina „Akstur og umferð“ varðandi útreikn- ing á hraða með hliðsjón af hemlunarvegalengd, svo og vitnar hann í danska bók, „Færdselen“, og kveður, að þær niðurstöður, sem fáist í hér umræddu tilviki með útreikningi í samræmi við 500 Þær reglur, sem upp eru gefnar í bókum þessum, renni stoðum undir þá fullyrðingu, að hann hafi ekið á löglegum hraða. Stefnandi hefur sundurliðað kröfur sínar þannig: 1. Flutningur farþega frá árekstrarstað ...... kr. 1.692.00 Upphaflega var kröfuliður þessi kr. 3.897.00, en við munnlegan málflutning lækkaði stefn- andi hann, og kvað hann lækkunina nema kr. 7.00 pr. km., en þá greiðslu, sem kröfuliðurinn nú nemur, kveðst hann mundu hafa fengið frá vita- og hafnarmálastofnuninni, hefði hann far- ið á eigin bifreið. 2. Flutningur bifreiðarinnar R 750 frá árekstrar- Stað .......000.020. 0 — 2.961.00 3. Endurrit lögregluskýrslu .................. — 105.00 Við munnlegan flutning málsins kvaðst stefn- andi fallast á það með stefndu, að þessi liður ætti undir málskostnað. 4. Varahlutir samkvæmt reikningi frá Vökli h/f — 31.498.00 5. Viðgerðarreikningur frá Bílaskálanum ...... — 34.249.00 6. Áætlaður kostnaður á viðgerð, sem eftir er .. — 3.800.00 7. Dagpeningar í 20 daga á kr. 750.00 ........ — 15.000.00 Alls kr. 89.305.00 Kröfuliðina hefur stefnandi stutt þeim rökum, að liðir 1 og 2 séu flutningur á farþegum og bifreiðinni R 750 frá árekstrarstað. Á reikning samkvæmt lið 1 hafi verið stimplað, að hann hafi verið færður á vissar framkvæmdir hjá vita- og hafnarmálastofn- uninni, en hún eigi endurkröfurétt á hendur sér, þar sem stefn- andi hafi tekið að sér að flytja þessa farþega. Flutningur á bif- reiðinni R 750 stafi af því, að hún var óökufær og talið hag- kvæmast að fá gert við hana í Reykjavík. Liður 3 skýri sig sjálfur. Liðir 4 og 5 séu reikningar fyrir viðgerð og varahlutum vegna árekstrarins. Um leið og þessi viðgerð fór fram, þá hafi stefnandi látið vinna sérstaklega við bifreiðina, til þess að of mikill munur yrði ekki á nýmáluðu og þeim hluta bifreiðarinn- ar, sem slapp við skemmdir, og þurfti hann að greiða fyrir það kr. 9.636.00, og er þetta óbeinn kostnaður, sem stefnandi kveðst þurfa að bera. Fulltrúar Sjóvátryggingarfélagsins hafi fylgzt með viðgerðinni. Liður 6 sé áætlaður kostnaður á varahlutum og við- 501 gerð, sem eftir er að framkvæma. Er þar um að ræða felgu, króm- lista, stefnuljós og vinnu, sem áætlað er, að kosti kr. 3.800.00. Enn hafa varahlutir þessir ekki fengizt og muni stefnandi leggja fram reikninga, ef hægt verður að fá varahlutina og framkvæma viðgerðina, áður en málið yrði dómtekið. Liður 7, dagpeningar kr. 750.00 í 20 daga. Kveðst stefnandi hafa rekið mjög á eftir við- gerðinni og megi þakka sér, hve skamman tíma hún tók. Um upp- hæð dagpeninganna sé það að segja, að hann hafi bifreiðastyrk, þar sem hann tekur þær skyldur á sig að aka í þágu hafna- og vitamálastofnunarinnar. Að jafnaði aki hann 24000 km á ári. Á meðan á viðgerðinni stóð, hafi hann þurft að leigja sér bifreið- ar til þess að uppfylla þær skyldur, sem honum höfðu verið lagð- ar á herðar. Fyrir utan slíkar beinar greiðslur þá hafi skapazt óþægindi og útgjöld við að komast á vinnustað, en stefnandi býr að Hlunnavogi 6, en vinnustaður er í hinum enda bæjarins, að Seljavegi 32. Í nóvember var leigugjald fyrir bifreiðaleigubíl kr. 490.00 fastagjald á dag og kr. 5.00 á hvern ekinn km auk 11% söluskatts. Leigutaki varð sjálfur að greiða allt benzín. Miðað við notkun stefnanda í 20 daga, þá kveður hann þetta gera kr. 9.800.00 í fastagjald, kr. 6.575.00 í kílómetragjald og kr. 1.801.00 í sölu- skatt, eða samtals kr. 18.176.00. Sé því kröfunni fyrir dagpeninga stillt í hóf. Kröfu sína um 10% ársvexti af stefnufjárhæð styður stefnandi þeim rökum, að hann hafi orðið að fá lán til að greiða viðgerðar- kostnaðinn og annan útlagðan kostnað. Vart sé hægt að reikna með því, að einstaklingur hafi það mikið handbært fé, að hann geti greitt slíkar upphæðir án lántöku. Komi þá ekki annað en víxillán til greina, en víxilvextir séu 10—12% á ári. Sjóvátrygg- ingarfélagið h/f hafi boðið að greiða helming heildartjóns, sem væri þá fullnaðargreiðsla, en með því boði viðurkenndi það sök L 163 að hluta. Því boði hafi verið hafnað sem fullnaðargreiðslu, en um leið farið fram á einhverja greiðslu upp í viðgerðarkostn- aðinn með vísun til laga nr. 20/1954, 2. mgr. 24. gr. Deildarstjóri bifreiðadeildar tryggingarfélagsins hafi neitað að greiða nokkuð upp í kröfurnar, en endurtekið fyrra boð sitt, sem að ofan greinir. Stefndu hafa stutt kröfur sínar þeim rökum, að atvik málsins hafi verið þau, að stefnandi hafi verið, eins og fyrr hefur verið lýst, á ferð í bifreið sinni R 750 austur um Hellu og lení þar í árekstri við stefnda, sem ekið hafi bifreið sinni L 163 inn á þjóð- veginn í veg fyrir stefnanda, en hann hafi þá verið langt undan, en á svo mikilli ferð, að honum hafi ekki tekizt að stöðva bif- 502 reið sína, en hemlaför eftir hana hafi þó mælzt 39 metra löng að sögn lögreglunnar í Rangárvallasýslu, dskj. nr. 2. Áreksturinn hafi verið svo harður, að báðar bifreiðarnar hafi stórskemmzt, og sé ljóst, að bifreið stefnanda hafi ekki verið nærri stöðvuð, er áreksturinn varð. Af þessu og skýrslu stefnanda um atvik máls- ins sé ljóst, að hann hafi ekið mjög hratt og brotið gegn ákvæð- um umferðarlaga um ökuhraða, ekki sízt þegar þess er gætt, að þarna er þéttbýli og umferðar að vænta inn á þjóðveginn. Stefn- andi hafi og séð til ferða stefnda Ólafs, en ökuhraði hans hafi reynzt of mikill og því hafi farið sem fór. Hins vegar verði svo að líta til þess, að stefndi Ólafur hafi ekið inn á þjóðveginn í veg fyrir stefnanda, og verði hann því einnig að bera nokkra sök á árekstrinum. Eftir öllum atvikum og í samræmi við dómvenju hafi stefndi Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f, sem selt hafi stefnda Ólafi ábyrgðartryggingu fyrir bifreið hans, talið rétt að skipta sök í máli þessu til helminga og hafi boðið stefnanda bætur í sam- ræmi við það, en af hálfu stefnanda hafi því eindregið verið hafn- að, að hann ætti nokkra sök. Eftir að lögreglan í Rangárvallasýslu hafi gefið fyrstu skýrslu sína um árekstur þennan, hafi hún gefið aðra skýrslu, þar sem reynt sé að draga úr þeirri fullyrðingu fyrri skýrslunnar, að hemlaför eftir bifreið stefnanda hefðu mælzt 39 metrar. Þessari viðbót sé mótmælt sem rangri, enda verði að gera kröfu til, að fyrsta skýrsla lögreglumanns um athuganir hans sé rétt. Um fjárhæðir í sundurliðun kröfugerðar stefnanda hafa stefndu haldið fram eftirfarandi: Því er mótmælt, að stefndu eigi að taka þátt í kostnaði við að flytja farþega í bifreið stefnanda af árekstr- arstað. Kostnaður við að flytja bifreið stefnanda er ekki vefengd- ur tölulega. Um kostnað við endurrit lögregluskýrslu hefur áður verið rætt. Fjárhæðum varahlutakostnaðar og viðgerðarreiknings er ekki mótmælt tölulega né heldur fjárhæð áætlaðs ólokins við- gerðarkostnaðar. Stefndu kveða engin rök hafa verið að því leidd, að stefnandi hafi orðið fyrir tjóni af afnotamissi bifreiðar sinnar, sízt svo miklu, sem hann vilji vera láta. Verði hann að leggja fram gögn um rekstrarkostnað bifreiðarinnar og tekjur af henni, t. d. útdrátt úr skattskýrslu, til rökstuðnings bessum lið. Til sam- komulags er þessi kostnaður þó viðurkenndur sem kr. 200.00 á dag í 20 daga, eða sem kr. 4.000.00. Að öllu þessu athuguðu kveðast stefndu sundurliða fjárhæð dórakröfu sinnar því þannig: 503 1. Flutningskostnaður bifreiðar .... kr. 2.961.00 2. Varahlutir .................... — 31.498.00 3. Viðgerðarkostnaður ............ — 34.249.00 4. Áætlaður ólokinn kostnaður .... — 3.800.00 5. Afnotamissir .................. — 4.000.00 Samtals kr. 76.508.00 en af þeirri fjárhæð telja stefndu sér aðeins skylt að bæta stefn- anda helming, eða kr. 38.254.00. Niðurstaða. Svo sem ljósmyndir og vettvangsuppdrættir gefa til kynna og áður hefur verið vikið að, varð árekstur bifreiðanna á syðri veg- arbrún Suðurlandsvegar, á mótum þess vegar og vegarins, sem liggur frá kauptúninu Hellu að vöruskemmum, sláturhúsi og tré- smiðju sunnan Suðurlandsvegarins. Bifreiðin L 163 var að koma frá Hellu, en þar er biðskyldu- merki við Suðurlandsveg, sem nýtur því aðalbrautarréttar, og hugðist ökumaður bifreiðarinnar aka þvert yfir þann veg og að áðurnefndu sláturhúsi sunnan vegarins, en bifreiðin R 750 kom akandi eftir Suðurlandsvegi úr vesturátt og ætlaði áfram austur þann veg. Sannað er í málinu, að stefndi Ólafur nam staðar við fyrrnefnt biðskyldumerki og ók síðan afar hægt að vegamótunum, en eins og áður er fram komið, er nokkur spölur að sjálfum vegamótun- um. Telja verður, að stefndi Ólafur hafi með akstursmáta sínum brotið gegn þeim ákvæðum umferðarlaga nr. 40/1968, sem til- greind eru af hálfu stefnanda, en í framburði stefnda Ólafs sjálfs kemur fram, að hann veitti bifreiðinni R 750 ekki athygli, fyrr en hann var kominn inn á miðjan Suðurlandsveginn, enda þótt hann hafi ekið afar hægt, a. m. k. frá fyrrnefndu biðskyldumerki, þar sem hann hafði staðnæmzt, og í stað þess að stöðva þá bif- reið sína, sem honum var skylt og hefði átt að vera auðvelt, jók hann hraðann snögglega þvert yfir Suðurlandsveginn og í veg fyrir bifreiðina R 750, sem þá var rétt komin að vegamótunum. Fallast verður á það með stefnanda, að hann hafi haft réttmæta ástæðu til að ætla, miðað við akstursmáta stefnda Ólafs, fyrir áreksturinn, að hann (Ólafur) væri að þoka bifreið sinni að vega- mótunum, á meðan stefnandi æki fram hjá þeim, eða að hann 504. ætlaði að benzínstöðinni, sem þarna er norðan Suðurlandsvegar- ins, rétt austan vegamótanna. Telja verður engar sönnur fram komnar um það, að stefnandi hafi ekið of hratt eða með öðrum hætti ótilhlýðilega miðað við aðstæður, þannig að honum verði gefin nein sök á árekstrinum, og ber því stefndu in soliðum að bæta tjón stefnanda að fullu. Um fjárhæðir í sundurliðun kröfugerðar stefnanda skal fara sem hér segir: Kröfulið 1 var mótmælt af stefndu, og lækkaði stefnandi hann við munnlegan flutning málsins í kr. 1.692.00. Þykir dóminum stefnanda hafa tekizt að færa næg rök að því, að hann hafi tekið að sér flutning á umræddum mönnum, eins og atvikum málsins er háttað, og verður framangreind krafa hans, sem þykir hófleg, tekin til greina að öllu leyti. Kröfulið 2 hafa stefndu ekki mótmælt tölulega, og verður hann því tekinn til greina óbreyttur. Stefnandi hefur fallizt á, eins og áður er frá greint, að kröfuliður 3 falli undir málskostnað. Kröfulið 4 er ekki mótmælt tölulega, og verður hann því tekinn til greina ó- breyttur. Kröfuliðum 5 og 6 er ekki mótmælt tölulega, og verða þeir því teknir til greina óbreyttir. Kröfulið 7 hafa stefndu mót- mælt sem of háum, eins og áður er rakið. Dóminum þykir stefn- anda ekki hafa tekizt að færa að því haldbær rök, að tjón hans vegna afnotamissis bifreiðarinnar hafi numið þeirri upphæð, sem krafizt er, en þegar öll gögn eru virt, þykja bætur þessar hæfilega ákveðnar kr. 9.000.00. Samkvæmt framanskráðu ber stefndu að greiða stefnanda in solidum kr. 83.200.00 (kr. 1.692.00 | kr. 2.961.00 kr. 31.498.00 -- kr. 34.249.00 3.800.00 - 9.000.00) ásamt 7% ársvöxtum frá 31. október 1970 til greiðsludags. Samkvæmt þessum úrslitum er rétt, að stefndu greiði stefn- anda kr. 23.000.00 í málskostnað. Dómsorð: Stefndu, Ólafur Markússon og Sjóvátryggingarfélag Íslands, greiði in soliðum stefnanda, Tómasi Þ. Sigurðssyni, kr. 83. 200.00 ásamt T%ársvöxtum frá 31. október 1970 til greiðslu- dags og kr. 23.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lógbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 505 Þriðjudaginn 12. júní. Nr. 82/1973: Helga Kristrún Þórðardóttir Sesn Guðmundi Jóni Sigurbjörnssyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Úrskurður skiptadóms um frávísun staðfestur. Dómur Hæstaréttar: Hinn áfrýjaða úrskurð hefur upp kveðið Bogi Nilsson, að- alfulltrúi bæjarfógetans á Akureyri. Sóknaraðili hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 26. apríl 1973, sem barst Hæstarétti 28. maí s. á. Kveð- ur lögmaður sóknaraðilja sig hafa fengið vitneskju um úr- skurðinn 12. apríl s. á. Hann gerir þær dómkröfur, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur og að lagt verði fyrir skiptaráðandann á Akureyri að taka mál þetta af nýju til efnismeðferðar. Þá krefst hann kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Varnaraðili krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Fallast ber á þá úrlausn héraðsdómara, að mál þetta sæti eigi úrlausn skiptadóms, sbr. 79. gr. laga nr. 39/1921, er hér á við, sbr. nú 54. gr. laga nr. 60/1972. Ber því að staðfesta hinn kærða úrskurð, Dæma ber sóknaraðilja til að greiða varnaraðilja kærumálskostnað, sem ákveðst kr. 6.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Sóknaraðili, Helga Kristrún Þórðardóttir, greiði varn- araðilja, Guðmundi Jóni Sigurbjörnssyni, kærumáls- kostnað kr. 6.000.00. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður skiptadóms Akureyrar 5. apríl 1973. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar hinn 16. marz s.l., hefur 506 Helga Kristrún Þórðardóttir, Dvergabakka 24, Reykjavík, höfðað fyrir skiptaréttinum með kröfugerð fyrir dómi og framlagningu skjala í dóm hinn 25. ágúst s.l. á hendur fyrrverandi eiginmanni sínum, Guðmundi Jóni Sigurbjörnssyni, Álfabyggð 13, Akureyri. Sóknaraðili gerir þær dómkröfur, „að húseigninni Álfabyggð 13, Akureyri, óskiptri eign félagsbús fyrrverandi hjóna, sóknar- og varnaraðilja, verði skipt að hálfu miðað við nettóandvirði eign- arinnar, allt eftir reglum laga nr. 20, 1923.“ Þá krefst sóknaraðili þess, að varnaraðilja verði gert að greiða honum málskostnað að skaðlausu eftir mati dómsins og fram- lögðum málskostnaðarreikningi. Varnaraðili krefst þess, að máli þessu verði vísað frá skipta- rétti og honum tildæmdur hæfilegur málskostnaður. Sáttatilraunir hafa reynzt árangurslausar. Báðir aðiljar hafa gefið skýrslu fyrir dómi, og af hálfu beggja hafa verið lagðar fram greinargerðir og önnur skjöl, samtals 16. Málflutningur um frávísunarkröfu varnaraðilja fór fram hinn 16. marz s.l. og málið þá tekið til úrskurðar um það ágreiningsefni. Málavextir eru þeir í megindráttum, að hinn 21. júlí 1970 leit- uðu hjónin Guðmundur Jón Sigurbjörnsson og Helga Kristrún Þórðardóttir, aðiljar þessa máls, til embættis bæjarfógetans á Akureyri og óskuðu þess, að leyfi til skilnaðar að borði og sæng Þeirra í milli yrði gefið út. Samkvæmt bókun í hjónaskilnaðabók embættisins, en myndrit hennar hefur verið lagt fram í málinu, dskj. nr. 5, hafa hjónin verið á eitt sátt um skipan forræðis yfir barni þeirra, um fram- færslueyri með því og á milli þeirra innbyrðis, en hann skyldi enginn vera. Um fjárskipti hjónanna er þetta bókað: „Þau lýsa því yfir, að algert samkomulag sé um eignaskipti á félagsbúi þeirra.“ Eftir því, sem komið hefur fram í málinu, höfðu hjónin ekki lokið fjárskiptum sínum að öllu leyti, þegar hér var komið. M. a. var skiptum varðandi húseign þeirra, Álfabyggð 13, Akureyri, og skuldauppsjöri ólokið. Leituðu þau samdægurs til Ingvars Gíslasonar héraðsdómslög- manns og báru málið undir hann. Sóknaraðili man ekki, hvað fór á milli þeirra hjónanna og lögmannsins, en minnir, að varn- araðili hafi eitthvað minnzt á húseign þeirra. Varnaraðili segir, að lögmaðurinn hafi tekið að sér að gera eignaskiptasamning fyrir þau og hafi hann síðan ritað „samkomu- 266 lag um eignaskipti“, sem lagt hefur verið fram í málinu, dskj. 507 nr. 11. Skjalið, sem er undirritað af báðum aðiljum, ómótmælt, og dagsetí 28. september 1970, er svohljóðandi: „Í sambandi við skilnað okkar að borði og sæng lýsum við undirrituð yfir því sem samkomulagi okkar á milli um eignameð- ferð, að ætlun okkar er, að maðurinn haldi húseigninni Álfabyggð 13, Akureyri, en greiði konunni út eftir nánara samkomulagi síðar ákveðna fjárupphæð sem eignarhluta hennar í búinu. Erum við ásátt um, að fjárhæð þessi sé rétt metin kr. 370.000.00 — þrjúhundruðogsjötíuþúsund krónur 00/100. Er þá fólgið í þeirri tölu lán að upphæð kr. 70 þús., sem faðir konunnar, Þórður Snæ- björnsson, lét ganga til okkar, tekið hjá Lífeyrissjóði verkstjóra, með veði í húsi Þórðar. Er ætlunin, að konan (Helga) sjái um að greiða lánið, sem þá yrði manninum (Jóni) óviðkomandi. Ofangreinda upphæð, kr. 370 þús., skal maðurinn greiða upp á minnst tíu árum, frá því að lögskilnaður hefst, en annars eins fljótt og fjárhagur hans leyfir. Skal nánara samkomulag um skuld þessa og greiðslu hennar gert síðar, m. a. vaxtagreiðslur. Er í því sambandi rætt um að gera skuldabréf með veði í fast- eign búsins, en engu slegið föstu um greiðslufyrirkomulag né tryggingu á greiðslunni.“ Hjónin fengu útgefið leyfi til skilnaðar að borði og sæng hinn 22. júlí 1970, eða daginn eftir að beiðni þeirra hafði komið fram. Hinn 25. júní 1971 ritaði sóknaraðili undir „afsal“, sem lagt er fram í málinu, dskj. nr. 3, og er það svohljóðandi: „Ég undirrituð Helga K. Þórðardóttir, Túngötu 32, Reykjavík, geri kunnugt með bréfi þessu, að ég tel fyrrverandi eiginmann minn, Jón Sigurbjörnsson, Álfabyggð 13, Akureyri, löglegan eig- anda að húseigninni Álfabyggð 13 og öllu, sem í því er, og því tilheyrir. Svo og bifreiðunum A 335, sem er Daf 750, árgerð 1963, og ÁA 1453, sem er Volkswagen 1200, árgerð 1956. Hef ég að fullu tekið allt það, sem ég ætla að taka og leggja hald á. Lýsi ég hér með yfir, að hann hefur að fullu greitt mér áður umsamið andvirði hluta míns í sameign okkar með: 1. hluta úr innbúi þann 22. 7. 1970 og til 23. 6. 1971. 2. kr. 100.000.00 eitthundraðþúsundkrónur 00/100, sem greitt var með ávísun þann 6. maí 1971. 3. veðskuldabréfi kr. 266.666.00 tvöhundruðsextíuogsexþúsund sexhundruðsextíuogsex 00/100 krónur, dagsettu og þinglesnu þann 24. júní 1971. Tel ég eignaskiftum okkar þar með að fullu lokið. 508 Framangreindu afsali til staðfestu er nafn mitt ritað í votta viðurvist.“ Með yfirlýsingu, dagsettri 8. ágúst 1972, ritaðri á eitt eintak afsalsins, afturkallar sóknaraðili nafnritun sína undir afsalið á þeim forsendum, að hann hafi verið blekktur, vísvitandi eða ó- afvitandi, til þess að rita undir það. Hinn 22. júlí 1971 leitaði varnaraðili til embættis bæjarfóget- ans á Akureyri og krafðist lögskilnaðar við konu sína, sóknarað- ilja þessa máls. Lýsti hann því þá yfir m. a., að eignaskiptum væri lokið. Hinn 13. ágúst s. á. mætti Ingvar Gíslason héraðsdómslögmaður fyrir hönd sóknaraðilja í hjónaskilnaðarmálinu samkvæmt skrif- legu umboði sóknaraðilja, sbr. dskj. nr. 4, þar sem segir: „Ég undirrituð Helga Þórðardóttir, Túngötu 32, Reykjavík, veiti hér með Ingvari Gíslasyni, Álfabyggð 18, Akureyri, umboð til að annast fyrir mig frágang eignaskipta og lögskilnað hjá bæj- arfógeta Akureyrar vegna fjarveru minnar.“ Féllst lögmaðurinn á lögskilnaðarkröfu varnaraðilja fyrir hönd umbjóðanda síns með þeim skilmálum, sem varnaraðili hafði lýst. Leyfi til algers skilnaðar milli aðiljanna var síðan gefið út í dóms- og kirkjumálaráðuneytinu hinn 18. ágúst s. á. Með bréfi til bæjarfógetans á Akureyri, dagsettu 10. ágúst s.l., krafðist Jón E. Ragnarsson héraðsdómslögmaður þess fyrir hönd sóknaraðilja, að félagsbú aðiljanna, þ. e. fasteignin Álfabyggð 13, Akureyri, yrði tekið til skiptaréttarmeðferðar. Í bréfi til lögmannsins, dagsettu 18. sama mánaðar, bendir bæj- arfógeti á, að aðiljarnir hafi „tilkynnt embættinu oftar en einu sinni, að algert samkomulag væri um eignaskiptin og að eigna- skiptum á félagsbúinu væri lokið.“ Þá víísar hann til 59. gr. og 79. gr. laga nr. 39/1971 um rétt til riftunar á samkomulagi hjóna um eignaskipti, en þau mál telur hann „eðlilegast, að séu rekin fyrir bæjarþingi.“ Mál þetta var síðan tekið fyrir í skiptarétti Akureyrar hinn 25. ágúst s.l., eins og áður er rakið. Af hálfu sóknaraðilja er því haldið fram, að óheimilt hafi ver- ið að veita aðiljum leyfi til skilnaðar að borði og sæng hinn 22. júlí 1970, þar sem fjárskiptum þeirra hafi ekki verið lokið, nema vísa skiptunum þá um leið til skiptaréttar. Varnaraðili hafi síðar blekkt sóknaraðilja til þess að undirrita afsalið á dskj. nr. 3, sem ritað er hér að framan. Lausafjármunum búsins hafi verið skipt í samræmi við afsalið og sóknaraðili móttekið þar greint fé og 509 veðskuldabréf, en húseignin Álfabyggð 13 sé hins vegar enn ó- skipt eign búsins. Þá hafi umboðsmaður sóknaraðilja, Ingvar Gíslason, farið út fyrir umboð sitt, begar hann samþykkti lög- skilnaðarkröfu og yfirlýsingu varnaraðilja um, að eignaskiptum væri lokið, fyrir valdsmanni hinn 13. ágúst 1971. Sé yfirlýsing umboðsmannsins því ekki skuldbindandi fyrir sóknaraðilja. Þá hélt lögmaður sóknaraðilja því fram við munnlegan málflutning, að „samkomulag um eignaskipti“ á dskj. nr. 11, sem ritað er hér að framan, væri ógilt frá upphafi af sömu ástæðum og afsalið á dskj nr. 3. Af hálfu varnaraðilja er því haldið fram, að fullt samkomu- lag hafi verið með aðiljum um fjárskipti þeirra. Samkvæmt 59. gr. og 79. gr. laga nr. 39/1921 geti það hjóna, sem telji á sig hallað í samningum um eignaskipti vegna hjúskaparslita, stefnt hinu fyrir rétt og fengið samningum hrundið. Þetta skuli þó gera innan 6 mánaða frá skilnaði. Lögskilnaður hafi verið veittur aðiljum þessa máls hinn 18. ágúst 1971 og séu því allir frestir til aðgerða liðnir. Beri því að vísa málinu frá skiptarétti. Ekki verður talið, að 51. gr. laga nr. 39/1921, sem við átti, eða venjuhelguð framkvæmd hafi verið því til fyrirstöðu, að hjón- um væri veitt leyfi til skilnaðar að borði og sæng, þótt þau hefðu þá ekki lokið fjárskiptum eða skiptaréttur tekið bú þeirra til skipta- meðferðar. Nægði í þessu efni, að hjón væru sammála um að skipta sjálf búi sínu án aðstoðar skiptaréttar, enda væru þau á eitt sátt um meginatriði skiptanna. Samkvæmt efni yfirlýsingar aðiljanna fyrir valdsmanni hinn 21. júlí 1970 varðandi fjárskiptin, með hliðsjón af skjalagerð þeirra, áður en leyfi til algers skilnaðar var gefið út, þykja aðiljar hafa haft fullan vilja til þess að skipta búi sínu sjálfir án aðstoðar skiptaréttarins. Eftir gögnum málsins þykir skiptum þeirra jafn- framt hafa verið lokið, þegar leyfi til algers skilnaðar var gefið út hinn 18. ágúst 1971. Í þessu máli verður ekki metið, hvort hallað hafi verið á annan hvorn aðiljann í samningum þeirra, enda ber það ágreiningsefni undir bæjarþing samkvæmt 79. gr. laga nr. 39/1921. Samkvæmt framangreindu ber að vísa máli þessu frá skipta- rétti. Eftir atvikum þykir mega ákveða, að hvor aðili beri sinn kostn- að af málinu. Við munnlegan málflutning hreyfði lögmaður sóknaraðilja því, að skiptaráðandi málsins væri ef til vill vanhæfur til þess að fara 510 með það vegna fyrri afskipta bæjarfógetans á Akureyri af því. Ekki krafðist lögmaðurinn þess, að skiptaráðandi viki sæti. Það athugist, að skiptaráðandi þessa máls hefur farið með það þann tíma, sem málið hefur verið til meðferðar í skiptarétti, og hafði hann engin afskipti af málinu áður. Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá skiptarétti. Málskostnaður fellur niður. Þriðjudaginn 12. júní 1973. Nr. 85/1973: Guðmundur Snorrason segn Guðmundi Hj. Ákasyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Frávísun. Dómur Hæstaréttar: Jakob J. Havsteen, fulltrúi sýslumanns í Árnessýslu, kvað upp hinn kærða úrskurð. Sóknaraðili hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 25. maí 1973, er barst Hæstarétti 30. s. m. Krefsi sókn- araðili þess, að „ómerktur“ verði hinn kærði úrskurður „um tryggingu og niðurfellingu málskostnaðar og að fógetagerðin nái fram að ganga og“ honum verði „tildæmdur málskostn- aður fyrir báðum dómum.“ Varnaraðili krefst þess, að kærumálinu verði vísað frá Hæstarétti og sóknaraðilja dæmt að greiða honum kærumáls- kostnað. Lagaheimild brestur til kæru máls þessa, sbr. 21. gr., 3, a, laga nr. 57/1962. Ber því að vísa málinu frá Hæstarétti. 511 Sóknaraðili greiði varnaraðilja kærumálskostnað, sem ákveðst kr. 8.000.00. Það athugast, að kæra þessi er að ófyrirsynju.. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Sóknaraðili, Guðmundur Snorrason, greiði varnarað- ilja, Guðmundi Hj. Ákasyni, kærumálskostnað, kr. 8. 000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður fógetadóms Árnessýslu 19. maí 1973. Ár 1973, laugardaginn 19. maí, var í fógetarétti Árnessýslu, sem háður var í skrifstofu embættisins á Selfossi, kveðinn upp úrskurð- ur í málinu nr. A-1/1973: Guðmundur Snorrason gegn Guðmundi Hj. Ákasyni, sem tekið var til úrskurðar 18. þ. m. Gerðarbeiðandi, Guðmundur Snorrason, hefur krafizt þess, að honum verði með beinni fógetagerð fengin umráð muna þeirra, er hann keypti á uppboðum höldnum á Selfossi 22. júlí 1971 og 3. marz 1972, en munir þessir eru geymdir í húsnæði gerðarþola. Gerðarþoli, Guðmundur Hj. Ákason, hefur mótmælt framgangi hinnar umbeðnu gerðar, nema hann fái greidda leigu fyrir hús- næði það, sem munirnir eru í, auk 7% ársvaxta frá gjalddögum til greiðsluðdags, en hann telur sig eiga haldsrétt í mununum til tryggingar leigunni. Munir þeir, sem hér um ræðir, voru eign Borgarblikksmiðjunn- ar h/f, sem um tíma starfaði á Selfossi, en fyrirtæki þetta hafði á leigu húsnæði gerðarþola að Eyrarvegi 31—33, Selfossi. Voru umræddir munir þar, er þeir voru seldir, og hafa verið síðan. Ekki er um það deilt í máli þessu, að gerðarbeiðandi sé eigandi muna þeirra, er hann krefst, að verði afhentir sér, né heldur, að húsnæði það, sem munirnir hafa verið geymdir í, sé eign gerðar- þola. Gerðarþoli hefur krafizt þess að fá greidda húsaleigu, kr. 10. 000.00 á mánuði, frá 1. janúar 1971 til og með marz 1973, eða í 27 mánuði. Gerðarbeiðandi hefur mótmælt kröfu gerðarþola til húsaleigu með því, að leigusamningur hafi aldrei verið gerður milli hans og gerðarþola. Enn fremur heldur gerðarbeiðandi því fram, að 512 ekkert það réttarsamband sé milli þeirra gerðarþola, er réttlætt geti haldsréttarkröfu gerðarþola. Þá hefur gerðarbeiðandi bent á, að húsaleigukrafa gerðarþola beinist að hluta gegn Borgarblikksmiðjunni h/f, en sú krafa sé sér óviðkomandi. Svo sem áður greinir, er ekki um það deilt, að gerðarbeiðandi sé réttur eigandi muna þeirra, er hér um ræðir, og ber því að taka til greina kröfu hans um að fá þá afhenta. Um kröfur gerðarþola til húsaleigu og haldsréttar verður ekki fjallað í þessu máli, en með tilliti til þess, að líklegt er, að greindir munir verði fluttir úr umdæminu, gerðarbeiðandi er ekki búsett- ur hér og á hér engar eignir aðrar, svo vitað sé, þá verður að telja eðlilegt, svo sem máli þessu er háttað, að gera gerðarbeið- anda að setja tryggingu fyrir húsaleigukröfu gerðarþola frá 22. júlí 1971 að telja, en ekki hefur verið sýnt fram á, að gerðarbeið- andi beri á nokkurn hátt ábyrgð á kröfum gerðarþola til húsa- leigu fyrir þann tíma. Gerðarþoli hefur krafizt kr. 10.000.00 á mánuði í húsaleigu, en þeirri upphæð hefur ekki verið mótmælt sérstaklega, og verður því við hana miðað hér. Samkvæmt framanskráðu ber að taka til greina kröfu gerðar- beiðanda í máli þessu gegn því, að hann setji tryggingu fyrir kröfu gerðarþola til húsaleigu, og þykir sú trygging hæfilega ákveðin kr. 200.000.00. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður verði látinn niður falla. Því úrskurðast: Hin umbeðna fógetagerð skal ná fram að ganga gegn trygg- ingu að fjárhæð kr. 200.000.00. Málskostnaður fellur niður. 513 Miðvikudaginn 13. júní 1973. Nr.52/1972: Dagfinnur Stefánsson (Ólafur Þorgrímsson hrl.) segn Soffíu Haraldsdóttur og gagnsök. (Magnús Thorlacius hrl.) Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jör- undsson. Frávísun. Dómur Hæstaréttar: Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 28. apríl 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 4. apríl s. á. Skilja verður kröfur aðaláfrýjanda svo, að hann krefjist þess, að hrundið verði kröfum gagnáfrýjanda um riftun á upp- boðskaupum hans á byggingarlóð að Haukanesi 26, Garða- hreppi, svo og að kröfur aðaláfrýjanda um tvo frádráttar- liði, að fjárhæð kr. 163.600.00 og kr. 33.256.00, frá uppboðs- verði greindrar fasteignar á uppboði 15. júlí 1971 verði tekn- ar til greina. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi gagn- áfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 2. maí 1972, sbr. 3. málsgr. 20. gr. laga nr. 57/1962. Krefst hún þess aðallega „að uppboðskaupum aðaláfrýjanda á byggingarlóð að Haukanesi 26, Garðahreppi, verði riftað án endurgreiðslu innborgaðs fjár og lagt fyrir uppboðshaldara að láta fara fram uppboð af nýju“. Til vara er þess krafizt, að hinn áfrýjaði úrskurður verði staðfestur að undanskildu ákvæði um málskostnað. Þá krefst gagnáfrýjandi málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi aðaláfrýjanda. Bú þeirra aðaláfrýjanda og sagnáfrýjanda sætir opinber- um skiptum í skiptadómi Reykjavíkur vegna lögskilnaðar 33 514 þeirra, er veittur var með bréfi dómsmálaráðherra 7. ágúst 1970. Með bréfi 25. marz 1971 óskaði skiptaráðandinn í bú- inu, Sigurður M. Helgason borgarfógeti, eftir því við upp- boðshaldarann í Gullbringu- og Kjósarsýslu, að byggingar- lóðin að Haukanesi 26, Garðahreppi, „tilheyrandi búinu, en þinglýst á nafn Dagfinns Stefánssonar“ yrði seld á opinberu uppboði. Segir í bréfinu, að þetta sé gert „samkvæmt ákvörð- un skiptafundar“ í framangreindu búi. Ósk þessi var áréttuð með bréfi skiptaráðandans til uppboðshaldara, og var þess þá getið, að óskað sé, að uppboð verði auglýst af nýju „til sameignarslita“. Fór uppboðið fram 15. júlí 1971, svo sem greint er frá í hinum áfrýjaða úrskurði. Varð ágreiningur um úthlutunargerð, en samkvæmt drögum uppboðshaldara að henni skyldi draga frá fjárhæð hæsta boðs, sem nam 590. 000.00, tvo liði, hitaveitugjald, sem aðaláfrýjandi greiddi 1. marz 1968, að fjárhæð kr. 33.256.00, og gatnagerðargjald að fjárhæð kr. 163.600.00, sem aðaláfrýjandi greiddi 39. sep!- ember 1970. Hlutur hvors hjóna var síðan ákvarðaður sam- kvæmt drögum þessum með því að skipta mismuninum í tvo jafna parta. Fyrir skiptadómi flutti Magnús Thorlacius hæsta- réttarlögmaður mál þetta vegna gagnáfrýjanda hér fyrir dómi og skiptaráðandans í Reykjavík, er gaf nefndum lögmanni hinn 8. desember 1971 „umboð til að flytja mál það, er búið (Soffía Haraldsdóttir) á nú í gegn Dagfinni Stefánssyni fyrir uppboðsrétti Gullbringu- og Kjósarsýslu .. Samkvæmt því, sem rakið var um tilbúnað máls þessa í héraði, var skiptaráðandinn í Reykjavík beiðandi uppboðsins, og er hann því aðili uppboðs samkvæmt 1. tl. 8. gr. laga nr. 57/1949. Svo sem lýst var hér að framan, var mál þetta flutt í héraði, m. a. af hálfu skiptaráðandans í Reykjavík. Er þessa getið í úrskurði uppboðsdóms og jafnframt, að af hálfu skiptaráðanda hafi ekki verið gerðar sérstakar kröfur í mál- flutningi. Skiptaráðandinn í Reykjavík var samkvæmt fram- ansögðu aðili uppboðsmálsins, og bar að stefna honum fyrir Hæstarétt. Það hefur eigi verið gert, og verður því að vísa málinu frá Hæstarétti. Samkvæmt þessum úrslitum þykir rétt, að aðaláfrýjandi 515 greiði gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 15. 000.00. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Aðaláfrýjandi, Dagfinnur Stefánsson, greiði gagnáfrýj- anda, Soffíu Haraldsdóttur, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 15.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður uppboðsdóms Gullbringu- og Kjósarsýslu 4. janúar 1972. Í máli þessu, sem tekið var til úrskurðar þann 16. desember s.l. að loknum munnlegum málflutningi, hefur umboðsmaður sækj- anda, Magnús Thorlacius hæstaréttarlögmaður, krafizt þess aðal- lega, að uppboðskaupum verjanda á byggingarlóð að Haukanesi 26, Garðahreppi, verði riftað án endurgreiðslu innborgaðs fjár, en til vara, að niður verði felldir frádráttarliðirnir í frumvarpi að úthlutunargerð á uppboðsandvirði áðurnefndrar byggingarlóðar, samtals kr. 196.856.00. Kröfur umboðsmanns verjanda, Ólafs Þor- grímssonar hæstarétíarlögmanns, eru þær, að öllum kröfum sókn- araðilja verði hrundið og að umbjóðanda hans, Dagfinni Stefáns- syni, verði lögð út byggingarlóðin nr. 28 við Haukanes, Garða- hreppi, gegn greiðslu þeirri, sem hann hefur þegar innt af hendi til uppboðsréttarins, að áskildum rétti verjanda til að krefjast helmings af kostnaði við uppboð eignarinnar af hluta sækjanda úr félagsbúi málsaðilja. Báðir krefjast málsaðiljar málskostnaðar úr hendi hvors annars að skaðlausu eða eftir mati réttarins. Málavextir eru þeir, sem nú verður lýst: Með bréfi ódagsettu, en mótteknu hjá embættinu 11. maí 1971, beiddist Sigurður Helgason borgarfógeti þess, að auglýst yrði upp- boð til sameignarslita vegna skipta á félagsbúi Dagfinns Stefáns- sonar og fyrrverandi konu hans, Soffíu Haraldsdóttur, á bygg- ingarlóðinni nr. 26 við Haukanes í Garðahreppi, eign nefnds félags- bús. Atglýsing þessa efnis birtist síðan í 31., 35. og 37. tölublaði Lögbirtingablaðsins 1971, og var þar fram tekið, að uppboð á nefndri byggingarlóð færi fram á henni sjálfri fimmtudaginn 15. júlí 1971, klukkan 2.00 e. h., til sameignarslita samkvæmt beiðni 516 skiptaréttar Reykjavíkur, og einnig, að lóð þessi væri þinglýst eign varnaraðilja, Dagfinns Stefánssonar. Til áréttingar auglýsingu þessari birtist síðan í dagblaðinu Vísi þann 12. júlí 1971 efnislega samhljóða auglýsing. Sala á eigninni fór svo fram, eins og ákveðið hafði verið, þann 15. júlí s.1. og varð hæstbjóðandi á uppboðinu Ólafur Þorgrímsson hæstaréttarlögmaður f. h. varnaraðilja í máli þessu, Dagfinns Stef- ánssonar. Var boð hans kr. 550.000.00. Næsthæstbjóðandi var Magnús Thorlacius hæstaréttarlögmaður f. h. sóknaraðilja, Soffíu Haraldsdóttur. Á uppboðinu tók umboðsmaður verjanda fram og óskaði bókað, að hann (verjandi) hefði að hálfu greitt gatnagerðar- gjald af lóðinni og krefðist hann þess, að það yrði greitt af upp- boðsandvirði eignarinnar. Síðar við rekstur máls þessa lagði um- boðsmaður varnaraðilja fram skilríki (kvittanir) fyrir því, að hann (vararaðili) hefði þann 1. marz 1968 greitt hitaveitugjald til Hitaveitu Arnarness, kr. 33.256.00, og þann 29. september 1970 hefði hann greitt til sveitarsjóðs Garðahrepps vegna Haukaness 26 kr. 163.600.00, eða samtals kr. 196.856.00. Ekki komu fram við uppboðið mótmæli frá sóknaraðilja eða umboðsmanni hennar gegn þessari kröfu umboðsmanns varnaraðilja. Þann 16. júlí s.l. greiddi umboðsmaður varnaraðilja til embættis uppboðshaldarans í Gullbringu- og Kjósarsýslu kr. 100.000.00 upp í uppboðsandvirði hinnar seldu eignar. Leið svo fram til 27. októ- ber s.l, að ekki voru gerð frekari skil á uppboðsandvirðinu af hálfu uppboðskaupanda eða umboðsmanni hans, en þann dag sendi uppboðshaldari þeim Ólafi Þorgrímssyni hæstaréttarlögmanni sem umboðsmanni hæstbjóðanda í eignina, Magnúsi Thorlacius hæsta- réttarlögmanni sem umboðsmanni næsthæstbjóðanda og Sigurði M. Helgasyni, borgarfógeta í Reykjavík, sem uppboðsbeiðanda símskeyti, þar sem segir, að krafizt hafi verið tafarlauss uppgjörs á uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, sem hér ræðir um, og hafi hann (uppboðshaldari) því ákveðið, að hafi ekki hæstbjóð- andi gert upp uppboðið að fullu fyrir 6. nóvember s.l., yrði tekið næsthæsta boð í eignina eða uppboð haldið að nýju á henni vegna vangreiðslu á uppboðsandvirðinu. Daginn eftir, þ. e. 28. október s.l, komu fyrir uppboðshaldara Ólafur Þorgrímsson hæstarétta- lögmaður og með honum verjandi í máli þessu, Dagfinnur Stefáns- son, og lögðu fram sem tryggingu fyrir eftirstöðvum þess hluta uppboðsandvirðis hinnar seldu eignar, sem beir töldu uppboðs- kaupanda eiga að standa skil á, svo og áætluðum uppboðskosin- aði ávísun á Verzlunarbanka Íslands að fjárhæð kr. 185.000.00. öl Héldu þeir því fram sem fyrr við þetta tækifæri, að sá hluti fast- eignagjalda, sem verjandi hafði greitt af hinni seldu eign, skyldi við uppgjör koma til frádráttar af uppboðsandvirðinu óskiptu, áður en því yrði skipt milli sameigenda hinnar seldu eignar, b. e. aðilja þessa máls. Þann 8. nóvember s.l. var mál þetta tekið fyrir í uppboðsrétti Gullbringu- og Kjósarsýslu að viðstöddum Magnúsi Thorlacius hæstaréttarlögmanni, umboðsmanni sækjanda, Ólafi Þorgríms- syni hæstaréttarlögmanni umboðsmanni verjanda, og Sigurði M. Helgasyni, borgarfógeta í Reykjavík, uppboðsbeiðanda. Við fyrirtöku þessa lagði uppboðshaldari fram uppkast að út- hlutunargerð á andvirði hinnar seldu eignar, þar sem gert var ráð fyrir, að fasteignagjöld þau, sem verjandi hafði greitt af hinni seldu eign, sbr. það, sem hér að framan segir, yrðu dregin frá uppboðsandvirðinu óskiptu og að hlutur hvors sameiganda hinnar seldu eignar, þ. e. aðilja þessa máls, yrði því kr. 550.000.00 —- 196.856.00 = 353.144.00 : 2 = 176.572.00. Þessu uppkasti að úthlutunargerð mótmælti umboðsmaður sóknaraðilja og óskaði að leggja fram greinargerð í málinu til rökstuðnings mótmælum sínum. Hafa síðan umboðsmenn málsaðilja beggja lagt fram greinargerðir sínar og munnlegur flutningur málsins farið fram, svo sem áður segir. Aðalkröfu sína um, að uppboðskaupum varnaraðilja verði riftað án endurgreiðslu innborgaðs fjár, styður umboðsmaður sóknarað- ilja með því, að varnaraðili hafi látið undir höfuð leggjast að greiða allt uppboðsandvirðið og gert þau skil, sem hann hafi gert seint og illa. Telur hann (umboðsmaður sóknaraðilja}), að af þessu réttlætist riftun uppboðskaupanna. Varakröfu sína, þ. e. að niður verði felldir frádráttarliðirnir í frumvarpi að úthlutunargerð, samtals kr. 196.856.00, styður um- boðsmaður sóknaraðilja þeim rökum, að þrátt fyrir það, að upp- boð það, sem hér ræðir um, hafi farið fram á uppboðsbingi Gull- bringu- og Kjósarsýslu af þeirri ástæðu einni, að það sé samkvæmt ákvæðum laga nr. 57/1949, 23. gr. Þá sé það fjarstæða, að upp- boðshaldarinn í Gullbringu- og Kjósarsýslu eigi fyrir bær sakir að grípa fram fyrir hendur skiptaréttar Reykjavíkur, þar sem skipti á félagsbúi málsaðilja fara nú fram. Sé því ekki um það að ræða, að verið sé að gæta hagsmuna þeirra, sem veðbönd eiga í þeirri eign, sem seld hefur verið á uppboði, heldur telji varnar- aðili sig hafa lagt út fé fyrir búið og eiga kröfu á endurgreiðslu. Segir umboðsmaður sóknaraðilja, að hún hafi einnig lagt út fé 518 fyrir búið og eigi því kröfu á endurgreiðslu, en það heyri undir skiptarétt Reykjavíkur, hvernig eignir og skuldir búsins skipt- ast með aðiljum þessa máls. Sé það í hans verkahring, en ekki uppboðshaldara í öðru lögsagnarumdæmi. Kröfu sína um útlagningu á hinni seldu eign til varnaraðilja rökstyður umboðsmaður hans með því, að fasteign sú, sem hér ræðir um, sé hjúskapareign varnaraðilja, sem hann eigi rétt á að fá sér lagða út gegn greiðslu á sannvirði hennar til fullnægju á rétti sóknaraðilja. Um þetta segir umboðsmaður varnaraðilja raunar hafa verið reynt að semja, en það hafi ekki tekizt og hafi því ekki verið annars kostur en að sannreyna verðmæti eignar- innar með uppboði. Telur umboðsmaður verjanda, að umbjóðandi hans hafi ekki einu sinni þurft að bjóða sjálfur í eignina, heldur hafi hann getað krafizt á henni útlagningar samkvæmt hæsta boði. Þá hefur umboðsmaður verjanda bent á í greinargerð sinni og við munnlegan flutning málsins, að það sé meginregla í Ís- lenzkum rétti, að ekki aðeins skuli uppboð á fasteignum fara fram í þinghá, þar sem þær eru, sbr. 23. og 12. gr. laga nr. 57/ 1949, heldur og einnig, að öll mál út af réttindum yfir fasteign skuli rekin í þinghá, þar sem fasteignin liggur, sbr. 78. gr. laga nr. 85/1936. Af þessum sökum telur hann, að uppboðshaldara beri að skera úr ágreiningi í máli þessu. Þá bendir urnboðsmað- ur varnaraðilja einnig á, að á hinni seldu eign hafi hvílt samn- ingsbundnar kvaðir um greiðslu gatnagerðargjalds og greiðslur vegna þátttöku í Hitaveitu Arnarness. Hafi þess verið getið við uppboð á eigninni, að verjandi hafi greitt upp í gjöld þessi, eftir að aðiljar þessa máls slitu hjúskap sínum, og hafi þess þá verið krafizt að þessar fjárhæðir yrðu endurgreiddar af uppboðsand- virðinu óskiptu. Hvorki skiptaráðandinn í Reykjavík né umboðs- maður sóknaraðilja, sem báðir hafi verið viðstaddir, er uppboðið fór fram, hafi mótmælt bessu og hafi uppboðið farið þannig fram. Telur umboðsmaður varnaraðilja hann eiga ótvíræðan skuldajafn- aðarrétt við uppboðsandvirðið, bæði vegna helmingseignar sinn- ar Í andvirði eignarinnar sem og þeirra kvaðagreiðslna, sem hann hafi leyst til sín, eftir að hjúskap aðilja lauk. En jafnframt eigi hann kröfu til greiðslu á heimingi þess kostnaðar, sem leitt hefur af uppboðinu, í búshluta sóknaraðilja. Þá hefur umboðsmaður verjanda enn fremur bent á, að bú málsaðilja sé undir opinberum skiptum eftir kröfu sækjanda og sé hann (þ. e. sækjandi) því ekki að hans áliti aðili þessa máls, heldur skiptaráðandinn í Reykja- vík vegna búsins. 519 Þess skal getið, að við munnlegan flutning máls þessa lagði umboðsmaður sóknaraðilja, Magnús Thorlacius hæstaréttarlög- maður, fram málflutningsumboð, þar sem segir, að áðurnefndur lögmaður hafi umboð til að flytja mál það, er búið (Soffía Har- aldsdóttir) á nú í gegn Dagfinni Stefánssyni fyrir uppboðsrétti Gullbringu- og Kjósarsýslu, búinu að kostnaðarlausu. Umboð þetta er undirritað af Sigurði M. Helgasyni borgarfógeta, sem fer með skiptamál málsaðilja fyrir skiptarétti Reykj avíkur. Af hálfu skipta- réttar Reykjavíkur hafa hins vegar engar kröfur verið gerðar við rekstur máls þess, sem hér er til úrskurðar. Aðalkrafa sóknaraðilja í máli þessu er, svo sem áður getur, að uppboðskaupum varnaraðilja á lóðinni nr. 26 við Haukanes í Garðahreppi verði vegna dráttar á greiðslu uppboðsandvirðis rift- að án endurgreiðslu innborgaðs fjár. Rétt er það að vísu, að allmikill og verulegur dráttur hefur orð- ið á því, að uppboðskaupandi, varnaraðili í máli þessu, stæði uppboðshaldara skil á uppboðsandvirðinu samkvæmt boði sínu. Þess ber þó að gæta, að varnaraðili greiddi þegar, eftir að upp- boðshaldari hafði sett honum ákveðinn lokafrest til greiðslu þess, þann hluta uppboðsandvirðisins, sem hann (varnaraðili) taldi sig að eigin mati eiga að greiða, en mál það, sem hér er til úrskurðar, er hins vegar sprottið af ágreiningi málsaðilja um greiðslu hins hluta uppboðsfjárhæðarinnar. Þykja því samkvæmt framansögðu og eftir atvikum ekki nægileg efni til riftunar á uppboðskaupum varnaraðilja, og er því aðalkrafa sóknaraðilja ekki tekin til greina. Varakrafa sóknaraðilja er, að niður verði felldir frádráttarlið- irnir í frumvarpi að úthlutunargerð á uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, svo sem lýst er hér að framan, samtals að fjárhæð kr. 196.856.00. Vegna þessarar kröfu er þetta tekið fram: Svo sem hér að framan er getið, fór uppboð á byggingarlóðinni nr. 26 við Haukanes, Garðahreppi, fram samkvæmt beiðni skipta- ráðandans í Reykjavík, en hann hefur með höndum skipti á félags- búi aðilja máls þessa, Dagfinns Stefánssonar og Soffíu Haralds- dóttur. Virðist því vera ljóst, að eign þessi hafi verið hluti af heild- areignum félagsbús áðurnefndra hjóna og hafi beiðni skiptaráð- andans í Reykjavík um uppboðssölu á þessum eignarhluta bús- ins byggzt á því aðeins, að honum yrði komið í verð, þar eð máls- aðiljar hafi ekki verið ásáttir um, Í hvors hlut eign þessi skyldi koma við skiptin. Af framansögðu virðist leiða, hvað sem Öðru 520 líður, að andvirði nefndrar eignar, eins og það reyndist verða samkvæmt hæsta boði á uppboði því, sem fram fór á eigninni þann 15. júlí 1971, skuli allt og óskipt renna í nefnt félagsbú, sem er í vörzlu skiptaráðandans í Reykjavík. Beri því uppboðshaldar- anum Í Gullbringu- og Kjósarsýslu að innheimta uppboðsandvirði hinnar seldu eignar samkvæmt hæsta boði í hana á áðurnefndu uppboði og greiða andvirðið síðan uppboðsbeiðanda, skiptaráð- andanum í Reykjavík. Umboðsmaður varnaraðilja hefur frá upphafi máls þessa krafizt þess, að greiðslur þær, sem hann (varnaraðili) hefur innt af hendi vegna hinnar seldu eignar (fasteignagjöld), eftir að fjárfélagi hjóna þeirra, sem eru aðiljar þessa máls, var slitið, skuli dragast frá uppboðsandvirði hinnar seldu eignar óskiptu svo og beri sókn- araðilja að greiða helming uppboðskostnaðar. Telja verður, að kröfum öllum á hendur búi því, sem hér ræðir um, án tillits til þess, af hvaða skiptum þær eru sprottnar eða af hvaða eignar- hlutum búsins þær kunna að stafa, beri að beina til þess aðilja, sem hefur með höndum skipti heildareigna búsins milli aðilja þessa máls, þ. e. skiptaréttar Reykjavíkur, og verði ekki gegn mótmælum sóknaraðilja tekin afstaða til neinna sérkrafna við- komandi búinu fyrir öðrum rétti, t. d. uppboðsrétti, sem engin önnur afskipti hefur haft af skiptum viðkomandi bús en þau að annast sölu á eignarhlutum þess eftir beiðni skiptaráðanda, sem með búið fer í heild. Samkvæmt framansögðu verður því niðurstaða þessa réttar sú, að tekin verður til greina varakrafa umboðsmanns sóknaraðilja um, að niður skuli felldir frádráttarliðir í frumvarpi að úthlut- unargerð á uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, samtals að fjár- hæð kr. 196.856.00, og skuli fjárhæðin öll samkvæmt hæsta boði í eignina, kr. 550.000.00, afhent skiptaráðandanum í Reykjavík, er hún hefur að fullu verið greidd uppboðshaldaranum í Gull- bringu- og Kjósarsýslu. Uppboðskostnað allan ber uppboðkaupanda eftir almennum regl- um og samkvæmt uppboðsskilmálum að greiða. Rétt þykir eftir atvikum, að málskostnaður falli niður. Því úrskurðast: Aðalkrafa sóknaraðilja, Soffíu Haraldsdóttur, um riftun uppboðskaupa varnaraðilja, Dagfinns Stefánssonar, á bygging- arlóðinni nr. 26 við Haukanes, Garðahreppi, á uppboði 15. júlí 1971 án endurgreiðslu innborgaðs fjár er ekki tekin til 521 greina, enda greiði uppboðskaupandi, varnaraðili í máli þessu Þegar að fullu uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, kr. 550. 000.00, til uppboðshaldarans í Gullbringu- og Kjósarsýslu. Tekin er hins vegar til greina varakrafa sóknaraðilja um, að niður verði felldir frádráttarliðir í framlögðu frumvarpi að úthlutun á uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, samtals að fjárhæð kr. 196.856.00. Málskostnaður fellur niður. Fimmtudaginn 14. júní 1973. Nr. 62/1972: Jón Gunnar Möller (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) gegn Skiptaráðandanum á Siglufirði f. h. þrotabús Kaupfélags Siglfirðinga (Jóhann Ragnarsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Vinnusamningur. Gjaldþrot. Forgangskrafa. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið hinum áfrýjaða úrskurði til Hæsta- réttar með stefnu 12. maí s. á. Krefst hann þess, að stefnda verði dæmt að greiða sér sem forgangskröfu kr. 70.794.00 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1971 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti. Stefndi hefur eigi gsagsnáfrýjað máli þessu. Hann sættir sig við úrlausn skiptadóms um kröfur að fjárhæð kr. 51.392.80 svo og að kröfur hans séu forgangskröfur í þrotabúinu. Hann andmælir vaxtakröfum áfrýjanda svo og málskostnaðarkröf- um hans. 522 Svo sem greinir í hinum áfrýjaða úrskurði, var áfrýjanda sagt upp störfum hjá Kaupfélagi Siglfirðinga með þriggja mánaða fyrirvara miðað við 30. september 1970. Starfaði hann hjá kaupfélaginu til 9. október þ. á., en þann dag var bú félagsins tekið til gjaldþrotaskipta. Verður við það að miða, að áfrýjandi hafi ekki átt þess kost að halda áfram föstu starfi sínu hjá þrotabúinu til loka uppsagnarfrestsins. Miðast kröfur áfrýjanda við laun þau, er hann hefði notið allt til 31. desember 1970. Enn fremur er krafizt ógreidds or- lofsfjár í 24 daga, samtals kr. 17.160.00. I. Krafa áfrýjanda vegna ógreiddra launa og ráðningar- slita, kr. 53.634.00. Kröfu þessari er lýst í hinum áfrýjaða úrskurði. Fallast má á þá úrlausn skiptadóms, að til frádráttar henni komi kr. 2.667.00. Skiptadómur dregur einnig frá henni kr. 15. 494.27, sem dómurinn telur, að áfrýjandi hafi aflað sér í desember 1970 með rekstri verzlunar, er hann stofnaði á Siglu- firði 5. desember þ. á. Engin gögn hafa komið fram um hagn- að af verzlun þessari, og viðurkennt er í málinu, að verzlunin hafi verið lögð niður eftir nokkurra mánaða starfrækslu. Með vísan til þessa þykir ekki hafa verið sýnt fram á, að áfrýjandi hafi haft tekjur af rekstri verzlunarinnar í desember 1970, og verður þessi frádráttarliður því ekki tekinn til greina. Launakrafan er að öðru leyti óvefengd. Samkvæmt því verð- ur þessi kröfuliður tekinn til greina með kr. 50.966.40 (kr. 53.634.00 = 2.667.60) sem forgangskrafa í búi stefnda, sbr. b lið 5. tölulið 83. gr. skiptalaga nr. 3/1878. II! Krafa áfrýjanda vegna orlofs, kr. 17.160.00. Samkvæmt úrslitum um kröfu I hér að framan ber að taka þessa kröfu til greina að fullu sem forgangskröfu í þrotabúi stefnda, sbr. 4. gr. í. f. laga nr. 16/1943, er þá giltu, sbr. og b lið 5. töluliðs skiptalaga nr. 3/1878. III. Um vexti af framangreindum kröfum. Áfrýjandi lýsti kröfum sínum í þrotabú Kaupfélags Sigl- firðinga með bréfi til skiptaráðandans á Siglufirði 7. desem- ber 1970. Ekki hafði hann þá uppi vaxtakröfu. Krafa hans var áréttuð með bréfi Svans Þórs Vilhjálmssonar héraðsdóms- 523 lögmanns 12. október 1971. Þar er eigi heldur hreyft vaxta- kröfu, og kemur slík krafa fyrst fram í greinargerð lögmanns áfrýjanda í héraði 10. febrúar 1972. Gegn andmælum stefnda verður vaxtakrafa áfrýjanda að svo vöxnu máli eigi tekin til greina. Úrslit málsins verða samkvæmt framansögðu þau, að áfrýj- andi eigi forgangsrétt í þrotabú stefnda fyrir kr. 68.126.40. Þá ber stefnda að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 35.000.00. Dómsorð: Áfrýjandi, Jón Gunnar Möller, á forgangsrétt í þrota- bú stefnda, Kaupfélags Siglfirðinga, samkvæmt framan- sögðu fyrir kr. 68.126.40. Stefndi, skiptaráðandinn á Siglufirði f. h. þrotabús Kaupfélags Siglfirðinga, greiði áfrýjanda, Jóni Gunnari Möller, málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 35.000.00. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Úrskurður skiptadóms Siglufjarðar 21. febrúar 1972. Ár 1972, mánudaginn 21. febrúar, var í skiptarétti Siglufjarð- ar, sem haldinn var í skrifstofu embættisins Aðalgötu 10 af Elíasi I. Elíassyni bæjarfógeta, kveðinn upp úrskurður í málinu: Gunnar Möller gegn þrotabúi Kaupfélags Siglfirðinga. Að beiðni stjórnar Kaupfélags Siglfirðinga var bú félagsins tekið til gjaldþrotaskiptameðferðar hinn 9. október 1970. Lýstu margir aðiljar kröfum í búið, m. a. 31 aðili vegna vinnulauna, og meðal þeirra var sóknaraðili, Gunnar Möller, er gerði kröfu til þess með bréfi, dags. 7. desember 1970, að sér verði m. a. greidd sem forgangskrafa úr þrotabúinu laun í 3 mánuði, kr. 53.634.00, b. e. kr. 17.878.00 á mánuði, og óuppgert orlof í 24 daga kr. 17.160.00, eða kr. '715.00 á dag, eða þannig samtals kr. 70.794.00. Að liðnum innköllunarfresti var gerð skrá yfir lýstar kröfur og hún lögð fram á skiptafundi 23. marz 1971, er fresta varð, og kom skráin fyrst til athugunar á skiptafundi 27. apríl 1971. Tóku 524 fundarmenn sér þá frest til þess að gera athugasemdir, ef því væri að skipta, við vinnulaunakröfurnar í kröfulýsingarskránni. Næst gerðist það, að skiptaréttinum barst hinn 1. júní 1971 bréf, dags. 27. maí 1971, frá Jóhanni Ragnarssyni hæstaréttarlögmanni, sem gætir hagsmuna 15 kröfuhafa við þrotabússkiptin. Í bréfinu segir svo m. a.! 2 „Til áréttingar munnlegum mótmælum á síðasta skiptafundi leyfi ég mér hér með að ítreka mótmæli við eftirtöldum liðum á lista yfir lýstar kröfur í þrotabú Kf. Siglfirðinga. 1. Ég mótmæli þriggja mánaða uppsagnarfresti þess starfsfólks, sem sannanlega hefir komist í önnur störf á því tímabili. 4. Að lokum og til vara mótmæli ég því, að uppsagnarfrestur starfsfólksins sé talin forgangskrafa í þrotabúinu. Ég tel að upp- sagnarfresturinn sé skaðabótakrafa, en alls ekki vinnulaunakrafa. Er það augljóst, þegar litið er til þess, að sumt starfsfólkið hefur verið á launum annars staðar, að uppsagnarfresturinn getur ekki talizt launakrafa, heldur er þar um að ræða bætur fyrir það tjón, sem skapast við fyrirvaralausa uppsögn. Er því ljóst, 2 að slík krafa telst ekki forgangskrafa í þrotabúið. Þar er ekki tókust sættir um ágreining út af launakröfunum, var ákveðið á skiptafundi 10. september s.l. að leita eftir úrskurði um nánargreindar launakröfur, þ. á. m. launakröfu sóknaraðilja í máli þessu, og beðið með að taka afstöðu til annarra launakrafna á meðan. Lokatilraun til þess að reyna sættir út af áðurnefndum ágreiningi var gerð á skiptafundi 18. nóvember s.l, er boðað hafði verið sérstaklega til í því skyni. Á þeim fundi kom í ljós, að umbjóðendur Jóhanns Ragnarssonar hæstaréttarlögmanns við búskiptin hyggðust ekki gera frekari reka að þeim sérstöku skipta- réttarmálum, er ráð hafði verið fyrir gert á áðurnefndum skipta- fundi 10. september s.l. og áttu rót sína að rekja til mótmælanna í áður tilvitnuðu bréfi, og tekur þetta m. a. til máls þess, sem hér er til meðferðar. Er svo var komið, taldi dómarinn sem skipta- ráðandi umrædds þrotabús eftir atvikum rétt að útvega því sér- stakan talsmann í málinu, svo úr ágreiningnum fengist skorið, enda var rík áherzla á það lögð af hálfu kaupkröfuhafa í búinu, að svo mætti verða, og kom það m. a. fram á síðasta skiptafundi 525 og fyrirsjáanlegt, að langt sé í það, að endanleg úthlutun geti átt sér stað. Að loknum munnlegum málflutningi var mál þetta tekið til úrskurðar hinn 11. þ. m. Í greinargerð, er lögð var fram í skipta- réttinum þann dag og svo í munnlegum flutningi málsins voru af hálfu sóknaraðilja gerðar þær kröfur í málinu, að honum verði úrskurðað sem forgangskrafa úr þrotabúinu kr. 70.794.00 ásamt 89 ársvöxtum frá 9. október 1970 til greiðsludags og málskostn- aður að skaðlausu, þ. á. m. ferðakostnaður og dagpeningar. Af hálfu varnaraðilja er þess krafizt aðallega, að synjað verði um greiðslu hinnar umkröfðu fjárhæðar úr þrotabúinu, nema sem svarar ógreiddum launum fyrir tímabilið 1. til 9. október 1970, þ. e. 9/30 hlutar af mánaðarkaupi, og orlofsfjár, en til vara, að krafa sóknaraðilja verði að öðru leyti aðeins talin almenn krafa. Kröfu um vexti er mótmælt. Loks er krafizt málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Ís- lands, en til vara, að málskostnaður verði látinn niður falla. Sóknaraðili, sem er verzlunarmaður og meðlimur í Verzlunar- mannafélagi Siglufjarðar, hefur komið fyrir dóminn og skýrt svo frá, að hann hafi í 7 eða 8 ár starfað hjá Kaupfélagi Siglfirðinga, er félagið varð gjaldþrota 9. október 1970, og var hann deildar- stjóri í búsáhalda- og gjafavörudeild. Með bréfi, dags. 29. sepi- ember 1970, var honum sagt upp starfi hjá félaginu með 3ja mán- aða uppsagnarfresti miðað við 30. september 1970. Bréfið er svo- hljóðandi: „Vegna óvissu um framtíðarrekstur félagsins hefur stjórn K.F.S. falið mér að segja yður upp starfi með þriggja mán- aða fyrirvara miðað við 30. september n.k“. Bréfið er undirritað af kaupfélagsstjóranum. Sóknaraðili kveðst ekki hafa fengið greidd laun síðan 1. október 1970. Hann kveðst hafa átt rétt til 24 daga orlofs, og er orlofskrafa hans í málinu vegna alls ársins 1970. Í október 1970 vann sóknaraðili nokkra daga við vörutaln- ingu fyrir þrotabúið. Frá 23. nóvember 1970 vann hann að undir- búningi opnunar eigin verzlunar, er hann opnaði 5. desember 1970. Kröfur sóknaraðilja í málinu eru byggðar á áðurgreindu upp- sagnarbréfi. Lögmaður hans sagði við munnlegan flutning málsins, að því hefði verið slegið föstu með dómi Hæstaréttar, að hér sé um að ræða forgangskröfu, sbr. dómasafn Hæstaréttar XVIII, bls. 133. Enn fremur er því haldið fram, að óheimilt sé að draga frá þeirri kröfu tekjur, er hann kunni að hafa haft á uppsagnar- tímanum. 526 Af hálfu varnaraðilja er bent á, að strax eftir gjaldþrot kaup- félagsins hafi sóknaraðili hafið rekstur eigin verzlunar á Siglu- firði og gerzt kaupmaður. Með því hafi hann verið í fullu starfi frá gjaldþrotinu og alls ósannað, að hann hafi orðið fyrir nokkru tjóni af þeim sökum. Samkvæmt almennri venju og viðurkennd- um reglum íslenzks réttar fái fólk ekki greidd laun á uppsagnar- fresti, ef það hefur þá hafið önnur störf, enda sé uppsagnarfrest- ur á því byggður, að vinnuveitandi tryggi starfsmanni sínum laun, á meðan hann leiti sér að annarri atvinnu, í allt að þrem mánuðum (eða í annan tíma samkvæmt samningi hverju sinni). Lagareglur og samningsákvæði um uppsagnarfrest séu einmitt sett til að tryggja starfsmann fyrir tjóni af atvinnuleysi, en ekki til að skapa starfsmanni tvöföld laun, ef honum tekst strax að fá aðra atvinnu. Hvort heldur sóknaraðili byggi rétt sinn á upp- sagnarfrestinum samkvæmt uppsagnarbréfinu eða á afleiðingum gjaldþrotsins, þá leiði reglur ekki til launagreiðslu honum til handa, þar eð vitað sé, að hann hafi verið í fullu starfi frá upp- hafi gjaldþrotaskipta. Telur lögmaður varnaraðilja fráleitt, að sóknaraðili eigi frekar rétt til launa, þó að hann hafi sjálfur gerz! kaupmaður, heldur en ef hann hefði tekið laun hjá öðrum vinnu- veilanda. Telur hann það undarlegan skilning, ef hlutur sóknar- aðilja væri talinn verri sem sjálfstæðs kaupmanns heldur en launþega hjá öðrum. Lögmaður varnaraðilja leiðir þá reglu af nokkrum dómum Hæstaréttar, er hann tilfærir í greinargerð sinni, að bæta eigi launþega það tjón, sem fyrirvaralaus uppsögn veldur honum allt að fullum uppsagnarfresti, en aðeins tjón, og draga beri frá bótum þær tekjur, sem aflað hefur verið annars staðar á uppsagn- artímabilinu, enda minnki þær það tjón, sem starfsmaður verði fyrir, enda sé það grundvallarregla íslenzks skaðabótarréttar, að bæta beri tjón, sem valdið sé, en haldi starfsmaður fullum launum annars staðar, þá valdi uppsögn engu tjóni. Kvað lögmaðurinn aðalkröfur varnaraðilja í málinu byggðar á þessum sjónarmiðum. Kröfur sóknaraðilja voru auknar svo í greinargerð og munn- legum málflutningi, að auk launa og orlofs, er krafizt var í kröfu- lýsingu, var nú einnig gerð krafa til vaxta. Þeim auknu kröfum var þegar, er efni voru til, mótmælt af hálfu varnaraðilja við munnlegan flutning málsins. Ber því að vísa vaxtakröfunni á bug, og kemur hún ekki til álita í máli þessu. Lögmenn aðilja voru í málflutningi sínum sammála um það, að krafa um laun á uppsagnarfresti væri í eðli sínu skaðabótakrafa. 527 Lögmaður sóknaraðilja hélt því fram, að slík bótakrafa nyti auk- innar réttarverndar, eða m. ö. o. eins og launakrafa og væri þetta forgangskrafa í bú. Benti hann á í því sambandi, að sjómönn- um væri veitt sjóveð fyrir sambærilegum kröfum þeirra. Óheim- ilt væri að draga frá þessari kröfu það, sem viðkomandi kynni að hafa unnið sér inn hjá öðrum aðiljum á uppsagnartímanum. Lögmaður varnaraðilja hélt því hins vegar fram, eins og áður er rakið, að draga bæri frá kröfunni þær tekjur, er maður hefði haft á uppsagnartímanum. Beindist málflutningur lögmanna að- iljanna ekki hvað sízt að því að rökstyðja þessar andstæðu skoð- anir. Við munnlegan flutning málsins sagði lögmaður varnar- aðilja, að sóknaraðili einn gæti upplýst, hverjar tekjur hann hefði haft, eftir að hann fór að verzla í desember 1970, og væri hans að sýna fram á, ef hann hefði haft minni tekjur af því en til- svarandi tekjur hjá kaupfélaginu fyrir sama tíma. Upplýst er í málinu og ágreiningslaust, að sóknaraðili átti 3 mán- aða uppsagnarfrest samkvæmt gildandi samningi um kaup og kjör Verzlunarmannafélags Siglufjarðar við atvinnurekendur. Með tilvísun til þess ber að taka til greina kröfu sóknaraðilja um um greiðslu 3 mánaða launa úr þrotabúinu, og telst hún eiga að njóta forgangsréttar samkvæmt 5. tl, b liðs, 83. gr. skiptalaga nr. 3/1878. Kemur þá til álita, hvort draga beri frá uppsagnarfrestsgreiðsl- unni, er samsvari tekjum sóknaraðilja frá öðrum á uppsagnar- frestinum, en það hlýtur að vera matsatriði hverju sinni, hvort og þá að hve miklu leyti til slíks frádráttar skuli koma. Með því að fallast má á rök af hálfu varnaraðilja fyrir þess konar frá- drætti í máli þessu, þykir rétt að ákveða, að frá launagreiðslunni fyrir uppsagnartímann skuli draga laun vegna vinnu við vöru- talningu fyrir þrotabúið, kr. 2.667.60, og er samsvarar 26 daga launum í desember 1970, eða frá því sóknaraðili hóf rekstur eigin verzlunar, kr. 15.494.27 (þ. e. kr. 17.878 x 26/30). Þá er komið að því að taka afstöðu til kröfu sóknaraðilja um greiðslu orlofs í 24 daga. Hann kvaðst eiga rétt til 24 daga árlegs orlofs og orlofskrafan sé vegna ársins 1970. Sóknaraðili hefur enn fremur upplýst, að hann hafi á sínum tíma gengið frá kröfu- lýsingu sinni í búið í samráði við kaupfélagsstjórann. Verður þá gengið út frá því, að orlofskrafan sé útaf fyrir sig rétt, enda hef- ur ekkert það komið fram í málinu, er sýni hið gagnstæða. Þykir því bera með hliðsjón af því, sem rakið var hér að framan um uppsagnarfrestskröfu sóknaraðilja, að taka til greina sem forgangs- 528 kröfu í búið kr. 15.920.67 sem orlofsgreiðslu, þ. e. a. s. 22 dagar á kr. 715.00 2 dagar á kr. 715.00 x 4/30. Úrslit máls þessa verða því þau, að úrskurða ber sóknaraðilja sem forgangskröfu úr hendi varnaraðilja kr. 53.634.00 — kr. 2. 667.60 og - kr. 15.494.27. Og enn fremur kr. 15.920.67, eða samtals samkvæmt því kr. 51.392.80, en eftir atvikum þykir rétt að ákveða, að málskostnaður skuli niður falla. Því úrskurðast: Sóknaraðili, Gunnar Möller, hefur forgangsrétt samkvæmt 5. tl., b liðs, 83. gr. skiptalaga nr. 3/1878 í þrotabú varnarað- ilja, Kaupfélags Siglfirðinga, fyrir kr. 51.392.80. Málskostnaður fellur niður. Fimmtudaginn 14. júní 1973. Nr. 95/1973: Haraldarbúð h/f Segn Stefáni Jónssyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Frávísun. Dómur Hæstaréttar: Sóknaraðili hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 25. maí 1973, er barst dóminum 13. júní 1973. Gerir sóknaraðili þær dómkröfur, að veittur verði gagnaöflunar- frestur sá, sem synjað var um með úrskurði héraðsdóms. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Lagaheimild skortir til kæru máls þessa, sbr. 21. gr., 1, }, laga nr. 57/1962. Ber því að vísa máli þessu frá Hæstarétti. Eftir atvikum er rétt, að kærumálskostnaður falli niður. 529 Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður bæjarþings Reykjavíkur 21. maí 1973. I. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 9. maí s.l, hefur Jón Bjarnason hæstaréttarlögmaður f. h. Haraldarbúðar h/f höfðað hér fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 30. desember 1964, gegn Stefáni Jónssyni, Egilsstöðum, Seltjarnarnesi, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 49.469.84 með 8% ársvöxtum frá 1. janúar 1961 til greiðsludags auk málskostnaðar að mati dómsins. Af hálfu stefnda hafa þær dómkröfur verið gerðar, að hann verði algerlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum tildæmdur hæfilegur málskostnaður úr hans hendi. Sættir hafa verið reyndar í málinu án árangurs. II. Málavöxtum er þannig lýst í stefnu orðrétt: „Skuld þessi er eftirstöðvar af vöruúttekt stefnda í verzlun stefnanda á árunum 1955 til 1960, að báðum árum meðtöldum.“ Um málavexti segir svo Í greinargerð stefnanda orðrétt: „Stefndi réðst til starfa hjá stefnanda á árinu 1955 og vann þar til ársloka 1960. Öll þessi 6 ár tók stefndi út vörur í verzlun stefnanda út í reikning. Fékk stefndi jafnan afhentan reikning um hver mánaðamót yfir út- tektina og fékk um leið tíu af hundraði í afslátt af mánaðarvið- skiptunum, og var nettófjárhæðin færð inn í viðskiptamannabók stefnanda, og er útdrátturinn á dómskjali nr. 2 úr þeim bókum. Stefndi greiddi inn í reikning sinn peninga árið 1955, 1956, og 1957, en ekkert eftir þann tíma. Kemur þetta allt fram á dskj. nr. 2. Ég ritaði stefnda kröfubréf hinn 10. desember 1964 og tjáði honum, að skuldin væri að fyrnast og yrði hann að semja um greiðslu á henni, þar eð mál yrði höfðað gegn honum að öðrum kosti fyrir árslok 1964. Þessu bréfi sinnti stefndi ekki að koma til viðtals um samninga varðandi greiðslu, og var málshöfðun því óhjákvæmileg.“ Frekari málavaxtalýsingu er ekki að finna af hálfu stefnanda í gögnum málsins. 34 530 Dómsskjal nr. 2 er vélritað, óundirritað skjal, sem ber yfir- skriftina viðskiptareikningur. Stefndi hefur komið fyrir dóm og gefið skýrslu. Hann sagðist hafa unnið hjá stefnanda frá sumrinu 1955 til 1. september 1969, en setti þó þann varnagla, að hann myndi þetta ekki nákvæm. lega. Hann sagðist ekki muna eftir því, að skriflegir samningar hafi verið gerðir um ráðningu hans og launakjör hjá stefnanda. Hann kveðst hafa fengið föst mánaðarlaun, greidd í lok hvers mánaðar. Verzlunarstjóri stefnanda á þessum tíma, Sveinbjörn Árnason, hafi ráðið hann til starfa. Hann hafi einn gegnt störf- um pakkhúsmanns allan starfstíma sinn. Ekki hafi verið um neinn fastákveðinn daglegan vinnutíma að ræða. Hann hafi oft unnið til klukkan 8—-9 að kvöldi, en fyrir hann hafi verið lagt að hefja vinnu klukkan 8 að morgni og hafi hann mætt þá í raun. Hann tók fram, að vinnutími hefði verið breytilegur frá degi til dags og þar sem svo langt væri um liðið, myndi hann ekki nákvæm- lega, hvenær hann hefði venjulega hætt vinnu að kvöldi. Þegar hann hafi unnið fram til klukkan 8—-9 að kvöldi, hafi hann ekki tekið kvöldmatartíma. En auk þess hafi hann stundum þurft að vinna næturvinnu, sem hann taldi hefjast frá klukkan 9 að kvöldi. Um slíka næturvinnu hafi helzt verið að ræða í sambandi við hátíðir. Ekki sagðist hann muna, hvort hann hafi hætt störfum hjá verzluninni, áður en verzlunin hætti starfsemi sinni, en það sagðist hann ekki muna, hvenær hefði verið. Ekki kvaðst hann muna, hve há laun hann hefði fengið greidd við hver mánaða- mót, og ekki heldur, hvort hann hafi þá fengið afhentan launa- seðil. Hann sagðist hafa tekið út vörur hjá verzluninni, sem hann hefði ýmist greitt „contant“ eða fengið skrifaðar í reikning. Síðarnefndu úttektirnar hafi hann greitt með efirvinnu sinni. Ekki sagðist hann muna, hvort um þetta hafi sérstaklega verið samið milli hans og verzlunarstjórans. Hann sagðist heldur ekki muna, hvort hann hafi getið þess, er hann fékk skrifaða úttekt á vörum, að þessa úttekt mundi hann greiða með eftirvinnu sinni, og ekki heldur, hvort af hálfu þeirra er vörurnar afhentu, hafi verið gerðar nokkrar athugasemdir að þessu leyti. Hann sagðist ekki muna, hvort hann hefði tekið út vörur vikulega, mánaðar- lega eða eitthvað á hverju ári, og ekki heldur, hvort hann hefði fengið afhentan reikning um úttekt við hver mánaðamót, og enn fremur ekki, hvort hann hafi fengið 10% afslátt af úttektinni hjá stefnanda. Hann staðfesti, að auk fastra launa hefði hann átt öðl að fá greitt fyrir eftirvinnu, sem ávallt hafi verið einhver og stundum mikil. Fljótlega hafi hann hins vegar komizt að raun um, að aðeins föstu launin voru greiðd í peningum, en aukavinn- an tekin af vinnuveitandans hálfu sem eins konar greiði við hann gegn því, að greiði kæmi á móti, en sú fyrirgreiðsla hafi verið í því fólgin, að stefndi hafi mátt taka hóflega út vörur í verzlun stefnanda, hvað hann hafi og gert á móti eftirvinnunni, báðum til gagnkvæmrar ánægiu. Með föstum launum ætti hann við laun samkvæmt þágildandi kjarasamningi verzlunarmanna Ekki kvaðst hann muna, hvort hann hefði einhvern tíma óskað eftir því, að eftirvinna væri greidd í peningum, en ekki þannig, að hann mætti taka út vörur, sem henni næmi. Hann sagði, að með orðinu „vinnuveitandi“ ætti hann við verzlunina. Hann stað- festi, að aldrei hafi verið kvartað yfir því, að úttektin færi fram fir það mark, sem hún mátti vera vegna yfirvinnunar, og aldrei hafi honum verið sýndur reikningur á áramótum, er sýndi skuld hans við stefnanda, og aldrei hafi hann verið krafinn um neine skuld fyrr en í desember 1964. Hann sagðist minnast þess, að hann hefði greitt einhvern tíma peninga inn á reikning hjá slefn- anda, en ekki kvaðst hann muna, hvenær það hafi verið eða hversu mikið. Hann sagðist ekki muna, hvort rétt væri það, sem um þetta segði í greinargerð stefnanda og áður er rakið. Hann sagðist stundum hafa verið einn í eftirvinn i og stundum hafi aðrir verið við vinnu á sama tíma, annað hvort í pakkhúsinu eða í verzluninni. Hann hafi punktað þessa eftirvinnu hjá sér. Þá a hafi hann ekki lengur í fórum sínum. Hann sagðist ekki muna, hvort hann hefði sýnt eða lagt þessa punkta fram eftirvinnuna fyrir ver7 jóra eða annan af hálfu verziunar- innar, enda hafi hann sterifað eftirvinnuna hjá sér fyrst og fremst sér til minnis. Hann sagði, að verzlunarstjórinn og hann hafi verið svilar. Hann sagði, að pakkhú rf hans hefði verið margbreyti- legt, svo sem að taka upp vörur, fara með vörur í verzlun stefn- anda, s þvo glugga á verzluninni, hreinsa til í pakkhúsinu, taka upr ð Y ð, og fleira. Hann sagðist oft hafa verið bet e 'a vörur inn Í verzlunina, til dæmis þunga stranga, sem i treysti sér ekki til að bera. Vel gæti verið, að hann hafi einhvern tíma farið með vörur inn í verzlunina af sjálfsdáðum, en sagðist þó ekki muna það sérstaklega. Hann sagðist hafa unnið við margt í e vinnunni, en sagðist ekki muna eftir að tilgreina annað í augna- a þá 592 blikinu en þvott á gluggum verzlunarinnar og upptöku á vörum, sem borizt hefðu rétt fyrir lokun verzlunarinnar, en auk þess hefði hann þurft að fara til að flagga á verzluninni á hátíðum. III. Mál þetta var þingfest 12. janúar 1965, og fékk þá stefndi frest til skila á greinargerð, er lögð var fram á hinu reglulega bæjar- þingi 2. marz 1965. Síðan fengu umboðsmenn aðilja sameigin- legan frest til öflunar gagna, fyrst til 30. marz s. á. og síðan fresti um tiltekinn tíma, allt frá hálfum mánuði upp í þrjá mánuði í senn. Í samræmi við starfsvenjur hjá borgardómaraembættinu á þeim tíma var málið ætíð tekið fyrir á hinum reglulegum bæjar- þingum. Á bæjarþingi 27. maí 1969 var málinu frestað um óákveð- inn tíma, og var það í samræmi við breytta starfstilhögun hjá embættinu, sem var fólgin í því, að mál voru látin ganga út af bæjarþinginu, jafnskjótt og greinargerð af hálfu varnaraðilja var komin fram, sátta hafði verið leitað með aðiljum og munn- legur málflutningur ákveðinn. Samkvæmt þessari starfsreglu fá þá umboðsmenn aðilja sameiginlegan frest til öflunar gagna um óákveðinn tíma, málin ganga til yfirborgarðómara, sem síðar út- hlutar þeim til hinna ýmsu dómara við embættið, er ákveða svo í samræmi við starfshætti sína næstu fyrirtöku málanna. Áður var hins vegar sá háttur á hafður, að mál voru til meðferðar á hinum reglulegu bæjarþingum, meðan á gagnaöflun í þeim stóð, og þá fyrst, er henni var lokið, var málunum úthlutað til hinna einstöku dómara til framhaldsmeðferðar. Þess vegna fóru til dæm- is yfirheyrslur fram á ýmsum tímum, öðrum en hinum ákveðnu fyrirtektardögum á reglulegum bæjarþingum, og að þeim lokn- um gengu málin á ný inn á hið reglulega bæjarþing, þar sem frestir voru teknir á þann hátt, sem að framan segir. Þetta leiddi til þess, að ýmsir dómarar gátu haft meðferð sama máls með höndum, þangað til gagnaöflun í því var lokið. Í samræmi við þessa starfsháttu var undirrituðum dómara falið að halda yfir- heyrslur í málinu, og fór þinghald fram í því skyni 1. marz 1968. Fór málið að því búnu aftur til meðferðar á hinu reglulega bæj- arþingi í samræmi við það, sem áður er sagt, þar sem umboðsmenn aðilja fengu áframhaldandi sameiginlega fresti til frekari gagna- öflunar, svo sem áður er greint frá. Þann 19. maí 1972 úthlutaði yfirborgardómari formlega mál- inu undirrituðum dómara til meðferðar. Þá stóð svo á, að hinn 11. janúar 1971 hafði undirritaður dómari kveðið upp dóm í mál- 533 inu: Haraldarbúð h/f gegn Björgvin Þorbjörnssyni. Þeim dómi var áfrýjað til Hæstaréttar, og þar sem umboðsmenn aðilja þess máls voru sammála um, að dómur í því máli hefði hugsanlegt fordæmisgildi fyrir önnur mál, þar sem stefnandi var hinn sami, og til meðferðar voru hér fyrir bæjarþinginu, þar á meðal mál það, sem hér liggur fyrir, var ákveðið að hafast ekki að í málinu, fyrr en hæstaréttardómur væri genginn í fyrst nefndu máli. Dóm- ur í því máli gekk í Hæstarétti 21. febrúar 1973. Eftir að endur- rit þess dóms var fengið, boðaði undirritaður dómari til þinghalds í máli því, sem hér liggur fyrir, og var það haldið 7. marz 1973. Í því þinghaldi kom fram frávísunarkrafa af hálfu stefnda, en sök- um mikilla anna dómarans reyndist eigi unnt að boða til munn- legs málflutnings um hina framkomnu frávísunarkröfu fyrr en 9. maí 1973. Í því þinghaldi féll umboðsmaður stefnda frá frávís- unarkröfu sinni, en neitaði þess í stað beiðni umboðsmanns stefn- anda um frekari frest til gagnaöflunar. Var það ágreiningsefni bá tekið til úrskurðar, en áður var umboðsmönnum aðilja gefinn kostur á að tjá sig um ágreiningsefnið. IV. Umboðsmaður stefnanda vísaði til niðurlags í endurriti frá þing- haldi 1. marz 1968, þar sem segir, að yfirheyrslum í málinu væri frestað. Þess vegna teldi hann, að ekki hefði þurft að biðja sér- staklega um frekari yfirheyrslur. Annars hafi málið frestazt vegna þess, að ákveðið hefði verið að bíða hæstaréttardóms í öðru máli, sem talið hefði verið, að gæti haft fordæmisgildi fyrir þetta mál. Að þeim hæstaréttardómi uppkveðnum hefði málið verið tekið fyrir og bá hefði strax komið fram ósk af hálfu stefn- anda um frekari yfirheyrslur. Nú væri hins vegar sérstaklega brýnt vegna mótmæla af hálfu stefnda við gögnum, sem í þessu binghaldi hefðu verið lögð fram af hálfu stefnanda, að aðiljar og vitni kæmu fyrir dóm til að tjá sig meðal annars um þessi skjöl. Vegna þeirra gagna væri einnig sérstök ástæða til, að stefndi kæmi aftur fyrir dóm, til þess að þau skjöl yrðu borin saman við fyrri framburð hans. Loks vitnaði lögmaðurinn til þess, að í málinu hefði í síðasta þinghaldi verið frestað án athuga- semda af hálfu stefnda, svo og, að samkomulag hefði verið um að bíða eftir hæstaréttardómi, svo sem áður er getið. Umboðsmaður stefnda kvaðst lýsa allri sök á hendur stefnanda vegna dráttar á málinu, minnti á, að mál þetta hefði verið þing- fest 12. janúar 1965, en frá þeim tíma hefði stefnandi ekki hlut- 534 azt til um neina gagnaöflun þangað til í þessu þinghaldi, að hann legði fram áðurnefnd skjöl. Lagði umboðsmaðurinn fram í réttinum afrit af bréfi til yfirborgardómara, dags 11. maí 1967, þar sem þess væri óskað, að hið allra fyrsta færi fram aðilja- yfirheyrsla í þessu máli. Í framhaldi af því hefði stefndi komið fyrir dóm og gefið skýrslu. Því þinghaldi hafi lokið með bókun um, að yfirheyrslum yrði frestað, og því hefði stefnanda verið í lófa lagið að óska eftir frekari yfirheyrslum, enda hefði bók- unin gefið fullt tilefni til þess. Umboðsmaðurinn vísaði til skýrslu stefnda í málinu og sagðist ekki sjá, að þörf væri á frekari skýrslu af hans hálfu. Gögn þau, sem umboðsmaður stefnanda vildi nú, að borin væru undir stefnda, hefðu ekki legið fyrir, er hann gaf aðiljaskýrslu sína, og ekki væri komin fram nein skýring á því, hvers vegna þau gögn hefðu ekki legið fyrir á þeim tíma. Loks vísaði lögmaðurinn til bókunar af sinni hálfu í þinghaldi 7. marz 1973 þess efnis, að hann teldi málið vera komið í mikið óefni vegna óhætfilegs dráttar, er stefnandi ætti sök á, og hefði því málið engan veginn verið flutt með hæfilegum hraða, svo sem lög gerðu ráð fyrir. Ekki væri fram komið, að af hálfu stefnanda hafi verið hlutazt til um, að gagnaöflun færi fram á beim langa tíma, sem mál þetta hefði verið til meðferðar. Að öllu þessu athuguðu neitaði hann um frekari frest í málinu. V. Við þingfestingu máls þessa voru lögð fram af hálfu stefnanda eftirtalin skjöl: Stefna, tvö vélrituð blöð, er stefnandi kallaði við- skiptareikning, og nr. 3 greinargerð. Frá því að greinargerð af hálfu stefnda var lögð fram í þinghaldi 2. marz 1965, svo sem áður er getið, fór ekki fram nein gagnaöflun af hálfu aðilja máls- ins, fyrr en stefndi kom fyrir dóm 1. marz 1968 og einnig er áður getið. Í því þinghaldi lágu þess vegna ekki fyrir önnur skjöl en áður eru upp talin. Skjöl þau, sem af hálfu stefnanda voru lögð fram í þinghaldi 9. maí 1973, er munnlegur málflutningur skyldi fara fram um áður framkomna frávísunarkröfu af hálfu stefnda, eru þessi: Þrjár handskrifaðar kvittanir, undiritaðar af Stefáni Jónssyni, dags. 1958 og 1959, þar sem meðal annars segir: „Mót- tekið fyrir akstur og fleira“. Handskrifuð blöð, samanheft í þrennu lagi og þannig lögð fram og af hálfu stefnanda sögð vera úttekt- arnótur stefnda. Þessar nótur, sem eru afrit, eru dags. frá 3. nóv- ember 1958 til 24. nóvember s. á., frá 27. nóvember 1959 til 22. desember 1959 og frá 1. febrúar 1980 til 22. febrúar s. á. Þessum 535 skjölum mótmælti umboðsmaður stefnda þá þegar í þinghaldinu sem of seint fram komnum, röngum og þýðingarlausum fyrir málið. Er dómari innti umboðsmann stefnanda eftir því, hvort hin nýframlögðu gögn væru þau, sem svonefndur viðskiptareikn- ingur á dskj. nr. 2 byggðist á, svaraði hann því til, að þessi sögn væru sýnishorn um úttekt af hálfu stefnda. Svo sem nú hefur verið rakið, hefur orðið vítaverður dráttur á gagnaðflun í máli þessu. Engar frambærilegar skýringar hafa komið fram af hálfu stefnanda um það, hvers vegna gögn þau, sem hann óskar nú, að borin verði undir stefnda, sem áður hefur komið fyrir dóminn til skýrslugerðar, lágu eigi fyrir, er það þing- hald fór fram. Af hálfu stefnanda er eigi heldur greinilega fram komið, hverra annarra frekari gagna hann hyggst afla, þar á meðal ekki, hver vitni hann hyggst leiða í málinu. En jafnvel þótt slíkt lægi fyrir, hefur stefnandi, svo sem nú hefur verið rakið, haft slík tilefni til hvers konar gagnaöflunar á fyrri stigum máls- ins, að synja verður frestbeiðni hans, sem nú hefur verið fram borin. Málskostnaðarkröfur hafa eigi komið fram í þessum þætti máls- ins. Úrskurður þessi er eigi fyrr upp kveðinn vegna veikindafor- falla dómara. Úrskurð þennan kvað upp Björn Þ. Guðmundsson borgardóm- ari. Úrskurðarorð: Beiðni stefnanda, Haraldarbúðar h/f, um gagnaöflunarfrest er synjað. 536 Mánudaginn 18. júní 1973. Nr. 76/1972: Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins (Einar Viðar hrl.) gegn Birni Jónssyni (Páll S. Pálsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Sjálfskuldarábyrgð. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 9. júní 1972. Gerir hann þær dómkröfur, að stefnda verði dæmt að greiða honum kr. 296.627.10 með 7% árs- vöxtum frá 1. Júní 1967 til sreiðsludags og svo málskostnað) í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnað- ar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingar þær, sem málssókn áfrýj- anda er reist á, eru óljósar. Stefndi hafði á þeim tíma, sem yfirlýsingarnar voru gefnar, ekki bein reikningsviðskipti við áfrýjanda, heldur fékk vörur frá honum á vegum Samkaupa h/f. Hann rak verzlanir sínar með ótakmarkaðri ábyrgð. Hlaut honum að vera ljóst, að ábyrgða hans var óskað vegna fyrrgreindra viðskipta. Hins vegar verða yfirlýsingarnar ein- ungis skýrðar á þann veg, að stefndi hafi tekið á sig ábyrgð á þeim viðskiptaskuldum Samkaupa h/f við áfrýjanda, sem stöfuðu af viðskiptum þeirra þriggja verzlana, sem greindar eru Í yfirlýsingum hans. Eins og þeim var háttað, bar nauðsyn til, að áfrýjandi aðgreindi sérstaklega í bókhaldi sínu úttekt- ir og greiðslur Samkaupa h/f vegna verzlana stefnda. Við- urkennt er, að stefndi hefur goldið hlutafélaginu kaupverð varanna. Áfrýjandi hefur ekki gert grein fyrir því, að hverju leyti þær greiðslur, sem honum bárust, voru vegna vöru- kaupa stefnda. Hann hefur því ekki sýnt fram á, að um skuld 537 sé að ræða, sem ábyrgðaryfirlýsingar stefnda taki til. Ber því að staðfesta héraðsdóminn að niðurstöðu til. Eins og málið er vaxið, þykir rétt, að málskostnaður fyr- ir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur sjó- og verzlunardóms Reykjavíkur 15. marz 1972. I. Mál þetta, sem dómtekið var 8. marz s.l., hefur Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins í Reykjavík höfðað fyrir sjó- og verzlunar- dómi Reykjavíkur gegn Birni Jónssyni, Vesturgötu 17 A, Reykja- vík, með stefnu, birtri 25. janúar 1971. Dómkröfur stefnanda í stefnu málsins eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 323.441.11 ásamt 1% dráttarvöxt- um fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 1. júní 1967 til greiðsluðags og málskostnað að skaðlausu. Við munnlegan mál- flutning breytti stefnandi dómkröfum sínum þannig, að hann krafðizt þess, að stefndi yrði dæmdur til að greiða honum kr. 296.627.10 ásamt vöxtum og málskostnaði, eins og að framan er getið. Stefndi hefur krafizt sýknu af kröfum stefnanda og að honum verði tildæmdur hæfilegur málskostnaður. Sættir hafa verið reyndar með málsaðiljum, en sú viðleitni hefur eigi borið árangur. II. Málavextir eru þessir: Á árinu 1946 var stofnað í Reykjavík hlutafélagið Samkaup. Stofnendur þess voru nokkrir kaupmenn í Reykjavík og víðar. Stefndi gerðist hluthafi í félaginu og var stjórnarformaður þess frá 31. október 1955 til 22. marz 1968, sbr. framlagt ljósrit úr firmaskrá Reykjavíkur, dskj. nr. 41. Til- gangur félagsins var m. a. að gera innkaup á nokkrum vöruteg- undum, svo sem tóbaki og fleiru, fyrir félagsmenn og fá hag- stæðari kjör með því að gera stærri innkaup. Voru þau fyrst fólgin í því, að veittur var ákveðinn afsláttur, 2%, en síðar í því, að viðskiptamenn fengu lengri greiðslufrest. Samkaup h/f ann- 538 aðist þessi innkaup þar til í apríl 1967, að síðustu úttektir fóru fram, enda tók þá stefnandi fyrir öll lánsviðskipti við Samkaup h/f vegna skuldar fyrirtækisins við stefnanda. Frá upphafi settu félagsmenn Samkaupa h/f stefnanda per- sónulegar tryggingar fyrir úttektum verzlana sinna hjá stefnanda, og voru þær upphaflega í formi tryggingarvíxla, sem félagsmenn samþykktu og afhentu stefnanda. Á árunum 1965—1966 var þessu fyrirkomulagi breytt þannig, að í stað víxlanna undirrituðu félagsmenn sjálfskuldarábyrgðir, er afhentar voru stefnanda. Stefndi í máli þessu, Björn Jónsson, átti þrjár verzlanir, sem Samkaup h/f gerði innkaup fyrir hjá stefnanda, Verzlun Halla Þórarins og verzlunina Foss í Reykjavík og verzlunina Reykjafoss í Hveragerði. Úttektir fóru venjulega þannig fram, að viðkomandi kaupmaður hafði samband við Samkaup h/f og bar fram pöntun. Af hálfu Samkaupa h/f var síðan útfylltur sérstakur pöntunar- seðill, er síðan var sendur til stefnanda. Þar var úttektum fyrir hverja verzlun haldið sér, bannig að fært var á reikningsyfirlit Samkaupa h/f fyrir hvaða verzlun hver úttekt var. Inn á skuld- ina við stefnanda greiddi Samkaup h/f hins vegar í „slumpum“, og var þess aldrei getið af hálfu Samkaupa h/f, að ákveðin inn- borgun væri fyrir nokkurn sérstakan aðilja. Reikningsyfirlit Sam- kaupa h/f hjá stefnanda sýnir því einungis heildarskuld þess fyrir- tækis við stefnanda vegna umræddra viðskipta. Að sögn stefn- anda nam sú skuld, er mál þetta var höfðað, kr. 1.142.531.12, en að leiðréttingu, sem stefnandi hefur gert á þeirri tölu, verður síð- ar vikið, Stefnandi reyndi að fá Samkaup h/f til að greiða skuld þessa, og hefur verið lagt fram í málinu innheimtubréf, dagsett 6. maí 1969, frá stefnanda til Samkaupa h/f. Samkaup h/f greiddi ekki skuldina, og var fyrirtækið úrskurðað gjaldþrota hinn "7. október 1971, og við uppskrift reyndist búið eignalaust. Fyrir þann tíma höfðu hins vegar lengi staðið yfir samninga- viðræður milli stefnanda og eigenda hinna ýmsu verzlana, sem að Samkaupum h/f stóðu, og þar á meðal stefnda, um greiðslu á bessari skuld, og fóru fram bréfaskipti af því tilefni, sbr. dskj. nr. 30 og 31. Verzlunareigendurnir neituðu greiðslum, og segir af því tilefni í greinargerð stefnanda: „Er því haldið fram af hálfu stefnda, að hann hafi þegar greitt úttektir sínar hjá Á. T. V. R. til Samkaupa h/f, og hinu sama halda félagar hans fram. Þetta mun vera rétt, en hins vegar stóðu forsvarsmenn Samkaupa h/f ekki skil á þeim peningum til Á. T. V. R.“ 539 Dskj. nr. 30 er bréf lögmanns umræddra verzlunareigenda til stefnanda, dagsett 5. júlí 1969. Er í bréfinu fyrst vísað til samtals lögmannsins við forsvarsmenn stefnanda, en síðan segir orðrétt: „Í ofangreindu samtali, sem fór mjög vinsamlega fram, eins og vænta mátti, kom það fram frá umbj. m., að þrátt fyrir það, að sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingarnar væru upphaflega útgefnar vegna eigin vöruúttekta, og þrátt fyrir það, að verzlanirnar hafa greitt vöruandvirði allt til Samkaupa h.f. sem hins vegar virðist ekki hafa staðið skil á greiðslunum til yðar, og þó að ekki sé haldið aðskildu hjá yður vöruúttektum einstakra verzlana, sem sáfu ábyrgðaryfirlýsingarnar, þá eru umbj. m. allir að vilja gerð- ir til þess að koma á móts við yður og fá fram friðsamlega lausn til þess að báðir aðilar, Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins annars vegar og hver einstakur ábyrgðaraðili hins vegar, verði fyrir sem minnstu tjóni á samningslegan hátt og án þess að til málaferla komi. Aðilar þeir sem hér um ræðir: Nafn: Fjárhæð ábyrgðarskuldbindingar: Vörðufell kr. 75.000.00 Ávaxtabúðin — 150.000.00 Bragabúð og verzl. Herjólfur — 100.000.00 Verzlunin Fossvogur — 170.000.00 Grensáskjör — 115.000.00 Gunnlaugsbúð — 40.000.00 Verzl. Jónasar Sigurðssonar — 55.000.00 Vaðnes — 85.000.00 Vísir — 140.000.00 Verzl. Péturs Kristjánssonar — "75.000.00 Verzl. Jóns Matthísen, Hafnarf. — 95.000.00 Verzi. Halla Þórarins, verzl. Foss. og verzl. Reykjafoss — 405.000.00 Kr. 1.505.000.00 Umbj. m. telja, að til mála geti komið frá þeirra hendi að semja nú þegar við yður án þess að leggja fram skuldbindandi tilboð í því efni, fyrr en vitað er um undirtektir yðar, á eftirtalinn hátt: 1. Á sínum tíma voru ábyrðaraðilarnir í Samkaupum h/f nokk- uð fleiri, þ. e. Sunnubúðin, Kársneskjör, Straumnes, og N. og B. voru þá einnig með, með ábyrgðaryfirlýsingar að fjár- 540 hæð kr. 525.000.00, en þeir munu hafa samið við yður um það, er þeir færðu viðskipti sín frá Samkaupum til Matkaupa, að ábyrgðaryfirlýsingar þeirra flyttust frá hinu fyrrnefnda til hins síðarnefnda með þeim afleiðingum, að þeir, sem eftir urðu í Samkaupum, eru nú raunverulega látnir ábyrgjast greiðslur vegna hluta þeirra, sem á brott fóru að yðar sam- þykki. Það eru því tilmæli umbj. m., að frá þeirri fjárhæð, sem þér óskið nú, að ábyrgðarskuldbinding umbj. m., kr. 1.142. 5ð5.12, nái til, verði dregnar fyrst áðurnefndar kr. 525.000.00 2. Sú fjárhæð, sem þá verði eftir, kr. 617.535.12, deilist hlut- fallslega miðað við ábyrgðaryfirlýsingarnar á útgefendur þeirra. 3. Fyrir þeirri fjárhæð, sem þannig fæst á hvern aðila, þá gefi hann út veðskuldabréf, veðtryggt í fasteign, teknu gildu af yður, en greiðist með jöfnum árlegum afborgunum á næstu 15 árum og með 5% ársvöxtum til greiðslu upp í skuldir Samkaupa h. f. hjá yður, enda fái hlutaðeigandi aðilar yfir- lýsingu frá yður um það, að þeir séu lausir undan öllum frekari ábyrgðarskuldbindingum vegna Samkaupa h. fí. og að þeir eigi þann rétt gegn Samkaupum h. f. eða forráða- mönnum þess fyrirtækis, sem þér áttuð vegna þessara fjár- hæða.“ Hinn 22. september 1969 ritar áðurnefndur lögmaður stefnanda annað bréf, þar sem meðal annars segir orðrétt: „Ég vísa til bréfs míns til yðar, hr. forstjóri, dagsetts 5. júní s.l., vegna sjálfskuldar- ábyrgðaryfirlýsingar nokkurra verzlana til fyrirtækis yðar. Umbjóðendur mínir telja miklar horfur á eftir viðtal við yður, að tilboði þeirra í nefndu bréfi mínu verði hafnað. Ég vil minna á eftirfarandi atriði, sem öll hníga að því, að umbj. m. séu ekki ábyrgir hver um sig, nema sem því svarar, sem reikningur þeirra hjá yður segir til um, en séu ekki ábyrgir vegna vöruúttekta annarra aðila, þó að þeir séu hnýttir félags- böndum með þeim í Samkaupum h. f.: 1. Sjálfskuldarábyrgaryfirlýsingin er gefin vegna viðskipta- skuldar, sem hlutaðeigandi verzlun kann á hverjum tíma að skulda Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins vegna vöruút- tektar. Ábyrgðinni verður því ekki beitt vegna skulda Sam- kaupa h. f. við fyrirtæki yðar, heldur vegna skuldar hlutað- eigandi verzlunar vegna úttektar hennar á tóbaki frá fyrir- tæki yðar, hvort sem það var fyrir milligöngu Samkaupa h. f. eða með öðrum hætti. Þess vegna á kaupmaðurinn kröfu ö41 á að fá að vita niðurstöðu reiknings síns að undangengnu yfirliti yfir úttektir og inngreiðslur, áður en ábyrgðin verður gerð virk gagnvart honum. 2. Verzlanir þær, sem ég er umbjóðandi fyrir samkvæmt bréfi mínu frá 5. júní s.l., hafa allar greitt vöruandvirðið til Sam- kaupa h. f., og mátti stofnun yðar fyrr og síðar vera það ljóst. Ekki er eðlilegt, að viðskiptamenn telji sér skylt að tvígreiða sömu vöruna. 3. Samkvæmt ábyrgðaryfirlýsingunni, svo sem fyrr segir, var skylt að halda vöruúttektum sjálfskuldarábyrgðarmanna að- skildum frá annarra úttektum. Þetta hefur eigi verið gert, svo sem fyrr segir. Í framkvæmd hefur verið viðurkennt, að hver og einn sé aðeins ábyrgur fyrir sinni úttekt, og á ég þar við Sunnubúð, Kársneskjör, Straumnes o. fl. ábyrgðar- aðila, er Samkaup h. f. hafði milligöngu um kaup fyrir og ekki eru taldir ábyrgir vegna skulda Samkaupa h. f. við yður. 4. Tilboð umbjóðenda minna í bréfinu frá 5. júní s.1. um greiðslu á skuldum Samkaupa h. f. við yður var gefið með þeim fyrir- vara, eins og fram kemur í bréfinu, að þar væri ekki um skuldbindandi tilboð að ræða og að þetta var aðeins sett fram til þess að fá friðsamlega lausn á deilumáli, en alls ekki vegna þess, að umbj. mínir viðurkenndu að nota mætti ábyrgðar- yfirlýsingar þeirra vegna skulda Samkaupa við yður. Af ofangreindu tilefni lýsi ég því yfir fyrir hönd umbjóðenda minna, að þeir telja sig ekki á nokkurn hátt vera ábyrga fyrir öðru en úttektum verzlana sinna hjá yður. Skora ég á yður að gefa yfirlit um, hvað hver þessara aðila skuldar samkvæmt reikn- ingum yðar.“ Í bréfi stefnanda til lögmanns síns á dskj. nr. 32 kemur fram, að Sunnubúðin og verzlunin Straumnes hættu að kaupa tóbak á vegum Samkaupa h/f í árslok 1962, að verzlunin Kársneskjör skipti við Samkaup h/f til ársloka 1966, en síðan ekki, og að verzl- unin Nonni og Bubbi hélt viðskiptum áfram þar til í apríl 1967, Þegar vöruafgreiðsla við Samkaup var stöðvuð af stefnanda. Um Þetta atriði segir nánar í öðru bréfi stefnanda til lögmanns síns á dskj. nr. 39: „Verzl. Nonni ér Bubbi höfðu alltaf nokkur per- sónuleg viðskipti við Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins framhjá Samkaupum h. f. á umræddu tímabili. En fyrri part árs 1967 hættu þeir að verzla hér í Reykjavík, bæði persónulega og einnig gegnum Samkaup h. f. Ástæðan var sú, að þá var búið að opna 542 útsölu í Keflavík og í sambandi við hana tóbaksafgreiðslu. Fluitu verzlanir á Suðurnesjum sín tóbaksviðskipti þá til Keflavíkur. Mun verzlunin Nonni ér Bubbi þá hafa fengið afhenta tryggingu sína, enda var sett ný trygging hjá útsölustjóranum í Keflavík. Var rætt við forstjóra Samkaupa um þessa breytingu, og taldi hann ekki, að umrædd verzlun skuldaði þar neitt. Hvað þessi trygging var há, getum vér ekki séð. Sunnubúðin og verzlunin Straumnes hættu viðskiptum hér í gegnum Samkaup h. f. 1962. Kváðu eigendur þeirra sig vera gengna úr samtökunum og hafa þá gert upp allar sínar sakir við þau. Munum vér ekki betur en forstjóri Samkaupa h. f. hafi staðfest þetta munnlega. Sama er að segja um Kársneskjör, sem keypti gegnum Samkaup h. f. til ársloka 1986.“ Stefndi kom fyrir dóm þann 28. janúar 1972. Þar staðfesti hann undirskrift sína á sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingum á dskj. nr. 22—24, en þau skjöl eru öll undirrituð 9. marz 1966. Dskj. nr. 22 er þannig orðrétt: „ÁFENGIS- OG TÓBAKSVERZLUN RÍKISINS SJÁLFSKULDARÁBYRGÐ Ég undirritaður Björn Jónsson, Vesturgötu 17 a, ábyrgist hér með sem sjálfskuldarábyrgðarmaður viðskiptaskuld, sem Verzl. Foss, Bankastr. 2, kann á hverjum tíma að skulda Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins vegna vöruúttektar. Þó ekki hærri upphæð en nemur að höfuðstól kr. 55.000.00 krónum — fimmtíu og fimm þúsund 00/100 — auk vaxta og alls kostnaðar, sem leiða kann af vanskilum. Sjálfskuldarábyrgð þessi er óafturkallanleg. Mál út af ábyrgð þessari má reka fyrir bæjarbingi Reykjavík- ur án þess að leita þurfi til sáttanefndar. Reykjavík, 9. marz 1966 Björn Jónsson Vottar: Gunnar Skagfjörð Ragnar Jónsson“ Sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsing á dskj. nr. 23 er algerlega sam- hljóða þessari að öðru leyti en því, að hún á við Verzlun Halla Þórarins, og fjárhæðin er kr. 210.000.00, og sjálfskuldarábyrgðar- 543 yfirlýsing á dskj. nr. 24 er sömuleiðis alveg samhljóða að öðru leyti en því, að hún á við verzlunina Reykjafoss, Hveragerði, og fjárhæðin er kr. 140.000.00. Stefndi sagði fyrir dómi, að hann hefði í fjölda mörg ár og áður en ofangreindar sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingar voru gefn- ar út, haft liggjandi hjá stefnanda ábyrgðaryfirlýsingar vegna við- skipta verzlana sinna við fyrirtækið, bæði þegar þær skiptu beint við stefnanda og á þeim tíma, er viðskiptin fóru fram í gegnum Samkaup h/f. Um hafi verið að ræða persónuábyrgðir fyrir fyrir- tæki stefnda, en ekki neitt sameiginlegt vegna Samkaupa h/f. Allir kaupmenn, sem haft hafi sams konar viðskipti við Sam- kaup h/f, hafi gefið út sams konar sjálfskuldarábyrgðir að kröfu stefnanda. Sagði stefndi, að nefndar sjálfskuldarábyrgðaryfirlýs- ingar væru endurnýjun á fyrri ábyrgðum til handa stefnanda. Stefnda var þá sýnt tryggingarbréf á dskj. nr. 36, þar sem segir orðrétt: „Ég undirritaður, Björn Jónsson, kaupmaður, Vesturgötu 17 a, Reykjavík, geri kunnugt: Til tryggingar skilvísri og skað- lausri greiðslu skuldar, sem ég kann á hverjum tíma að vera í við Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins vegna verzlunarinnar Foss, Bankastræti 2, Rvík, Verzl. Halla Þórarins, Hverfisgötu 39, og Vesturgötu 17 A, báðar í Rvík, og verzl. Reykjafoss, Hveragerði, að fjárhæð allt að kr. 500.000.00 — fimm hundruð þúsund krón- ur 00/100 — auk vaxta og alls kostnaðar, sem leiða kann af van- skilum, veðset ég hér með Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins fast- eign mína ....“. Stefndi sagði, að tryggingarbréf þetta væri fram- hald á byrgðum, þar sem sjálfskuldarábyrgð væri breyti í veð- skuldarábyrgð vegna kröfu stefnanda um, að fasteignaveð lægi að baki skuldbindingu. Nánar spurður um þessar ábyrgðir sagði stefndi orðrétt: „Mín fyrirtæki lögðu aldrei fram neina ábyrgð til Samkaupa h/f, og ég lagði aldrei fram neinar ábyrgðir vegna viðskipta minna við Samkaup h/f.“ Stefndi sagði og, að viðskipti hans beint við stefnanda hafi hafizt á árinu 1967 og á þeim tíma hafi hann ekki átt viðskipti við stefnanda í gegnum Samkaup h/f. Stefndi var þá að því spurð- ur, hvort verzlanir hans hefðu verið í lánsviðskiptum við stefn- anda fram hjá Samkaupum h/f á árunum 1965, 1966 og 1967. Stefndi svaraði fyrst orðrétt: „Ég myndi ekki kalla, að ég hafi verið í lánsviðskiptum við Á. T. V. R., en ég keypti vörur hjá þeim fram hjá Samkaupum h/f á þessum tíma.“ Eftir nánari spurningar sagði stefndi, að í sumum tilfellum hafi þessum viðskiptum verið þannig háttað, að verzlanir hans hafi tekið út í 544 reikning hjá stefnanda, sem síðan hafi þá verið greiddur um næstu mánaðamót. Að öðru leyti hafi verið um staðgreiðsluvið- skipti að ræða. Stefndi lýsti hins vegar viðskiptum verzlana sinna við stefn- anda á þeim tíma, sem þau fóru fram í gegnum Samkaup h/f, þannig, að Samkaup h/f hafi keypt vörur af stefnanda og hafi þær farið inn á „kontó“ Samkaupa h/f. Samkaup h/f hafi síðan afgreitt vörur til verzlana stefnda eins og annarra úr reikningi Samkaupa h/f, en verzlanir stefnda hafi á hverjum tíma verið skuldlausar við Samkaup h/t. Vegna ummæla stefnda um viðskipti fyrirtækja hans við stefn- anda á árunum 1965—1967 segir svo í áðurnefndu bréfi stefnanda til lögmanns síns á dskj. nr. 39: „samkvæmt beiðni yðar höfum vér athugað viðskipti eftirtal- inna fyrirtækja við Áfengis. og tóbaksverzlun ríkisins á árunum 1965— 1967. Bragabúð Verzl. Herjólfur Verzl. Fossvogur Grensáskjör Gunnlaugsbúð Verzl. Jónasar Sigurðssonar — Vaðnes — Vísir — Péturs Kristjánssonar — Jóns Mathiesen — Halla Þórarins — Foss — Reykjafoss — Vörðufell. Vér getum ekki séð í bókum stofnunarinnar, að nokkurt þessara fyrirtækja hafi átt lánsviðskipti utan við Samkaup h. f. fyrr en í maí 1967, en þá var búið að loka fyrir öll lánsviðskipti til Sam- kaupa h. f. Eftir þann tíma byrja fyrr nefndir aðilar persónuleg viðskipti við Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins, enda settu þeir þá nýjar tryggingar fyrir úttekt sinni. Þetta á jafnt við um Björn Jónsson og aðra.“ Ragnar Jónsson, skrifstofustjóri stefnanda, kom fyrir dóm áð- urnefndan þingdag. Um tilefni þess, að stefndi undirritaði nefnd- ar sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingar á dskj. nr. 22—24 sagði hann orðrétt: „Þarna er um lánsviðskipti að ræða. Kaupmenn hér í 545 Reykjavík og nágrenni höfðu möguleika á þrjátíu daga greiðslu- fresti frá útláni, og þetta notuðu þeir sér í ríkum mæli. En þar sem þarna er um stórar fjárhæðir að ræða, þá taldi Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins sér ekki fært annað en að fá einhverja tryggingu fyrir skilvísri greiðslu. Til að byrja með voru þetta mest víxlar, tryggingarvíxlar, en þar sem þurfti að endurnýja þá árlega, þá var farið yfir í sjálfskuldarábyrgð. Nú sá Samkaup um úttekt fyrir sína félagsmenn, og þá kröfðumst við þess, að þeir settu tryggingu eins og aðrir fyrir sínum úttektum. Þannig eru þessar tryggingar Björns Jónssonar til komnar.“ Vitnið sagði, að þegar ábyrgðirnar voru gefnar út, hafi stefndi, eins og allir aðrir aðiljar Samkaupa h/f, sem verið hafi í reikningsviðskiptum, skuldað stefnanda meira en mánaðarúttekt, yfirleitt einn og hálfan mánuð, því að sá hafi greiðslufresturinn verið í raun, þó að miða hafi átt við þrjátíu daga. Stefnandi hafi beðið um nefndar sjálf- skuldarábyrgðir beinlínis vegna viðskipta kaupmanna við Sam- kaup h/f og stefnanda. Það eina, sem Samkaup hafi annazt í þessu sambandi, hafi verið að panta vörurnar fyrir kaupmennina. Skrifuð hafi verið nóta á Samkaup h/f og tekið fram í hvert sinn, fyrir hvaða verzlun hver úttekt var, og síðan hafi Samkaup h/f annazt greiðslu re ínganna. Viti sagði, að inngreiðslur frá Samkaupum h/f hafi verið bókaðar hjá stefnanda á þann hátt, sem fram komi á dskj. nr. 21. Samkaup h/f hafi borgað í „slump- um“ fyrir hina einstöku kaupmenn innan vébanda Samkaupa h/f, en Samkaup h/f hafi átt að gera upp eftir einn mánuð frá úttekt fyrir alla sína viðskiptamenn. Vitnið var að því spurt, hvort stefnandi hafi sent fyrir um stefnda reikningsyfirlit um hver áramót. Vitnið svaraði því til, að Samkaupum h/f hafi verið sent yfirlit um hver mánaðamót, en stefndi hafi einmitt verið stjórnarformaður í því fyrirtæki. Vitninu var sýni dskj. nr. 36 og spurt, hver hafi verið ástæða til útgáfu tryggingarbréfsins. Vitnið svaraði orðrétt: „ Þetta bréf er gefið út, eftir að lokað var öllum viðskiptum fyrir Samkaup h/f, og þá var náttúrlega ekki annað hægt fyrir Björn Jónsson, ef hann ætlaði að halda áfram að kaupa tóbak, en gefa slíka tryggingu, ef hann ætlaði ekki að staðgreiða.“ Sagðist vitnið telja, að það hafi verið meiningin, að þetta bréf ætti aðeins við hin nýju viðskipti. Framburður stefnda varðandi nefnt dskj. var borinn undir vitnið, sem sagði, að ef skýring stefnda á tilefni þessa dómsskjals væri rétt, hefði stefndi fengið til baka ábyrgðaryfirlýsingarnar á dskj. nr. 22—24. Vitnið Gunnar Skagfjörð Sæmundsson, framkvæmdastjóri Sam- 35 s 546 kaupa h/f, kom fyrir dóm áðurnefndan þingdag. Vitnið sagði, að umrædd viðskipti hefðu oftast farið þannig fram, að viðkom- andi kaupmenn hafi hringt í Samkaup h/f, þar sem fylltur hafi verið út pöntunarseðill, sem síðan hafi verið farið með upp í Áfeng- is- og tóbaksverzlun ríkisins. Þessir aðiljar hafi upphaflega greitt til Samkaupa h/f eftir hvern mánuð, þó þannig, að liðið hefðu 10—15 dagar fram yfir hver mánaðamót. Stefnandi hafi sent Samkaupum h/f reikningsyfirlit ásamt úttektarnótum hvers að- ilja, sem oft hafi verið fleiri en einn í mánuði. Síðan hafi Sam- kaup h/f annazt innheimtu hjá viðkomandi aðilja. Skuld Sam- kaupa h/f við stefnanda hafi myndazt þannig, að í stað afsláttar, sem Samkaup h/f hafi upphaflega fengið, hafi fyrirtækinu verið veittur frestur á greiðslum nefndra aðilja til stefnanda. Umrætt afsláttarfyrirkomulag hafi varla staðið yfir nema í eitt ár eða svo, þannig að greiðslufrestsfyrirkomulagið hafi gilt meginið af umræddum viðskiptatíma. Vitnið sagði, að einstakir verzlunar- menn hefðu alltaf gert upp við Samkaup h/f. Vitnið sagði, að stefndi hefði verið stjórnarformaður Samkaupa h/f fram til 1965, en eftir það hafi það eiginlega „dæmzt“ á vitnið að vera bæði stjórnarformaður og framkvæmdastjóri fyrirtækisins. Vitnið sagð- ist halda, að umræddir kaupmenn hefðu skrifað undir sjálfskuld- arábyrgðirnar á skrifstofu stefnanda, en hins vegar hafi Samkaup h/f verið beðið um að nálgast þær hjá þeim. Loks sagði vitnið, að á meðan Samkaup h/f hafi staðið í skilum, hafi uppgjör af hálfu Samkaupa h/f við stefnanda alltaf farið fram um hver mánaða- mót. Í málinu hefur verið lagt fram sem dskj. nr. 37 endurrit úr sjó- og verzlunardómsbók Reykjavíkur í málinu nr. 33/1971: Áfeng- is. og tóbaksverzlun ríkisins gegn Pétri Kristjánssyni, og er þar um að ræða yfirheyrslu yfir stefnda í því máli, sem höfðað hefur verið af sams konar tilefni og mál það, sem hér liggur fyrir. Yf- irheyrslan fór fram 4. febrúar 1972. Nefndur Pétur hefur undir- ritað sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingu vegna verzlunar sinnar að Ásvallagötu 19 í Reykjavík, og er yfirlýsingin í sams konar formi og þær, sem lagðar hafa verið fram í þessu máli. Var sú yfirlýs- ing borin undir nefndan Pétur og hann að því spurður, fyrir hvað ábyrgðin væri. Hann sagði, að hún væri fyrir þáverandi við- skipti við Samkaup h/f og Tóbakseinkasöluna og hafi hún komið í stað tryggingarvíxils, sem fallið hefði niður eins og fyrri víxlar, þegar þeir hafi verið endurnýjaðir árlega. Hann sagðist ekki hafa átt nein bein viðskipti við stefnanda, eftir að viðskipti hófust í öd7 gegnum Samkaup h/f, en þegar þau viðskipti hættu og hann hóf viðskipti beint við stefnanda, hafi hann sett stefnanda banka- tryggingu og hafi þá sjálfskuldarábyrgðartryggingin fallið niður. Ekkert hafi verið minnzt á það, að hann fengi sjálfskuldarábyrgð- aryfirlýsinguna þá afhenta, og satt að segja hafi það bara gleymzt. Nefndur Pétur var að því spurður, hvort umrædd sjálskuldar- ábyrgð hafi verið sett til að tryggja úttektir Samkaupa h/f hjá Á. T. VLR. fyrir hann og verziun hans. Nefndur Pétur svaraði þá orðrétt: „Það geri ég ráð fyrir.“ Í málinu hefur enn fremur verið lagt fram sem dskj. nr. 38 endurrit úr sjó- og verzlunardómsbók Reykjavíkur í málinu nr. 34/1971: Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins gegn Gísla Þorgeirs- syni, og er þar um að ræða yfirheyrslur yfir nefndum Gísla í því máli, sem höfðað er af sams konar tilefni og mál það, sem hér liggur fyrir. Yfirheyrslan fór fram 4. febrúar 1972. Nefndur Gísli hefur undirritað sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingu vegna verzlun- arinnar Fossvogs, og er hún í sama formi og þær yfirlýsingar, sem lagðar hafa verið fram í þessu máli. Nefndur Gísli var á sama hátt spurður og áðurnefndur Pétur, fyrir hvað nefnd ábyrgð- aryfirlýsing væri, og svaraði hann orðrétt: „Það var fyrir þessu tóbaksveseni uppi í Áfengis- og tóbaksverzlun.“ Þá var hann að því spurður, hvort nefnd sjálfskuldarábyrgð næði til viðskipta hans við Samkaup h/f. Nefndur Gísli svaraði orðrétt: „Já, þetta var gert í því augnamiði.“ Þá var hann að því spurður, hvort um- rædd ábyrgð hafi verið sett til þess að tryggja úttektir Samkaupa h/f hjá stefnanda fyrir hann og verzlun hans. Nefndur Gísli svar- aði þá orðrétt: „Það var bara fyrir úttektinni, sem fór svo í gegn- um Samkaup h/f.“ Í málinu hefur stefnandi lagt fram sem dskj. nr. 3—20 reikn- inga vegna úttekta Samkaupa h/f í marz og apríl 1967 fyrir verzlanir stefnda og sem dskj. nr. 21 reikningsyfirlit, sem er heild- aryfirlit yfir úttektir og innborganir Samkaupa h/f. Nefndir reikn- ingar eru stílaðir á Samkaup h/f vegna viðkomandi verzlana stefnda, en reikningsyfirlitið er stílað eingöngu á Samkaup h/f. Vegna þess, hvernig inngreiðslum Samkaupa h/f til stefnanda var háttað, svo sem að framan er rakið, fékk stefnandi Kjartan Jóhannsson rekstrarverkfræðing til þess að reikna út og skipta áðurnefndri skuld Samkaupa h/f við stefnanða milli hinna ýmsu kaupmanna, sem Samkaup h/f gerði innkaup fyrir hjá stefnanda, miðað við úttektir Samkaupa h/f fyrir þá í marz og apríl 1987 og með hliðsjón af sjálfskuldarábyrsð þeirra. Byggir stefnandi 548 kröfur sínar í málinu á útreikningum þessum. Reikningsaðferð- um er lýst í bréfi verkfræðingsins til lögmanns stefnanda á dskj. nr. 28, þar sem segir orðrétt: „Að ósk yðar hef ég kynnt mér viðskipti Samkaupa h. f. og Áfengis- og tóbaksverzlunar ríkisins og reiknað út skiptingu skuld- ar á viðskiptaaðila samkv. samtali við yður. Samkvæmt upplýsingum bókhaldsdeildar Áfengis- og tóbaks- verzlunar ríkisins nemur skuld Samkaupa h.f. kr. 1.142.531.12, og eru þá vextir ekki reiknaðir. Upplýst er, að úttektir þeirra viðskiptaaðila, sem innkaup gera gegnum Saumkaup h. f. seinustu tvo viðskiptamánuðina, námu samtals kr. 1.363.943.97, og eru þessi viðskipti sundurliðuð í fylgi- riti 1. Á hjálagðri töflu hefur viðskiptaskuldinni verið skipt á við- skiptaaðilana í hlutfalli við úttektir þeirra hina tvo seinustu við- skiptamánuðina (marz, apríl 1967), og ber sá dálkur yfirskriftina hlutdeild í skuld. Þessi skuldarhlutdeild fæst þannig með því að margfalda heildarskuldina með hlutfallinu milli úttektar við- skiptaaðilans og heildarúttektar allra aðilanna (1.363.943.97). Jafn- framt hefur verið gerður samanburður á þessum fjárhæðum og upphæð sjálfskuldarábyrgða.“ Samkvæmt yfirliti því, sem vísað er til í þessu bréfi verkfræð- ingsins, voru úttektir verzlana stefnda umræðdan tíma kr. 131. 394.10 vegna verzlunarinnar Reykjafoss, kr. 189.072.30 vegna verzlunar Halla Þórarins og kr. 73.765.40 vegna verzlunarinnar Foss. Með ofangreindum reikningsaðferðum reiknaði verkfræðing- urinn síðan út „hlutdeildarskuld“ hverrar verzlunar stefnda fyrir sig og fékk þá út tölurnar kr. 6.790.85 vegna verzlunarinnar Foss, kr. 158.379.58 vegna Verzlunar Halla Þórarins og kr. 110.064.53 vegna verzlunarinnar Reykjafoss. Tölur þessar leggur stefnandi til grundvallar stefnufjárhæð, þó þannig, að þar sem tala verk- fræðingsins vegna verzlunarinnar Foss er kr. 6.790.85 hærri en sjálfskuldarábyrgð vegna þeirrar verzlunar, sbr. dskj. nr. 22, mið- ar stefnandi við fjárhæð þeirrar sjálfskuldarábyrgðar, þannig að stefnukrafan sundurliðast þannig: kr. 55.000.00 158.379.58 110.064.53 = 323.444.11. Svo sem að framan er getið lækkaði stefnandi stefnukröfur sínar við munnlegan flutning málsins. Byggðist lækkunin á endurskoðun fyrri útreikninga, vegna þess að í þeim hafði vaxta- skuld fyrir árið 1967 að fjárhæð kr. 114.137.44 verið færð sem úttekt. Var heildarskuldin lækkuð sem nemur nefndri vaxtafjár- 549 hæð, þannig að heildarskuld Samkaupa h/f við stefnanda var talin nema kr. 1.028.393.68. „Hlutdeildarskuldir“ voru síðan reikn- aðar út að nýju með sömu reikningsaðferðum og að framan er getið, og komu þá út tölurnar, kr. 55.617.75 vegna verzlunarinn- ar Foss, kr. 142.557.80 vegna Verzlunar Halla Þórarins, kr. 99. 069.30 vegna verzlunarinnar Reykjafoss, sbr. dskj. nr. 40. Eru hinar nýju stefnukröfur byggðar á þessum tölum að öðru leyti en því, að að því er varðar verzlunina Foss er miðað við upphæð sjálfskuldarábyrgðar, kr. 55.000.00, og sundurliðast þá dómkrafa stefnanda þannig: kr. 55.000.00 * kr. 142.557.80 99.069.30 = kr. 296.627.10. Ill. Stefnandi styður mál sitt þeim rökum, að með yfirlýsingum á dskj. nr. 22—24 hafi stefndi tekið á sig sjálfskuldarábyrgð á skuld Samkaupa h/f við stefnanda vegna úttekta framangreindra þriggja verzlana sinna, að fjárhæð samtals kr. 405.000.00, sem er samanlögð fjárhæð yfirlýsinganna. Til að finna sanngjarna hlut- deild stefnda í heildarskuldinni hafi hann fengið sérfræðing til útreikninga, svo sem að framan er rakið, og byggist kröfugerð á hendur stefnda á þeim. Á umræddum tíma hafi stefndi vegna verzl- ana sinna ekki átt lánsviðskipti við stefnanda nema í gegnum Sam- kaup h/f. Vegna þess svo og með hliðsjón af málavöxtum í heild, þar á meðal framburðum Gísla Þorgeirssonar og Péturs Krisst- jánssonar, sé ljóst, að sjálfskuldarábyrgðunum hafi verið ætlað að tryggja skuld Samkaupa h/f við stefnanda og beri að skýra þær á þann veg. Enn fremur sýni sáttatilboð á dskj. nr. 30, að stefndi telji sig bera ábyrgð á skuldinni. Loks var þá mótmælt af hálfu stefnanda við munnlegan málflutning, að krafan væri fallin niður fyrir fyrningu. Hvorki aðalskuld né ábyrgðarskuld- bindingin væri fyrnd samkvæmi lögum nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda, og var af hans hálfu vitnað í 3. gr., sbr. 5. gr. og 6. gr. laganna því til stuðnings. Kröfu sína um i í fyrsta lagi á því, að krafa stefnanda sé fyrnd. Sv aðar sjálfskuldarábyrgðaryfirlýsingar séu gefnar út 9. marz 1966 og hafi því samkvæmi 3. gr. laga nr. 14/1905 fyrnzt á sama mánaðardegi fjórum árum síðar samkvæmt þeirri meginreglu, að fyrningarfrestur samningsbundins loforðs hefjist á útgáfudegi loforðsins. Í öðru lagi er sýknukrafan studd þeim rökum, að stefnandi hafi ekki sýnt fram á, hvernig um- ræddar sjálfskuldaryfirlýsingar skuldbindi stefnda til greiðslu ir stefn ýknu b 550 stefnufjárhæðarinnar. Orðalag þeirra gefi ekki slíkt til kynna. Í beim sé hvergi minnzt á Samkaup h/f, en samt sé því haldið fram af hálfu stefnanda, að þær eigi við viðskiptaskuld þess fyrirtækis við stefnanda. Svo víðtæka merkingu sé ekki hæg! að gefa yfirlýsingunum þvert ofan í orðalag þeirra. Því er einnig haldið fram af hálfu stefnða, að eftir að umsvifum Samkaupa h/f lauk, hafi stefndi átt bein viðskipti við stefnanda og af því tilefni gefið út tryggingarbréf, sbr. dskj. nr. 36, sem hafi verið endurnýjun á fyrri ábyrgðum, sem við það hafi fallið niður. Loks er því haldið fram af hálfu stefnda, að reikningsgrundvöllur stefnu- fjárhæðar sé rangur og leiði það til sýknu. Í bréfi Samkaupa h/f til stefnanda, dags. 6. maí 1969, sé heildarskuld Samkaupa h/f talin vera kr. 2.617.531.12 að höfuðstóli. Í bréfinu sé því slegið föstu, að kr. 1.375.000.00 séu tryggðar með veði í húseign Gunn- ars Skagfjörðs, en kr. 1.142.531.12 séu tryggðar með sjálfskuldar- ábyrgðum ýmissa kaupmanna. Í bréfi umrædðds verkfræðings til lögmanns stefnanda, dags. 18. janúar 1971, sé heildarskuld Sam- kaupa h/f talin nema síðarnefndu fjárhæðinni, hvernig svo sem Það verði skilið til samræmis við fyrrgreint bréf. Fjárhæðin kr. 1.375.000.00 sé algerlega fundin út af stefnanda og Gunnari Skag- fjörð í sameiningu án afskipta stefnda eða annarra kaupmanna. Síðan segist verkfræðingurinn finna hlutdeild hvers einstaks kaupmanns í svonefndri heildarskuld Samkaupa h/f með því að margfalda þessa tölu með hlutföllum milli úttektar hverrar verzl- unar og heildarúttektar allra 14 verzlananna í marz og apríl 1967, sem verkfræðingurinn telji hafa numið kr. 1.363.943.97. Út úr þessu fái verkfræðingurinn tölu, sem verði viðmiðunartala stefn- anda gagnvart hverri einustu stefnukröfu þannig, að viðmið- unartalan sé notuð, sé hún lægri en fjárhæð áðurnefndra skuld- bindinga, en ella sé stefnufjárhæð hvers einstaks stefnda miðuð við fjárhæð ábyrgðarskuldbindingar. Þetta sé kyndug röksemda- færsla. Stefndi hafi greitt skuld sína við Samkaup h/f að fullu. Hann hafi ekki fremur verið skuldugur stefnanda fyrir vöruút- tektir mánuðina marz—apríl 1967 en hann hafi verið fyrir vöru- úttektir í sömu mánuðum á árunum 1965—1968. Stefnandi hafi ekki haft neinn rétt til þess að telja stefnda eða fyrirtæki hans til skuldar uppgefna úttektarfjárhæð eða tilbúna viðmiðunar- fjárhæð verkfræðingsins. Stefnufjárhæðin sé á engum rökum reist. Sé miðað við ábyrgðarfjárhæðina, sé ranglega ályktað, að fyrir hendi sé skuld við stefnanda, sem sé þó höfuðskilyrði ábyrgðar- yfirlýsingarinnar. Viðurkennt sé, að inngreiðslur hafi aldrei ver- öðl ið færðar á reikninga einstaks fyrirtækis. Því sé ekki hægt að færa nokkur haldbær rök fyrir því, að ábyrgðaryfirlýsingarnar hafi tekið til skuldar við stefnanda, enda hafi ekki verið staðfest þrátt fyrir áskorun, hvenær sú skuld hafi átt að stofnast eða hver hún sé að fjárhæð. IV. Málatilbúnaður stefnanda byggist á því, að stefndi hafi gerzt sjálfskuldarábyrgðarmaður að þeirri viðskiptaskuld, sem fyrir- tækið Samkaup h/f væri í við stefnanda vegna vöruúttektar nefndra þriggja verzlana stefnda með þeim hætti, sem að framan er lýst. Stefnandi hefur hvorki með bókhaldsgögnum né á annan hátt sannað slíka skuld. Þegar af þeirri ástæðu ber að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dóm þennan kvað upp Björn Þ. Guðmundsson dómsformaður ásamt meðdómsmönnunum Eggert Kristjánssyni, löggiltum end- urskoðanda, og Jóhanni J. Ólafssyni stórkaupmanni. Dómsorð: Stefndi, Björn Jónsson, skal sýkn vera af kröfum stefnanda, Áfengis- og tóbaksverzlunar ríkisins, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 552 Mánudaginn 18. júní 1973. Nr. 99/1971: Dana Jóhannsdóttir (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) segn Sigmari Péturssyni (Ingi R. Helgason hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kjarasamningar. Tómlæti. Dómur Hæstaréttar: Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 20. júlí 1971, að fengnu áfrýjunarleyfi 13. júlí s. á. Krefst hún þess, að stefnda verði dæmt að greiða sér kr. 13.917.50 með 7% ársvöxtum frá 21. júlí 1969 til greiðslu- dags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar iíyrir Hæstarétt úr hendi áfrýjanda. Eftir uppsögu héraðsdóms hafa nokkur vitni verið yfir- heyrð fyrir dómi. Þá hafa nokkur ný sögn verið lögð fyrir Hæstarétt, þar á meðal yfirlýsingar Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda og Félags framreiðslumanna frá 4. júní 1965. Í fyrri yfirlýsingunni kvaðst Félag framreiðslumanna taka „á sig alla ábyrgð og áhættu vegna álagningar þjónustugjalds á söluskatt í vínveitinsahúsum, meðan enn er óútkl dómstólum, hvort það er í samræmi við íslenzk lö óg, að þjón- ustugjald sé lagt á söluskattinn.“ Síðan segir svo: „Með til- vísun til framanritaðs lætur Samband veitinga- og gistihúsa- eigenda það óátalið, að framreiðslumenn leggi þjónustugjald ofan á söluskattinn, þar til úrslit viðkomandi dómstóls ligs- ur (sic) fyrir.“ Með yfirlýsingu sama dag, er sömu aðiljar stóðu að, komu þeir sér saman um „að skjóta iil almennra dómstóla eða Félassdóms ágreiningi“ m. a. um það, „hvort framreiðslumönnum sé heimilt að leggja blónustugjald of- an á söluskatt“. Samband veitinga- og gistihúsaeigenda höfð- aði mál fyrir Félagsdómi gegn Félagi framreiðslumanna út jáð fyrir öð3 af þessu sakarefni, og var það þingfest 25. janúar 1967. Máí þetta féll niður 6. maí 1970, er aðiljar sóttu eigi dómþing, en áður en til þessa kom, var til dómsmáls þess stofnað, sem hér er til úrlausnar, er þingfest var í bætarþinsi Reykjavík- ur 25. september 1969. Samkvæmt aðiljaskýrslu áfrýjanda í héraði, sem ekki hef- ur verið vefengd, starfaði hún að framreiðslustörfum í veii- ingahúsi stefnda frá 1. mat 1968 til 15. apríl 1969. Lokaupp- gjör við áfrýjanda fór fram í júlí 1969, og er kvittun stefnda fyrir endurgreiðslu áfrýjanda á söluskatti af þjónustugjaldi að fjárhæð kr. 13.917.50 dagsett 21. júlí 1969. Á starfstíma áfrýjanda hjá stefnda gilti um kjör hennar kjarasamningur frá 19. marz 1968 milli Félags framreiðslu- manna, sem hún var félagi í, og Sambands veitinga- og gisti- húsaeigenda, er stefadi var aðili að. Samkvæmt 1. gr. samn- ings þessa skyldi áfrýjandi „fá þóknun frá viðskiptamönnum sem greiðslu fyrir starf sitt, Skal sú þóknun vera 15% mið- að við verð veitinsa Hl almenninos“. Er þeita ákvæði tekið upp í héraðsdóm, og er þar rækilega lýst aðdraganda að þessu ákvæði svo og lagarökum, er máli skipta um túlkun þess. Með vísun til raka héraðsdóms ber að fallast á túlkun hans á þessu ákvæði. Áfrýjandi reisir kröfur sínar m. a. á því, að stefndi hafi allt fram til lokauppgjörs við sig í júlí 1969 greitt sér fyrir- varalaust kaup í samræmi við þau kaupkjör, sem hún taldi rétla túlkun á framangreindum kjarasemningi, sbr. næstu máisgrein hér á undan. Stefndi skýrir svo frá í aðiliaskýrsli sinni fyrir dómi hinn 21. maí 1970, „æð fleiri af framreiðslumánnum veitingahúss. ins hafi hæit slörfum, en hann kveöðsi ekki hafa gert upp við þá á sama hátt og stefnanda máls þessa (þ. e. áfrýjanda), en þó gert upp við bá með fyrirvara“. Kvaðst stefndi ekki hafa talið sér færi að sera upp við þá á sama hátt og áfrýi- anda „vegna hættu á verkföllum og vandræðum, fyrr en þetta mál, er hér liggur fyrir, er til lykta leitt“. Stefndi andæfir sjónarmiðum áfrýjanda um tómlæti af hans hálfu við upp- gjör launa með vísan til þess, að Samband veitinga- og gisti- öð4 húsaeigenda hafi slegið við almennan varnagla vegna félags- manna sinna gagnvart stéttarfélagi áfrýjanda, er gilt hafi einnig um samninginn frá 19. marz 1968. Stefndi gerði upp við áfrýjanda án fyrirvara allt frá upphafi starfs hennar og fram til síðasta uppgjörs, sem fram fór, að þvi er virðist, þremur mánuðum eftir að hún lét af starfi hjá honum. Með þessu fyrirvaralausa uppgjöri allan starfstímann vakti stefndi áfrýjanda það traust, að hún hlyti laun í samræmi við skiln- ing hennar á framangreindum kjarasamningi frá 19. marz 1968. Þegar af þessari ástæðu ber að fallast á kröfur áfrýj- anda í máli þessu og dæma stefnda til að greiða henni þær kr. 13.917.50, er hann hélt eftir af kaupi hennar hinn 21. júlí 1969, ásamt 7% ársvöxtum frá 21. júlí 1969 til greiðsludags svo og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 40.000.00. Dómsorð: Stefndi, Sigmar Pétursson, greiði áfrýjanda, Dönu Jó- hannsdóttur, kr. 13.917.50 ásamt 7% ársvöxtum frá 21. júlí 1969 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 40.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 14. desember 1970. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 13. f. m., hefur Dana Jóhannsdóttir, Efstalandi 22 hér í borg, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur á hendur Sigmari Péturssyni veitingamanni, Stór- holti 47 hér í borg, með stefnu, útgefinni hinn 16. september 1969, til greiðslu eftirstöðva vinnulauna að fjárhæð kr. 13.917.50 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 21. júlí 1969 til greiðsludags svo og til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá L. M. F. Í. Stefndi hefur krafizt sýknu af kröfum stefnanda og málskostn- aðar úr hendi hennar að mati dómsins. Af hálfu stefnanda er málavöxtum lýst svo, að hún hafi starfað sem framreiðslumaður á veitingahúsinu Sigtúni síðari hluta árs 1968 og fram á árið 1969, en á þeim tíma hafi stefndi rekið veit- ingahúsið á eigin ábyrgð. Á því ári hafi hlutafélagið Sigtún tek- öð ot ið við rekstrinum og hafi stefnandi starfað þar áfram um skeið, þar til henni hafi verið sagt upp starfi. Er stefnandi hætti störf- um, hafi hún átt þar inni nokkrar fjárhæðir. Í júlímánuði 1969 hafi stefnandi verið við störf utan borgarinnar, hafi móðir hennar átt að taka við eftirstöðvum af launum hennar. Er farið var að athuga launaumslag það, sem móðir stefnanda fékk í hendur, hafi komið í ljós, að auk ávísunar og kvittana, sem stefnandi kann- aðist við, hafi þar verið að finna kvittun fyrir endurgreiðslu sölu- skatts af þjónustugjaldi, kr. 13.917.50. Stefnandi taldi sig ekki eiga að greiða umræddan söluskatt og krafði stefnda um greiðslu á umræddri fjárhæð, sem hún taldi á vanta, til að laun hennar væru að fullu greidd, en stefndi hefur synjað greiðslu, og hefur stefnandi því höfðað mál þetta. Stefnandi hefur skýrt svo frá, að það muni hafa verið 1. maí 1968, að hún hafi ráðizt til starfa sem framreiðslumaður í veit- ingahúsinu Sigtúni hér í borg. Hún kveður það hafa verið stefnda, sem hafi ráðið sig til starfsins. Ekki kveður hún hafa verið rætt sérstaklega um kaup og kjör, en kveðst hafa gengið út frá því sem sjálfsögðu, að hún væri ráðin samkvæmt kjarasamningi Fé- lags framreiðslumanna, sem hún kveður starfsfélag sitt, og Sam- bands veitinga- og. gistihúsaeigenda, sem veitingahúsið hafi verið aðili að. Stefnandi kveður Þórdísi Ríkharðsdóttur hafa verið eina starfandi farmnreiðslumanninn í húsinu, er hún hóf störf. Það muni því örugglega hafa verið hún, sem hafi gefið sér upp verð veitinga að meðtöldum söluskatti og þjónustugjaldi, þ. e. það verð, sem hún átti að krefja gesti hússins um. Í verði þessu kveður hún, að vafalaust hafi verið innifalinn 10% skattur á svokallað „bommuverð“, þ. e. verð veitinganna án söluskatts og þjónustu- gjalds. Kveðst hún marka þetta af því, að þegar framreiðslumenn skiluðu af sér á kvöldin, hafi þeir átt að rita „bommuverð“ seldra veitinga á umslagið og bæta við það 10% og hafi þá komið út sú fjárhæð, sem þeir hafi átt að skila. Venjulegu launauppgjöri á þessum tíma hefur stefnandi lýst þannig: „Á kvöldin var kassinn sleginn út. Þá var bætt ofan á fjárhæðina, sem kassinn sýndi, 10%. Það, sem eftir var, það áttum við, 15%.“ Kveður stefnandi þetta hafa verið venjulegan hátt á uppgjöri launa, þegar veitingasalir voru opnir almenningi. Stefnandi kveður það hafa verið, eftir að ný reglugerð um sölu og veitingar áfengis kom til framkvæmda og vínskammturinn var minnkaður úr 4 cl. í 3 cl., að „bommu- verðið“ í húsinu hafi hækkað og hafi framreiðslumenn eftir það verið látnir skrifa söluna eina á uppgjörsumslagið. Kveður stefn- 556 andi sér hafa skilizt, að þessi hækkun á „bommuverðinu“ stafaði af því, að söluskatturinn var nú innifalinn. Stefnandi kveður nú einnig hafa verið gefna út verðskrá yfir áfengi, en fyrir þann tíma hafi hún ekki séð neina slíka verðskrá. Kveðst stefnandi hafa innheimt verð á veitingum í samræmi við hina nýju gjald- skrá, eftir að hún kom til. Eftir framangreinda reglugerðarbreyt- ingu kveður hún fyrirkomulag launauppgjörs hafa verið þannig, að ekki hafi verið bætt við 10% við fjárhæð þá, sem í kassanum var, því þá hafi söluskattur o. fl. verið komið inn í verðið. Í þeim tilvikum, er hún þurfti að láta viðskiptavinum í té reikninga, kveðst hún ekki hafa sundurliðað söluskatt og Þjónustugjöld, hvorki áður en reglugerðarbreytingin kom til né eftir það. Hún kveður sér hafa verið gefin upp tvö verð á veitingum, svokallað „bommuverð““ og útsöluverð, og kveður það hafa verið útsölu- verðið, sem hún hafi ritað á slíka reikninga. Stefnandi kveðst ávallt hafa krafið gesti veitingahússins um það verð fyrir veit- ingar, sem fyrir hana hafi verið lagt að krefja. Stefnandi kveður það yfirleitt hafa verið stefnda sjálfan, sem hafi slegið út kassann á kvöldin, en eftir að yfirþjónn tók til starfa, þá hafi komið fyrir, að hann hafi gert það. Stefnandi kveður það einnig hafa komið fyrir, að skrifstofumaðurinn hafi slegið út kassann, er stefndi hafi ekki verið viðlátinn. Stefndi hefur skýrt svo frá, að hann hafi ráðið stefnanda til starfa hjá veitingahúsinu Sigtúni, en hann hafi þá verið einka- eigandi þess. Kveðst hann á þessum tíma hafa verið félagi í Sam- bandi veitinga- og gistihúsaeigenda. Stefndi kveður ráðningar. kjör stefnanda hafa verið í samræmi við það, sem þá var í gildi slumanna. Kveður hann reiknað hafa verið með því, að stefnandi greiddi gjöld sín, þ. á. m. opinber gjöld og þá söluskatt, eins og henni hafi borið. Stefndi kveður stefnanda hafa íengið upp gefið hjá sér svokallað flöskuverð, en til viðbótar því hafi stefnandi átt að skila að dagsverki loknu 10%, en þar sé um að ræða söluskatt og ýmis önnur gjöld, en þó ekki söluskatt af þjónustugjaldi. Stefnandi kveður söluskatt á þessum tíma hafa verið 7.5%, en auk hans hafi sjúkrasjóðsgjald og orlofsheimilis- sjóðsgjald verið innifalið í greindum 10%. Kveður stefndi fram- reiðslumenn hafa skilað til sín kassauppslætti að viðbættum 10%, en laun þeirra hafi verið 15% þóknun, sem hann hafi aldrei tekið á móti. Stefndi kveður fyrirkomulag í sambandi við áfengi og aðr- ar Veitingar vera það, að veitingamaðurinn selji veitingaþjónin- öð7 um veitingar á ákveðnu verði, sem sé innkaupsverð og álagning hússins. Síðan endurselji þjónninn gestinum vöruna að viðbættum 10% á innkaupsverði, þ. e. söluskattur o. fl. Kveður stefndi þetta vera það verð, sem veitingaþjónninn skili veitingamanninum. Stefndi kveður þjóninn síðan bæta þjónustugjaldi við þetta, er hann selur gestinum veitingarnar, en það þjónusugjald renni ekki til veitingamannsins. Stefndi kveður fyrirkomulag þetta, sem hér hefur verið lýst, hafa verið í gildi, áður en breyting á reglugerð- um um sölu og veitingar áfengis kom til. Er reglugerðarbreyting. in kom til, kveður hann söluskattinn hafa verið stimplaðan inn á kassann inn í veitingaverðinu. Hann kveður þjónustugjaldið ekki stimplað inn á kassann, að minnsta kosti ekki af þjónum í veitinga- sal, en um þjóna í bar gildi önnur regla. Er hann hóf rekstur veitingahússins Sigtúns hinn 1. október 1963, kveður stefndi þann hátt hafa verið á skilagrein þjóna, að Þeir hafi skilað uppslæti á kassa. Síðan hafi þeir lagt þjónustu- gjald á þá fjárhæð og af því, sem þá kom út, hafi þeir skilað á- lögðum söluskatti. Stefndi kveður breytingu hafa orðið á þessu í maímánuði 1965. Þá hafi þjónar tekið upp þann hátt að leggja ofan á veitingaverðið söluskatt og aðra skatta og taka síðan þjón- ustu gjald af öllu saman. Kveður stefndi veitingamenn ekki hafa unað þessu og hafi framreiðslumenn þá hafið verkfall, sem hafi leystst á þann hátt, að þetta ágreiningsefni skyldi lagt fyrir dóm- stóla. Ekki kveðst stefndi vita til þess, að neinn úrskurður hafi komið varðandi þetta atriði. Stefndi kveðst hafa orðið að greiða söluskatt af þjónustugialdinu, en hann kveðst hafa gert það með fyrirvara gagnvart skattayfirvöldum. Stefndi kveðst nú fá tvær söluskattsskýrslur frá skattayfirvöldum og sé önnur skýrslan fyrir veitingahúsið Sigtún, en hin skýrslan fyrir veitingahúsið Sigtún vegna þjóna. Stefndi kveðst reikna söluskatt af þjónustugjaldinu Þannig, að hann bæti 15% við sölu hússins, og þannig fái hann út þjónustugjaldið, eins og það er. Síðan kveðst hann margfalda bá fjárhæð með því margfeldi, sem söluskattsskýrslan gefi til kynna hverju sinni, þegar eigi að taka söluskattinn af brúttóverði í stað þess að leggja hann á. Síðan kveðst hann skila söluskatts- skýrslum. Stefndi kveður þjónustugjald stefnanda, frá því að hún hóf störf hjá stefnda og þar til Sigtún h/f tók við rekstrinum nema kr. 185.567.00. Kveður hann söluskatt af þeirri fjárhæð nema kr, 13.917.50. Stefndi kveður fleiri af framreiðslumönnum veitingahússins hafa hætt störfum, en hann kveðst ekki hafa gert upp við þá á sama hátt og stefnanda máls þessa, en gert upp við 558 þá með fyrirvara. Kveðst hann ekki hafa talið sér fært að gera upp við þá á sama hátt og stefnanda vegna hættu á verkföllum og vandræðum, fyrr en þetta mál, sem hér er til úrlausnar, væri til lykta leitt. Stefndi kveður 10% álagið ekki hafa verið inn- heimt, eftir að hin nýja gjaldskrá gekk í gildi, og kveður sölu- skattinn og önnur þau gjöld, sem voru hluti af 10% álaginu, nú vera komin inn í kassaverðið. Við verðlagningu kveðst stefndi nú fara eftir verðskrá, sem hann fái frá Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins. Þar kveður hann vera gefið upp verð án söluskatts, en síðan kveðst hann bæta söluskattinum við, og þetta kveður hann vera endanlegt kassaverð. Stefndi kveður orlof, sjúkrasjóðsgjald og orlofsheimilissjóðsgjald raunverulega ekki vera innheimt af seldum veitingum, heldur sé það tekið af álagningunni. Kröfur stefnanda eru byggðar á því, að samkvæmt 1. gr. kjara- samnings framreiðslumanna og Sambands veitinga- og gistihúsa- eigenda skuli starfsþóknun framreiðslumanna vera 15% af verði veitinga til almennings. Ljóst sé, að söluskattur til ríkissjóðs, eins og hann er á hverjum tíma, sé innifalinn í verði veitinga til almennings og 15% þóknunina beri því að reikna af því verði enda hafi framreiðslumenn jafnan fylgt þeirri reglu. Framreiðslu- menn séu starfsmenn viðkomandi veitingahúss, sem taki laun sín með sérstökum hætti, svo sem fram komi í 9. gr. laga nr. 10/1960 um söluskatt. Stefnandi máls þessa hafi því verið starfsmaður stefnda og hafi fengið laun sín greidd með 15% þjónustugjaldi af gjaldi veitinga til almennings að meðtöldum söluskatti. Er því haldið fram, að engin heimild sé til þess í íslenzkum lögum, að vinnuveitandi dragi af kaupi starfsmanns síns þann söluskatt, sem greiddur er af launum starfsmannsins, og því hafi stefnda með öllu verið óheimilt að draga frá launum stefnanda fjárhæð söluskatts þess, sem stefndi er nú krafinn um í máli þessu. Er og haldið fram, að eigi hafi verið ágreiningur um þessa framkvæmd milli Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda og Félags fram- reiðslumanna. Sýknukrafa stefnda er byggð á því, að þjónusta sú, sem stefn- andi hafi veitt viðskiptavinum stefnda með framreiðslustarfi sínu, sé söluskattsskyld þjónusta samkvæmt 2. gr. laga nr. 61/1964, sbr. lög nr. 10/1960 um söluskatt. Þar sem stefnandi taki við and- virði hinnar seldu vöru og þjónustu frá viðskiptavininum, þar með töldum söluskatti til ríkissjóðs, sé ljóst, að stefnandi eigi að afhenda stefnda söluskattinn, 7.5%, af andvirði vöru og þjónustu, eða 6.976% af sölu vöru og þjónustu algerlega óháð samningum 5ð9 veitingamanna og framreiðslumanna um launakjör framreiðslu- manna, enda eigi hvorugur þeirra innheimtufé ríkissjóðs. Hins vegar séu laun stefnanda, þ. e. þjónustugjaldið, hluti af andvirði seldrar vöru og þjónustu. Af þessu sé einnig ljóst, að söluskatt- urinn sé það síðasta, sem lagt verði á vöru og þjónustu. Engan annan söluskattsskyldan kostnað megi leggja á vöruna, þegar bú- ið sé að bæta við hana söluskatti. Þetta leiði beint af orðalagi söluskattslaganna og af framkvæmd þeirra. Er því haldið fram, að í því tilviki, sem hér er fjallað um, sé stefndi innheimtumaður ríkissjóðs á söluskatti og eigi að skila 7.5% af andvirði seldrar vöru og þjónustu. Viðskiptavinir stefnda greiði stefnanda sölu- skattinn í andvirðinu og söluskattinum beri stefnandi að skila til stefnda, hvorki meira né minna. Það standist því engan veginn að leggja þjónustugjaldið, sem sé söluskattsskylt, ofan á söluskatt- inn, Með því móti mundi stefndi greiða ríkissjóði meira en 7.5% söluskatt, sem fái ekki staðizt. Söluskaít eigi ekki að greiða af söluskatti. Er því haldið fram af hálfu stefnda, að það sé rangtúlk- un á 1. gr. kjarasamnings Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda og Félags framreiðslumanna, að þóknun framreiðslumanna, sem sjálf sé söluskattsskyld, eigi að miða við verð veitinga með sölu- skatti. Í lögunum um söluskatt segi, að skattinn skuli reikna af andvirði vöru og þjónustu og það andvirði eigi að fela í sér allan tilkostnað vörunnar og þjónustunnar, einnig álagninguna. Stefnandi var starfsmaður stefnda og skyldi taka laun sín með þeim sérstæða hætti „að fá þóknun frá viðskiptamönnum sem greiðslu fyrir starf sitt. Skal sú þóknun vera 15% miðað við verð veitinga til almennings,“ eins og segir í 1. gr. samnings Félags framreiðslumanna og Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda, en aðiljar voru félagar þeirra samtaka á þeim tíma, sem fjallað er um í máli þessu. Þegar atvik málsins eru virt, þykja úrslit þess vera komin undir því, hvernig beri að skýra framangreint ákvæði kjarasamningsins í samræmi við ákvæði laga um söluskatt. Sam- kvæmt því, sem komið er fram í málinu, hafa ákvæði þessi verið óbreytt, a. m. k. frá því á árinu 1962. Við munnlegan flutning málsins kom fram hjá lögmönnum að- ilja, að á árinu 1965 hefði risið ágreiningur með Félagi fram- reiðslumanna og Sambandi veitinga- og gistihúsaeigenda um inn- heimtu þjónustugjalds, þar sem framreiðslumenn hefðu þá tekið að innheima þjónustugjaldið af söluskatti. Hinn 13. maí 1965 til- kynnti Samband veitinga- og gistihúsaeigenda Félagi framreiðslu- manna, að þessari framkvæmd innheimtu þjónustugjalds væri 560 mótmælt sem ólöglegri. Á árinu 1965 mun hafa orðið að samkomu- lagi að leita til dómstóla með ágreiningsefnið, og höfðaði Sam- band veitinga- og gistihúsaeigenda mál fyrir Félagsdómi út af þessum ágreiningi, en mál þetta var fellt niður á þessu ári, þ. e. 1970. Söluskattur er gjald, sem hverjum skattskyldum seljanda vöru og þjónustu ber að leggja á og innheimta af heildarsölu vöru og þjónustu án frádráttar nokkurs konar, sbr. 2. og 9. gr. laga um söluskatt nr. 10/1960. Í því tilviki, sem hér um ræðir, bar stefnda að miða skattinn við heildarandvirði seldra veitinga að þjónustugjaldi meðtöldu, og telst söluskatturinn þá ekki með í heildarandvirðinu. Þegar af þessu leiðir, að skatturinn breytir í engu fjárhæð þess þjónustugjalds, sem koma skal í hlut fram- reiðslumanns, auk þess sem engin rök eru til að líta svo á, að breytingar á skattinum ættu að leiða af sér breytingar á launum framreiðslumanns. Ber því ekki að reikna 15% þjónustugjald á söluskattinn. Sá háttur var við hafður, að þjónustugjaldið fór í flestum tilvikum aldrei um sjóð eða bókhald stefnda, eins og að framan er lýst. Ágreiningslaust er, að við uppgjörið hélt stefnandi eftir 15% af heildarandvirði veitinga til veitingahússins að við- bættum 15% af söluskattinum reiknuðum af verðinu til hússins. Hefur stefnandi talið sér heimilt að halda þessu fá sem þjónustu- gjaldi, en það þýddi raunverulega, að þjónustugjaldið yrði þá 16.125% af heildarandvirðinu til veitingahússins. Þegar atvik nálsins eru virt, m. a. það, sem fram er komið um ágreining Fé- lags framreiðslumanna og Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda um framkvæmd innheimtu þjónustugjaldsins, þá verður að skýra samskipti aðiljanna svo, að það hafi verið vilji stefnda að láta innheimta söluskatt af þjónustugjaldinu með þeim hætti að reikna 13% á 7.5% álagið fyrir söluskatti á verðið til veitingahússins. Hins vegar hafi stefnandi haldið bessu fé vegna þess ágreinings, sem uppi var um skilning á í. gr. fyrrgreinds kjarasamnings. Stefnda bar að standa skil á söluskatti af heildarsölu sinni án frádráttar þjónustugjalds eða annars kostnaðar. Með vísan til bess, sem að framan er rakið, þykir stefnandi því ekki eiga rétt á að halda þessu fé fyrir stefnda. Var stefnda heimilt, eins og á stóð, að draga það frá við lokauppgjör sitt við stefnanda, þótt eigi sé fram komið, að stefndi hafi haft uppi fyrirvara um það við stefnanda. Samkvæmt því, sem fram er komið, hefur fjárhæð sú, sem stefnandi hélt sem þjónustugjaldi, reiknað með þeim hætti, sem að framan er lýst, og á því tímabili, sem hér skiptir máli, numið kr. 185.557,00. Ekki er fram kominn í málinu ágrein- 561 ingur milli aðilja um þessa fjárhæð út af fyrir sig. Stefndi hefur haldið eftir 7.5% af þessari fjárhæð, eða kr. 13.917.50. Honum bar hins vegar ekki að standa skil á nema kr. 12.946.00, þ. e. 6.9767% af kr. 185.557.00, með því að söluskattur telst ekki hluti af heildarsöluverði vöru eða þjónustu, sbr. 9. gr. laga nr. 10/1960. Ber stefnda því að greiða stefnanda mismuninn, þ. e. kr. 971.50. Verða úrslit málsins þau, að stefndi verður dæmdur til að greiða stefnanda þá fjárhæð með vöxtum, sem eftir öllum atvikum ákveð- ast 7% ársvextir frá 21. júlí 1969 til greiðsludags. Eftir öllum málavöxtum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt samdómendunum Eggert Kristjánssyni og Guðmundi Skaftasyni, löggiltum endurskoðendum. Dómsorð: Stefndi, Sigmar Pétursson, greiði stefnanda, Dönu Jóhanns- dóttur, kr. 971.50 með 7% ársvöxtum frá 21. júlí 1969 til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Þriðjudaginn 19. júní 1973. Nr.26/1973: Ákæruvaldið (Hallvarður Einvarðsson settur saksóknari ríkisins) gegn Herði Ívarssyni (Benedikt Blöndal hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Fiskveiðabrot. Dómur Hæstaréttar: Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram nokkur ný gögn. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur Jónas Sigurðsson, skóla- stjóri Stýrimannaskólans, markað á sjóuppdrátt staðar- 36 562 ákvarðanir, sem gerðar voru úr varðskipinu Óðni 15. nóvem- ber 1972 og lýst er í hinum áfrýjaða dómi. Segir svo m. a. Í greinargerð skólastjórans: „A = staður varðskipsins kl. 0100 h. 15/11 '72. Þá mælist báturinn á stað a um 1,8 sjóm. frá landi eða um 1,2 sjóm. innan fiskveiðimarkanna fyrir togveiðar. B = staður varskipsins kl. 0106. Þá mælist báturinn á stað bum 0,6 sjóm. innan fiskveiðimarkanna. staður varðskipsins kl. 0113. Þá mælist báturinn á stað ce um 0,3 sjóm. innan fiskveiðimarkanna. D = staður varðskipsins kl. 0110. Þá mælist báturinn á stað d um 0,2 sjóm. utan fiskveiðimarkanna. E = staður varðskipsins kl. 0155 við bátinn. Staður E mæl- ist um 2,2 sjóm. utan fiskveiðimarkanna. Hraði bátsins miðað við fjarlægðir milli mælistaða reiknast! mér þannig: a—b um 6,0 sjóm., b—c um 2,6 sjóm., c—d um 5,0 sjóm. og d—E um 3,0 sjóm. l Við þessa útreikninga er það að athuga, að tíminn milli mælistaða er aðeins tiltekinn með mínútu nákvæmni, auk þess að hér er um stutt tímabil að ræða nema milli d og E. Má því gera ráð fyrir nokkurri ónákvæmni í hraðanum milli mælistaðanna a, b, c og d. Q ll Þó reiknað væri með þeirri fjarlægðarskekkju og miðun- arskekkju bátnum í hag, sem framleiðendur Sperry-radars varðskipsins viðurkenna, mundi það gefa stað bátsins um 0.15 sjóm. utar við fyrstu mælinguna. Við hinar mælingarnar mundi það gefa staði bátsins um og innan við 0.1 sjóm. utar.“ Samkvæmt vottorði Seðlabanka Íslands 14. júní 1973 jafn- gilda 100 gullkrónur 5.089.50 seðlakrónum. Í rannsókn máls hafa skipstjórnarmenn á varðskipinu Óðni eigi verið prófaðir um veiðiaðgerðir og atferli ákærða á þeim tíma, er ákæran lýtur að, og eigi hafa skipstjórnarmenn og ákærði verið samprófaðir um þetta efni. Með vísan til þessa og gagna máls að öðru leyti þykja ekki fram komnar einhlít- ar sannanir fyrir því, að ákærði hafi verið að fiskveiðum inn- an fiskveiðimarkanna á þeim tíma, er í ákæru greinir, og ber að staðfesta héraðsdóm um sýknu af aðalkröfu ákæru- 563 valds í máli þessu. Sannað þykir samkvæmt játningu ákærða, er fær stoð í vætti vitna og öðrum sakargögnum, að ákærði hafi gerzt sekur um brot það, ólöglegan umbúnað veiðarfæra, sem hann er sakfelldur fyrir í héraðsdómi. Varðar brot hans við 2. gr. laga nr. 62/1967, nú 4. gr., sbr. 4. gr. laga nr. 21/ 1969, sbr. enn fremur 2. gr. D 2, sbr. D 1 laga nr. 21/1969, sbr. að því er varðar síðast greinda tilvitnun 1. gr. laga nr. 89/1971, er þá giltu, nú lög nr. 101/1972, svo og 4. gr. reglu- gerðar nr. 189/1972, sbr. lög nr. 44/1948 og lög nr. 81/1952. Er heimilt að dæma ákærða áfall samkvæmt öðrum ákvæð- um en 2. gr. laga nr. 62,/1967, svo sem skýra ber ákæruskjal vegna tengsla aðalkröfu og varakröfu og með vísan til 3. málsgr. 118. gr. laga nr. 82/1961, enda var málið flutt á þeim srundvelli fyrir Hæstarétti. Svo sem greinir í héraðsdómi, sætti ákærði refsidómi fyrir fiskveiðabrot innan fiskveiði- marka með dómi sakadóms Vestmannaeyja 27. september 1971, birtum samdægurs. Með vísan til þess og sakferlis ákærða í máli þessu þykir refsing hans samkvæmt 2. mgr. 4. gr. laga nr. 62/1967, nú 2. málsgr. 5. gr., sbr. 5. gr. laga nr. 21/1969, og 7. gr., nú 8. gr. laga nr. 62/1967, sbr. 7. gr. laga nr. 21/1969 og 6. gr. reglugerðar nr. 189/1972 hæfilega ákveðin 40.000 króna sekt í Landhelgissjóð Íslands, og komi 20 daga varðhald í stað sektarinnar, ef hún er eigi soldin inn- an 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um upptöku afla og veiö- arfæra v/b Kópaness, RE 8, í umræddri veiðiferð, sbr. 2. málsgr. 4. gr. laga nr. 62/1967, nú 2. málsgr. 5. gr., sbr. 5. gr. laga nr. 21/1969, enda er brot ítrekað. Enn fremur ber að staðfesta ákvæði héraðsdóms um greiðslu sakarkostnaðar. Dæma ber ákærða til að greiða allan áfrýjunarkostnað sak- arinnar, þar með talin saksóknarlaun tl ríkissjóðs, kr. 15. 000.00, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, kr. 15. 000.00. Rannsókn máls þessa er eigi svo vönduð sem skyldi. Dómsorð: Ákærði, Hörður Ívarsson, sæti 40.000 króna sekt til 564 Landhelgissjóðs Íslands, og komi 20 daga varðhald í stað sektarinnar, ef hún greiðist eigi innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um upptöku afla og veiðarfæra v/b Kópaness, RE 8, á að vera óraskað svo og ákvæði héraðs- dóms um greiðslu sakarkostnaðar. Ákærði, Hörður Ívarsson, greiði áfrýjunarkostnað sak- arinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 15. 000.00, og málsvarnarlaun verjanda síns fyrir Hæstarétti, Benedikts Blöndals hæstaréttarlögmanns, kr. 15.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Gullbringu- og Kjósarsýslu 18. nóvember 1972. Ár 1972, laugardaginn 18. nóvember, var í sakadómi Gullbringu- og Kjósarsýslu, sem haldinn var í dómssal embættisins af Sigurði Halli Stefánssyni ásamt meðdómsmönnunum Árna Sigurðssyni og Þorsteini Eyjólfssyni, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 1206/1972: Ákæruvaldið gegn Herði Ívarssyni. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, er með ákæru saksóknara ríkisins, sem útgefin er í dag, höfðað á hendur Herði Ívarssyni, Háaleitisbraut 48 í Reykjavík, skipstjóra á vélbátnum Kópanesi, RE 8, fyrir fiskveiðibrot: „Aðallega — samkvæmt 1. mgr. 1. gr. laga um bann gegn veið- um með botnvörpu og flotvörpu nr. 62/1967, sbr. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 21/1969 um breyting á þeim lögum, sbr. lög nr. 89/1971 og 1. mgr. 1. gr. og 3. gr. reglugerðar nr. 189/1972 um fiskveiði- landhelgi Íslands með því að hafa verið á botnvörpuveiðum á nefndum báti laust eftir miðnætti aðfaranótt miðvikudagsins 15. nóvember 1972 við Ingólfshöfða á svæði innan fiskveiðiland- helgi Íslands, eins og hún er ákveðin í 1. gr. nefndrar reglugerðar nr. 3/1961, þar sem botnvörpuveiðar eru með öllu bannaðar, sbr. einkum C 1 og C 2 liði 2. gr. nefndra laga nr. 21/1969, sbr. þau lög að öðru leyti og reglugerðir nr. 3/1961, 87/1958, 4/1961, og 29/1964 og auglýsingu nr. 4/1961. Til vara — samkvæmt 2. gr. laga um bann gegn veiðum með botnvörpu og flotvörpu nr. 62/1967 með því að hafa samkvæmt framangreindu eigi haft þar og þá veiðarfæri í búlka innanborðs. 565 Ákærist því nefndur Hörður Ívarsson til að sæta refsingu — aðallega samtkvæmt 1. mgr. 4. gr. nú 5. gr. laga nr. 62/1967, en til vara samkvæmt 2. mgr. sömu greinar og 6. gr., nú 7. gr., sbr. 7. gr., nú 8. gr., laga nr. 62/1967, sbr. 5. gr. laga nr. 21/1969 og til að sæta upptöku afla og Veiðarfæra nefnds báts og til greiðslu alls sakarkostnaðar.“ Ákærði er sakhæfur, fæddur hinn 19. júní 1935 að Melanesi, Rauðasandshreppi, Vestur-Barðastrandarsýslu, og hlaut hann með dómi, uppkveðnum í Vestmannaeyjum 27. september 1971, 40. 000.00 króna sekt fyrir ólöglegar fiskveiðar innan fiskveiðiland- helgi Íslands. Hann hefur ekki, svo kunnugt sé, sætt öðrum kær- um eða refsingum. Málavextir eru þeir samkvæmt skýrslu Sigurðar Þorkels Árna- sonar, skipherra á varðskipinu Óðni, að miðvikudaginn 15. nóv- ember 1972 var m/b Kópanes, RE 8, staðinn að ætluðum ólöglegum togveiðum undan Ingólfshöfða. Nánari málsatvik voru sem hér greinir; „Miðvikuðaginn 15. nóvember 1972 var varðskipið á eftirlits- ferð við Ingólfshöfða. Um kl. 0050 var tekið eftir fiskibáti skammt SA af Ingólfshöfða. Ki. 0100 var gerð eftirfarandi staðarákvörðun: Báturinn miðast r/v 059? fjarl. 8.4 sml. StröndinV-við Ingólfshöfða fjarl. 4.2 sml. V-kantur Ingólfshöfða fjarl. 6.9 sml. Gefur það stað bátsins um 1.8 sml. frá landi. KI. 0106 var staðarákvörðunin endurtekin: Báturinn miðast r/v 061? fjarl. 6.85 sml. Ströndin V-við Ingólfshöfða fjarl. 3.6 sml. V-kantur Ingólfshöfða fjari. 53 sml. Gefur það stað bátsins um 2.3 sml. frá landi. K1.0113 var staðarákvörðunin endurtekin: Báturinn miðast r/v 063? fjarl. 5.65 sml. Ströndin V-við Ingólfshöfða fjarl. 3.2 sml. V-kantur Ingólfshöfða fjarl. 4.2 sml. Gefur það stað bátsins um 2.7 sml. frá landi. Kl. 0119 var staðarákvörðunin endurtekin: Báturinn miðast r/v 065? fjarl. 4.4 sml. V-kantur Ingólfshöfða miðast r/v 007? fjarl. 3.2 sml. Gefur það stað bátsins um 3.2 sml. frá landi. Kl. 0158 var komið að m/b Kópanesi, RE 8, sem var að toga með stb. vörpu. Staður: 566 A-kantur Ingólfshöfða miðast r/v 303“ fjarl. 5.2 sml. Dýpi 62. Gefur það stað bátsins um 5.2 sml. frá landi. Haft var samband við skipstjóra bátsins og honum sagt að hífa inn vörpuna. Aðspurður neitaði hann að hafa verið að ólög- legum togveiðum. Var honum þá sagt að fara til Grindavíkur, þar sem frekari rannsókn í máli hans færi fram í Reykjavík. Skömmu síðar hélt báturinn áleiðis til Grindavíkur, en varðskip- ið snéri til annarra starfa. Veður: ANA — 4—5 vindstig, léttskýjað. Mælingar voru framkvæmdar af skipherra, 1., II. og III. stýri- manni varðskipsins með ratsjá, sem er af gerðinni SPERRY MK- 16 og gyróáttavita, sem er af gerðinni SPERRY MK E 1.“ Rannsókn málsins hér fyrir dómi hófst fimmtudaginn 16. nóv- ember s.l., og komu þá fyrir dóminn ákærði og vitnin Jakob Ól- afsson, stýrimaður á m/b Kópanesi, og Rasmus Andreas Rasmus- sen, 2. vélstjóri á m/b Kópanesi. Ákærði kvaðst hafa haldið til botnvörpuveiða frá Grindavík síðdegis laugardaginn 11. nóvember s.l. og siglt beint austur á Ingólfshöfðasvæðið, 18—22 tíma siglingu, hafið þar veiðar um hádegisbilið á sunnudaginn og verið síðan að veiðum á Ingólfs- höfðasvæðinu, en þó utan þriggja mílna markanna. Hann kvaðst síðla þriðjudagskvöldið 14. nóvember s.1. hafa togað meðfram hraunkanti, sem liggur nokkurn veginn beint á strandlínuna, en er hann var kominn upp undir þriggja mílna mörkin, kvaðst hann hafa beygt í NaA og togað þannig nokkra stund, örugglega utan fiskveiðimarkanna, unz varpan var hífð upp klukkan 2330 —-2345, en þá hafi komið í ljós, að fótreipi vörpunnar var slitið, og hafi hann ásamt öðrum af áhöfninni unnið í u. þ. b. 50—60 mínútur við að gera við fótreipið og dytta að vörpunni að öðru leyti. Á meðan hafi bátinn rekið nær landi og hafi forvængur verið utan á síðu svo og báðir hlerar. Hann kvaðst að viðgerð lokinni hafa farið upp í stýrishús og þá séð í ratsjánni, að bát- urinn var kominn inn fyrir fiskveiðimörkin. Kvaðst hann þá hafa sett á ferð og siglt hæga ferð út fyrir mörkin, en á meðan hafi áhöfnin verið að vinna við aðgerð aflans, sem var eitthvað af ýsu og kola. Ákærði kvað lausan fjarlægðarhring ratsjár bátsins hafa verið stilltan á 3 sjómílur og hafi hann látið kasta vörpunni í sjó, er hringurinn var vel laus frá landi í ratsjárskerminum og báturinn sennilega 3.2 sjómílur frá landi. Er kastað var, hafi klukkan sennilega verið 0115—-0120. Síðan kvað hann hafa verið að toga í SA, en hann hafi fljótlega orðið var við varðskip, 567 . sem lýsti á báta, sem voru á svipuðum slóðum, aðallega í NA frá Kópanesi. Hann kvaðst hafa togað í u. þ. b. eina klukkustund í SA, en á þeirri leið hafi varðskip siglt að bátnum, lýst hann upp og siglt heilan hring í kringum hann án þess þó að stöðva hann. Hann kvaðst þá hafa litið í ratsjána og séð, að báturinn var 5.2— 5.3 sjómílur frá Ingólfshöfða. Er togað hafði verið nokkra stund áfram, fyrst í sömu stefnu, en síðan í vestur, kvað ákærði varð- skipsmenn hafa kallað sig upp í örbylgjustöð og fyrirskipað, að varpan yrði hífð upp, og nokkru síðar var honum sagt að sigla til útgerðarhafnar vegna ætlaðs fiskveiðibrots. Jakob Ólafsson kvað sér ekki vera kunnugt um, hvort m/b Kópanes hefði verið að ólöglegum fiskveiðum í umrætt sinn. Hann kvað hafa komið í ljós, er varpan var hífð upp, einhvern tímann kl. 2300—2400 þriðjudaginn 14. nóvember s.l, að fótreipið var slitið og varpan eitthvað rifin að öðru leyti. Hann kvað aftur- vænginn hafa verið tekinn inn og síðan hafi öll áhöfnin unnið að viðgerðum í u. þ. b. 40 mínútur. Hann kvað sig minna, að bátnum hafi eitthvað verið „lónað“ að lokinni viðgerð, en mundi ekki í hvaða átt. Að skammri stundu liðinni hafi vörpunni verið kastað, en hann farið að sofa strax eftir það og sofið, þar til ákærði vakti hann og sagði honum, að komið væri varðskip, sem hefði fyrirskipað, að hífa ætti vörpuna. Hann kvað sig minna, að klukkan hafi þá verið eitthvað um 0230. Aðspurður hafi ákærði þá sagt bátinn vera rúmar 5 mílur frá landi. Hann kvaðst hafa farið strax á þilfar, en þá hafi varðskipið ekki verið sjáanlegt. Eftir þetta hafi varpan verið hifð upp og hlerar teknir inn og síðan siglt vestur til Grindavíkur. Rasmus Andreas Rasmussen kvaðst ekkert geta sagt um, hvort m/b Kópanes hafi verið að ólöglegum veiðum í umrætt sinn. Hann kvaðst hafa unnið að viðgerðum á fótreipi og vörpunni að öðru leyti um miðnætti, en síðan hafi verið „lónað“ í nokkra stund og eftir það hafi vörpunni verið kastað. Er búið var að toga í nokkra stund, kvaðst hann hafa séð ljóskastara varðskips beint að báti. Hann kvaðst hafa farið að sofa, er lokið var aðgerð á fiski úr síðasta togi, en klukkan u. þ. b. 0300 hafi ákærði vakið hann og sagt, að varðskip hefði fyrirskipað að varpan skyldi hífð upp. Kvaðst hann hafa farið upp á þilfar, en ekki séð varðskip. Varpan hafi þá verið tekin inn og síðan siglt til heimahafnar, sennilega klukkan um 0400. Í dag komu fyrir dóminn og báru vætti yfirmenn varðskipsins Óðins. Jafnframt var dómendum sýnt í skipinu, hvernig mæling- 568 ar voru framkvæmdar svo og hvernig útbúnaður ratsjárinnar var notaður til að fyrirbyggja, að um rugling á einstökum bátum gæti verið að ræða, þótt fylgzt væri með mörgum í senn, þ. e. á þann hátt, að yfir ratsjárskerminum er gagnsætt teikniborð, sem á var unnt að marka staði bátanna miðað við varðskipið og breytingar á af- stöðu hvers einstaks í afstöðu við varðskipið óslitið, þar til að þeim var komið. Sigurður Þorkell Árnason skipherra staðfesti skýrslu sína og kvaðst að eigin raun geta borið um allt það, er þar greinir utan staðarákvörðun, er gerð var klukkan 0158. Hann kvað 2. stýri- mann hafa sett út staði bátsins í sjókort, en hann síðan yfirfarið mælingarnar og hafi þær reynzt réttar. Hann kvað varðskipsmenn fyrst hafa orðið vara við 6 báta á þessum slóðum, sem þeir töldu vera innan fiskveiðitakmarkanna, og hafi verið siglt að þeim öllum, þeir lýstir upp og tekin niður nöfn þeirra og athafnir, en síðan hafi verið siglt að sjöunda bátnum, sem var nokkuð frá hinum, en ekki reynzt vera ásæða til neinna aðgerða gagnvart honum. Þá hafi verið siglt aftur að hinum bátunum og verið farið að setja út staði þeirra. Eftir það hafi verið kallað til bátanna og hafi senni- lega liðið um klukkustund frá því komið var að bátunum upp- haflega, þar til þeir voru kallaðir upp. Hann kvað alla bátana hafa verið með vinnuljós á þilfari, en ekki hafi sézt, hvort þeir voru með togljós, meðan á aðför stóð, og hann kvaðst ekki hafa veitt því athygli, er komið var að þeim. Sigurjón Hannesson, 1. stýrimaður, staðfesti skýrslu skipherr- ans rétta, að svo miklu leyti sem hann gat um borið, en hann kom til mælinga, nokkru eftir að þær voru hafnar, og mældi staði bátsins klukkan 0113 og eftir það ásamt 2. stýrimanni, en skip- herrann fylgdist með mælingunum, og 3. stýrimaður skráði þær niður. Hann kvað hverja einstaka mælingu á bátum þeim, er fylgzt var með í umrætt sinn, hafa tekið um hálfa mínútu. Sigurjón Ingi Sigurjónsson, 2. stýrimaður, kvaðst hafa unnið að öllum mælingunum með aflestri á ratsjá, fyrst með skipherran- um, en frá og með þriðju mælingu með 1. stýrimanni, en undir umsjón skipherrans. Hann kvaðst hafa fært út staði bátsins á sjó- kort í samræmi við staðarákvarðanir, en skipherrann síðan yfir- farið útsetningarnar. Framangreind vitni unnu öll eið að vætti sínum. Er virt er það, sem fram hefur komið við rannsókn málsins, þykja sönnur skorta fyrir því, að ákærði hafi gerzt sekur um botnvörpuveiðar í umrætt sinn á svæði, þar sem slíkar veiðar eru 569 bannaðar og frá er greint í ákæruskjali. Ber því að sýkna ákærða af aðalkröfu ákæruvaldsins. Hins vegar þykir sannað með fram- burði ákærða og vætti vitna, að hann hafi gerzt brotlegur við 2. gr. laga nr. 62/1967, sbr. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 21/1969, sbr. lög nr. 89/1971 og 4. gr. reglugerðar nr. 189/1972, sbr. 3. mgr. 118. gr. laga nr. 82/1961, með því að hafa eigi haft veiðarfæri í búlka innanborðs í vélbátnum Kópanesi, RE 8, laust eftir miðnætti að- faranótt miðvikudagsins 15. nóvember 1972 við Ingólfshöfða á svæði innan fiskveiðilandhelgi, eins og hún er ákveðin í 1. gr. reglugerðar nr. 3/1961, þar sem botnvörpuveiðar eru með öllu bannaðar, sbr. einkum C 1 og C 2 liði 2. gr. laga nr. 21/1969, sbr. þau lög að öðru leyti og reglugerðir nr. 3/1961, 87/1958, 4/ 1961 og 29/1964 og auglýsingu nr. 4/1961. Vélbáturinn Kópanes, RE 8, er 105 brúttórúmlestir. Gullgildi íslenzkrar krónu er nú þannig, að 100 gullkrónur jafn- gilda 4335.16 pappírskrónum. Refsing ákærða þykir samkvæmt 2. mgr. 4. gr., nú 5. gr., og 7. gr., nú 8. gr. laga nr. 62/1967, sbr. 5. gr. laga nr. 21/1969, hæfilega ákveðin kr. 25.000.00 sekt í landhelgissjóð Íslands, og komi 15 daga varðhald í stað sektarinnar, verði hún eigi greidd innan 4 vikna frá uppsögu dóms þessa. Upptæk skulu gerð til Landhelgissjóðs Íslands allur afli og veið- arfæri, þar með taldir dragstrengir, vélbátsins Kópaness, RE 8, í veiðiferð 11.—15. nóvember 1972. Þá ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 6.000.00, og málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns, Benedikts Blöndals hæstaréttarlög- manns, kr. 12.000.00. Því dæmist rétt vera: Ákærði, Hörður Ívarsson, greiði krónur 25.000.00 sekt í Landhelgissjóð Íslands, og komi varðhald 15 daga í stað sekt- arinnar, verði hún eigi greidd innan 4 vikna frá uppsögu dóms þessa. Allur afli og veiðarfæri vélbátsins Kópaness, RE 8, þar með taldir dragstrengir, í veiðiferð 11.— 15. nóvember 1972 skulu vera upptæk til Landhelgissjóðs Íslands. Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar, þar með talin sak- sóknarlaun í ríkissjóð, kr. 6.000.00, og málsvarnarlaun Bene- dikts Blöndals hæstaréttarlögmanns, kr. 12.000.00. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 570 Þriðjudaginn 19. júní 1973. Nr. 90/1973: Hörður Ólafsson segn Jörundi Á. Guðlaugssyni Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Úrskurður stjórnar Lögmannafélags Íslands. Máli vísað frá Hæstarétti. Dómur Hæstaréttar: Hinn kærða úrskurð hafa kveðið upp stjórnarmenn Lög- mannafélags Íslands, þeir Benedikt Blöndal, Björn Svein- björnsson, Hjörtur Torfason, Jóhannes L. L. Helgason og Skúli Pálsson. Sóknaraðili hefur samkvæmt heimild í 4. mgr. 8. gr. laga nr. 61/1942 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 2. apríl 1973, sem Hæstarétti barst 5. júní s. á. Krefst hann þess, að þóknun fyrir lögmannsstörf þau, er í málinu greinir, verði ákveðin kr. 154.897.00. Þá krefst hann kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Samkvæmt ákvæðum 4. mgr., sbr. 1. mgr. 8. gr. laga nr. 61/1942 sæta kæru úrskurðir stjórnar félags héraðsdóms- og hæstaréttarlögmanna „um endurgjald fyrir málflutnings- starf.“ Sóknaraðili hefur í máli þessu, bæði fyrir stjórn Lög- mannafélags Íslands og hér fyrir dómi, krafizt einnar ósund- urliðaðrar fjárhæðar fyrir öll störf sín í þágu varnaraðilja, og í hinum kærða úrskurði er sóknaraðilja úrskurðuð ein fjárhæð fyrir þessi störf. Af gögnum málsins er sýnt, að sókn- araðili hefur innt af hendi ýmis störf fyrir varnaraðilja, sem ekki teljast til málflutningsstarfa, eins og skýra ber það hug- tak í 1. mgr. 8. gr. laga nr. 61/1942. Af þessu leiðir, að úr- lausn stjórnar Lögmannafélags Íslands verður einungis skoð- uð sem álitsgerð, en ekki úrskurður, er kæru sætir samkvæmt 571 ákvæðum 4. mgr. 8. gr. sömu laga. Ber því að vísa kærumáli þessu frá Hæstarétti. Eftir þessum málalokum ber að dæma sóknaraðilja til að greiða varnaraðilja kærumálskostnað, kr. 5.000.00. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Sóknaraðili, Hörður Ólafsson, greiði varnaraðilja, Jör- undi Á. Guðlaugssyni, kr. 5.000.00 í kærumálskostnað að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður stjórnar Lögmannafélags Íslands 21. marz 1973. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar í dag, er lagt fyrir stjórn Lögmannafélags Íslands af hálfu sóknaraðilja, Jörundar Á Guð- laugssonar, Hjallabrekku 7, Kópavogi, með bréfi frá Jóni Þor- steinssyni, lögmanni hans, dags. 17. apríl 1972, þar sem stjórnin er beðin að skera úr ágreiningi milli hans og varnaraðilja út af þóknun fyrir lögfræðistörf, er varnaraðili vann í þágu sóknaraðilja á árinu 1971. Áður hafði varnaraðili kynnt stjórn- inni málið með bréfi, dags. 27. febrúar 1972, þar sem hann fór þess á leit við stjórnina, að hún tæki að sér að meta hæfi- legt endurgjald fyrir þessi störf sín samkvæmt síðari greinar- gerðum aðiljanna og því, sem upplýsast kynni við meðferð máls- ins. Kvaðst varnaraðili þar telja ólíklegt, að unnt yrði að leysa ágreining aðiljanna um endurgjaldið, svo báðum mundi líka, nema með úrskurði óvilhallra aðilja. Hann gat þess enn fremur, að sér virtist reglur gjaldskrár Lögmannafélags Íslands ekki taka nema að litlu leyti til þeirra starfa, er hann hefði unnið, þannig að leiðbeininga um gjaldtökuna væri þörf. Í bréfinu kom fram, að sóknaraðili ætti innstæðu hjá varnaraðilja að fjárhæð kr. 154.897.00 vegna viðskipta þeirra. Fyrir liggur í málinu reikningur varnaraðilja á hendur sókn- araðilja, dags. 14. marz 1972, þar sem störf hans eru stuttlega rak- in. Telur varnaraðili þar vera um að ræða verkefni, sem þó virð- ast tengd þannig, að þau varða öll að einhverju leyti skuldastöðu sóknaraðilja vegna aðildar hans að fyrirtækinu Festarfelli h/f, Reykjavík, er hann rak um skeið ásamt tveimur öðrum aðalhlut- höfum. Samkvæmt reikningnum er bað tillaga varnaraðilja, að 572 laun hans fyrir störf að þessum verkefnum verði ákveðin alls kr. 250.000.00 án sérstakrar sundurliðunar. Þessum reikningi hefur sóknaraðili mótmælt með bréfi, dags. 28. marz 1972, rituðu af lögmanni hans. Telur hann Þóknun þá, er varnaraðili krefst, óhæfilega háa og sé hæfilegt endurgjald fyr- ir störfin kr. 50.000.00, en þá fjárhæð hafi sóknaraðili raunar þeg- ar greitt á árinu 1971. Þá andmælir hann og lýsingu reiknings- ins á verkefnum varnaraðilja og störfum hans að beim í tiltekn- um atriðum. Loks er farið fram á reikningsyfirlit frá varnaraðilja yfir stöðu viðskipta hans við sóknaraðilja og þeirri innstæðu sókn- araðilja, sem lýst er í áðurnefndu bréfi varnaraðilja til stjórnar- innar, andmælt að svo stöddu sem of lágri. Krafa varnaraðilja í málinu er sú, að endurgjald fyrir lögmanns- störf varnaraðilja í þágu sóknaraðilja á árinu 1971 verði ákveðið kr. 50.000.00 eða önnur hæfileg fjárhæð að mati stjórnarinnar. Jafnframt krefst hann þess, að varnaraðilja verði gert að greiða sér kostnað af málinu eftir mati stjórnarinnar. Varnaraðili gerir þá kröfu aðallega, að sóknaraðilja verði gert að leggja fram geymslugreiðslu (depositio), er svari mismunin- um á fyrrgreindri inneign hans hjá varnaraðilja og reikningi varn- araðilja frá 14. marz 1972 (b. e. kr. 250.000.00 = kr. 154.897.00 = kr. 95.103.00) og verði málinu vísað frá að öðrum kosti, ef sú greiðsla bregðist. Til vara krefst hann þess, að fjárhæðin á reikn- ingi hans frá 14. marz 1972 verði staðfest sem hæfileg þóknun fyrir þar greind störf. Þá krefst hann og málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja, hvernig sem málið fer. Kröfu sína um geymslugreiðslu að viðlagðri frávísun málsins byggir varnaraðili á ákvæðum 12. gr. siðareglna (Codex ethicus) fyrir Lögmannafélag Íslands. Telur varnaraðili sýnt, að sóknar- aðili hafi falið öðrum lögmanni, þ. e. umboðsmanni sínum í máli þessu, að ljúka afgreiðslu þeirra verkefna, er varnaraðilja hafi áður verið falin fyrir hann. Hafi sóknaraðili gert þetta án þess að hirða um að afla samþykkis varnaraðilja eða bera það undir hann að öðru leyti. Hljóti sóknaraðili að þurfa að inna af hendi geymslugreiðslu á upphæð þeirrar þóknunar, sem varnaraðili hafi síðan sett upp fyrir störf sín, sbr. ákvæði 2. málsgr. 12. gr. siða- reglnanna, til að eiga yfirleitt rétt á úrskurði um ágreining þeirra um þóknunina. Fram kemur í skjölum málsins, að sóknaraðili hafi sjálfur lok- ið afgreiðslu sumra þeirra erinda, er hann hafði falið varnarað- ilja. Hins vegar er því eindregið haldið fram, að hann hafi gert 573 þetta á eigin spýtur ásamt mági sínum án aðstoðar annars lög- manns. Lögmaðurinn Jón Þorsteinsson hefur og lýst því yfir fyrir stjórninni, að hann hafi ekki tekið við umræddum verkefnum eða haft nein afskipti af þeim, heldur hafi sér einungis verið falið að aðstoða sóknaraðilja við úrlausn ágreiningsins um þókn- un varnaraðilja og endanlegt uppgjör þeirra í milli. Þykir verða að leggja það til grundvallar, að hér sé rétt með farið, enda virð- ast umrædd verkefni hafa verið þess eðlis eða þannig á veg kom- in, að unnt væri að ljúka þeim án aðstoðar lögmanns. Samkvæmt þessu verður að telja, að þau verkefni varnaraðilja, sem mál þetta tekur til, hafi ekki verið falin öðrum lögmanni. Þegar af þeirri ástæðu þykir ekki unnt að taka til greina kröfu varnaraðilja um geymslugreiðslu að viðlagðri frávísun málsins. Störf varnaraðilja í þágu sóknaraðilja virðast aðallega hafa verið unnin á tímabilinu ágúst—október 1971. Í aðalatriðum voru þau annars vegar fólgin í að annast uppgjör fyrir sóknaraðilja á skiptum hans við kaupanda efri hæðar húseignarinnar nr. 7 við Hjallabrekku í Kópavogi, eignar sóknaraðilja, er hann hafði selt með kaupsamningi hinn 10. maí 1971 fyrir milligöngu Þorsteins Júlíussonar hæstaréttarlögmanns. Var kaupverð þeirrar eignar samtals kr. 1.950.000.00, en af því átti sóknaraðili ófengnar kr. 1.421.544.00 í peningum og skuldabréfum, þegar varnaraðili kom til sögunnar. Hins vegar var um að ræða aðstoð við skuldaskil milli sóknaraðilja og Samvinnubanka Íslands h/f, er taldist eiga Þrjár víxilkröfur á hendur sóknaraðilja sem hér segir: a. Samkvæmt víxlum að fjárhæð samtals kr. 500.000.00, tryggð- um með veði í áðurnefndum eignarhluta sóknaraðilja í hús- eigninni Hjallabrekku 7 í Kópavogi samkvæmt tryggingar- bréfi sömu fjárhæðar. b. Samkvæmt víxlum að fjárhæð samtals kr. 1.000.000.00, tryggðum með veði í eignarhluta tengdaföður sóknaraðilja Í sömu húseign samkvæmt tryggingarbréfum sömu fjárhæðar. c. Samkvæmt víxium að fjárhæð samtals kr. 317.000.00, er virðast hafa verið án veðtryggingar, er varðaði sóknaraðilja. Víxlar þessir, sem munu hafa verið gjaldfallnir um það leyti, er varnaraðili hóf afskipti af málinu, voru til komnir vegna áður- nefndrar aðildar sóknaraðilja að Festarfelli h/f. Var félagið sam- Þþykkjandi að flestum þeirra, a. m. k. öllum þeim, sem vísað er til 574 í a lið og c lið að framan, en sóknaraðili útgefandi eða ábyrgðar- maður ásamt öðrum aðalhluthöfum í fyrirtækinu. Af málflutningi aðilja má ráða, að Festarfell h/f hafi verið komið í greiðsluþrot á þeim tíma, er hér skiptir máli, en félagið var lýst gjaldþrota með úrskurði skiptaráðanda í Reykjavík hinn 14. desember 1972. Hafi Samvinnubankinn aðallega treyst á veð sín um greiðslu víxilskuldanna og sóknaraðilja persónulega að þeim slepptum, þar sem aðrir ábyrgðarmenn að víxlunum hafi verið miður gjaldfærir en hann. Hins vegar kemur fram, að sókn- araðili hafi talið heimild bankans að tryggingarbréfunum vefengj- anlega fyrir einhverjar sakir og átt í stappi um að fá bankann til að skila þeim aftur til útgefenda. Telur varnaraðili það hafa verið hið fyrsta verkefni sitt fyrir sóknaraðilja að leita samn- inga við bankann um það mál. Kröfu sóknaraðilja um afhendingu bréfanna án greiðslu hafi bankinn algerlega synjað og hafi þá verið gengið til samninga við hann á öðrum grundvelli. Samningur sóknaraðilja frá 10. maí 1971 um sölu eignarhlutans að Hjallabrekku 7 liggur ekki frammi í málinu, en ljóst er, að sóknaraðili átti að vera búinn að leysa veð Samvinnubankans samkvæmt a lið að framan af eignarhlutanum hinn 15. ágúst 1971 ásamt áhvílandi veðskuld við Lífeyrissjóð múrara og fjárnáms- skuld við Útvegsbankann. Hafi afsal átt að fara fram á þeim degi gegn greiðslu meginhlutans af útborgun kaupanda í eigninni, kr. 650.000.00, og öðrum ráðstöfunum hans megin. Þetta hafi sókn- araðilja ekki tekizt og hafi kaupandi því stöðvað efndir að sínu leyti og lagt við hótun um riftun á kaupunum. Gögn um störf varnaraðilja frá þeim tíma, er að þeim var unn- ið, liggja ekki fyrir í málinu önnur en skriflegt umboð, útgefið 1. september 1971, er sóknaraðili veitti varnaraðilja til að ganga frá uppgjöri um eignarhlutann að Hjallabrekku 7, svohljóðandi: „Ég undirritaður, Jörundur Á. Guðlaugsson, Hjallabrekku "7 í Kópavogi, veiti hér með Herði Ólafssyni, hrl., Austurstræti 14, umboð til eftirfarandi ráðstafana fyrir mína hönd: 1. Til að undirrita afsalsbréf til Guðrúnar Sigurgeirsdóttur skv. kaupsamningi mínum við hana, dags. 10. maí s.1., um eignar- hluta minn í Hjallabrekku 7, efri hæðina með því, sem fylgir. 2. Til að taka við greiðslum þeim, sem ég á eftir að fá fyrir eignarhlutann: 573 Greiðsla í peningum 15. ágúst s.l., 650.000.00 Greiðsla með víxli per 15. okt. n. k., 70.000.00 c. Greiðsla með veðskuldabréfum, tryggðum með fjórða veðrétti í fjögurra herbergja íbúð á 2. h. t. v. á Kleppsvegi 216 næst á eftir veðskuldum að fjárhæð kr. 296.000.00 og heimild til veðsetningar op að fjárhæð kr. 300.000.00 555.000.00 d. Greiðsla með veðskuldabréfi tryggðu með þriðja veðrétti í Hjallabrekku "7, 146.544.00 Áður í peningum 280.000.00 Yfirtekin veðskuld við Veðd. Landsb. 248.456.00 1.950.000.00 3. Að skilja eftir kr. 70.000.00 í vörzlu Þorsteins Júlíussonar, lögmanns, Skólavörðustíg 12, til tryggingar tilteknum efndum af minni hálfu á skriflegu loforði mínu, dags. 21. ágúst s.l. 4. Að greiða Þorsteini eftirstöðvar sölulauna. 5. Að afhenda Samvinnubankanum í Keflavík ofangreind veð- bréf undir c lið, að fjárhæð kr. 555.000.00, með þeim skilmálum, að kr. 500.000.00 af þeim verðbréfum komi í stað tryggingarbréfs míns að fjárhæð kr. 500.000.00, sem bankanum var látið í té til tryggingar víxilláni Festarfells h/f, enda afhendi bankinn trygg- ingarbréfið jafnframt, kvittað með áritun um heimild til aflýsing- ar þess. 6. Að semja um og greiða víxilskuld mína við Útvegsbank- ann, sem fjárnám hefur verið gert fyrir. 7. Að greiða skuld mína við Liífeyrissjóð múrara að eftir- stöðvum kr. 90.000.00.“ Jafnframt liggur frammi endurrit af viðskiptareikningi sókn- araðilja hjá varnaraðilja, svohljóðandi: „1971 1.9. Pro: Þorsteinn Júl. v. Guðr. Sigurg. 374.000.00 An: Est. sölulaun til Þorsteins 24.000.00 Pro: Seld 10 ára veðsk.br. Samvb. nafnv. kr. 555.000.00 3. 700.00 558.700.00 576 An: Innl. víxlar, 499.000.00 kostn. 545.832.00 An: Gr. til Samv.v. á conto v. v. Festarf. 12.868.00 29.9. Pro: Þorsteinn Júl. v. Guðrúnar Sigurg.d. 4.897.00 5.10. An: Pen. 200.000.00 31.12. Mism. 154.897.00 937.597.00 937.597.00 1972 1.1. Pro: Inneign 154.897.00“ Að öðru en þessu er lýsing málavaxta aðallega byggð á skrif- legum og munnlegum málflutningi aðilja fyrir stjórninni, þar á meðal á reikningi varnaraðilja frá 14. marz 1972, sem telja má til málflutningsskjala. Störf sín fyrir sóknaraðilja rekur varnaraðili þannig, að hon- um hafi verið falið hinn 23. ágúst 1971 að ganga úr skugga um, hvort veðbréf það, er Samvinnubankinn hafði undir höndum sam- kvæmt a lið að framan, fengist afhent án greiðslu tilheyrandi víxla svo og tryggingarbréf þau, er um ræðir í b lið. Því erindi hafi verið synjað, sem fyrr segir. Hins vegar hafi bankinn fallizt á að kaupa af sóknaraðilja skuldabréf þau að fjárhæð kr. 555. 000.00, er hann átti að fá frá kaupanda íbúðar sinnar með 4. veð- rétti í íbúð að Kleppsvegi 216 gegn innlausn af hálfu sóknaraðilja á hinum gjaldföllnu víxlum, er veðið átti að tryggja, sbr. c lið 2. gr. og 5. gr. umboðsins frá 30. september. Frá þessum kaup- um var gengið, svo sem m. a. kemur fram í 3—5. færslu á ofan- greindum viðskiptareikningi milli aðiljanna. Var kaupverð bréf- anna með áföllnum vöxtum kr. 558.700.00, en innlausnarverð víxl- anna kr. 545.832.00. Mismunurinn, kr. 12.868.00, fór til greiðslu upp í skuldir Festarfells h/f við Samvinnubankann, og var það skilyrði af bankans hálfu. Tryggingarbréfið og hina innleystu víxla afhenti bankinn varnaraðilja. Um samninga þessa fjallar 1. liður reiknings varnaraðilja. Eftir samningaumleitanirnar við Samvinnubankann kveður varn- araðili það hafa komið til hinn 30. ágúst 1971 að sinna kröfu kaupanda eignarhlutans að Hjallabrekku 7 um lausn veðbanda og afsal að viðlagðri riftun svo og að tryggja efndir á greiðslum kaupanda. Um þetta fjallar 2. liður reiknings varnaraðilja. Í þessu ö7! sambandi virðist lausn mála gagnvart Samvinnubankanum hafa verið aðalatriðið og hafi aðiljar að henni fenginni náð sam- komulagi um uppgjör á þeim grundvelli, sem ofanritað umboð gerði ráð fyrir. Framkvæmdin sýnist hafa orðið sú, að verðbréfa- skiptin við Samvinnubankann samkvæmt 5. lið umboðsins hafi farið fram samdægurs hinn 2. september 1971, sbr. ofanritaðan viðskiptareikning. Jafnframt hafi kaupandi eða þorsteinn Júlíus- son hæstaréttarlögmaður fyrir hennar hönd haldið eftir kr. 276. 000.00 af útborgun kaupanda til greiðslu á áhvílandi skuldum samkvæmt 6. og 7. lið umboðsins við Útvegsbankann (kr. 107. 110.00) og Lífeyrissjóð múrara. Mismuninn, kr. 374.000.00, hafi Þorsteinn greitt varnaraðilja að frádregnum umsömdum sölu- launum sínum, sbr. 4. lið umboðsins. Greiðsla á umræddum skuld- um hafi svo átt sér stað í framhaldi af þessum aðgerðum og Þor- steinn skilað afgangi geymslufjárins til varnaraðilja hinn 29. sept- ember 1971, sbr. viðskiptareikninginn. Afsal sóknaraðilja til kaupanda liggur ekki frammi í málinu, en gildandi afsal kaupanda var gefið út hinn 21. september 1973 af sóknaraðilja sjálfum og þinglýst í Kópavogi hinn 8. nóvember 1971. Loks kveður varnaraðili það hafa verið eftir í sambandi við fasteignakaupin að leysa úr kröfu kaupanda um greiðslu á kr. 70.000.00 vegna þess, sem sóknaraðili hefði átt ógert samkvæmt kaupsamningnum. Fjallar 3. liður reiknings hans um þessa kröfu, sem snerist um efndir á því skriflega loforði sóknaraðilja til kaupanda frá 21. ágúst 1971, er um ræðir í 3. lið umboðsins frá 1. september 1971. Kveðst varnaraðili hafa gengið til samninga um það mál hinn 30. september og þá við Jóhann Níelsson hér- aðsdómslögmann fyrir hönd kaupanda. Málalokin hafi orðið þau, að kaupandi hafi fallizt á að lækka fjárhæð þá, er geymd var hjá Þorsteini Júlíussyni þessa vegna um kr. 30.000.00 og tekið við kr. 40.000.00 sem fullnaðargreiðslu í efnda stað. Í 4—5. lið reiknings varnaraðilja er síðan fjallað um frekari skipti hans við Samvinnubankann fyrir hönd sóknaraðilja, þ. e. vegna víxilskulda þeirra að fjárhæð kr. 1.000.000.00 og kr. 317. 000.00, sem um getur hér að framan. Um þær skuldir skýrir varnaraðili svo frá, að bankinn hafi höfðað tvö mál til greiðslu þeirra um hinn 7. október 1971 á bæjarþingi Reykjavíkur gegn Festarfelli h/f, sóknaraðilja, Páli Ásgrímssyni og Friðþjófi Karls- syni. Hafi varnaraðili mætt í þessum málum. Jafnframt hafi náðst samningar við bankann þess efnis, að skuldirnar yrðu greiddar 37 5o/8 á 15 árum. Þetta hafi sóknaraðili ekki viljað samþykkja að svo stöddu og hafi þingsókn því verið hætt og málin dæmd á hendur stefndu. Ekki er ljóst af reikningnum, hvort varnaraðili telur umrædda samninga hafa komið til orða, áður en málin voru höfð- uð, en telja verður, að tilvísun hans milli 1. og 4.—. liðs reikn- ingsins beri að skilja á þá lund. Í 6. lið reiknings varnaraðilja kemur svo fram að lokum, að hann hafi tekið að sér að innheimta hjá Sigurjóni Magnússyni og Þungavinnuvélum h/f kröfu sóknaraðilja að fjárhæð kr. 39. 000.00 samkvæmt einum af þeim víxlum, er innleystir höfðu verið fyrir sóknaraðilja hjá Samvinnubankanum. Hafi varnaraðili gef- ið út stefnu til bæjarþings fyrir kröfunni hinn 13. október 1971. Af þingfestingu málsins hafi þó ekki orðið, þar sem nefndur Sigurjón hafi mætt á bæjarþingi og sýnt þar gilda gagnkröfu, sem dómur var fyrir, að fjárhæð kr. 30.000.00. Hafi innheimtan þar með fallið niður án frekari aðgerða. Lýsingu varnaraðilja á störfum sínum er eindregið mótmælt af hálfu sóknaraðilja, að því er varðar þá samninga við Sam- vinnubankann, að víxilskuldirnar að fjárhæð kr. 1.317.000.00 hafi mátt greiðast á 15 árum. Segir sóknaraðili, að varnaraðili hafi hvorki gert þessa samninga né verið falið að gera þá. Þessi greiðslu- kjör hafi ávallt staðið til boða af bankans hálfu, en ekki verið gengið frá samningum þar að lútandi, fyrr en eftir að mál þetta kom fyrst fyrir stjórnina. Hafi sóknaraðili gert það sjálfur ásamt Páli Ásgrímssyni. Á sama hátt hafi það ekki verið fyrir tilverknað varnaraðilja, að Samvinnubankinn keypti ofangreind veðskulda- bréf sóknaraðilja að fjárhæð kr. 555.000.00. Hlutverk varnaraðilja hafi einungis verið að framkvæma skipti á bréfunum, eins og um- boðið frá 1. september beri með sér. Í öðrum atriðum hefur lýs- ingunni ekki verið mótmælt, svo máli skipti. Varnaraðili heldur fast við það, sem fram kemur í reikningn- um frá 14 marz 1972. Hefur hann lagt fram í málinu vottorð Jóns Finnssonar hæstaréttarlögmanns þess efnis, að afskiptum varnar- aðilja af þeim málum varðandi Samvinnubankann, sem reikning- urinn greinir, sé þar rétt lýst, en Jón starfaði að þessum málum sem lögmaður bankans. Í vottorðinu kemur og fram, að þeir samn- ingar, sem sóknaraðili gerði endanlega við bankann um lúkningu þeirra víxilkrafna, er dæmdar voru á hendur honum, hafi einnig byggzt á greiðslufresti skuldurunum til handa, en fresturinn þá verið skemmri en var hjá varnaraðilja, þ. e. 14 ár. Samningarnir 579 voru gerðir um hálfu ári eftir, að upp úr slitnaði milli sóknar- aðilja og varnaraðilja. Málsaðiljar hafa ekki fært fram önnur sönnunargögn um þetta ágreiningsatriði, og samræmdari eða fyllri frásögn um það en hér kemur fram er ekki til að dreifa frá þeirra hendi. Ekki er sannað í málinu, að greiðslufrestur sá, sem sóknaraðili fékk hjá Samvinnu- bankanum, hafi verið varnaraðilja að þakka í þeim skilningi, að hann hefði ekki fengizt, ef aðstoðar varnaraðilja sem lögmanns hefði ekki notið við. Má og segja, að þetta sé ekki staðhæft í reikningi varnaraðilja, a. m. k. að því leyti sem reikningurinn styðst við vottorð Jóns Finnssonar hæstaréttarlögmanns, auk þess sem það er ekki óhjákvæmilegt skilyrði þess, að varnaraðili eigi rétt til þóknunar. Hitt má telja ljóst, að varnaraðilja var falið Íyrirsvar fyrir sóknaraðilja um skuldaskil gagnvart bankanum og að þar hafi verið um umtalsvert starf að ræða. Þykir sýnt, að þetta verkefni varnaraðilja hafi ekki einungis náð til þeirra víx- ilskulda, sem tryggðar voru með veði í húseign sóknaraðilja, sbr. 1. lið reikningsins, heldur einnig hinna, sem um getur í 4—-5. lið. Hafi umboð varnaraðilja a. m. k. náð til að gæta réttar sókn- araðilja í þeim málum, er bankinn höfðaði til greiðslu síðari skuld- anna, og þá eftir atvikum til að leita á þeim friðsamlegrar lausnar, þótt sóknaraðili hafi ekki fyrr en síðar viljað fara þá leið, sem varnaraðli mælti með. Samkvæmt þessu þykir verða við það að miða, að sóknaraðilja hafi í fyrstu verið umhugað að reyna ýtrustu leiðir gagnvart Sam- vinnubankanum, og þá fyrst og fremst það að fá veðum bankans skilað án greiðslu, þannig að eftirleikurinn yrði skuldurunum þeim mun léttari. Hafi varnaraðilja verið falið að kanna þá leið, en hann talið hana vonlausa eða óráðlega eftir atvikum og réttara að leita lausnar eftir þeim samkomulagsleiðum, sem til greina kæmu af hálfu bankans. Þetta hafi málsaðiljar verið sammála um, að því er varðaði veðkröfu bankans í húseign sóknaraðilja, enda leiddu þeir hana sameiginlega til lykta, eins og að framan er lýst. Varðandi síðari kröfurnar hafi sóknaraðili hins vegar ekki viljað hverfa að svo stöddu frá hinni harðari stefnu og neitað að taka við því samkomulagi, sem varnaraðili ráðlagði. Hafi þessi ágrein- ingur verið þáttur í því, að málsaðiljar skildu að skiptum, hvort sem fleira kom þar til eða ekki. En ljóst þykir, að varnaraðili eigi einnig rétt á þóknun fyrir störf sín að þessum síðari kröfum. Þótí honum hafi ekki tekizt að binda enda á málin. 580 Störf varnaraðilja fyrir sóknaraðilja samkvæmt framansögðu lúta aðallega að skuldaskilum, sbr. 1., 4. og 5. lið reikningsins frá 14. marz 1972, og má segja, að það taki einnig til þeirra starfa, er sérstaklega snertu kaupin um húseignina Hjallabrekku 7. Þykir rétt að hafa hliðsjón af þeim ákvæðum gjaldskrár Lögmannafélags Íslands, er um skuldaskil fjalla (16. gr.), við ákvörðun um þókn- un varnaraðilja. Í síðasta lið reikningsins er vísað til innheimtu, sem varnaraðilja var falin í framhaldi af skuldaskilunum, og verður jafnframt höfð hliðsjón af 4. og 11. gr. gjaldskrárinnar, að því er hana varðar. Hins vegar þykir ekki ástæða til að gera slíkt sérstaklega varðandi erindi það, sem lýst er í 3. lið reikn- ingsins. Loks ber að taka tillit til 4. gr. gjaldskrárinnar í sam- bandi við þingsókn varnaraðilja í málum sóknaraðilja samkvæmt 4.—5. lið reikningsins. Eftir að málið var upphaflega flutt fyrir stjórninni, var varn- araðilja gefinn kostur á að leggja fram sundurliðun á reikningi sínum, ef hann teldi þess þörf, en þóknun hans er í reikningnum sett fram í einu lagi, sem fyrr segir. Sá varnaraðili ekki ástæðu til þessa. Af hálfu sóknaraðilja er því hins vegar haldið fram, að honum sé nauðsyn á sundurliðun vegna þess, að hann kunni að eiga endurkröfurétt á hendur samskuldurum sínum fyrir því, sem hann þurfi að greiða fyrir störf varnaraðilja að þeim mál- um, er vörðuðu Festarfell h/f, þ. e. samkvæmt 4.—5. og að hluta samkvæmt 1. lið reikningsins. Varnaraðili hefur ekki gert grein fyrir þeim tíma, sem til starfa hans fór, en ætla má, að þau hafi verið nokkuð umstangssöm. Í reikningi sínum bendir hann hins vegar á þann hagnað, sem sóknaraðili hljóti að hafa af greiðslufresti sínum hjá Samvinnu- bankanum, en það atriði þykir ekki skipta sérstöku máli, eins og hér er ástatt. Af hálfu sóknaraðilja hefur það verið vefengt, að inneign hans hjá varnaraðilja sé rétt tilgreind á viðskiptareikningi þeim, sem hinn síðarnefndi hefur lagt fram samkvæmt framansögðu. Telur hann þar vanta greiðslur að fjárhæð samtals kr. 50.000.00, er hann hafi innt af hendi til varnaraðilja á árinu 1971, svo og endur- greiðslu frá Landsbanka Íslands á geymslufjárinnstæðu vegna Festarfells h/f að fjárhæð kr. 36.966.70. Við flutning málsins hefur varnaraðili lagt fram yfirlýsingu undirritaða af sóknaraðilja og fleirum hinn 23. maí 1971, er gefur til kynna, að nefndar kr. 50.000.00 hafi að efni til verið greiðsla upp í væntanlegan reikn- ing vegna starfa fyrir Friðþjóf Karlsson og Festarfell h/f. Þá hefur öð1 hann og lagt fram bankakvittun ásamt yfirlýsingu frá Friðþjófi Karlssyni frá árinu 1971, er bendir til þess, að umrædd innstæða að fjárhæð kr. 36.966.70 hafi verið frá Friðþjófi komin, en ekki sóknaraðilja. Aðiljar hafa ekki lagt ágreining þennan undir úr- skurð stjórnarinnar, og virðist hann ekki þannig vaxinn, að ástæða sé til, að stjórnin láti það mál til sín taka. Eftir atvikum þykir mega ákveða þóknun varnaraðilja í einu lagi fyrir öll sörf hans, er að framan greinir. Þegar allt er virt, sem að framan er rakið, þar á meðal verðmæti þau, sem verkefni varnaraðilja tóku til (kr. 1.421.000.00 —— 1.317.000.00), þykir sú þóknun réttilega ákveðin kr. 90.000.00. Af þeirri fjárhæð þykir rétt að telja kr 48.000.00 til þeirra mála, sem sóknaraðili hefur óskað aðgreiningar um samkvæmt framansögðu, án þess að af- staða sé þar með tekin til þess, hvort sú aðgreining muni skipta hann máli. Eftir þessum úrslitum málsins þykir rétt, að varnaraðili greiði sóknaraðilja kr. 8.000.00 upp í málskostnað. Því úrskurðast: Þóknun varnaraðilja, Harðar Ólafssonar hæstaréttarlög- manns, fyrir lögfræðistörf í þágu sóknaraðilja, Jörundar Á. Guðlaugssonar, ákveðst kr. 90.000.00. Varnaraðili greiði sóknaraðilja kr. 8.000.00 í málskostnað. Miðvikudaginn 20. júní 1973. Nr. 98/1973: Valdstjórnin segn Einari Sverri Einarssyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Gæzluvarðhald. Dómur Hæstaréttar: Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 82,/1961 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 15. 582 júní 1973, sem barst dóminum 20. s. m., og krafizt þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 15. júní 1973. Ár 1973, föstudaginn 15. júní, var á dómþingi sakadóms Reykja- víkur, sem háð var í hegningarhúsinu að Skólavörðustíg 9 af Birgi Þormar, kveðinn upp úrskurður þessi. Aðfaranótt 13. þ. m. var brotizt inn í Háaleitis Apótek og það- an stolið verulegu magni af lyfjum og lífshættulegum eiturefnum. Rökstuddur grunur leikur á því, að Einar Sverrir Einarsson, fæddur 11. ágúst 1944, hafi tekið þátt í innbrotinu. Styðst sá grun- ur m. a. við framburð Guðbjörns Lárusar Elíssonar hjá rann- sóknarlögreglunni í Reykjavík, en hann hefur viðurkennt hlut- deild í innbrotinu. Nefndur Einar var handtekinn klukkan 2115 í gær. Hann er þekktur vanaafbrotamaður. Rannsókn máls þessa er á algeru frumstigi. Nauðsyn er að útiloka möguleika kærða á að spilla sakargögnum og hafa áhrif á hugsanlega samseka og vitni. Ber því með tilvísun til 1. tl. 67. gr. laga nr. 82/1961 að úrskurða, að hann skuli sæta gæzluvarðhaldi, enda eru skilyrði til þess fyrir hendi samkvæmt 65. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/ 1944, þar sem kærði er grunaður um háttsemi, sem getur varðað hann fangelsisrefsingu samkvæmt XXKVI. kafla almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940. Ákveðst gæzluvarðhaldstíminn allt að 7 dögum. Úrskurðarorð: Einar Sverrir Einarsson skal sæta gæzluvarðhaldi allt að 7 dögum. 583 Miðvikudaginn 20. júní 1973. Nr. 99/1973: Valdstjórnin segn Óskari Elíasi Héðni Guðmundssyni. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Gæzluvarðhald. Dómur Hæstaréttar: Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 82/1961 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 16. júní 1973, sem barst dóminum 20. s. m., og krafizt þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur, að því er hann varðar. Með skírskotun til hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann um varnaraðilja. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður, að því er varnaraðilja, Óskars Elíasar Héðin Guðmundsson, varðar. sn Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 16. júní 1973. Ár 1973, laugardaginn 16. júní, var á dómþingi sakadóms Reykja- víkur, sem háð var í hegningarhúsinu að Skólavörðustíg 9 af Birgi Þormar, kveðinn upp úrskurður þessi. Aðfaranótt 13. þ. m. var brotizt inn í Háaleitis Apótek og það- an stolið verulegu magni af lyfjum og lífshættulegum eiturefnum. Rökstuddur grunur leikur á því, að innbrotið hafi verið framið af þeim Einari Sverri Einarssyni, Guðbirni Lárusi Elíssyni, Jó- hanni Braga Friðbjarnarsyni og Páli Konráði Konráðssyni. Styðst sá grunur m. a. við framburð nefnds Guðbjörns Lárusar Elíssonar hjá rannsóknarlögreglunni, en hann hefur viðurkennt hlutdeild í innbrotinu. Jóhann Bragi Friðbjarnarson, fæddur 30. nóvember 1935, og Óskar Elías Héðinn Guðmundsson, fæddur 9. ágúst 1951, voru handteknir um klukkan 1500 í gær. Þeir eru báðir þekktir vana- afbrotamenn. 584 Rannsókn máls þessa er á frumstigi. Nauðsyn er að útiloka möguleika þeirra á að spilla sakargögnum og hafa áhrif á hugsan- lega samseka og vitni. Ber því með tilvísun til 1. tl. 67. gr. laga nr. 82/1961 að úrskurða, að þeir skuli sæta gæzluvarðhaldi, enda eru skilyrði til þess fyrir hendi samkvæmt 65. gr. stjórnarskrár- innar nr. 33/1944, þar sem kærðu eru grunaðir um háttsemi, sem getur varðað þá fangelsisrefsingu samkvæmt XKXKVI. kafla al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákveðst gæzluvarðhaldstím- inn allt að 30 dögum. Úrskurðarorð: Jóhann Bragi Friðbjarnarson og Óskar Elías Héðinn Guð- mundsson skulu sæta gæzluvarðhaldi allt að 30 dögum. Föstudaginn 22. júní 1978. Nr. 118/1972: Fjármálaráðherra og Samgönguráðherra f. h. ríkissjóðs (Jón E. Ragnarsson hrl.) Segn Gunnlaugi Sigurðssyni og gagnsók. (Jónas A. Aðalsteinsson hrl.). Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Bifreiðar. Skaðabætur. Ábyrgð Vegagerðar ríkisins. Sérat- kvæði. Dómur Hæstaréttar: Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu A. september 1972. Krefst hann sýknu af öllum kröfum gagn- áfrýjanda og málskostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og fyrir Hæstarétti... Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 25. september 1972. Krefst hann þess, að dæmt verði, að aðal- 585 áfrýjandi beri „alla skaðabótaábyrgð á því tjóni, sem sagn- áfrýjandi varð fyrir hinn 21. ágúst 1970 um kl. 2200, er bif- reið hans af Man-gerð, árgerð 1967, skrásetningarnúmer U 1220, skemmdist í veltu við brúna á Uxalæk á Vallanesvegi í Suður-Múlasýslu“. Þá krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Aðiljar hafa lýst því hér fyrir dómi, að vegur sá, sem um er rætt í málinu, sé þjóðvegur. Guðni Nikulásson, flokksstjóri hjá Vegagerð ríkisins, hefur skýrt svo frá fyrir dómi, að hann hafi séð um vegarlagningu við brúna yfir Uxalæk. Var vinna hafin þarna um 10. ágúst 1970. Þegar slysið varð, var vegarlagningu lokið við brúna, en eftir að fylla í vik hægra megin í veginn, þegar komið er frá fljótinu. Í vegarbrúnir höfðu verið settir nokkrir ó- málaðir hælar, en engin önnur aðvörunarmerki. Samkvæmt gögnum máls verður að telja, að vegurinn hafi verið þannig gerður, að ófært hafi verið að leyfa umferð um hann. Verður að meta starsmönnum Vegagerðar ríkisins þessi mistök til stórkostlegs gáleysis. Gagnáfrýjandi hafði eigi ástæðu til að vænta þess, að veg- urinn væri svo varhugaverður sem raun var á. Verður við það að miða samkvæmt skýrslu hans, sem studd er vætti Ara Björnssonar, að hann hafi ekið gætilega og eigi brugð- izt óeðlilega við þeim vanda, sem við var að etja, er í ófæru var komið. Niðurlagsákvæði 2. mgr. 65. gr. laga nr. 23/1970 er einstætt frávik frá almennum reglum, sem skýrt eftir orð- um sínum mundi nær gersamlega girða fyrir bótaskyldu. Er ekki ætlandi, að tilgangur löggjafarvaldsins hafi verið sá að þrengja svo mjög bótaskyldu frá því, sem talið var gilda fyrir gildistöku vegalaga nr. 71/1963, er fyrst leiddu þetta ákvæði í lög. Ber því að skýra ákvæði þetta þröngt. Þegar þetta er virt, þykir gagnáfrýjandi ekki hafa firrt sig rétti til bóta samkvæmt lagaákvæði þessu. Samkvæmt þessu verður að leggja á aðaláfrýjanda alla fé- bótaábyrgð á tjóni gagnáfrýjanda. Eftir þessum málalokum þykir rétt, að aðaláfrýjandi greiði 586 gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðst samtals kr. 70.000.00. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, samgönguráðherra og fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs, ber fébótaábyrgð á tjóni því, er gagnáfrýj- andi, Gunnlaugur Sigurðsson, varð fyrir hinn 21. ágúst 1970, þegar bifreið hans, U 1220, valt út af vegi við brú á Uxalæk á Vallanesvegi í Suður-Múlasýslu. Aðaláfrýjandi greiði gsagnáfrýjanda kr. 70.000.00 í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Við úrlausn á bótarétti gagnáfrýjanda á hendur aðaláfrýj- anda vegna slyss þess, er í málinu greinir, verður að fara eft- ir ákvæði 2. mgr. 65. gr. laga nr. 23/1970, sem í veigamiklum atriðum víkur frá almennum reglum. Telja verður, að vegurinn við Uxalækjarbrú hafi verið mjög varhugaverður, er hann var opnaður fyrir umferð að nýju. Stafaði þetta af ótryggilegum vinnubrögðum vegagerð- armanna við breikkun og hækkun vegarins. Var vegurinn enn varasamari en ella, vegna þess að umferð var leyfð um hann, áður en breikkun hans var lokið til fulls, en vegfar- endur ekki varaðir við hættunni með glöggum viðvörunar- merkjum. Verður að meta starfsmönnum Vegagerðar ríkis- ins það til mikils gáleysis, að þeir leyfðu umferð um veginn að svo búnu. Gagnáfrýjandi hafði skömmu áður ekið um Uxalækjar- brú. Hlaut honum að vera ljóst, að brúin var fremur þröng og mjórri en vegurinn. Hins vegar var bifreið gagnáfrýjanda allstór og á henni malarhlass. Er gagnáfrýjandi kom að brúnni á bakaleið var skuggsýnt, og ók hann með ökuljósum. Að sjálfs hans sögn ók hann að brúnni með 25—-50 km hraða miðað við klukkustund. Uppdráttur gefur vísbendingu um, 587 að hann hafi komið að brúnni með vinstra bifreiðarhjól ná- lægt vinstri vegjaðri. Hefur gagnáfrýjandi ekki sýnt fram á, að hann hafi gætt „ýtrustu varkárni“ í umrætt sinn. Vegna þeirra skilyrða, sem 2. mgr. 65. gr. laga nr. 23/1970 setur fyrir skaðabótaskyldu Vegaserðar ríkisins vegna slysa á op- inberum vegum, verður samkvæmt framansögðu ekki hjá því komizt að sýkna aðaláfrýjanda af kröfum gagnáfrýjanda um skaðbætur vegna þess tjóns, sem málið er af risið. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Samkvæmt þessu tel ég, að dómsorð ætti að hljóða svo: Aðaláfrýjandi, samgönguráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, ber eigi skaðabótaábyrgð á tjóni gagnáfrýjanda, Gunnlaugs Sigurðssonar, vegna skemmda, er urðu á bifreið- inni U 1220 við veltu við brú yfir Uxalæk á Vallanesvegi 21. ágúst 1970. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 20. september 1972. I. Mál þetta, sem tekið var til dóms í gær, er höfðað með stefnu, birtri 18. maí 1971. Stefnandi málsins er Gunnlaugur Sigurðsson, Selási 16, Egils- stöðum, Suður-Múlasýslu. Stefndu eru fjármálaráðherra og samgönguráðherra f. h. ríkis- sjóðs. Í stefnu hefur stefnandi gert þær dómkröfur, að stefnda ríkis- sjóði verði dæmt að greiða honum kr. 764.512.00 með 1% mánað- arvöxtum frá 21. ágúst 1970 til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu. Í greinargerð, sem dagsett er 31. ágúst 1971, hafa stefndu gert Þær dómkröfur aðallega, að ríkissjóður verði algerlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að ríkissjóði verði tildæmdur hæfi- Íegur málskostnaður að mati réttarins, en til vara, að stefnukraf- an verði lækkuð og málskostnaður verði þá látinn niður falla. Í þinghaldi 15. maí 1972 lýstu lögmenn aðilja því yfir, að þeir æsktu þess með hliðsjón af 5. mgr. 71. gr. laga nr. 85/1936, að sakarefninu yrði skipt á þann veg, að fyrst yrði dæmt um skaða- 588 bótaskyldu ríkissjóðs. Féllst dómarinn á þessa skiptingu sakar- efnisins. Í þessum þætti málsins eru dómkröfur stefnanda þær, að ríkis- sjóður verði dæmdur skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda vegna þess tjóns, sem stefnandi varð fyrir hinn 21. ágúst 1970, um klukk- an 2200, þegar bifreið stefnanda skemmdist, og að ríkissjóður verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað að skaðlausu í þess- um þætti málsins. Af hálfu stefndu eru þær dómkröfur gerðar í þessum bætti máls- ins, að ríkissjóður verði sýknaður af kröfum stefnanda og að stefn- andi verði dæmdur til þess að greiða málskostnað ríkissjóði að skaðlausu. Dómurinn hefur leitað eftir sáttum í málinu án árangurs. II. Málavextir eru þeir, að föstudaginn 21. ágúst 1970, um klukkan 2200, ók stefnandi vörubifreið sinni U 1220 eftir Vallanesvegi í Suður-Múlasýslu. Þegar bifreiðin nálgaðist brúna á Uxalæk, sem er skammt frá prestssetrinu Vallanesi, sprakk vegkanturinn und- an bifreiðinni með þeim afleiðingum, að bifreiðin valt út af veg- inum og skemmdist verulega. Í bifreiðnni með stefnanda var einn farþegi, Ari Björnsson. Hafði Ari fengið stefnanda til þess að ná í möl úr námu, sem er við Lagarfljót, skammt frá Vallanesi. Óku þeir sem leið lá frá Egilsstöðum eftir Vallanesvegi fram hjá Valla- nesi og niður að námunni. Þar tóku þeir u. þ. b. 2 rúmmetra af líparítmöl, og að því loknu óku þeir af stað áleiðis til Egilsstaða aftur og voru á heimleið, þegar umrætt ökuóhapp varð. Vörubifreið stefnanda er af tegundinni MAN, árgerð 1967. Breidd bifreiðarinnar er 2.35 metrar og eigin þyngd 7750 kg og leyfilegur farmþungi 7750 kg. Stefnandi gaf skýrslu hjá lögreglunni í Suður-Múlasýslu, sem strax hófst handa um rannsókn málsins. Í skýrslunni, sem er óðagsett, skýrir stefnandi svo frá: „Ég kom akandi norðan Vallanesvegar á ca. 25—30 km hraða á bií- reiðinni U 1220. Á bifreiðinni var hlass u. þ. b. 2 mö af líparítmöl. Ók ég hiklaust út á veginn við Uxalækjarbrúna, enda var vegur- inn nýr og leit vel út. Þegar ég var kominn út á nýja kafla veg- arins við brúarendann, fann ég, að vegurinn gaf sig undan vinstra framhjóli bílsins og tók mikið í stýrið til vinstri. Reyndi ég að ná bifreiðinni til hægri og bætti lítillega við olíugjöf vélarinnar, en er ég var kominn með framhluta bifreiðarinnar inn á brúna, 589 sveik vegkanturinn skyndilega undan vinstra afturhjóli, og missti ég alveg stjórn á bifreiðinni, sem valt ofan í lækinn. Komst ég út um framglugga bifreiðarinnar, sem brotnaði við veltuna.“ Í sakadómi Suður-Múlasýslu hinn 14. september 1970 skýrir stefnandi svo frá, að hann hafi lagt af stað eitthvað fyrir klukk- an 2200 frá Egilsstöðum ásamt nefndum Ara Björnssyni. Ók hann sem leið lá eftir Vallanesveginum á leið til námunnar og þá yfir brúna á Uxalæk. Kveðst hann ekki hafa tekið eftir neinu var- hugaverðu við veginn við brúna, en tekur fram, að þetta hafi verið í ljósaskiptunum. Stefnandi kveðst þó hafa tekið eftir, að brúin yfir Uxalæk var ný og nýlagður vegur var að henni. Hann segir, að engin aðvörunarmerki hafi verið þarna við brúna og ekki hafi hann tekið eftir neinum stikum. Er þeir höfðu sett um það bil 2 rúmmetra af möl á bifreiðina, var ekið aftur heimleiðis til Egilsstaða. Er þeir nálguðust brúna á Uxalæk, kveðst stefn- andi hafa ekið með venjulegri ferð. Kveðst hann ekki geta sagt til um hraðann með neinni nákvæmni, en hann hafi verið ein- hvers staðar milli 25 og 50 km. Skuggsýnt hafi verið orðið, og kveðst stefnandi hafa ekið með ljósum. Vegurinn liggi þarna yfir gil eða djúpa lægð og sé vegurinn uppbyggður Fljótsmegin, þ. e. þeim megin, sem stefnandi kom akandi með hlassið. Þegar hann nálg- aðist brúna yfir Uxalæk, hafi bifreiðin sokkið í veginn vinstra megin að aftan. Þegar stefnandi varð var við, að bifreiðin seig niður vinstra megin, kveðst hann hafa aukið olíugjöfina og lagt lítið eitt á til hægri, en vegurinn þarna hafi ekki verið nema rétt bifreiðarbreiddin. Þegar stefnandi ók þarna með ljósunum, sýndist honum vegurinn vera breiðari en hann reyndist vera, þar sem fláinn á vegkantinum virtist vera hluti akbrautar. Stefnandi kveðst ekki hafa hemlað, er bifreiðin seig. Þetta hafi allt sam- an gerzt á svipstundu og gerðir hans hafi því verið viðbrögð til þess að koma í veg fyrir slys. Kveðst stefnandi hafa ætlað að reyna að rífa bifreiðina upp, en hann hafi þarna nánast misst stjórn á bifreiðinni. Bifreiðin hafi komið hallandi inn á brúna og hafi hann verið kominn vel inn á miðja brú með framendann á bifreiðinni, þegar hún valt út af brúnni, en afturhlutinn hafi þá enn verið á vegkantinum og fór ekki inn á brúna. Velta bif- reiðarinnar hafi verið hæg til að byrja með. Bifreiðin hafi fyrst farið á hliðina, en síðan snöggoltið á toppinn. Í veltunni hafi framrúða bifreiðarinnar farið úr í heilu lagi og hafi hann ásamt Ara farið þar út úr stýrishúsinu. Stefnanda virtist vegurinn þarna vera mjög laus í sér. Hafi honum gengið illa að komast upp veg- 590 kantinn á leið sinni frá bifreiðinni upp á veginn. Kanturinn hafi skriðið undan honum og hafi verið um lausamöl að ræða. Þegar stefnandi gekk eftir veginum eftir slysið, hafi vegurinn sokkið undan fæti, svo gljúpur hafi hann verið. Hann segir, að dumb- ungsveður hafi verið, en ekki rigning. Stefnandi kveðst ekki hafa orðið var við, að vegurinn væri gljúpur, þegar hann ók til þess að sækja hlassið. Telur stefnandi, að það muni stafa af því, að miklu verra hafi verið að koma akandi frá Fljótinu, eins og hann gerði, þá er slysið varð, heldur en hinum megin frá. Þegar ekið er frá Fljótinu sé komið niður á þennan nýja kafla af dálítilli hæð, því að nýji kaflinn sé í nokkurri lægð. Vik hafi verið í veginum hægra megin, þegar komið er frá Fljótinu, og þess vegna hafi hann lent heldur meira vinstra megin og kanturinn, sem aðeins var lausamöl, gefið eftir. Hinum megin frá hafi þetta ekki fund- izt, því að þá hafi hann ekið beint af brúnni á þennan nýja vegarkafla. Hafi þar verið jafnslétt að brúnni og hann því ekki tekið eftir neinu óvenjulegu. Stefnandi kveðst hafa verið mjög vel fyrirkallaður í umrætt sinn. Áður en stefnandi og Ari yfirgáfu slysstaðinn, tóku þeir planka, sem lágu við brúna, og lögðu þá þvert yfir veginn, hvorn sínum megin við brúna til þess að aðvara vegfarendur. Þeir komust fljótlega til Egilsstaða, hittu þar lög- reglumann, sem fór strax með þeim aftur á slysstaðinn, og at- hugaði aðstæður allar. Lýstu þeir upp staðinn með vasaljósi og bifreiðaljósum. Segir stefnandi, að honum hafi virzt greinilegt, að eftir að bifreiðin seig í að aftan, hafi hún lyfzt upp hægra megin að framan, því að ekki hafi hann getað merkt för hægra framhjólsins í veginum. Stefnandi segir, að á myndum, sem tekn- ar voru af vettvangi, sjáist greinilega, hvernig vegkanturinn hafi brýstst út. Stefnandi tekur fram, að er hann fór á vettvang með rannsóknardómaranum 14. september 1970, hafi hann séð, að bú- ið var að gerbreyta þar öllu. Búið hafi verið að breikka veginn mikið, setja í hann bindiefni, hlaða upp kantinn þeim megin, sem bifreiðin fór út af. Hafi kanturinn verið hlaðinn úr stórgrýti alveg að brúnni. Þá hafi verið búið að reka niður gular stangir við veg- brúnina og gera við brúna. Ari Björnsson gaf svofellda skýrslu hjá lögreglu: „Bifreiðin Ú 1220 var að koma norðan frá Vallanesi með hlass af flögumöl. Er bifreiðin ók að Uxalæknum, kom hún á nýbyggðan vegarkafla, er byggður er við nýja brú á læknum. Sveik vinstri vegkanturinn bá undan bifreiðinni, en hann er laus í sér. Framhluti bifreiðar- innar var kominn inn á brúna, er hún valt, og braut hún handrið 591 brúarinnar með sér í fallinu. Valt bifreiðin á vinstri hlið, síðan yfir á þakið og stanzaði á hægri hlið. Miklar skemmdir urðu á stýrishúsi bifreiðarinnar og krana.“ Í sakadómi Suður-Múlasýslu hinn 15. september 1970 hefur vitn- ið Ari Björnsson skýrt svo frá, að það hafi fengið stefnanda til þess að sækja fyrir sig líparítmöl við Lagarfljót nálægt Vallanesi. Þegar þeir óku til þess að sækja mölina, hafi vitnið séð, að ný brú var yfir Uxalækinn og nýr vegur að brúnni. Vitnið kveðst hafa verið vel fyrirkallað í nefnt sinn og það hafi Gunnlaugur einnig verið. Vitnið kveðst ekki hafa tekið eftir neinu óvenjulegu við hinn nýja veg og ekki hafa tekið eftir stikum á veginum. Það kveðst heldur ekki hafa tekið eftir breidd vegarins þarna. Vitnið telur, að hlassið hafi verið um 2 rúmmetrar og hafi hlassið verið kúfur á miðjum palli. Er þeir nálguðust brúna á Uxalæk á heim- leiðinni, hafi veðrið verið gott, ekki heiðríkja, en ekki hafi rignt. Vitnið beindi þá ekki athygli sinni að veginum. Allt í einu varð vitnið vart við, að bifreiðin fór að síga til vinstri. Var bifreiðin þá á mjög rólegri ferð. Vitnið tekur fram, að það sjálft sé þaul- vanur bifreiðarstjóri og hafi það þarna verið farþegi í bifreið og hafi því fundizt akstur bifreiðarstjórans eðlilegur í alla staði. Þeg- ar bifreiðin fór að síga til vinstri, eins og fyrr greinir, beindist athygli vitnisins að veginum. Kveðst vitnið fyrst hafa haldið, að einhver bilun hefði orðið í afturhjóli, en fljótlega kveðst vitnið hafa fundið, að vegkanturinn var að gefa sig, og hafi það verið, þegar famendi bifreiðarinnar var kominn inn á brúna. Ekki kveðst vitnið muna til þess, að það og stefnandi hafi verið að spjalla saman fyrir slysið. Það kveðst muna, að áður en bifreiðin fór að síga, hafi það verið að horfa í aðra átt en vegurinn lá. Þetta hafi verið í ljósaskiptunum. Kveðst vitnið standa í þeirri meiningu, að ljós hafi verið á bifreiðinni. Þegar bifreiðin var komin með framhlutann töluvert inn á brúna, hafi hún oltið ofan í gilið, til að byrja með rólega. Kveðst vitnið ekki fullkomlega geta gert sér grein fyrir veltunni. Vitnið kveðst hafa ætlað að fara upp á veginn beint upp af bifreiðinni, en ekki komizt upp vegkantinn, þar sem vegkanturinn hafi skriðið undan fæti, því að vegkantur- inn hafi verið úr lausamöl. Kveðst vitnið því hafa fært sig lengra frá brúnni, þar sem kanturinn var styrkari. Hákon Aðalsteinsson lögreglumaður, sem fór á vettvang strax um nóttina, sem slysið varð, hefur gert uppdrátt af vettvangi, sem liggur fyrir í málinu. Hann skýrir svo frá fyrir sakaðómi hinn 14. september 1970, að hægri hjólför hafi ekki verið sjáan- 592 leg, þegar hann kom á vettvang. Þegar lögreglumaðurinn athug- aði vettvang, kveðst hann hafa séð á gólfi brúarinnar, sem er úr timbri, greinilegt far eftir hjólbarða og hafi mátt merkja, að hjól- barðinn hafði dregizt út á hlið, og hafi greinilega sézt blá máln- ing á brún brúarinnar á móts við hjólbarðafarið. Merkti lögreglu- maðurinn staðinn, þar sem farið eftir hjólbarðann sást, með stóru B á uppdrættinum. Hann segir, að sjálf brúin sé 5.82 metrar á lengd og breidd hennar milli hliðarplanka sé 3.20 metrar. Hliðar- Þlankar séu nokkuð hærri en sjálft brúargólfið, en plankarnir séu 3 x 8 tommur og jafnlangir brúnni. Hæð frá brúargólfi í efri brún plankans sé 10.5 cm. Þegar lögreglumaðurinn kom á vett- vang kvöldið, sem slysið varð, kveður hann rigningarslitring hafa verið, en skyggni sæmilegt. Kveðst lögreglumaðurinn þegar í stað hafa gert allar mælingar á staðnum og gengið frá uppdrætt- inum daginn eftir. Ljósmyndirnar á dskj. nr. 4 kveðst vitnið hafa tekið daginn eftir. Vitnið Guðrún Lára Ásgeirsdóttir, prestsfrú í Vallanesi, hefur hinn 15. september 1970 skýrt svo frá, að einhvern tíma milli klukkan 2200 og 2230 nefnt kvöld hafi það komið að brúnni á Uxalæk, sem sé skammt frá prestssetrinu. Vitnið kveðst ekki muna, hvernig veðrið var. Þegar vitnið kom á lága hæð, sem er Vallanesmegin (Fljótsmegin við brúna), kveðst vitnið hafa séð mann á brúnni og bifreið á hvolfi í lækjargilinu. Telur vitnið, að brúin hafi verið opnuð til notkunar kvöldið áður, og hafði vitn- ið ekki ekið yfir hina nýju brú. Vitnið tók eftir djúpu hjólfari vinstra megin á veginum. Virtist vitninu það fara mikið dýpk- andi, þar til að brúnni var komið, en þá hafi kanturinn alveg verið farinn. Vitnið stöðvaði bifreið sína, áður en það kom að hjólför- unum. Vitnið tekur fram, að því hafi virzt hjólfarið, sem það hefur greint frá, ekki stefna á brúna miðja, heldur aðeins til vinstri. Vitnið kveðst hafa fylgzt nokkuð með vegargerðinni að brúnni dagana áður og hafi það tekið eftir því, að mölinni hafi verið sturtað í bil, sem var milli gamla vegarins og nýju brúar- innar. Kveðst vitnið sérstaklega hafa undrazt, að engin ýta var notuð, heldur hafi mölinni verið sturtað af bifreið. Vitnið kveðst hafa verið að hugsa um að aka yfir brúna, en þeir stefnandi og Ari hafi ráðlagt vitninu frá bví, þar sem skarð var í veginum rétt við brúna. Kveðst vitnið við athugun hafa séð, að það mundi ekki komast veginn, vegna þess hve skarðið náði langt inn í veginn. Vitnið kveðst því hafa ekið yfir moldarflag niður að læknum og yfir lækinn. 593 Helgi Gíslason hefur hinn 15. september 1970 skýrt svo frá, að hann sé verkstjóri hjá Vegagerð ríkisins og m. a. haft verk- stjórn í sambandi við brúarlagningu og veg að brúnni yfir Uxa- læk í Vallanesvegi. Byrjað hafi verið á brúarsmíðinni 10. ágúst 1970. Þarna hafi verið brú fyrir. Steyptir voru nýir stöplar í sömu hæð og hinir fyrri, en síðan settir stálbitar á nýju stöplana, en áður hafi verið trébitar. Stálbitarnir hafi verið hærri og hafi brúin hækkað um þykktina á þeim. Nýja brúin sé nákvæmlega á sama stað og gamla brúin. Gamli vegurinn hafi ekki verið rif- inn, en hann hafi verið breikkaður og hækkaður um á að gizka 70—80 cm sitt hvorum megin, en kveðst þó ekki vilja fullyrða um hækkunina, því að hann kveðst ekki sjálfur hafa séð um þetta verk. Hann hafi falið Guðna Nikulássyni að sjá um verkið, þ. e. vegarlagninguna, en brúarsmíðin hafi verið á vegum Einars Sig- urðssonar á Reyðarfirði. Helgi kveðst ekki hafa sagt Guðna út í yztu æsar, hvernig ætti að vinna verkið. Guðni sé flokksstjóri hjá honum og sé búinn að vera við vegagerð árum saman og því þaulkunnugur vegagerð. Hann kveðst hafa falið Guðna að leggja veginn að brúnni, þ. e. hækka og breikka gamla veginn. Það hafi verið sín fyrirmæli. Helgi segir, að hann telji, að vegarlagning- unni hafi ekki verið lokið, þegar slysið varð. Hann kveðst hafa komið á staðinn 23. ágúst 1970. Hann segir, að honum hafi virzt, að eftir hafi verið að fylla í vik hægra megin á veginum, þegar komið er frá Fljótinu, og segir, að vik þetta sjáist nokkuð vel á myndum nr. 4 og nr. 2 á réttarskjali nr. 4. Hann telur, að búið hafi verið að hlaða sniddukant að brúnni vinstra megin, þegar komið er frá Fljótinu, og telur, að hann hafi rótazt niður með bifreiðinni, þegar hún valt út af. Hann telur, að hluti af sniðdu- kantinum sjáist á báðum áðurgreindum myndum nr. 2 og 4. Hann telur, að kanturinn hafi verið hlaðinn næst brúnni, og segir, að Þetta sé venjulegur máti að hlaða kanta. Þeir séu venjulega hlaðn- ir úr sniddum á malarkant, ef svo ber undir og eins og þarna var. Aftur á móti, ef vatn leiki um vegarkant, sé nauðsynlegt að hlaða kanta úr grjóti, og kveðst hann halda, að ekki hafi verið nauðsyn- legt að hlað kantinn þarna megin úr grjóti, en aftur á móti gæti bað verið nauðsynlegt hinum megin, þar sem vatnið kemur und- ir brúna. Hann telur, að vegurinn hafi verið fær öllum bifreiðum, og tekur fram, að bifreið sú, sem ók möl í veginn, hafi stöðugt ekið veginn, en það hafi verið breikkunin á veginum, sem hafi svikið. Hann kveðst hafa verið í leyfi frá 20. til 23. ágúst. Kveðst hann ekkert hafa fylgzt með umræddri vegarlagningu. Fyrirmæli 38 594 um þessa vegarlagningu kveðst Helgi hafa fengið hjá Agli Jóns- syni, umdæmisverkstjóra á Reyðarfirði. Aðspurður skýrir hann svo frá, að aðvörunarmerki séu sett upp, ef vegur er talinn hættu- legur fyrir umferð. Guðni Nikulásson flokksstjóri hefur hinn 15. september 1970 skýrt svo frá fyrir dómi, að hann hafi séð um vegarlagninguna við Uxalækjarbrú, en Einar Sigurðsson hafi séð um brúarsmíð- ina. Guðni kveðst hafa byrjað að vinna við brúar- og vegarlagn- inguna sennilega um 10. ágúst. Helgi Gíslason hafi ekkert sam- band haft við sig út af vegarlagningunni né hann við Helga. Aftur á móti hafi verið rætt um það við Egil Jónsson umdæmisverk- stjóra, að mætti sæi um verkið. Aðspurður segir Guðni, að nýja brúin sé alveg á sama stað og gamla brúin, en hún sé nokkuð hærri, sennilega milli 70 og 80 cm, og hafi því þurft að hækka veginn við brúna sem þessari hækkun nam. Vegurinn hafi að sjálfsögðu breikkað, bæði að neðan og við vegarhæð. Ekki treyst- ir Guðni sér til þess að segja til um með neinni nákvæmni, hve mikið vegurinn hafi breikkað. Breikkunin hafi verið framkvæmd þannig, að sótt var möl og henni ekið á gamla veginn og sturtað og síðan mokað úr. Hann kveðst hafa höggvið gamla kantinn, sem var úr sniðdum, við brúna og út frá honum í stalla, til þess að mölin rynni síður til. Gamli sniðdukanturinn hafi staðið óhagg- aður við brúna, allt þar till metri ca. var í hina nýju vegarhæð, og sennilega rúmlega 1 metra út frá brúnni Fljótsmegin. Hann kveðst hafa lagt steininn, sem sjáist fremst á mynd nr. 7 á réti- arskjali nr. 4, ofan á gamla kantinn. Það, sem fyrir ofan er, sé nýtt og hafi sniðdur verið hlaðnar þar í vegarhæð. Hann bendir sérstaklega á tréborðin í vegkantinum á mynd nr. 7. Það séu timburborð, sem hann hafi lagt í veginn til þess að koma í veg fyrir skrið. Borð og planka hafi hann lagt á gamla veginn og hafi borðin náð út fyrir hann. Síðan hafi verið keyrð möl í veginn ofan á borðin og hafi hann lagt borð alitaf öðru hverju og sjáist greinilega í eitt borð á mynd nr. 7, þar sem endi af því standi út úr kantinum nokkuð fyrir neðan, þar sem fremri mað- urinn stendur. Engar teikningar kveðst Guðni hafa haft í sam- bandi við vegarlagningu þessa. Aðspurður hvort lagningu vegar- ins hafi verið lokið, þegar slysið varð, svarar mætti, að brúar- smíðinni hafi verið lokið, en eftir hafi verið að fylla í vik hægra megin á veginum, þegar komið er frá Fljótinu. Sjáist vik þetta greinilega á mynd nr. 4 á dskj. nr. 4. Hann kveðst hafa sett niður hæla þá, sem sjáist á myndum nr. 1—6. Hælarnir hafi verið ó- 595 málaðir. Önnur aðvörunarmerki voru ekki sett upp. Hann segir, að þeir hafi verið búnir að keyra veginn til daginn áður og hafi vegagerðarbifreið þeirra, sem er svipuð að stærð og U 1120, verið notuð í keyrslu á mölinni og hafi hún verið margbúin að ska veginn. Þegar síðasta mölin hafi verið keyrð í veginn og sléttuð, hafi þeir ekið bifreiðinni fram og aftur um veginn og myndað hjólför í veginn. Vitnið Hrafn Sveinbjarnarson kveðst hafa unnið við að aka möl í veginn báðum megin við brúna yfir Uxalæk. Kveðst vitnið hafa unnið verk þetta í tímavinnu og hafi Vegagerð ríkisins greitt honum laun fyrir það. Vitnið kveðst hafa sótt mölina í námu, sem sé skammt austan við brúna, það er ekki Fljótsmegin. Þeim megin hafi lítið þurft af möl í veginn, aðeins rétt við brúna. Fljótsmegin við brúna hafi gamli vegurinn verið mikið lægri en brúin og hafi því þurft að aka mikilli möl þar í. Þegar vitnið var búið að aka möl að brúnni austan megin, bakkaði það bifreiðinni yfir brúna og sturtaði mölinni af pallinum, fyrst að brúnni, og síðan kveðst vitnið hafa bakkað lengra og lengra út á hinn nýja veg, sem þannig myndaðist, og haldið svo áfram, þar til Guðni Niku- lásson sagði vitninu, að nóg væri komið. Guðni hafi stjórnað verk- inu. Vitnið varð ekki vart við, að Helgi Gíslason verkstjóri eða Egill Jónsson umdæmisverkstjóri hefðu afskipti af framkvæmd verksins. Vitnið telur, að vinnan við þetta hafi tekið tvo til þrjá daga. Vitnið lauk við að aka mölinni á fimmtudagskvöldi. Segir vitnið, að Guðni hafi rutt úr mölinni og hafi verið honum til aðstoð- ar tveir unglingar. Ekki hafi þeir haft önnur verkfæri en skóflur. Vitnið sá, að Guðni lagði þverborð hér og þar í veginn til þess að treysta bindingu melarinnar, og vitnið kveðst hafa tekið eftir því, að við brúna, Fljótsmegin, hafi verið hlaðið með sniddum. Vitnið kveðst hafa hætt að bakka bifreiðinni með mölinni, þesar fært var að aka allan vegarspottann, en þá kveðst vitnið hafa snúið bifreiðinni við á melnum Fljótsmegin við Uxalæk. Þegar vitnið hafði lokið við að aka mölinni, kveðst það samkvæmt beiðni Guðna hafa ekið nokkrum sinnum fram og aftur vegarspott- ann til þess að þjappa veginn og iil þess að seti hann hjólför. Guðni hafði sett niður nokkra ómálaða hæla, sem sjáist á fram- lögðum myndum á dskj. nr. 4. Egill Jónsson umdæmisverkstjóri Vegargerðar ríkisins, hefur hinn 20. október 1970 skýrt svo frá fyrir dómi, að hann hafi haft yfirumsjón með vegarlagningu að og frá brú yfir Uxalæk í ágúst- mánuði 1970. Hann kveðst hafa komið á staðinn, þegar verið var 596 að enda við að byggja brúna. Með brúarsmiðnum var Guðni flokks- stjóri, en Helgi Gíslason verkstjóri var þar ekki. Egill kveðst hafa falið Guðna að fylla að brúnni, eins og venjulegt sé að gera, og hlaða að brúnni. Kveðst hann sérstaklega hafa beðið Guðna að hlaða að brúnni, því að ef það kæmi fyrir, að gleymist að hlaða að brú, þá myndist vik við brýrnar. Egill kveðst hafa haft tal af Helga Gíslasyni verkstjóra, sennilega daginn eftir að hann ræddi við Guðna, og hafi hann sagi Helga, að hann hefði falið Guðna að fylla að brúnni. Guðni muni vera búinn að starfa sem flokks- stjóri hjá Vegagerð ríkisins í þrjú til fjögur sumur og sé hann þaulvanur vegagerðarmaður. Aðspurður segir Egill, að eiginlega hafi vegarlagningunni ekki alveg verið lokið þann dag, sem slys- ið varð hinn 21. ágúst 1970. Eftir hafi verið að fylla upp í vik um það bil 10— 12 metra frá brúnni Vallanesmegin. Tekur hann fram, að um þetta hafi hann ekki vitað fyrr en daginn eftir slysið, Þegar hann kom á vettvang. Hafi hann þá strax séð, að eftir var að fylla upp í greint vik. Kveðst hann hafa rætt um þetta við Guðna, sem þá hafi verið staddur þarna. Hafi Guðni sagt, að rétt væri, að vikið væri óuppfyllt. Hann hafi ætlað að fylla upp í það eftir helgina. Segir Egill, að fyllt hafi verið upp í vikið þarna strax á eftir. Hann segir, að vikið sjáist greinilega á mynd- um nr. 2 og 4 á dskj. nr. 4. Hann segir, að ekki hafi verið teikning af umræddri vegarlagningu, en þarna hafi verið endurbyggður gamall vegur. Hann kveðst hafa spurt Guðna, hvað hann hafi notað til þess að þétta eða binda vegarefnið. Guðni hafi sagzt hafa notað þverborð, sem hann hafi lagt hér og þar í kantana, svo að síður rynni. Egill segir, að honum sé ekki kunnugt um, að slík aðferð sé venjuleg. Aftur á móti sé oftast til bindingar not- aðar sniddur. Hann kveðst aldrei hafa séð notuð borð sem að framan greinir, til bindingar. Þegar kantur er hlaðinn á eftir, þá sé grafið úr til þess að koma sniddum inn í vegbrúnina til bind- ingar, en sé kantur hlaðinn jafnóðum, þá er sniðdum raðað þann- ig inn í veginn, að vegarefnið bindist. Þetta sé aðallega gert, þar sem efni til vegarins sé laust í sér. III. Daginn eftir umrætt slys tilnefndi sýslumaðurinn í Suður- Múlasýslu tvo skoðunarmenn til að skoða vettvang. Skoðunar- mennirnir, þeir Sölvi Aðalsteinsson og Björn Sveinsson, fóru sam- dægurs á staðinn, og hinn 23. ágúst 1970 skiluðu þeir skoðunar- gerð, þar sem m. a. segir svo: A 97 „Við undirritaðir skoðunarmenn, tilnefndir af sýslumanni Suð- ur-Múlasýslu hinn 22. ágúst 1970 til þess að gera skoðunargerð á veginum við Uxalækjarbrú á Vallanesvegi, þar sem bifreiðin U 1220 valt út af veginum að kvöldi þess 21. þ. m. Laugardaginn 22. ágúst 1970 mættum við á slysstað og gerðum athuganir þær, sem hér fara á eftir. Á Uxalæk er nýbyggð brú, og undanfarna daga hefur verið unnið að lagningu vegar að henni. Brúin var hækkuð og vegur- inn einnig hækkaður um 1 m og þar með dregið úr kvos, sem er við lækinn. Akpallur brúarinnar er 3.20 m á breidd. Vegar- breidd við brú 3.60 m, breikkar síðan í 5 m í 5 m fjarlægð, mjókk- ar aftur á næstu 4 m niður í 3 m og heldur þeirri breidd á 11 m kafla. Vegargerðin er þannig framkvæmd, að ekið er þurri möl á veg- inn og rennt að bílpalli í breikku, sem verður í gamla veginn. Síð- an er byggður einfaldur sniddukantur á veginn á fyrstu 5 m frá brú. Kanturinn að vestan er 1.50 m á hæð, flái 0.95 m, að austan hefur kanturinn verið um 2.30 m á hæð, en er horfinn á 3.8 m kafla frá brú, en horn stendur eftir, 1.2 m, sem við teljum, að hafi skriðið fram um 30 cm. Athugavert við gerð þess vegar teljum við vera: I. Vegurinn er gerður úr þurri möl, sem fær ekki bindingu, fyrr en hann hefur staðið um tíma og helzt blotnað í gegn, enda skríða kantarnir undan fæti og hægt að skara mölina með reku, þegar við grófum holur til að kanna veginn. Il. Breikkun vegarins um ca. 30 til 50 em teljum við varhuga- verða með því að renna haldlausri möl fram af gamla vegin- um, og gefi það skriðhættu. Hér hefði þurft að undirbyggja breikkunina úr sniddu eða góðu bindiefni minnsta kosti í hæð gamla vegarins. III. Einfaldur sniddukantur, óbundinn, gefur engan styrk á þurri malaruppfyllingu. IV. Auðséð er, að malaruppfyllingin skríður undan bílhjólinu, og afleiðingin verður velta. V. Þessi vegargerð þolir ekki keyrslu, fyrr en vegurinn hefur sezt, og umferð á hann er því leyfð of fljótt og án viðvörunar. VI. Vængur brúarstólpans er ekki vel lagaður til að byggja við hann vel góðan kant.“ IV. Kröfur sínar í málinu styður stefnandi þeim rökum, að sam- 598 kvæmt því, sem fram komi í skoðunargerð svo og öðrum gögnum málsins, þar á meðal rannsókn á kornastærð fyllingarefnis, sé leitt í ljós, að orsök slyssins megi rekja til þess í fyrsta lagi, að vegargerð hafi verið stórlega áfátt, og í öðru lagi, að viðvörunar- rnerkjum hafi ekki verið komið fyrir, enda þótt vegargerðinni hafi ekki verið lokið. Þetta hvort tveggja verði að teljast til stór- kostlegs gáleysis af hendi vegagerðarmanna. Beri ríkissjóður því fulla bótaábyrgð á því tjóni, sem hlauzt af slysinu. Til frekari stuðnings kröfum sínum er á það bent af hálfu stefnanda, að framkvæmd vegarlagningarinnar hafi öll verið í handaskolum. Ekki hafi verið gerð sérstök teikning af mannvirkinu, en nútíma- tækni krefjist þess, að uppdráttur skuli gerður og verkið hannað fyrirfram. Enginn verkstjóri hafi verið við framkvæmd verksins, heldur aðeins flokksstjóri. Efnisvali hafi verið áfátt. Ekki verði annað séð en að stefnandi hafi ekið eftir miðjum vegi og að vegur- inn hafi hreinlega sprungið undan þunga bifreiðarinnar, en stefn- andi hafi sýnt af sér ýtrustu varkárni í akstrinum. V. Af hálfu ríkissjóðs er aðalkrafan um sýknu studd þeim rökum í greinargerð, að sök á slysinu liggi hjá stefnanda sjálfum. Ekki sé um slíkt gáleysi að ræða af hendi starfsmanna Vegagerðarinnar, að sannað sé eða líklegt, að slysi hefði ekki orðið afstýrt, ef ýtr- asta varkárni hefði verið sýnd af hendi ökumanns. Að öðrum kosti beri ríkissjóður ekki ábyrgð á tjóni, er hljótast kynni af slysum á opinberum vegum samkvæmt 2. mgr. 65. gr. vegalaga nr. 71 30. desember 1963. Samkvæmt teikningu af vettvangi á fylgiskjali með dómsskjali nr. 13 virðist ljóst, að um útafakstur ökumanns bifreiðarinnar hafi verið að ræða. Engin tilraun hafi heldur verið gerð til þess að koma í veg fyrir slys með því að stöðva bifreiðina, eftir að ljóst var, að hún var komin út úr hjól- förum vegarins, heldur hafi ökumaðurinn aukið við eldsneytis- gjöf bifreiðarinnar og valdið þar með útafakstri. Vegargerðin þarna hafi verið á allra vitorði austur þar, enda í þessu tilfelli ökumaðurinn nýbúinn að aka yfir brúna, áður en slysið varð, og því fullkunnugt um hinn nýja og tiltölulega lausa veg. Auk þess beri vegfarendum að sýna sérstaka varúð í akstri, þar sem unnið er að vegargerð, sbr. lög nr. 40/1968. Þá hafi vegurinn næst brúnni verið merktur með stikum og því enn meiri ástæða til aðgæzlu. Við hinn munnlega málflutning var af hálfu ríkissjóðs á bað 599 bent, að stefnandi hafi ekið of hratt að brúnni í nefnt sinn, enda þótt hann hafi verið búinn að veita því eftirtekt, að brúin var ný og vegurinn beggja vegna við hana. Þá er því og haldið fram, að ekki sé venjulegt að hanna verk sem lagningu þessa vegarspotta. Flokksstjórinn hafi verið verkstjóri og ekki hafi verið ástæða til að kveðja til verkfræðing. Útlagning vegarins hafi verið sam- kvæmt venju. Ríkið haldi uppi víðtækri þjónustu fyrir borgarana, þar á meðal umfangsmiklu vegakerfi af mismunandi gerð, allt frá krókóttum vegslóðum og upp í steinsteyptar hraðbrautir. Kostn- aður við vegagerð og vegaviðhald sé gífurlegur. Ákvæði 2. mgr. 65. gr. vegalaganna hafi verið sett til að takmarka bótaábyrgð ríkissjóðs. Lagaákvæði þetta brjóti ekki í bága við meginreglur laga og alls ekki við stjórnarskrána, enda geti bifreiðaeigendur tryggt sig fyrir því tjóni, sem verða kann á bifreiðum við akstur á opinberum vegum, með því að húftryggja bifreiðarnar, t. d. hafi stefnandi húftryggt bifreið sína á árunum 1967— 1970, en því miður hafi hann tekið hana úr tryggingu, nokkru áður en slysið varð. Ekkert bendi til að víkja beri nefndu lagaákvæði til hliðar. Verði stefnandi samkvæmt framansögðu sjálfur að bera tjón sitt. Varakrafa ríkissjóðs um lækkun stefnukröfunnar er í fyrsta lagi byggð á hlutdeild stefnanda í tjóninu, verði aðalkrafan um algera sýknu ekki tekin til greina, en í öðru lagi á of háum og órökstuðdum kröfum vegna atvinnutjóns. Af hálfu ríkissjóðs er vísað til Hrd. 1959/79 með þeirri athuga- semd, að lagaákvæðið í 65. gr. vegalaga séu yngri en dómurinn. VI. Dómendur fóru hinn 30. maí s.l. á vettvang og kynntu sér að- stæður. Var þá tekið sýni af fyllingarefni í vegi. Sýni þetta var sent Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins, sem hinn 2. júní s.1. framkvæmdi rannsókn á kornastærð sýnisins. Umræddur vegur, sem liggur heim að prestssetrinu Vallanesi og býlinu Jaðri, telst til opinberra vega. Í 64. og 65. gr. vegalaga nr. 23/1970 er fjallað um viðhald og reglur fyrir umferð á opin- berum vegum. Greinar þessar eru svohljóðandi: „64. gr. Þegar vegur er fullgerður eða almenn umferð hefur verið leyfð um hann, skal honum haldið við, eftir því, sem aðstæður leyfa, bannig að hann gegni sem bezt hlutverki sínu. 600 65. gr. Vegagerðin skal, svo fljótt sem við verður komið, eftir að hún hefur fengið vitneskju um vegaskemmdir, sem hættulegar eru umferð, láta gera við þær eða merkja hina hættulegu staði, þar til viðgerð hefur farið fram. Vegagerð ríkisins er ekki ábyrg fyrir tjóni, sem hljótast kann af slysum á opinberum vegum, nema um sé að ræða stórkostlegt gáleysi af hendi starfsmanna hennar og sannað sé, að slysi hefði ekki orðið afstýrt, þótt ökumaður hefði sýnt ýtrustu varkárni.“ Ákvæði 2. mgr. 65. gr. var fyrst tekið upp í vegalög nr. 71/1963. Í greinargerð með frumvarpi að síðastnefndum lögum varðandi nefnt ákvæði segir svo: „Í gildandi vegalögum er ekki vikið að skaðabótaábyrgð vega- gerðarinnar vegna slysa á vegum. Undanfarið hefur í vaxandi mæli gætt tilhneigingar til að koma slíkri bótaskyldu á vegagerð- ina af hálfu þeirra, sem fyrir tjóni urðu. Hér er lagt til, að ábyrgð vegagerðarinnar komi því aðeins til, að starfsmenn hennar hafi sýnt „stórkostlegt gáleysi“ og ökumenn hefðu ekki getað afstýrt slysi, þótt beitt hefði verið ýtrustu varkárni. — Ætti að vera ljóst, að ekki er unnt að hafa svo stöðugt og vakandi eftirlit með yfir 10 þús. km. malarvegakerfi landsins, jafnvel þótt viðhaldsfé væri ríflegra en verið hefur, að ekki verði af og til allvíða vara- samir kaflar, sé ekki farið með ýtrustu varkárni.“ Þegar virt er tilorðning 2. mgr. 65. gr. vegalaga nr. 23/1970, verður að telja, að hún taki fyrst og fremst til vegaviðhalds. Hækk- un brúarinnar yfir Uxalæk og vegarframkvæmdirnar við hana voru frekar endurnýjun en venjulegt vegaviðhald. Hinir sérfróðu meðdómendur eru sammála um, að fyllingarefnið, sem notað var, sé bindiefnasnautt og því hafi vegna skriðhættu verið nauðsyn- legt að þjappa það sérstaklega vel. Það var ekki gert, þar sem þjöppun var ekki framkvæmd utan hjólfara. Viðurkennt er af verkstjóra Vegagerðarinnar, að vegargerðinni var ekki lokið. Vik var Í veginum, svo að á kafla var vegurinn mjög mjór. Vegna þess hve vegurinn þarna var mjór og þjöppun efnisins ófullkomin, var umferð um veginn varhugaverð. Engin viðhlítandi aðvörun- armerki voru á staðnum. Lítur dómurinn svo á, að umrætt slys verði fyrst og fremst rakið til þeirra mistaka starfsmanna Vega- gerðarinnar að hleypa umferð yfir brúna án viðvörunarmerkja, áður en forsvaranlega var frá veginum gengið. Á þessum mistök- um starfsmanna sinna ber ríkissjóður ábyrgð, enda verður að líta 601 svo á, eins og á stendur, að ákvæði 2. mgr. 65. gr. vegalaga standi þessu ekki í vegi. Hins vegar þykir sýnt, að stefnandi, sem skömmu áður hafði ekið yfir brúna, hafi ekki gætt allrar þeirr- ar varúðar, sem af honum mátti krefjast. Verður hann því sjálfur að bera hluta af tjóni sínu. Þykir rétt að skipta sök þannig, að ríkissjóður bæti stefnanda tjón hans að 3, en stefnandi beri sjálf- ur % hluta tjóns síns. Rétt þykir, að málskostnaður í þessum þætti málsins falli niður. Bjarni K. Bjarnason borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Hákoni Ólafssyni og Pálma R. Pálmasyni verk- fræðingum. Dómsorð: Stefndu, fjármálaráðherra og samgönguráðherra f. h. rík- issjóðs, bera skaðabótaábyrgð á % hlutum þess tjóns, sem stefnandi, Gunnlaugur Sigurðsson, varð fyrir hinn 21. ágúst 1970, er bifreið hans U 1220 skemmdist í veltu. Málskostnaður í þessum þætti málsins fellur niður. Föstudaginn 22. júní 1973. Nr 89/1973: Ásgeir Hannes Eiríksson gegn Borgarstjóranum í Reykjavík f. h. borgarstjórnar Reykjavíkur Heilbrigðismálaráðherra f. h. heilbrigðismálaráðuneytisins og Dómsmálaráðherra f. h. dómsmálaráðuneytisins. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Frávísunardómur úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar: Sóknaraðili hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru, sem héraðsdómaranum barst 15. maí 1973 og Hæsta- 602 rétti 5. júní s. á. Krefst hann þess, að hinum kærða frávís- unardómi verði hrundið og lagt fyrir héraðsdómara að dæma málið að efni til. Þá krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar óskipt úr hendi varnaraðilja. Varnaraðiljar krefjast þess, að hinn kærði dómur verði staðfestur. Borgarstjórinn í Reykjavík f. h. borgarstjórnar Reykjavíkur krefst kærumálskostnaðar úr hendi sóknarað- ilja, en af hendi annarra varnaraðilja er kærumálskostnaðar ekki krafizt. Svo sem rakið er í héraðsdómi, gerir sóknaraðili þá dóm- kröfu í máli þessu, að ógild verði dæmd synjun borgarstjór- ans í Reykjavík frá 3. febrúar 1972 um leyfi handa sóknar- aðilja til að halda hund á heimili sínu. Málsefni þetta er nægi- lega sérgreint, og eru ákvæði 67. gr. laga nr. 85/1936 því eigi til fyrirstöðu, að sóknaraðilja sé rétt að fá úrlausn dómstóla um þá kröfu sína. Ber því að fella hinn kærða frávísunardóm úr gildi og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar. Eftir atvikum er rétt, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur er úr gildi felldur, og er málinu vísað heim í hérað tillöglegrar meðferðar og dóms- álagningar. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 2. maí 1973. 1.0. 1.1. Mál þetta er höfðað með stefnu, þingfestri 19. febrúar 1973. Munnlegur málflutningur fór fram 11. apríl sama ár, og var málið dómtekið að honum loknum. Stefnandi máls þessa heitir Ásgeir Hannes Eiríksson, til heim- ilis að Flókagötu 39, Reykjavík. Er hann varaformaður Hunda- vinafélagsins. Stefndu eru borgarstjórinn í Reykjavík f. h. borgarstjórnar Reykjavíkur, heilbrigðismálaráðherra f. h. heilbrigðismálaráðu- neytisins og dómsmálaráðherra f. h. dómsmálaráðuneytisins. Í stefnu segir, að málið sé höfðað „til þess að fá skorið úr um 603 gildi þeirra ákvæða í eftirtöldum reglugerðum, sem kveða á um bann við hundahaldi í Reykjavík: 1. Reglugerð nr. 61 frá 12. sept. 1924. 2. Reglugerð nr. 11 frá 20. jan 1950, 161. gr. 3. 65. gr. lögreglusamþykktar fyrir Reykjavík nr. 2 frá 7. jan- úar 1930 ásamt áorðnum breytingum.“ Fyrir dómi kveðst stefnandi gera þessar dómkröfur: „Að viður- kennt verði með dómi, að synjun borgarstjórans í Reykjavík, með bréfi, dags. 3. febr. 1972, um leyfi til handa stefnanda að mega halda hund af íslenzku fjárhundakyni á heimili sínu, Flóka- götu 39, Reykjavík, sé ólögmæt.“ Jafnframt gerir stefnandi kröfu um málskostnað úr hendi allra stefndu in solidum að mati dómsins. Stefndi borgarstjórinn í Reykjavík f. h. borgarstjórnar Reykja- víkur gerir þær kröfur, að synjun hans með bréfi, dags. 3. febrúar 1972, um leyfi til handa stefnanda að mega halda hund af ís- lenzku fjárhundakyni á heimili sínu, Flókagötu 39, Reykjavík, verði talin lögmæt og að honum verði dæmdur hæfilegur máls- kostnaður að mati dómsins. Heilbrigðismálaráðherra f. h. heilbrigðismálaráðuneytisins og dómsmálaráðherra f. h. dómsmálaráðuneytisins krefjast sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi að mati dómsins. Sátt hefur verið reynd í máli þessu, en viðleitni í þá átt hefur engan árangur borið. 2.0. 2.1. Atvik máls þessa koma einkum fram í greinargerð stefnda. Segir þar, að þann 22. júlí 1969 hafi verið stofnaður í Reykjavík félgsskapur, ser hafi hlotið nafnið Hundavinafélagið. Skyldi mark- mið félagsins m. a. vera að stuðla að því, að hundahald yrði leyft í þéttbýli og að settar yrðu reglur um hundahald af hálfu hins opinbera. Í samræmi við þennan tilgang félagsins hafi það leitað eftir því með bréfi til borgarstjórans í Reykjavík, dags. 21. októ- ber 1970, að borgarstjórn Reykjavíkur heimilaði hundahald í borg- inni á grundvelli reglna um hundahald, sem félagið hafi látið gera. Borgarráð hafi vísað erindi félagsins til umsagnar heilbrigðisráðs Reykjavíkur, lögreglustjórans Í Reykjavík og Dýraverndunarfé- lags Reykjavíkur. Í greinargerðinni segir, að þegar umsagnir of- antalinna aðilja hafi borizt borgarráði um erindi Hundavinafé- lagsins, hafi borgarráð samþykkt eftirfarandi ályktun: „að fengn- 604 um umsögnum heilbrigðismálaráðs, lögreglustjóra og Sambands dýraverndunarfélaga Íslands, sbr. einnig bréf landlæknis, dags. 3. þessa mánaðar (þ. e. des. 1970) og bréf yfirdýralæknis, dags. 5. fyrra mánaðar (þ. e. nóv. 1970) mælir borgarráð ekki með því, að breytt verði gildandi reglum um bann við hundahaldi í Reykja- vík, sbr. bréf Hundavinafélagsins, dags. 21. október s.l. Borgar- ráð beinir þeim tilmælum til lögreglustjóra, að um framkvæmd bannsins verði höfð hliðsjón af því, að nokkurt hundahald hefur viðgengizt í borginni að undanförnu, og telur borgarráð eðlilegt, að eigendum þeirra hunda, sem nú eru í borginni, verði veittur frestur til 1. september næstkomandi til að hætta hundahaldi, þó þannig, að hundar verði ekki leyfðir á almannafæri á þeim tíma og að réttmætum kvörtunum vegna ónæðis af hundahaldi verði sinnt.“ Þann 18. desember var framangreind ályktun borgarráðs af- greidd á fundi borgarstjórnar Reykjavíkur og samþykkt þar með 14 atkvæðum gegn 1. Þá segir í greinargerðinni, að er líða hafi tekið að þeim tíma, sem tilgreindur hafi verið í ályktun borgar- stjórnar frá 17. desember 1970, hafi Hundavinafélagið ritað bréf til borgarráðs, dags. 14. ágúst 1971, þar sem þess var farið á leit, að borgarstjórn endurskoðaði afstöðu sína í ljósi upplýsinga, sem félagið hafði aflað hjá heimskunnum erlendum sérfræðingum á þeim staðhæfingum, sem fram kæmu í skýrslu heilbrigðisráðs Reykjavíkur og áður er getið og borgarstjórn grundvallað sam- Þykkt sína á. Bréfi þessu hafi borgarstjórinn í Reykjavík svarað með bréfi, dags. 1. september 1971, og þar hafi verið tilkynnt, að borgarráð mælti ekki með því, að gerð yrði breyting á samþykkt borgar- stjórnar frá 17. desember 1970. Í greinargerð segir, að stefnandi hafi ekki viljað una því, að honum væri meinað að halda hund á heimili sínu. Hann hafi því sent umsókn til borgarstjóra í Reykjavík, dags. 31. janúar 1972. Umsóknin hljóðaði svo: „Ég leyfi hér hér með að sækja um leyfi til að halda hund af íslenzku fjárhundakyni, á heimili mínu, sam- kvæmt rgj. 61/1924, sbr. 1. 8/1924 (nú 1. 7/1953). Ég skuldbind mig til þess að hlíta öllum reglum, er varða skráningu og hrein- læti í meðferð hunda.“ Borgarstjóri svaraði þessu erindi með bréfi, dags. 3. febrúar, en þar segir svo: „Eigi er unnt að verða við tilmælum yðar í bréfi, dags. 31. f. m., um leyfi til að halda hund að heimili yðar, sbr. ákvæði reglugerðar nr. 61 frá 12. september 1924 um hundahald 605 í Reykjavík, sbr. einnig ákvæði 161. gr. heilbrigðissamþykktar fyrir Reykjavík frá 25. janúar 1950.“ Stefnandi ítrekaði umsókn sína með bréfi 6. apríl 1973 á þeim grundvelli, að borgarstjóraskipti hafi orðið. Segir svo í bréfinu: „Með bréfi, dags. 31. janúar 1972, sótti ég undirritaður um leyfi til fyrrverandi borgarstjóra, Geirs Hallgrímssonar, til að halda hund af íslenzku fjárhundakyni á heimili mínu Flókagötu 39, hér í borg, en var synjað með bréfi hans, dags. 3. febrúar 1972. Með tilliti til þess, að borgarstjóraskipti urðu þann 1. desem- ber s.l., leyfi ég mér hér með að ítreka umsókn mína um leyfið. Með því að fyrirhugaður er munnlegur málflutningur, miðviku- daginn 11. þ. m., bæjarþingsmáls þess, er ég hef höfðað af tilefni synjunar frá 3/2 1972, leyfi ég mér að vænta svars við umsókn þessari fyrir þann tíma.“ Svarbréf borgarstjóra er dagsett 9. apríl 1973. Er það efnislega á sömu leið og tilgreint bréf borgarstjóra frá 3. febrúar 1972. Í málinu hefur verið lagt fram óstaðfest vottorð undirritað af Sigríði Pétursdóttur, Ólafsvöllum, Skeiðahreppi, Árnessýslu, hinn 15. marz 1973. Í því segir svo: „Af gefnu tilefni vottast hér með, að Ásgeir Hannes Eiríksson, Flókagötu 39, Reykjavík, formaður sambands dýraverndunarfélaga á Íslandi, hefur síðastliðin tvö ár haft í geymslu hjá mér hund af íslenzku fjárhundakyni.“ Ekki þykir ástæða að rekja gögn málsins frekar en nú hefur verið gert. 3.0. 3.1. "Sóknarástæður stefnanda eru einkum á því reistar, að ákvæði reglugerðar nr. 61 frá 12. september 1924 um hundahald í Reykjavík, sbr. einnig ákvæði 161. gr. heilbrigðissamþykktar fyrir Reykjavík frá 20. janúar 1950 svo og 65. gr. lögreglusam- þykktar hér í Reykjavík nr. 2 frá 7. janúar 1930 ásamt síðari breytingum, séu ógild, að því er varðar hundahald í Reykjavík. Stefnandi heldur því fram, að framangreindar réttarheimildir brjóti í bága við 66. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 8. gr. í Evrópu- ráðssamningi um verndun mannréttinda og mannfrelsis, sem kveði á um friðhelgi einkalífs manna, heimilis þeirra og fjölskyldu. Verði ekki á móti mælt, að í þessum rétti sé fólginn tvímælalaus réttur til þess að halda hund eða annað húsdýr á heimili. Einasta und- antekningin, sem geti komið til, sé sú, að bann við hundahaldi sé nauðsynlegt, t. d. af heilbrigðisástæðum og styðjist við lög. Stefnandi vefengir, að framangreindar reglugerðir hafi nægjan- 606 lega stoð í lögum, þar sem samkvæmt lögum nr. 7/1953 sé ekki heimilt að banna hundahald í Reykjavík nema í heilbrigðisskyni og að nauðsynlegt sé til varna útbreiðslu á sullaveiki eða í það rýmsta til verndar heilbrigði. Heldur stefnandi því fram, að fé- lagslegar ástæður hafi ráðið við setningu reglugerðanna um bann við hundahaldi, en slíkt sé óheimilt. Þá hefur stefnandi hreyft því, að reglugerð nr. 61 frá 12. sept- ember 1924 hafi fallið úr gildi, um leið og lög nr. 8/1924 hafi verið felld úr gildi, og hann vefengir sérstaklega, að 8. kafli lögreglusamþykktar nr. 2 frá 1930 eigi nægjanlega lagastoð. Þá er því haldið fram, að téð reglugerðarákvæði sé niður fallið sakir notkunarleysis. Er á það bent, að reglum þessum hafi aldrei verið beitt. Loks er því hreyft, að stefnandi gjaldi þess að búa í þétt- býli á þann hátt að fá ekki að hafa hund, en slík mismunun brjóti í bága við jafnréttisákvæði 14. gr. mannréttindasáttmálans. Í sóknargögnum er eigi sérstaklega fjallað um formhlið máls þessa. Eigi var heldur sérstaklega fjallað um þau í munnlegum málflutningi. 3.2. Stefndi borgarstjórinn í Reykjavík hefur haldið því fram, að téð reglugerðarákvæði hafi nægjanlega lagastoð svo og 65. gr. lögreglusamþykktar Reykjavíkur. Bent er á, að synjun borgar- ráðs á umsókn stefnanda um að halda hund á heimili sínu styðjist við landslög. Því er mótmælt, að með því hafi á nokkurn hátt ver- ið brotið í bág við 66. gr. stjórnarskrárinnar eða 8. gr. Evrópu- ráðssamningsins. Ekki verði heldur fundin nein rök fyrir því, að skert hafi verið friðhelgi heimilis stefnanda með umræðdri synjun, bæði af því að réttur til hundahalds geti ekki talizt til þeirra réttinda, sem vernduð séu með 8. gr. Evrópuráðssamnings- ins, svo og vegna þess, að stefnandi eigi engan hund. Í greinargerð eða málflutningi var eigi fjallað um formhlið málsins. 3.3. Stefndu dómsmálaráðherra og heilbrigðismálaráðherra hafa í fyrsta lagi vefengt, að stefnandi geti fengið úrlausn dóm- stóla um gildi og/eða lögmæti þeirra atriða almennt, sem mál Þetta fjallar um. Stefnandi eigi engan hund og hafi því ekki orðið fyrir neinni skerðingu á friðhelgi einkalífs eða mannréttinda og dómkrafa stefnanda sé takmörkuð við húsnæði það, sem hann nú hafi á Flókagötu 39. Stefnandi sé ekki skráður eigandi að því húsi. Ekki sé upplýst, hve margar fjölskyldur eða heimili séu í húsinu, og ekki sé ljóst, hvort stefnandi takmarki kröfu sína við einn hund eða fleiri. 607 Að öðru leyti eru varnarástæður svipaðar og raktar voru Í 3.2. Ekki er talinn vafi á því, að umrædd reglugerðarákvæði og á- minnzt ákvæði lögreglusamþykktar Reykjavíkur séu í samræmi við lagaákvæði og stjórnskipulega gild. Því er mótmælt, að með þessum heimildum hafi 66. gr. stjórnarskrárinnar og 8. gr. Evrópu- ráðssamningsins verið brotin eða 14. gr. mannréttindasáttmálans. Loks er því mótmælt sem röngu, að umrædd ákvæði í hinum til- vitnuðu reglugerðum séu niðurfallin sakir notkunarleysis. 4.0. 4.1. Að framan er það rakið, að stefnandi hefur sótt um leyfi til borgaryfirvalda til að halda hund af íslenzku fjárhundakyni á heimili sínu í Reykjavík. Þessari umsókn var ekki sinnt á þeim grundvelli, að ákvæði reglugerða nr. 61 frá 12. september 1924 og nr. 11 frá 20. janúar 1950, 161. gr., varðandi bann við hunda- haldi í Reykjavík stæðu því í vegi. Niðurstaðan er á því reist, að heimild í reglugerðunum til frávika sé ekki fyrir hendi í tilviki þessu, enda sýnist það vafalaust. Stefnandi beinir nú málssókn þessari að lögmæti „synjunarinnar“ í því skyni að fá skorið úr um gildi fyrrgreindrar reglugerðar og reglugerðarákvæðis auk 65. gr. lögreglusamþykktar fyrir Reykjavík nr. 2 fá 7. janúar 1930 ásamt síðari breytingum, sem einnig varða hundahald í Reykja- vík. Athugunarefni er, hvort málssóknin með þessum hætti fái stað- izt. Jafnvel þótt svo væri, er formskilyrðum laga að öðru leyti ekki fullnægt. Það er fyrr rakið, að stefnandi hefur lagt fram vottorð, sen bendir til þess að hann eigi hund í geymslu utan Reykjavíkur. Þessu vottorði hefur þó verið mótmælt sem röngu, og hefur stefn- andi ekki upplýst þetta nánar. Umsókn stefnanda var og eigi Í tengslum við ákveðinn hund, og stefnandi hefur enga viðhlíi- andi grein gert fyrir áformum sínum um að halda hund á heimili sínu í Reykjavík. Það þykir því ekki hafa verið nægjanlega sýnt fram á, að umrædd ályktun borgarstjóra í fyrrgreindu bréfi, dags. 3. febrúar 1972, brjóti gegn brýnum og ákveðnum hagsmunum stefnanda að lögum. Málssóknin, eins og hún hér liggur fyrir, fer því í bága við 67. gr. gr. laga nr. 85/1936 og þær almennu regl- ur réttarfarsins, sem hér eiga við. Er því strax af þessari ástæðu skylt að vísa málinu frá dómi, enda þótt krafa um það hafi ekki komið fram. 608 Rétt er, að málskostnaður falli niður. Stefán M. Stefánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður. Föstudaginn 22. júní 1973. Nr. 93/1973: Grand Metropolitan Hotels Ltd. segn Birgi Ágústssyni Finnbirni Þorvaldssyni Hilmari H. Bendtsen og Ólafi Finsen. Dóminn skipuðu hinir reglulegu dómarar Hæstaréttar. Kærumál. Frávísunardómur úr gildi felldur. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar: Sóknaraðili hefur samkvæmt heimild í 21. gr., 1. tl. b., laga nr. 57/1962 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 26. apríl 1973, sem Hæstarétti barst 8. júní s. á. Krefst hann þess, að hinum kærða frávísunardómi verði hrundið og lagt verði fyrir héraðsdóm að kveða upp efnisdóm í málinu. Þá krefst hann kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Varnaraðiljar krefjast þess, að hinn kærði dómur verði staðfestur og sóknaraðilja dæmt að greiða þeim kærumáls- kostnað. Sóknaraðilja var með úrskurði sjó- og verzlunardóms Reykjavíkur 3. desember 1971 veittur kostur á öflun ýmissa nánar greindra gagna. Kröfuserð hans á hendur varnaraðilj- um er á því reist, að þeir beri sem stjórnarmenn í hlutafélag- inu Ferðasögu h/f persónulega ábyrgð á skuldbindingum s 609 Ferðaskrifstofunnar Sögu gagnvart sóknaraðilja. Til sönnun- ar fyrir skuldum Ferðaskrifstofunnar Sögu hefur sóknaraðili lagt fram viðskiptamannareikning sinn við ferðaskrifstofuna („Saga Travel Bureau“) og ljósrit ýmissa fylgiskjala, þar á meðal ljósrit beiðna um fyrirgreiðslu fyrir ýmsa nafngreinda ferðamenn. Eins og málatilbúnaði sóknaraðilja er*háttað, þykir rétt, að sjó- og verzlunardómur dæmi málið að efni: til. Ber því að fella hinn kærða frávísunardóm úr gildi og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dóms. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómsorð: Hinn kærði dómur er úr gildi felldur, og er málinu vís- að heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagning- ar. Kærumálskostnaður fellur niður. Sératkvæði Benedikts Sigurjónssonar hæstaréttardómara Með vísun til forsendna hins kærða dóms ber að staðfesta hann. Rétt er, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur á að vera óraskaður. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómur sjó- og verzlunardóms Reykjavíkur 12. apríl 1973. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 15. f. m., hefur Hörður Ólafsson, hæstaréttarlögmaður hér í borg, höfðað fyrir hönd Grand Metropolitan Hotels Ltd., Curzon Street 17 B, London, fyrir sjó- og verzlunardómi Reykjavíkur með stefnu, útgefinni hinn 5. nóv- ember 1968, á hendur Ólafi Finsen, Einimel 1, Hilmari H. Bendt- sen, Hagamel 23, Birgi Ágústssyni, Meistaravöllum 13, öllum hér í borg, og Finnbirni Þorvaldssyni, Blikanesi 7, Garðahreppi, öll- um persónulega og fyrir hönd Saga Travel Service og/eða Ferða- 39 610 skrifstofunnar Sögu, Ingólfsstræti hér í borg, til óskiptrar greiðslu á skuld að fjárhæð £ 679.2.0 með 7% ársvöxtum frá 1. ágúst 1967 til greiðsludags svo og til greiðslu málskostnaðar að skað- lausu. Með framhaldskröfugerð var dómkröfum stefnanda breytt, og í samræmi við það eru endanlegar dómkröfur þær, að stefndu verði dæmdir til óskiptrar greiðslu á skuld að fjárhæð £ "758.11 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1968 til greiðsludags svo og til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu. Stefndu hafa hver fyrir sig krafizt sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hans að skaðlausu. Í stefnu er málavöxtum lýst svo: „Skuldin er skv. ódagsettum yfirlitsreikningi stefnanda á hend- ur Saga Travel Service vegna úttektar ýmissa aðila á vegum þess fyrirtækis á ýmsum hótelum stefnanda á tímabilinu frá 30. jan- úar 1967 til 28. október 1967. Kröfubréfi, er sent var Ferðaskrif- stofunni Sögu 28. október s.l., hefur ekki verið sinnt. Gert er ráð fyrir, að Saga Travel Service sé sama fyrirtækið og Ferðaskrifstofan Saga, en hvort tveggja eru óskrásett fyrir- tæki, sem hafa komið fram gagnvart stefnanda og öðrum (sbr. símaskrá Reykjavíkur um Ferðaskrifstofuna Sögu) sem einkafyr- irtæki. Bera eigendur þeirra því ótakmarkaða og óskipta ábyrgð á fjárskuldbindingum þessara fyrirtækja með öllum sínum eign- um. Með því að hin stefndu fyrirtæki eru óskráð, er allt í óvissu um eigendur þeirra. Hins vegar er til fyrirtækið Ferða-Saga h. Í., og bendir ýmislegt til, að hluthafar þess séu einnig eigendur Saga Travel Service og Ferðaskrifstofunnar Sögu. Hefur því að svo stöddu verið stefnt aðalstjórn og varastjórn Ferða-Sögu h. f. skv. tilkynningu til hlutafélagaskrár 27. marz s.1.“ Undir rekstri málsins kom fram nýr yfirlitsreikningur frá stefn- anda yfir viðskipti við Ferðaskrifstofuna Sögu til og með 30. september 1968, þar með taldar greiðslur upp í viðskiptin, sem inntar voru af hendi í júní, ágúst og desember 1967, samtals £ 85.14.3, og var breyting á dómkröfum stefnanda gerð á grund- velli niðurstöðu þessa nýja yfirlitsreiknings. Með bréfi til sakadóms Reykjavíkur, dags. hinn 28. ágúst 1969, óskaði lögmaður stefnanda eftir opinberri rannsókn á því, hver væri eigandi Ferðaskrifstofunnar Sögu og því aðili að skuld þeirri, sem stefnt er til greiðslu á í máli þessu. Njáll Símonarson skrifstofustjóri skýrði svo frá við rannsókn þessa, að fyrirtækið Ferða-Saga h/f hafi rekið Ferðaskrifstofuna 611 Sögu í Ingólfsstræti, en hún hafi erlendis gengið undir nafninu Saga Travel Bureau. Kveður hann þetta hafa verið á almanna vitorði. Njáll kvað Ferðaskrifstofuna Sögu hafa verið rekna frá árinu 1954 og þar til í októbermánuði 1968. Hann kvaðst hafa gerzt framkvæmdastjóri á árinu 1962 og hafa gegnt því starfi þar til í júlímánuði 1968. Njáll kvað þá Ólaf Finsen, Birgi Ágústs- son og Hilmar Bendtsen hafa verið í stjórn Ferða-Sögu frá árinu 1962 og þar til ferðaskrifstofan hætti störfum. Ekki kvað Njáll það hafa verið gert í blekkingaskyni að reka ferðaskrifstofuna undir nafninu Saga, þótt hlutafélagið Ferða-Saga hafi verið raun- verulegur eigandi ferðaskrifstofunnar. Kvað hann fyrri eigendur Ferðaskrifstofunnar Sögu ekki hafa talið sig geta fengið skráð firmað Ferðaskrifstofan Saga, þar sem til hafi verið kvikmynda- félag með nafninu Saga. Ekki kvaðst Njáll geta sagt um án nán- ari athugunar, hvort kröfur stefnanda séu réttar, þó að rann telji ástæðulaust að rengja þær. Kvað hann a. m. k. sumt af fólki því, sem þar er tilgreint, hafa verið búið að greiða ferðakostnað sinn hjá ferðaskrifstofunni. Við rannsókn þessa skýrði Ólafur Hannes Finsen svo frá, 2ð Ferða-Saga h/f hafi rekið Ferðaskrifstofuna Sögu, og neitaði hann því eindregið, að nokkur blekkingatilgangur hafi legið þarna á bak við. Kvaðst Ólafur hafa keypt hlut í Ferða- Sögu h/f ásamt Norðurleið h/f, Birgi Ágústssyni og Njáli Sím- onarsyni. Hafi þarna verið um að ræða meiri hluta hlutabréf- anna, en seljendur hafi verið Martin Petersen, Hilmar Bendtsen og Finnbjörn Þorvaldsson, en þeir hafi átt áfram smáhluti í félag- inu. Áður hafi seljendur hlutabréfanna verið búnir að reka ferða- skrifstofuna og eiga hlutafélagið í nokkurn tíma. Eftir eigenda- skiptin hafi stjórnin verið skipuð Ólafi Finsen, stjórnarformanni, Hilmari Bendtsen og Birgi Ágústssyni, meðstjórnendum. Hafi stjórnin verið skipuð þannig óbreytt, þar til ferðaskrifstofan hætti störfum. Taldi Ólafur það nokkurn veginn víst, að ferðamenn þeir, sem tilgreindir eru, hafi verið búnir að greiða reikninga sína til ferðaskrifstofunnar. Ágúst Birgir Ágústsson skýrði svo frá við rannsókn málsins, að hann hafi aldrei verið hluthafi í Ferða-Sögu h/f, en að form- inu til hafi hann átt að vera í stjórn vegna Norðurleiðar h/f, sem Ólafur Finsen hafi svo til eingöngu átt og hann sjálfur hafi eign- ast smáhlut í um þetta leyti. Kvaðst hann aldrei hafa verið boð- aður á stjórnarfundi í félaginu, þótt hann gengi iðulega eftir því. Birgir kvað þá Finnbjörn Þorvaldsson og Martin Petersen hafa tekið skýrt fram við eigendaskiptin, að ekki mætti nota heitið 612 Ferðaskrifstofan Saga við fjárhagslegar skuldbindingar gagnvart þriðja manni, þótt nota mætti það í daglegri starfsemi. Birgir kvaðst hafa keypt hlut Ólafs Finsens í Norðurleið h/f um ára- mótin 1967—1968 og þá hafi jafnframt verið samið um það við Ólaf, að Ferða-Saga væri Norðurleið alveg óviðkomandi. Birgir kvaðst hafa gengið ríkt eftir því, að það yrði tilkynnt til hluta- félagaskrár, að hann væri genginn úr stjórninni, en það hafi ekki verið gert. Birgir kvaðst ekkert vita um kröfur stefnanda máls þessa eða aðrar skuldir ferðaskrifstofunnar. Hilmar Haukur Bendtsen skýrði svo frá við rannsókn málsins, að Ferða-Saga h/f hafi átt og rekið Ferðaskrifstofuna Sögu. Kvað hann síðastgreinda nafnið ekki hafa fengizt skráð, þar sem nafnið Saga hafi þegar verið frá tekið. Hins vegar hafi skrifstofan alltaf í daglegu tali gengið undir nafninu Ferðaskrifstofan Saga. Síðustu stjórn kvað hann hafa skipað auk sín þá Ólaf Finsen og Birgi Ágústsson og minnir, að auk þess hafi Finnbjörn Þorvaldsson verið varamaður. Ekki kvaðst Hilmar vita neitt um kröfu stefn- anda máls þessa annað en það, að henni hafi verið stefnt fyrir sjó- og verzlunardóm Reykjavíkur. Krafa stefnanda er byggð á því, að frá sjónarmiði stefnanda sé fyrirtækið Saga Travel Service, pósthólf 315, Reykjavík, skuld- ari umræðdrar kröfu. Vitað sé, að hér sé um að ræða Ferðaskrif- stofuna Sögu í Ingólfsstræti. Eigendur ferðaskrifstofunnar séu því skuldarar kröfunnar. Fyrirspurn til firmaskrár Reykjavíkur hafi hins vegar leitt í ljós, að ekki sé til skrásett fyrirtæki með nafninu Ferðaskrifstofan Saga, en til sé fyrirtækið Ferða-Saga h/f og skráður framkvæmdastjóri þess Njáll Símonarson, sem einnig hafi verið framkvæmdastjóri Ferðaskrifstofunnar Sögu. Með tilliti til þessa hafi verið talið, að stofnendur Ferða-Sögu h/f hafi upphaflega ætlað að reka ferðaskrifstofu með því nafni og með þess konar ábyrgð, en hafi hætt við þá fyrirætlun og í þess stað tekið að reka fyrirtækið undir nafninu Ferðaskrifstofan Saga með fullri persónulegri ábyrgð eigenda. Gagnvart þessari tilgátu hafi hluthafar Ferða-Sögu h/f átt að vera eigendur Ferðaskrif- stofunnar Sögu og því skuldarar kröfunnar persónulega og fyrir hönd þeirra fyrirtækja, sem þeir hafi til stofnað. Því hafi sú leið verið valin, unz annað réttara kemur í ljós, að stefna persónulega núverandi stjórn Ferða-Sögu h/f sem eigendum Ferðaskrifstof- unnar Sögu. Sýknukrafa stefnda Ólafs Finsens er byggð á því, að hann sé ekki réttur aðili máls þessa. Hann hafi á árinu 1962 eignast hluta- 613 bréf í Ferða-Sögu h/f og hafi þá verið kosinn í stjórn þess félags. Hafi hlutafélag þetta alla tíð verið eigandi Ferðaskrifstofunnar Sögu og rekið hana og hafi þetta aldrei verið neitt leyndar:nál. Einstakir hluthafar í Ferða-Sögu h/f hafi hins vegar aldrei verið Þersónulegir eigendur Ferðaskrifstofunnar Sögu. Er því haldið fram samkvæmt þessu, að stefnanda beri að beina kröfu sinni að Ferða-Sögu h/f, en ekki einstökum hluthöfum í því félagi. Þá er sýknukrafa stefnda Ólafs byggð á því, að krafa stefnanda sé van- reifuð efnislega og tölulega. Er á það bent í þessu sambandi, að ekki liggi ljóst fyrir, hvers konar samningur liggi til grundvall- ar viðskiptum stefnanda og Ferðaskrifstofunnar Sögu. Þá er bent á það, að framkvæmdastjóri Ferðaskrifstofunnar Sögu hafi tekið út fé eða fengið þjónustu í eigin nafni, en þetta sé fært á Ferða- skrifstofuna Sögu. Sýknukrafa stefnu Finnbjörns og Hilmars er byggð á því, að þeir séu ekki réttir aðiljar máls þessa. Er því lýst yfir af þeirra hálfu, að þeir hafi stofnað til ferðaskrifstofu hér í borg með nafn- inu Saga á árinu 1958 ásamt þriðja manni. Þeir hafi unnið að rekstri hennar í hjáverkum. Á árinu 1961 hafi þeir stofnað hluta- félag um starfsemina ásamt eiginkonum sínum og hafi valið félag- inu nafnið Ferða-Saga h/f, þar eð skráningarstjóri hafi færzt und- an að skrá félagið með nafninu Saga einu saman. Hafi félagið verið skráð 27. marz 1961 og stefndi Hilmar kjörinn formaður þess, en að öðru leyti hafi stjórnin verið skipuð eiginkonum að- iljanna. Í ársbyrjun 1962 hafi þeir ákveðið að hætta aðild sinni að ferðaskrifstofunni og í aprílmánuði það ár hafi þeir selt fyrir- tækið hlutafélaginu Norðurleið, en stefndi Ólafur Finsen hafi þá verið einn af aðaleigendum þess félags. Þannig hafi þó frá mál- inu verið gengið formsins vegna, að stefndi Finnbjörn og Hilmar og meðstofnandi þeirrra hafi hver um sig verið taldir hluthafar áfram fyrir hlut að fjárhæð kr. 5.000.00, en að öðru leyti hafi hlutaféð, sem jafnframt hafi verið aukið í kr. 150.000.00, verið í höndum hinna nýju aðilja. Þetta hafi gerzt á hluthafafundi hinn 17. apríl 1962 og hafi þá jafnframt verið kosin sú stjórn í félaginu, sem stefnt er í máli þessu. Framkvæmdastjóri með prókúruumboði hafi verið skipaður Njáll Símonarson, sem komið hafi inn í félagið sem hluthafi við hlið Norðurleiðar h/f. Er því haldið fram af hálfu þessarra stefndu, að með þessum aðgerðum hafi þeir raun- verulega verið lausir allra mála við Ferða-Sögu h/f og ferðaskrif- stofu þess félags. Aðild þeirra að stjórn félagsins og hluthafaskrá hafi einungis verið ætluð til bráðabirgða, þar til hinir nýju hlut- 014 hafar hefðu gert á því framtíðarskipan, sem hentaði hagsmunum þeirra. Það hafi og orðið svo í reynd, að þessir stefndu hafi engin afskipti haft af félaginu, hvorki sem stjórnarmenn né hluthafar, og hafi þeir ekki haft neinna persónulegra hagsmuna að gæta. Rekstur félagsins og skipulag hafi að öllu leyti verið í höndum hinna nýju eigenda. Hins vegar hafi hinir nýju eigendur ekki gert reka að því að veita stefndu formlega lausn með nýrri stjórn- arskráningu þrátt fyrir aftirgangsmuni, en það skipti þó engu máli gagnvart stefnanda máls þessa. Er því haldið fram samkvæmt þessu, þ. e. stefndu skildu við Ferða-Sögu h/f, hafi aðstaðan verið sú, að félagið hafi átt og rekið Ferðaskrifstofuna Sögu. Sú skipan hafi verið fyllilega heimil og lögleg, án þess að nokkur persónu- leg ábyrgð kæmi til, og verði að telja að svo sé enn. Samkvæmt því sé ekki önnur ábyrgð fyrir hendi á skuldum Ferðaskrifstof- unnar Sögu en hin félagslega ábyrgð Ferða-Sögu h/f. Verði hin umstefnda skuld talin réttmæt skuld ferðaskrifstofunnar, sem þó sé ósannað, beri að beina henni að Ferða-Sögu h/f, en hvorki að stjórnendum félagsins né hluthöfum. Ef stefnandi vilji ekki beina kröfum sínum að hlutafélaginu, þá eigi hann ekki annars úrkostar en að halda sig að viðsemjendum sínum, hvort sem það er Njáll Símonarson eða einhver annar, eða að þeim mönnum, sem raunverulega höfðu persónulega hagsmuni af starfsemi Ferða- skrifstofunnar Sögu á þeim tíma, sem til skuldarinnar var stofn- að. Er því haldið fram samkvæmt þessu, að stefndi Finnbjörn og Hilmar séu ekki réttir aðiljar máls þessa. Þá er því haldið fram, að stefnandi hafi ekki fært nægilegar sönnur að kröfu sinni í máli þessu með þeim gögnum, sem hann hefur lagt fram. Er efni kröfunnar og fjárhæð mótmælt. Sýknukrafa stefnda Birgis er byggð á því, að hann sé ekki réttur aðili máls þessa. Er því haldið fram, að hann hafi aðeins komið við sögu hlutafélagsins Ferða-Sögu með þeim hætti, að hann hafi verið kosinn í stjórn þess hinn 17. apríl 1962 sem fulltrúi Norður- leiðar h/f, er þá hafi eignazt meiri hluta hlutabréfa í félaginu. Hann hafi sjálfur engan hlut átt í félaginu og hafi aldrei átt nema í umboði Norðurleiðar h/f. Er því haldið fram, að stefndi Birgir hafi engin afskipti haft af rekstri ferðaskrifstofunnar á þeim tíma, sem hér skiptir máli, og þar sem Norðurleið h/f sé ekki lengur hluthafi, sé aðild stefnda Birgis að stjórn Ferða-Sögu h/f lokið. Er því haldið fram samkvæmt þessu, að stefndi Birgir verði ekki með nokkrum hætti gerður ábyrgur fyrir skuldum Ferða- skrifstofunnar Sögu. Þá er því og haldið fram, að stefnandi hafi 615 ekki fært sönnur að kröfu sinni með þeim gögnum, sem hann hefur lagt fram, hvorki að efni né fjárhæð. Samkvæmt endurriti úr hlutafélagaskrá Reykjavíkur var Ferða- Saga h/f skráð hinn 27. marz 1961. Var tilgangur félagsins að reka ferðaskrifstofu og veita hvers konar fyrirgreiðslu og þjónustu í því sambandi. Ekki kemur fram í skráningunni, að starfsemi félags- ins skyldi rekin undir öðru nafni. Stofnendur voru Hilmar Bendt- sen, Björg Sverrisdóttir, Finnbjörn Þorvaldsson, Theodóra Björns- dóttir, Martin Petersen og Kristín Sigurðardóttir. Var fyrsta að- alstjórn félagsins skipuð þeim Hilmari Bendtsen, Kristínu Sig- urðardóttur og Theodóru Björnsdóttur. Samkvæmt skráningu hinn 30. marz 1968 skipuðu aðalstjórn félagsins Ólafur Finsen, Hilmar Bendtsen og Birgir Ágústsson. Framkvæmdastjóri með prókúru- umboði var þá skráður Njáll Símonarson. Með úrskurði, uppkveðnum hinn 3. febrúar 1969, var bú Ferða- Sögu h/f tekið til gjaldþrotaskipta. Með bréfi, dags. hinn 10. marz 1969, var lýst í þrotabúið upphaflegri fjárhæð dómkröfu máls þessa ásamt vöxtum og innheimtukostnaði. Í kröfulýsingunni kem- ur fram, að stefnandi hafi ekki vitað um tilvist Ferða-Sögu h/f og því hafi félaginu ekki verið stefnt í máli því, sem stefnandi hafi höfðað. Hins vegar hafi komið fram í greinargerðum varn- araðilja málsins, að þeir telji Ferða-Sögu h/f réttan skuldara kröf- unnar. Með gagnaöflunarúrskurði gaf dómurinn aðiljum kost á að afla þessara gagna: 1. Skýrslu fyrirsvarsmanna stefnanda um það, með hvaða hætti stofnað hafi verið til viðskipta við Ferðaskrifstofuna Sögu (Saga Travel Service) og hver hafi samið við stefnanda. 2. Hver hafi séð um greiðslur af hálfu Ferðaskrifstofunnar Sögu og með hvaða hætti þær hafi verið inntar af hendi. 3. Aflað verði upplýsinga frá skiptarétti Reykjavíkur úr gögn- um þrotabús Ferða-Sögu h.f. um samband þess félags við Ferðaskrifstofuna Sögu. 4. Stefndi Finnbjörn Þorvaldsson komi fyrir dóm til skýrslu- gjafar. 5. Annarra þeirra gagna, sem framangreind atriði kunna að gefa efni til.“ Með bréfi, dags. hinn 28. janúar 1972, skýrði lögmaður stefn- anda lögmanni stefnanda í Englandi frá efni úrskurðar þessa og óskaði eftir svari við 1. og 2. lið úrskurðarins. Í svarbréfi lög- manns stefnanda í Englandi kemur fram, að verið sé að reyna að „ 616 afla greindra upplýsinga, en með tilliti til tíma þess, sem liðið hafi og mannaskipta í starfsliði stefnanda, sé það erfiðleikum bundið. Lögmaðurinn kveðst geta skýrt frá því, að samkvæmt bókhaldsgögnum hafi greiðslur frá Saga Travel Service verið inntar af hendi í reiðufé, þótt bókhaldskerfið geri ekki greinar- mun á greiðslum í reiðufé og greiðslum með ávísunum. Þá ritaði lögmaður stefnanda skiptaráðandanum í Reykjavík bréf, þar sem hann gerði grein fyrir 3. lið gagnaöflunarúrskurðar dómsins og óskaði eftir, að sér yrðu látnar í té upplýsingar þær, sem þar eru greindar. Lýsti lögmaður stefnanda yfir við munn- legan flutning málsins, að ekki hafi borizt svar við þessu bréfi. Samkvæmt vottorði borgarfógetaembættisins í Reykjavík hef- ur ekki verið skráð firma með nafninu Ferðaskrifstofan Saga. Það þykir eigi nægjanlega fram komið, hvernig rekstri Ferða- skrifstofunnar Sögu og viðskiptasambandi hennar við stefnanda hefur verið háttað, til þess að unnt sé að leggja efnisdóm á málið. Þykir því verða að vísa málinu sjálfkrafa frá dómi. Þegar virt er sönnunarstaða í málinu, þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt samdómendunum Eggert Kristjánssyni og Guðmundi Skaftasyni, löggiltum endurskoðendum. Dómsorð: Máli þessu er sjálfkrafa vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður. 617 Mánudaginn 2. júlí 1973. Nr. 100/1973: Þórður Júlíusson gegn Eyjólfi Bjarnasyni og Hákoni Kristinssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Frávísunardómur staðfestur. Dómur Hæstaréttar: Sóknaraðili hefur samkvæmt heimild í 21. gr., 1. tl. b, laga nr. 57/1962 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 30. maí 1973, er barst Hæstarétti 20. júní s. á. Krefst hann þess, að hinum kærða frávísunardómi verði hrundið og lagt verði fyrir héraðsdóm að kveða upp efnisdóm í málinu. Þá krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Varnaraðili Hákon krefst þess, að hinn kærði dómur verði staðfestur og sóknaraðilja dæmt að greiða honum kærumáls- kostnað. Frá varnaraðilja Eyjólfi hafa hvorki borizt kröfur né greinargerð. Með vísan til forsendna hins kærða dóms ber að staðfesta hann. Rétt er að dæma sóknaraðilja til að greiða varnaraðilja Hákoni Kristinssyni kærumálskostnað, sem ákveðst kr. 6. 000.00. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur á að vera óraskaður. Sóknaraðili, Þórður Júlíusson, greiði varnaraðilja Há- koni Kristinssyni kærumálskostnað, kr. 6.000.00, að við- lagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 24. maí 1973. Mál þetta, sem dómtekið var þann 18. maí s.l., hefur Þórður Júlíusson, Seljalandsvegi 78, Ísafirði, höfðað með stefnu, birtri 618 29. maí og 9. júní 1972, á hendur Eyjólfi Bjarnasyni rafvirkja- meistara, Stóragerði 26, Reykjavík, Magnúsi Kristinssyni vél- virkjameistara, Njarðvíkurbraut 23, Njarðvíkurhreppi, og Há- koni Kristinssyni, Njarðvíkurbraut 23, Njarðvíkurhreppi, til greiðslu in solidum á skuld að fjárhæð kr. 120.000.00 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 1. jan- úar 1970 til greiðsludags og málskostnaði samkvæmt gjaldskrá LM F.Í. Fram kemur í greinargerð stefnanda, að þá er birta átti stefnu, hafi komið í ljós, að Magnús Kristinsson var látinn og hafi ekki unnizt tími til að stefna dánarbúinu. Að sinni muni það ekki verða gert og sé þar með fallið frá kröfum á það. Af hálfu stefnda Eyjólfs Bjarnasonar var í upphafi sótt þing, en í þinghaldi þann 16. janúar 1973 féll þingsókn niður af hans hálfu, án þess að andmæli kæmu fram gegn stefnukröfum. Af hálfu stefnda Hákonar Kristinssonar hefur verið sótt þing og þær dómkröfur gerðar, að máli þessu verið vísað frá dómi, en til vara, að hann verði alfarið sýknaður af öllum kröfum stefn- anda. Þá krefst hann málskostnaðar, hvernig sem málið fer, og verði tekið tillit til ferðakostnaðar og dagpeninga við ákvörðun málskostnaðar. Sátt hefur verið reynd í málinu, en án árangurs. Stefnandi lýsir málavöxtum á þá leið, að hann hafi á árinu 1969 byggt fiskverkunarhús að Strandgötu 18 í Sandgerði. Hús þetta hafi verið byggt úr efni, sem hann hafi fengið úr stálgrindarhús- um, sem hann hafi keypt af sölunefnd varnarliðseigna. Hús þessi hafi á sínum tíma verið byggð á Straumnesfjalli í Sléttuhreppi. Þegar byggingu hússins var lokið, hafi smávegis af járni verið eftir og hafi hann geymt það við hlið fiskverkunarhússins. Seinni hluta árs 1969 hafi hann leigt Gleriðju Suðurnesja hús þetta. Árið 1970, er hann, sem búsettur sé á Ísafirði, var á ferð í Sandgerði, hafi hann veitt því athygli, að járn þetta var horfið og hafi hann þá innt Eyjólf Bjarnason, meðstefnda í máli þessu, eftir því, hvað orðið hefði af járninu. Eyjólfur hafi ekki sagzt vita, hvað af því hefði orðið. Eyjólfur Bjarnason var þá fram- kvæmdastjóri Gleriðju Suðurnesja. Stefnandi hafi þá ekki séð sér annað fært en biðja um opinbera rannsókn í málinu. Hann hafi síðan gefið skýrslu hjá rannsóknarlögreglunni í Hafnarfirði 17. desember 1970. Samkvæmt niðurstöðum rannsóknar þessarar sé alveg augljóst, að allir hinir þrír stefndu hafi átt hlutdeild í töku járnsins og 619 beri þeim því skylda til að bæta það tjón, sem stefnandi hafi orðið fyrir í því sambandi. Stefnandi kveður stefndu hafa tekið og ráðstafað 6 tonnum af svörtu plötujárni, og sé verð fyrir hvert kíló af því kr. 25.00, og 2 tonnum af galvaniseruðu járni, en verð á því sé kr. 35.00 fyrir hvert kg. Þetta geri samtals kr. 220.000.00 og sé stefnukrafan við það miðuð. Í skýrslu stefnanda fyrir rannsóknarlögreglunni í Hafnarfirði kveðst stefnandi hafa komizt að því, að Magnús Kristinsson, for- stjóri Vélsmiðju Njarðvíkur, hafi tekið járnið. Hann kvaðst hafa hringt í Magnús og spurt hann, hvort hann hefði tekið járnið. Hann hafi svarað því til, að svo væri og hefði Hákon Kristinsson, bróðir sinn, keypt járnið af Eyjólfi Bjarnasyni. Hákon Kristinsson hefur borið það fyrir rannsóknarlögreglunni í Hafnarfirði, að hann hafi árið 1968 látið Eyjólf Bjarnason hafa efni til uppsetningar á borðum og grindum í Gleriðjuna, sem þá hafi verið að taka til starfa. Þegar hann hafi farið að innheimta skuld þessa, hafi Eyjólfur ekki átt fé til að greiða honum, en hafi boðizt til að láta hann hafa járnadrasl, nánast brotajárn, tvær súlur ca. 4—5 metra langar, tvo bita ca. 3—4 metra á lengd og 30—-40 kolrústaðar járnplötur með ásoðnum vinklum, horn- skakkar, rústaðar og götóttar. Kvað hann ekki hafa verið mögu- legt að nota meira en 40% úr nefndum plötum. Hann kvaðst hafa notað um % af annarri súlunni og hafi það verið það eina, sem honum hafi orðið til fjár. Bitunum gæti hann skilað aftur og því, sem eftir væri af súlunum. Hann kvaðst geta skilað plöt- unum aftur eða sams konar járnplötum, ef þess væri óskað. Þá skýrði hann svo frá, að ef hann hefði keypt þetta járnadrasl hjá sölunefndinni, hefði það ekki kostað meira en 6—8 þúsund krón- ur, eða svipaða upphæð og Eyjólfur skuldaði honum. Eyjólfur Níels Bjarnason, meðstefndi í máli þessu, hefur skýrt svo frá fyrir rannsóknarlögreglunni í Hafnarfirði, að hann hafi tekið við fiskverkunarhúsi stefnanda haustið 1968 og stofnsett þar glerverksmiðju. Hann hafi séð járnadrasl fyrir neðan húsið. Hafi hann talið það verðlaust rusl, nánast brotajárn, enda liggj- andi undir tortímingu. Hafi litið svo út, að járnið hafi legið þarna umhirðulaust lengi. Fiskverkunarhúsið hafi verið í van- hirðu mikilli, er hann tók við því, og vatnsdæla hússins, sem vera átti í lagi, hafi verið kolrústuð og ónothæf. Hann kvaðst hafa tekið dæluna og farið með hana í viðgerð í Vélsmiðju Njarðvíkur. Kostnaður við viðgerðina hafi verið um 6—8 þúsund krónur og 620 hafi sennilega í þeim reikningum einnig verið efni í borðkant. Þegar svo Hákon Kristinsson innheimti reikninginn árið 1969, hafi það komið til tals, að Hákon nýtti eitthvað af þessu um- talaða járni eða tæki það upp í reikninginn, og kvaðst Eyjólfur hafa verið mjög ánægður með það, þar sem hann hafi talið sig vera að bjarga verðmætum fyrir Þórð, en Þórður hefði hlotið að borga viðgerð á tækjum hússins, þ. e. a. s. á dælunni o. fl. Hann kvað þá upphæð, sem stefnandi tali um í skýrslu sinni, fjarstæðu- kennda miðað við það magn, sem hann hafi séð við húsið og áður er sagt frá. Aðalsteinn Jónsson, Skipagötu 14, Ísafirði, hefur komið fyrir sakadóm Ísafjarðar sem vitni í málinu. Hann skýrði svo frá, að veturinn 1965—66 hefði hann unnið úr stálplötum með ásoðnum tilheyrandi járnum algerlega óryðguðum. Hann hafi búið til úr þessu beinakassa, fiskikassastirrur og færibönd o. fl, sem fara hafi átt í fiskverkunarhús að Strandgötu 18, Sandgerði. Þegar hann hafi lokið verkinu, hafi ugglaust verið eftir 6 tonn af plöt- um og talsvert magn af pípum og sverum súlum. Hafi það aldrei verið undir tveim til þrem tonnum með vinklum. Sveru súlurnar hafi aldrei verið undir 800 kílóum, en efnið hafi verið af ýmsum tegundum. Svo sem að framan greinir, hefur stefndi Hákon Kristinsson krafizt frávísunar málsins. Var málið munnlega flutt um frávís- unarkröfu hans í þinghaldi þann 18. maí s.l. Lögmaður stefnanda gerði þá kröfu, að synjað yrði um frávísun málsins og umbjóð- anda hans dæmdur málskostnaður úr hendi stefndu vegna þessa þáttar málsins. Hann hélt því fram, að í greinargerð sinni kæmi nægilega fram, hveru miklu járni stefnandi teldi sig hafa tapað og hvert rétt verð þess væri. Eyjólfur Bjarnason hefði selt þetta járn á kr. 6.000.00, sem væri fjarri réttu verði þess. Hann mót- mælti því, að kröfugerð hans væri á þessu stigi málsins svo ó- ljós, að vísa ætti málinu frá, án þess að aðiljar kæmu fyrir dóm. Lögmaður stefnda Hákonar Kristinssonar gerði við munnlegan flutning frávísunarkröfu sinnar þá kröfu, að jafnframt því, að málinu yrði vísað frá dómi yrðu umbjóðanda hans dæmdur máls- kostnaður úr hendi stefnanda. Frávísunarkröfu sína byggir hann þeim rökum, að málið sé stórlega vanreifað af hendi stefnanda. Ekki hafi á nokkurn hátt verið sýnt fram á, hvað af járni hafi horfið. Stefnandi hafi ekki lagt fram gögn til stuðnings fjárkröfu sinni, eins og t. d. vottorð um verð fyrir hvert kíló af smíðajárni eða brotajárni. Þannig sé ekki fylgt ákvæði 1. mgr. 105. gr. laga 621 nr. 85/1936. Málið sé á þann veg svo stórlega vanreifað, að ekki sé vinnandi vegur að finna út, hvert tjón stefnandi telji sig hafa orðið fyrir, ef hann hafi þá orðið fyrir nokkru tjóni. Álit dómsins. Stefnandi hefur ekki lagt fram mats- eða skoðunargerð um ástand þess járns, sem enn er eftir í vörzlum Hákonar Kristins- sonar eða á hans vegum. Hann hefur hvorki reifað né lagt fram gögn um, hvernig verð það er fundið, sem hann byggir kröfu sína á. Vegna fullyrðinga Hákonar Kristinssonar og Eyjólfs Bjarnason- ar í skýrslum þeirra fyrir rannsóknarlögreglunni í Hafnarfirði var þó full ástæða fyrir stefnanda að byggja betur upp kröfu sína þegar í upphafi máls. Þá kemur ekki skýrlega fram, hverjar eru málsástæður stefnanda á hendur stefndu hverjum fyrir sig. Þegar allt þetta er virt, þykir verða að fallast á það með stefnda Hákoni Kristinssyni, að vísa eigi málinu frá dómi samkvæmt kröfu hans og ex officio gagnvart Eyjólfi Bjarnasyni, sbr. 1. mgr. 105. gr. laga nr. 85/1936. Rétt þykir, að hver aðilja beri sinn kostnað af málinu. Dóm þennan kvað upp Hrafn Bragason borgardómari. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Hver aðilja skal bera sinn kostnað af málinu. 622 Mánudaginn 2. júlí 1973. Nr. 103/1973: Valdstjórnin Segn Einari Sverri Einassyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Gææluvarðhald. Dómur Hæstaréttar: Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 179. gr. laga nr. 82/1961 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 23. júní 1973, sem barst dóminum 26. s. m., og krafizt þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 22. júní 1973. Ár 1973, föstudaginn 22. júní, var á dómþingi sakadóms Reykja- víkur, sem háð var í hegningarhúsinu við Skólavörðustíg 9 af Birgi Þormar, kveðinn upp úrskurður þessi. Aðfaranótt miðvikudagsins 13. þ. m. var brotizt inn í Háaleitis Apótek og þaðan stolið verulegu magni af lyfjum og lífshættuleg- um eiturefnum. Guðbjörn Lárus Elísson hefur viðurkennt hlut- deild í innbrotinu og bent á þá Einar Sverri Einarsson og Jóhann Braga Friðbjarnarson sem samseka. Þeir halda báðir fram sak- leysi sínu. Jóhann Bragi hefur viðurkennt, að hann hafi að kvöldi mið- vikudagsins 13. þ. m. komið í bifreið að húsi hér í borg ásamt Einari Sverri og fleirum. Kveðst hann hafa farið inn í húsið og komið þar til geymslu poka með lyfjum. Lyf þessi segir hann vera þýfi úr innbroti, sem hann hefur viðurkennt að hafa framið í Háaleitis Apótek 20. febrúar s.l. Rannsóknarlögreglan hefur nú lyfin undir höndum. Veruleg líkindi eru til, að sannast muni, að lyfin geti ekki verið tekin í því innbroti. 623 Aðfararnótt fimmtudagsins 14. þ. m. var brotizt inn í söluturn að Kópavogsbraut 115. Guðbjörn Lárus hefur viðurkennt hlut- deild í innbrotinu og bent á þá Einar Sverri og Jóhann Braga sem samseka. Hann hefur og tilgreint nöfn tveggja stúlkna, sem hann segir hafa verið með í innbrotsleiðangrinum. Lögregluskýrsla, sem tekin hefur verið af stúlkunum, styður eindregið þennan framburð hans. Einar Sverrir Einarsson er fæddur 11. ágúst 1944. Samkvæmt sakavottorði hefur hann sex sinnum hlotið fangelsisdóma vegna brota gegn hinum almennu hegningarlögum nr. 19/1940. Hjá sakadómi Reykjavíkur eru óafgreiddar 4 ákærur á hendur honum, allar vegna ætlaðra brota gegn fyrrgreindum lögum. Hann sat í gæzluvarðhaldi frá 12. apríl—1i2. maí s.l. vegna gruns um hlut- deild í innbroti. Ekki hefur enn verið gefin út ákæra í því máli. Hinn 15. þ. m. var Einar Sverrir úrskurðaður í allt að 7 daga gæzluvarðhald vegna gruns um hlutdeild í innbrotinu í Háaleitis Apótek þann 13. s. m. Mikið er enn óunnið við rannsókn þess máls. Sama máli gegnir um innbrotið að Kópavogsbraut 115. Nauð- syn er að útiloka möguleika hans á að spilla sakargögnum og hafa áhrif á hugsanlega samseka og vitni. Koma verður í veg fyrir, að hann haldi áfram afbrotastarfsemi. Ber því með tilvísun till. og 5. tl. 67. gr. laga nr. 82/1961 að úrskurða, að gæzluvarð- haldsvist hans skuli framlengd, enda eru skilyrði þess fyrir hendi samkvæmt 65. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, þar sem kærði er grunaður um háttsemi, sem getur varðað hann fangelsisrefs- ingu samkvæmt KXKVI. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Ákveðst gæzluvarðhaldstíminn allt að 90 dögum frá lokum gæzluvarðhaldsvistar hans samkvæmt úrskurði sakadóms Reykja- víkur 15. júní 1973. Úrskurðarorð: Gæzluvarðhaldsvist Einars Sverris Einarssonar framlengist um allt að 90 dögum frá klukkan 2056 22. júní 1973. 624 Mánudaginn 16. júlí 1973. Nr. 72/1973: Alþýðusamband Íslands f. h. Félags framreiðslumanna vegna félagsmanna sinna, er starfa hjá Hótel Loftleiðum gegn Sambandi veitinga- og gistihúsaeigenda f. h. Hótels Loftleiða. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Frávísunardómur úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar: Sóknaraðili hefur samkvæmt heimild í 1. tölulið 67. gr. laga nr. 80/1938 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 18. apríl 1973, sem Hæstarétti barst 14. maí s. á. Krefst hann þess, að hinum kærða dómi verði hrundið og lagt verði fyrir Félagsdóm að kveða upp efnisdóm um þá þætti málsins, sem frávísað var. Þá krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Frá varnaraðilja hafa hvorki borizt kröfur né greinargerð. Ágreiningur málsaðilja er um það, hvort álagningarstofn 15% þjónustugjaldsins sé verð veitinga að viðbættum sölu- skatti eða án hans. Skilur aðilja því í raun réttri á um það, hversu hátt þjónustugjald framreiðslumenn megi reikna sér samkvæmt 1. gr. kjarasamnings 22. ágúst 1972. Þykir Félags- dómur eiga úrlausn þess ágreiningsefnis, sbr. 2. tl. 1. málsgr. 44. gr. laga nr. 80/1938. Ber því að fella úr gildi frávísunar- ákvæði hins kærða dóms. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómsorð: Frávísunarákvæði hins kærða dóms er úr gildi fellt. Kærumálskostnaður fellur niður. 625 Dómur Félagsdóms 13. apríl 1973. Dómendur: Hákon Guðmundsson, Gunnlaugur E. Briem, Bjarni K. Bjarnason, Einar B. Guðmundsson og Ragnar Ólafsson. Mál þetta er höfðað fyrir Félagsdómi með stefnu, dags. 3. þ. m., af Sambandi veitinga- og gistihúsaeigenda f. h. Hótels Loftleiða gegn Alþýðusambandi Íslands f. h. Félags framreiðslumanna vegna félagsmanna þess á Hótel Loftleiðum. Dómkröfur stefnanda eru þessar: 1. Að dæmt verði, að verkfall það, sem framkvæmt var fyrir- varalaust á hádegi 2. apríl s.1. á Hótel Loftleiðum fyrir atbeina hins stefnda félags og enn stendur, verði dæmt ólögmætt. 2. Að hinu stefnda félagi verði gert að greiða sekt fyrir hið ólögmæta verkfall. 3. Að dæmt verði, að réttur sé sá skilningur stefnanda á 1. gr. kjarasamnings á milli aðiljanna frá 22. ágúst 1972, að fram- reiðslumönnum beri að haga svo álagningu þjónustugjalds, 15%, og söluskatts, 13%, að í fullu samræmi sé við ákvæði 9. gr. laga nr. 10/1960 um söluskatt og að skila til veitingamanns öllum þann- ig álögðum og innheimtum söluskatti. 4. Að hinu stefnda félagi verði gert að greiða stefnanda máls- kostnað fyrir Félagsdómi að mati dómsins. Stefndi hefur krafizt sýknu af öllum kröfum stefnanda. Jafnframt hefur hann samkvæmt 53. gr. laga nr. 80/1938 gert þessar gagnkröfur: 1. Að dæmt verði, að verkbann það, sem hótelstjóri Hótels Loftleiða efndi til á hádegi 2. apríl s.l., án þess að fullnægt væri ákvæðum 16. gr. laga nr. 80/1938, verði dæmt ólögmætt. 2. Að sambandi veitinga- og gistihúsaeigenda verði gert að greiða sekt vegna hins ólögmæta verkbanns. 3. Að dæmt verði, að réttur sé sá skilningur Félags fram- reiðslumanna á 1. gr. kjarasamnings aðilja frá 22. ágúst 1972, að framreiðslumönnum beri þjónustugjald, sem miðað sé við sölu- verð vörunnar til gestsins að öllu meðtöldu, öðru en þjónustu- gjaldinu sjálfu. 4. Að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefnda hæfilegan málskostnað að mati dómsins. 40 626 Málavextir eru þessir: 1. Mál þetta á sér alllangan aðdraganda, og er hann í höfuðdrátt- um á þessa leið: Í 1. gr. samnings, sem dagsettur er 22. ágúst 1972 og aðiljar telja, að í gildi sé milli þeirra sem kjarasamningur, segir svo: „Framreiðslumenn fá þóknun frá viðskiptamönnum fyrir starf sitt. Skal sú þóknun vera 15% miðað við verð veitinga til almenn- ings.“ Ákvæði sama efnis hefur verið í kjarasamningum aðilja máls 1 t þessa nokkur undanfarin ár. Í þeim kjarasamningi aðilja, sem gerður var 4. júní 1965, var tilsvarandi ákvæði á þessa leið: „Framreiðslumenn og barmenn taka ekki kaup hjá atvinnu- rekanda, en fá þóknun frá viðskiptamönnum sem greiðslu fyrir starf sitt. Skal sú þóknun vera 15% miðað við verð veitinga til almennings.“ Í flutningi málsins kom fram, að orðin „miðað við verð veit- inga til almennings“ ættu rót sína að rekja til þess, að veitinga- hús, sem rekið var af stjórnmálafélagi, hefði á fundum, sem fé- lagið efndi til, gefið fundarmönnum afslátt frá almennu verði veitinga. Framreiðslumenn hefðu talið sig verða fyrir tjóni fyrir þær sakir vegna lægra þjónustugjalds. Hefði ákvæðið um verð til alrennings því verið tekið upp í kjarasamninginn til að tryggja framreiðslumönnum ákveðið þjónustugjald, þótt veitingahús veitti afslátt frá almennu verði á veitingum. Samkvæmt skýrslu stefnda var hinn 12. maí 1965 á sameigin- legum fundi stjórnar Félags framreiðslumanna, trúnaðarráðs fé- lagsins og yfirframreiðslumanna í veitingahúsum, lagður fram af þáverandi formanni félagsins útreikningur á verði veitinga til gesta, „þar sem þjónustugjaldið var reiknað af verði veitinganna að meðtöldum 10% „skatti“, sem veitingamenn lögðu þá á verðið“. Segir stefndi, að þessari reikningsaðferð hafi svo verið beitt þegar hinn sama dag. Samband veitinga- og gistihúsaeigenda mótmælti bessari reikn- ingsaðferð með símskeyti til Félags framreiðslumanna þegar næsta dag. Hófst upp úr þessu hörð deila milli nefndra aðilja, m. a. um álsgningargrundvöll þjónustugjaldsins. Við gerð kjarasamningsins frá 4. júní 1965 varð það að sam- komulagi með deiluaðiljum að skjóta til almennra dómstóla eða Félagsdóms ágreiningi um það, hvort framreiðslumönnum væri 627 z heimilt að leggja þjónustugjaldið ofan á söluskatt. Jafnframt var samið um það, að Félag framreiðslumanna tæki á sig alla ábyrgð og áhættu af því, hvort „það væri í samræmi við íslenzk lög, að þjónustugjald sé lagt á söluskattinn“, en Samband veitinga- og gistihúsaeigenda lýsti því, að það léti óátalið, að framreiðslumenn legðu „þjónustugjald ofan á söluskattinn, þar til úrslit viðkom- andi dómstóls liggur fyrir.“ Dráttur varð á, að nefndur ágreiningur væri borinn undir dóm- stóla, og hafði það ekki verið gert, þegar kjarasamningur máls- aðilja frá 4. júní 1965 féll úr gildi 1. júní 1966. Nýir samningar tókust ekki, og 15. júlí 1966 voru sett bráðabirgðalög þess efnis, að gerðardómur skyldi ákveða kaup og kjör framreiðslumanna. Úrskurður gerðarðóms þessa var kveðinn upp 30. desember 1966, og var 1. gr. þá orðuð svo: „Framreiðslumenn og barmenn, sem vinna upp á prósentur, skulu fá 15% þóknun miðað við verð seldra veitinga.“ Enn kom upp ágreiningur um álagningargrundvöll bjónustu- gjaldsins, og höfðaði Samband veitinga- og gistihúsaeigenda mál fyrir Félagsdómi í janúar 1967 gegn Félagi framreiðslumanna. Mál þetta var tvíþætt. Fjallaði það bæði um þá kröfu veitinga- húsaeigenda að nönnum væri óheimilt að leggja þjón- ustugjaldið á söluskattinn, og svo um skilning á verðskrá um áfengisverð, sem um skeið var mikið ágreiningsefni málsaðilja Hinn 31. janúar 1987 var enn gerður kjarasamningur milli máls- aðilja, án þess þó að þeir € gerðu hreint fyrir sínum dyrum um ágreininginn um álagni grundvöll þjónustugjaldsins. Þessi kjarasamningur gilti tóber s. á. Næst var kjarasar til 1, apríl 1969. Haustið 1968 hófust viðræður í svonefndri samst ilja, sem skipuð var fulltrúum frá veitinga reiðslumönnum. Hinn 12. desember s. á. vart stefnda sammála um tilhögun verðlagningar á áfengi á veilinga- stöðum, og var nm felur í ipan, að vínverð er reiknað ú il rýrnunar og bjór ugjaldi 3“ apríl 1968, og gilti hann H það a 9 E Þ3 (9 Q s G H = arfsnefnd að- og fram- 2 að sögn að sogn gefin út reiknað af vínverðinu að söluskat það, er höfðað var í janúar 1967, var i en það féll niður 6. maí 1970, er aðiljar sóttu eigi dór áður en það gerðist, var komið af stað bæjarþingsm Jóhannsdóttir gegn Sigmari Péturssyni veitingamanni, þingfest 25. september 1969, en mál þetta fjallaði í reynd að efni til um 628 það síkvika deilumál framreiðslumanna og veitingahúsaeigenda, hvort þeim fyrrnefndu væri rétt að leggja þjónustugjaldið á verð veitinga að viðbættum söluskatti. Við samningaumleitanir um kjarasamninga, er fram fóru milli málsaðilja fyrri hluta árs 1971, er álagningargrundvöllur þjón- ustugjaldsins enn ágreiningsefni, en þá höfðu kjarasamningar verið lausir í nærfellt tvö ár. Þá skömmu áður, eða í desember- mánuði 1970, hafði verið kveðinn upp dómur í áðurnefndu bæij- arþingsmáli. Með þeim dómi var í meginatriðum fallizt á við- horf veitingahúsaeigenda um álagningargrundvöll þjónustugjalds- ins. Segir stefnandi, að af því tilefni hafi í samningaviðræðunum verið rætt um áhrif málsúrslita bæjarþingsmálsins. Þær umræður leiddu eigi til neins samkomulags um þjónustu- gjaldsdeiluna, og sátu báðir aðiljar við sinn keip, en fram- reiðslumenn munu hafa staðið að áfrýjun málsins, sem ekki hefur enn verið dæmt í Hæstarétti. Í aprílmánuði 1972 kveðst stefnandi hafa óskað eftir viðræðu- fundi við stjórn Félags framreiðslumanna til þess m. a. að ræða um hugsanlegt samkomulag í þjónustugjaldsmálinu. Af þeim fundi varð ekki, og segir stefnandi, að tilkynnt hafi verið af hálfu stjórn- ar framreiðslumanna, að hún hafnaði öllum viðræðum um út- reikning þjónustugjaldsins. Af þessu tilefni kveður stefnandi, að boðað hafi verið til al- menns fundar veitingamanna hinn 14. apríl 1972. Hafi þar verið samþykkt að segja upp þágildandi samningum við Félag fram- reiðslumanna frá 11. maí 1971 til þess að fá endanlega skorið úr ágreiningi þeim, sem verið hafi milli veitingahúsaeigenda og framreiðslumanna um framkvæmd álagningar á þjónustugjaldi og söluskatti og skil framreiðslumanna á innheimtum söluskatti. Í samningaumleitunum þeim, sem því næst fóru fram, ritaði samninganefnd Félags framreiðslumanna gagnaðilja sínum svo- hljóðandi bréf hinn 11. júlí f. á.: „Vegna þeirra atriða, sem fram komu af hálfu Sambands veit- inga- og gistihúsaeigenda á samningafundi í dag, vill samninga- nefnd Félags framreiðslumanna taka eftirfarandi fram: Félag framreiðslumanna telur, að núverandi framkvæmd við álagningu þjónustugjalds hafi verið samþykkt af báðum aðilum urn leið og samið var um rýrnun með milligöngu samstarfsnefnd- ar F. F. og S. V. G. Það er álit félagsins, að þá hafi verið leystur í einu lagi sá ágreiningur, sem var á milli aðila og var þá til meðferðar í Félagsdómi að tilhlutan S. V. G. 629 Þessu til stuðnings bendir félagið á, að eftir að samkomulagið var gert og sameiginleg verðskrá aðila, byggð á núverandi fyrir- komulagi, kom út, var félagsdómsmálið látið falla niður. Inn í mál þeirra Dönu Jóhannsdóttur og Sigmars Péturssonar spinnast fleiri atriði, t. d. aðild Sigmars að S. V. G., og getur því félagið ekki fallizt á að binda sig á nokkurn hátt gagnvart S. V. G. um breytingar á gerðu samkomulagi á grundvelli niðurstöðu Hæsta- réttar í því máli. Að því er varðar kröfur veitingamanna um greiðslu fæðispen- inga, vill nefndin taka fram, að hún er ekki til viðræðu um afsal þeirra fæðishlunninda, sem framreiðslumenn hafa notið um margra ára skeið. Nefndin tekur fram, að þréf þetta er ritað á hennar ábyrgð, en mun verða lagt fyrir stjórn og trúnaðarráð félagsins. Í samninganefnd Félags framreiðslumanna.“ Samninganefnd Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda svaraði samdægurs með svolátandi bréfi: „Með tilvísun til bréfs samninganefndar Félags framreiðslu- manna, dagsett í dag, leyfir samninganefnd S. V. G. sér hér með að mótmæla eindregið þeirri fullyrðingu, sem fram kemur í téðu bréfi, að núverandi framkvæmd við álagningu þjónustugjalds hafi verið samþykki af hálfu S. V. G., um leið og samið var um rýrn- un, með milligöngu samstarfsnefnda F. F. og S. V. G. Bendir samninganefndin á, að við síðustu samningsviðræður, Í marz 1971, voru aðilar ásáttir um, að úr þessum ágreiningi að- ilanna myndi fást skorið með dómi Hæstaréttar í máli Dönu Jó- hannsdóttur og Sigmars Péturssonar, og kemur okkur því á óvart hin breytta afstaða Félags framreiðslumanna nú. Við ítrekum því þau tilmæli okkar á fundi með samninganefnd F. F. nú fyrr í dag, að við samningsgerðina nú verði gengið frá yfirlýsingu á milli aðilanna um, að andvirði þeirra 1.65%, sem ágreiningur er um, verði sett inn á sérstakan reikning, unz dómur Hæstaréttar liggur fyrir um ágreininginn. Samninganefnd S. V. G.“ Hinn 22. júlí 1972 varð samkomulag um nýjan kjarasamning milli samninganefndanna. Undir þetta samkomulag rituðu full- trúar veitingahúsaeigenda með svofelldum hætti: „F. h. Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda með fyrirvara, er felist í eftirfarandi yfirlýsingu, svo og um samþykki félags- fundar: Samband veitinga- og gistihúsaeigenda hefir vefengt, að fram- 630 reiðslumönnum sé heimilt að reikna þjónustugjald af söluskatti og á bann hátt að auka þjónustugjald sitt um 1.65%—3.30% í stað þess að innheimta og skila 11% söluskatti af þjónustugjaldi í samræmi við ákvæði í 1. og 2. gr. kjarasamnings aðila og 2. gr. 1. nr. 10/1960, sbr. 1. gr. 1. nr. 3/1970. Með því að samninganefnd Félags framreiðslumanna hefur ekki fallizt á að undirrita sam- eiginlega yfirlýsingu um, að aðilar kjarasamnings þessa séu á- sáttir um, að á væntanlegan dóm Hæstaréttar í máli Dönu Jó- hannsdðóttur gegn Sigmari Péturssyni verði litið sem endanlegan úrskurð um framanritaðan ágreining, lýsir samninganefnd S. V. G. yfir því, að þótt nefndin nú undirriti framanritaðan kjara- samning, þá áskilur hún S. V. G. allan rétt til þess að höfða mál fyrir hlutaðeigandi dómstóli til þess að fá skorið úr ágreiningi þessum, um leið og nefndin áskilur einstökum veitingamönnum innan vébanda S. V. G. allan rétt til þess að endurkrefja einstaka framreiðslumenn um allt það fé, sem þeir kunna að hafa aftekið samkvæmt framansögðu á undanförnum árum.“ Undirritun af hálfu framreiðslumanna var hins vegar á þessa leið: „Í tilefni af yfirlýsingu Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda ér að framan tekur Félag framreiðslumanna fram, að það telur, að með útgáfu sameiginlegrar verðskrár frá 2. desember 1968 hafi endanlega verið leyst úr ágreiningi aðila varðandi skilning á 1. mgr. 1. gr. kjarasamnings aðila og sé því núverandi tilhögun við álagningu þjónustugjalds samningsbundin. Félag framreiðslu- manna mótmælir því fyrirvara Sambands veitinga- og gistihúsa- eigenda, sem Í yfirlýsingunni felst, en þar sem hér er um að ræða atriði, sem Félagsdómur mundi eiga úrskurðarvald um, undir- ritar nefndin framanritaðan kjarasamning með þessari athuga- semd.“ Samningsuppkast þetta var fellt í Félagi framreiðslumanna. Voru samningaumleitanir því næst teknar upp á ný og kjarasamn- ingar undirritaðir 22. ágúst 1972. Jafnhliða þeirri undirritun afhentu fulltrúar veitingahúsaeig- enda fulltrúum framreiðslumanna svohljóðandi yfirlýsingu: „Reykjavík, 22. ágúst 1972. Samninganefnd Félags framreiðslumanna, Reykjavík. Með hliðsjón af samningi þeim, sem nú hefir verið undirritaður í dag um kaup og kjör framreiðslumanna, vill samninganefnd S. V. G. taka fram eftirfarandi: Eins og áður hefir komið fram í samningsviðræðum aðila, sbr. 631 fyrirvara við samning, dags. 22/7 1972, hefir S. V. G. véfengt, að framreiðslumönnum sé heimilt að reikna þjónustugjald af sölu- skatti í stað þess að innheimta og skila söluskatti af þjónustu- gjaldi í samræmi við ákvæði í 1. og 2. gr. kjarasamnings aðila og 2. gr. 1. nr. 10/1960, sbr. 1. gr. nr. 1. nr. 3/1970. Með því að aðilar samningsins hafa ekki getað orðið ásáttir um, að dómur í máli því, sem nú er rekið fyrir Hæstarétti út af samskonar ágreiningi, verði talinn skera endanlega úr þessum ágreiningi, vill samninganefnd S. V .G., þrátt fyrir undirritun sína nú undir samninginn ekki láta hjá líða að áskilja S. V. G. allan rétt til þess að höfða mál fyrir hlutaðeigandi dómstóli til þess að fá skorið úr ágreiningi þessum.“ II. Eftir þessi málalok hinn 22. ágúst f. á. stendur enn allt við það sama um þjónustugjaldið, sem framreiðslumenn leggja áfram á verð veitinganna að viðbættum söluskatti. Næst gerist það, að ákveðið er með lögum nr. 4/1973 um neyð- arráðstafanir vegna jarðelda á Heimaey að leggja 2% viðlagagjald á söluskattsstofn allra sömu aðilja og lög nr. 10/1960 taka til um eins árs skeið frá 1. marz þ. á. Segir m. a. í 8. gr. laganna, að sú hækkun á útsöluverði vöru og þjónustu, sem af þessu gjaldi hljót- ist, skuli ekki valda hækkun á kaupgreiðsluvísitölu. Í tilefni af Þessari lagasetningu ritaði stefnandi fjármálaráðuneytinu hinn 1. marz s.l. eftirfarandi bréf: „Við tilvísum viðræður undirritaðs við ráðuneytisstjóra, Jón Sigurðsson, varðandi 2% viðlagagjald á söluskattsstofn, sem inn- heimt skal á tímabilinu 1. marz 1973 til 28. febr. 1974, sbr. ákv. í 8. gr. 1. nr. 4/1973. Hinu háa ráðuneyti mun vera kunnugt um þá deilu, sem verið hefir um framkvæmd álagningar þjónustugjalds, þar sem þjónar hafa þrátt fyrir andmæli veitingamanna lagt þjónustugjald á með eftirtöldum hætti: 1. verð vöru frá veitingahúsi .......... kr. 100.00 2. söluskattur 11% ........000.00..... — 11.00 kr.111.00 3. Þjónustugjald 15% ..........00000 000... — 16.65 Heildarverð kr. 127.65 632 Eins og sést af þessu dæmi, reiknast enginn söluskattur af þjón- ustugjaldinu. Að sjálfsögðu geta allir aðilar átt von á því, að með innheimtu viðlagagjaldsins skv. 1. nr. 4/1973 muni þjónar ætla að hafa sama hátt á um álagningu þess og um álagningu söluskattsins og á þann hátt að hagnast á álagningu viðlagagjalds- ins. Við leyfum okkur því að spyrjast fyrir um það hjá hinu háa ráðuneyti, hvaða reglum skuli fylgja um álagningu og innheimtu söluskatts 11% og viðlagagjaldsins 2%, sbr. auglýsingu ráðuneyt- isins í dagbl. í gær, og óskum eftir skriflegum fyrirmælum yðar í þeim efnum.“ Til svars þessari fyrirspurn sendi ráðuneytið 2. s. m. stefnanda ljósrit af bréfi ríkisskattstjóra til fjármálaráðuneytisins, dags. sama dag, svohljóðandi: „Með vísun til bréfs yðar, dags. í dag, ásamt viðfestri fyrir- spurn Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda viljum vér taka fram eftirfarandi: 1. Samkvæmt ákvæðum 8. gr. laga nr. 4/1973 skal leggja við- lagagjald á söluskattsstofn frá 1. marz 1973 til 28. febrúar 1974. Viðlagagjaldið reiknast að öllu leyti eins og söluskatt- urinn, og er þess ekki krafizt, að því sé haldið sérgreindu frá söluskatti við útskrift reikninga og söluskattsskil. Fram- kvæmdin verður því sú sama og orðið hefði, ef söluskattur hefði hækkað í 13%. 2. Þjónustugjald í veitingahúsum er söluskattsskylt skv. 9. gr. laga nr. 10/1960, sbr. 25. gr. reglugerðar nr. 169/1970 um sölu- skatt, og ber veitingahúsum að skila söluskatti miðað við heildarandvirði hins selda að meðtöldu þjónustugjaldi. 3. Reikningar, sem gefnir eru út af veitingahúsum með upplýs- ingum um innheimtan söluskatt af viðskiptavinum, ættu því að sýna eftirfarandi niðurstöður: Verð vöru (án sölusk. og þj.gj.) kr. 100.00 Þjónustugjald 15% — 15.00 kr. 115.00 Söluskattur og viðlagagj. 13% — 15.00 kr. 130.00 633 Hlutfall þjónustugjalds, sem hér er reiknað 15%, er hins veg- ar mál veitingahúsaeigenda og þjóna. 4. Eins og áður segir, verður söluskattur og viðlagagjald sam tals 13%, sem heimilt er við söluskattsskil að reikna 11,5% af heildarveltu með söluskatti og viðlagagjaldi.“ Hinn 3. marz s.1. boðaði stjórn Sambands veitinga- og gistihúsa- eigenda til fundar með stjórn Félags framreiðslumanna. Kynnti hún stjórn stefnda framangreint bréf fjármálaráðuneytisins og ósk- aði eftir því að sögn stefnanda, að eftirleiðis yrði álagningu og inn- heimtu 13% söluskatts hagað í samræmi við þá ákvörðun, sem fram kæmi í nefndu bréfi ráðuneytisins, og yrði söluskattinum bannig álögðum skilað til veitingamanna. Ekki er neitt fram komið í málinu um undirtektir framreiðslu- manna á fundi þessum, en 6. s. m. sendi stefnandi stefnda afrit af ráðuneytisbréfinu. Jafnhliða þessu unnu veitingahúsaeigendur, að sögn stefnanda, að gerð nýrra verðskráa yfir mat og vín, þar sem 15% þjónustugjald og 13% söluskattur var falið í heildar- verði. Kveður stefnandi, að þetta hafi verið gert til aukins hag- ræðis fyrir gesti, og jafnframt hafi það verið til samræmis við það, sem tíðkast á hótelum um verðlag á gistingu, í vínstúkum húsanna og söluklefum. Engar viðræður fóru fram um þetta milli málsaðilja eftir hinn sameiginlega fund 3. marz s.l. Hinn 19. marz s.l. sendi stjórn Sambands veitinga- og gistihúsa- eigenda félagsmönnum sínum eftirfarandi leiðbeiningar um fram- kvæmd nýrrar tilhögunar þess efnis, að framvegis verði þjónustu- gjald og söluskattur innifalið í verði veitingahúsanna: „A. Hið breytta fyrirkomulag skal taka gildi samtímis á öllum vínveitingahúsum í landinu, mánudaginn 2. apríl 1973. 1) Þann dag skulu matseðlar og vínlistar sýna verð, þar sem innifalið er í verðinu 15% þjónustugjald og 13%söluskattur. Skal þetta eftirleiðis kallað HÚSVERÐ. 2) Þegar 20% þjónustugjald á við, skal bætt á reikning gesta, sem skrifaður er út á húsverði: Aukaþj.gj. 4.20%. 3) Þegar 30% þjónustugjald á við, skal á sama hátt bætt á reikn- ing gesta, sem skrifaður er út á húsverði: Aukaþj.gj 13.04%. B. Uppgjör framreiðslumanns við veitingamann að lokinni vakt skal fara fram á sérstökum eyðublöðum, sem veitingamaður lætur framreiðslumönnum í té, sbr. hjálagt sýnishorn. Við útreikning á þjónustugjaldi til framreiðslumanns er þess að geta, að þjónustugjald af heildarsölu er sem hér segir: 634 1. 15% þjónustugj. þjónn fær ætíð 11.543% af húsverði. 2. 20% þjónustugj. þjónn fær ætíð 14.75% af húsverði. að viðbættu aukaþjónustugjaldi. 3. 30% þjónustugj. þjónn fær ætíð 20.43% af húsverði. að viðbættu aukaþjónustugjaldi. Nauðsynlegt er, að veitingamenn veki athygli framreiðslumanna á því, að þegar um aukaþjónustugjald er að ræða, beri framreiðslu- manni að bomma á kassa þá upphæð í einu lagi, sem aukaþjón- ustugjaldi nemur, og fylgi bomma þessi uppgjöri ásamt afriti af reikningum til gesta. Við leggjum áherzlu á, að sú framkvæmd, sem hér er ráðgerð, verði tekin upp samtímis í öllum vínveitingahúsum í landinu, og er ætlunin, að það verði 2. apríl 1973. Til þess að svo megi verða, hefir verið ákveðið, að allir veit- ingamenn í vínveitingahúsum boði starfsfólk sitt (framreiðslu- fólk) til fundar, hver í sínu húsi, mánudaginn 26. marz n. k., þar sem hver veitingamaður kynni starfsfólki sínu, hvernig fram- kvæmdinni verði háttað, öll atriði hennar og hvenær hún komi til framkvæmda.“ Samkvæmt þessum fyrirmælum tilkynntu veitingamenn starfs- fólki á hótelum borgarinnar þessa tilhögun hinn 26. marz s.l. og skýrðu jafnframt frá því, að hinir nýju verðlistar tækju gildi 2. apríl. Á Hótel Loftleiðum tilkynnti hótelstjórinn, Erling Aspelund, starfsfólki þar nefndar reglur. Við það tækifæri afhenti trúnaðar- maður Félags framreiðslumanna, Bergþór Bergþórsson, hótelstjór- anum eftirfarandi plagg: „1. Ura er að ræða, að þjónunum er lögð á herðar aukin vinna eð breyttum uppgjörsmáta, þ. e. vinna við uppgjör í stað þess að greiða beint skv. kassauppgjöri. Þessu er mótmælt skv. 4. gr. samnings, þar sem hér er ekki um að ræða færslu á nótum, held- ur breytta vinnuaðferð, sem skerðir kjör framreiðslumanna. 2. En fyrst og fremst er hér um að ræða stórfellda skerðingu á launakjörum eða rúmlega 11% af launum. Þetta er ekki ein- ungis fráleitt, heldur svo ósvífið að ætla að reyna slíkt á miðjum samningstíma, án þess að nokkurt sjáanlegt tilefni sé fyrir hendi, að það er ekki einungis til þess fallið að móðga framreiðslumenn, heldur og til að félag þeirra getur naumast treyst viðsemjendum sínum í framtíðinni. 3. Þar sem veitingamenn virðast ætla að leggja fram verð- o öð lista yfir allan varning með útsöluverði, munu framreiðslumenn, meðan málið er í athugun hjá félagsstjórn, bakreikna þjónustu- gjald af heildarsölu sem hér segir: 15% þjónustugjald sem 13.05% af sölu 20% þjónustugjald sem 16.67% af sölu 30% þjónustugjald sem 23.08% af sölu.“ Hinn 30. marz s.l. ritaði stefndi Sambandi veitinga- og gistihúsa- eigenda svohljóðandi bréf: „Almennur félagsfundur Félags framreiðslumanna haldinn 29. marz 1973 mótmælir harðlega þeim vinnubrögðum sem S. V. G. hefur frammi gegn félaginu. Komið hefur í ljós, að S. V. G. hefur upplýst stjórn F. F. um, að þeir ætli sér (S. V. G.) að setja upp nýja verðskrá, þar sem þjónustugjald skal vera innifalið, og sam- kvæmt áðurnefndri verðskrá skal þjónustugjald bakreiknast með 11.543%, sem samsvarar rúmlega 11% kauprýrnun. Þessu hefur verið mótmælt af stjórn F. F., og lýsti S. V. G. þá yfir, að þetta væri einhliða ákvörðun þeirra. Slík vinnubrögð eru frekleg árás á tekjur framreiðslumanna og svívirðing gagnvart félagi þeirra, jafnframt því sem hér er um að ræða gróft brot á 4. gr. samninga milli F. F. og S. V. G. frá 1972. Jafnframt áskilja framreiðslumenn sér rétt til að vinna áfram samkvæmt því fyrirkomulagi, sem verið hefur. Virðingarfyllst, / f.h. Félags framreiðslumanna, Óskar Magnússon, formaður.“ Samkvæmt skýrslu Erlings Aspelunds kveðst hann rétt fyrir kl. 1260 hinn 2. apríl hafa fengið í hendur svohljóðandi tilkynn- ingu frá stjórn Félags framreiðslumanna til trúnaðarmanna fé- lagsins: „TRÚNAÐARMENN Stjórn Félags framreiðslumanna vill benda trúnaðarmönnum félagsins á, að komi fram matseðlar og vínseðlar, sem eru settir upp með söluskatti og þjónustugjaldi, skal trúnaðarmaður bak- reikna af uppgefnu verði á viðkomandi seðli 13.05%, áður en slegið er á kassa. Dæmi: Verð vöru 1.000.00 —- 13.05% 130.50 Verð á kassa 869.50 636 Stjórn félagsins vill benda á, að nauðsynlegt er, að allir félags- menn standi saman sem einn maður í máli þessu. Jafnframt skal þess getið, að verði misbrestur á, verður viðurlögum beitt. Þér sem trúnaðarmanni ber að tilkynna þetta öllum félagsmönn- um á viðkomandi vinnustað. Stjórnin.“ Hafi hann þá kallað fyrir sig þá framreiðslumenn, sem voru á vakt, og bent þeim á, að þeir yrðu að „bomma“, þ. e. stimpla fjár- hæðir á kassa samkvæmt hinum nýju verðskrám. Mundi eldhús ekki afgreiða annað. Ef þeir ætluðu að reikna sér annað þjónustu- gjald — þ. e. annað en það, sem nýja gjaldskráin gerði ráð fyrir — mundi hann gefa þeim kvittun, en síðar yrði svo að leita úrskurð- ar um réttmæti álagningarprósentunnar. Aspelund segir, að framreiðslumennirnir hafi þá neitað að vinna eftir nýja fyrirkomulaginu eftir að hafa hringt til félagsins. Hann kveðst þá hafa bent framreiðslumönnunum á, að færu þeir út, tæki hann það sem uppsögn af þeirra hálfu. Hafi þeir því næst gengið út af hótelinu. Skömmu síðar hafi þeir komið aftur ásamt formanni félags síns. Hafi málið þá verið rætt. Eftir nokkrar um- ræður hafi formaðurinn, Óskar Magnússon, bent á, að væri ekki farið eftir fyrirmælum í bráfi Félags framreiðslumanna yrði ekk- ert unnið. Erling Aspelund kveðst þá hafa beðið framreiðslumennina að vera ekki í húsinu. Segir stefnandi, að það sé regla, að framreiðslu- menn, sem ekki séu að störfum, skuli ekki vera á vinnustað. Hótel- stjórinn segir enn fremur, að þrír framreiðslumannanna hafi kom- ið aftur á vakt klukkan 1900. Þessari skýrslu hefur ekki verið hnekkt. Þennan sama dag ritaði Félag framreiðslumanna Hótel Loftleið- um á þessa leið: „samkvæmt þeim upplýsingum, sem félagið hefur fengið, gerð- ist það á Hótel Loftleiðum um hádegisbilið í dag, að hótelstjóri lagði fyrir tvo framreiðslumenn, sem voru að störfum í sal, að taka upp nýtt vinnufyrirkomulag, sem skerða mundi kjör fram- reiðslumanna mjög verulega. Er framreiðslumennirnir neituðu að verða við þessum fyrirmælum hótelstjórans og kváðust mundu halda óbreyttum vinnuaðferðum, þ. e. að stimpla á kassa og gera upp á sama grundvelli og tíðkazt hefur, mun hótelstjóri hafa vísað beim á brott án fyrirvara. Félagið lítur það mjög alvarlegum augum, að reynt sé í trássi við beint ákvæði í síðustu málsgrein 4. gr. kjarasamninga okkar 637 frá 22. 8. 1972 að fá félagsmenn til að taka upp nýjar vinnuað- ferðir, sem skerði kjör þeirra. Enn alvarlegri augum er það að sjálfsögðu litið, þegar félagsmönnum er vikið úr starfi fyrir það eitt að halda fast við samningsbundinn rétt sinn. Annar manna þeirra, sem þarna var vísað af vinnustað, var trún- aðarmaður félagsins á vinnustaðnum, Bergþór Bergþórsson, og telur félagið brottrekstur hans, er hann var að sinna starfsskyldum sínum sem slíkur, ótvírætt brot á 11. gr. laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur og jafnframt brot á kjarasamningi eins og brottrekstur hins framreiðslumannsins, Gunnars Stefánssonar. Félagið skorar hér með á yður að taka nefnda framreiðslumenn aftur í vinnu þegar í stað, bæta þeim tjón það, sem þeir hafa þegar orðið fyrir, og biðjast afsökunar á atferli yðar. Að öðrum kosti mun félagið snúa sér til dómstólanna með mál þetta.“ Jafnframt var Sambandi veitinga- og gistihúsaeigenda sent af- rit af bréfi þessu og þess óskað, „að þér bregðið skjótt við og fylgist með, að Hótel Loftleiðir leiðrétti þau rangindi, sem um- ræddir framreiðslumenn hafa verið beittir, og beitið áhrifum yðar í þá átt, að atburðir sem þessi endurtaki sig ekki.“ Deila þessi breiddist svo út til annarra veitingahúsa. Hinn 4. apríl s.1. ritaði Samband veitinga- og gistihúsaeigenda Félagi framreiðslumanna á þessa leið: „Út af vinnudeilu þeirri, sem nú er risin á milli félaga okkar, er félagsmenn yðar þann 2. apríl á Hótel Loftleiðum og síðan á öðrum veitingahúsum neituðu að fara að fyrirmælum forsvars- manna veitingahúsanna um að slá inn á kassa heildarandvirði veit- inga (inkl. þjónustugjald og söluskatt), viljum við hér með stað- festa þá yfirlýsingu, sem fram kom á fundum með starfsfólki hús- anna þann 26. marz s.1. frá hótelstjórum um, að framreiðslumönn- um yrði heimilað að bakreikna þjónustugjald með þeim prósentu- tölum, er þeir teldu réttar skv. þeim skilningi, sem framreiðslu- menn hafa haft um framkvæmd álagningar á þjónustugjaldi, en veitingamenn myndu að sjálfsögðu gera fyrirvara um uppgjör bjónustugjalds. Á téðum fundum var hótelstjórum afhent ódagsett bréf frá fé- lagi yðar, þar sem veitingamönnum voru kynntar þessar tölur. Við viljum því nú ítreka, að veitingamenn eru enn reiðubúnir að standa við fyrrgreinda yfirlýsingu sína, en munu að sjálfsögðu móttaka uppgjör á þjónustugjaldi með fyrirvara, unz endanlega hefir verið skorið úr ágreiningi um framkvæmd álagningu þjón- 638 ustugjalds í máli því, sem nú er rekið fyrir Félagsdómi, enda hefji þá framreiðslumenn störf nú þegar. Væntum við svara yðar hið allra fyrsta.“ Þessu bréfi svaraði Félag framreiðslumanna 5. apríl á þessa leið: „Á almennum félagsfundi í Félagi framreiðslumanna, sem hald- inn var í dag, var tillaga sú, sem fram kemur í bréfi yðar, dags. 4. þ. m., tekin til umræðu og atkvæðagreiðslu. Tillagan var felld. Fundurinn samþykkti síðan svofellda ályktun: Almennur félagsfundur í Félagi framreiðslumanna, lýsir yfir í tilefni af bréfi S. V. G., dags. 4. þ. m., að framreiðslumenn hafi ætíð verið reiðubúnir að starfa við óbreytt vinnu- og uppgjörsfyr- irkomulag. Félagið vítir þau vinnubrögð, sem S. V. G. hefur við- haft í máli þessu, vísar til niðurlagsákvæðis 4. gr. samnings að- ila og ítrekar þá skoðun sína, að einu eðlilegu vinnubrögðin af hálfu S. V. G. í máli þessu hefðu verið þau að fá skorið úr deil- unni um álagningu þjónustugjalds fyrir dómstólunum, áður en verðskrá miðuð við skoðun veitingamanna var lögð fram. Þetta tilkynnist yður hér með.“ Stóð við hið sama í deilu málsaðilja, begar mál þetta var flutt munnlega og dómtekið 10. þ. m. III. Stefnandi telur, að sú afstaða framreiðslumanna Hótels Loft- leiða 2. apríl s.l. að neita að fara eftir þeim fyrirmælum hótel- stjórans að slá inn á kassa fjárhæðir samkvæmt hinum nýju verð- skrám, þ. e. heildarverð veitinga með inniföldu 15% bjónustu- gjaldi og 13% söluskatti, hafi verið ólögmæt. Þetta hafi þeir gert í samráði við stéttarfélag sitt og að fyrirmælum stjórnar þess, enda hafi forráðamenn félagsins staðið fyrir sams konar vinnu- neitun í öðrum hótelum í borginni. Hér sé því um verkfall að ræða. Hann neitar því alfarið, að sú tilhögun, sem veitir hafi ákveðið að taka upp um innslátt á kassa, svo sem að framan greinir, sé andstæð 4. gr. kjarasamnings aðilja frá 22. ágúst Í. á. Hann telur það fráleitt, að hér sé um þess konar breytingar á vinnu- aðferð að ræða, sem feli í sér skerðingu á kjörum framreiðslumanna, enda sé allt vinnu- og fyrirkomulag óbreytt. En hvað sem því líði, hefði ágreiningur út af slíku atriði heyrt undir dómsvald Félags- dóms og samkvæmt 17. gr. laga nr. 80/1938 sé óheimilt að hefja verkfall, ef ágreiningur er aðeins um atriði, sem Félagsdómur eigi 1ga menn 639 úrskurðarvald um. Sé verkfall framreiðslumanna því beint brot á nefndu lagaákvæði og beri að refsa stefnda fyrir það. Kröfu sína í þriðja lið dómkrafna stefnanda í máli þessu um tilhögun álagningar á þjónustugjaldi, 15%, og söluskatti, 13%, og skil til veitingamanns byggir hann á ákvæðum 9. gr. laga nr. 10/1960 og 25. gr. reglugerðar nr. 169/1970. Heldur hann því fram, að ef það hefði verið ætlan veitingamanna að semja við stefnda um það, að framreiðslumenn legðu 15% þjónustugjald ofan á söluskattinn Þrátt fyrir ákvæði í lögum um söluskattsskyldu af þjónustugjaldinu — en veitingamenn tækju þar með á sig þau auknu útgjöld, sem af slíku fyrirkomulagi leiddi — hefði þess konar skuldbinding þurft að vera gerð með beinu og ótvíræðu orðalagi í samningi milli málsaðilja. Hins vegar sé algerlega ó- heimilt að leiða slíka reglu af orðalagi, sem tekið hafi verið upp af öðrum ástæðum, en stefnandi skýrir svo frá, svo sem áður er að vikið, að orðalag 1. gr. kjarasamninga undanfarinna ára, „af verði veitinga til almennings“, sé upphaflega sett að kröfu fram- reiðslumanna vegna þess, að beir hafi talið veitingamönnum ó- heimilt að semja um lægra verð við viðskiptamenn en á matseðli greindi. Þá mótmælir stefnandi því, að hann hafi nokkurn tíma fallizt á þá framkvæmd, sem framreiðslumenn hafi beitt um álagning- argrundvöll þjónustugjaldsins, enda sé hún algerlega andstæð ákvæðum laga um söluskatt. Um þessa aðferð hafi verið deilt við hverja kjarasamningagerð, en veitingamenn hafi aldrei samið sig undir þá skyldu gagnvart framreiðslumönnum að greiða þann mismun á fjárhæð söluskatts, sem fram kæmi vegna innheimtu- aðferðar framreiðslumanna og þeirrar fjárhæðar, sem ska! völd krefðu veitingamenn um vegna söluskattsskyldu af þjónustu gjaldinu. Hefur stefnandi um þess efni vísað til þeirra atriða, sem upp eru talin í atvikalýsingu málsins, og mótmælt því, að nokkur skylda hafi sakir tómlætis eða af öðrum ástæðum fallið á veit- ingamenn. Sérstaklega hefur hann bent á það, að fráleitt sé, að gjald eins og 2% viðlagasjóðsgjaldið samkvæmt lögum nr. 4/ 1973, sem ekki eigi að valda hækkun á kaupgreiðsluvísitölu, eigi að geta leitt til kauphækkunar hjá framreiðslumönnum vegna hærri þjónustugjaldsgrundvallar, en til slíkrar niðurstöðu leiði afstaða stefnda. Loks mótmælir stefnandi því eindregið, að kjara- samningurinn frá 22. ágúst hafi bundið honum neinar skyldur á herðar um að fylgja því fyrirkomulagi um álagningu þjónustu- gjalds, sem stefndi telur, að fylgt hafi verið og samningar standi 640 til. Bendir stefnandi í þessu efni til skýlausra fyrirvara af sinni hálfu við þá samningsgerð. Af hálfu stefnda er því alfarið neitað, að um verkfall hafi verið að ræða af hálfu félagsmanna hans, er þeir neituðu að taka upp breytta aðferð við pöntun veitinga úr eldhúsi og breytta tilhögun á reikningsskilum þjónustugjalds, sem að hans áliti hefði rýrt launakjör framreiðslumanna verulega frá því, sem verið hefði um margra ára skeið. Telur stefndi, að neitun framreiðslumann- anna, sem hafi verið í fullu samræmi við ákvörðun stéttarfélags Þeirra, hafi verið réttmæt. Heldur hann því fram, að framreiðslu- menn þeir, sem hér eigi hlut að máli, mæti til vinnu, þegar þeim ber, og séu tilbúnir að hefja störf að óbreyttum vinnuaðferðum. Þá bendir stefndi á, að þeir framreiðslumenn, sem hin nýja tilhög- un nái ekki til, haldi áfram vinnu með venjulegum hætti. Rök stefnda fyrir því, að framreiðslumönnum hafi verið rétt að hafna breyttri vinnuframkvæmd, eru í höfuðatriðum þau, að hin nýja skipan brjóti í bág við 5. mgr. 4. gr. kjarasamnings að- ilja frá 22. ágúst 1972, en með því ákvæði skuldbindi veitinga- menn sig til þess að taka ekki upp nýjar vinnuaðferðir, er skerði kjör framreiðslumanna. Í annan stað heldur stefnandi því fram, að fyrirmæli hótelstjóra Loftleiða til framreiðslumanna 2. apríl fái alls ekki samrýmzt yfirlýsingu stefnanda frá 4. júní 1965, en hennar er áður getið, því þar sé um svo ótvíræða yfirlýsingu að ræða, að enginn vafi geti verið um efni hennar. Af þessu leiði, að sýkna beri stefnda alfarið af þeirri kröfu stefnanda, að fram- reiðslumenn hafi gerzt sekir um að hefja ólögmætt verkfall. Þvert á móti telur stefndi, að með viðbrögðum sínum við neitun fram- reiðslumanna á hádegi 2. apríl s.1. hafi hótelstjórinn á Hótel Loft- leiðum hafið verkbann, án þess að fullnægt hafi verið ákvæðum 16. gr. laga nr. 80/1938. Beri því að dæma verkbannið ólögmætt, svo sem stefndi krefst í 1. lið gagnkrafna sinna, og dæma stefn- anda, sem að þessu verkbanni standi, til að greiða sekt vegna þessarar ólögmætu athafnar sinnar. Sýknukrafa stefnda, að því er varðar 3. kröfulið í dómkröfum stefnanda, og rök hans fyrir 3. lið gagnkröfu sinnar — en þessir kröfuliðir báðir lúta að sama málsatriði — eru í höfuðatriðum á því reist, að framreiðslumönnum sé rétt að reikna sér þjónustu- gjald af öllu verði seldra veitinga, öðru en þjónustugjaldi. Telur stefndi, að þessi réttur þeirra byggist í fyrsta lagi á upphafs- ákvæði 1. gr. kjarasamnings aðilja, enda sé sá skilningur einn eðlilegur. Í annan stað hafi verið um þetta samið, svo sem fram 641 komi af verðskrám, sem aðiljar hafi sameiginlega staðið að, oa loks verði tómlæti veitingamanna allar götur frá 13. maí 1965 um að fá endanlega skorið úr þessu ágreiningsefni ekki skýrt á annan hátt en þann, að veitingamenn hafi fallizt á skoðun fram- reiðslumanna um álagningargrundvöll þjónustugjaldsins. Telur stefndi samkvæmt þessu, að sýkna beri sig af 3. kröfulið stefn- anda, en hins vegar beri að taka 3. lið gagnkröfu sinnar að öllu leyti til greina. IV. Dómkröfur stefnanda og gagnkröfur stefnda lúta alfarið að sömu efnisatriðum og eru að öllu leyti samkynja og samstæðar. Verða bær því dæmdar í senn. 1. Verkfall eða verkbann. Atvik að ágreiningi þeim, er upp kom 2. apríl milli hótelstjóra Hótels Loftleiða og framreiðslumanna þeirra, er þá voru að störf- um, eru rakin ítarlega hér að framan undir II svo og tildrög á- rekstrar þess, er varð sama dag milli hótelstjórans og forráða- manna stefnda, er leiddi til þess, að vinna þeirra framreiðslu- manna, er hlut áttu að máli, féll niður. Telja verður, að hótelstjórinn Erling Aspelund hafi eigi farið át fyrir valdmörk sín sem hótelstjóri, þegar hann gaf framreiðslu- mönnum þeim, er störfuðu á hótelinu, fyrirmæli um að fylgja þeim reglum, sem veitingamenn höfðu sett um framkvæmd nýrrar til- högunar þess efnis, að framvegis yrði þjónustugjaldið og sölu- skatturinn innifalið í verði veitingahúsanna og að reikningsskil framreiðslumanns að lokinni vakt hans skyldu gerð á sérstökum eyðublöðum. Bar framreiðslumönnum að fara eftir þeim reglum, og var óheimilt að neita að beita þeim við vinnu sína eða neita að vinna á þeim grundvelli. Hins vegar áttu framreiðslumenn rétt á því að bera réttmæti hinnar nýju skipunar undir dómstól, ef þeir töldu hana brjóta í bág við fyrirmæli eða samningsákvæði í kjarasamningi aðilja. Hefur stefndi m. a. sett fram þá staðhæf- ingu, sem reyndar hefur ekki verið studd neinum rökum, að hin nýja skipan leiði til aukins erfiðis fyrir framreiðslumenn. Þá hef- ur hann og talið, að hin nýja skipan svipti hann ranglega rétt- mætu þjónustugjaldi. Af skýrslu hótelstjórans er ljóst, að þótt framreiðslumönnum væri lagt á herðar að slá á kassa, „bomma“, fjárhæðir samkvæmt hinum nýju verðskrám, gætu þeir reiknað sér þjónustugjald eftir þeim reglum, er þeir teldu eiga að gilda, 41 642 en síðar yrði svo skorið úr um réttmæti þess hundraðshluta þjón- ustugjaldsins, sem framreiðslumenn reiknuðu sér. Samkvæmt því, sem rakið er í atvikalýsingu í II. kafla hér að framan, er fram komið, að framreiðslumenn á Hótel Loftleiðum neituðu í samráði við stjórn stéttarfélags síns og með fullu sam- þykki hennar að fara eftir lögmætum fyrirmælum hótelstjórans um framkvæmd vinnutilhögunar á vinnustað vegna ágreinings um skilning á ákvæðum kjarasamnings milli Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda og Félags framreiðslumanna frá 22. ágúst 1972. Hafa framreiðslumenn enn haldið þeirri afstöðu. Þessum við- brögðum framreiðslumanna og stéttarfélags þeirra ber að jafna til verkfalls samkvæmt II. kafla laga nr. 80/1938. Og þar sem hér er um að ræða ágreining út af skilningi á 4. gr. kjarasamnings aðilja, en um þann ágreining átti Félagsdómur úrskurðarvald, var verkfall út af þeim ágreiningi óheimilt samkvæmt 1. lið 17. gr. sömu laga, og ber samkvæmt því að taka til greina þá kröfu stefnanda, að það verði dæmt ólögmætt. Eftir atvikum og með tilliti til allra málavaxta verður stefndi ekki dæmdur til greiðslu sektar. 2. Ágreiningur um álagningargrundvöll þjónustugjalds þ. e. 3. liður dómkrafna stefnanda og 3. liður gagnkrafna stefnda. Í málavaxtalýsingu I. kafla hér að framan eru rakin samskipti málsaðilja og deilur um þjónustugjaldið allt frá árinu 1965. Af þeirri atvikalýsingu kemur fram, að ágreiningur um álagningar- grundvöll þjónustugjaldsins hefur verið stöðugur fylgifiskur við kjarasamningagerð málsaðilja, án þess að nefndur ágreiningur hafi nokkru sinni verið brotinn til mergjar. Þessi ágreiningur hef- ur, eins og fram kemur af málavaxtalýsingu, verið í því fólginn, að framreiðslumenn hafa reiknað þjónustugjaldið af verði veit- inganna að viðlögðum söluskatti, en ekki fylgt reglum skatta- yfirvalda um það, að reikna bæri söluskatt af þjónustugjaldi. Veit- ingamenn hafa hins vegar orðið að inna af hendi söluskatt af verði seldrar vöru og þjónustu, sem varð hærri en söluskattur sá, er framreiðslumenn innheimtu af viðskiptamönnum. Verður þessi mismunur því hærri sem söluskattur eða önnur því lík gjöld, sem lögð eru á vörur og þjónustu hækka, en þjónustugjald og þar með launatekjur framreiðslumanna hækka þá að sama skapi. Getur þessi regla leitt til þess, að ákvæði laga um tiltekna skattaálögu leiði til beinnar íþyngingar fyrir veitingamenn, en beinnar launa- hækkunar fyrir framreiðslumenn. Kom þetta upp, eins og að framan greinir, er 2% viðlagagjald var lagt á með lögum nr. 4/ 643 1973, en það varð beint tilefni þess, að upp kom enn deilan um álagningargrundvöll þjónustugjaldsins. Þegar litið er til samskipta og kjarasamninga aðilja máls þessa á undanförnum árum, ber að hafa það í huga, að hver kjarasamn- ingur gildir fyrir ákveðið tímabil, og verður fyrst og fremst að meta ákvæði hvers einstaks kjarasamnings út frá þeim kröfum, sem settar eru fram við samningsgerð, viðbrögð samningsaðilja við þeim og afgreiðslu þeirra á einstökum samningsatriðum eða samningnum í heild. Ljóst er, að við gerð kjarasamnings þess, er undirritaður var 22. ágúst f. á. og gildir til 1. nóvember 1973, hefur verið tvímæla- laus og augljós ágreiningur með samningsaðiljum um Það, hvernig reikna skyldi þjónustugjaldið. Voru skýlausir fyrirvarar um þetta fyrst ritaðir með undirskrift samningsaðilja á samkomulag það, sem samninganefndir undirrituðu 22. júlí, en síðar var fellt í Félagi framreiðslumanna. Við undirritun kjarasamningsins 22. ágúst 1972 afhentu fulltrúar veitingamanna yfirlýsingu þá, sem að framan er lýst, og mátti fulltrúum stefnda þá þegar við undir- ritun vera fullljóst, að fulltrúar veitingamanna hefðu ekki fallið frá afstöðu þeirri, sem fram kom af Þeirra hálfu við undirritun samkomulagsins frá 22. júlí sama ár. Með hliðsjón af þessari augljósu afstöðu aðilja við samnings- gerð og undirritun kjarasamningsins frá 22. ágúst, sbr. og bréf stefnda til stefnanda, dags. 5. þ. m., verður að líta svo á, að fyrir- vari sá, sem gerður var við undirskrift nefnds samnings, hafi verið með þeim hætti, að 2. málsliður 1. mgr. 1. gr. hans hafi ekki að geyma samningsákvæði, sem taki til þess ágreiningsefnis, sem 3. kröfuliður í dómkröfum beggja málsaðilja felur í sér. Og Þar sem önnur ákvæði kjarasamningsins taka ekki heldur til þessa atriðis, dæmir Félagsdómur ekki efnislega um þann ágreining, sem fellst í nefndum kröfuliðum, sbr. 2. lið 44. gr. laga nr. 80/1938. Dómendur eru og sammála um, að ekki verði heldur lagður dómur á þessa kröfu samkvæmt 3. lið 44. gr. sömu laga, þegar af þeirri ástæðu, að málsaðiljar hafa hvorki samið ótvírætt um það, að Félagsdómur beiti þeirri heimild til að dæma í máli út af samskiptum þeirra við samningagerðina í ágúst 1972 né heldur hafa þeir samið um, að Félagsdómur dæmi í margnefndu ágrein- ingsefni sem gerðardómur. Samkvæmt því er 3. kröfulið í kröfugerð beggja aðilja vísað frá Félagsdómi. Þegar hafðar eru í huga þeir miklu hagsmunir, sem í húfi eru 644 fyrir báða málsaðilja, að því er varðar lögmæti vinnustöðvunar þeirrar, sem um er deilt í máli þessu, þykir rétt með vísun til 69. gr. laga nr. 80/1938 að dæma málið í heild þrátt fyrir ákvæði 108. gr. laga nr. 85/1936. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Vinnustöðvun, er hófst á Hótel Loftleiðum 2. apríl s.l., er verkfall af hálfu framreiðslumanna, og er verkfallið ólög- mætt. Þriðja kröfulið í dómkröfum stefnanda, Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda f. h. Hótels Loftleiða, og 3ja kröfulið í gagnkröfum stefnda, Alþýðusambands Íslands f. h. Félags framreiðslumanna vegna félagsmanna þess á Hótel Loftleiðum, er vísað frá Félagsdómi. Stefnandi og stefndi eiga að vera sýknir af refsikröfum hvors annars í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Miðvikudaginn 1. ágúst 1973. Nr. 106/1973: Valdstjórnin Segn Haraldi Ólafssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Gæzluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 82/1961 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 10. júlí 1973. Gögn máls þessa bárust Hæstarétti hinn 12. og 20. s.m. Af hálfu skipaðs verjanda varnaraðilja, Páls S. Pálssonar 645 hæstaréttarlögmanns, er þess krafizt, „að í stað gæzluvarð- halds verði ákveðið, að“ varnaraðili „sé lagður inn á hæli til lækningar, sbr. ákvæði 65. gr. almennra hegningarlaga, með hliðsjón af ákvæðum 62. gr. sömu laga.“ Eins og kröfugerð er háttað, verður að skýra hana svo, að krafizt sé, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur. Þá er krafizt kærumálskostnaðar. Þegar litið er til brotaferils varnaraðilja, er með vísan til 5. og 6. tl. laga nr. 82/1961, sbr. nú 5. og 6. tl. 67. gr. laga nr. 73/1973, rétt að staðfesta hinn kærða úrskurð. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur í þessum þætti málsins. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 10. júlí 1973. Ár 1973, þriðjudaginn 10. júlí, var úrskurður þessi kveðinn upp á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð er í dómssal hegning- arhússins við Skólavörðustíg af sakadómurunum Halldóri Þor- björnssyni, Jóni A. Ólafssyni og Sverri Einarssyni. Haraldur Ólafsson, Víðimel 32, fæddur 19. ágúst 1946 í Reykja- vík, hefur í dag verið dæmdur í sakadómi Reykjavíkur í 12 ára fangelsi fyrir brot gegn 211., sbr. 20. gr., 219. gr., 220. gr. og 259. gr. alm. hegningarlaga og gegn umferðarlögum. Er jafn- framt lokið gæzluvarðhaldsvist, sem hann hefur sætt undir rann- sókn og meðferð þessa máls. Af hálfu ákæruvalds er þess krafizt, að Haraldur Ólafsson verði úrskurðaður til þess að sæta áfram gæzlu, unz hæstaréttardómur gengur Í máli hans, en samkvæmt 1. tl. 175. gr. laga 82/1961 ber að áfrýja dóminum. Kröfu þessari er mótmælt af hálfu dómfellda. Með skírskotun til þeirrar refsingar, sem Haraldi hefur verið dæmd, þykir samkvæmt 4. tl. 67. gr. laga 82/1961 rétt að taka kröfu þessa til greina. Lengd gæzluvarðhaldsins verður markaður ákveðinn tími, og við ákvörðun hans verður að líta til þess, að réttarhlé standa yfir í Hæstarétti til loka september. Þykir rétt, að Haraldur verði úrskurðaður til þess að sæta gæzluvarðhaldi 646 allt að 120 dögum, þó eigi lengur en til þess tíma, er Hæstiréttur kveður upp dóm í málinu. Því úrskurðast: Haraldur Ólafsson sæti gæzluvarðhaldi allt að 120 dögum, þó eigi lengur en til þess dags, er Hæstiréttur kveður upp dóm sinn í máli hans. Miðvikudaginn 1. ágúst 1973. Nr. 110/1973: Valdstjórnin gegn Óskari Elíasi Héðni Guðmundssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Gæzluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 82/1961 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 16. júlí 1973, sem barst dóminum 20. s. m., og krafizt þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann, sbr. nú 1. tl. 67. gr. laga nr. 73/1973. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 16. júlí 1973. Ár 1973, mánudaginn 16. júlí, var á dómþingi sakadóms Reykja- víkur, sem háð var í hegningarhúsinu að Skólavörðustíg 9 af Birgi Þormar, kveðinn upp úrskurður þessi. Óskar Elías Héðinn Guðmundsson var hinn 16. júní s.l. úrskurð- 647 aður til að sæta gæzluvarðhaldi í allt að 30 dögum vegna gruns um þátttöku í innbroti, sem framið var í Háaleitis Apótek aðfara- nótt 13. júní s.l, en þaðan var stolið verulegu magni af lyfjum og eiturefnum. Jóhann Bragi Friðbjarnarson, sem úrskurðaður var í gæzlu- varðhald sama dag, hefur nú játað að hafa framið þennan verkn- að. Kveðst hann hafa unnið verkið án vitundar annarra. Guðbjörn Lárus Elísson hefur viðurkennt hlutdeild í innbrotinu. Segir hann, að þeir Óskar Elías og Jóhann Bragi hafi brotizt inn í Háaleitis Apótek, en aðrir þátttakendur í innbrotinu hafi beðið í bifreið þar skammt frá. Óskar Elías heldur eindregið fram sakleysi sínu í þessu máli. Við rannsókn ofangreinds máls vaknaði sá grunur, að sömu aðiljar hefðu þann 14. júní s.1. brotizt inn í söluturn að Kópavogs- braut 115 og stolið þar tóbaki. Óskar Elías hefur nú viðurkennt að hafa framið þennan verknað. Segist hann hafa framið innbrot- ið án vitundar annarra. Guðbjörn Lárus hefur skýrt svo frá, að auk hans sjálfs og Óskars Elíasar hafi þeir Jóhann Bragi og Einar Sverrir Einarsson tekið þátt í innbrotinu. Margt er enn óupplýst í rannsókn ofangreindra mála. Óljóst er, hver er hlutur hvers eins hinna grunuðu í innbrotunum. Stór hluti lyfjanna, sem stolið var, er enn ófundinn. Rannsókn beinist einnig að ráðstöfun á tóbakinu, sem stolið var úr söluturn- inum. Nauðsyn er að útiloka möguleika kærða, Óskars Elíasar Héðins Guðmundssonar, á að spilla sakargögnum og hafa áhrif á hugsanlega meðseka og vitni. Ber því með tilvísun til 1. tl. 67. gr. laga nr. 82/1961 að úrskurða, að gæzluvarðhaldsvist hans skuli framlengd, enda eru skilyrði þess fyrir hendi samkvæmt 65. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, þar sem kærði er grunaður um háttsemi, sem getur varðað hann fangelsisrefsingu samkvæmt XKVI. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ákveðst gæzluvarðhaldstíminn allt að 60 dögum frá lokum gæzluvarðhaldsvistar hans samkvæmt úrskurði sakadóms Reykja- víkur 16. júní 1973. Úrskurðarorð: Gæzluvarðhaldsvist Óskars Elíasar Héðins Guðmundssonar farmlengist um allt að 60 dögum frá klukkan 1507 16. júlí 1973. 648 Mánudaginn 24. september 1973. Nr.39/1973: Ákæruvaldið (Þórður Björnsson saksóknari ríkisins) gegn Ásmundi Jóhannssyni (Jón E. Ragnarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr og Benedikt Sigurjónsson. Fiskveiðabrot. Dómur Hæstaréttar. Í Hæstarétti hafa verið lögð fram nokkur ný gögn. Í bréfi Hafrannsóknastofnunarinnar, dags. 15. marz 1973, til saksóknara ríkisins er þeirri spurningu saksóknara, hver afstaða stofnunarinnar sé til þess, að ákærði hafi verið að togveiðum innan fiskveiðimarkanna, svarað á þennan hátt: „ec. Vegna margra kvartana ýmissa skipstjóra um mik- inn ágang báta í smáfisk, aðallega ýsu, við suðaustur- ströndina, t. d. við Ingólfshöfða, og þar bæði innan landhelgi sem utan, ákvað Hafrannsóknastofnunin seint í júlí 1972 að reyna að fá þeim svæðum lokað, sem mestur ágangur var á. Samkvæmt áliti sjávarútvegs- ráðuneytisins var ekki fyrir hendi lagaheimild til slíkr- ar lokunar, en hins vegar var ákveðið: a) að biðja skipstjóra með auglýsingu að forðast smáfiskasvæðin b) að rannsaka afla bátanna á svæðunum. Hið fyrra var hlutverk ráðuneytisins, hið síðara hlut- verk Hafrannsóknastofnunarinnar. Stofnunin fékk því leyfi eigenda tveggja báta — ann- ar var m/b Ársæll Sigurðsson, GK 320 — til þess að hafa rannsóknamann með í eina veiðiferð, og skyldi hann hafa með höndum lengdarmælingar á afla eftir því, sem aðstæður leyfðu. Bátar þessir voru ekki teknir á leigu né á neinn hátt tengdir Hafrannsóknastofnuninni 649 umfram það, sem áður er sagt. Hér var um að ræða greiðasemi tveggja útgerðarmanna við Hafrannsókna- stofnunina. Vegna þess áhuga, sem vitað var, að Haf- rannsóknastofnunin hafði á þessum veiðum, og skip- stjóra var vitaskuld kunnugt um vegna veru rannsókna- mannsins um borð, efast ég að sínu leyti ekki um rétt- mæti framburðar skipstjóra... um ástæður þess, að hann hóf veiðar innan markanna, sérstaklega með tilliti til þess orðróms, sem fór af veiðum innan landhelgi á þessu svæði og áður er vikið að. Framburður rannsókna- mannsins... virðist mér styrkja þetta álit, enda kom fram, að smáfiskur veiddist vart utan línu, en ástæða til að ætla, að hann væri nær landi og þá veiddur innan landhelgi, eins og kvartað hafði verið um. Þannig kann vera rannsóknamannsins um borð að hafa verkað óbeint hvetjandi í þá átt að afla sýnishorna af smáfiski, þótt hann hafi alls ekki með orðum né gerðum hvatt til land- helgisbrots, enda kemur það skýrt fram í málsskjölum““. Í sama bréfi er þeirri spurningu saksóknara, með hvaða hætti starfsmaður stofnunarinnar hafi reynt að fá opinbert leyfi til veiða innan fiskveiðimarka, svarað svo: ss --- Rannsóknamaðurinn reyndi að fá opinbert leyfi til að veiða innan landhelgi á þann hátt að hafa talsam- band við mig. Ég tjáði honum, að ég teldi ekki rétt að sækja um slíkt leyfi, enda var þá ekki vitað, að smá- fiskurinn héldi sig svo mjög innan marka landhelginn- ar eins og Í ljós kom, sbr. umsögn rannsóknamannsins -... Er líklegt, að ég hefði sótt um slíkt leyfi til skamms tíma, ef vitað hefði verið fyrir um útbreiðslusvæði og dreifingu fisksins. Samt er reglan sú, að ekki er sótt um leyfi til landhelgisveiða nema til skipa, er Hafrann- sóknastofnunin hefur umráð yfir, en þó er út af því brugðið, þyki sérstök ástæða til.“ Leitt er í ljós, að hinn 1. ágúst 1972 beindi sjávarútvegs- ráðuneytið þeim tilmælum til skipstjóra allra tosbáta, „að þeir stundi veiðar sínar utan 8 sjómílna marka frá grunn- línu á svæðinu frá Dyrhólaey austur að Kambanesi“, og er 650 þess getið, að tilmælin séu sett fram „til verndunar smáýsu“. Jónas Sigurðsson, skólastjóri Stýrimannaskólans í Reykja- vík, hefur markað á sjóuppdrátt staðarákvarðanir starfs- manna Landhelgisgæzlunnar, þær er greinir í gögnum máls þessa og lýst er í héraðsdómi. Í greinargerð skólastjórans, sem dagsett er 9. apríl 1973, segir svo: „Samkvæmt beiðni yðar, herra saksóknari ríkisins, hef ég sett út í meðfylgjandi sjókort nr. 30 staðarákvarðanir gæzluflugvélarinnar TF-SÝR, eins og um getur í hæstaréttarmálinu nr. 39/1973: Ákæru- valdið gegn Ásmundi Jóhannssyni, skipstjóra á m/b Ársæli Sigurðssyni, GK 320. Á kortinu eru: A = staður bátsins kl. 0848 h. 18/8 *72 samkv. tímamæl- ingu flugvélarinnar. Staður A mælist um 1.9 sjóm. frá landi eða um 1.1 sjóm. innan fiskveiðimarkanna fyrir togveiðar. B = staður bátsins kl. 0902 samkv. tímamæilingu flugvél- arinnar. Staður B mælist um 2.65 sjóm. frá landi eða um 0,35 sjóm. innan fiskveiðimarkanna. Hraði bátsins milli mælistaða reiknast mér um 4.1 sjóm. Hvað snertir fjalægðarákvarðanirnar, sem gerðar eru með flugtíma og flughraða, tel ég, að sannreyna hefði átt þessa aðferð með því að fljúga nokkrum sinnum milli þekktra punkta og athuga, hvernig flugtími og hraði kom heim við fjarlægðina milli punktanna. Miðað við stefnurnar 305? og 320? og vind SV-3 ættu áhrif vindsins á hraða flugvélarinnar að hafa verið lítil.“ Fallast ber á mat héraðsdóms um, að ákærði hafi gerzt sekur um fiskveiðibrot það, er hann er sóttur til saka fyrir í ákæru. Eigi verður talið, að háttsemi hans réttlætist af af- sakanlegum misskilningi á lagareglum, sbr. 3. tl. 1. málsgr. 74. gr. almennra hegningarlaga. Ber að refsa ákærða sam- kvæmt 1. málsgr. 4. gr., nú 8. gr., sbr. 7. gr., nú 11. gr., laga nr. 62/1967, sbr. 4. gr. laga nr. 101,/1972, sbr. einnig lög nr. 89/1971, 1. gr., og síðar lög nr. 101/1972, 5. gr., og nú bráða- birgðalög nr. 74/1973, 1. gr. Reglugerð nr. 3/1961, sem greind er í ákæruskjali, féll úr gildi 1. september 1972, og leysti reglugerð nr. 189/1972 hana af hólmi. 651 Samkvæmt vottorði Seðlabanka Íslands, dags. 24. septem- ber 1973, jafngilda 100 gullkrónur 5.089.50 seðlakrónum. Stærð skips ákærða er rétt greind í héraðsdómi. Samkvamt framangreindum refsiákvæðum, sbr. lög nr. 4/ 1924, þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin 60.000 króna sekt til Landhelgissjóðs Íslands, og komi 20 daga varðhald í stað sektar, ef hún verður eigi goldin innan 4 vikna frá birt- ingu dóms þessa. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um upp- töku afla og veiðarfæra v/b Ársæls Sigurðssonar, GK 320, svo og málskostnaðarákvæði dómsins. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 15.000.00, og málsvarn- arlaun skipaðs verjanda, kr. 15.000.00. Dómsorð: Ákærði, Ásmundur Jóhannsson, greiði 60.000.00 króna sekt til Landhelgissjóðs Íslands, og komi 20 daga varð- hald í stað sektarinnar, verði hún eigi goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um upptöku afla og veiðarfæra v/b Ársæls Sigurðssonar, GK 320, skulu óröskuð svo og málskostnaðarákvæði héraðs- dóms. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 15.000.00, og laun skipaðs verjanda síns í Hæstarétti, Jóns E. Ragnars- sonar hæstaréttarlögmanns, kr. 15.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Gullbringu- og Kjósarsýslu 21. ágúst 1972. Árið 1972, mánudaginn 21. ágúst, var í sakadómi Gullbringu- og Kjósarsýslu, sem háður var Í dómsal embættisins af Guðmundi L. Jóhannessyni ásamt meðdómsmönnunum Árna Sigurðssyni og Þorsteini Einarssyni, fyrrverandi skipstjórum, kveðinn upp dóm- ur í sakaðómsmálinu nr. 758/1972: Ákæruvaldið gegn Ásmundi Jóhannssyni. 652 Mál þetta, sem dómtekið var í dag, er af ákæruvaldsins hálfu höfðað gegn Ásmundi J óhannssyni, Vörum, Grindavík, skipstjóra á vélskipinu Ársæli Sigurðssyni, GK 320, sem er 195 brúttó rúm- lestir, fyrir fiskveiðibrot samkvæmt 1. mgr. 1. gr. laga um bann gegn veiðum með botnvörpu og flotvörpu nr. 62/1967, sbr. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 21/1969 um breytingu á þeim lögum, sbr. lög nr. 89/1971, og 1. mgr. 1. gr. reglugerðar um fiskveiðilandhelgi Ís- lands nr. 3/1961 með því að hafa verið á botnvörpuveiðum á nefndu skipi föstudagsmorguninn 18. ágúst 1972 við Ingólfshöfða á svæði innan fiskveiðilandhelgi Íslands, eins og hún er ákveðin í 1. gr. nefndrar reglugerðar nr. 3/1961, þar sem botnvörpuveið- ar eru með öllu bannaðar, sbr. einkum C 1 og C 2 liði 2. gr. nefndra laga nr. 21/1969, sbr. þau lög að öðru leyti og reglugerð- ir nr. 3/1961, 87/1958, 4/1961 og 29/1964 og auglýsingu nr. 4/1961. Ákærist því nefndur Ásmundur Jóhannsson til að sæta refs- ingu samkvæmt 1. mgr. 4. gr., nú 5. gr., sbr. 7. gr., nú 8. gr., laga nr. 62/1967, sbr. 5. gr. laga nr. 21/1969, og til að sæta upptöku afla og veiðarfæra nefnds skips og til greiðslu alls sak- arkostnaðar. Ákærði er sakhæfur, fæddur 9. maí 1942 á Siglufirði, og hefur sætt kærum og refsingum sem hér segir: 1959 21/5 í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. 1962 9/3 í Gullbringu. og Kjósarsýslu: Dómur: Varðhald í 10 daga, sviptur ökuleyfi í 1 ár frá birtingu dómsins, fyrir brot á umferðarlögum og áfengislögum. 1962 8/12 á Akureyri: Sátt, 100 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 14/6 á Akureyri: Sátt, 400 kr. sekt fyrir brot á 21., sbr. 44. gr. áfengislaga og 7., sbr. 78. gr. lögreglusamþykktar. 1965 29/6 í Reykjavík: Sátt, 700 kr. sekt fyrir ölvun. 1964 19/8 á Seyðisfirði: Sátt, 100 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 1/11 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. Málavextir eru þessir: Föstudaginn 18. ágúst 1972 var flugvél Landhelgisgæslunnar, TF SÝR, í gæzluflugi við SA land, er m/b Ársæll Sigurðsson, GK 320, var staðinn að ólöglegum veiðum innan þriggja mílna fiskveiðitakmarkanna út af Ingólfshöfða. Nánar segir svo um þetta í skýrslu skipherrans á varðskipinu, Ólafs V. Sigurðssonar, að „kl. 0848 var flogið yfir bátinn með stefnu á Ingólfshöfðavita. Tog- vírar sáust í blökk stb.megin. Flugstefna var rv. 3059, flughraði 653 130 sml., flughæð 200 fet, flugtími 52 sek. Gefur það stað báts- ins um 1,9 sml. frá landi. Kl. 0855 var flogið yfir GK-320 og voru togvírar í blökk. KI. 0902 var flogið yfir bátinn með stefnu á Ingólfshöfðavita. Flugstefna rv. 3209, flughraði 130 sml., flughæð 500 fet, flug- tími 73,5 sek. Togvírar eru þá enn í blökk. Gefur það stað bátsins um 2,65 sml. frá landi. Kl. 0917 var enn flogið yfir bátinn, og togaði hann þá enn með stefnu frá landi. Flugtími var mældur samtímis með þremur skeiðklukkum af skipherra, stýrimanni og flugmanni, og bar þeim saman. Skipherra las af flugmælum með flugmönnum, sem einnig gáfu merki, þegar flogið var yfir mælingastaði. Vindur var SV 3, sjó- lítið, skýjað.“ Þeir Ólafur V. Sigurðsson skipherra, Hermann Sigurðsson stýri- maður og Páll Halldórsson, flugmaður á flugvél Landhelgisgæzl- unnar, TF SÝR, hafa allir komið hér fyrir dóm og borið um efni skýrslunnar, og staðfestu þeir framburði sína með eiði. Kom þar fram, að mælingin hafði farið þannig fram, að er flugvélin var beint yfir m/b Ársæli Sigurðssyni með stefnu á Ingólfshöfðavita, voru þrjár skeiðklukkur settar í gang samtím- is og þær stöðvaðar samtímis, um leið og flugvélin var yfir Ing- ólfshöfðavita. Fjarlægð bátsins frá landi svo fundin út með hlut- fallsreikningi, þ. e. flugtími miðaður við flughraða á klst. Seinni mælingin fór eins fram. Öllum ber þeim saman um að hafa séð skipið á ferð með tog- víra Í sjó, og sáu þeir allir einkennisstafi bátsins. Þeim ber og saman um, að skeiðklukkurnar hafi allar sýnt sama tíma, er þær voru stöðvaðar. Flugmaður kvað hafa verið haldið jöfnum hraða á leiðinni frá bátnum að vitanum á Ingólfshöfða og vindur ekki verið það mik- ill og staðið á hlið flugvélarinnar, þannig að hann hefði ekki haft áhrif á hraðann. Ákærði hefur viðurkennt hér fyrir dómi að hafa verið að veið- um innan þriggja mílna fiskveiðitakmarkanna. Kvaðst hann hafa verið föstudaginn 18. ágúst sl. á veiðum með m/b Ársæl Sig- urðsson, GK 320, út af Ingólfshöfða og laust fyrir kl. 0700 kastað um 4 mílur utan við Ingólfshöfða og togað að landi, þar til hann var um 1 mílu frá austurhorni höfðans, en þá snúið við og togað aftur út frá landi og verið á útleið frá landinu, þegar flugvél 654 Landhelgisgæzlunnar hafi komið og sveimað yfir þeim og hann gert sér grein fyrir því, að verið var að staðsetja bátinn vegna meintrar ólöglegrar veiði í landhelgi. Hann hafi samt haldið áfram að toga, þar til hann hafi verið kominn að 4 mílna mörkunum, en þá hafi hann híft og upp komið um ' lest af ufsa. Ákærði vefengir ekki mælingar Landhelgisgæzlunnar, en útsettan stað bátsins á sjókort samkvæmt seinni mælingunni kvað hann þó vart fá staðizt, þar sem á þeim stað sé hraunbotn og úti- lokað hafi verið fyrir hann að toga þar, með því að botnvarpan hafi verið með fótreipi, en ekki bobbingum. Ástæðuna fyrir veiðum sínum innan þriggja mílna markanna kvað ákærði þá, að hann hefði viljað sýna fram á, að ekki væri meira um smáfisk á veiðisvæðinu frá 4 sjómílna landhelgislín- unni að 8 mílna línunni. Hann sagði því hafa verið haldið fram, að mikið væri um smáfiskadráp á þessu svæði, og þeim tilmælum verið beint til skipstjóra að halda sig utan 8 sjómílna markanna. Jm borð í báti hans hafi í þessari veiðiferð verið starfsmaður Hafrannsóknastofnunarinnar, sem átt hafi að fylgjast með, hvort mikið væri um veiði á smáýsu. Til að sýna starfsmanni Hafrannsóknastofnunarinnar fram á, að ákærði hafi ekki verið með hann á veiðisvæðum, þar sem lítið væri um smáfisk, svo og vegna þess, að starfsmaðurinn hafi haft áhuga á, að veitt yrði innan markanna til að kanna, hvað kæmi úr vörpunni þar, kveðst ákærði hafa farið inn fyrir, svo að hann kæmist að raun um, að ekki væri meira af smáfiski þar. Ákærði kvað starfsmanninn ekki hafa hvatt sig til að fara inn fyrir. Hann hafi leitað leyfis opinberra aðilja til þess að fá að fara inn fyrir, og var ákærða ljóst, að hann hafði ekki fengið leyfið. Starfsmaðurinn hefur hér fyrir dómi staðfest frásögn ákærða um þetta atriði. M/b Ársæll Sigurðsson er 195 brúttósmálestir að stærð. Með framburði ákærða, vætti skipherrans og annarra af áhöfn TF SÝR svo og með framlögðu sjókorti er nægilega sannað, að ákærði var að ólöglegum veiðum innan leyfðra veiðimarka í um- rætt sinn, eða innan þriggja mílna landhelginnar. Með þessu atferli hefur ákærði gerzt brotlegur við þau laga- og reglugerðarákvæði um veiðar innan fiskveiðilandhelgi Íslands, sem um getur í ákæruskjali. Refsing hans þykir samkvæmt 1. mgr. 4. gr., nú 5. gr., sbr. 7. gr, nú 8. gr. laga nr. 62/1967, sbr. 5. gr. laga nr. 21/1969, og með tilliti til núverandi gullgengis ísenzkrar krónu og stærð- 655 ar bátsins m/b Ársæls Sigurðssonar, GK 320, hæfilega ákveðin 60.000.00 króna sekt til Landhelgissjóðs Íslands, og komi 25 daga varðhald í stað sektarinnar, verði hún ekki greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Öll veiðarfæri m/b Ársæls Sigurðssonar, GK 320, í veiðiferð frá 11— 19. ágúst 1972, þar með taldir dragstrengir, svo og afli í þessari veiðiferð ber að gera upptæk til sama sjóðs, en þau voru metin á samtals kr. 197.278.00. Dæma ber ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar. Því dæmist rétt vera: Ákærði, Ásmundur Jóhannsson, greiði krónur 60.000.00 í sekt til Landhelgissjóðs Íslands, og komi 25 daga varðhald í stað sektarinnar, verði hún ekki greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Öll veiðarfæri, þar með taldir dragstrengir, svo og afli í veiðiferð m/b Ársæls Sigurðssonar, GK 320, 11—19. ágúst 1972 skulu upptæk vera til Landhelgissjóðs Íslands. Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 656 Miðvikudaginn 26. september 1973. Nr. 133/1973: Jóhanna Jónsdóttir Ármann Magnússon Sigurður H. Magnússon Svavar Magnússon Jóna G. Magnúsdóttir Jón H. Magnússon Kristín Þórarinsdóttir Björn Magnússon Magnús J. Magnússon Kristófer Magnússon og Bjarni Valdimarsson gegn Önnu Magnúsdóttur og Einari Magnússyni f. h. dánarbús Magnúsar Sigurðssonar. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr og Benedikt Sigurjónsson. Kærumál. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Hinn kærða úrskurð hefur kveðið upp Rúnar Guðjónsson, fulltrúi sýslumannsins í Rangárvallasýslu. Með kæru 3. september 1973, sem barst Hæstarétti 921. s. m., hafa sóknaraðiljar kært úrskurð aukadómþings Rang- árvallasýslu 1. ágúst þ. á., þar sem hrundið var kröfu sókn- araðilja um frest. Sóknaraðiljar krefjast þess, að úrskurðin-- um sé breytt og þeim veittur umbeðinn frestur. Varnarað- iljar krefjast þess aðallega, að kærumálinu verði vísað frá Hæstarétti, en til vara, að hinn kærði úrskurður verði stað- festur. Þá krefjast þeir kærumálskostnaðar úr hendi sóknar- aðilja. Lagaheimild skortir tl kæru máls þessa, sbr. 1. tölulið 21. gr. laga nr. 75/1973. Ber því að vísa málinu frá Hæsta- rétti. 657 Sóknaraðiljar greiði varnaraðiljum óskipt kærumálskostn- að, sem ákveðst kr. 10.000.00. Kæra þessi er ófyrirsynju. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Sóknaraðiljar, Jóhanna Jónsdóttir, Ármann Magnús- son, Sigurður H. Magnússon, Svavar Magnússon, Jóna G. Magnúsdóttir, Jón H. Magnússon, Kristín Þórarins- dóttir, Björn Magnússon, Magnús J. Magnússon, Kristó- fer Magnússon og Bjarni Valdimarsson, greiði óskipt varnaraðiljum, Önnu Magnúsdóttur og Einari Magnús- syni f. h. dánarbús Magnúsar Sigurðssonar, kærumáls- kostnað, kr. 10.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður aukadómhings Rangárvallasýslu 1. ágúst 1973. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 4. júlí s.l, er höfðað fyrir aukadómþinginu af Önnu Magnúsdóttur og Einari Magnús- syni f. h. dánarbús Magnúsar Sigurðssonar, Leirubakka í Land- mannahreppi, gegn Jóhönnu Jónsdóttur, Ármanni Magnússyni, Sigurði H. Magnússyni, Svavari Magnússyni, Jónu G. Magnús- dóttur, Jóni H. Magnússyni, Kristínu Þórarinsdóttur, Birni Magn- ússyni, Magnúsi J. Magnússyni, Kristófer Magnússyni og Bjarna Valdimarssyni með stefnu, útgefinni 4. janúar 1973. Kröfur stefnenda eru þær, að viðurkennt verði með dómi, að %2 jörðin Leirubakkahóll í Landmannahreppi ásamt gögnum og gæðum, sem jarðarhlutanum fylgja og ber að fylgja, sé eign dánar- bús Magnúsar Sigurðssonar, sem nú er undir opinberum skipt- um, að viðurkennt verði með dómi, að taka beri til greina kröfu stefnenda fyrir skiptarétti Rangárvallasýslu um, að jarðarhlutinn verði skrifaður upp og virtur sem eign dánarbúsins, og loks, að stefndu verði „in solidum“ dæmd til að greiða stefnendum máls- kostnað að skaðlausu. Í þinghaldi 4. júlí sl. lýsti lögmaður stefnenda því yfir, að gagnaöflun af sinni hálfu væri lokið, eins og málinu væri nú háttað. Lögmaður stefndu lýsti því hins vegar yfir, að hann teldi 42 658 gagnöflun ekki lokið, og krafðist frests til frekari gagnaöflunar. Lögmaður stefnenda synjaði um frestinn fyrir sitt leyti og tók fram í því sambandi, að kröfur lögmanns stefndu um vettvangs- göngu í málinu væru með öllu löglausar og eigi þar ekki heima, og að því er snertir kröfu hans um frestun málsins til þess að leiða aðilja fyrir dóm, þá telur lögmaðurinn, að lögmaður stefndu hafi haft meira en nægilega fresti til þess að leiða aðilja sína fyrir dóm eða að leggja fram skriflegar skýrslur þeirra. Einnig gæti sá aðili, sem mættur var í þinghaldinu, komið skýrslu sinni að, áður en munnlegur flutningur færi fram. Lögmaður stefndu óskaði þess, að málinu væri frestað í tvo mánuði, þar sem hann teldi nauðsynlegt, að farið væri á vettvang og stefnendurnir Anna Magnúsdóttir og Einar Magnússon bendi á mörk í túni á þeirri spildu, sem þau telja ekki selda Bjarna Valdimarssyni, og hús, sem ekki eru seld að þeirra áliti. Einnig taldi hann nauðsynlegt, að stefnendur og Bjarni Valdimarsson verði samprófuð. Líka óskar lögmaður stefndu, að þau Svavar Magnússon, Ármann Magnússon og Jón Magnússon komi fyrir dóm. Að öðru leyti eru málavextir þeir samkvæmt stefnu og öðrum gögnum málsins, að með úrskurði skiptaréttar Rangárvallasýslu, uppkveðnum 18. janúar 1972, var ákveðið, að opinber skipti skyldu fara fram í dánarbúi Magnúsar Sigurðssonar, Leirubakka. Af hálfu stefnenda, sem eru erfingjar í dánarbúinu, var því lýst yfir á skiptafundum í búinu 31. maí og 12. júní 1972, að þau teldu, að %% jörðin Leirubakkahóll væri eign búsins. Var þar átt við þann helming jarðarinnar, sem föðurfaðir þeirra, Sigurður Magn- ússon, átti og bjó á. Aðrir erfingjar og Bjarni Valdimarsson and- mæltu þessu, og Bjarni taldi sig hafa eignast jörðina með samn- ingi. Dánarbú Magnúsar Sigurðssonar var skrifað upp 2. maí 1970 af hreppstjóra Landmannahrepps ásamt virðingarmanni. Jóhanna Jónsdóttir, ekkja Magnúsar, og Jón, sonur hans, sögðu til eigna búsins, og var þar uppskrifuð og metin jörðin Leirubakki með Hóli og húsi á Leirubakka auk annarra eigna búsins. Með um- boði, dags. 14. maí 1970, veittu erfingjar Jóhönnu umboð til þess að selja Bjarna Valdimarssyni á Selfossi jörðina Leirubakka ásamt húsum, rafstöð og öðrum hlutum, sem tilgreindir voru Í skjali, sem fylgdi. Kaupsamningur var síðan gerður 15. maí 1970, en afsal gefið út 25. nóvember 1970. Í kaupsamningi var bætt við ofan línu með bleki „og Hól“, en í afsalinu er aðeins tilgreind 659 sala á Leirubakka, eins og í umboðinu. Með bréfi, dags. 14. nóv. 1970, til Jóhönnu Jónsdóttur mótmæltu systkinin Einar Magnús- son og Anna Magnúsdóttir sölu á Leirubakkahóli með Leirubakka með þeim rökstuðningi, að Jóhanna hefði farið út fyrir urnboð það, sem erfingjarnir veittu henni til sölu á Leirubakka. Það hefði aðeins náð til Leirubakkans. Dánarbúið hefði aldrei átt nema % Leirubakkahól og hefði sá jarðarhluti ekki átt að vera innifalinn í sölunni. Hinir erfingjarnir hafa ekki viljað fallast á þetta og haldið því fram, að árið 1935 hafi Leirubakkahóll verið lagður undir Leirubakkann og síðan verið hluti af honum. Öll hús á Hólnum hefðu þá verið rifin og girðingar teknar niður og jarð- irnar síðan verið nefndar Leirubakki. Aðrir erfingjar búsins en Anna Magnúsdóttir og Einar Magn- ússon hafa lagt fram yfirlýsingu (dmskj. nr. 8) þess efnis, að í umboði til Jóhönnu um sölu á Leirubakka hafi einnig falizt heim- ild hennar til að selja Leirubakkahól, sakir þess að jarðirnar hefðu fyrir löngu verið sameinaðar undir heitinu Leirubakki. Það er þó vitanlegt, að í fasteignamatsbók og veðmálabókum sýslumanns- embættisins í Rangárvallasýslu eru þessar jarðir aðgreindar. Mál þetta var þingfest 22. janúar s.l., og hefur síðan verið þingað í því 6 sinnum, síðast 4. júlí s.1. Þá lýsti lögmaður stefn- enda því yfir, að af sinni hálfu væri gagnaöflun lokið, en lög- maður stefndu kvað hins vegar gagnaöflun ekki lokið af sinni hálfu og óskaði eftir 2ja mánaða fresti, en gagnaðili neitaði, og var þetta atriði þá tekið til úrskurðar. Lögmenn aðilja höfðu einnig í þinghaldi 29. marz s.l. haft frammi sams konar yfirlýs- ingar. Í málinu hafa stefnendur og Bjarni Valdimarsson, kaupandi Leirubakka, komið fyrir aukadómbþingið og gefið skýrslu, og í skiptarétti hafa fimm hinna stefndu gefið skýrslu í málinu, sjá dmskj. nr. 19. Lögmanni stefndu gafst þá færi á því að leggja spurningar fyrir stefnendur. Lögmaður stefndu hefur síðan 29. marz s.l. til 4. júlí s.1. fengið fjóra fresti til gagnaöflunar og vitna- leiðslna, og verður dómarinn að telja, að sá tími hefði átt að nægja til þess að ljúka gagnasöfnun, og verður því með tilliti til þess og andmæla lögmanns stefnenda, enda er hér ekki um vettvangsmál að ræða, að synja um frekari frest í máli þessu. Því úrskurðast: Krafa Áka Jakobssonar hæstaréttarlögmanns um framhalds- frest verður ekki tekin til greina. 660 Miðvikudaginn 26. september 1973. Nr. 115/1973: Svavar Antoníusson Segn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og Jóhanni Salberg Guðmundssyni bæjarfógeta. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson og Einar Arnalds. Kærumál. Frávísunardómur staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 27. júní 1973, sem barst Hæstarétti 30. júlí s. á, hefur sóknaraðili samkvæmt 21. gr., 1. tl. b, laga nr. 57/1962 skotið hinum kærða frávísunardómi til Hæstarétt- ar. Krefst sóknaraðili þess, að dómurinn verði úr gildi felld- ur og lagi verði fyrir héraðsdómara að leggja efnisdóm á málið. Hann krefst og kærumálskostnaðar úr hendi varnar- aðilja. Varnaraðiljar krefjast staðfetingar hins kærða frá- vísunardóms og að kærumálskostnaður verði felldur niður. Með skírskotun til hins kærða dóms ber að staðfesta hann, sbr. og 1. mgr. 4. gr. laga nr. 57/1949. Kærumálskotnaður fellur niður. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur á að vera óraskaður. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 15. júní 1973. 1.0. 1.1. Mál þetta er höfðað með sáttakæru, birtri 5. október 1971, á hendur ríkissjóði. Stefna í máli þessu er birt 17. október 1972 og 24. október sama ár. Að tilhlutan dómara fór munnlegur mál- flutningur fram um formhlið 29. maí s.l. Að svo búnu var mál þetta tekið til dóms eða úrskurðar. Stefnandi máls þessa er Svavar Antoníusson, Bárustíg 5, Vest- mannaeyjum. Stefndu eru fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs Ís- 661 lands og Jóhann Salberg Guðmundsson, bæjarfógeti á Sauðár- króki og sýslumaður í Skagafjarðarsýslu, persónulega. Stefnandi hefur gert þær dómkröfur í efnishlið máls þessa, að stefndu verði in solidum dæmdir til að greiða honum skaðabætur að fjárhæð kr. 1.126.789.50 með 1% dráttarvöxtum á mánuði eða fyrir brot úr mánuði frá 1. maí 1971 til greiðsludags auk máls- kostnaðar að skaðlausu, eins og mál þetta væri ekki gjafsóknar- mál. Stefndu hafa krafizt sýknu af öllum kröfum stefnanda í máli þessu, en málskostnaðarkrafa á hendur stefnanda hefur ekki verið gerð. Eins og áður greinir, fjallar sá þáttur málsins, sem hér er til úrlausnar, um formhlið. Eins og mál þetta er vaxið, þótti dóm- ara rétt að láta þennan þátt málsins koma strax til sérstakrar rannsóknar, sbr. 108. gr. laga nr. 85/1936, enda þótt krafa hefði ekki komið fram í þá átt. Stefnandi hefur andmælt því, að mál þetta eigi að sæta frá- vísun, en stefndu hafa engar kröfur gert af þessu tilefni. Með bréfi dómsmálaráðherra 16. ágúst 1972 var stefnanda veitt gjafsókn til höfðunar máls þessa. Sátt hefur þegar verið reynd í máli þessu, en viðleitni í þá átt hefur engan árangur borið. 2.0. 2.1. Upphaf máls þessa er það, að stefnandi máls þessa, Svavar Antoníusson, hafði selt Guðmundi Þórðarsyni, Skagfirðingabraut 35, Sauðárkróki, vélbátinn Gullbjörgu, VE 89, með afsali 5. júlí 1965. Til tryggingar eftirstöðvum kaupverðsins hafði stefnandi m. a. fengið skuldabréf, 3 talsins, útgefin 5. júlí 1965 af Guðmundi Þórðarsyni til handhafa að fjárhæð kr. 458.923.00 og tryggð m. a. í síldar- og fiskimjölsverksmiðju Guðmundar Þórðarsonar á Sauðárkróki. Einnig átti stefnandi aðrar kröfur á hendur Guð- mundi. Voru skuldir þessar gjaldfallnar en ógreiddðar. Af skjölum málsins verður séð, að 9. október 1967 var uppboðs- Þing Sauðárkróks sett á Sauðárkróki og haldið af Jóhanni Salberg Guðmundssyni bæjarfógeta. Var þar tekið fyrir uppboðsmálið nr. 7/1967, nauðungaruppboð á hraðfrystihúsi, fiskimjölsverk- smiðju og fiskmóttökuhúsi, sem talin voru eign Guðmundar Þórð- arsonar, Sauðárkróki. Uppboðsmál þetta, sem tekið var þarna fyr- ir fyrsta sinni, hefur orðið tilefni til deilumáls þess, sem hér er rekið fyrir bæjarþinginu. Uppboðsbeiðandi í nefndu uppboðs- réttarmáli var m. a. stefnandi máls þessa, Svavar Antoníusson. 662 Verður nú ekki frekar rakinn gangur uppboðsréttarmáls þessa, en þingað var í því nokkrum sinnum til 28. febrúar 1968, þegar m. a. var tekið fyrir að halda nauðungaruppboð á fiskimjölsverk- smiðju uppboðsþola, Guðmundar Þórðarsonar, ásamt vélum og öðru tilheyrandi. Er þá m. a. bókað: „Fyrir ríkissjóð og atvinnu- leysistryggingasjóð sækir þing Ragnar Pálsson bankastjóri, fyrir Fiskimálasjóð o. fl. kröfuhafa sækir þing Halldór Þ. Jónsson fyrir Jón Hjaltason hrl. vegna Svavars Antoníussonar o. fl. svo og fyrir Mími h. f., Fiskiðju Sauðárkróks h. f. og Kaupfélag Skag- firðinga sækir þing Árni Þorbjörnsson hdl. og ennfremur fyrir Lýsi og Mjöl h. f., Hafnarf., og Inga Ingimundarsonar hrl. sækir þing Árni Þorbjörnsson hdl., fyrir bæjarsjóð Sauðárkróks og Brunabótafélags Íslands sækir þing Hákon Torfason bæjarstjóri. Fyrir uppboðsþola Guðmund Þórðarson, sem er fjarverandi sök- um veikinda, sækir þing að ósk hans Erlendur Hansen rafvirki. ... uppboð þetta hefur verið auglýst í dagblaði og með uppfest- um auglýsingum hér á staðnum. Hefur uppboðið fengið löglegan undirbúning og verður því látið fram fara, enda engum mótmæl- um gegn því hreyft. Þar sem eignirnar hraðfrystihús með áföstu fiskmóttökuhúsi annars vegar og fiskimjölsverksmiðja hins veg- ar eru sérskildar í veðmálaregistri og veðbönd á þeim eru eigi hin sömu, þykir rétt að láta uppboð um eignir þessar fara fram sitt í hvoru lagi, og er það samþykkt að viðstöddum umboðsmönnum. Fór uppboðið síðan þannig fram... 11. Fiskimjölsverksmiðja með vélum og öðru tilheyrandi... Halldór Þ. Jónsson f. h. Fiski- málasjóðs býður kr. 2.550.000.00. Árni Þorbjörnsson býður fyrir sömu aðila og áður kr. 2.250.- 000.00 og krefst útlagningar (til Svavars Antoníussonar). Fleiri boð voru ekki gerð. Uppboðshaldari tók sér 14 daga frest til að samþykkja boðið. Umboðsmaður uppboðsþola óskar, að annað og síðasta uppboð á eigninni verði látið fara fram.“ Miðvikudaginn 6. marz 1968 tók Jóhann Salberg Guðmunds- son bæjarfógeti fyrir á ný framangreint uppboðsmál. Fór þá fram annað og síðasta uppboð. Er þá m.a. bókað: „II. fiskimjölsverksmiðja með vélum og öðru tilheyrandi. Ragnar Pálsson f. h. Árna Þorbjörnssonar vegna Svavars Anton- íussonar, Vestmannaeyjum, ítrekar boð gert á uppboðsþingi 28. f. m. kr. 2.555.000.00 og krefst útlagningar. Halldór Þ. Jónsson f. h. Fiskimálasjóðs býður kr. 2.560.000.00. Ragnar býður f. h. sömu aðila og að framan greinir kr. 2.600.- 663 000.00 og krefst útlagningar. Fleiri boð voru ekki gerð. Uppboðs- haldari tók sér 14 daga frest til þess að samþykkja boð.“ Föstudaginn 17. maí 1968 var uppboðsmál þetta enn tekið fyrir af sama bæjarfógeta. Er þá m. a. bókað: „Fyrir var tekið uppboðsmál nr. 7/1967 framhald nauðungarupp- boðs á fiskimjölsverksmiðju Guðmundar Þórðarsonar á Sauðár- króki. Skjöl málsins nr. 1—59 liggja frammi í þinginu. Uppboðshaldari lagði fram nr. 60 símskeyti frá Guðmundi Pét- urssyni hrl. nr. 61 símskeyti frá Fiskimálasjóði, nr. 62 símskeyti frá fjármálaráðuneytinu ... Samkvæmt framangreindum nú fram- lögðum skjölum þykir rétt að samþykkja frest til samþykkis á uppboðinu til 31. maí n.k.“ Símskeyti þau, sem til er vitnað í þinghaldinu, fjalla um sam- þykki á fresti til uppgjörs til handa hæstbjóðanda, Svavari An- toníussyni, og að hans beiðni. Málið var síðan tekið fyrir föstudaginn 31. maí 1968 og frestað í sama skyni til 12. júní 1968, og þá er m. a. bókað: „-. á uppboðsþinginu er staddur Árni Þorbjörnsson hdl. vegna Svavars Antoníussonar, sem er hæstbjóðandi í eignina. Óskar hann framlengingar til samþykkis boða til 31. ágúst n.k. Þar sem fyrir liggur samþykki næstbjóðanda Fiskimálasjóðs og fjármálaráðuneytisins til þess frests, sem um er beðið, ákvað uppboðshaldari að veita frest í þessu skyni til laugardagsins 31. ágústmánaðar n.k. kl. 10 f. h,, og verður þá málið tekið fyrir á sama stað.“ Af skjölum málsins verður ekki séð, að uppboðsmál þetta hafi verið tekið fyrir fyrr en miðvikudaginn 14. maí 1969. Þá er m. a. bókað: „-..nauðungaruppboð á eign þessari fór fram 6. marz 1968. Hæsta boð í hana átti Svavar Antoníusson útgerðarmaður, Vest- mannaeyjum, kr. 2.600.000.00, en næsta boð átti Fiskimálasjóð- ur, kr. 2.560.000.00. Hæstbjóðandi fékk nokkrum sinnum fram- lengdan frest til samþykkis á boði hans, en næstbjóðandi sam- þykkti að standa við boð sitt, meðan frestur stæði yfir, ýmist með símskeytum eða í símtölum við uppboðshaldara. Nú hefur hæstbjóðandi eigi staðið við boð sitt, og er langt liðið fram yfir veittan frest. Þótti sýnt, að hæstbjóðandi stæði eigi við boðið. Hins vegar hefur næstbjóðandi, Fiskimálasjóður, lýst yfir því, að hann standi við boð sitt kr. 2.560.000.00. Er staddur á upp- boðsþinginu umboðsmaður Fiskimálasjóðs, Halldór Þ. Jónsson hdl., 664 og staðfestir hann framanritað og óskar samþykkis á boði sjóðs- ins, enda muni sjóðurinn standa við allar greiðslur og skyldur skv. uppboðsskilmálum. Jafnframt krefst umboðsmaður Fiski- málasjóðs útlagningar eignarinnar sjóðnum til handa upp í ófull- nægðar veðkröfur. Uppboðshaldari samþykkti téð boð Fiskimálasjóðs, og verður útlagning til sjóðsins gerð síðar.“ Málið var enn tekið fyrir í uppboðsrétti Þriðjudaginn 1. júní 1969. Er skemmst af því að segja, að í þinghaldi á þessum degi var Fikimálasjóði lögð út umrædd fiskimjölsverksmiðja til eignar upp í ófullnægða veðkröfu hans. Í sóknarskjölum segir, að þar sem stefnandi hafi ekki ætlað að eiga eða reka umrædda fiskimjölsverksmiðju, hafi hann not- að frestinn í uppboðsmálinu til þess að athuga söluhorfur á eign- unum og í apríl 1970 hafi svo verið komið, að stefnandi hafi haft líklegan kaupanda að vélum í frystihúsinu. Hafi hann þá frétt það á skotspónum, að Fiskimálasjóður mundi hafa ráðstafað þess- um vélum úr síldar- og fiskimjölsverksmiðjunni suður til Kefla- víkur. Kveðst stefnandi þegar hafa hafizt handa til að afla dóms- gerða af uppboðsmálinu, þar sem Fiskimálasjóður hefði í símtali greint frá því, að hann hefði í júlí 1969 leyst til sín eignirnar á uppboði. Afgreiðsla dómsgerða hafi dregizt og ekki fengizt fyrr en dómsmálaráðuneytið hafði veitt aðstoð sína í þessu efni. Þann 18. desember 1970 hafi dómsgerðir loks verið afgreiddar, en þá hafi allir frestir til áfrýjunar verið liðnir og leyfi ekki fengizt til áfrýjunar. Ljóst er af gögnum málsins, að stefnandi málsins ósk- aði eftir því með bréfi til dómsmálaráðuneytisins, dags. 18. desem- ber 1970, að leyfi yrði veitt til áfrýjunar greinds uppboðsmáls. Í bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins 30. desember 1970 var þeirri umsókn synjað á þeim grundvelli, að dómsmálaráðherra gæti aðeins veitt leyfi til áfrýjunar á næstu þremur mánuðum frá lokun dómsathafnar samkvæmt 2. mgr. 4. gr. laga nr. 57/1949. Stefnandi ítrekar þessa beiðni sína með bréfi, dags. 7. janúar 1971. Svarbréf dóms. og kirkjumálaráðuneytisins er dags. 9. marz 1971. Taldi það sem fyrr lagaheimild bresta til að veita leyfi til áfrýjunar fyrrgreinds uppboðsmáls. Sem röksemdir í efnishlið málsins hefur stefnandi einkum bent á, að hann hafi verið hæstbjóðandi í umræðdar eignir á uppboðs- þingi 28. febrúar 1968. Málinu hafi verið frestað með samþykki allra aðilja til að ganga endanlega frá tilboði stefnanda. Síðast hafi verið gengið frá slíku samþykki frá veðhöfum 12. júní 1968, 665 sem þá hafi verið síðasta löglega fyrirtaka uppboðsmálsins. Upp- boðsmálið hafi ekki komið fyrir þann 31. ágúst 1968, þótt það hafi verið ákveðið í þinghaldi fyrirfram. Stefnandi hafi verið í þeirri góðu trú, að uppboðsmálið hvíldi, unz honum yrði gert aðvart um fyrirtöku. Síðan hafi uppboðsmálið verið tekið fyrir 14. maí 1969, án þess að stefnandi vissi, og eignirnar lagðar út til handa Fiskimálasjóði sem ófullnægðum veðhafa. Ekki hafi stefnanda heldur verið boðin endurgreiðsla á kr. 30.000.00, sem stefnandi hafi greitt í uppboðskostnað til bæjarfógeta til stað- festu á boði sínu í eignirnar hinn 6. apríl 1968. Í annan stað eru kröfur stefnanda á því reistar, að bæjarfóget- inn á Sauðárkróki og sýslumaður Skagafjarðarsýslu, Jóhann Sal- berg Guðmundsson, hafi dregið að afgreiða dómsgerðir til stefn- anda frá því í apríl 1970 og þar til í desember sama ár og með því girt fyrir sjálfstæða áfrýjun uppboðsgerðarinnar. Telur stefnandi tvímælalaust, að stefndi beri ábyrgð á þessari ólögmætu meðferð. Stefnandi telur, að hefði hann fengið eignina útlagða sem ófull- nægður veðhafi, hefði hann þar með sloppið skaðlaus frá við- skiptunum við Guðmund Þórðarson. Dómkröfur í máli þessu eru því miðaðar við fjárhæðir þeirra krafna, sem stefnandi telur sig hafa átt hjá Guðmundi Þórðarsyni ásamt vöxtum ásamt þeim fyrrgreindu kr. 30.000.00, sem stefnandi telur sig hafa greitt bæj- arfógetanum á Sauðárkróki í sambandi við uppboðsmálið. Annars hefur stefnandi sundurliðað kröfu sína þannig: 1. Víxill við Útvegsbanka Íslands, sem Guð- mundur hafði lofað að taka að sér undir 23. tölulið afsals, dags. 5. júlí 1965, kr. 80.000.00, dráttarvextir frá þeim tíma til 1. maí 1971, kr. 56.000.00, eða samtals kr. 136.000.00 2. Víxill pr. 1. október 1965, kr. 100.000.00 undir 5. lið tilvitnaðs afsals auk dráttarvaxta kr. 70.000.00 til 1. maí 1971 og málskostnaður, kr. 14.935.00 — 184.935.00 3. Veðskuldabréf samkvæmt 6. tölulið afsalsins, kr. 458.923.00 auk 7% ársvaxta eitt ár, verð- ur kr. 491.047.60 auk dráttarvaxta 1% á mánuði frá 1. júlí 1966 til 1. maí 1971, þ. e. 4 ár og 10 mánuðir, kr. 284.806.90 — "7'15.854.50 4. Greitt bæjarfógeta á Sauðárkróki með tékk- 666 ávísun frá Jóni Hjaltasyni hæstaréttarlög- manni, dags. 6. apríl 1968, upp í uppboðskostn- að til að festa boð kr. 30.000.00 Kr. 1.126.789.50 Stefndu telja málssóknina fjarstæðu og sérstaklega þó fjárhæð dómkröfu. 3.0. 3.1. Dómkrafa í málinu er höfð uppi óskipt á hendur stefndu, eins og fyrr greinir. Samkvæmt stefnu og öðrum sóknarskjölum verður málssóknin eigi skilin öðru vísi en svo, að hér sé í öll- um tilvikum um að ræða skaðabótakröfu á hendur stefndu. Skaða- bótakrafa þessi er á því reist, að bæjarfógeta á Sauðárkróki og sýslumanni í Skagafjarðarsýslu hafi orðið á mistök í meðferð uppboðsmálsins nr. 7/1967, sem varðaði nauðungaruppboð á hrað- frystihúsi, fiskimjölsverksmiðju og fiskmóttökuhúsi, allt eignir uppboðsþola, Guðmundar Þórðarsonar, að því er talið var. Hefur stefnandi vísað til upphafsákvæðis 34. gr. laga nr. 85/1936 kröfu sinni til stuðnings. Samkvæmt 2. mgr. 34. gr. laga nr. 85/1936 verður ábyrgð á hendur héraðsdómara, en í þeirri tölu er uppboðshaldari í þessu tilviki, ekki komið fram með málssókn í héraði, svo sem máli þessu er háttað. Úrlausn um bótaskyldu ríkissjóðs vegna mis- taka í dómaraverkum hlýtur einnig að byggjast á mati á þeim dómaraverkum. Slík úrlausn verður því heldur ekki fengin með málssókn í héraði, sbr. 2. mgr. 34. gr. fyrrgreindra laga. Af þessum sökum ber að vísa máli þessu frá dómi í heild sinni, enda þótt krafa um það hafi ekki komið fram. Gjafsóknarkostnaður til handa stefnanda er hæfilega ákveðinn kr. 65.000.00, þar af hljóti skipaður umboðsmaður stefnanda, Jón Hjaltason hæstaréttarlögmaður, kr. 50.000.00 í málssóknarlaun. Gjafsóknarkostnaður greiðist úr ríkissjóði. Málskostnður milli að- ilja á að falla niður. Stefán M. Stefánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Máli þessu er sjálfkrafa vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður, kr. 65. 000.00, greiðist úr ríkissjóði, þar af hljóti skipaður talsmað- 667 ur stefnanda, Jón Hjaltason hæstaréttarlögmaður, kr. 50.000.00 í málssóknarlaun. Framangreinda fjárhæð ber að greiða innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri að- för að lögum. Laugardaginn 29. september 1973. Nr. 42/1972: Sveinn Hjörleifsson (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Kristni Pálssyni f. h. eiganda og áhafnar m/b Bergs, VE 44, og gagnsök (Jón Hjaltason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson og Magnús Þ. Torfason. Björgun. Sjóveðréttur. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 20. marz 1972. Krefst hann aðallega sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjenda og málskostnaðar úr þeirra hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að hon- um verði gert að greiða mun lægri fjárhæð en í héraðsdómi greinir og að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði látinn niður falla. Gagnáfrýjendur hafa gagnáfrýjað málinu með stefnu 20. marz 1972. Gera þeir þær dómkröfur, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða þeim kr. 1.837.350.00 með 8% ársvöxt- um af kr. 1.930.430.00 frá 18. desember 1970 til 22. júlí 1971 og af kr. 1.837.350.00 frá þeim degi til greiðsludags og svo máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Þá krefjast þeir enn 668 fremur viðurkenningar á sjóveðrétti í m/b Kristbjörgu, VE 70, til tryggingar dæmdum fjárhæðum. Fyrir Hæstarétti hefur því verið lýst yfir, að eigandi m/b Bergs, VE 44, sé Bergur h/f í Vestmannaeyjum, og enn frem- ur að samkomulag sé um, að við það verði miðað í málinu, að verðmæti m/b Bergs hafi numið vátryggingarfjárhæð báts- ins, kr. 12.249.000.00. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. Er þeirra á meðal matsgerð skipstjóranna Jóns Björnssonar og Þor- steins Gíslasonar, en eftir uppsögu héraðsdóms voru þeir dómkvaddir að beiðni aðaláfrýjanda „til þess að kynna sér skjöl máls“...,,og þá sérstaklega öll þau atriði, er varða útbúnað á skipinu Kristbjörgu, VE 70, eins og kemur fram í málsskjölum, að hann hafi verið hinn 18. des. 1970, er skip- ið lenti í erfiðleikum um 28 sjómílur frá Akrabergi við Fær- eyjar, og kynni sér veðurlag og annað, er hér getur skipt máli, og gefi síðan álit sitt um, hvort skipið hefði getað bjargazt af sjálfsdáðum til Íslands með þeim neyðarútbún- aði, sem fyrir hendi var á skipinu“. Í matsgerð hinna dómkvöddu manna, dags. 6. janúar 1973, segir svo: „Eftir athugun á sjókortum, með tilliti til þekkingar og reynslu frá siglingaleiðum, sem um er fjallað, og eftir að hafa kynnt okkur nákvæmlega atvik og allar aðstæður, eins og lýst er í skjölum sjó- og verzlunardóms, þá álítum við: 1. Við álítum nær óhugsandi, að m/s Kristbjörg, VE 70, hefði getað bjargazt af sjálfsdáðum til Íslands við þær aðstæður, er fyrir lágu. Með tilliti til öryggis skips og skipshafnar voru fram- kvæmdar björgunaraðgerðir hárréttar eins og málum var háttað. 3. M/s Kristbjörg var algjörlega stjórnlaus, bæði meðan stýrið var fast og eins eftir að það losnaði. Á þessari stuttu leið veldur stýrið skemmdum á skipsskrúf- unni, sem var látin snúast með lítilli stigningu (skurði). Því getur enginn svarað, hvaða skaðar hefðu orðið á skipi eða skipsskrúfunni, ef reyna hefði átt að sigla alla leið til ID 669 Íslands með þeirri stigningu, sem þarf til að ná e.m. hraða. Eins var sama hætta á ferðum, þótt skipið hefði verið dregið, þar sem stýrið slóst laust. Á skipi af þessari gerð verður engin sigling né stjórn fram- kvæmd með messansegli einu. Efni til neyðarstýristilraunar virðist ekki vera til staðar annað en lestarhleri. Við nefndar aðstæður hefði slík tilraun verið óframkvæmanleg. lAf öryggisástæðum hefði verið óforsvaranlegt að taka hlera af lestarlúgu.“ Samkvæmt gögnum máls var m/b Kristbjörg í 26—28 sjó- mílna fjarlægð frá Akrabergi, er stýri hennar varð óvirkt. Telja verður, að svo sem háttað var bilun m/b Kristbjarg- ar, útbúnaði bátsins, veðri og öðrum aðstæðum hafi m/b Bergur bjargað m/b Kristbjörgu, er hann dró hana til Þórs- hafnar í Færeyjum, sbr. 1. mgr. 199. gr. laga nr. 66/1963. Skerðir það ekki rétt sagnáfrýjanda til björgunarlauna, þótt sammæli hafi verið með skipstjórum bátanna um að hafa samband sín á milli á leið frá Þýzkalandi til Íslands. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms þykir mega láta sitja við ákvörðun fjárhæðar björgunarlauna svo og um málskostnað. Ekki verður ráðið af gögnum máls, að aðaláfryjandi hafi andmælt vaxtakröfu gasnáfrýjenda fyrir héraðsdómi um- fram það, sem leiddi af kröfugerð hans um sýknu sér til handa. Fyrir Hæstarétti hefur aðaláfrýjandi ekki sérstaklega mót- mælt vaxtakröfunni, þótt málsreifun af hendi gagnáfrýjenda veitti til þess brýnt tilefni. Verður vaxtakrafa gagnáfrýjenda samkvæmt þessu tekin til greina. Rétt er, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjendum kr. 110.- 000.00 í málskostnað fyrir Hæstarétti. Samkvæmt 3. tl. 216. gr. laga nr. 66/1963 eiga gagnáfrýj- endur sjóveðrétt í m/b Kristbjörgu, VE 70, til tryggingar framangreindum fjárhæðum. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Sveinn Hjörleifsson, greiði gagnáfrýj- 670 endum, Kristni Pálssyni f. h. eiganda og áhafnar m/b Bergs, VE 44, kr. 1.050.000.00 ásamt 8% ársvöxtum af kr. 1.143.080.00 frá 18. desember 1970 til 22. júlí 1971 og af kr. 1.050.000.00 frá þeim degi til greiðsludags og samtals kr. 200.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur eiga sjóveðrétt í m/b Kristbjörgu, VE 70, til tryggingar fjárhæðum þessum. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjó- og verzlunardóms Vestmannaeyja 24. janúar 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms þann 18. desember s.l, er höfðað fyrir sjó- og verzlunardóminum með stefnu, útgefinni 11. ágúst 1971, af Kristni Pálssyni, skipstjóra og útgerðarmanni, Kirkjubæjarbraut 6, Vestmannaeyjum, f. h. eiganda og áhafnar m/b Bergs, VE 44, gegn eiganda og útgerðarmanni m/b Krist- bjargar, VE 70, Sveini Hjörleifssyni, Höfðavegi 2, Vestmannaeyj- um, og til réttargæzlu vátryggjanda m/b Kristbjargar, VE "0, Bátaábyrgðarfélagi Vestmannaeyja. Á hendur réttargæzlustefnda eru ekki gerðar sérstakar kröfur, og hefur hann engar kröfur haft uppi í máli þessu. Á hendur aðalstefnda eru gerðar kröfur um björgunarlaun að fjárhæð kr. 1.837.350.00 með 8% ársvöxtum af kr. 1.930.430.00 frá 18. desember 1970 til 22. júlí 1971 og af kr. 1.837.350.00 frá þeim degi til greiðsludags auk alls málskostnaðar að fullu að skaðlausu, þar með talin full málsvarnarlaun fyrir dóminum sam- kvæmt lágmarksgjaldskrá L. M. F. Í. Þá er krafizt sjóveðréttar i m/b Kristbjörgu, VE 70, fyrir stefnukröfunum. Stefndi gerir þær réttarkröfur, að hann verði algerlega sýkn- aður af öllum kröfum stefnenda og honum tildæmdur hæfilegur málskostnaður, en til vara, að honum verði gert að greiða mun lægri fjárhæð en í stefnu greinir og málskostnaður verði látinn niður falla. Málavextir eru þeir, að þann 18. desember 1970, er m/b Krist- björg, VE 70, var á leið frá Þýzkalandi til Íslands og var stödd skammt undan Færeyjum, varð skipið fyrir bilun í stýri, og við athugun kom í ljós, að eigi mundi unnt að gera við bilunina 671 þarna. Var þá haft samband m/b Berg, VE 44, og beðið um, að skipið yrði dregið inn til Þórshafnar í Færeyjum. Er þetta gerðist, var m/b Kristbjörg, VE, um 28 sjómílur frá Akrabergi í Fær- eyjum, og var veðurhæð á þessum slóðum um 5—" vindstig VSV, og gekk á með hryðjum. M/b Bergur silgdi strax í áttina til m/b Kristbjargar og kom að skipinu um klukkan 2200. Var strax hafizt handa um að koma dráttartaug yfir í m/b Kristbjörgu, og gekk það vel. Var skipið síðan dregið í átt til Þórshafnar, og var afráðið að sigla fyrir Akraberg til að komast í skjól við eyjarnar. Fljótlega eftir að dráttur hófst, kom í ljós, að dráttartaugin var of stutt, og slitnaði hún. Var þá bætt við snurpuvír um 350 faðma löngum og hann hafður tvöfaldur og síðan bætt við dráttartaugina. Var síðan lón- að í ANA undan vindi og sjó í stefnu vel lausa við Akraberg. Gekk drátturinn vel utan það, að einu sinni þurfti að stoppa til þess að toga dráttartaugina, sem var farin að gefa sig í kefanum á m/b Kristbjörgu. Síðan var drættinum haldið áfram, unz komið var að skerjum beint út af suðuroddunum á Suðurey. Var það í þann mund, að rauða ljósið sást á vitanum á Akrabergi. Versnaði sjólag mjög þarna, og gerði m/b Bergur ekki betur en að halda í við veður og vind. Var þá aðeins bætt við vélarafl á m/b Bergi, og mjök- uðust skipin hægt áfram, en eftir skamma stund slitnaði dráttar- taugin, þar sem vírarnir höfðu verið settir saman. Rak nú m/b Kristbjörgu í áttina að landi, undan þungum straumi, en skip- verjar beggja skipanna hófust handa við að koma tauginni aftur á milli skipanna. Tókst að koma vírunum á milli, og dró m/b Berg- ur m/b Kristbjörgu frá landinu, og síðan tókst að koma skipun- um í skjól. Meðan reynt var að koma vírunum á milli, rak m/b Kristbjörgu sífellt nær landi og í átt að skerjum, er þarna eru. Á þessum tíma var sent út neyðarkall til annarra skipa, er voru á þessum slóðum, enda útlit fyrir, að m/b Kristbjörgu mundi reka upp þarna. Þá fékk m/b Bergur á sig töluverðan brotsjó, meðan á þessum aðgerðum stóð, og var dælt út olíu af skipinu — um tvö til þrjú þúsund lítrum — til þess að lægja sjóinn. Eftir að skipin voru komin í meira skjól, var m/b Kristbjörg dregin áfram áleiðis til Þórshafnar, og gekk drátturinn stórslysa- laust eftir þetta utan það, að dráttartaugin slitnaði einu sinni enn, en þá var tryggilega frá samskeytum gengið með því að hnýta fangalínunni þar um. Til Þórshafnar komu skipin um klukkan 1800 þann 19. desember. 672 Skipstjórinn á m/b Bergi, VE 44, Sævald Pálsson, hefur skýrt frá því fyrir dómi, að þegar dráttartaugin slitnaði milli skip- anna skammt undan Akrabergi, hafi skipverjar hans lagt sig í töluverða hættu við að koma tauginni á milli skipanna. Um leið þá, er valin var í átt til Þórshafnar, sagði skipstjórinn, að hún hefði verið valin vegna þess, að hún lá beinast við og undan sjó og vindi. Varðandi það atriði, hvort m/b Kristbjörg hafi verið í bráðri hættu, þar sem m/b Bergur kom fyrst að skipinu, áleit skipstjórinn svo ekki vera, en skipið hefði getað rekið upp með tímanum. Þá skýrði skipstjórinn á m/b Bergi frá því, að skip hans hefði tafizt í um einn og hálfan sólarhring við að draga m/b Kristbjörgu inn til Þórshafnar. Hjálmar Jónsson, skipstjóri á m/b Kristbjörgu, skýrði svo frá fyrir dómi, að þegar skipið varð fyrir stýrisbiluninni, hafi ver- ið þar um borð 800 faðma togvír, lögleg legufæri, nokkrir línu- belgir og venjulegar fangalínur, en sérstakt sleftóg hafi ekki ver- ið um borð í bátnum. Vitnið skýrir frá því, að fyrst, þegar m/b Bergur kom að m/b Kristbjörgu, hafi skipið ekki verið í yfirvof- andi hættu. Hefðu þeir getað haldið sér frá landi og þá keyrt í norðvestlæga stefnu, því vindur stóð á land, en hefði vindátt breytzt, hefðu þeir getað stöðvað alveg. Ekki taldi vitnið, að tök hefðu verið á að koma upp neyðarstýri eins og veðurlagi var hátt- að, heldur hefði þurft að bíða eftir, að veður lægði. Friðrik Már Sigurðsson, stýrimaður á m/b Kristbjörgu, skýrði svo frá fyrir dómi, að m/b Kristbjörg hefði eigi verið í yfirvof- andi hættu, þegar stýrið bilaði. Líklega hefði þó eigi verið unnt að koma upp neyðarstýri með þeim útbúnaði, er var um borð í m/b Kristbjörgu, og eins og veðri var háttað. Hefði þurft að bíða með aðgerðir eftir betra veðri, en ekki hafi verið hætta á, að m/b Kristbjörgu ræki þarna upp í bráð. Vitnið skýrði frá því, að þegar vírarnir slitnuðu undan Akrabergi, hafi m/b Krist- björg verið í nokkurri hættu og hefði getað farið illa, ef ekki hefði gengið eins vel og raun varð á að koma vírunum á milli skipanna. Vélstjórinn á m/b Kristbjörgu, Garðar Ásbjörnsson, skýrði svo frá fyrir dómi, að þegar stýri skipsins bilaði, hafi strax verið haft samband við hann. Fór vitnið að athuga þetta og skoðaði stýrið og sá þá, að stýrisvísirinn sýndi rétt, eftir því sem stýrið var hreyft, en ekki lét báturinn að stjórn. Fór vitnið þá og at- hugaði stýrisöxulinn, og var allt eðlilegt með hann, þar sem til sást. Hlaut þá að vera um það tvennt að ræða, að stýrið væri 673 farið af eða stýrisásinn brotinn. Skömmu síðar heyrðist, að stýr- ið slóst við bátinn, og sást þá, að stýrisásinn var brotinn. Vitnið skýrði frá því, að ekki hafi verið tök á að laga þetta þarna og lítil tök á að fá bátinn til að láta að stjórn, eins og veðri og sjólagi var háttað. Eftir að skipið var komið til Þórs- hafnar í Færeyjum, kom í ljós, að rétt var, að stýrisásinn hafði brotnað, og tók viðgerð um tvo sólarhringa. Málsástæður og lagarök. Af hálfu stefnenda er því haldið fram, að hér hafi verið um ótvíræða björgun að ræða. M/b Kristbjörg hafi verið stýrislaus og í miklum sjó út af Færeyjum, og stóð vindur á land. Bað m/b Kristbjörg því m/b Berg um hjálp, og lagði áhöfn m/b Bergs sig fram við hjálpina. Við erfiðar aðstæður var haldið með m/b Kristbjörgu stytztu leið í var. Lagði áhöfn m/b Bergs sig í mikla hættu við að koma vírum milli skipanna, er dráttartaugin slitn- aði undan Akrabergi og m/b Kristbjörgu var að reka þar upp. Mjög vel hafi verið að staðið af áhöfn m/b Bergs við erfið skilyrði og ekki til sparað að dæla út olíu til að slá á sjóinn, meðan vírum var komið á milli skipanna, enda hafi farið svo, að björgunin hafi tekizt giftusamlega, og komst m/b Bergur með m/b Krist- björgu inn til hafnar í Þórshöfn í Færeyjum, eins og til hafði verið ætlazt. Af hálfu stefnenda er því af þessum ástæðum haldið fram, að hér sé ótvírætt um að ræða björgun í skilningi siglingalaganna. M/b Kristbjörg hafi verið hjálparvana á hættulegum slóðum við vondar aðstæður, en m/b Bergi tekizt að koma skipinu úr þeirri hættu. Þessi sjónarmið hafi ekki verið viðurkennd af vátryggjanda m/b Kristbjargar, VE 70. Eina greiðslan, sem borizt hefur frá vátrygg- ingarfélaginu, Bátaábyrgðarfélagi Vestmannaeyja, kr. 93.080.00, er greiðsla fyrir víra, sem m/b Bergur lagði til við björgunina. Greiðsla þessi barst til lögmanns stefnenda hinn 22. júlí 1971, en ekki gert ráð fyrir innheimtukostnaði né vaxtagreiðslum. Eru því stefnukröfur miðaðar við það. Loks benda stefnendur á, að björgunarlaunum sé mjög í hóf stillt miðað við vátryggingarverðmæti m/b Kristbjargar, sem nemi kr. 12.249.000.00, en vátryggingarverðmæti m/b Bergs, VE 44. nemi kr. 23.000.000.00. Eru stefnukröfur miðaðar við, að björg- unarlaun og þar með talin olía, er m/b Bergur varð að dæla út í umrætt sinn, og annað beint útlagt af útgerðinni nemi 15% af hinu bjargaða verðmæti. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að hér hafi verið um að 43 674 ræða aðstoð, en eigi björgun. Er aðalkrafan því, að sýkna beri af kröfu um björgunarlaun, en stefnendur hafi ekki verið til við- ræðu um þóknun fyrir aðstoð umfram þær kr. 93.080.00, er rétt argæzlustefndi hefur þegar sent stefnendum fyrir útlögðum kostn- aði. Að hér hafi verið um að ræða aðstoð, styður stefndi þeim rökum, að m/b Kristbjörg og m/b Bergur hafi lagt upp frá Þýzkalandi um sama leyti á leið til Íslands. Áður en skipin fóru frá Þýzkalandi, hafi orðið að samkomulagi milli skipstjóranna að hafa samflot á leiðinni og veita hvor öðrum gagnkvæma aðstoð, ef með þyrfti. Þá bendir stefndi á, að það sé viðurkennt af skipstjóra m/b Bergs, að m/b Kristbjörg hafi ekki verið í sérstakri hættu, er að- stoðin hófst, og því ekki bjargarþurfi í skilningi siglingalaga. Þótt svo hafi komið að því síðar, að m/b Kristbjörg komst í nokkra hættu, hafi þar eingöngu verið um að kenna lélegum út- búnaði m/b Bergs til dráttarins. Þá telur stefndi mjög líklegt, að m/b Kristbjörg hefði getað bjargazt af sjálfsdáðum, ef aðgerðir m/b Bergs hefðu ekki leitt hann í háskann, með því að koma upp neyðarstýri og seglum. Er því þannig mótmælt, að stefnendur eigi nokkra þóknun fyrir aðstoðina. Varakrafa stefnda er rökstudd mjög á sama hátt. Er á það bent, að m/b Kristbjörg hafi ekki verið í hættu, fyrst er m/b Bergur kom að skipinu. Aðstoðin hafi tekizt illa og sé raunar ein hrak- fallasaga. Beri því að færa mjög niður þóknunina fyrir hana. Þá bendir stefndi á, að verði viðurkennt, að hér sé um björgun að ræða, beri að lækka mjög kröfur stefnenda, en þær séu reikn- aðar allt of háar, og er gerð krafa um verulega lækkun þeirra. Niðurstaða. Dómurinn lítur svo á, að m/b Kristbjörg hafi verið í hættu stödd, er m/b Bergur hóf aðgerðir sínar, og sé hér því um að ræða björgun í skilningi siglingalaga. Er þetta stutt vætti yfir- manna m/b Kristbjargar um útbúnað skipsins og með tilliti til veðurfars og allra aðstæðna á þessum slóðum á þeim tíma, er hér um ræðir. Skiptir eigi máli í þessu sambandi, þótt skipstjórar skipanna hafi komið sér saman um að hafa samflot á leiðinni frá Þýzkalandi til Íslands. Með tilliti til þess, sem hér hefur verið rakið, árangurs björg- unaraðgerðanna, þess tíma, er til björgunarinnar var varið, vá- tryggingarverðmætis m/b Kristbjargar, VE 70, og með hliðsjón 675 af atvikum öllum þykja björgunarlaun hæfilega ákveðin kr. 1.050.- 000.00, og hefur þá verið tekið tillit til þeirra kr. 93.080, er vá- tryggjendur m/b Kristbjargar hafa innt af höndum til stefnenda. Ber að dæma stefnda til að greiða stefnendum fjárhæð þessa ásamt vöxtum, er þykja hæfilega ákveðnir 7% p. a., frá 18. des- ember 1970 til greiðsludðags. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnda til að greiða stefn- endum málskostnað, er telst hæfilega ákveðinn kr. 90.000.00. Samkvæmt 3. tl. 216. gr. laga nr. 66/1963 eiga stefnendur sjóveð- rétt í m/b Kristbjörgu, VE 70, fyrir tildæmdum fjárhæðum. Mál þetta flutti af hálfu stefnenda Jón Hjaltason hæstaréttar- lögmaður, en af hálfu stefnda flutti málið Páll S. Pálsson hæsta- réttarlögmaður. Dóm þennan kváðu upp Jón Hauksson, fulltrúi bæjarfógeta, ásamt meðdórasmönnunum Angantý Elíassyni og Páli Þorbjörns- syni skipstjórum. Dómsuppsaga hefur dregizt vegna anna dómsformanns og vegna fjarveru annars meðdómandans úr bænum. Dómsorð: Stefndi, Sveinn Hjörleifsson, eigandi m/b Kristbjargar, VE 70, greiði stefnendum, Kristni Pálssyni f. h. eigenda og áhafn- ar m/b Bergs, VE 44, kr. 1.050.000.00 með 7% ársvöxtum frá 18. desember 1970 til greiðsluðags og kr. 90.000.00 í máls- kostnað. Stefnendur eiga sjóveðrétt í m/b Kristbjörgu, VE 70, til tryggingar hinum dæmdu fjárhæðum. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 676 Mánudaginn 1. október 1973. Nr.35/1973: Jón Baldursson segn Gjaldheitmustjóra f. h. Gjaldheimtunnar í Reykjavík. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar: Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Jón Baldursson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Mánudaginn 1. október 1973. Nr. 106/1972: Böðvar Sveinbjörnsson (Guðmundur Skaftason hrl.) gegn Innheimtumanni ríkissjóðs á Ísafirði f. h. ríkissjóðs (Kristinn Sigurjónsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Skattamál. Tekjuskattur. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 23. ágúst 1972. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. 677 Samkvæmt 4. mgr. 42. gr. laga nr. 55/1964 og 4. mgr. 42. gr. laga nr. 90/1965 var ríkisskattanefnd heimilt að frum- kvæði ríkisskattstjóra að áætla tekjur áfrýjanda af nýju og gera honum að greiða tekjuskatt samkvæmt því. Áfrýjandi hefur eigi leitt rök að því, að á tekjuáætlun þessari séu þei: annmarkar, að ógildingu varði. Ber því að staðfesta hinn áfrýjaða dóm. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 35.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Böðvar Sveinbjörnsson, greiði stefnda, in:.- heimtumanni ríkissjóðs á Ísafirði f. h. ríkissjóðs, kr. 35.- 000.00 í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 30. maí 1972. 1.0. 1.1. Mál þetta er höfðað með stefnu, þingfestri 30. maí 1972. Munnlegur málflutningur fór fram í málinu sama dag, og var það dómtekið að honum loknum. Stefnandi málsins er bæjarfógetinn á Ísafirði, innheimtumað- ur ríkissjóðs f. h. ríkissjóðs. Stefndi er Böðvar Sveinbjörnsson forstjóri, Túngötu 7, Ísafirði. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 222.493.00 ásamt 1% vöxtum á mánuði frá 1. janúar 1969 til greiðsludags auk málskostnaðar samkvæmt gjald- skrá Lögmannafélags Íslands. Stefndi hefur krafizt sýknu af dóm- kröfunum og málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati réttarins. Sátt hefur verið reynd í máli þessu, en viðleitni í þá átt bar ekki árangur. 2.0. 2.1. Málavextir eru þeir, að stefndi taldi ekki fram til skatts og skilaði engum skattframtölum fyrir skattárin 1963, 1964, 1965 678 og 1966. Skattstjóri Vestfjarðaumdæmis áætlaði stefnda því tekj- ur til álagningar fyrir gjaldárin 1964— 1967. Haustið 1967 fór fram á vegum rannsóknardðeildar ríkisskatt- stjóra athugun á skattframtölum og bókhaldi stefnda. Í skýrslu rannsóknarfulltrúa hans, dags. 26. september 1967, segir, að stefndi eigi vefnaðarvöruverzlun að Hafnarstræti 4, Ísafirði, sem kona hans, Iðunn Eiríksdóttir, reki. Enn fremur segir í skýrslunni: „Erindi mitt í ofangreinda verzlun var að gera nokkra athugun á bókhaldi fyrirtækisins. Þegar til átti að taka, var ekkert bók- hald til og hafði ekki verið fært, að sögn eiganda, síðan 1961, og staðfesti frúin það. Aðspurður um sjóðbók fyrir árið 1967 sagði eigandi, að hún væri ekki til. Aðspurð um bókun á vörukaup- um og vörusölu verzlunarinnar töldu hjónin, að um einhverja vöntun væri að ræða. Ég óskaði eftir því, ef mögulegt væri, að þau gæfu upp til rannsóknarðeildarinnar vantalda sölu fyrir ár- in 1965 og 1966, hvað þau sögðust mundu gera. Vísast hér með til bréfs, sem er dagsett 20. sepiember 1967 og undirritað af Iðunni Eiríksdóttur. Við athugun á framtölum gjaldanda kom í ljós, að hann hafði eigi talið fram síðan árið 1963 (skattár 1962).“ Í tilefni af framangreindri skýrslu sendi ríkisskattstjórinn svo- hljóðandi bréf til stefnda, sem dagsett er 27. september 1967: „Hér með sendist yður skýrsla rannsóknardeildar ríkisskatt- stjóra um athugun á bókhaldi og framtölum yðar fyrir árin 1962 —1966. Eins og upplýst hefir verið í málinu, eru engin bókhaldsgögn fyrir ofangreind ár til, og eigi hefir verið talið fram til skatts s.l. fjögur ár, er því ekkert til það, sem hægt er að leggja til grundvallar skattálagningu. Megið þér því búast við, að yður verði áætlaðar tekjur að nýju fyrir ofangreind ár. Vegna ríkisskattanefndar tilkynnist yður jafnframt, að eins og málið liggur fyrir, gæti komið til hækkunar á áður álögðum söluskatti, aðstöðugjaldi, tekjuskatti og eignarskatti fyrir ofan- greind ár. Er yður hér með veittur frestur til 9. október 1967 til að koma að þeim gögnum og skýringum, sem þér kynnuð að óska.“ Jafnframt lagði ríkisskattstjóri mál þetta fyrir ríkisskatta- nefnd. Úrskurður ríkisskattanefndar er dags. 14. desember 1967, og hljóðar meginmál hans svo: „Á fundi ríkisskattanefndar 14. des. 1967 var tekin til endur- 679 skoðunar álagning tekjuskatts á Böðvar Sveinbjarnarson, Tún- götu 7, Ísafirði, nafnnr. 1499 — 5331, fyrir gjaldárin 1964, 1965, 1966 og 1967. Málið er tekið upp að tilhlutan ríkisskattstjóra skv. 42. gr. laga nr. 90/1965 um tekjuskatt og eignarskatt. Málavextir eru þeir, að rannsóknardeild ríkisskattstjóra gerði nokkra athugun á skattlagningu á gjaldanda fyrir gjaldárin 1964, 1965, 1966 og 1967. Skýrsla deildarinnar hefur legið fyrir til at- hugunar. Með bréfi, dags. 27. sept. s.l, var gjaldanda tilkynnt, að áður álögðum tekjuskatti og fleiri opinberum gjöldum kynni að verða breytt til hækkunar og honum gefinn kostur á að gæta réttar síns. Bréfinu svaraði gjaldandi ekki. Í skýrslu rannsóknardeildar kom fram, að gjaldandi á verzlun á Ísafirði, sem kona hans rekur. Í verzlun þessari eru seldar vefn- aðarvörur alls konar. Í ljós kom, að gjaldandi færði alls ekkert bókhald fyrir verzlunina og hefur auk þess ekki talið fram síðan gjaldárið 1963. Hafði álagning opinberra gjalda farið fram eftir áætlun skattstjóra. Aðspurður um vörusölu taldi gjaldandi, að einhverju hefði verið sleppt við uppgjöf til söluskatts, en hefur enga viðhlítandi grein getað gert fyrir, hversu háar upphæðir þar er um að ræða. Með hliðsjón af framansögðu og öðru því, sem fyrir liggur í málinu, þykir verða að ákveða gjaldanda tekjur að nýju fyrir gjaldárin 1964, 1965, 1966 og 1967. Hreinar tekjur gjaldanda gjaldárið 1964 þykja hæfilega ákveðn- ar kr. 360.000.00. Persónufrádráttur er kr. 143.000.00, og verða skattskyldar tekjur því kr. 217.000.00. Tekjuskattur af þeirri upphæð er kr. 57.671.00, en var kr. 12.- 433.00. Hreinar tekjur gjaldanda gjaldárið 1965 þykja hæfilega ákveðn- ar kr. 460.000.00. Persónufrádráttur er kr. 160.000.00, og verða skattgjaldstekjur því kr. 300.000.00. Tekjuskattur af þeirri upp- hæð er kr. 72.810.00, en var áður kr. 18.270.00. Hreinar tekjur gjaldanda gjaldárið 1966 þykja hæfilega ákveðn- ar kr. 500.000.00. Persónufrádráttur er kr. 162.000.00, og verða skattgjaldstekjur því kr. 338.000.00. Tekjuskattur af þeirri upp- hæð er kr. 81.991.00, en var kr. 27.451.00. Hreinar tekjur gjaldanda gjaldárið 1967 þykja hæfilega ákveðn- ar kr. 600.000.00. Persónufrádráttur er kr. 185.900.00, og verða skattgjaldstekjur því kr. 414.100.00. Tekjuskattur af þeirri upp- hæð er kr. 101.308.00, en var áður kr. 33.133.00. 680 Við ákvörðun hreinna tekna skv. framanrituðu hefur hækkun á söluskatti fyrir árin 1963, 1964, 1965 og 1966 svo og hækkun á aðstöðugjaldi gjaldárin 1964, 1965 og 1966 verið reiknuð til frá- dráttar. Kærufrestur til ríkisskattanefndar er 21 dagur frá póstlagningu úrskurðar þessa. Úrskurðarorð: Tekjuskattur gjaldanda gjaldárið 1964 hækkar um kr. 45.238.00 úr kr. 12.433.00 í kr. 57.671.00. Tekjuskattur gjaldanda gjaldárið 1965 hækkar um kr. 54.540.00 úr kr. 18.270.00 í kr. 72.810.00. Tekjuskattur gjaldanda gjaldárið 1966 hækkar um kr. 54.540.00 úr kr. 27.451.00 í kr. 81.991.00. Tekjuskattur gjaldanda gjaldárið 1967 hækkar um kr. 68.175.00 úr kr. 33.133.00 í kr. 101.308.00. Þetta tilkynnist yður hér með.“ Stefndi kærði þennan úrskurð til ríkisskattanefndar með bréfi, dags. 14. febrúar 1968. Í kæru þessari segir m. a.: „Tekjuskattur. Tekjuskattur gjaldandans, gjaldárin 1964— 1967, hefir verið endurreiknaður og hækkaður um kr. 222.493.00. Aðallega er gerð krafa um, að greind álagning verði með öllu felld niður, en til vara, að hún verði stórlega lækkuð. Gjaldandinn taldi ekki fram umrædd ár, og ekki liggur annað fyrir Í málinu en skattstjóri hafi áætlað honum tekjur í sam- ræmi við ákvæði 2. mgr. 37. gr. laga um tekjuskatt og eignar- skatt og gjöldin síðan álögð með framlagningu skattskrár. Almennt mega menn treysta því, að um fullnaðarálagningu sé að ræða samkvæmt skattskrá. Til að endurreikningur sé heimili, verða að koma fram ákveðin atvik, sbr. 38. gr. greindra laga. Samkvæmt 2. mgr. þeirrar greinar er heimilt að breyta skatti gjaldanda, sem eigi hefir talið fram, ef „síðar kemur í ljós, að áætlun hefir verið of lág“ o.s.frv. Af gögnum málsins verður ekki séð, að neitt hafi komið fram um það, að áætlanir skattstjóra hafi verið of lágar. Hlýtur því að bera að taka aðalkröfuna til greina af þessum sökum. Í öðru lagi er því haldið fram, að þó að svo yrði litið á, að áætl- anir skattstjóra væru of lágar, þá sé hin kærða álagning alltof 681 há. Er til þess vísað, að aðeins er um að ræða hugsanlegan hagn- að af mjög lítilli vefnaðarvöruverzlun, sem vart getur numið telj- andi fjárhæðum. Er varakrafa á þessu byggð.“ Þann 12. júní 1968 kvað ríkisskattanefnd upp úrskurð í tilefni af framangreindri skattkæru stefnda. Í úrskurðinum segir m. a.: „Samkv. því, sem fram kemur í fyrri úrskurði nefndarinnar, er mál kæranda upp tekið að tilhlutan ríkisskattstjóra skv. heim- ild í 42, gr. laga nr. 90/1965 um tekjuskatt og eignarskatt. Fyrir liggur í málinu, að kærandi hafði ekkert bókhald fært fyrir rekstur sinn síðan á árinu 1961. Ennfremur að gjaldandi taldi einhverju hafa verið sleppt við uppgjöf söluskatts. Kær- andi hafði ekki talið fram til skatts gjaldárin 1964 til og með 1967. Þegar litið var til alls þessa ásamt þeim gögnum eða líkum, er fyrir lágu um aðrar tekjur gjaldanda en af rekstri verzlunar, þótti sýnt, að teknaáætlanir og aðrar áætlanir skattstjóra vegna vantandi framtala umrædd gjaldár voru of lágar, og vísast í því sambandi til ákvæða 2. mgr. 37. gr. laga nr. 90/1965. Með hlið- sjón af þessu og með vísan til ákvæða 38. gr. og 42. gr. laga nr. 90/1965 þykir því verða að synja aðalkröfu umbm. kæranda. Eins og áður greinir, sendi kærandi engin skattframtöl árin 1964 til og með 1967, og hefir hann enn ekki bætt úr því. Áætl- anir skattstjóra og ríkisskattanefndar, að því er tekjuskatt varð- ar, fela því í sér 25% viðbót við grunnáætlaða gjaldstofna, sbr. ákvæði 47. gr. laga nr. 90/1965, sbr. og sömu gr. laga nr. 55/1964. Enginn rökstuðningur kemur fram í kæru umbm. kæranda um önnur atriði kærunnar, sem gefur tilefni til breytinga á fyrri áætl- unum nefndarinnar, og þykir því ekki ástæða til að taka til greina varakröfu hans. Úrskurðarorð: Tekjuskattshækkanir gjaldáranna 1964, 1965, 1966 og 1967 standi óbreyttar.“ 3.0. 3.1. Dómkröfur stefnanda eru reistar á því, að með úrkurði ríkisskattanefndar frá 14. desember 1967, sem staðfestur hafi ver- ið eftir kæru stefnda með úrskurði frá 12. júní 1968, hafi stefnda verið gert að greiða hækkun tekjuskatts fyrir gjaldárið 1964 kr. 45.238.00, gjaldárið 1965 kr. 55.540.00, gjaldárið 1966 kr. 54.540.00 og gjaldárið 1967 kr. 68.175.00, eða alls kr. 222.493.00. Eigi verði 682 annað séð en að skattstjóri og ríkisskattanefnd hafi í einu og öllu farið að lögum við álagningu skattauka þeirra, sem stefnt sé út af. Stefnandi bendir á, að stefndi hafi ekkert bókhald haldið um rekstur sinn og ekki skilað neinu skattframtali varðandi þau skattár, sem um er deilt í málinu. Aðalgögn málsins séu því skýrsl- ur skattrannsóknardeildar ríkisskattstjóraembættisins, en sam- kvæmt þeim skýrslum sé fullkomin ástæða til að ætla áætlun skattstjóra of lága. Af þeim ástæðum standi 2. mgr. 38. gr. tekju- og eignarskattslaga því ekki í vegi, að ríkisskattanefnd hafi verið heimilt að endurskoða tekjuskattsálagningu á stefnda fyrir um- rædd ár. 3.2. Stefndi telur, að líta verði svo á, að gjaldandi megi al- mennt geta treyst því, að endanleg álagning sé fram komin, þeg- ar gjaldendum sé boðaðar álögur með þeim hætti, sem í lögunum greini. Skattayfirvöld séu þannig bundin við þær ákvarðanir, sem álagning sé byggð á, nema ótvíræð heimild sé í lögum um aðra tilhögun. Þessi regla sé mjög nauðsynleg fyrir öryggi gjald- enda. Í 38. gr. tekjuskattslaganna séu gerðar nokkrar undantekningar frá þessari reglu. Samkvæmt 2. mgr. sé heimilað að breyta skatti gjaldenda, sem eigi hafi talið fram, ef „síðar kemur í ljós, að áætlun hafi verið of lág“ o. s. frv. Telur stefndi, að í þessari reglu felist það, að til þess að „eftirreikningur“ sé heimill þurfi að liggja fyrir bein sönnun um það, að hreinar tekjur hafi verið of lágt áætlaðar og að sönnunarbyrðin fyrir því hvíli á skattkrefjanda. Í þessu máli liggi hins vegar engin sönnun fyrir um slíkt. Þá bendir stefndi á, að stefnandi hafi eigi hafizt handa um innheimtu gjaldanna með lögtaki, þótt fyrir lægi, að þau yrðu ekki greidd án undangengins úrskurðar. Hafi því lögtaksréttur fyrnzt. Sé því málssókn þessi til komin vegna aðgerðarleysis stefn- anda. 4.0. 4.1. Af gögnum málsins og flutningi aðilja er fram komið, að stefndi afhenti ekki skriflega skýrslu til skattayfirvalda um tekj- ur sínar á árunum 1963, 1964, 1965 og 1966, eins og boðið er í 35. gr. laga nr. 55/1964 og 35. gr. laga nr. 90/1965. Stefndi full- nægði heldur eigi þeirri skyldu síðar. Skattstjóri Vestfjarðaum- dæmis áætlaði tekjur stefnda til skatts fyrir hvert umrætt ár samkvæmt heimild í 2. mgr. 37. gr. laga nr. 55/1964, sbr. 47. gr. sömu laga, sbr. og tilsvarandi ákvæði í áður tilgreindum lög- 683 um. Stefndi virðist hafa greitt tekjuskatt sinn samkvæmt þess- um áætlunum. Í 2.1. er það rakið, að haustið 1967 gerði rannsóknardeild ríkis- skattstjóra athugun á skattframtölum og bókhaldi stefnda. Þessi rannsókn sýnist hafa leitt m. a. til þess, að ríkisskattstjóri lagði mál- ið fyrir ríkisskattanefnd til breytingar á fyrri tekjuskattsáætlunum skattstjóra fyrir umrædd skattár. Ákvað ríkisskattanefnd tekjur stefnda að nýju samkvæmt því, og leiddi það til nýrrar og hærri tekjuskattsáætlunar á hendur stefnda, eins og rakið hefur verið. Í 42. gr. laga nr. 55/1964, sbr. og tilsvarandi ákvæði í lögum nr. 90/1965, er kveðið á m. a. um það, að ríkisskattstjóri skuli hafa eftirlit með störfum skattstjóra og vera þeim til leiðbein- ingar. Enn fremur að ríkisskattstjóri geti af sjálfsdáðum rannsak- að hvert það atriði, sem varði framkvæmd laganna. Þá er enn boðið, að við embætti ríkisskattstjóra skuli starfa rannsóknar- deild, sem hafi með höndum rannsóknir samkvæmt lögunum. Síð- an segir í 4. mgr. nefndrar 42. gr.: „Nú telur ríkisskattstjóri ástæðu til að breyta ályktun skattstjóra um skattákvörðun, og getur hann þá, þótt eigi hafi verið kært, lagt málið fyrir ríkisskattanefnd, sem breyta má ákvörðun skattstjóra og gera skattþegni skatta að nýju. Ætíð skal nefndin gera gjaldþegni viðvart, áður en hún breytir skattgjaldi hans, án þess að yfir hafi verið kært.“ Eigi verður annað séð en að ríkisskattstjóri og ríkisskattanefnd hafi fullnægt framangreindum ákvæðum 42. gr. laganna, er ákvörð- un skattstjóra Vestfjarðaumdæmis var breytt og stefnda gert að greiða tekjuskatt að nýju fyrir áðurgreind skattár. Ákvæði 2. mgr. 38. gr. laga nr. 55/1964, sbr. samsvarandi ákvæði í lögum nr. 90/1965, verður að skýra með hliðsjón af þeirri heimild, sem ríkisskattstjóri og ríkisskattanefnd hefur til að breyta ályktun- um skattstjóra samkvæmt áður tilvitnaðri 4. mgr. 42. gr. laganna. Verður ekki talið, að nefnd 2. mgr. 38. gr. takmarki þessa heimild á neinn hátt. Með því að eigi verður annað séð en að öðrum ákvæðum lag- anna hafi verið fullnægt við umdeilda skattálagningu og að þar sem ekki hefur verið sýnt fram á, að umrædd tekjuskattsáætlun hafi verið óhófleg, þykir mega taka stefnukröfuna til greina ásamt vöxtum, eins og krafizt hefur verið. Lögtaksréttur sá, sem kröf- unni fylgdi, er fyrndur. Dæma ber stefnda til að greiða stefn- anda málskostnað, sem eftir atvikum þykir hæfilega ákveðinn kr. 25.000.00. Stefán M. Stefánsson borgardómari kvað upp dóminn. 684 Dómsorð: Stefndi, Böðvar Sveinbjörnsson, greiði stefnanda, bæjar- fógetanum á Ísafirði, innheimtumanni ríkissjóðs f. h. ríkis- sjóðs, kr. 222.493.00 ásamt 1% vöxtum á mánuði frá 1. janúar 1969 til greiðsludags og kr. 25.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá birtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 4. október 1973. Nr. 91/1973: Ákæruvaldið (Þórður Björnsson saksóknari ríkisins) gegn Hrafni Pálssyni (Logi Guðbrandsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti. Þjófnaður. Dómur Hæstaréttar. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann. Samkvæmt þessum málsúrslitum ber að dæma ákærða til að greiða allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun fyrir Hæstarétti í ríkissjóð, kr. 15.000.00, og málflutningslaun skipaðs verjanda síns þar, kr. 15.000.00. Það er aðfinnsluvert, að úr hófi dróst að hefja rannsókn máls þessa. Þá var rannsókninni hvorki haldið áfram með nægilegum hraða né var hún svo vönduð, sem rétt var. 685 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Ákærði, Hrafn Pálsson, greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun fyrir Hæstarétti í ríkissjóð, kr. 15.000.00, og málsvarnarlaun verjanda síns þar, Loga Guðbrandssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 15.- 000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 29. desember 1972. Ár 1972, föstudaginn 29. desember, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Gunnlaugi Briem sakadómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 526/1972: Ákæruvaldið gegn Hrafni Pálssyni, sem tekið var til dóms 18. Þ. m. Málið er höfðað með ákæruskjali saksóknara ríkisins, dagsettu 18. ágúst s.l, gegn ákærða, „Hrafni Pálssyni, verkamanni, Hverf- isgötu 58, Reykjavík, fæddum 10. marz 1935 í Vestmannaeyjum, fyrir þjófnað með því að hafa föstudagsmorguninn 2. júní 1972 farið í heimildarleysi inn í íbúð Lárusar Fjeldsted að Laufásvegi 35 í Reykjavík og stolið þar handtösku, einni flösku af áfengi, nokkrum dósum af niðursoðnum matvælum og notuðum karl- mannaskóm. Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Þess er krafizt, að ákærði verði dæmdur til refsingar og greiðslu alls sakarkostnaðar.“ Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann sætt refsiðómum sem hér segir: 1961 3/2 Vestmannaeyjum: 10 mánaða fangelsi, skilorðsbundið í 2 ár, fyrir brot á 218. gr. hegningarlaga. 1963 18/7 Vestmannaeyjum: 40 daga varðhald fyrir brot á 1. mgr. 259. gr. hegningarlaga, sbr. lög nr. 20/1956, 1. gr., 1. mgr. 2. mgr. 25. gr., 1. mgr. 27. gr. og Í. mgr. 53. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga. Sviptur rétti til að öðl- ast ökuskírteini í 2 ár frá dómsuppkvaðningu. 1966 5/4 Vestmannaeyjum: 4 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 209. og 1. mgr. 217. gr. hegningarlaga. 686 1967 16/3 Reykjavík: 6 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 155. gr. og 244. gr. hegningarlaga og áfengislögum. 1967 15/6 Reykjavík: 4 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 244. gr. hegningarlaga. 1968 19/3 Neskaupstað: 4 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 244. gr. hegningarlaga. 1968 25/7 Reykjavík: 8 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 155. gr., 244. gr. og 248. gr. hegningarlaga. 1969 16/5 Reykjavík: 4 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 155. gr. og 244. gr. hegningarlaga. (Hegningarauki). 1969 12/9 Reykjavík: 6 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 155. gr. og 244. gr. hegningarlaga. 1971 11/5 Reykjavík: 6 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 1. mgr. 155. gr. og 244. gr. hegningarlaga. 1871 25/2 Reykjavík: 15 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 1. mgr. 155. gr. og 244. gr. hegningarlaga. Með dómi hinn 11. október 1856 var ákærði sýknaður af ákæru fyrir brot á áfengis- og bifreiðalögum. Hinn 1. júní 1958 var hann kærður fyrir brot á 244. gr. al- mennra hegningarlaga, en ákæru frestað á hendur honum skil- orðsbundið í 3 ár. Loks hefur ákærði undirgengist 45 sinnum sektir með dóms- sátt, er nema frá 100—-900 kr. hverju sinni, mestmegnis fyrir ölvun. Málavextir eru þessir: Zöstudaginn 2. júní s.l, klukkan 0822, var hringt á lögreglu- stöðina frá Laufásvegi 35 og tilkynnt, að maður hefði skömmu áður farið þar inn um glugga og framið þjófnað. Lögreglumenn héldu á staðinn og hittu þar að máli húsráðanda, Lárus Fjeldsted verzlunarmann. Kvað hann manninn hafa farið inn um opnan- legan glugga á húsinu. Lárus kvað hafa verið stolið nokkrum niðursuðudósum og svörtum spariskóm, er hann sjálfur átti. Jór- unn Fjeldsted, eiginkona Lárusar, skýrði lögreglunni frá því, að hún hefði haft tal af manni þeim, er fór inn í húsið. Hefði hann sagzt heita Hrafn Pálsson og eiga heima á Hverfisgötu. Jórunn kvað mann þennan hafa verið ljóshærðan, á að gizka 30 ára að aldri. Maðurinn var með rauða tösku í hendi, er á stóð „Coca cola“. Jórunn kvaðst ekki í fyrstu hafa grunað mann þennan um þjófnað og hefði hún ekki tálmað för hans á brott. Að sögn lög- reglunnar voru engar skemmdir sjáanlegar á glugganum. Rannsóknarlögreglan yfirheyrði ákærða Hrafn út af framan- 687 greindum þjófnaði hinn 26. júní s.l. Þegar ákærða höfðu verið kynnt málsatvik, skýrði hann frá því, að hann gæti ómögulega munað eftir atburði þessum, en vildi þó ekki þræta fyrir, að það hefði verið hann, sem fór inn í húsið að Laufásvegi 35. Ákærði kvaðst ekki muna eftir neinum niðursuðudósum né svörtum skóm, sem hann gæti hafa tekið þarna, en sannist það, að hann hafi farið inn í húsið og tekið þessa hluti, sé hann fús til að bæta skað- ann, verði þess krafizt. Í viðtali við rannsóknarlögregluna skýrði Lárus Fjeldsted nán- ar svo frá, að í stað svörtu skónna, sem hefðu verið teknir frá sér, hefðu verið skildir eftir rauðleitir reimaðir skór. Afhenti hann rannsóknarlögreglunni þá. Magnús Magnússon rannsóknarlögreglumaður, er hafði á hendi lögreglurannsókn í máli þessu, hafði tal af Hjördísi Gunnarsðótt- ur, eiginkonu ákærða Hrafns. Skýrði hún svo frá, að ákærði hefði eitt sinn snemma í júnímánuði s.l. komið heim í svörtum skóm, sem hann hefði ekki átt. Afhenti hún skó þessa. Jafnframt sagði Hjördís, að ákærði hefði átt að vera í rauðleitum skóm frá skó- verksmiðjunni Iðunni á Akureyri. Bæði ákærða og eiginkonu hans voru sýndir umræddir skór, en þau könnuðust hvorugt við, að þeir væru úr eigu ákærða. Magnús Magnússon rannsóknarlögreglumaður hefur mætt í dómi sem vitni og skýrt frá því, að Lárus Fjeldsted hafi komið með skó þá, er í skýrslu þess greinir. Þetta voru skór, rústrauðir að lit, frá Iðunni. Vitnið kveðst hafa mátað þessa skó á ákærða Hrafn og hafi þeir passað á hann. Ákærði viðurkenndi, að skórnir pöss- uðu á sig, en neitaði að kannast nokkuð við þá. Vitnið kveður, að ákærða Hrafni hafi verið stillt upp ásamt 2 öðrum mönnum og Jórunn Fjeldsted síðan kvödd á vettvang. Hafi hún bent á ákærða Hrafn sem mann þann, er farið hefði inn í íbúð hennar að morgni 2. júní s.l. Vitnið kveðst hafa farið heim til Hjördísar Gunnarsdóttur, eiginkonu ákærða Hrafns, að Hverfisgötu 58. Hringdi Hjördís til þess að fyrra bragði og sagði því, að heima hjá sér væru svartir skór, sem ákærði hefði komið í heim í um- rætt sinn. Sótti vitnið skóna til Hjördísar. Vitnið sýndi Lárusi Fjeldsted skó þessa, og sagði hann, að um sína skó væri að ræða. Hefðu þeir horfið frá sér umrætt sinn. Þá skýrir vitnið frá því í skýrslu sinni, að ákærði hafi verið í rauðri blússu, er það yfirheyrði hann 26. júní s.l. Hafi verið lítil rifa á hægri blússuerminni. Vitnið Jórunn Fjeldsted hefur skýrt frá því, að það hafi vaknað 6ð8 við það að morgni föstudagsins 2. júní s.1. um kl. 0800, að drukk- inn maður kom inn í svefnherbergi þess. Spurði hann vitnið, hvar hann gæti komizt út úr húsinu. Vitnið spurði manninn, hvaðan hann væri að koma. Sagðist hann vera að koma úr vaskahúsi Hjördísar, en vitnið botnaði hvorki upp né niður í því. Vitnið spurði manninn að heiti, og sagðist hann heita Hrafn Pálsson og eiga heima á Hverfisgötu. Vitnið fór fram úr rúminu og vísaði manninum út um bakdyrnar. Maðurinn var klæddur rauðri blússu, og um leið og hann fór út, lenti blússuermi á hægra handlegg hans á járni á dyrastafnum og rifnaði ermin lítils háttar. Vitnið veitti því athygli, um leið og maðurinn fór á brott, að hann var með rauða Coca-cola tösku. Sá það, að í töskunni voru niðursuðu- dósir og vínflaska. Þegar betur var að gáð, eftir að maðurinn var farinn á brott, kom í ljós, að farið hafði verið inn um glugga á skrifstofu Lárusar, eiginmanns vitnisins. Hafði verið mikið rót- að í skrifborði hans, og var saknað 1 flösku af whiskey úr skáp í skrifborðinu, en vodka flaska úr skápnum hafði verið sett á skrif- borðið. Jafnframt kom í ljós, að rauða taskan, sem maðurinn var með, hafði verið tekin úr kjallaranum ásamt niðursuðudósunum og svörtum skóm, er Lárus átti. Hins vegar höfðu verið skildir eftir brúnleitir karlmannsskór, reimaðir, og voru þeir afhentir rannsóknarlögreglunni. Vitnið kveðst þegar hafa gert lögreglunni aðvart. Hafi hún leitað um nágrennið, en ekki fundið manninn. Vitnið kveðst hafa þekkt umræddan mann við sakbendingu hjá rannsóknarlögreglunni og hafi það verið ákærði Hrafn Pálsson. Vitnið skýrir frá því, að það hafi séð svarta skó hjá rannsóknar- lögreglunni, er því var sagt, að fundizt hefðu hjá ákærða Hrafni. Búið var að skemma skóna með þeim hætti, að tvær stórar rifur höfðu verið skornar í þá. Voru skórnir algerlega ónýtir. Vitnið kveðst hafa þekkt, að þar var um skó Lárusar að ræða, og byggir það á því, að hann velur skó með sérstöku sniði, sem erfitt er að fá. Vitnið Lárus Fjeldsted kveðst hafa verið heima hjá sér sofandi, er þjófnaðurinn var framinn á heimili þess að morgni 2. júní s.l. Kona vitnisins vakti það, eftir að maður sá, sem farið hafði inn í hús þeirra, var farinn á brott, og skýrði því frá, hvað gerzt hafði. Vitnið kveður hafa horfið úr skáp í skrifborði þess eina flösku af whisky. Einnig hurfu úr herberginu svartir skór, er vitnið átti, en úr kjallaranum handtaska ásamt nokkrum niður- suðudósum. Ekkert af þýfinu kom aftur í leitirnar nema skórnir, sem vitnið sá í skrifstofu rannsóknarlögreglunnar. Var vitninu tjáð, að Hjördís, eiginkona ákærða Hrafns, hefði komið með þá 689 þangað. Búið var að skera í skóna, og voru þeir ónýtir. Vitnið kveðst strax hafa þekkt, að hér var um skó þess að ræða, sem eru af Tiger gerð, en sú tegund af skóm er sjaldgæf hér, og hafði vitnið keypt skóna í Kaupmannahöfn. Vitnið kveður hafa fund- izt í kjallaranum heima hjá sér, eftir að maðurinn hafði verið þar, rauð- brúnleita skó og hatt, sem vitnið afhenti rannsóknarlögregl- unni. Ákærði Hrafn hefur skýrt frá því fyrir dómi, að hann hafi bú- ið á Hverfisgötu 58 á þeim tíma, sem þjófnaðurinn var framinn í íbúð Lárusar Fjeldsteds að Laufásvegi 35. Ákærði kveðst nótt- ina áður hafa verið heima hjá sér og eigi neytt neins áfengis. Ákærði fór á fætur klukkan 0730 að morgni 2. júní og tók saman farangur sonar síns, sem var að fara til dvalar í sveit. Ákærði fór síðan með syni sínum út á Umferðarmiðstöð um klukkan 0830 og skildist þar við hann, en að því búnu hélt hann heim til sín. Ákærði neitar að hafa komið að Laufásvegi 35 umræddan föstu- dagsmorgun og vill ekki viðurkenna að hafa framið þar þjófnað, eins og honum er gefið að sök í ákæru. Ákærði heldur að öðru leyti fast við skýrslu sína hjá rannsóknarlögreglunni. Honum var kynnt það, sem fram hefur komið í málinu varðandi þjófnað þann, sem framinn var að Laufásvegi 35, og kveðst hann engu að síður halda fast við framburð sinn. Ákærði kveðst vilja benda á, að hann sé skolhærður, en Jórunn Fjeldsted hafi skýrt lögreglunni frá því, að maður sá, er framdi þjófnaðinn að Laufásvegi 35, hafi verið ljóshærður. Með eiðfestum framburði vitnanna Jórunnar og Lárusar Fjeld- steds svo og þegar virtur er framburður ákærða sjálfs í upphafi máls þessa hjá rannsóknarlögreglunni telst sannað, að hann hafi gerzt sekur um framangreindan þjófnað. Hefur hann með því orð- ið brotlegur gegn 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin með hliðsjón af saka- vottorði hans fangelsi í 6 mánuði. Þá ber að dæma ákærða til að greiða allan sakarkostnað, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Loga Guð- brandssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 8.000.00. Dómsorð: Ákærði, Hrafn Pálsson, sæti fangelsi í 6 mánuði. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarn- 44 690 arlaun til skipaðs verjanda síns, Loga Guðbrandssonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 8.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Föstudaginn 12. október 1973. Nr. 76/1973: Ákæruvaldið (Þórður Björnsson saksóknari ríkisins) gegn Agli Grímssyni Thorarensen (Jón E. Ragnarsson hrl.) Birgi Þorvaldssyni (Guðmundur Ingvi Sigurðsson hrl.) og Sigurði Ívari Sigurðssyni (Guðjón Steingrímsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Guð- mundur Jónsson borgardómari. Bifreiðar. Brot gegn umferðarlögum og áfengislögum. Rang- ur framburður fyrir dómi. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Með skírskotun til forsendna ber að staðfesta, að ákærði Egill Grímsson Thorarensen hafi gerzt sekur um háttsemi þá, sem hann er sakfelldur fyrir í héraðsdómi. Varða brotin við 1. mgr. 142. gr., sbr. 1. mgr. 22. gr. hegningarlaga nr. 19/1940, 2., sbr. 3. mgr. 25. gr. og 1. mgr. 27. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og 1. mgr. 17. gr., sbr. 2. tl. 33. gr., 1. mgr. 24. gr., sbr. 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. Sam- kvæmt 3. mgr. 118. gr. laga nr. 82/1961, sbr. 3. mgr. 118. gr. laga nr. 73/1973, eru skilyrði fyrir hendi, að beita megi 1. mgr. 17. gr. greindra áfengislaga. Samkvæmt sakargögnum verður talið sannað, að ákærðu 691 Birgir Þorvaldsson og Sigurður Ívar Sigurðsson hafi gerzt sekir um rangan framburð, ákærði Birgir í þinghaldi 16. nóvember 1971 og ákærði Sigurður Ívar í þinghaldi 9. desem- ber 1971, en þá voru þeir yfirheyrðir sem vitni. Varða brot þeirra við 1. mgr. 142. gr. hegningarlaga nr. 19/1940. Refsing allra hinna ákærðu þykir hæfilega ákveðin í hér- aðsdómi. Greiðslufrestur sektar ákærða Egils Grímssonar Thorarensens verður 4 vikur frá birtingu dóms þessa. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms, að sá gæzluvarðhalds- tími hinna ákærðu Egils og Birgis, sem þar greinir, komi til frádráttar refsingum þeirra. Um greiðslu sakarkostnaðar skal fara sem hér segir: Staðfest eru ákvæði héraðsdóms um greiðslu málsvarnar- launa skipaðra verjenda ákærðu. Ákærði Egill greiði skipuðum verjanda sínum fyrir Hæsta- rétti kr. 20.000.00. Ákærði Birgir greiði skipuðum verjanda sínum fyrir Hæsta- rétti kr. 20.000.00. Ákærði Sigurður Ívar greiði skipuðum verjanda sínum fyr- ir Hæstarétti kr. 20.000.00. Allan annan kostnað sakarinnar í héraði og fyrir Hæsta- rétti, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 30.000.00, greiði allir hinir ákærðu óskipt að hálfu, en ákærði Egill einn að hálfu. Það athugast, að ónákvæmni um sakargiftir gætir í síðara ákæruskjali. Dómsorð: Ákvæði héraðsdóms um refsingu ákærða Egils Gríms- sonar Thorarensens og um frádrátt gæzluvarðhaldsiíma hans á að vera óraskað. Greiðslufrestur sektar verður 4 vikur frá birtingu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um refsingu ákærða Birgis Þor- valdssonar og um frádrátt gæzluvarðhaldstíma hans á að vera óraskað. Ákærði Sigurður Ívar Sigurðsson sæti fangelsi 3 mán- 692 uði. Fullnustu refsingar hans skal fresta, og niður skal hún falla eftir 2 ár frá uppsögu dóms þessa, ef almenn! skilorð 57. gr. hegningarlaga nr. 19/1940 verða haldin. Staðfest eru ákvæði héraðsdóms um greiðslu málsvarn- arlauna skipaðra verjenda ákærðu. Ákærði Egill Grímsson Thorarensen greiði skipuðum verjanda sínum fyrir Hæstarétti, Jóni E. Ragnarssyni hæstaréttarlögmanni, málsvarnarlaun, kr. 20.000.00. Ákærði Birgir Þorvaldsson greiði skipuðum verjanda sinum fyrir Hæstarétti, Guðmundi Ingva Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni, málsvarnarlaun, kr. 20.000.00. Ákærði Sigurður Ívar Sigurðsson greiði skipuðum verj- anda sínum fyrir Hæstarétti, Guðjóni Steingrímssyni hæstaréttarlögmanni, málsvarnarlaun, kr. 20.000.00. Allan annan kostnað sakarinnar í héraði og fyrir Hæsta- rétti, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 30.- 000.00, greiði allir hinir ákærðu óskipt að hálfu, en ákærði Egill Grímsson Thorarensen einn að hálfu. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Ég er samþykkur atkvæðinu að öðru leyti en því, að ég tel, að dæma beri ákærðu til að greiða sakarkostnað í héraði og fyrir Hæstarétti in solidum, annan en laun skipaðra verj- enda sinna, sbr. 142. gr. laga nr. 73/1973, sbr. 142. gr. laga nr. 82/1961. Dómur sakadóms Reykjavíkur 13. febrúar 1973. Ár 1973, þriðjudaginn 13. febrúar, var á dómbþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Ármanni Kristins- syni sakadómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 78— 80/1973: Ákæruvaldið gegn Agli Grímssyni Thorarensen, Birgi 693 Þorvaldssyni og Sigurði Ívari Sigurðssyni, sem tekið var til dóms samdægurs. Málið er höfðað með ákæruskjali saksóknara ríkisins, dagsettu 4. nóvember 1971, gegn ákærða Agli fyrir að aka laugardaginn 7. ágúst 1971, sviptur ökuréttindum ævilangt, bifreiðinni R 20570 frá Reykjavík austur að Ölfusá við Selfoss og síðan um kvöldið, þá undir áhrifum áfengis, að aka sömu bifreið að Flúðum í Hruna- mannahreppi og seinna um nóttina þaðan áleiðis til Reykjavík- ur, þar til bifreiðin hafnaði utan vegar við vegamót Suðurlands- vegar og Þrengslavegar. Enn fremur að hafa fyrir ferð þessa keypt Þrjár flöskur af ótollafgreiddu 75% vodka „af einhverjum leigu- bifreiðarstjóra“, en meginhluta áfengis þessa og allar flöskurnar hafði ákærði meðferðis í bifreiðinni. Telst þetta varða við 2. mgr. 25. gr. og 1. mgr. 27. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968, 1. mgr. 6. gr. og 1. mgr. 24. gr., sbr. 35. og 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. Þess er krafizt, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Einnig er málið höfðað með ákæru, dagsettri 19. maí 1972, gegn ákærðu Agli Grímssyni Thorarensen, Birgi Þorvaldssyni og Sigurði Ívari Sigurðssyni. Ákærðu er öllum gefið að sök að hafa gerzt sekir um rangan framburð fyrir dómi við meðferð saka- dómsmáls vegna meintra áfengis- og umferðarlagabrota ákærða Egils Grímssonar Thorarensens við sakadóm Reykjavíkur í nóv- ember og desember 1971. Að beiðni ákærða Egils báru þeir Birg- ir og Sigurður Ívar þá ranglega um akstur bifreiðarinnar R 20570 og hver ekið hefði henni laugardaginn "7. ágúst 1971 og aðfara- nótt næsta dags, er þeir voru yfirheyrðir um það efni sem vitni í sakadóminum 16. nóvember og 9. og 13. desember 1971, en ákærðu fóru umrætt sinn saman í veiðiför að Ölfusá í fyrrgreindri bif- reið, R 20570, eign ákærða Egils. Að tilmælum Egils hélt Birgir þá því fram, að hann (Birgir) hefði ekið bifreiðinni frá Reykja- vík að veiðistað þeirra við Ölfusá, að Sigurður Ívar hefði ekið bifreiðinni þaðan að Selfossi og að þeir hefðu fengið einhvern ókunnan mann til að aka bifreiðinni fyrir sig frá Selfossi, en Sigurður Ívar kvaðst ekkert um það vita, hver ekið hefði bif- reiðinni frá Reykjavík að Ölfusá né þaðan, og var þetta gegn betri vitund beggja. Þykja ákærðu með fyrrgreindum hætti hafa gerzt brotlegir samkvæmt 1. mgr. 142. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, 694 sbr. 1. mgr. 22. gr. sömu laga, að því er varðar þátt ákærða Egils. Þess er krafizt, að ákærðu verði dæmdir til refsingar og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Samkvæmt sakavottorði ákærða Egils hefur hann sætt kærum og refsigum sem hér segir: 1968 19/11 í Kópavogi: Sátt, 4.500 kr. sekt fyrir brot á 2. mgr., sbr. 3. mgr. 25. gr., 48. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga. Sviptur öÖkuleyfi í 6 mánuði frá 19. nóvember 1968. 1970 11/9 í Hafnarfirði: Dómur: 15 daga varðhald fyrir brot á 2. mgr., sbr. 4. mgr. 25. gr., 1. mgr. 27. gr. og 3. mgr. 80. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga. Sviptur ökuleyfi ævilangt frá 11. september 1970. Samkvæmt sakavottorði ákærða Birgis hefur hann sætt kærum og refsingum sem hér segir: 1959 5/11 í Reykjavík: Sátt, 100 kr. sekt fyrir rangstefnuakst- ur. 1960 11/1 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir óspektir. 1961 22/7 í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir ölvun. 1968 21/2 í Reykjavík: Sátt, 600 kr. sekt fyrir brot á 50. gr. um- ferðarlaga og 15. gr. lögreglusamþykktar. 1968 29/5 í Reykjavík: Dómur: 4 mánaða fangelsi, skilorðs- bundið í 3 ár, fyrir brot á 248. gr. og 261. gr. hegning- arlaga. 1968 30/7 í Reykjavík: Áminning fyrir brot á 37. gr. umferð- arlaga. 1969 2/4 í Reykjavík: Dómur: 6 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 248. gr. og 261. gr. hegningarlaga. (Einnig dæmt fyrir brot, sem dómur frá 29. maí 1968 fjallar um). 1970 7/7 í Reykjavík: Sátt, 400 króna sekt fyrir brot gegn 2. gr. laga nr. 73/1952. 1971 10/11 í Reykjavík: Sátt, 700 kr. sekt fyrir brot gegn 50. gr. umferðarlaga. Samkvæmt sakavottorði ákærða Sigurðar Ívars hefur hann sætt kærum og refsingum svo sem hér segir: 1958 11/1 í Suður-Múlasýslu: Sátt, 4.600 kr. sekt fyrir brot á 3. gr., sbr. 33. gr. laga nr. 58/1954. Málsatvik eru þessi: Að morgni sunnuðagsins 8. ágúst 1971 komu lögreglumenn að bifreiðinni R 20570, sem ekið hafði verið út af Suðurlandsvegi 695 við Þrengslaveg. Í bifreiðinni sváfu ákærðu Egill og Birgir, hinn fyrrnefndi í framsæti, en hinn síðarnefndi í aftursæti. Lögreglu virtist þeir vera undir áhrifum áfengis. Þeir skýrðu svo frá, að þeir hefðu verið sofandi, þegar bifreiðinni var ekið út af vegin- um, en henni hefði þá stjórnað maður frá Selfossi, sem þeir gátu enga frekari grein gert fyrir. Eigandi bifreiðarinnar, ákærði Eg- ill, kvað fyrrnefndan ökumann hafa farið með kveikjuláslykla bifreiðarinnar með sér á brott, en við leit á Agli fundust þeir í buxnavasa hans. Í bifreiðinni R 20570 fundu lögreglumenn óupp- tekna þriggja pela flösku af 75% vodka, aðra axlarfulla og hina þriðju tóma sem og nokkrar tómar Tuborg bjórflöskur. Tekin voru blóðsýni úr ákærðu Agli og Birgi klukkan um 0800, og fundust í blóði hins fyrrnefnda efni, sem samsvara 0.76%, af alkóhóli, en 0.80%, í hinum síðarnefnda. Ákærðu voru síðan færðir í fangageymslu lögreglunnar í Reykjavík. Við yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglu sunnudaginn 8. ágúst 1971 skýrði ákærði Egill frá því, að hann hefði ásamt Birgi og einum kunningja þeirra farið árla daginn áður frá Reykjavík aust- ur að Ölfusá til laxveiða og hann tekið með sér í fararnesti þrjár þriggja pela flöskur af 75% vodka, sem hann hafði keypt af ó- þekktum leigubifreiðarstjóra. Þriðji maðurinn hefði yfirgefið þá, eftir að veiðum lauk klukkan um 2200, þeir Birgir farið til Sel- foss og ákærði Egill þar beðið einhvern mann, sem hann þekkti ekkert, að aka fyrir sig bifreiðinni, enda hefði hann þá sjálfur aðeins verið búinn að bragða áfengi. Hinn ókunni maður hefði ekið þeim á dansleik að Flúðum, en síðan áleiðis til Reykjavíkur, þar til bifreiðin hafnaði utan vegar, einhverjir menn komið að, og taldi ákærði, að ökumaður hefði horfið á brott með þeim og sennilega afhent honum kveikjuáslykil bifreiðarinnar, áður en hann fór. Ákærði kvað þá Birgi hafa verið orðna mjög ölvaða, þeg- ar nefndum dansleik lauk, og þeir sofið hluta leiðarinnar frá Flúðum. Ákærði Birgir var einnig yfirheyrður af rannsóknarlögreglu sunnudaginn 8. ágúst 1971. Var frásögn hans mjög á sömu lund og ákærða Egils, en ekki kom glöggt fram í yfirheyrslum þess- um, hvernig þeir félagar komust úr Reykjavík að Ölfusá né frá veiðistað á Selfoss, og frekari yfirheyrslur fóru ekki fram í málinu hjá rannsóknarlögreglu. Hinn 4. nóvember 1971 höfðaði saksóknari ríkisins mál á hend- ur Agli Grímssyni Thorarensen vegna atvika þeirra, sem rakin hafa verið hér að framan. 696 Hinn 16. sama mánaðar kom Birgir Þorvaldsson fyrir dóm sem vitni Í málinu. Kvaðst hann hafa ekið bifreiðinni R 20570 austur að Ölfusá umræddan laugarðagsmorgun, tekið að neyta áfengis um miðjan daginn, en Sigurður Ívar Sigurðsson ekið þeim Agli, eftir að veiðum lauk, að Selfossi, þar sem Egill hefði fengið ein- hvern pilt til að aka bifreiðinni að Flúðum og síðan áleiðis til Reykjavíkur, en vitnið sofnað á leiðinni þangað. Hinn 9. desember 1971 kom ákærði Egill fyrir dóm og stað- hæfði, að Birgir hefði ekið bifreiðinni nefndan morgun austur að Ölfusá, þeir hafið áfengisneyzlu seinni hluta dagsins og Sig- urður Ívar því ekið þeim um kvöldið frá veiðistað að Selfossi, en þangað hefði eiginkona Sigurðar Ívars komið og sótt hann. Ákærði kvaðst hafa beðið ungan mann, sem hann kannaðist ekkert við né vissi deili á að aka fyrir sig bifreiðinni, maðurinn orðið við því og ekið þeim Birgi endurgjaldslaust fyrst austur að Flúðum og síðan áleiðis til Reykjavíkur, þar til bifreiðin hafnaði utan veg- ar við mót Suðurlandsvegar og Þrengslavegar. Ákærði játaði kaup- um á þremur 3% líters flöskum af ótollafgreiddum vodka og kvað seljanda vera einhvern leigubifreiðarstjóra, sem hann gæti eigi greint nánar frá. Þennan sama dag kom Sigurður Ívar Sigurðsson fyrir dóm sem vitni. Staðhæfði vitnið, að Birgir hefði ekið þeim félögum á veiði- stað nefndan morgun. Vitnið kvaðst ekki hafa ekið þaðan og að Selfossi, enda eiginkona þess komið á veiðistað og náð í það, og staðfesti eiginkonan þetta atriði sem vitni samdægurs. Hinn 10. desember 1971 komu ákærðu Egill og Birgir á ný fyrir dóm. Héldu þeir fast við fyrri framburði sína í málinu og vildu í engu breyta þeim. Voru þeir þá úrskurðaðir til að sæta allt að 30 daga gæzluvarðhaldi. Mánudaginn 13. desember 1971 komu ákærðu Egill og Birgir enn fyrir dóm, og voru framburðir þeirra enn óbreyttir. Eftir að þeim voru kynnt vætti Sigurðar Ívars og eiginkonu hans, stað- hæfði ákærði Egill, að hinn ókunni maður hefði tekið við stjórn bifreiðarinnar á veiðistað, en Birgir kvað sig enn minna, að Sig- urður Ívar hefði ekið frá veiðistað á Selfoss, þótt hann þyrði ekki að fullyrða slíkt. Hinn 14. desember 1971 kom Sigurður Ívar Sigurðsson á ný fyrir dóm. Skýrði hann þá frá því af sjálfsdáðum, að umræddan laugardagsmorgun hefði ákærði Egill ekið bifreiðinni R 20570 frá Reykjavík austur að Ölfusá og þeir félagar allir neytt nokkurs áfengis á leiðinni austur. Kvaðst Sigurður Ívar ekki hafa sagt 697 allt af létta fyrr, þar sem hann hefði talið, að hann væri með- sekur hinum sakir þess, að hann neytti sjálfur áfengis í bifreið- inni, en eftir að hafa leitað lögfræðilegra ráðlegginga, vildi hann skýra frá hinum réttu staðreyndum málsins. Sigurður Ívar stað- hæfði, að Egill hefði beðið sig um að leyna því, að hann, þ. e. Egill, hefði ekið bifreiðinni greint sinn og neytt áfengis við aksturinn, þetta átt sér stað á sameiginlegum vinnustað þeirra í Hafn- arfirði, röskum mánuði eftir að atburðurinn gerðist, að því er hann minnti. Eftir að Sigurður Ívar fékk boð um að koma fyrir saka- dóm, hefðu þeir Birgir rætt væntanlegan framburð hans og í því samtali hefði Birgir skýrt honum frá því, hvernig þeir Egill hefðu áður borið í málinu. Hinn 16. desember 1971 bar ákærði Birgir á dómbþingi, að Eg- ill hefði ekið greindan laugardagsmorgun frá Reykjavík austur að Ölfusá og allir þeir, sem í bifreiðinni voru, neytt áfengs öls á leiðinni. Um kvöldið hefði Guðlaugur Thorarensen ekið frá veiðistað að Flúðum og síðan áleiðis til Reykjavíkur, en Birgir kvaðst hafa sofnað stuttu eftir brottförina þaðan. Birgir hélt því fram, að þá er Egill var yfirheyrður hjá rannsóknarlögreglu, hefði hann beðið fyrir utan, þunn hurð verið á milli og hann sjálfur því heyrt alla skýrslu Egils hjá rannsóknarlögreglu og því freist- azt til að bera á sama veg og Egill um atvik málsins. Lögreglu- maður sá, sem rannsóknina annaðist, Eggert Nordahl Bjarnason, taldi, að verið gæti, að framburður Birgis væri réttur í þessum efnum. Birgir kvaðst hafa borið á annan veg áður fyrir dómi um atvik málsins vegna þess, að hann hefði hræðzt, að hann yrði sakaður um hlutdeild í akstrinum, þar sem honum hefði verið kunnugt um, að þeir Egill og Guðlaugur voru sviptir ökuréttindum. Birgir staðhæfði í þessu sama réttahaldi, að þeir Egill hefðu sammælzt um, eftir að málið kom fyrir dóm, að Birgir bæri á þann veg fyrir dómi, sem raun varð á, og þessar ákvarðanir um rangan framburð hans verið gerðar að beiðni Egils í því skyni, að hann slyppi við refsingu. Hefðu þeir rætt málið saman oftar en einu sinni og einnig hefði verið talað við Sigurð Ívar um, að Birgir viðurkenndi aksturinn austur að Ölfusá. Laugardaginn 18. desember 1971 játaði ákærði Egill loks fyrir dómi, að hann hefði sjálfur ekið bifreið sinni laugardagsmorgun- inn 7. ágúst 1971, neytt nokkurs áfengis við aksturinn, en ekki taldi hann sig hafa fundið til áhrifa áfengis. Ákærði Egill kvaðst hafa haldið áfram drykkju um daginn og því hefði hann beðið 698 „ Guðlaug bróður sinn, sem komið hefði á veiðistað, að aka fyrir sig bifreiðinni og Guðlaugur ekið þeim að Flúðum og aftur að Selfossi, en þar hefði þeim bræðrum orðið sundurorða og hann því sjálfur ekið undir áhrifum áfengis og sviptur ökuréttindum frá Selfossi og þar til bifreiðin hafnaði utan vegar. Ákærði Egill játaði fyrir dómi, að hann hefði sammælzt við þá Birgi og Sigurð Ívar um rangan framburð þeirra fyrir dómi, og vildi hann ekki hreyfa athugasemdum við framburðum þeirra þessu viðvíkjandi, nema hvað hann taldi nokkuð sterkt til orða tekið hjá þeim, að hann hefði beðið þá að skýra rangt frá, þar sem hann teldi, að í samtölum þeirra hefði meira komið fram óbein beiðni hans til þeirra um rangan framburð fyrir sakadómi. Með eigin játningu ákærða Egils, sem er í samræmi við fram- burð meðákærðu Birgis og Sigurðar Ívars og önnur gögn málsins, telst sannað, að hann hafi gerzt sekur um verknaði þá, sem lýst er í ákærunni frá 4. nóvember 1971 og 19. maí 1972, að öðru leyti en því, að hann verður ekki sakfelldur fyrir akstur frá Ölfusá að Flúðum og þaðan að Selfossi. Brot ákærða Egils varða við refsi- ákvæði þau, sem í ákærum greinir, og þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin fangelsi 4 mánuðir. Frá þeirri refsingu skal draga gæzluvarðhald ákærða 10.—18. desember 1971. Þá ber að dæma hann til að greiða 3.000 króna sekt til ríkissjóðs, en sæta fangelsi 2 daga, verði sú sekt eigi dreidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Með eigin játningu ákærða Birgis, sem er í samræmi við fram- burði meðákærðu Egils og Sigurðar Ívars sem og önnur gögn málsins, telst sannað, að hann hafi gerzt sekur um háttsemi þá, sem lýst er Í ákæru, dagsettri 19. maí 1972, og varðar við 142. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin fangelsi 3 mánuðir. Frá refsingu ákærða skal draga gæzluvarðhald hans frá 10.— 16. desember 1971. Með eigin játningu ákærða Sigurðar Ívars, sem er í samræmi við framburði meðákærðu Egils og Birgis svo og önnur gögn máls- ins, telst sannað, að hann hafi gerzt sekur um hegðun þá, sem réttilega er lýst í ákæru, dagsettri 19. maí 1972, og varðar hún við 142. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin fangelsi 3 mánuðir, en með sérstakri hliðsjón af því, að ákærði Sigurður Ívar breytti af sjálfs- dáðum framburði sínum í rétt horf, þykir mega ákveða, að fulln- ustu refsingar hans skuli fresta og hún falla niður að liðnum 2 árum frá uppkveðningu dómsins að telja, haldi hann almennt 699 skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Dæma ber ákærða Egil til að greiða málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Þórðar Ásgeirssonar héraðsdómslögmanns, kr. 12.- 000.00, ákærða Birgi til að greiða málsvarnarlaun skipaðs verj- anda síns, Knúts Bruuns héraðsdómslögmanns, kr. 12.000.00, og ákærða Sigurð Ívar til að greiða málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Guðjóns Steingrímssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 12.000.00, en allan annan sakarkostnað greiði allir hinir ákærðu in solidum. Dómsorð: Ákærði Egill Grímsson Thorarensen sæti fangelsi 4 mánuði. Fra þeirri refsingu skal draga gæzluvarðhald hans frá 10.— 18. desember 1971. Ákærði greiði 3.000 kr. sekt til ríkissjóðs, en sæti fangelsi 2 daga, verði sekt eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Ákærði Birgir Þorvaldsson sæti fangelsi 3 mánuði, en frá þeirri refsingu skal draga gæzluvarðhaldsvist hans frá 10.— 16. desember 1971. Ákærði Sigurður Ívar Sigurðsson sæti fangelsi 3 mánuði, en fullnustu refsingar hans skal fresta og hún niður falla að liðn- um 2 árum frá uppkvaðningu dómsins að telja, haldi hann almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði Egill greiði másvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Þórðar Ásgeirssonar héraðdómslögmanns, kr. 12.000.00, ákærði Birgir greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Knúts Bruuns héraðsdómslögmanns, kr. 12.000.00, og ákærði Sigurður Ívar greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Guðjóns Steingrímssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 12.000.00, en annan sakarkostnað greiði allir hinir ákærðu in solidum. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 700 Föstudaginn 12. október 1973. Nr. 82/1972: Kaupfélag Skagfirðinga (Guðmundur Skaftason hrl.) gegn Innheimtumanni ríkissjóðs á Sauðárkróki f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jörundsson. Lögtak. Skattamál. Tekjuskattur. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 19. júní 1972. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi felldur og synjað um framkvæmd lögtaks. Þá krefsi hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Eftir uppsögu héraðsdóms hafa verið lögð fram endur- rit af fundargerðum aðalfundar, stjórnafunda og fulltrúa- fundar Kaupfélags Austur-Skagfirðinga, sameiginlegs fund- ar fulltrúa Kaupfélags Skagfirðinga og Kaupfélags Austur- Skagfirðinga svo og endurrit af fundargerðum deildarfunda i báðum félögunum, en á fundum þessum var fjallað um sam- einingu félaganna. Tilkynning til samvinnufélagaskrár um sameiningu fé- laganna er dagseit 23. og 24. apríl 1970 og birtist í Lögbirt- ingablaði, sem út kom 22. maí 1970. Samkvæmt málflutningi aðilja hér fyrir dómi snýst mál þetta nú einungis um það, hvort áfrýjanda hafi á framtali sinu 1970 verið heimilt að draga frá tekjum sínum tap Kaup- félags Austur-Skagfirðinga á árunum 1967 og 1968, samtals kr. 4.428.376.00. Á framtali áfrýjanda 1970 eru tekjur og gjöld Kaupfélags Skagfirðinga og Kaupfélags Austur-Skag- “01 firðinga á árinu 1969 talin fram í einu lagi, en Kaupfélag Austur-Skagfirðinga taldi ekki fram til skatts fyrir skattár- ið 1969. Í lögum nr. 90/1965, er giltu á þeim tíma, sem hér er um fjallað, voru ekki ákvæði um heimild félaga, er sameinast, til að draga tap eldra félags eða félaga frá tekjum hins sam- einaða félags samkvæmt 2. mor. B lið 11. gr. laganna. Var því áfrýjanda óheimill frádráttur á töpum Kaupfélags Aust- ur-Skagfirðinga. Samkvæmt þessu og þar sem ekki er deilt um fjárhæðir lögtakskröfunnar, ber að staðfesta niðurstöðu héraðsdóms um, að lögtak skuli fram fara. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður í héraði og fyr- ir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður að öðru leyti en því, að málskostnaður fellur niður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Úrskurður fógetadóms Sauðárkróks 29. maí 1972. Gerðarbeiðandi, innheimtumaður ríkissjóðs á Sauðárkróki, hef- ur krafizt þess aðallega, að lögtak verði látið fram fara í eignum gerðarþola, Kaupfélags Skagfirðinga, Sauðárkróki, til trygging- ar kr. 522.145.00 ásamt 1% vöxtum á mánuði frá 1 janúar 1971 til greiðsludags auk alls kostnaðar við lögtakið og eftirfarandi uppboð, ef til þess skyldi koma, en til vara er þess krafizt, að hin umdeilda frádráttar- eða yfirfærsluheimild, sem gerðarþoli tel- ur sér, taki einungis til tapa á þeim rekstri eða rekstrargreinum Kaupfélags Austur-Skagfirðinga, sem nú séu reknar af gerðarþola eftir svonefnda sameiningu þessara tveggja samvinnufélaga. Hann krefst málskostnaðar úr hendi gerðarþola vegna flutnings fógeta- máls þessa. Af hálfu gerðarþola er því mótmælt, að gerð þessi nái fram að ganga. Krafizt er málskostnaðar vegna flutnings fógetamáls þessa. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum flutn- ingi, sem fór fram 25. apríl s.l. Það var endurupptekið 16. þessa mánaðar til frekari athugunar, en síðan tekið til úrskurðar á nýjan leik sama dag. 702 Hinn 7. ágúst 1970 kvað bæjarfógetinn á Sauðárkróki upp lög- taksúrskurð samkvæmt 3. gr. lögtakslaga 29/1885 varðandi þing- gjöld í Sauðárkrókskaupstað 1970. Er fógeti reyndi lögtak hjá Kaupfélagi Skagfirðinga hinn 11. nóvember 1970, komu fram mótmæli gegn framgangi lögtaks. Bæjarfógeti, Jóhann Salberg Guðmundsson, kvað þá þegar upp úrskurð á þá lund, að hann viki sæti í málinu, þar eð hann á sæti í stjórn gerðarþola þess. Um þessi atriði vísast til rskj. nr. 1 í málinu. Hinn 12. febrúar 1971 var Þorsteinn Thorarensen lögfræðing- ur, Reykjavík, skipaður til þess að fara með mál þetta og kveða upp úrskurð í því, sjá bréf dómsmálaráðuneytisins, lagt fram sem rskj. 2. Hefur hann kveðið upp þennan úrskurð. Þegar rekja skal atvik máls þessa, þykir þörf á að geta þess í upphafi, að á aukafundi Kaupfélags Skagfirðinga á Sauðárkróki, sem haldinn var 11. apríl 1969, lá fyrir til umræðu tillaga um sameiningu þess félags og Kaupfélags Austur-Skagfirðinga, Hofs- ósi. Samþykkti þessi fundur ályktun um sameiningu félaganna á grundvelli 27. gr. laga nr. 46/1937 og jafnframt að fyrir hið sameinaða félag skyldu gilda samþykktir Kaupfélags Skagfirð- inga. Þessi ályktun var borin undir aðalfund Kaupfélags Skag- firðinga hinn 19. júní 1969, og var á hana fallizt. Hinn 28. sama mánaðar var haldinn aðalfundur Kaupfélags Austur-Skagfirðinga, og var sameiningin samþykkt þar með þeim ákvæðum, sem nefnd hafa verið. Fundargerðir þessar liggja fyrir í málinu sem rskj. 15, 16 og 17. Þann 22. ágúst 1969 var síðan gert formlegt samkomulag um sameiningu þessara tveggja félaga, og fer það hér á eftir: „SAMKOMULAG Kaupfélag Austur-Skagfirðinga, Hofsósi, og Kaupfélag Skag- firðinga, Sauðárkróki, gera með sér svohljóðandi samkomulag um sameiningu félaganna: 1. Kaupfélag Austur-Skagfirðinga gengur frá sölu á hraðfrysti- húseignum sínum til Hraðfrystihússins h.f. á Hofsósi fyrir samn- ingsverð kr. 5.000.000.00 með þeim skilmálum, sem fram eru sett- ir í uppkasti að afsali. 2. Jafnhliða kaupum sínum á frystihúseignunum geri Hrað- frystihúsið h.f. samning við Kaupfélag Skagfirðinga um aðstöðu til slátrunar, frystingar og geymslu sláturfjárafurða í samræmi við fyrirliggjandi samningsuppkast. 103 3. Útg. skuldabréf af Hraðfrystihúsinu h.f. á Hofsósi að fjár- hæð kr. 1.500.000.00 tryggt með veði í hinum keyptu eignum verði að auki tryggt með sjálfskuldarábyrgð Hofsóshrepps og beri hæstu lögleyfðu vexti. 5. Að Búvöruðeild SÍS. tryggi, að endanlegt afurðaverð til Kaupfélags Austur-Skagfirðinga, Hofsósi, verði eigi lægra en reiknað er með á „próforma““ reikningum, sem uppgjör Egils Sig- urðssonar, endurskoðanda, er byggt á. 6. Kaupfélag Skagfirðinga áskilur sér að fá stofnsjóðsinn- stæðu Kaupfélags Austur-Skagfirðinga í sambandsstofnsjóði út- borgaða eða tilsvarandi fjárhæð að láni hjá SÍS. með kjörum, sem fari eftir sérstöku samkomulagi. 7. Sameining félaganna fari fram með þeim hætti, að Kaup- félag Skagfirðinga taki við eignum og skuldum Kaupfélags Aust- ur-Skagfirðinga samkvæmt reikningsuppgjöri Egils Sigurðssonar, endurskoðanda, dags. 15. ágúst s.l. Tekið er fram af hálfu Kaup- félags Skagfirðinga, að það sé forsenda fyrir sameiningu félag- anna, að Kaupfélag Austur-Skagfirðinga, Hofsósi, eigi fyrir skuld- um, og telst svo vera samkvæmt því eignamati, sem fylgir áður- greindu uppgjöri og Kaupfélag Skagfirðinga samþykkir fyrir sitt leyti, en eignir félagsins eru taldar á matsverði kr. 18.924.- 742.00 og skuldir uppfærðar kr. 18.723.779.51. Nú koma fram óbókfærðar kröfur á Kaupfélag Austur-Skagfirð- inga, sem nema hærri fjárhæð en óbókfærðar kröfur félagsins á aðra. Skal sá halli, sem við það myndast, greiðast með fjár- framlagi að %% hluta frá S.Í.S., 74 hluta frá Kaupfélagi Skagfirð- inga og afgangur, % hluti, komi frá Kaupfélagi Austur-Skagfirð- inga með þeim hætti, sem stjórn þess félags ákveður, en heimilt er að afskrifa þennan hluta hallans yfir stofnsjóð félagsmanna í Kaupfélagi Austur-Skagfirðinga, verði hann ekki jafnaður með öðrum hætti, en stjórn þess félags ákveður, hvernig hallinn skipt- ist á einstaka stofnsjóðsreikninga. 8. Þegar framangreindum ákvæðum er fullnægt, eru aðilar sammála um, að félögin sameinist samkvæmt ákvæðum 27. gr. 1. nr. 46/1937 um samvinnufélög. 9. Samkomulag þetta er undirritað með þeim fyrirvara, að til komi samþykki stjórna félaganna og samþykki forráðamanna Sambands ísl. samvinnufélaga. Reykjavík, 22. ágúst 1969.“ Skjal þetta er lagt fram sem rskj. nr. 14 í máli þessu. Dagana 704 23. og 24. apríl 1970 var undirrituð af stjórnarmönnum Kaup- félags Skagfirðinga svo og þeim, sem sæti höfðu átt í stjórn Kaup- félags Austur-Skagfirðinga, tilkynning til samvinnufélagaskrár Skagafjarðarsýslu um, að þessi tvö samvinnufélög hafi verið sam- einuð samkvæmt ákvæðum laga 46/1937, 27. gr., og að framvegis verði reksturinn undir nafni Kaupfélags Skagfirðinga, Sauðár- króki. Óskist því firmanafn Kaupfélags Austur-Skagfirðinga, Hofs- ósi, felt út úr samvinnufélagaskránni. Sjá rskj. 19. Þá liggur fyrir í máli þessu sem rskj. 7 samrit af framtali Kaupfélags Skagfirðinga árið 1970. Þar er þess getið, að marg- nefnd samvinnufélög hafi sameinast á árinu 1969 og að efnahags- reikningar beggja félaganna séu lagðir til grundvallar við þar meðfylgjandi reikningsgerð. Þykir ekki full ástæða til að fara nánar út í skjal þetta eða fylgiskjöl í heild, nema að því leyti að geta ber þess, að á ársreikningum Kaupfélags Austur-Skagfirð- inga pr. 31. desember 1968 nemur rekstrarhalli kr. 2.239.533.72, en á ársreikningi Kaupfélags Skagfirðinga pr. 31. desember 1969 er hallareikningur fyrrnefnds félags færður til gjalda með kr. 4. 652.71. Sjá hér rskj. 12 og 18. Skattstjóri Norðurlandsumdæmis vestra skrifar Kaupfélagi Skagfirðinga bréf hinn 30. maí 1970 og kveðst gera félaginu við- Vart um nánar tilgreindar breytingar á skattframtali félagsins árið 1970, og vísar skattstjóri til 37. greinar laga 90/1965 í þessu sam- bandi. Hann tekur fram í bréfi þessu, að athugasemdir við ofan- greindar breytingar, ef fram komi af hálfu kaupfélagsins, verði teknar sem skattkæra og teknar til greina því aðeins, að fram komi sönnunargögn varðandi þau atriði, sem breytt var, en frestur til að skila kæru verði að öðru leyti auglýstur síðar. Sjá rskj. 10 í málinu. Engar athugasemdir bárust skattstjóra viðvíkjandi erindi hans á rskj. 10 og síðan var samkvæmt skattreikningi 1970, rskj. 1, gerð þinggjaldaálagning á hendur Kaupfélagi Skagfirðinga á þessa leið: 1. Tekjuskattur #.......... 00... kr. 529.381.00 2. Eignarskattur ......0.0................ — 284.100.00 3. Slysatryggingagjald atvinnurekenda .. — 35.359.00 4. Liífeyristryggingagjald atvinnurekenda .. — 299.376.00 5. Atvinnuleysistryggingagjald .......... — 140.987.00 6. Launaskattur .............0.000...00... — 932.00 7. Iðnlánasjóðsgjald .................... — 30.800.00 8. Iðnaðargjald ........................ kr. 10.107.00 Samtals kr. 1.331.042.00 Á sama réttarskjali kemur fram í sérstakri kvittun, að kaup- félagið hefur á árinu 1970 borgað kr. 250.000.00 upp í lið nr. 2, eignarskatt, en liði nr. 3, 4, 5, 6, 7 og 8 hefur félagið greitt að fullu, alls kr. 787.561.00, en skuld samkvæmt skattreikningi þess- um nam þannig kr. 563.481.00. En að öðru leyti kærði Kaupfélag Skagfirðinga álagningu tekju- skatts og eignarskatts með bréfi til skattstjóra, dags. 22. júní 1970, og er bréf þetta lagt fram sem rskj. 4. Í upphafi bréfsins er þess getið, að kaupfélögin tvö hafi sameinazt á árinu 1969 samkvæmt ákvæðum 27. gr. laga 46/1937. Kaupfélag Austur-Skagfirðinga hafi átt allverulegan rekstrarhalla frá fyrri árum, sem því hefði verið heimilt að yfirfæra samkvæmt ákvæðum B liðs 11. gr. laga 90/1965, hefði það haldið áfram að starfa sem sjálfstætt félag. Verði því að líta svo á, að þessi rekstrarhalli sé yfirfæranlegur til hins sameinaða félags sem hver önnur eign, enda hafi það af sjálfu sér tekið við öllum skyldum og réttindum beggja fé- laganna, sbr. hér að framan tilvitnaða lagagrein. Muni það og vera skilningur skattayfirvalda, að heimilt geti verið að yfir- færa tap milli félaga. Þá eru gerðar athugasemdir við álagningu eignarskatts. Þann 1. september 1970 kvað skattstjóri upp úrskurð um skatt- kæru þessa. Vísar skattstjóri á bug þeirri skoðun kæranda, að heimild til að flytja rekstrartap á milli ára megi yfirfærast á annan skattaðilja, en hið sameinaða félag sé að sjálfsögðu nýr skattaðili, sem hafi sömu aðstöðu og nýstofnað félag. Svo sé og fyrir mælt í 27. gr. laga 46/1937, að sameinist samvinnufélög, þá skuli afmá nöfn hinna einstöku félaga úr samvinnufélaga- skrá, en hið nýja sameinaða félag verði að sjálfsögðu að skrá lögum samkvæmt. Nú hafi Kaupfélag Austur-Skagfirðinga horf- ið úr félagatölu og ferli þess sem skattaðilja sé Þannig lokið og seti það því ekki framselt rétt, sem því einu sinni hafi verið bundinn. Þannig var úrskurðað, að tekjuskattur skyldi óbreytt- ur standa, en að öðru leyti jafnframt úrskurðað, að eignarskatt- ur skyldi hækka úr kr. 284.100.00 í kr. 293.002.00, Eins og að framan segir, hefur gerðarþoli, Kaupfélag Skagfirðinga, greitt kr. 250.000.00 upp í þá kröfu. En er mál þetta var nú tekið til úr- skurðar, féllst umboðsmaður gerðarbeiðanda á það sjónarmið, sem 45 #06 umboðsmaður gerðarþola setti fram í málinu, að eignarskattur, er skattstjóri hafði sett gerðarþola, hafi verið of álagður um kr. 50.238.00, og er því ekki þörf á að rekja nánar þau sjónarmið varð- andi þennan lið þinggjalds, sem til tals hafa komið í málinu, í skjölum og málflutningi. Af hálfu gerðarbeiðanda er það vefengt, að löglega hafi verið staðið að sameiningu þessara tveggja samvinnufélaga, Kaupfé- lags Austur-Skagfirðinga og Kaupfélags Skagfirðinga, hvort sem litið sé á fundatölu, fundarsókn og afgreiðslu í fé lagsdeildum. Hann heldur því fram, að hér hafi aðeins verið um að ræða yfirskynsgerð til þess að reyna að njóta skattfríðinda. Þá er vefengt, að skráning hafi farið löglega fram. En jafnvel þótt segja mætti, að sameining hafi átt sér stað, er því haldið fram, að tekjuskattsfríðindi þau, er gerðarþoli telur sér, komi ekki til álita. Heimilt sé að vísu samkvæmt BB lið 11. greinar laga nr. 90/1965, en samkvæmt lögum þeim ber að úr- skurða mál þetta, að yfirfæra rekstrartöp sama aðilja milli ára, en þetta sé einber undantekningarregla. Hvergi sé aftur á móti heimild til að yfirfæra rekstrartöp á milli skattaðilja. Til þess yrði sjálfsagt að vera ljós heimild berum orðum. Hið sameinaða félag, Kaupfélag Skagfirðinga, yrði að vera algerlega nýtt félag, stofnað á grunni eigna og skulda hinna fyrri félaga, en eigi ella engan skattalegan rétt frá þeim, er yfirfærður verði. Jafnvel þótt talið yrði, að einhver yfirfærsluréttur kæmi til greina, þá gæti hann aðeins náð til tapa frá þeirri starfrækslu, sem félögin, ann- að eða bæði, hefðu hafið og sem hið sameinaða félag síðan hald- is áfram. En nú hafi Kaupfélag Austur-Skagfirðinga verið búið að selja hraðfrystihús sitt, áður en sameiningin átti sér stað, en frá þeim rekstri hafi verulegasti hluti rekstrartapanna stafað samkvæmt því, sem er fram komið í málinu. Rekstrartap árið 1967 hafi t. d. numið kr. 1.499.356.00, en kr. 784.519.00 árið 1968, en nánar kveðst umboðsmaður gerðarbeiðanda geta útfært þetta tölulega séð, þar eð gerðarþoli hafi vikizt undan þeirri áskorun hans að upplýsa um rekstrartöp af hraðfrystihúsi bessu árin 1966 og 1969. ; Af hálfu gerðarbola er fyrst vísað til þess, að umrædd tvö sam- vinnufélög hafi runnið saman í eitt félag. Þau haldi áfram að starfa sem eitt félag og engar útborganir á stofnsjóðum eða á eigin fé hafi farið fram til félagsmanna. Skuldbindingar félag- anna hafi færzt yfir á hið sameinaða félag og að sama skapi eignir og réttindi þeirra sem heildar. Skipti engu máli, þó rétt- 107 indi eða skyldur séu opinbers eðlis eða réttarlegar. Hér sé engan veginn um það að ræða að flytja rekstrartöp á milli skattaðilja, eins og gerðarbeiðandi láti í skína. Það, sem gerzt hafi, sé ein- vörðungu það, að tvær fjármagnsheildir hafi runnið saman í eina heild, hagfræðilega skoðað, og tvær lögpersónur í eina, lögfræði- lega skoðað. Enginn nýr aðili hafi orðið til. Kaupfélag Austur- Skagfirðinga hafi átt réttinn til yfirfærslu tapsins, áður en af sam- einingu varð, og lagt hann fram sem hverja aðra eign. Þá mótmælir umboðsmaður gerðarþola þeirri staðhæfingu um- boðsmanns gerðarbeiðanda, að sameining félaganna hafi orðið með hrapalegum hætti. Hann vísar sérstaklega til rskj. 15, sem er fundargerð fulltrúafundar frá deildum Kaupfélags Skagfirðinga, og rskj. 16 og 17, sem eru aðalfundargerðir beggja félaganna. Sameiningin hafi verið samþykkt í báðum félögum, en fundir í hinum ýmsu deildum hafi enga þýðingu í þessu sambandi, þó máske kynnu að vera smávegis formsatriði, sem hlaupið hafi ver- ið yfir, þá sé óeðlilegt, að þau hafi þýðingu til úrslita, og þetta eigi aðeins við, að því er varðar Kaupfélag Austur-Skagfirðinga, en sameiningin hafi alfarið verið í þágu félagsmanna þess. En á það sé að líta, að lög 46/1937 gefi sáralitla tilsögn um formlega aðferð við sameiningu. Hvað skráningu bæjarfógeta snerti, geti gerðarþoli þar litlu ráðið og sé skráningin á embættisábyrgð þess valdsmanns, en forráðamenn gerðarþola hafi gert hreint fyrir sín- um dyrum með tilkynningu til samvinnufélagaskrár. Því er al- gerlega mótmælt, að annarlegar ástæður hafi legið að baki sam- einingarákvörðun félaganna, svo sem skattalegar, og er um þetta vísað til framburðar Björns Hermannssonar, sem var lögfræðileg- ur ráðunautur forsvarsmanna Kaupfélags Austur-Skagfirðinga á undanfarandi samningafundum. Þar kemur og fram, að forsvars- menn Kaupfélags Skagfirðinga hafi helzt viljað yfirtaka eignir Kaupfélags Austur-Skagfirðinga, en úr þeirri átt hafi ekki verið léð máls á öðru en algerri sameiningu. Í 27. gr. laga nr. 46/1937 virðist vera út frá því gengið, að félög, sem sameinast hafa, ljúki þar með tilveru sinni, en nýtt félag, ný lögpersóna, hefji um leið feril sinn. Þar með verður til nýr skattaðili. Af hálfu gerðarþola hefur ekki verið sýnt fram á, að sameining hinna tveggja samvinnufélaga hafi farið fram með þeim hætti, sem áminnzt lagagrein tilskilur. Hins vegar er það komið fram, að Kaupfélag Austur-Skagfirðinga hefur hætt starf- semi sinni. Af þessum ástæðum, hvorri fyrir sig og báðum til samans, svo og því, að lagaheimild skortir fyrir því, að rekstrar- 708 tap megi yfirfæra milli skattaðilja, verður að vísa á bug mót- mælum gerðarþola gegn réttmæti tekjuskattsálagningar. Verður umbeðið lögtak látið ná framgangi til tryggingar kr. 522.145.00 ásamt 1% mánaðarvöxtum frá 1. janúar 1971 til greiðsludags svo og til tryggingar öllum kostnaði við lögtakið og eftirfarandi uppboð, ef til þess kemur. Úrskurða ber málskostnað á hendur gerðarþola. Þykir hann hæfilega ákveðinn kr. 70.000.00. Því úrskurðast: Að kröfu gerðarbeiðanda og á hans ábyrgð fer fram lögtak í eignum gerðarþola til tryggingar kr. 522.145.00 ásamt 1% mánaðarvöxtum frá 1. janúar 1971 til greiðsludags svo og til tryggingar kostnaði við lögtakið og eftirfarandi uppboð. Gerðarþoli greiði gerðarbeiðanda kr. 70.000.00 í málskostn- að innan 15 daga frá birtingu úrskurðar þessa að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 17. október 1973. Nr. 84/1972: Kaupfélag Suður-Borgfirðinga og (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) Samband íslenzkra samvinnufélaga (Sveinbjörn Jónsson hrl.) segn Helga Bergþórssyni og gagnsök (Árni Gunnlaugsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason, prófessor Gaukur Jörundsson og Þor- steinn Thorarensen borgarfógeti. Vinnuslys. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 21. júní 1972. Aðaláfrýjandi Samband 709 íslenzkra samvinnufélaga hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 4. júlí 1972. Báðir aðaláfrýjendur krefjast sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 11. júlí 1972. Krefst hann þess, að aðaláfryjendum verði dæmt að greiða honum óskipt kr. 528.722.80 með 7% ársvöxtum frá 10. janúar 1966 til greiðsludags og málskostnað í héraði cg fyrir Hæstarétti. Hér fyrir dómi hefur gagnáfrýjandi fallið frá kröfu sinni um, að viðurkenndur verði sjóveðréttur í m/s Arnarfelli. Atvik slyssins eru greind í héraðsdómi. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms þykir mega á það fallast, að skipverji sá, sem stjórnaði vindum skipsins, hafi dregið vindubyrðina of hratt og óvarlega upp úr lestinni í umrætt sinn. Starfsmaður aðaláfryjanda Kaupfélags Suður-Borgfirðinga hafði á hendi verkstjórn um borð og gaf fyrirmæli um, að 10 sekkir, samtals um 635 kg, skyldu vera í hverri vindu- byrði. Hins vegar var leyfilegt burðarþol byrðarbanda þeirra, er notuð voru, eigi meiri en 625 kg. Maður sá, er verkstjórinn fól að vera á lestarverði við lest þá, sem gasnáfrýjandi starl- aði í, hafði eigi unnið við þau störf áður, og var honum þó jafnframt falið að hafa á hendi talningu vara þeirra, er skin- að var upp úr lestinni. Samstarfsmenn gagnáfrýjanda í lest- inni hafa borið, að byrðarnar hafi yfirleitt verið dregnar hratt og gálauslega upp úr lestinni um morguninn. Verður að telja, að verkstjóra og lestarverði hafi borið að gæta þess, að vindu- menn drægju upp byrðarnar með nægilegri varúð, en þeir hafi látið það undir höfuð leggjast. Verður slysið því einiig rakið til vansæzlu þeirra. Aðaláfrýjandi Samband íslenzkra samvinnufélaga gerði m/s Arnarfell út og bar sem farmflytjanda að annast af- fermingu skipsins á Akranesi. Ekki eru bornar brigður á, að vindumaðurinn hafi starfað í þágu skipsins, sbr. 8. gr. laga nr. 66/1963. Samkvæmt þessu og því, sem áður greinir um óvarkárni vindumanns, ber Samband íslenzkra sam- 110 vinnufélaga fébótaábyrgð á tjóni gagnáfrýjanda án þess að athuga þurfi sérstaklega um skaðabótaskyldu þess vegna vinnubragða annarra manna, sem að affermingunni unnu. Samband íslenzkra samvinnufélaga fól aðaláfrýjanda Kaup- félagi Suður-Borgfirðinga að annast affermingu m/s Arn- arfells, en lét í té til verksins affermingartæki skipsins og áhöld sem og menn til að stjórna skipsvindum. Aðra menn, sem að affermingunni unnu, réð aðaláfrýjandi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga, hann galt þeim laun, og einn af starfs- mönnum hans hafði á hendi verkstjórn við uppskipunina. Samkvæmt þessu og því, sem fyrr segir um vangæzlu verk- stjóra og lestarvarðar, verður að telja, að Kaupfélag Suður- Borgfirðinga beri einnig skaðabótaábyrgð á tjóni gagnáfrýj- anda. Fallast má á þá niðurstöðu héraðsdóms, að skort hafi á aðgæzlu gagnáfrýjanda við starf sitt. Ber að staðfesta ákvæði héraðsdómsins um sakarskiptingu. Svo sem rakið er í héraðsdómi, krafðist gagnáfrýjandi í stefnu bóta að fjárhæð kr. 600.000.00. Í framhaldsgreinargerð sinni 29. september 1967 lækkaði hann bótakröfu sína í kr. 328.843.80. Á dómþingi 14. janúar hækkaði hann kröfu sína í kr. 454.607.80 með hliðsjón af nýjum örorkutjónsreikningi og kostnaði við hann. Aðaláfrýjendur samþykktu, að þessi hækkun kæmist að í málinu án framhaldsstefnu. Kröfu sína þá sundurliðaði gagn- áfrýjandi þannig: 1. Bætur fyrir tímabundna örorku að frá- dregnum greiðslum frá Tryggingastofn- un ríkisins og aðaláfrýjendum ........ kr. 41.205.80 2. Bætur fyrir varanlega örorku ........ — 9171.367.00 3. Bætur fyrir þjáningar og lýti .......... — 35.000.00 4. Útlagður kostnaður .................. — 7.035.00 Er málið var dómtekið hinn 5. apríl 1972, krafðist gagn- áfrýjandi bóta að fjárhæð kr. 528.722.80. Hækkaði hann kröfu 711 sína um bætur fyrir varanlega örorku í kr. 444.682.00 með hliðsjón af nýjum örorkutjónsreikningi og útlagðan kostnað um kr. 800.00. Af hendi aðaláfrýjanda var þessari hækkun á kröfum mótmælt. Um 1. og 2. kröfulið. Hér fyrir dómi hefur gagnáfrýjandi lagt fram tvo nýja örorkutjónsreikninga Bjarna Þórðarsonar tryggingastærð- fræðings, annan frá 26. febrúar 1973, þar sem hann með lík- indareikningi áætlar tjón gagnáfrýjanda vegna varanlegrar örorku kr. 502.404.00, og hinn frá 24. september 1973, þar sem hann á sama hátt áætlar tjónið kr. 568.870.00. Stafa breytingar þessar af hækkun kaupgjalds. Þegar virtar eru afleiðingar slyss þessa fyrir gagnáfrýjanda og önnur þau atriði, sem hér skipta máli, þykir rétt að stað- festa niðurstöðu héraðsdóms um fjárhæð þessa tjóns gagn- áfrýjanda og taka þennan kröfulið til greina með kr. 360.- 000.00. Um 3. kröfulið. Staðfesta ber niðurstöðu héraðsdóms um þennan kröfulið og taka hann til greina með kr. 35.000.00. Um 4. kröfulið. Þennan kröfulið ber að taka til greina með kr. 7.035.00, en hann hefur ekki sætt andmælum. Samkvæmt þessu telst tjón gagnáfrýjanda, sem hér skipt- ir máli, kr. 402.035.00. Ber aðaláfrýjendum að bæta 45 hluta þess óskipt, eða kr. 321.628.00 með vöxtum, svo sem krafizt er. Eftir þessum málalokum ber að dæma aðaláfrýjendur til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, samtals kr. 90.000.00. Mál þetta var þingfest í héraði 13. janúar 1967. Fengu um- boðsmenn aðilja síðan fjölmarga fresti til 9. febrúar 1968, að bókað er í þingbók, að þeir hafi fengið sameiginlegan frest til öflunar gagna um óákveðinn tíma. Næst var þingað í mál- inu 14. janúar 1971 og því þá frestað til 18. febrúar s. á. Fór 712 þá fram munnlegur málflutningur, og málið var dómtekið. Hinn 17. marz 1971 var málið enn tekið fyrir á dómþingi og þess þá getið, að það sé endurupptekið til gagnaöflunar. Kom þá einn maður fyrir dóm, sem áður hafði gefið skýrslu í mál- inu, og ljósmyndir voru teknar af skipinu. Síðan gerðist ekk- ert í málinu fyrr en 5. apríl 1972, að það var flutt munnlega af nýju og dómtekið. Ber að víta hinn óþarfa drátt, sem orð- ið hefur á rekstri málsins. Það athugast, að í héraðsdóm eru tekin upp nær orðrétt flest sögn málsins án úrvinnslu. Er þetta andstætt ákvæðum 193. gr. laga nr. 85/1936. Dómsorð: Aðaláfrýjendur, Kaupfélag Suður-Borgfirðinga og Sam- band íslenzkra samvinnufélaga, greiði óskipt gagnáfrýj- anda, Helga Bergþórssyni, kr. 321.628.00 með 7% árs- vöxtum frá 10. janúar 1966 til greiðsludags og kr. 90.- 000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjó- og verzlunardóms Reykjavíkur 5. apríl 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, hefur Bergþór Guð- mundsson, Eystra-Súlunesi, Melasveit, höfðað fyrir sjó- og verzl- unardómi Reykjavíkur f. h. ófjárráða sonar síns, Helga Bergþórs- sonar, Eystra-Súlunesi, Melasveit, með stefnu, birtri 7. janúar 1967, gegn Sambandi íslenzkra samvinnufélaga, Reykjavík, og Kaupfélagi Suður-Borgfirðinga til greiðslu in solidum á skaða- bótum að fjárhæð kr. 600.000.00 auk 1% vaxta á mánuði eða broti úr mánuði frá 10. janúar 1965 til greiðsludags og málskostn- aði að skaðlausu samkvæmt mati dómsins. Þá er þess krafizt, að viðurkenndur verði sjóveðréttur í m/s Arnarfelli til tryggingar greiðslu tildæmdra krafna í málinu. Í framhaldsgreinargerð stefn- anda á dskj. nr. 4, hefur hann lækkað stefnukröfuna í kr. 328.- 843.80. Kveður hann hina upphaflega stefnufjárhæð, kr. 600.000.00, hafa verið áætlunarfjárhæð, þar sem örorkumat og útreikningar á örorkutjóni hafi ekki legið fyrir, þegar stefnt var í málinu. Þá 113 er og við framangreinda lækkun stefnukröfunnar gerð sú breyt- ing á vaxtakröfu, að krafizt er 1% á mánuði eða broti úr mán- uði af kr. 350.561.00 frá 10. janúar 1966 til 20. ágúst 1966, af kr. 323.308.00 frá þeim degi til 31. júlí 1967 og af kr. 328.843.80 frá þeim degi til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu sam- kvæmt mati dómsins. Enn fremur er krafizt, að viðurkenndur verði sjóveðréttur í m/s Arnarfelli til tryggingar greiðslu til- dæmdra krafna í málinu. Í þinghaldi í málinu hinn 14. janúar 1971 hækkaði stefnandi kröfu sína í kr. 454.607.00 vegna nýs útreiknings á örorkutjóni stefnanda og lækkaði jafnframt vaxtakröfuna í 7% ársvexti af kr. 474.824.00 frá 10. janúar 1966 til 20. ágúst sama ár og sömu ársvexti frá 21. ágúst 1966 af kr. 447.572.00 til 31. júlí 1967 og sömu ársvexti af kr. 474.607.00 frá þeim degi til greiðsludags. Samþykktu lögmenn hinna stefndu, að breytingar þessar á kröf- um stefnanda kæmust að í málinu án framhaldsstefnu. Í þinghaldi 5. apríl 1972, er málið var endanlega dómtekið, hækkaði stefnandi kröfu sína í kr. 528.722.80 og krafðizt 7% ársvaxta af þeirri fjárhæð frá 10. janúar 1966 til greiðsludags. Stafar hækkun þessi af nýjum örorkutjónsútreikningi, dags. 15. desember 1971, sem lagður var fram þá. Þá er stefnt til réttargæzlu í málinu Trolle ér Rothe h/f, Reykja- vík, sem umboðsaðilja vátryggjenda m/s Arnarfells, Assurance Foreningen Skuld og Samvinnutryggingum, en þar kveður stefn- andi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga hafa haft ábyrgðartryggingu vegna slyss eins og þess, sem bóta er krafizt fyrir í málinu, en útgerð og eigendur m/s Arnarfells, S. Í. S., hafi haft hana hjá Assurance Foreningen Skuld. Á hendur hinum réttargæzlustefndu eru engar kröfur gerðar. Þeir hafa og eigi heldur neinar kröfur gert. Málavöxtum er lýst svo í stefnu, að hinn 10. janúar 1965 hafi stefnandi verið að vinna í lest m/s Arnarfells við bryggju á Akra- nesi við að skipa upp maísfarmi. Hafi þá það slys átt sér stað, að heisi með maíspokum hafi fallið við hífingu frá efra lúgu- opi og lent á stefnanda, sem hafi verið niðri í lestinni, með þeim afleiðingum, að hægri lærleggur hans hafi brotnað svo og báðar pípur hægra framhandleggs. Stefnandi kveður stefnda Kaupfélag Suður-Borgfirðinga hafa átt farminn, sem verið var að skipa upp í umrætt sinn, og hafi skrifstofustjóri Kaupfélagsins, Ólafur J. Þórðarson, annazt ráðningu manna til uppskipunarinnar og ráðið m. a. stefnanda til þess starfs. Einnig hafi nefndur skrifstofu- 714 stjóri annazt verkstjórn við uppskipunina vegna hins stefnda kaupfélags. Rannsókn hefur farið fram í sakadómi Akraness vegna slyss þess, sem stefnandi varð fyrir hinn 10. janúar 1966, og hófst rann- sóknin samdægurs og slysið átti sér stað. Verður nú rakið það helzta, sem fram hefur komið við nefnda sakadómsrannsókn í málinu. Heiðar Kristinsson, 1. stýrimaður á m/s Arnarfelli, hefur skýrt svo frá, að hann hafi verið á vakt í Arnarfelli, er slysið átti sér stað, en hafi verið staddur við afturlest nr. 3. Hann kveðst strax hafa farið fram á og litið niður í lestina og hafi þá maðurinn, þ. e. stefnandi, legið í lestinni við kantinn stjórnborðsmegin og ekkert ofan á honum. Stýrimaðurinn kveðst hafa farið niður á millidekkið og séð, að stefnandi var slasaður, og hafi hann ekki verið hreyfður, en strax sent eftir lækni og lögreglu, sem komið hafi eftir mjög stuttan tíma. Stýrimaðurinn kveðst ekki vita, hvort búið hafi verið að taka poka ofan af stefnanda, en telur það víst. Segir hann, að farið hafi verið með stefnanda strax á sjúkrahúsið. Skipað var upp úr lestum nr. 2 og 3 í einu. Stefnandi var í lest nr. 2, aftari framlest, og vann við að raða sekkjum eða pokum af maís í stroffu. Í hverri stroffu voru 10 pokar og hver poki 63.5 kg. Stýrimaðurinn kveðst hafa fengið upplýst, að slysið hafi orðið með þeim hætti, að er verið var að hífa stroffu aftast í lestinni nr. 2 bakborðsmegin, hafi það viljað til, að stroffan hafi slegizt til og lent undir lúgukarminum stjórnborðsmegin og festst. Við bað hafi stroffan slitnað og fallið niður í lestina. Þetta hafi ver- ið í undirlest, sem verið var að vinna í. Stroffan hafi lent á ein- um verkamanninum, Helga Bergbórssyni, sem fyrr greinir. Þeg- ar slysið hafi átt sér stað, hafi Þorleifur Björgvinsson háseti verið spilmaður, en Hafliði Guðmundsson, Akranesi, lúgumaður. Enn fremur muni bátsmaður, Hafsteinn Sigurðsson, hafa verið sjónarvottur. Stýrimaðurinn lýsir yfir, að stroffan hafi verið ný- leg og ófúin, og afhenti hann hana í dóminum, eins og hún leit út eftir slysið. Stýrimaðurinn segir, að tveir flokkar hafi verið að vinna í lestinni og hafi verið fjórir í hvorum flokki. Hafsteinn Ingvi Sigurðsson, bátsmaður á m/s Arnarfelli, hefur skýrt svo frá við sakadómsrannsókn í máli þessu, að hann hafi staðið við lestaropið, er slysið varð, og kveðst hafa séð, að heis- ið lenti undir efri lúgukarminum stjórnborðsmegin, en heisið hafi verið tekið úr neðri lest bakborðsmegin. Bátsmaðurinn seg- ir, að ekkert óvenjulegt hafi verið við hífinguna, svo að hann 115 tæki eftir, enda komi það oft fyrir, að heisi rekist í lestarkarm. Bátsmaðurinn segir, að sekkirnir úr stroffunni hafi lent ofan á manninum, án þess að stroffan leystist í sundur, en á eftir hafi maðurinn legið milli pokanna og sézt á höfuð hans og axlir. Hann kveðst strax hafa farið aftur á og náð í stýrimanninn. Bátsmaðurinn athugaði stroffuna og segir, að hún hafi verið nýleg. Hann kveðst hafa séð, er maður sá, er fyrir slysinu varð, hafi verið að ganga fram lestina stjórnborðsmegin, er stroffan lenti á honum. Hann telur, að stroffan hafi slitnað í lykkjunni niður við pokana. Þorleifur Björgvinsson, háseti á m/s Arnarfelli, hefur skýrt svo frá í sakadómi við rannsókn málsins, að hann hafi verið nýbú- inn að taka við stjórn á spilinu, er slysið varð. Hann kvaðst vera vanur spilmaður. Lúgumaður, sem hafi verið Hafliði Guðmunds- son, hafi gefið merki um að hífa, og kveðst Þorleifur hafa horft á lúgumanninn og hafi allt virzt ganga eðlilega. Hann segir, að sér hafi verið litið niður í lúguna og hafi hann séð á heisið við lúgukarminn stjórnborðsmegin. Þá kveðst hann hafa orðið var við dálítinn rykk og hafi stroffan slitnað og heisið fallið ofan í lestina. Hann kveðst hafa stöðvað spilið samstundis. Hann kveðst strax hafa gengið að lestaropinu og litið niður í lestina. Sá hann þá mann liggja í lestinni stjórnborðsmegin, og kveðst hann ekki muna, hvort pokar lágu að einhverju leyti ofan á honum. Hann telur, að að minnsta kosti hafi verið axlarhæð frá neðri lestar- karmi og niður á pokana, þar sem maðurinn lá. Vilberg Helgason, starfsmaður Öryggiseftirlits ríkisins, hefur mætt í sakadómi við rannsókn málsins og skoðað stroffu þá, sem slitnaði, er slysið varð um borð í m/s Arnarfelli hinn 10. janúar 1966. Hann telur, að stroffan sé úr sísal, sverleiki að ummáli 3 enskar tommur, eða 24 mm í þvermál. Honum virtist stroffan vera dálítið lúin, en að öðru leyti óskemmd, en margslitin. Örygg- isetirlitsmaðurinn segir, að leyfilegur þungi á þessari stroffu sé 625 kg samkvæmt töflu, er Öryggiseftirlit ríkisins hafi gefið út, og segir hann slitþol þessa tógs vera um 4 tonn. Þó tekur hann fram, að taflan sé miðuð við manillatóg, en sísaltóg sé nokkru veikara. Vitnið Guðmundur Óskarsson, sem kveðst hafa verið ráðið af Kaupfélagi Suður-Borgfirðinga við uppskipun úr m/s Arnarfelli áðurgreindan dag, hefur skýrt svo frá, að það hafi verið að vinna í aftari lestinni að framan og hafi verið þar þrjú gengi. Vitnið kveðst hafa unnið með Ólafi bróður sínum við að setja maíspoka í stroffu. Vitnið kveður stefnanda hafa unnið á móti Ólafi Magn- 716 ússyni í Belgsholti. Í þriðja genginu hafi verið Guðmundur Andrés- son á Galtalæk og Sæmundur stjúpfaðir hans, Sveinn Jóhannsson frá Akranesi og Sigurður Brynjólfsson, Gerði. Einnig hafi verið í miðri lestinni Ellert Haraldsson á Reyni, en vitnið man ekki með hverjum hann vann. Vitnið kveður þá Ellert og Sæmund hafa verið farna upp úr lestinni, þegar slysið varð. Vitnið seg- ir, að Ólafur Þórðarson, starfsmaður Kaupfélags Suður-Borgfirð- inga, hafi sagt þeim að fara til vinnu í lestinni, og segir vitnið, að hann hafi ekki eða neinn annar gefið þeim neinar leiðbein- ingar eða fyrirmæli um vinnuna. Vitnið segir, að þegar strotf- an slitnaði, hafi það staðið til hliðar bakborðsmegin, og var vitn- ið ekki að vinna. Segist vitnið hafa varazt að standa undir heis- inu, meðn híft var. Vitnið segir, að einhverjir hafi verið að vinna, er stroffan slitnaði. Vitnið segir, að því hafi fundizt illa hift yf- irleitt um morguninn. Það hafi verið híft mjög stíft og tekið hratt af stað og hafi ekki verið tími til að slá á stroffuna, til þess að betur strekktist á pokunum. Vitnið kveðst ekki muna sérstaklega eftir því, hvernig híft var, þegar stroffan slitnaði, því að þetta hafi ekki verið heis frá þeim bræðrunum, það hafi verið frá Helga Bergþórssyni og Ólafi Magnússyni. Vitnið segir, að heisið hafi verið aftast úr lestinni, en man ekki, hvort það var til hliðar í skipinu eða bakborðsmegin. Vitnið kveðst hafa séð, að kast kom á heisið og að það slóst undir lúgukarminn stjórnborðsmegin og hafi heisið fallið niður í heilu lagi og stroff- an með, án þess að pokarnir tvístruðust, og hafi heisið lent á Helga Bergþórssyni. Vitnið kveður Helga hafa verið að leggja stroffu þarna og hafi hann verið einn, en ekki kveðst vitnið muna, hvernig hann stóð þarna eða hvort hann var álútur við vinnuna, en heisið hafi lent á hægri hlið Helga. Vitnið segir, að pokarnir hafi legið ofan á fótum Helga og upp fyrir mitti. Kveðst vitnið ásamt öðrum, sem voru þarna niðri, hafa tekið pokana strax ofan af Helga, en ekki hreyft við honum. Vitnið kveður Helga ekki hafa misst meðvitund. Vitnið kveðst ekki hafa heyrt nein hróp eða köll eða séð nein merki um aðvörun, er stroffan slitnaði. Vitnið kveðst telja, að stroffan hafi slitnað í króknum á heisivírnum. Vitnið Ólafur Jón Þórðarson, skrifstofumaður hjá Kaupfélagi Suður-Borgfirðinga, hefur skýrt svo frá í sakadómi, að það hafi f. h. Kaupfélags Suður-Borgfirðinga annast ráðningu manna til að skipa upp úr m/s Arnarfelli hinn 10. janúar 1966, meðal ann- ars nokkra menn ofan úr sveitum. Það segir, að 9 menn hafi ver- 717 ið við vinnu við aftari framlest, en áður en slysið varð, hafi tveir verið farnir upp úr lestinni. Vitnið kveðst hafa verið verk- stjóri við uppskipunina og hafi það gefið fyrirmæl um að láta 10 poka í stroffu í einu af maís, en í aftari framlest hafi verið ein- göngu maís. Hver poki hafi verið 140 lbs., eða 63.5 kg. Vitnið kveðst ekki, áður en vinna hafi byrjað, sérstaklega hafa varað menn við hættu, t. d. að vera ekki undir heisinu, þegar híft hafi verið, en segist einu sinni hafa kallað til mannanna og beðið þá að sýna varkárni, því að það hafi komið nokkrum sinnum fyrir, að stroffan hafi dregizt upp, en pokarnir orðið eftir, þar sem stæð- an hafi skekkzt. Vitnið segir, að Arnarfell hafi snúið stjórnborðs- hlið að bryggjunni og hafi skipið hallað lítið á stjórnborða, en ekki kveðst vitnið minnast þess, að alda hafi verið eða hreyfing á skipinu. Þegar slysið varð, kveðst vitnið hafa verið á dekkinu stjórnborðsmegin við spilið, framan við lestina, sem slysið varð í, Vitnið kveðst hafa verið að fylgjast með verkinu og segist þá hafa séð, um leið og það leit yfir lestina, að stroffan slóst út að lestarkarminum og slitnaði í heisivírskróknum. Hafi þá heisið fallið niður, og kveðst vitnið þá hafa heyrt hróp í ýmsum, en ekki veitt því athygli, hvort lúgumaðurinn hafi kallað aðvörun- arorð. Þegar vitnið leit niður í lúguna, sá það, að pokarnir lágu ofan á Helga að neðanverðu, og voru mennirnir að ná pokunum af Helga. Vitnið segir, að Hafliði Guðmundsson hafi verið lúgu- maður og hafi hann staðið stjórnborðsmegin við lúguopið. Spil- maður hafi verið skipsmaður, sem vitnið kveðst ekki þekkja. Vitnið segist hafa valið Hafliða sem lúguvörð og kveðst hafa treyst honum vel, en hann hafi lengi verið starfsmaður kaupfélags- ins og aki olíubíl. Vitnið segir, að Hafliði hafi einnig skrifað það, sem skipað hafi verið upp, þ. e. talið heisin. Þá segir vitnið, að m/s Arnarfell hafi látið í té allan búnað og áhöld við uppskipun- ina, nema bílana. Kveðst vitnið ekki hafa sérstaklega athugað stroffurnar eða önnur áhöld, áður en verkið byrjaði. Vitnið segir, að útgerð m/s Arnarfells endurgreiði kaupfélaginu vinnulaun vegna manna, er vinna um borð í skipinu, en kaupfélagið greiði mönnunum fyrst. Kveður vitnið sitt aðalstarf hjá kaupfélaginu vera skrifstofustjórn og gjaldkerastörf, en það taki öðru hverju að sér verkstjórn, þar sem kaupfélagið hafi engan fastan verk- stjóra. Vitnið segir, að vinnan hafi verið í neðri lestinni og hafi verið komin um það bil 1% m niður fyrir neðri lestarkarm. Helgi hafi legið stjórnborðsmegin í lestinni. Vitnið Hafliði Kristján Guðmundsson hefur skýrt svo frá við #18 sakadómsrannsókn í máli þessu, að Ólafur J. Þórðarson hafi ráð- ið sig til vinnu við uppskipunina. Það kveðst fram að kaffi um klukkan 0930, hafa verið teljari við aftari framlest, en eftir það hafi það bæði verið teljari og lúgumaður. Áður kveður það Axel Jónsson hafa verið lúgumann. Það segist hafa þurft að telja pok- ana í hverju heisi fyrir sig og kveðst hafa vitað, að þeir áttu að vera 10, en þeir hafi stundum verið fleiri og hafi komið fyrir, að þeir hafi verið 11 í heisi. Það kveðst aldrei hafa verið lúgu- maður áður. Það segir, að skipt hafi verið um spilmann, rétt áður en slysið varð, og hafi þetta verið annað heisið hjá síðari spil- manni. Það segir, að fyrri spilmaðurinn hafi híft rólega, og minn- ist vitnið þess ekki, að kast hafi komið á heisið áður eða það rekizt í lúgukarm, og vitnið minnist þess ekki að hafa stanzað hífingu. Vitnið segir, að síðari spilmaðurinn hafi híft mjög hratt, en fyrsta heisið hafi gengið beint upp og ekki fengið á sig kast. Í næsta heisi kveðst vitnið hafa verið stjórnborðsmegin við lúgu- opið að framanverðu. Vitnið minnir, að heisið hafi verið um það bil í miðri lest. Vitnið segist hafa gefið spilmanni merki um að hífa, og kveður vitnið spilmanninn ekki hafa híft af stað eins skarpt og í fyrraskiptið, en þó hafi þetta verið hraðari hífing en hjá fyrri spilmanninum. Þegar heisið hafi verið komið upp und- ir lúgukarminn, hafi allt í einu komið kast á það til stjórnborða og það engum togum skipt, að það hafi slegizt undir lúgukarm- inn og hafi þá stroffan slitnað og heisið fallið niður. Vitnið segist ekki hafa séð, hvar stroffan slitnaði, en telur, að hún hafi slitn- að í heisivírskróknum. Vitnið kveður stroffuna hafa verið það langa, að krókurinn á heisivírnum hafi verið kominn alllangt yfir lúguopið, þegar heisið hafi fallið. Segist vitnið hafa litið niður í lúguopið, þegar stroffan slitnaði. Vitnið segir, að krókurinn á heisi- virnum hafi verið kominn ca 114 m yfir þilfar, en vitnið kveður þetta þó vera ágizkun. Vitnið kveðst hafa treyst því, þegar heisið slóst undir lúgukarminn, að spilmaður sæi, hvað væri að ske, og stöðvaði spilið. Vitnið kveðst hafa gefið merki um stöðvun í sama mund og heisið hafi slegizt undir og slitnað. Vitnið kveðst telja, að spilmaðurinn hafi tekið í landvírinn og þess vegna komið kast á heisið. Vitnið kveðst hafa litið niður í lestina, þegar stroffan slitnaði, og þá hafa séð Helga Bergþórsson í lestinni stjórnborðs- megin og hafi hann verið að beygja sig og að því er virtist að taka stroffu. Á eftir kveðst vitnið hafa séð Helga af ofanverðu, en heisið hafi legið ofan á honum að neðan. Vitnið kveður pok- ana ekki hafa losnað í stroffunni. Ekki minnist vitnið þess að 719 hafa kallað niður, þegar stroffan slitnaði. Vitnið kveðst þó oft hafa kallað til þeirra í lestinni og varað þá við að vera und- ir, þegar krókurinn kæmi niður eða þegar heisið fór upp. Kveðst vitnið hafa verið búið að telja pokana í þessu heisi á leiðinni upp og hafi þeir verið 10. Vitnið kveður pokana hafa farið vel í stroffunni og engin mishleðsla hafi verið. Vitnið kveðst ekki hafa farið niður í neðri lest og skoðað stroffuna, sem slitnaði, en það kveðst hafa séð hana, er henni var kastað upp á miðdekkið, og lýsir yfir, að það sé sama stroffan og því var sýnd í dóminum. Vitnið kveður vinnu hafa fallið niður fram að mat eftir slysið, en þá hafi 2. stýrimaður komið, og segir vitnið, að hann hafi híft hægar en sá, sem var við spilið, þegar slysið varð, og hafi engin óhöpp komið fyrir eða kast á siroffu, en vitnið kveðst hafa verið lúgumaður og teljari allan daginn. Vitnið Sveinn Jóhannsson, sem kom fyrir dóm við sakadóms- rannsókn út af þessu slysi, hefur skýrt svo frá, að það hafi verið ráðið af Kaupfélagi Suður-Borgfirðinga í uppskipun úr m/s Arn- arfelli 10. janúar 1966. Vitnið kveðst hafa unnið í neðri lest, aftari framlest. Kveðst vitnið stundum áður hafa unnið í lest við út- og uppskipun. Vitnið segir, að hífingin hafi um morguninn ver- ið gáleysisleg og hafi verið híft hratt og of skarpt. Segir vitnið, að venja sé að slá á stroffuna, svo að hún festist betur utan um pokana, en það hafi oft verið erfitt, þar sem svo skarpt hafi ver- ið híft. Kveðst vitnið hafa kallað upp og fengið slakað niður til að slá á stroffuna. Kveðst vitnið hafa sagt, að það yrði að hífa hægara. Einnig tekur vitnið fram, að krókurinn og heisivírinn hafi komið oft á tíðum gáleysislega niður. Segir vitnið, að skömmu áður en slysið varð, hafi verið híft enn ógætilegra en áður. Vitn- ið kveðst muna eftir því, að lúgumaður hafi kallað einu sinni eða tvisvar niður og varað þá við að vera undir, þegar híft væri. Segir vitnið, að Helgi og Ólafur muni hafa staflað í stroffu þá, er slitnaði, og tekur vitnið fram, að vel hafi verið gengið frá pokunum í stroffunni, og kveðst vitnið hafa séð það á heisinu, þegar stroffan var tekin af pokunum. Vitnið kveðst hafa verið inni undir þilfarinu stjórnborðsmegin, þegar heisið féll niður. Heisið hafi verið tekið í lestinni aftanverðri og að því er vitnið minnir, heldur til sjórnborða. Vitnið segist ekki hafa séð heisið á leið upp og þá ekki, að kast hafi komið á heisið. Vitnið segir, að þeir, sem voru að vinna í lestinni, hafi allir verið eitthvað til hliðar, þegar heisið var að fara upp, en Helgi Bergþórsson hafi gengið með stroffu út í lestina frá stjórnborðshlið og verið að 120 leggja hana til, er heisið hafi fallið niður á hann. Vitnið tekur fram, að lítið svæði hafi verið út undir lestinni til að vera í, meðan híft var, og telur, að það hafi verið um metra inn fyrir lúgukarm. Vitnið kveður heisið hafa komið niður á Helga í einu lagi og hafi hann verið undir því fyrir neðan mitti, en heisið hafi virzt strjúkast við andlit hans. Vitnið segir, að nokkur tími hafi liðið frá því að heisið var híft og þar til Helgi fór að huga að stroffunni, og kveður vitnið það ekki óeðlilegt, að Helgi hafi talið, að heisið væri komið upp. Vitnið kveður Hafliða lúgumann hafa sagt sér síðar um daginn, að þetta heis, sem slitnaði, hafi tvisvar slegizt inn undir lúgukarminn, áður en það slitnaði. Kveðst vitnið aldrei hafa kynnzt slíkri hífingu við uppskipun, eins og hafi verið þennan morgun. Þá tekur vitnið fram, að það hafi orðið vart við stroffu eftir matinn í lestinni, sams konar og þá, er slitnaði, og hafi hún verið byrjuð að slitna, en vitnið kveðst ekki hafa tekið hana frá eða kvartað yfir henni. Vitnið Sigurbjörn Ólafur Magnússon hefur skýrt svo frá við sakadómsrannsókn út af umræddu slysi, að það hafi verið að vinna í lestinni á móti Helga Bergþórssyni, og þegar slysið hafi átt sér stað, kveðst það hafa verið inni undir bakborðsmegin. Vitnið kveðst hafa séð á eftir heisinu, þegar það var híft upp, og séð, að það slóst inn undir lúgukarminn stjórnborðsmegin. Vitnið segir, að þetta hafi gerzt mjög snöggt, og telur vitnið, að það hafi verið vegna þess, að tekið hafi verið snögglega í land- vírinn, en vitnið tekur fram, að það hafi ekki séð upp um lúgu- opið, þaðan sem það var. Vitnið segir, að Helgi hafi verið með stroffu í hendinni og verið að gera sig líklegan til að leggja hana, þegar heisið hafi fallið niður. Vitnið getur ekki um það borið, hvar Helgi var, þegar heisið var híft, eða hvaðan úr lestinni hann var að koma, þegar heisið féll á hann. Vitnið segist hafa verið að fara af stað til Helga, þegar heisið féll. Vitnið tekur fram, að því hafi fundizt hífingin vera yfirleitt glannaleg um morgun- inn og sláttur oftlega verið á heisinu. Vitnið Ólafur Óskarsson hefur skýrt svo frá, að það hafi verið bakborðsmegin í lestinni, þegar heisið féll, og kveðst vitnið hafa séð, þegar byrjað var að hífa, en síðan eitthvað litið undan og sá næst, að það var að falla á Helga. Vitnið segist telja, að Helgi hafi fyrst verið bakborðsmegin, þegar byrjað var að hífa, en það kveðst ekki hafa fylgzt með honum eftir það, en heisið hafi fallið á Helga aftan til í lestinni stjórnborðsmegin. Vitnið Guðmundur Andrésson kveðst hafa verið í lestinni stjórn- 121 borðsmegin, þegar slysið varð, og voru þar einnig Sveinn og Sig- urður. Vitnið kveðst ekki hafa séð heisið, þegar það rakst í, og ekkert geta borið um hífinguna og kveðst aðeins hafa séð, þegar það féll niður á Helga. Þá hafi Helgi verið dálítið lengra úti í lestinni og nokkuð til hliðar við þann stað, sem vitnið var. Vitnið kveðst ekki geta borið um, hvar Helgi var, þegar hífingin hófst, en hann hafi ekki verið sömu megin og vitnið. Vitnið Sigurður Jón Brynjólfsson kveðst hafa verið undir karm- inum stjórnborðsmegin í lestinni, þegar slysið átti sér stað, og hafi Sveinn verið þaf og skammt þar frá Guðmundur, en sömu meg- in aftast í lestinni hafi Helgi Bergþórsson verið, þegar hífingin byrjaði. Vitnið kveðst ekki geta borið um hífinguna og segist ekki hafa séð, að heisið slóst undir karminn. Vitnið segist hafa heyrt hróp og er það hafi litið aftur í lestina, hafi það séð heisið falla á Helga Bergþórsson aftan til í lestinni stjórnborðsmegin. Vitnið segir, að mjög þröngt hafi verið þarna í lestinni við vinn- una og hafi þurft að beygja sig inn undir karminn til þess að vera Í vari, á meðan híft hafi verið. Vitnið segir, að pokarnir hafi farið vel í stroffunni, sem féll niður. Vitnið kveðst nokkrum sinnum hafa unnið í lest við uppskipun og útskipun. Segir vitnið, að það hafi yfirleitt verið híft stíft um morguninn og stundum varla verið tími til að slá í stroffuna til festingar og hafi það nokkrum sinnum komið fyrir, að pokar hafi fallið úr stroffu, Þegar heisið hafi verið að lyftast. Vitnið tekur fram, að því hafi fundist furðu langur tími, frá því að heisið hvarf upp og þar til það féll niður og vitnið heyrði hrópin. Segist vitnið hafa á- litið, að heisið væri komið upp og út frá lest. Vitnið Axel Jónsson hefur skýrt svo frá fyrir dómi við rann- sókn út af umræddu slysi, að það hafi verið lúgumaður fyrsta hálftímann við aftari framlest við uppskipun úr Arnarfelli. Vitn- ið kveðst, þegar slysið varð, hafa verið statt hjá spilmanninum við þá lest og hafi staðið stjórnborðsmegin við lestina. Vitnið kveðst hafa verið þarna, af því að hlé hafi verið á vinnu við afturlest, þar sem vitnið var að vinna. Vitnið kveðst hafa séð lítið ofan í lestina, en hafa séð heisivírskrókinn og stroffuna að ofan, en ekki séð pokana. Vitnið segist hafa séð, að spilmaður stöðvaði spilið, og segist vitnið hafa séð það á heisisvírnum, að heisið slóst undir karminn stjórnborðsmegin. Vitnið kveðst þá hafa séð, að heisið fór aftur frá karminum, og hífði þá spilmaðurinn aftur, en heisið hafi þá slegizt aftur undir karminn og hafi þá stroffan slitnað og fallið niður. Vitnið kveðst hafa litið niður í 46 122 lestina og þá séð, að menn voru að taka poka ofan af Helga. Vitnið fór þá strax að beiðni Ólafs Þórðarsonar til að ná í sjúkra- bíl. Vitnið segist ekki vera vant að stjórna spili, en um stund fyrir hádegi hafi það unnið á sams konar spili og þarna var og þá með öðrum manni. Segir vitnið, að á spilinu séu tvö stjórn- hjól og heldur, að annað sé fyrir landvír og hitt fyrir heisivír og hafi þeir verið við sitt hvort hjólið. Stefnandi Helgi Bergþórsson hefur skýrt svo frá við sakadóms- rannsókn út af umræddu slysi, að þegar híft hafi verið, hafi hann verið stjórnborðsmegin undir lúgukarminum, aftan til. Stefnandi kveðst hafa séð, þegar heisið hafi verið híft af stað, en síðan hafi það ekki sézt, þaðan sem hann var. Stefnandi segist hafa verið hálfboginn undir karminum og hafa verið þarna einn. Eftir nokk- urn tíma, þegar stefnandi kveðst hafa talið, að heisið væri kom- ið upp, kveðst hann hafa tekið stroffu, sem lá þarna hjá honum. Stefnandi segist hafa verið búinn að taka svo sem eitt skref fram fyrir lestarkarminn, þegar heisið hafi fallið á hann. Hann segist ekki hafa haft tíma til að líta upp og segist engin aðvörunar- merki eða hróp hafa heyrt um, að neitt væri í ólagi. Stefnandi tekur fram, að þetta hafi gerzt svo snögglega og Í sama mund og hann kom út undan karminum, að hann hafi ekki haft tíma til að gæta að heisinu, eins og hann hafi verið vanur. Stefnandi kveðst áður hafa unnið í lest við upp- og útskipun og við svona vörur. Stefnandi tekur fram, að honum hafi fundizt hífingin skrykkjótt og hafi pokar losnað úr stroffum, þar sem ekki hafi verið tími til að herða nægilega að stroffunni. Hafa nú verið raktar yfirheyrslur, sem áttu sér stað í sakadóms- rannsókn vegna umrædds slyss. Við framhaldsrannsókn í málinu, sem fram fór fyrir bæjarþingi Reykjavíkur 17. marz 1971, kom fyrir dóminn sem vitni Heiðar Bergþór Kristinsson, en það kveðst hafa verið 1. stýrimaður á m/s Arnarfelli, þegar umrætt slys átti sér stað, og kveðst vitnið muna eftir atvikum í stórum dráttum. Vitnið segir, að lúguopið á aðalþilfari hafi verið allt opið við uppskipunina á Akranesi og einnig á milliðdekki. Kveður vitnið hafa verð unnið í undirlest nr. 2, þ.e. a. s. fyrir framan tanka. Vitnið segir, að við uppskipun- ina á Akranesi hafi verið unnið til hliðanna undir lestinni og fram. Kveður vitnið sig minna, að millidekkið hafi verið alveg tómt í annarri lestinni, en Akranes hafi verið fyrsta höfnin, sem losað hafi verið úr undirlestinni. Vitnið segir, að hásetinn, sem verið hafði á spilinu, hafi verið búinn að vera um eitt ár á skip- 123 inu og hafi hann þann tíma unnið jöfnum höndum á spilinu, en nafn hans sé Þorleifur Björgvinsson. Vitnið kveðst ekki hafa ver- ið viðstatt, þegar slysið átti sér stað, og því ekki séð til spilmanns- ins, hvernig hífingar voru hjá honum, en áðurgreindur spilmað- ur hafi verið nýtekinn við, þegar slysið átti sér stað. Vitnið kveð- ur það vera algengt, að einn maður stjórni báðum vindunum. Vitnið kveðst ekki muna, hvar lóð bómunnar hafi verið, en kveðst telja fullvíst, að það hafi verið yfir miðjum lúgukarmi undirlest- ar. Vitnið segir að gefnu tilefni, að þegar spilmaðurinn standi við stjórntæki spilanna, þá sjái hann ekki niður í undirlestina. Vitnið kveðst ekki muna, hvort hreyfing hafi verið á skipinu, þegar slysið vildi til, eða hvort það hafi hallazt, en telur þó, að það hafi ekki hallazt undan farmi. Vitnið segir, að heisið hafi komið niður í miðja lestina, er það féll. Segir vitnið, að í um- rætt skipti hafi heisið verið dregið frá bakborðsafturparti, þeg- ar híft hafi verið, og slegizt undir efri lúgukarm stjórnborðsmeg- in. Kveður vitnið það vera venjulegt að hífa með þessum hætti, en ekki að stilla stilla heisið af niður í lestinni, áður en það fer upp. Kveðst þá vitnið eiga við, að ekki sé spilið stöðvað, heldur sé það híft á rólegri ferð. Vitnið kveðst telja, að orsök þess, að stroffan slitnaði, hafi verið sú, að átakið hafi orðið svo mikið, þegar heis- ið slóst inn undir lúgukarminn, en ekki að stroffan hafi verið lé- leg eða gölluð. Stefnandi styður dómkröfur sínar þeim rökum, að slysið verði fyrst og fremst rakið til mistaka og gáleysis þeirra, sem höfðu á hendi verkstjórn umrætt sinn, svo og þeirra, sem stjórnað hafi hífingum og átt hafi að sjá um, að verkamenn í lestinni væru ekki settir í sérstaka hættu. Nánar styður stefnandi dómkröfur sínar eftirgreindum rökum: Í fyrsta lagi, að um hafi verið að ræða ó- forsvaranlegan útbúnað tækja, sem notuð hafi verið við uppskip- unina, og auk þess hafi það athæfi verkstjórans verið óverjandi að láta hífa í hinu lúna og margslitna sísaltógi meiri þunga en leyfilegt hafi verið að leggja í ólúið mannillatóg af sama gild- leika. En manillatóg telji starfsmaður Öryggiseftirlitsins sterk- ara en sísaltóg. Hér hafi því verið um slæman útbúnað að ræða og mistök í verkstjórn, sem stefndu beri tvímælalaust soliðariska fébátaábyrgð á án tillits til þess, hvernig bótaábyrgð hinna stefndu sé háttað innbyrðis. Í öðru lagi kveður stefnandi hafa átt sér stað alvarleg mistök í ráðningu lúgumanns, þar sem ráðinn hafi verið alls óvanur maður til verks, sem að allra dómi, sem til þekki, sé mjög vandasamt, 724 og Öryggisettirlit ríkisins hafi séð ástæðu til að sinna sérstak- lega með því að halda námskeið fyrir menn, sem ætli að gegna slíkum störfum. Kveður stefnandi orsakir slyssins einnig vera beina afleiðingu af gáleysi lúgumanns í starfi, þar sem hann gæti ekki aðvörunarskyldu við þá menn, sem í lestinni hafi unnið, þeg- ar Ólag hafi verið komið á hífinguna. Á þessu gáleysi lúgumanns beri stefndu fulla fébótaábyrgð samkvæmt almennum skaðabóta- reglum. Í þriðja lagi kveður stefnandi hafa verið um að ræða alvarleg mistök hjá spilmanninum, sem hífði í umrætt sinn, en hann hafi verið háseti á m/s Arnarfelli. Hann hafi ekki fylgzt með hífing- unni eins vel og hann hafi haft aðstöðu til. Auðvelt hafi verið fyrir hann að sjá, hvernig hífingin gengi, þar sem hann hafi stað- ið við spilið, hefði hann sýnt tilhlýðilega aðgæzlu. Auk þess hafi honum orðið á þau stórfelldu mistök að hífa í landvírinn, áður en heisið hafi verið komið upp úr lúguopinu, en við það hafi heis- ið slegizt undir lúgukarminn. Þá sé það og sannað, að spilmaður- inn hafi híft að öðru leyti illa og gálauslega. Á öllu þessu gá- leysi spilmannsins beri stefndu fébótaábyrgð. Varðandi hina solidarisku ábyrgð stefndu tekur stefnandi þetta fram: Hann kveður vera upplýst, að skrifstofustjóri Kaupfélags Suður-Borgfirðinga, Ólafur Þórðarson, hafi ráðið stefnanda til um- rædds starfs við uppskipunina, og verði því að líta á nefnt kaup- félag sem vinnuveitanda stefnanda, enda hafi stefnandi fengið greitt fyrir vinnuna hjá því og ekki kunnugt um, að neinn annar aðili hafi verið vinnuveitandi sinn í umrætt sinn. Þá hafi um- ræddur Ólafur Þórðarson og annazt verkstjórnina á staðnum á vegum kaupfélagsins. Beri því kaupfélagið fébótaábyrgð í máli þessu sem vinnuveitandi stefnanda. Stefndi Kaupfélag Suður- Borgfirðinga hafi hins vegar, þegar til Samvinnutrygginga hafi verið leitað um greiðslur upp í bætur til stefnanda, látið benda á Samband íslenzkra samvinnufélaga sem eiganda m/s Arnar- fells sem réttan aðilja að dómi þessum til að svara fyrir ábyrgð gagnvart margnefndu slysi. Hafi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga látið framkvæma uppskipunina í umboði Sambands íslenzkra sam- vinnufélaga, sem sé og útgerðaraðili skipsins. Útbúnað allan við uppskipunina hafi m/s Arnarfell látið í té, nema bílana. Vegna umræddra upplýsinga hafi verið talið rétt að stefna og Sambandi íslenzkra samvinnufélaga í máli þessu jafnframt því sem telja verði fébótaábyrgð S. Í. S. byggjast sjálfstætt á því, að slysið megi rekja til mistaka skipverja m/s Arnarfells í starfi, eða að 125 minnsta kosti háseta þess, sem verið hafi við spilið, en sam- kvæmt 8. gr. laga nr. 66/1963 beri útgerðarmaður ábyrgð á tjóni því, sem skipshöfn eða aðrir, sem vinna í þágu skips, hafi valdið Í starfi sínu með yfirsjón eða vanrækslu. Loks kveður stefnandi sjóveðréttarkröfu málsins byggjast á 4. tl. 216. gr. laga nr. 66/1963. Stefndi Samband íslenzkra samvinnufélaga reisir sýknukröfu á því, að slys það, sem stefnandi hafi orðið fyrir við uppskipun úr Arnarfelli, sem mál þetta fjallar um, hafi skeð eingöngu vegna óvarkárni stefnanda stjálfs. Hann hafi verið niðri í bröngri lest skipsins að leggja poka í stroffu, sem síðan hafi átt að lyfta upp á þilfar. Í stað þess að standa inni undir lestarkarmi skipsins, eins og samverkamenn hans hafi gert, þar til byrðin væri komin upp á þilfar örugglega, þá hafi hann gengið út á lestargólfið, lagt þar nýja stroffu niður og beygt sig yfir hana til þess að láta poka í næstu byrði án þess að hafa áður gengið úr skugga um, að fyrri byrðin væru komin upp. Stefnandi hafi verið vanur upp- skipun og því átt að vera fullljóst, hver hætta gat stafað af þessu framferði hans. Þá reisir stefndi Samband íslenzkra samvinnu- félaga og sýknukröfu sína á því, að þótt fleiri kunni að hafa átt sök á slysi því, er stefnandi varð fyrir, þá hafi það að minnsta kosti ekki verið maður eða menn, er Samband íslenzkra samvinnu- félaga átti að bera ábyrgð á, heldur trúnaðar- og starfsmenn með- steinda, Kaupfélags Suður-Borgfirðinga. Forstjóri þess félags hafi staðið fyrir uppskipun í umrætt sinn og ráðið menn til starfsins að eigin vali. Meðal þeirra hafi verið lúgumaður, sem upplýst sé í málinu, að hafi verið óvanur slíku starfi, og verði það að teljast varhugaverð ráðstöfun af hálfu umboðsmanns meðstefnda að velja óvaning til slíks starfs, sem sé mjög áríðandi í sambandi við slík- ar uppskipanir og geti valdið slysi, ef aðgæzla sé eigi viðhöfð. Lúgumaðurinn hafi að sjálfsögðu átt að fylgjast nákvæmlega með gangi byrðarinnar og gera öllum aðvart, er í hættu gætu verið vegna hennar. Þetta muni lúgumaðurinn hafa vanrækt og geti það talizt hafa verið meðorsök að slysinu. Þá er því af hálfu stefnda Sambands íslenzkra samvinnufélaga mótmælt sem ósönn- uðu, að vindumaðurinn hafi tekið í landlínuna eða að honum verði á nokkurn hátt kennt um þetta slys. Varakröfu sína um lækkun stefnukröfunnar kveðst stefndi Sam- band íslenzkra samvinnufélaga reisa á því, að fjárhæð sú, sem krafizt er, sé of há. Í öðru lagi kveðst stefndi Samband íslenzkra samvinnufélaga reisa lækkunarkröfu sína á því, að þótt um ein- 126 hverja sök kunni að verða talið vera að ræða af hálfu vindu- manns, þá geti það eigi verið nema lítill hluti sakarinnar allrar miðað við sakir stefnanda og meðstefnda, Kaupfélags Suður- Borgfirðinga. Stefndi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga kveðst eindregið mót- mæla því, að nokkur grundvöllur sé til þess, að honum verði gerð tébótaábyrgð á umræddu slysi. Að því leyti sem um fébótaábyrgð kynni að vera að ræða, hljóti hún að falla á meðstefnda, eiganda skipsins, einan. Stefndi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga styður sýknukröfu sína nánar þeim rökum, að það sé í ljós leitt með efnislega samhljóða vitnisburðum margra vitna, að hífingu um morguninn hafi verið mjög áfátt. Henni hafi stjórnað starfsmað- ur skipsins undir stjórn 1. stýrimanns, sem hafi verið á skyldu- verði um borð í skipinu. Trúnaðarmaður stefnda Kaupfélags Suð- ur-Borgfirðinga um borð í skipinu hafi ekkert verkstjórnarvald haft yfir þessum manni. Hann hafi algerlega unnið á ábyrgð skips- eiganda. Auk þess að hífa glannalega sé sýnt, að þessum starfs- manni meðstefnda hafi orðið á þau hrapalegu mistök að toga í landvírinn, meðan vindubyrðin hafi verið á leið upp úr lestinni. Fari eigi milli mála, að slysið sé af öðrum þræði að rekja til gá- leysislegra vinnubragða þess starfsmanns skipseiganda. Í annan stað hafi sú vanræksla verið höfð í frammi af hálfu skipverja að leggja til við uppskipunarvinnuna lúna og margslitna stroffu, sem auk þess hafi tæplega haft nægilegt burðarþol, þótt alger- lega hefði hún verið óslitin. Þess hafi engin von verið, að trún- aðarmaður stefnda Kaupfélags Suður-Borgfirðinga um borð í skip- inu gæti varazt þetta. Hann hafi að sjálfsögðu átt að mega treysta því fullkomlega, að öll tæki og allur búnaður við uppskipunina, sem skipseigandi hafi látið í té, væri í fullkomnu lagi frá Öryggis- sjónarmiði. Þá er því haldið fram af hálfu stefnda Kaupfélags Suður-Borgfirðinga, að það sé alveg út í hött að væna verkstjóra hans um vanrækslu í sambandi við val lúguvarðar. Þá sé það reginmisskilningur, að sérkunnátta eða þjálfun þurfi til að koma, svo að um fullnægjandi rækslu þess starfs geti verið að ræða. Þyki sönnu nær, að slíkur maður þurfi að hafa ríka ábyrgðartil- finningu og vera traustur og athugull. Það hafi einmitt verið með tilliti til slíkra eiginleika, að verkstjóri stefnda Kaupfélags Suð- ur-Borgfirðinga hafi valið lúguvörðinn. Það hafi verið reyndur starfsfélagi hans við kaupfélagið, sem hann vissi af reynslu að mátti treysta til þess ábyrgðarstarfs. Það sé heldur ekkert, sem bendi til þess, að lúguvörðurinn hafi brugðizt starfsskyldum sín- 121 um. Það sé viðurkennt af verkamönnum í lestinni, að hann hafi, áður en slysið varð, kallað til þeirra aðvörunarorð, hann hafi stað- ið á réttum stað við lúguna, meðan hífð hafi verið upp stroffan, sem niður féll, en hann hafi fylgzt með þeirri hífingu, svo sem honum bar, en það hafi á engan hátt verið á hans valdi að betrum- bæta hífinguna eða koma í veg fyrir mistök vindumanns við stjórn togvindunnar. Sem rökstuðning við varakröfu sína um lækkun stefnufjárhæð- arinnar tekur stefndi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga fram, að sú krafa sé sumpart reist á því, að stefnandi hljóti sjálfur að verða að bera verulegan hluta tjónsins vegna slyssins, þar sem hann hafi að nokkru valdið því sjálfur með ógætni sinni. Sú ógætni hafi falizt í því, að stefnandi hafi farið undir lúguna, meðan vindubyrðin hafi verið á leið upp. Slíkt hafi verið stórhættu- legt, þar sem ávallt megi búast við því, að einn eða fleiri pokar falli niður úr stroffu eða jafnvel stroffan öll. Hér hafi verið um svo augljósa og brýna hættu að ræða, að stefnanda hafi átt að vera hún vel ljós, sérstaklega þó þegar þess er gætt, að hann hafi verið vanur uppskipunarvinnu, auk þess sem hann hafi verið varaður við hættunni og séð starfsfélaga sína allt um kring var- ast þessa hættu með því að vera í vari. Það geti því eigi farið hjá því, að stefnandi verði sjálfur að bera drjúgan hluta tjónsins af völdum slyssins vegna þessa mikla gáleysis. Varakröfuna kveð- ur stefndi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga sumpart á því reista, að tjón stefnanda af völdum slyssins sé allt of hátt áætlað í sóknar- gögnum. Dómendur hafa farið á vettvang. Skipið er búið tveggja bómu kerfi, þ. e. eitt spil er fyrir hvora bómu, lásað á milli, þannig að bóma, sem snýr yfir lest skipsins, hífir upp vöruna, en hin bóman er yfir viðtökutæki á bryggju. Á milli stjórntækja spila eru 140 cm. Það er samhljóða álit hinna sérfróðu meðdómenda, að mikla reynslu þurfi til af einum manni við þessar aðstæður að stjórna hífingu með báðum spilum. Eins og fram kemur í vitnaframburð- um, virðist hífing í umrætt sinn hafa verið hraðari en eðlilegt megi teljast að dómi hinna sérfróðu meðdómenda, og hafði þó spilmaður næga útsýn yfir hreyfingu heisisins. Með þessu tel- tr dómurinn, að spilmaðurinn hafi ekki gætt þeirrar varúðar, sem ætlazt varð til af honum, og verður slysið að hluta rakið til þeirra vangæzlu hans, en á þeirri vangæzlu ber stefndi Sambandi ís- lenzkra samvinnufélaga fébótaábyrgð gagnvart stefnanda. 728 Stefndi Kaupfélag Suður-Borgfirðinga tók að sér uppskipun á vörunum úr umræddu skipi og réð til þess starfsmenn. Meðal þeirra var lúgumaður, sem leiðbeinir spilmönnum við upphífingu vara úr skipinu. Auk þess var þeim sama manni falið að telja vörurnar, sem skipað var upp. Hvort þessara starfa fyrir sig krefst fullkominnar aðgæzlu, og með því að fela sama manninum þessi mikilvægu störf, sem sjálfsagt þykir að fela tveimur mönn- um, telur dómurinn, að lúgumaðurinn hafi ekki með tilliti til framanskráðs getað, svo öruggt væri, fullnægt þeim starfsskyld- um, sem af honum mátti krefjast, og til þess megi rekja orsak- ir slyssins að hluta, en að því leyti ber stefndi Kaupfélag Suður- Borgfirðinga fébótaábyrgð gagnvart stefnanda. Hins vegar er fram komið, að stefnandi hafði áður unnið sams konar störf, og með tilliti til þess þykir hann eigi sjálfur hafa sýnt þá aðgæzlu, sem krefjast verður, með því að ganga fram undan lúgukarminum án þess að fullvissa sig um, að heisið væri kom- ið upp úr lestinni. Þykir hann af þessum sökum eiga að bera hluta sakar, er dómurinn telur eigi að nema %. Stefnandi sundurliðar nú kröfur sínar sem hér segir: 1. Bætur vegna tímabundinnar örorku: a) Vinnutekjutap 1. árið eftir slysið, áætlaðar vinnutekjur kr. 130.621.00 Frá dragast: Atvinnutekjur kr. 75.795.00 Bætur vinnuveitanda — 2.131.20 Bætur Trygg- ingastofnunar ríkisins — 25.121.00 — 103.472.20 Kr. 27.573.80 b) Vinnutekjutap 2. árið eftir slys- ið, % af áætluðum vinnutekju- tapi þ. á. kr. 13.632.00 kr. 41.205.80 2. Bætur vegna varanlegrar örorku ............ — 444.682.00 3. Bætur vegna þjáninga, óþæginda og lýta .. — 35.000.00 4. Kostnaður vegna örorkumats .............. — 2.000.00 5. Kostnaður vegna örorkutjónsútreiknings .... — 4.800.00 729 6. Kostnaður vegna læknisvottorðs ............ kr. 1.035.00 Kr. 528.722.80 Páll Gíslason læknir hefur lýst meiðslum stefnanda og læknis- meðferð, og er vottorð hans fellt inn í örorkumat Páls Sigurðs- sonar læknis, sem lagt hefur verið fram sem dómsskj. nr. 5 í mál- inu og hljóðar svo: „Reykjavík 19/6 1967. ÖRORKUMAT Helgi Bergþórsson, verkamaður, f. 6/4 1946, til heimilis að Eystra-Súlunesi, Melahr., Borg. Vinnuslys 10. jan. 1966. Slysið varð með þeim hætti, að slasaði, sem vann í lest m/s Arnarfells við affermingu skipsins, varð fyrir maísmjölsekkjum, er féllu ofan í lestina. Slasaði var fluttur á Sjúkrahús Akraness, og í vottorði Páls Gíslasonar læknis frá 5/2 1966 segir, að um hafi verið að ræða brot á hægri lærlegg og brot á hægri fram- handlegg (fract. femoris dx. et. fract. antibrachii dx.). Slasaði lá á Sjúkrahúsi Akraness frá slysdegi til 8. maí 1966, og það liggja fyrir vottorð Páls Gíslasonar um slysið og meðferðina, og eru þau vottorð svohljóðandi: „2/2 1966. Hér með vottast, að hinn 10/11 1966 var komið með Helga Berg- þórsson, Eystra-Súlunesi, Melasveit, hingað á Sjúkrahúsið. Hafði hann orðið fyrir slysi við uppskipunarvinnu þá rétt áður. Við skoðun hér kom í ljós, að brotinn var hægri lærleggur nokkuð fyrir neðan miðju og báðar pípur í hægra framhandlegg um 7 em. fyrir ofan úlnlið. Sjúklingurinn var allmeðtekinn við komu, en ekki að öðru leyti slasaður. Strax eftir komu hér var gerð aðgerð á honum og spengdur lærleggurinn, en framhandleggs- brotið sett saman. Nokkrum dögum síðar kom í ljós, að framhandleggsbrotið hafði skriðið til, og þurfti því 27/1 að gera aðgerð á því broti og spengja það líka. Sjúklingurinn liggur nú í gipsi á hægri handlegg og mjaðma- gipsi. Má búast við, að 3—4 mánuði taki að græða brotin, en sjúkl- ingur verður óvinnufær 7—8 mánuði frá erfiðisvinnu.“ 730 „12/12 1966. Framhaldsvottorð Í framhaldi af vottorði 2. febr. 1966 viðvíkjandi slysi Helga Bergþórssonar, Eystra-Súlunesi, Melasveit, er eftirfarandi vott- orð gefið: Helgi lá hér á sjúkrahúsinu til 4/5 1966. Brotin gréru heldur í seinna lagi, en þó ekki óeðlilega. Gipsumbúðir voru teknar 22/4 og sjúkl. fékk æfinga terapi um skeið. Var í góðri framför, þegar hann fór heim og gat bjargað sér. Honum fór síðan ágætlega fram hvað gang og notkun handarinnar snerti. Í júlímánuði fór hann að vinna létta vinnu part úr degi, sem smám saman jókst, og í september fór sjúkl. að vinna létta vinnu allan daginn, sem hann gerir enn. Við skoðun í dag kemur eftirfarandi í ljós: Hægri framhandleggur: Heldur ljótt ör, 8 em. langt, er á fram- nandlegg. Rýrnun er töluverð á musc. extensor carpi radialis. Hreyfingar eru nánast eðlilegar, en sjúkl. þreytist fljótt, ef hann þarf að beita hendinni. Hægri ganglimur: Ör eru 2 á læri og mjöðm utanvert, sæmi- lega útlítandi. Hreyfingar eru óhindraðar og limir jafnlangir. Rýrn- un allmikil á vöðvum hægra læris, mælist 20 cm ofan við hné- skel bg. læra vera um 1% cm minna ummál á hægra en vinstra læri. Nokkur eymsli eru við mjöðm, þar sem stálnaglinn stend- ur út úr mjaðmarhnútunni. Sjúklingur gengur óhaltur. Niðurstaða: Sjúklingur er í öruggum, en hægum afturbata eftir hið alvar- lega slys sitt. Rýrnun á vöðvum ætti að minnka smám saman eftir því sem vinnuhæfni vex. Sjúkl. er með stálnagla í lærbeini og spöng og skrúfur í geisla- beini. Þetta þarf að fjarlægja, og er það ráðgert í byrjun janúar. Jafnframt gefst þá tækifæri til að laga örið á framhandlegg, sem er til lýta. Varla verður hægt að meta, hvort um varanlega örorku verður að ræða fyrr en í vor að fyrsta lagi.“ „13/5 1967. Í framhaldi af vottorði 12. des. 1966 er gefið vottorð viðvíkjandi afleiðingum slyss Helga Bergþórssonar, Eystra-Súlunesi, Mela- sveit. Skoðun fór fram 17/4 1967: Sjúklingur lá á Sjúkrahúsi Akraness frá 12/1 1967—23/1 1967 og voru þá teknir: 731 a) nagli úr lærlegg. b) skrúfur og spöng úr geislabeini, um leið og reynt var að laga ör á húð. Síðan hefur verið vaxandi bati og nánast albata nema eftir- farandi: 1) Ör, eins og áður er lýst, en lítur töluvert betur út á hand- legg en áður. 2) Vöðvarýrnun óbreytt, en engin eymsli eru nú á mjöm (nagl- inn farinn). Niðurstaða: Sjúkl. verður að teljast albata núna og vinnufær til allrar vinnu frá miðjum apríl 1967. Vöðvarýrnun lagast við aukna áreynslu á fótinn.“ Maðurinn kom til viðtals hjá undirrituðum hinn 26/5 1967. Hann skýrir frá slysi og meðferð eins og lýst er hér að framan. Kveðst hafa orðið vinnufær hinn 20/8 1966, en lá síðan aftur á Sjúkrahúsi Akraness Í janúar s.l., og voru teknar spengur og naglar úr lærlegg og framhandlegg. Núverandi óþægindi: Kvartar um stirðleika í hægri handlim og þreytu í hægri ganglim og fæti. Hann kveðst vinna sama starf og áður. Skoðun: Almennt ástand er eðlilegt. Gengur eðlilega og óhaltur. Ganglimir: Það eru eðlilegar hreyfingar í liðum. Það eru ör utantil á hægra læri og yfir mjaðmarsvæði. Það er mælanleg rýrnun á hægra læri, 17 cm 15 em yfir hnéskel. Handlimir: Það er ör á hægri framhandlegg nokkuð áberandi. Það er greinileg rýrnun á vöðvum framhandleggs og mælist 1— 1% cm miðað við vinstri á þykkasta stað. Það er eðlileg hreyf- ing í öxl og olnboga, en greinilega nokkuð minnkuð hverfihreyf- ing hægra megin. Sömuleiðis er fetta í úlnlið 10“ minni hægra megin en vinstra megin. Grip í hönd og kraftur í gripi virðist eðlilegt og eins báðum megin. Við athugun á röntgenmyndum, sem teknar voru í september s.l. á Sjúkrahúsinu á Akranesi, sést, að brotin eru vel gróin í góðri stöðu. Ályktun: Hér er um að ræða 21 árs gamlan mann, sem slasað- ist við vinnu sína fyrir um það bil einu og hálfu ári, Við slysið hlaut hann brot á hægri lærlegg og hægri framhandlegg, og var gert að brotunum á Sjúkrahúsinu á Akranesi. Brotin greru mjög vel, og maðurinn var vinnufær um það bil 8 mánuðum eftir slysið. Sem afleiðingu meiðslisins nú þá hefur maðurinn nokkurn stirð- 132 leika í hægri handlim og þreytist í hægri ganglim og fæti. Við skoðun er að finna vöðvarýrnun bæði á handlim og ganglim og nokkra stirðnun í hægri ganglim. Auk þess hefur maðurinn ör á hægri framhandlegg, læri og mjöðm eftir skurðaðgerðir. Vegna slyssins þá verður að telja, að maðurinn hafi hlotið tíma- bundna og varanlega örorku, sem telst hæfilega metin þannig: Í 8 mánuði 100% örorka Í2 — 15% — Í2 — 50% — Í3 — 25% — Í3 — 15% — og síðan varanleg örorka 10%“. Verða nú hinir einstöku kröfuliðir athugaðir nánar. Um 1 —2. lið, bætur vegna tímabundinnar og varanlegrar örorku. Stefnandi var 21 árs (sic) að aldri, þegar hann varð fyrir um- ræddu slysi. Hann hefur fengið sérfróðan mann um trygginga- mál til að reikna út tjón það, sem hann hefur beðið vegna slyss- ins, og leggur hann útreikning tryggingafræðingsins til grund- vallar bótafjárhæð samkvæmt þessum lið, en útreikningurinn er m. a. grundvallaður á framanskráðu örorkumati og hljóðar svo: „Hafnarfirði, 31/7 1967. Hr. hrl., Árni Gunnlaugsson, Austurgötu 10, Hafnarfirði. Örorkutjón Helga Bergþórssonar, Eystra-Súlunesi, Melasveit, vegna slyss 10. jan. 1966. Páll Sigurðsson, tryggingayfirlæknir, hefur í örorkumati, dags. 19. júní 1967, metið orkumissi Helga Bergþórssonar vegna slyss 10. jan. 1966 þannig: Í 8 mánuði 100% örorka „2 — To% — „2 — 50% — „3 — 25% — „3 — 15% — Síðan varanleg örorka 10%. 133 Helgi er sagður fæddur 6. apríl 1946 og hefur samkvæmt því verið 19 ára á slysdegi. Samkvæmt staðfestum afritum af skattframtölum Helga árin 1964— 1965 hafa vinnutekjur hans, tekjur samkvæmt landbúnað- arskýrslu og hlunnindi síðustu þrjú almanaksárin fyrir slysið verið þessi: Árið 1963 kr. 58.856.00 — 1964 — 111.364.00 — 1965 — 109.743.00 Hér er um ungan bóndason að ræða, sem unnið hefur á búi föður síns, haft sjálfur nokkurn bústofn og unnið ýmsa verka- mannavinnu. Ég tel mjög hæpið að leggja þessar tekjur til grund- vallar framtíðarvinnutekjuáætun vegna ungs aldurs Helga og erf- iðleika við að meta vinnutekjur á grundvelli tekna samkv. land- búnaðarskýrslu og hlunnindatekna. Slysið var við verkamanna- vinnu, og tel ég því eðlilegast að áætla honum framtíðarvinnu- tekjur með hliðsjón af meðalvinnutekjum verkamanna. Frá slysdegi til 22. afmælisdags er gert ráð fyrir 474 vinnu- viku á ári með 44 dagvinnustundum og 10 eftirvinnustundum á taxta Dagsbrúnar fyrir almenna verkamannavinnu að viðbættu 7% orlofi. Frá og með 28. aldursári er gert ráð fyrir meðalatvinnu- tekjum kvæntra verkamanna samkvæmt úrtakstölum Efnahags- stofnunarinnar. Þær námu árið 1965 kr. 177.828.00, og umreikn- aðar til kauplags í dag reiknast mér þær nema kr. 221.350.00. Geri ég þá ráð fyrir, að atvinnutekjur 1966 verði 19% hærri en 1965, en Efnahagsstofnunin hefur gert bráðabirgðaúrtaksrannsókn á brúttótekjum allra stétta 1966, og reyndust þær 19% hærri en 1965. Grunnkaups- og vísitöluhækkanir frá árinu 1966 til 1967 reikn- ast mér nema 4.6%. Hækkuninni á tekjum frá 22. aldursári til 28. aldursárs er skipt jafnt á árin þar á milli. Þannig áætlaðar vinnutekjur eru sýndar í næstu töflu. Þar er einnig sýnt áætlað vinnutekjutap, þegar gert er ráð fyrir, að það sé á hverjum tíma sami hundraðshluti af áætluðum vinnutekjum og örorkan er metin: Áætlaðar Áætlað vinnutekjur: vinnutekjutap: 1. árið eftir slysið kr. 130.621.00 kr. 113.581.00 134 2 — — — kr. 136.319.00 kr. 20.448.00 3. — — — — 147.105.00 — 14.710.00 4. — — — — 161.227.00 — 16.128.00 5. — — — — 175.449.00 — 17.545.00 6. — — — — 189.621.00 — 18.962.00 1. — — — —- 203.792.00 — 20.379.00 8. — — — — 217.964.00 -— 21.796.00 síðan árlega — 221.350.00 — 22.135.00 Verðmæti þannig áætlaðs vinnutekjutaps reiknast mér nema á slysdegi: Vegna tímabundinnar örorku kr. 122.000.00 — varanlegrar — kr. 247.103.00 Kr. 369.103.00 Hér hefur ekki verið gerður frádráttur vegna greiðslu frá Trygg- ingastofnun ríkisins né vegna opinberra gjalda. Við útreikninginn hef ég notað 7% vexti p. a., dánarlíkur ís- lenzkra karla samkvæmt reynslu áranna 1951—1960 og líkur fyrir missi starfsorku samkvæmt sænskri reynslu. Virðingarfyllst, Bjarni Þórðarson.“ Vegna verðlagsbreytinga hefur örorkutjón stefnanda verið end- urreiknað 23. desember 1970 og aftur 15. desember 1971 og niður- stöðutölur hækkað úr kr. 369.103.00 í kr. 566.682.00. Reiknings- grundvöllur er hins vegar sá sami í öllum útreikningum. Hinir stefndu hafa mótmælt þessum kröfuliðum sem of háum. Þegar allt þetta er virt, sem að framan hefur verið rakið, og þess m. a. gætt, að eigi hefur verið reiknaður frádráttur vegna opinberra gjalda í útreikningi tryggingafræðingsins, þykir hæfi- legt að meta tjón stefnanda samkvæmt þessum liðum kr. 360.- 000.00, og hafa þá verið dregnar frá greiðslur frá vinnuveitanda og Tryggingastofnun ríkisins. Um 3. lið, bætur vegna þjáninga, óbæginda og lýta. Stefndu hafa talið fjárhæð þessa kröfuliðs full háa. Sjúkrasaga stefnanda hefur verið rakin af læknunum Páli Gísla- syni og Páli Sigurðssyni hér að framan. Samkvæmt henni og öðru því, sem hér þykir skipta máli, þykir mega taka þennan kröfulið til greina óbreyttan. 135 Um liði 4—6, kostnað vegna örorkumats, örorkutjónsútreikn- ings og læknisvottorðs. Þessum liðum hefur ekki verið mótmælt, og verða þeir því teknir til greina óbreyttir. Samkvæmt þessu telst tjón stefnanda, það er hér skiptir máli, nema alls kr. 402.835.00 (kr. 360.000.00 35.000.00 7.835.00). Frá þessari upphæð ber að draga %% hluta, þ. e. eigin sök stefn- anda, kr. 80.567.00, og verða hinir stefndu samkvæmt framanrit- uðu því dæmdir in soliðum til að greiða stefnanda kr. 322.268.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 10. janúar 1966 til greiðsludags. Samkvæmt 2. tölul. 232. gr. siglingalaga nr. 66/1963 er sjóveð- réttarkrafa stefnanda fyrnd, og verður hún því ekki viðurkennd. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber að dæma hina stefndu til að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 42.000.00. Valgarður Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Emil Ágústssyni borgardómara og Sig- urði Jóhannssyni skipstjóra. Dómsorð: Stefndu, Samband íslenzkra samvinnufélaga og Kaupfélag Suður-Borgfirðinga, greiði annar fyrir báða og báðir fyrir ann- an stefnanda, Helga Bergþórssyni, kr. 322.268.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 10. janúar 1966 til greiðsludags og kr. 42.000.00 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að við- lagðri aðför að lögum. 736 Fimmtudaginn 18. október 1973. Nr. 111/1972: Kaupfélag Rauðasands (Guðmundur Skaftason hrl.) Segn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og Verzlun Ó. Jóhannessonar h/f (Sigurður Ólason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Skattamál. Söluskattur. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 12. septem- ber 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi dómsmálaráðuneytisins 17. ágúst s. á. Krefst hann þess, að stefndu verði dæmt að greiða honum óskipt kr. 1.152.90 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1970 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyr- ir Hæstarétti. Stefndi fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs krefst staðfesting- ar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Stefndi Verzlun Ó. Jóhannessonar h/f hefur hvorki sótt þing né sækja látið, og engar kröfur hafa komið fram af hans hendi. Af hálfu stefnda fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs hefur því verið lýst yfir hér fyrir dómi, að hann falli frá öllum vörnum um aðildarskort áfrýjanda eða ríkissjóðs svo og þeirri vörn, að fé það, sem áfrýjandi krefst endurgreiðslu á, sé greitt án fyrirvara í ríkissjóð. Þá hefur hann lýst því, að hann vefengi hvorki fjárhæð kröfu áfryjanda né að áfrýj- andi hafi greitt söluskatt þann, sem um ræðir í málinu. Starfsemi sú, sem mál þetta fjallar um, var söluskattsskyld samkvæmt ákvæðum 1. mgr., g liðs, 7. greinar reglugerðar nr. 15/1960, sbr. f lið 1. mgr. og 2. mgr. 4. gr. laga nr. 10/ 1960. Standa ákvæði 3. tl. 1. mgr., sbr. 2. mgr. 7. gr. nefndra 131 laga þessu ekki í vegi. Stefnda Verzlun Ó. Jóhannessonar h/f var því skylt að krefja stefnda um söluskatt vegna þeirrar starfsemi, sem í málinu greinir, sbr. 2. mgr. 2. gr. nefndra laga, og standa skil á skattinum í ríkissjóð. Samkvæmt þessu ber að staðfesta niðurstöður hins áfrýjaða dóms. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 18. nóvember 1971. Mál þetta, sem dómtekið var 28. október s.1., hefur Kaupfélag Rauðasands, Hvalskeri við Patreksfjörð, höfðað með stefnu, birtri 16. maí 1970, gegn fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og Hönnu Jóhannesson, formanni stjórnar Verzlunar Ó. Jóhannessonar h/f, Patreksfirði, f. h. félagsins til endurgreiðslu á ofteknum sölu- skatti að fjárhæð kr. 1.304.36 auk dráttarvaxta, 1% fyrir hvern byrjaðan mánuð af þeirri upphæð frá 1. janúar 1970 til greiðslu- dags, og málskostnaði að mati réttarins. Við munnlegan mál- flutning breytti lögmaður stefnanda kröfum sínum þannig, að stefndu yrði gert að greiða stefnanda in soliðum kr. 1.152.95 með 70 ársvöxtum frá 1. janúar 1970 til greiðsludags og málskostnað að mati dómsins. Af hálfu stefnda fjármálaráðherra hefur verið sótt þing og þær kröfur gerðar, að hann verði algerlega sýknaður af kröfum stefn- anda og honum dæmdur málskostnaður að mati dómsins. Af hálfu stefnda Verzlunar Ó. Jóhannessonar h/f, Patreksfirði, var sótt þing í upphafi, þá er mál þetta kom fyrir, en síðan féll þingsókn niður af hálfu fyrirtækisins, án þess að andmæli kæmu fram. Málavextir. Málavextir eru þeir, að stefnandi, sem hefur annazt verzlunar- rekstur að Hvalskeri við Patreksfjörð, hefur þurft að hlíta því af hálfu stefnda Verzlunar Ó. Jóhannessonar, Patreksfirði, að greiða söluskatt af uppskipun verzlunarvara, sem fluttar eru með skipum til Vatneyrar við Patreksfjörð og skipað upp þar, en stefndi 47 138 hefur með höndum afgreiðslu á Vatneyri fyrir skipafélög, sem annast vöruflutninga á sjó. Fram hefur verið lagt í málinu vottorð hins stefnda fyrirtækis, dags. 5. desember 1969, þar sem það er staðfest, að kaupfélags- stjórinn, Ívar Ívarsson, Kirkjuhvammi, Rauðasandi, hafi margmót- mælt því, að söluskattur væri reiknaður af uppskipunargjaldi vara þeirra, er kaupfélagið hefur fengið í gegnum vöruafgreiðslu stefnda. Sérstaklega er tekið fram í vottorðinu, að hann hafi mót- mælt því, að söluskattur væri reiknaður af uppskipunargjaldi fóðurvara og áburðar. Þá hefur verið lagt fram vottorð skattstjóra Vestfjarðaumdæm- is, dagsett 9. október 1969, og segir þar, að fjármálaráðuneytið hafi úrskurðað 25. september 1961, að upp- og útskipun á vöru sé hluti af afgreiðslu hennar fremur en flutningi og telji því um- rædda þjónustu söluskattsskylda. Stefnandi heldur því fram, að endurgreiðslukrafa sín byggi al- farið á reikningi, dskj. nr. 3. Reikningur þessi er stílaður til skatt- stofu Vestfjarðaumdæmis frá stefnanda og er dagsettur 21. júlí 1969 og er að niðurstöðu til kr. 1.152.95 og er til endurgreiðslu á téðum söluskatti af uppskipun á vörum til stefnanda og stílað- ur á skattstofu Vestfjarðaumdæmis. Málsástæður og lagarök. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að engin heimild sé í lögum til þessarar gjaldtöku. Er í því sambandi bent á, að í lögum nr. 10/1960 um söluskatt, 2. gr., 2. mgr., segi, að sé eigi annað fram tekið í lögunum, sé sala á vörum skattfrjáls til aðilja, sem kaupi þær til að selja aftur í atvinnuskyni. Sama gildi einnig um selda vinnu og þjónustu. Hvergi sé að finna í lögum ákvæði, sem geri vöruflutninga skattskylda, heldur sé þvert á móti fram tekið í 3. tl. 7. gr. að þeir séu undanþegnir söluskatti. Hliðstætt ákvæði sé svo að finna í reglugerð nr. 15/1960 um söluskatt, 4. tl. 10. gr. Ekki geti leikið vafi á, að kostnaður við að koma vör- um um borð í skip og frá borði teljist vöruflutningar samkvæmt lögunum. Framangreind ákvæði verði ennþá afdráttarlausari í þessu efni, Þegar að því sé gáð, hvers eðlis það söluskattskerfi var, sem leitt var í lög með lögum nr. 10/1960, en um það megi fræðast í grein- argerðinni fyrir frumvarpinu að lögunum, þar segi m. a.: „Verður nú lýst í aðaldráttum, hvernig í frumvarpi þessu er lagt til að haga álagningu söluskatts á innlend viðskipti. Er þar reynt 139 að fylgja einstigskerfinu, eftir því sem fært þykir. Meginreglan verður því sú, að skattskyldan er almennt bundin við lokastig viðskipta, þ. e. þegar neytandi kaupir vöru eða vinnu. Af þessu leiðir, að ekki kemur söluskattur á innlenda vörusölu til endurseljanda, þ. e. þeirra, sem selja vörurnar aftur eða vinna úr þeim til sölu. Ennfremur er ýmis vöruþjónusta undanþegin, Þar sem hún myndar hluta af lokaverði vörunnar, svo sem vöru- flutningar. Eftir reglunni ætti að greiða söluskatt af flutnings- gjöldum vöru, sem ekki kemur til endursölu, þ. e. vörur til einka- þarfa einstaklinga eða fyrirtækja. Þar sem erfitt myndi að greina slíkt að í framkvæmd, eru öll flutningsgjöld af vörum undanþegin.“ Þá er því haldið fram af stefnanda, að ekki ætti að vera vafi á því, að uppskipunargjöld myndi hluta af lokaverði vörunnar. Eftir rótgrónum verzlunarvenjum, staðfestum af opinberum aðilj- um, svo sem verðlagsyfirvöldum, myndi þau ásamt öðrum kostn- aði við verzlunarvöru komna í hús þann grunn, sem verzlunar- álagning sé miðuð við. Þá var enn fremur á það bent af hálfu stefnanda, að verulegur hluti hins innheima söluskatts sé vegna vara, svo sem áburðar og fóðurvara, sem löggjafinn hafi einnig undanskilið söluskatti, sbr. 7. og 9. tölulið 6. gr. laganna. Því var haldið fram af hálfu stefnanda, að þess misskilnings gætti hjá stefnda ríkissjóði, að uppskipunargjald væri innifalið í afgreiðslugjaldi. Afgreiðslugjald væri endurgjald fyrir skrifstofu- þjónustu, t. d. útvegun viðskiptamanna o. fl. Uppskipunargjald væri annað. Vegna framkominnar málsástæðu stefnda ríkissjóðs um sýknu vegna aðildarskorts hélt stefnandi því fram, að af hálfu ríkissjóðs hefði því jafnan verið haldið fram, að söluskattur væri vörzlufé. Margt væri það, sem styddi þessa fullyrðingu, t. d. mætti hækka verð vöru vegna söluskatts og talað væri um, að standa ætti skil á skattinum. Væri þessi skilningur ríkissjóðs réttur, væri enginn vafi á því, að stefnandi mætti sækja fé í rík- issjóð. Til vara nefndi stefndi það, að Verzlunin Ó. Jóhannesson hefði innheimt skattinn eftir fyrirmælum ríkissjóðs, svo sem sjá mætti af úrskurði fjármálaráðuneyisins frá 25. september 1961. Afstaða ríkissjóðs væri því skýr. Sýknukrafa stefnda ríkissjóðs Íslands var í fyrsta lagi byggð á aðildarskorti. Söluskattur sá, sem stefnt væri út af, hefði verið lagður á stefnda Verzlun Ó. Jóhannssonar h/f, Patreksfirði, sem ætti þar af leiðandi aðild varðandi álagningu hans gagnvart fjár- 740 málaráðherra, en stefnandi hins vegar ekki. Af hálfu fjármála- ráðherra var það þó viðurkennt, að því hafi verið haldið fram af hálfu ríkissjóðs, að sjóðurinn ætti þann skatt, sem fyrirtækin hefðu tekið. Við munnlegan málflutning var í öðru lagi krafa stefnda fjár- málaráðherra á því byggð, að söluskattur sá, sem krafizt væri endurgreiðslu á, hefði verið greiddur í ríkissjóð án fyrirvara, hafi hann á annað borð verið greiddur, en því væri mótmælt sem röngu, þar sem engin kvittun hefði verið lögð fram frá innheimtumanni ríkissjóðs. Í þriðja lagi var á því byggt við munnlegan málflutning, að upp- og útskipun væri söluskattsskyld. Því til stuðnings var bent á ákvæði í f lið 4. gr. söluskattslaganna, þar sem tekið væri fram, að afgreiðsla farartækja væri söluskattsskyld, en hleðsla farar- tækja væri hluti af afgreiðslu þeirra og því ekki vöruflutningar, sbr. úrskurð fjármálaráðuneytisins frá 25. september 1961, þar sem ráðuneytið lýsi því yfir, að það telji upp- og útskipun á vöru hluta af afgreiðslu hennar fremur en flutningi og sé því sölu- skattsskyld. Þetta byggist m. a. á því sjónarmiði, að flutningur vöru hefjist ekki, fyrr en viðkomandi farartæki hafi verið hlaðið. Í þessu sambandi sé rétt að benda á, að í reglugerð um söluskatt nr. 15/1960 sé tekið fram, að upp- og útskipunargjöld séu sölu- skattsskyld, þ. e. g lið 7. gr. Sömuleiðis sé það tekið fram í nú- gildandi söluskattsreglugerð nr. 169/1970, þ. e. 7. tölulið 10. gr. Í 3. lið 7. gr. söluskattslaganna séu vöruflutningar undanþegnir söluskatti, en í niðurlagi þeirrar greinar segi, að ráðherra kveði nánar á um það, hvað falli undir undanþáguákvæði greinarinn- ar. Það sé því ljóst, að ráðherra hafi fulla heimild samkvæmt lögunum til þess að kveða upp fullnaðarúrskurð um það atriði, hvort hleðsla farartækja skuli teljast til vöruflutninga og því und- anþegin söluskatti eða hluti af afgreiðslu þeirra og söluskatts- skyld. Fjölmargar tegundir þjónustu séu söluskattsskyldar, enda þótt þær myndi hluta af lokaverði vöru, til dæmis geymslugjöld, sala á raforku, prentun og vélarleiga, sum efni og vörur, sem myndi hluta af lokaverði vöru, svo sem ýmsar hjálparvörur og ó- vanalegar rekstrarvörur. Undanþáguna um vöruflutninga beri að skýra þröngt, þar sem u:m sé að ræða undanþáguákvæði. Álit dómsins. Á það verður að fallast með stefnda ríkissjóði, að söluskattur r41 sá, sem stefnt er út af, hafi verið lagður á stefnda Verzlun Ó. Jó- hannessonar h/f, Patreksfirði, sem þannig eigi aðild varðandi á- lagningu hans gagnvart fjármálaráðherra. Af þessum sökum verð- ur að sýkna stefnda ríkissjóð Íslands af kröfu stefnanda í máli þessu vegna aðildarskorts. Af hálfu stefnda Verzlunar Ó. Jóhannessonar h/f hefur verið sótt þing, en þingsókn féll niður af hans hálfu, án þess að and- mæli kæmu fram. Verður af þessum sökum í samræmi við 118. gr. laga nr. 85/1936 að dæma um kröfur stefnanda gagnva:t stefndu verzlun eftir framlögðum skjölum og skilríkjum. Reikningurinn, sem stefnandi byggir kröfu sína á, er stílaður á skattstofu Vestfjarðaumdæmis, og verður ekki af reikningnum sjálfum ráðið, hvernig hann er útreiknaður né hvernig stefnda verzlun er við hann riðin. Hins vegar hljóðar einn liður reikn- ingsins upp á kr. 877.50, en fyrir þeirri upphæð er fylgiskjal, sem ber það með sér, að þá upphæð hefur stefnda verzlun tekið af stefnanda sem söluskatt af uppskipunargjaldi vegna 35.450 kg af áburði á kr. 24.75. Það þykir mega ráða af gögnum málsins, að stefnandi byggi kröfu sína gagnvart stefndu verzlun á því, að verzlunin hafi í samræmi við 23. gr. laga nr. 10/1960 hækkað verð uppskipunargjalds af vörum til stefnanda sem söluskatti af því gjaldi nam, og þykir því mega fjalla um áðurnefndar kr. 87'7.50. Í f lið 4. gr. laga nr. 10/1960 er svo mælt fyrir, að flutningasiarf- semi teljist til skattskyldrar þjónustu, nema hún sé sérstaklega undanþegin. 7. gr. laga nr. 10/1960 mælir fyrir um, hver starf- semi og þjónusta sé undanþegin söluskatti, segir í 3. tl. 1. mgr. greinarinnar, að vöruflutningar séu undanþegnir. Í 2. mgr. grein- árinnar segir, að ráðherra kveði nánar á um, hvað falli undir und- anþáguákvæði greinarinnar. Þegar ákvæði þessi, sem hér hafa verið tain, eru borin saman, verður að telja, að ráðherra geti kveðið á um, hvort út- og uppskipun vara falli undir undanþágu- ákvæði 7. gr. eða ekki, og þar sem fyrir liggur úrskurður ráð- herra um, að út- og uppskipun sé söluskattsskyld, verður krafa stefnanda ekki tekin til greina gagnvart stefndu verzlun. Hér þykir ekki skipta máli, að það var áburður, sem uppskipað var, þar sem undanþágvákvæði 6. gr. laga nr. 10/1960 þykja aðeins eiga við sölu vara og verðmæta, en ekki starfsemi og þjónustu, enda fjallar sérstök grein um þær undanþágur, eins og áður er rakið. Fallast má á það með stefnanda, að söluskattslöggjöfin sé ekki í alla staði samkvæm sjáfri sér og að hluta óljós og ónákvæm um 742 þau atriði, sem hér skipta máli, og þykir því rétt að fella máls- kostnað niður. Dómari máls þessa var Hrafn Bragason. Dómsorð: Stefndu, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs Íslands og Verzl- un Ó. Jóhannessonar h/f, skulu sýkn af kröfu stefnanda, Kaupfélags Rauðasandshrepps, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Föstudaginn 26. október 1973. Nr. 137/1972: Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar (Jón Þorsteinsson hdl.) Segsn Einari S. Kristjánssyni og gagnsök. (Sigurður Gizurarson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Samningar. Útboð. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 19. október 1972. Krefst hann sýknu af öllum kröfum Sagnáfrýjanda og málskostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 7. desem- ber 1972. Krefst hann þess, að aðaláfrýjandi greiði sér skaða- bætur að fjárhæð kr. 924.235.50 með 8% ársvöxtum frá 1. júlí 1969 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Á það ber að fallast, sem í héraðsdómi greinir, að samning- ur hafi ekki komizt á með aðiljum um verk það, sem um er 143 fjallað í máli þessu. Ekki verður heldur talið, að samninga- viðræður þær, er fram fóru milli aðilja, eða önnur samskipti þeirra hafi verið á þann veg, að þau veittu gagnáfrýjanda rétt til bóta úr hendi aðaláfrýjanda, þótt hann sliti samninga- viðræðum, eins og hann gerði í júlí 1970, og byði verkið út af nýju með almennu útboði. Samkvæmt þessu ber að taka til greina kröfu aðaláfrýj- anda um sýknu í máli þessu. Rétt þykir, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar, á að vera sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Einars S. Krist- jánssonar, Í máli þessu. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 20. september 1972. I. Mál þetta, sem dómtekið var þann 11. september s.l, hefur Einar S. Kristjánsson, Framnesvegi 63, Reykjavík, höfðað fyrir dóminum með stefnu, birtri 1. nóvember 1971, á hendur Fram- kvæmdanefnd byggingaráætlunar, Lágmúla 9, Reykjavík. Kröfur stefnanda, eins og þær urðu með framhaldsstefnu, fram- lagðri í dóm 10. febrúar 1972, eru þær, að stefndi, Framkvæmda- nefnd byggingaráætlunar, verði dæmdur til að greiða honum skaða- bætur að fjárhæð kr. 924.235.59 með 8% ársvöxtum frá 1. júlí 1969 til greiðsludags. Jafnframt krefst hann málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Stefndi krafðist upphaflega frávísunar í málinu, en eftir að stefnandi hafði breytt kröfugerð sinni með framhaldsstefnunni, var af hans hálfu fallið frá frávísunarkröfunni. Dómkröfur stefnda eru þannig orðnar þær, að hann mótmælir öllum kröfum stefnanda, Einars S. Kristjánssonar, og krefst að- allega sýknu af þeim. Jafnframt gerir hann kröfu til málskostn- aðar úr hendi stefnanda sér til handa að mati dómsins. Til vara krefst hann þess, að skaðabótafjárhæðin, kr. 924.235.59, verði stórlega lækkuð að mati dómsins og málskostnaður felldur niður. 7AA Jafnhliða andmælir hann sérstaklega vaxtaprósentu og upphafs- tíma vaxta í kröfum stefnanda. Sátt var reynd, en án árangurs. II. Málsatvik. Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar er stofnsett hinn 30. ágúst 1965 á grundvelli yfirlýsingar ríkisstjórnarinnar um hús- næðismál, er út var gefin 9. júlí 1965. Hlutverk nefndarinnar er samkvæmt yfirlýsingu þessari að hafa yfirumsjón með byggingu 1250 íbúða í Reykjavík, er úthluta skal að meginhluta til láglauna- fólks í verkalýðshreyfingunni. Í yfirlýsingunni er Framkvæmda- nefnd byggingaráætlunarinnar boðið að fela framkvæmd bygging- anna „byggingaverktaka eða -verktökum á samkeppnisgrundvelli og með sem víðtækustu útboði.“ Síðar var svo sett reglugerð nr. 78 frá 28. apríl 1967, þar sem nánar er kveðið á um valdsvið F. B. og hlutverk. Það er upphaf þessa máls, að í júlímánuði 1969 bauð F. B. út með auglýsingu í dagblöðum ýmsa verkþætti og efni vegna fyrir- hugaðra framkvæmda við byggingu 180 íbúða í Breiðholtshverfi í Reykjavík. Í auglýsingunni er sagt, að útboðsgögn verði afhent á skrifstofu F. B., Lágmúla 9, Reykjavík, gegn skilatryggingu. Tilboðum skuli skila á skrifstofu F. B. fyrir kl. 1700 fimmtudag- inn 25. ágúst 1969. Meðal þeirra verkþátta, sem út voru boðnir, voru útveggjaein- ingar, skápar, eldhúsinnréttingar, raflögn, hitalögn og málun. Jafn- hliða þessu var aðalverkið boðið út, en í því fólst grunngröftur, uppsteypa húsanna, þaksmíði, múrverk o. fl. Átti aðalverktakinn einnig að inna af hendi yfirstjórn og samræmingu allra þeirra þátta, sem undirverktakar framkvæmdu á byggingarstað. Útboð aðalverksins var lokað útboð. Fjögur stór byggingarfyrirtæki fengu að bjóða í verkið samkvæmt forvali. Öllum tilboðum, bæði í aðalverk og undirverk, átti að skila til F. B. á sama tíma, og þau voru öll opnuð samtímis laugardaginn 23. ágúst 1969. Í máli þessu er deilt um útboð og tilboð í málun vegna þessa byggingaráfanga Breiðholtsframkvæmdanna, merkt verk 3—-1000. Tilboðin í málunina, efni og vinnu, voru gerð eftir útboðsgögnum, sem F. B. afhenti væntanlegum bjóðendum, og liggja þessi gögn fyrir í málinu. Útboðsgögn þessi skiptast í tvennt, í fyrsta lagi almenna samn- ingsskilmála F. B. fyrir Breiðholt III, en í öðru lagi útboðsgögn 745 varðandi málun. Í fyrstu grein almennu samningsskilmálanna, sem fjallar um gildissvið, segir, að skilmálar þessir séu samdir af Fram- kvæmdanefnd byggingaráætlunar og gildi um samninga, sem nefndin geri um framkvæmdir á hennar vegum, vegna byggingar íbúða samkvæmt reglugeðr um íbúðarbyggingar ríkisins og Reykja- víkurborgar frá 28. apríl 1967. Í þriðju grein segir, að verkið ákvarðist af samningi og fylgi- gögnum hans, svo sem verklýsingu og teikningum. Fjórða grein skilmálanna fjallar um breytingar. Segir þar, að verkkaupi geti hvenær sem er með bréflegri tilkynningu gert breyt- ingar á verklýsingu og teikningum innan marka þess meginverk- efnis, sem verksamningur tekur til. Ef þessar breytingar hafa í för með sér hækkun eða lækkun kostnaðar eða breytingu á tíma til lúkningar verksins, skuli sanngjörn leiðrétting eiga sér stað og verksamningi breytt skriflega í samræmi við það. Sjóunda grein skilmálanna fjallar um framlag verktaka. Segir þar, að verktaki leggi fram til verksins alla vinnu, verkfæri, tæki, þjónustu, flutninga, aðstöðu, efni, orku, vörur, tækniþjónustu og verklega yfirstjórn, nema það, sem sérstaklega sé undanskilið í verksamningi eða fylgiskjölum hans. Enn fremur greiði verktaki allar lög- og samningsbundnar greiðslur, er af verkinu leiði, svo sem söluskatt, launaskatt, slysatryggingargjöld, iðgjöld til atvinnu- leysistryggingasjóðs, sjúkrasjóðsgjöld, orlofsfé, vinnulaun, veik- inda- og slysadagagreiðslur, fæðiskostnað og annað þess háttar. Verktaki annist og kosti allt viðhald að verkinu, unz hann hafi skilað því í hendur verkkaupa. Í tólftu grein er fjallað um samvinnu á vinnustað. Segir þar, að verktaki skuli taka fullt tillit til annarra verktaka á bygg- ingarstað og að ástunda góða samvinnu við þá. Hann skuli fara eftir fyrirmælum verkkaupa til að koma í veg fyrir, að verk annarra tefjist að nauðsynjalausu. Í sextándu grein er fjallað um það, að verktaki skuli setja bankatryggingu því til tryggingar, að hann standi við skuldbind- ingar sínar samkvæmt verksamningi, að upphæð 10% af samn- ingsfjárhæð. Sautjánda grein skilmálanna fjallar um skuldskeytingu. Segir þar, að verktaka sé óheimilt án samþykkis verkkaupa að láta ann- an aðilja ganga inn í tilboð sitt eða taka við skyldum samkvæmt verksamningi í sinn stað að nokkru eða öllu leyti. Í32. gr., 4. lið, segir, að aðalverktakinn hafi á hendi yfirstjórn og samræmingu allra þeirra verkþátta, sem undirverktakar fram- 746 kvæmi á byggingarstað. Sjái hann um, að störf undirverktaka gangi greiðlega og verði í sem beztu samræmi við eðlilega og skipulega heildarframkvæmd verksins. Í 32. gr., 5. lið, segir, að aðalverktaki fylgist með samningsgerð milli verkkaupa og undir- verktaka og óhjákvæmilegum og heimilum breytingum á honum og gerð viðaukasamninga. Skuli aðalverktaki framfylgja slíkum samningum á sama hátt og aðalsamningi. Í 32. gr., 16. lið, segir, að aðalverktaki skuli mánaðarlega, eftir að framkvæmdir hefjist, gera deilitímaáætlun yfir alla verkþætti og senda hverjum undirverktaka áætlun um verk hans. Slík áætlun skuli hverju sinni ná til loka heildarverksins og beri und- irverktökum að haga verki sínu eftir áætluninni. Í útboðsgögnum þeim, er sérstaklega áttu við útboð í málun, var fyrst tilboðsblaðið sjálft. Því fylgdi síðan útboðslýsing. Seg- ir þar fyrst, hvert verkefnið sé, en í 2. gr. er síðan fjallað um tilhögun. Segir þar, að verkið skuli unnið samkvæmt meðfylgj- andi verklýsingu og uppdráttum og almennum samningsskilmál- um F. B. — Breiðholt III, suður — með sérákvæðum. Bjóðend- um sé skylt að miða tilboð við þau gögn. Í 4. gr. er fjallað um verktímann, og segir þar, að verkinu skuli skila með nokkuð jöfnum hraða á tímabilinu apríl 1970 til marz 1971. Um tilboðið er fjallað í 8. gr., og segir þar, að bjóðandi sé bundinn af tilboði sínu í 4 vikur frá opnunardegi. Verkkaupa sé heimilt að taka hvaða tilboði sem er eða hafna þeim öllum. Á eftir útboðslýsingunni er fjallað um samningsskilmálana og þau sérákvæði, sem um málun gilda. Því næst fylgja drög að verk- samningi og verklýsing, teikningaskrá og kort. Þegar tilboðin í málun voru opnuð, kom í ljós, að þrír aðiljar gerðu tilboð í verkið. Tilboð þessi eru sem hér segir: 1. Málaraverktakar s/t: Málun utanhúss kr. 805.832.00 Málun inni — 9.933.000.76 eða samtals kr. 10.738.908.00 Efni 26%, vinna 71%, yfirkostnaður 3%. 2. Einar S. Kristjánsson og Eyþór Guðmundsson: Þökin þrímáluð kr. 346.000.00 Málun utanhúss — 1.350.000.00 747 Málun inni kr. 3.870.000.00 Sandspartl, vinna og efni — 9.540.000.00 Samtals kr. 15.156.000.00 Efni 22%, vinna 73%, yfirkostnaður 5%. 3. Verktakafélag Málarameistara s/f: Málun utanhúss kr. 1.201.113.00 Málun inni — '7.173.486.00 Samtals kr. 8.374.599.00 Efni 22.85%, vinna 63.60%, yfirkostnaður 13.55%. Tilboð þessi voru opnuð 23. ágúst 1969. Þann 26. ágúst 1969 barst F. B. bréf frá Málaraverktökum s/f, þar sem skýrt var frá því, að tilboð þeirra innifæli einnig tilboð í sandspartl að upp- hæð kr. 5.599.431.00, þannig að raunverulegt tilboð þeirra í mál- un inni og úti væri kr. 5.139.477.00. Gögn þau, er þeir lögðu fram máli sínu til stuðnings, voru athuguð, og kom þar að áliti F. B. ekkert fram, sem ástæða væri til að vefengja, en sökum þess hve seint þau bárust, taldi nefndin sig ekki geta tekið til- lit til skýringa þeirra. Að frádregnum liðnum „sandspartl, vinna og efni“ og liðnum „þökin þrímáluð“ í tilboði Einars og Eyþórs stóð það tilboð í kr. 5.220.000.00 og var þannig lægst, en þar sem liðir þessir voru sér í tilboðinu, var auðvelt að draga þá frá. Við opnun tilboðanna, bann 23. ágúst 1969, kom fram, að Breið- holt h/f, sem var lægst bjóðandi í aðalverkið, gerði tillögu um reytingu á smíði útveggja á þá lund, að þeir yrðu steyptir upp á staðnum í stað þess að setia þá saman úr steyptum verksmiðju- framleiddum einingum. F. B. leizt vel á þessa tillögu, og var hún samþykkt, en af því leiddi, að mála varð þessa útveggi að utan og gera þar með breytingar á verkmagni því og verklýs- ingu þeirri, sem tilboðin í málun voru miðuð við. Þann 2. september 1969 barst F. B. bréf frá Vinnuveitenda- sambandi Íslands, dags. 29. ágúst 1969, þar sem skorað var á nefndina að semja ekki við Einar og Eyþór, þar eð slíkt mundi skapa ófyrirsjáanlega erfiðleika og málarekstur milli Málarafé- lags Reykjavíkur og Málarameistarafélags Reykjavíkur. Segir í bréfinu, að komið hafi í ljós, að eitt tilboðanna, þ. e. tilboð Ey- bórs og Einars, sé frá málarasveinum, félagsmönnum í Málara- 748 félagi Reykjavíkur. Segir síðan í bréfinu, að í þessu sambandi vilji Vinnuveitendasambandið vekja athygli á 2. tl., 11. gr. í gild- andi kaup. og kjarasamningi milli Málarafélags Reykjavík- ur og Málarameistarafélags Reykjavíkur, dagsettum 16. júní 1969, sem hljóði svo. „Meðlimum M. F. R. er óheimilt að bjóða í málaravinnu, enda sé þeim tryggður forgangsréttur til þeirrar vinnu.“ Bréfi þessu fylgdi sérstakt fylgiskjal, en í því kemur fram greinargerð samninganefnda M. M. F. R. og M.F.Rk., og segir þar m. a.:,11 grein tekur ekki gildi á sama hátt og aðrar greinar samningsins, heldur ber að líta á hana sem starfsgrund- völl fyrir stjórnir félaganna. Samningstímabilið frá 19. maí 1969 til 15. maí 1970 ber að líta á sem aðlögunartíma. A-liður 2. málsgr. um, að meðlimir M. F. R. megi ekki bjóða í verk, tekur þó strax gildi sem annað í samningnum.“ ll. grein samnings þess, sem hér er vitnað til, hljóðar svo í heild sinni: ,„A.1. Meðlimum M. F.R. er óheimilt að ganga inn á verksvið meðlima M. M. F. R. og að vinna hjá öðrum en fullgildum með- limum þess, sé vinna fyrir hendi, samanber þó undanþágu B-liðs þessarar greinar. 2. Meðlimum M.F. R. er óheimilt að bjóða í málningarvinnu, enda sé þeim tryggður forgangsréttur til þeirrar vinnu. 3. Meðlimum M. M.F.R. er óheimilt að vinna að iðninni, nema þeir hafi minnst einn svein í vinnu. 4. Meðlimir M. M.F.R. eru skyldir til þess að láta meðlimi M. F. R., sem hjá þeim vinna, hafa forgangsrétt til allrar málara- vinnu á þeirra vegum, enda stndi viðkomandi aðilar ekki í óbætt- um sökum við M. F. R. 5. Eftir að Sveinn hefur unnið samfellt í eitt ár hjá sama meistara (1800 stundir), skal uppsagnarfrestur vera einn mánuð- ur miðað við fyrsta dag hvers mánaðar, og skal það vera gagn- kvæmt. B. Ef málarameistarar utan Reykjavíkur taka að sér máln- ingarvinnu á félagssvæði M. F. R., skal meðlimum M. F. R. heimilt að vinna hjá þeim. Enda vinni þeir á sama grundvelli og samn- ingar milli M. F. R. og M. M. F.R. kveða á um. Meðlimum M. F. R. er heimilt að vinna að sandspartli á sama grundvelli og múrarasveinar. Að öðru leyti vísast í greinargerð.“ Grein þessi er óbreytt í samningum félaganna frá 25. júní 1970. Í þá samninga er tekin eftirfarandi athugasemd: „Samkomulag um 749 framkvæmd 11. gr. samnings 19. 5. 1989 milli Málarafélags Reykja- víkur og Málarameistarafélags Reykjavíkur. Stjórnir samningsaðilja lýsa því yfir, að þær muni á samn- ingstímabilinu vinna að því að fastar reglur verði settar um framkvæmd 11. gr. samningsins.“ Sem svar við þessu bréfi Vinnuveitendasambandsins skrifar Málarafélag Reykjavíkur F. B. bréf, dags. 4. september 1969. Seg- ir í því bréfi: „1. Einar S. Kristjánsson sagði sig úr félagi okkar 19. ágúst 1969, og er því ekki lengur meðlimur þess og stendur ekki í ó- bættum sökum við félagið. 2. Vegna tilmæla okkar hefur Eyþór Guðmundsson fallizt á að draga sig til baka úr tilboði í málningarvinnu á vegum FB, merkt Eyþór og Einar.“ Með bréfi 6. september 1969 lýsir svo Eyþór Guðmundsson því yfir, að af félagslegum ástæðum dragi hann sig til baka frá tilboði sínu, dagsettu 18. ágúst, í málningarvinnu á vegum F. B. Jafnframt kveðst hann samþykkja, að Einar S. Kristjánsson verði áfram einn aðili að tilboði þessu. Niðurstöður athugana tilboða og aðsend bréf voru lögð fram á fundi Framkvæmdanefndarinnar hinn 12. september 1969, og var málinu þá frestað. Þann 17. september 1969 sækir Einar S. Kristjánsson um inn- göngu í Málarameistarafélag Reykjavíkur. Með bréfi þess félags, dagsettu 18. september 1969, er frá því skýrt, að á stjórnarfundi miðvikudaginn 17. september 1969 hafi umsókn hans um inn- göngu í félagið verið tekin fyrir og henni hafnað. Þann 22. september 1969 skrifar Einar S. Kristjánsson Fram- kvæmdanefndinni bréf, og segir í því bréfi: „Hér með staðfestist, að enda þótt útrunninn sé frestur til að standa við tilboð mitt um málningarvinnu á yðar vegum, dag- settu 18. ágúst 1969, þá mun ég standa áfram við tilboð mitt um óákveðinn tíma, eftir nánara samkomulagi. Að gefnu tilefni vegna neitunar Málarameistarafélagsins um inngöngu í félagið, þá vil ég upplýsa, að ég hefi þegar tryggt mér nægilegan mannafla til að geta staðið við væntanlega samninga. Hér með fylgja yfirlýsingar frá sveitarstjóra Seltjarnarneshrepps og Póst- og símamálastjórninni svo og bréf Sparisjóðs Alþýðu. Ennfremur fylgir ljósrit af meistarabréfi mínu, afrit af umsókn minni í Málarameistarafélag Reykjavíkur og svari þess félags.“ 150 , Tilvitnuð skjöl hafa verið lögð fram í málinu að undanteknu meistarabréfi stefnanda. Í bréfi Sparisjóðs Alþýðu kemur fram, að Sparisjóðurinn muni hlutast til um, að Einari verði veitt banka- ábyrgð sú, sem hann þurfi að setja vegna verksins. Með bréfi, dagsettu 25. september 1969, ritar Meistarasamband byggingamanna F. B. bréf, þar sem þeir lýsa því yfir, að Málara- meistarafélag Reykjavíkur njóti fyllsta stuðnings Meistarasam- bandsins og að það muni veita því alla aðstoð til að fá málið leyst á viðunandi hátt. Þann 30. september er málið tekið upp að nýju hjá Framkvæmda- nefndinni og þá samþykkt „að leita samninga við Einar S. Krist- jánsson, málarameistara, um málun.“ Einn nefndarmannanna var því þó andvígur, að ákvörðunin væri tekin að svo stöddu, og vildi láta athuga betur stöðu meistarans til þess að veita verkinu for- stöðu. Efni þessarar ályktunar var af hálfu nefndarinnar tilkynnt Einari munnlega af starfsmönnum nefndarinnar. Af ýmsum sökum dróst það fram á vor 1970, að samningavið- ræður nefndarinnar við Einar S. Kristjánssonar væru teknar upp. Fram hefur verið lögð fundargerð, dagsett 4. júlí 1970, þar sem mættir eru þeir Einar S. Kristjánsson, Eyþór Guðmundsson, Rík- arður Steinbergsson, framkvæmdastjóri Framkvæmdanefndarinn- ar, og Björn Ólafsson verkfræðingur. Á þeim fundi, sem í yfir- skrift er kallaður umræðufundur, er farið yfir verklýsingu og breytingar, sem á hafa orðið frá útboði. Á fundi hinn 10. júní 1970 eru sömu menn svo aftur mættir. Er þá yfirfarin fundar- gerð frá 4. júní 1970. Í þessari fundargerð er nánar fjallað um breytingar, sem orðið hafa frá útboði, og settar fram tölur. Fram hefur verið lagt uppkast frá Ríkharði Steinbergssyni, þar sem fjallað er um í fyrsta lagi hækkun á samningsupphæð og í öðru lagi lækkun á samningsupphæð. Virðist út úr því koma, að hækk- un verðs hvers stigahúss nemi kr. 48.500.00. Þá hefur verið lagt fram skjal, sem stafar frá F. B. en á því stendur: „Málun, verk nr. 3— 1000, samningsaðilar Framkvæmdanefnd byggingaráætlun- ar, Einar og Eyþór.“ Skjal þetta ber með sér, að það er frá 1. júlí 1970, og mun vera lýsing á málun innanhúss. Engar tölur fylgja þó skjali þessu, og málun utanhúss er þar ekki upptalin. Þann 7. júlí 1970 fær Einar senda frá Breiðholti h/f, sem er aðalverktaki við þennan áfanga framkvæmdanna, deilitímaplan yfir Breiðholt III. Deilitímaplani þessu fylgdi bréf, þar sem stendur: „Hér með sendum vér yður deilitímaplan fyrir innivinni í fyrstu fjórum stigahúsunum (Þórufell 20— 14). Ef þér hafið eitthvað við áætl- 751 unina að athuga, þá eruð þér beðnir um að hafa samband við und- irritaðan nú þegar. Framvegis verða byggingarfundir á vinnustað með undirverk- tökum á hverjum miðvikudegi kl. 10.00, og er ætlazt til, að þeir verktakar, sem eru á staðnum, mæti stundvíslega á hverjum fundi, einnig er heppilegast að bera fram fyrirspurnir og athugasemdir á þessum fundum. Nauðsynlegt er, að allir verktakar láti menn sína hafa afrit af þeim hluta tímaplansins, sem þeim við kemur, og stilla þá inn á að halda því.“ Undir þetta bréf ritar Ólafur Gíslason verkfræðingur fyrir hönd Breiðholts h/f. Einar mætir síðan á boðuðum fundi með undirverktökum Breið- holts h/f. Björn Ólafsson, verkfræðingur F. B., kallar hann þar til sín og biður hann að sitja ekki þann fund. Varð ekki af fund- arsetu Einars. Þann 21. júlí 1970 er haldinn fundur í F. B., og er þar fjallað um samninga í málun. Skýrir Ríkharður Stein- bergsson þá frá hugmyndum tæknimanna um breytingar á verk- lýsingu. Nefndarmenn samþykkja þær breytingar. Þann 22. júlí 1970 gefa nokkrir sveinar í málaraiðn, félagar í Málarafélagi Reykjavíkur, vottorð um það, að þeir geti starfað hjá Einari S. Kristjánssyni við verkefni það, sem hann hafi fengið samkvæmt útboði Framkvæmdanefndar byggingaráætlunar. Á fundi F. B. hinn 24. júlí 1970 skýrir formaður frá viðræðum sínum og fram- kvæmdastjóra við formann Málarameistarafélags Reykjavíkur og Málarafélags Reykjavíkur og Einar S. Kristjánsson málara. Sam- þykkir nefndin á fundinum, að „vegna mikilla breytinga á verk- lýsingu og öryggisleysis um framkvæmd verksins“ að bjóða mál- un Ill. áfanga út að nýju. Með bréfi 14. ágúst 1970 sendir Einar S. Kristjánsson tilboð í verk nr. 3— 1000, málun í Þórufelli 2—20, Yrsufelli 13 og 5— 158, samkvæmt útboðsgögnum, dagsettum í júlí 1970. Í bréfinu segir svo: „Þrátt fyrir þetta tilboð mitt bendi ég á, að ég tel núverandi útboð á verki þessu brot á samningnum við mig um þetta sama verk, að meginefni til, samkvæmt útboðsgögnum í júní 1969, sjá tilboð mitt, dagsett 18. ágúst 1969, svo og breytingum á því út- boði. Áskil ég mér allan bótarétt af því tilefni gegn nefndinni og þeim, sem bera fjárhagslega ábyrgð á störfum hennar.“ Tilboð í verk þetta voru svo opnuð 17. ágúst 1970, og bárust þá átta tilboð í verkið, og voru Málaraverktakar s/f með lægsta boðið. Þann 18. ágúst 1970 samþykkti nefndin að semja við lægst- bjóðanda. Var gengið frá samningum við hann 20. ágúst 1970. 752 III. Komið hefur fyrir dóm stefnandi máls þessa, Einar Sigmundur Kristjánsson. Hann sagði, að sér hefði verið kunnugt um það, áð- ur en hann gerði tilboðið, að í samningum á milli málarameistara og málarasveina væri ákvæði um, að sveinar mættu ekki bjóða í verk, Hann sagði, að þess vegna hefði hann gengið úr Málara- félagi Reykjavíkur. Hann sagði, að hann hefði ekki talið sig þurfa að vera í Málarameistarafélagi Reykjavíkur. Hann kvaðst hafa sent umsókn sína um inngöngu í það félag, eftir að tilboðin voru opnuð, að ábendingu Eyjólfs K. Sigurjónssonar, formanns stefnda. Hann var að því spurður, af hvaða tilefni bréf hans frá 22. september 1969 hafi verið ritað, en þar lýsir hann því yfir, að hann standi áfram við tilboð sitt um óákveðinn tíma. Hann sagði, að fresturinn hefði verið að renna út og einnig hefði hann vitað um bréf, sem F. B. hafði borizt frá Meistarasambandinu. Hann kvað það ekki hafa verið af sérstöku tilefni frá F. B., sem þetta bréf var ritað. Hann sagði, að áður en bréf þetta var ritað, hefði hann átt viðræður við Ríkharð Steinbergsson á skrifstofu F. B. Eyþór Guðmundsson hafi stundum verið með honum. Þeir hefðu farið á skrifstofuna til þess að reka á eftir samningaviðræðum. Það hefði komið fram sírax, eftir að tilboðin voru opnuð hjá F. B. að þeirra tilboð væri hagstæðast og nálægt þeirri áætlun, sem F. B. hefði gert. Hann kvaðst ekki hafa vitað, að breytingar yrðu á verkinu, þá er hann skrifaði bréfið frá 22. september 1969. Það hefði komið fram hjá Ríkharði Steinbergssyni veturinn 1969 —-1970, hvenær muni hann ekki, að breytingar yrðu á verkinu. Hann sagði, að Ríkharður Steinbergsson hefði tilkynnt sér á- lyktun F. B. frá 30. september 1969 á skrifstofu F. B. Hafi hann sagt sér, að samningaviðræður yrðu teknar upp fyrir 1. nóvem- ber 1969. Hann kveðst ekki muna, hvernig orð féllu á milli þeirra. Eftir 1. nóvember hafi það komið fram hjá Ríkharði, að alla vega yrði samið fyrir áramót, en þegar áramót voru liðin, hafi honum verið sagt, að samningaviðræður mundu dragast, þar sem ekki væri enn búið að semja við aðra verktaka, sem kæmu á undan honum í röðinni. Hann sagði, að sér hefðu verið tilkynntar við- ræðurnar vorið 1970 á skrifstofu Ríkharðs Steinbergssonar, en hann muni hafa verið staddur þar til að reka á eftir samningavið- ræðum. Hann kvaðst hafa talið sig bundinn af tilboðinu allan tímann, þó með þeim breytingum, sem tilboðsgögn gerðu ráð fyrir. Honum voru sýndar fundargerðir umræðufunda frá 4. og 10. júní 1970, og sagði hann það rétt, sem þar kæmi fram. Hann sagði, 153 að það hefði komið fram á viðræðufundunum, að verðhækkanir færu yfir milljón. Hann sagði, að skjal það, sem ber með sér, að hækkun á stigahús verði kr. 48.500.00, hafi Ríkharður Steinbergs- son skrifað niður fyrir þá eftir fundina og sagt, að hann mundi leggja þessar tölur fyrir F. B. Hann sagði, að þarna kæmu fram niðurstöður hækkana á verkinu vegna breytinga á því. Eftir hafi þá verið að semja um hækkanir á verkinu vegna breytts verðs, vinnu og efnis. Hann sagði, að það hefði verið að beiðni Ríkharðs og Eyjólfs, að hann fékk yfirlýsinguna frá málurum um, að þeir gætu starf- að hjá honum að þessu verkefni. Honum var sýnt skjal það, sem á stendur „Málun, verk nr. 3—-1000, samningsaðilar Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar, Einar og Eyþór.“ Hann sagði, að verklýsing þessi hefði verið nið- urstaða samningafundanna milli hans og F. B., og hann taldi, að báðir aðiljar hefðu samþyktt þessa verklýsingu. Hann kvaðst ekki vita, hvort þessi verklýsing hefði verið samþykkt formlega hjá F. B. Hann sagði, að hann sæi ekki allar þær sömu breytingar á þessu skjali, eins og á skjali því, sem Ríkharður Steinbergsson skrifaði upp eftir umræðufundina við hann og Eyþór. Kvaðst hann ekki sjá þær breytingar, sem þeir Eyþór stungu upp á. Þá kvaðst hann hafa haft atvinnu frá miðju ári 1970 til miðs árs 1971. Komið hefur fyrir dóminn Ríkharður Steinbergsson, fram- kvæmdastjóri Framkvæmdanefndar byggingaráætlunar. Hann sagði, að haustið 1969 hefðu yfir 20 verk verið boðin út samtímis á vegum F. B. Þeir hefðu fyrst tekið afstöðu til tilboða í aðalverk og síðan tilboða undirverktaka. Hann sagði, að innan fjögurra vikna hefðu þeir verið búnir að skrifa flestum bjóðend- um og í bréfunum sagt, við hverja samið yrði og hverjum hafn- að. Til þeirra, er boðið höfðu í málun, hefði ekkert bréf verið ritað. Hann kvaðst ekki þora að fullyrða, hvort svo hefði verið um fleiri verk. Hann sagði þá stefnanda og Eyþór Guðmundsson hafa öðru hverju verið að koma á skrifstofu Framkvæmdanefndarinn- ar og spyrjast fyrir um tilboð sitt. Þeir muni þannig hafa vitað, að til stæði að taka ákvörðun um tilboðin í málun á fundinum 30. september 1969. Hann sagði, að Einari hefði verið tilkynnt sam- þykkt F. B. þann 30. september 1969 munnlega. Ekkert meira hefði komið fram í þeirri tilkynningu en standi í samþykktinni. Hann kvað það hafa dregizt lengur en þeir ætluðu, að samninga- viðræður yrðu hafnar við Einar. Hafi það stafað af því, að til- boðið í aðalverkið hafi verið svokallað breytingatilboð, og hafi 48 754 því verið tekið. Af þessum sökum hafi þurft að gera breytingar, t. d. á hitalagnarteikningum. Hann sagði, að Einar hefði svo um veturinn verið að spyrjast fyrir um, hvað málum þessum liði. Hann sagði það hafa legið ljóst fyrir strax um haustið 1969, þegar búið var að taka breyt- ingatilboðinu í aðalverkið, að breytingar yrðu á verki Einars. Hann kvað ekki hafa verið leitað nýrra tilboða í annað verk en málunina. Hann sagði, að hann skildi samþykkt Framkvæmdanefndarinn- ar frá 30. september 1969 þannig, að honum og starfsmönnum Framkvæmdanefndarinnar væri með henni falið að leita samn- inga við Einar S. Kristjánsson um málun, en auðvitað hefði þurft að leggja þá samninga fyrir Framkvæmdanefndina. Ríkharði voru sýndar fundargerðir umræðufunda frá 4. júní 1970 og 10. júní 1970. Hann sagði tölur þær, sem fram koma í fundargerð fund- arins 10. júní 1970, vera fengnar úr verðskrá Málarameistara- félagsins og væru þannig til komnar, að fundarmenn hefðu eftir verðskránni gert sér grein fyrir, hvernig tilboð Einars yrði að breytast með tilliti til breytinga á verkinu. Hann sagði, að eng- inn ágreiningur hefði verið um þessar tölur, og taldi hann, að á þeim mundu hafa verið byggt, ef viðræður hefðu haldið áfram. Honum var sýnt það skjal, sem ber með sér tölur um hækkun og lækkun á samningsupphæð, og sagði hann það skjal ábyggilega vera niðurstöðu viðræðna við stefnanda. Hann kvaðst álíta þetta skjal samið á eftir skjalinu, sem ber áritunina „Málun, verk nr. 3— 1000, samningsaðilar Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar, Einar og Eyþór.“ Hann sagði verklýsingu þá, sem kæmi fram í endanlega útboðinu, vera aðra en þá, sem kæmi fram í þessum dómsskjölum. Honum var sýnd yfirlýsing nokkurra málara um, að þeir gætu unnið hjá stefnanda. Hann kvaðst álíta, að yfirlýsingin væri feng- in að gefnu tilefni frá Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar. Eyþór Jósef Guðmundsson málari hefur komið fyrir dóminn. Hann kannaðist við að hafa ásamt Einari S. Kristjánssyni boðið í verk það, sem um er deilt í málinu. Hann sagði, að tilefni bréfs þess, þar sem hann segir sig frá verkinu, hafa verið það, að hann hafi viljað forðast, að félag sitt, þ. e. Málarafélag Reykjavíkur, og Einar lentu í erfiðleikum sín vegna, en í samningum Málara- félags Reykjavíkur og vinnuveitenda sé ákvæði þess efnis, að sveinar megi ekki bjóða í verk. Hann hefði vitað um þetta ákvæði 755 samninga sveina og meistara, þá er tilboðið var gert, en hefði ekki ætlað að fara eftir því. Hann sagði, að haustið 1969 hefðu hann og Einar rætt við Eyjólf K. Sigurjónssonar. Hann hafi verið þeim mjög hliðhollur og hafi hann hvatt Einar til þess að sækja um inngöngu í Mál- arameistarafélagið. Eyjólfur hefði talað við þá eins og þeir mundu fá verkið. Það hefði komið fram hjá fyrirsvarsmönnum Fram- kvæmdanefndarinnar þá um haustið, að Einar ætti að láta dæma sig inn í Málarameistarafélagið. Honum var sýnt vottorð nokk- urra málarasveina, þar sem þeir kveðast geta unnið hjá Einari S. Kristjánssyni við umdeilt verk. Hann sagði þá Einar hafa feng- ið mennina til þess að skrifa undir skjalið og kvaðst sjálfur vera þar efstur á blaði. Hann kvaðst geta fullyrt, að þeir mundu hafa unnið að verkinu þrátt fyrir mótmæli Meistarafélagsins. Hann sagði, að Magnús Stephensen, formaður Málarafélags Reykjavík- ur, hefði sagt, að hann sæi því ekkert til fyrirstöðu, að málara- sveinarnir ynnu við verkið. Þá hefur komið fyrir dóminn Björn Ólafsson, en hann var yfir- verkfræðingur hjá Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar á ár- unum 1966— 1970. Hann kvaðst hafa tekið þátt í að undirbúa útboðsgögn í mál- un fyrir III. áfanga F. B. Hann kvaðst fyrst hafa orðið var við Einar S. Kristjánsson í sambandi við útboðið á málun, skömmu eftir að tilboð voru opnuð. Hafi Einar komið til þess að spyrj- ast fyrir um það, hvenær afstaða yrði tekin til tilboðanna. Hon- um var kynnt ályktun F. B. frá 30. september 1969. Hann kvaðst kannast við hana og kvaðst álíta, að hann hefði verið á þessum fundi. Hann var að því spurður, hvað hann áliti felast í þessari samþykkt. Hann sagði, að venjuleg afgreiðsla hefði verið sú, ann- að hvort að gera samþykkt um að taka einu tilboði og hafna öðr- um eða þá, eins og þarna, að leita samninga við einhvern ákveð- inn, Hann sagði, að þegar um mörg tilboð væri að ræða, eins og þarna, hefðu þeir starfsmennirnir unnið við tilboðin, kynningu þeirra og samanburð og hvort einhverjir annmarkar væru á þeim. Hann kvaðst í þessu tilfelli hafa haft uppkast að bréfum sem svör- um við tilboðum í málun og annað. Síðan hafi bréfin verið tekin fram, þegar nefndin afgreiddi tilboðin, þau dagsett og send út. Hann kvaðst hafa verið búinn að gera uppkast að bréfum vegna tilboða í málun, en þau bréf hafi aldrei verið send út, að minnsta kosti ekki til Einars. Hann sagði, að þetta mál hefði aldrei verið 756 lagt þannig fyrir nefndina til afgreiðslu. Uppköstin hefðu verið þess efnis, að tilboði Einars var tekið, en hinum hafnað. Hann var spurður, hvaða ástæður hann álíti hafa valdið því, að málið hlaut þessa afgreiðslu hjá Framkvæmdanefndinni 30. september 1969. Hann staðfesti það, sem áður hefur verið frá greint um misskilning Málaraverktaka s/f á útboðinu. Þá sagði hann, að félagsleg aðstaða Einars hefði einhverju valdið um, hvaða afgreiðslu málið fékk. Þannig hefðu verið vissar efasemdir, bæði hjá nefndinni og starfsmönnum, um, að bjóðandinn gæti leyst þetta verkefni. Hefði þarna fleira en félagsleg afstaða hans haft áhrif. Eftir að tilboði Breiðholts h/f sem aðalverktaka hefði verið tek- ið, hefði orðið ljóst, að breyting yrði á málun og hefði það einnig kallað á samninga, en ekki samþykki tilboðs. Hann staðfesti, að hann hefði verið á umræðufundunum 4. og 10. júní 1970. Honum var sýnt dskj., sem ber yfirskriftina: „Mál- un, verk nr. 3—1000, samningsaðilar Framkvæmdanefnd bygging- aráætlunar, Einar og Eyþór.“ Hann sagði, að þannig hefði verið gengið frá samningum við tilboðsgjafa. Þarna væri aðeins um það að ræða, að verklýsing væri sett undir titilblað af þannig samningi. Einingarverð og skilmálar væru venjulega fest við verk- lýsinguna. Þá hefur komið fyrir dóminn Eyjólfur Kolbeins Sigurjónsson, formaður Framkvæmdanefndar byggingaráætlunar. Hann var að því spurður, hvenær fundum hans og Einars S. Kristjánssonar hefði fyrst borið saman, eftir að útboðin voru opnuð. Hann kvaðst ekki minnast þess nákvæmlega, en taldi, að hann hefði rætt við Einar einu sinni eða tvisvar. Hann sagði, að tæknimenn væru látnir annast frakvæmdir. Hann kvað bréf Málarameistarafélags- ins hafa virkað alveg öfugt á sig, hann hafi verið staðráðinn í að reyna að semja við Einar. En eftir viðtöl við stefnanda og for- mann Málarafélags Reykjavíkur, Magnús Stephensen, hafi hann verið sannfærður um, að Einar gæti ekki uppfyllt tilboð sitt. Hann sagði, að Einar hefði skilað lista með nöfnum Þeirra, sem hann taldi, að væru reiðubúnir til þess að vinna hjá sér. Hann sagði, að eftir því sem lengra leið á samningaviðræður tæknimanna við Einar hafi þeir sagt sér, að berlega hefði komið í ljós, að hann væri ekki fær um að framkvæma verkið. Hann sagði skýringuna á því, hvers vegna dróst að hefja samn- ingaviðræður við Einar, vera þá, að þar sem fjórar vikur hefðu verið liðnar frá opnun tilboða, áður en samþykktin var gerð 30. september 1969, hafi þeir ekki talið sig bundna við neitt tilboð- 157 anna. Honum var kynnt það, sem segir í fundargerðum nefndar- innar 21. júlí 1970 og 24. júlí 1970. Hann sagði, að á fundinum 21. júlí 1970 hefði aðeins verið rætt um, hvernig framkvæma ætti verkið, en ekki af hverjum. Á þessum fundum hefði ekki legið fyrir samningsuppkast til Einars. Hann hefði aldrei séð það. Magnús Hannesson Stephensen, formaður Málarafélags Reykja- víkur, hefur komið fyrir dóminn. Hann sagði, að eftir að þeir skrif- uðu bréfið frá 4. september 1969, hefðu þeir ekki frekar heyrt frá Málarameistarafélagi Reykjavíkur varðandi þetta mál. Honum var kynnt vottorð nokkurra málara um það, að þeir gætu unnið hjá Einari S. Kristjánssyni. Hann sagði, að á þeim tíma, sem sú yfirlýsing var gefin, hafi að hans áliti ekkert verið því til fyrirstöðu, að vottorðsgjafarnir ynnu hjá Einari, að því er snert- ir Málarafélag Reykjavíkur. Sumarið 1970 kvaðst hann eitt sinn hafa verið kallaður á fund Eyjólfs K. Sigurjónssonar til þess að ræða þessi mál. Á þeim fundi hafi hann gefið þá yfirlýsingu, að félagsmenn Málarafélags Reykjavíkur mundu vinna hjá hverjum þeim aðilja, sem verkið fengi, og þar á meðal Einari S. Kristjáns- syni. Það hefði borizt í tal á milli þeirra Eyjólfs, hver mundi verða afstaða Málarameistarafélags Reykjavíkur til tilboðs Einars, og hafi Eyjólfur spurt, til hvaða ráðstafana væri hægt að grípa, ef málarameistarar settu sig upp á móti því, að Einar fengi verkið. Hann kvaðst ekki hafa getað svarað því, hver mundi verða af- staða málarameistaranna. Honum var sýndur 2. tl. ÁA. í 11. gr. samninga M. M. F.R. og M. F. R. Hann kvaðst í samningum hafa viljað túlka þessa grein svo, að meistrarar mættu aðeins vinna að þessum verkum sem verkstjór- ar. Þá var honum kynntur 1. liður 1. A. í 11. grein samninganna. Hann sagði, að ákvæði 11. gr. hefði ætíð verið deilumál á milli félaganna og að sínu viti hefði þetta ákvæði ekki sama gildi og aðrar greinar samningsins og vitnar í því sambandi til athuga- semda á bls. 22 í samningunum. Hann sagði, að það hefði ætíð verið tilgangur Málarafélags Reykjavíkur með þessum samning- um að tryggja félagsmönnum forgangsrétt að vinnu á Reykjavík- ursvæðinu, en Málarameistarafélagið hefði aldrei getað tryggt þeim það, þar sem fleiri aðiljar hafi ráðið í vinnu á svæðinu. IV. A. a) Málsástæður stefnanda eru þær, að það hafi komizt á fullgildur samningur milli stefnanda og Framkvæmdanefndar byggingaráætlunar um, að stefnandi málaði 180 íbúðir í III. áfanga 758 Breiðholtsframkvæmdanna í Reykjavík, sem nefndin bauð út haust- ið 1969. Stefnandi heldur því fram, að Framkvæmdanefnd byggingar- áætlunar hafi komið þann veg fram við Einar S. Kristjánsson, að hann hafi haft fulla ástæðu til þess að treysta því, að nefndin hafi samþykkt tilboð hans. Athöfnum og athafnaleysi Framkvæmndanefndarinnar raðar stefnandi upp þannig: 1. F.B. setur sig sérstaklega í samband við Einar á fjögurra vikna fresti þeim, sem settur var til að taka eða hafna tilboð- um, og biður um gögn varðandi félagslega stöðu hans. Þetta hafi orsakað það, að hann framlengdi tilboð sitt. 2. F. B. tekur ákvörðun um að leita samninga við Einar 30. september 1969, og honum er tjáð það munnlega. 3. Hann spyr, hvenær eigi að hefja verkið og ganga frá verk- samningum. Honum er svarað því, að því sé slegið á frest, án þess að það sé gefið til kynna, að nefndin vilji ekki vera bundin gagnvart honum. 4. Átta mánuðir líða frá 30. september 1969 til júní 1970, án þess að F. B. tilkynni nokkru sinni að nefndin vilji ekki vera bundin, enda þótt Einar spyrjist öðru hverju fyrir um það, hve- nær ganga skuli frá framkvæmdaatriðum samningsins og hefja verkið. 5. Framkvæmdastjóri F. B. boðar Einar í byrjun júní 1970 á fundi til þess að ganga frá framkvæmdaatriðum samningsins, þ. e. á fundina 4. og 10. júlí 1970. 6. Framkvæmdastjóri F. B. segir Einari, að hann megi fara að semja um efniskaup og ráða menn til verksins. 7. Framkvæmdastjóri F. B. ritar sem niðurstöðu fundanna í júní verðhækkanir og samningsupphæð og fær Einari. 8. F.B. gengur frá nýrri verklýsingu og sendir Einari, þar sem F. B. kallar Einar samningsaðilja í byrjun júlí 1970. Þetta jafn- gildi nýju tilboði frá F. B. 9. F. B. sendir annað hvort Breiðholti h/f afrit af þessum plöggum eða tilkynnir því á annan hátt um samninga við Einar, svo að forráðamenn Breiðholts h/f halda, að samið hafi verið við Einar um verkið, og boða hann á fund sem undirverktaka. 10. F. BB. lætur vélrita bréf til Einars, þar sem tilboði hans er tekið, að því er Einar hefur eftir Birni Ólafssyni, verkfræðingi F.B. Á það er bent af hálfu stefnanda, að engin ástæða hafi verið til 759 þess fyrir F. B. að bjóða verkið út aftur vegna breytinga, þar sem í íslenzkum staðli séu ákvæði, sem heimili verkkaupa að krefjast breytinga á verki frá uppdráttum og verklýsingum, nema um annað sé samið. b) Af hálfu stefnanda er enn fremur á það bent, að sam- kvæmt reglugerð nr. 78/1967, sbr. heimild í 1. gr. laga nr. 97/ 1965, þá hafi nefndin það hlutverk að ráðstafa almannafé til ákveðinna þjóðfélagslegra þarfa. Hún sé því opinbert stjórnvald og ákvarðanir hennar varði marga, t. d. samþykkt tilboða í verk, borgarana beinlínis. Samkvæmt greindu heimildarákvæði í lög- um nr. 97/1965 sé eitt meginmarkmið nefndarinnar að tryggja, að smíðaðar íbúðir verði ódýrar. Af þessum ástæðum beri að gera sérstaklega strangar kröfur til þess, að nefndin ráðstafi því almannafé, sem hún hefur handa í milli, í samræmi við það meg- inmarkmið sitt að fá sem ódýrust verk. Um nefndina gildi allar almennar reglur stjórnsýsluréttar og allar ákvarðanir hennar lúti þeim reglum, ákvarðanir um samninga við verktaka sem annað. Með útboðsgögnum í júní 1969 hafi Framkvæmdanefnd bygg- ingaráætlunar óskað eftir tilboðum í málun utan húss og innan í þremur fjölbýlishúsum með 180 íbúðum í Breiðholti III í Reykja- vík, Í 8. gr. útboðslýsingarinnar segir, að verkkaupa sé heimilt að taka hvaða tilboði sem er eða hafna þeim öllum og að bjóð- andi sé bundinn af tilboði sínu í fjórar vikur frá opnunardegi. Því er haldið fram, að ákvæði þetta sé í alla staði eðlilegt, þar sem ekki sé fyrirfram vitað, hvort nokkurt vit verði í tilboðum þeim, sem gerð verði. Hins vegar megi það vera ljóst, að útbjóð- andi verks sé ekki þeginn undan öllum skyldum við tilboðsgjafa. Það kosti iðulega tugi þúsunda að gera tilboð í stór verk, þar sem tilboðsgjafinn þurfi að gera sér nákvæma grein fyrir, hvað muni kosta að framkvæma verk það, sem lýst er í útboði. Það hvíli þess vegna sú skylda á öllum útbjóðendum verka að leggja til grundvallar vali sínu á tilboði einvörðungu þau sjónarmið, er liggja til grundvallar útboðskerfinu, þ. e. að fá sem ódýrast og bezt unnið verk. Eðlilegt sé að velja tilboð, sem fari nærri eigin áætlun útbjóðanda. Ákvörðun nefndarinnar hinn 24. júlí 1970 um að slíta samningaviðræðum eða samningi við Einar S. Krist- jánsson hafi verið tekin á ómálefnalegri ástæðu eða forsendu. Vitnað sé síðan til rökstuðnings nefndarinnar fyrir þessari ákvörð- un sinni og sérstaklega vitnað til orðanna „og fyrst og fremst öryggi á framkvæmd verksins í heild, ákvað nefndin.“ Stefnandi heldur því fram, að þarna viðurkenni nefndin berum orðum, að 160 hún hafi talið úrslitaröksemdina fyrir því að bjóða verkið út að nýju, að hótanir og þvingunartilraunir Málarameistarafélags Reykjavíkur, Vinnuveitendasambands Íslands og Meistarasam- bands byggingamanna mundu ef til vill ganga svo langt, að önn- ur verk við Breiðholtsframkvæmdirnar yrðu stöðvuð með verk- banni eða lögbanni, ef hún léti stefnanda vinna verkið. Það sé ekki leitt í ljós, að þessar hótanir og þvingunartilraunir hafi á neinn hátt haft löglegan grundvöll. Framkvæmdanefnd bygging- aráætlunar hafi því ekki verið heimilt að leggja þessa hættu til grundvallar sem ástæðu fyrir því að rjúfa samninginn við Einar og bjóða verkið út á nýjan leik. Þau sjónarmið, sem Framkvæmdanefndinni hafi borið að leggja til grundvallar ákvörðun sinni, hafi öðrum fremur verið geta verktaka til að framkvæma verkið og hagkvæmni tilboðs hans. Þessum skilyrðum hafi stefnandi fullnægt samkvæmt dómi nefnd- arinnar sjálfrar, sbr. ákvörðun hennar 30. september 1969. Stefnandi heldur því fram, að nefndin hafi aðeins látið mála- myndakönnun fara fram á málinu, áður en hún tók ákvörðun um að taka verkið af honum. Þá hafi nefndin ekki gefið honum kost á að tala máli sínu, áður en hún tók ákvörðun um að taka verkið af honum. Einnig heldur stefnandi því fram, að nefndinni hafi verið ó- lögmætt að afturkalla ákvörðun sína frá 30. september 1969, þar sem hún hafi verið bindandi gagnvart stefnanda. Þessi aftur- köllun stjórnarinnar hafi líka verið ógild, þar sem hún hafi orðið til fyrir nauðung frá Málarameistarafélagi Reykjavíkur, Vinnu- veitendasambandinu og Meistarasambandinu. Þá heldur stefnandi því fram, að Framkvæmdanefndin hafi með ákvörðun sinni um að bjóða verkið út aftur rofið þá meginreglu stjórnsýslu, að borgararnir eigi rétt á sams konar meðferð mála sinna hjá yfirvöldum. Á þann hátt, sem nefndin hafi stefnt að því að forðast áhættu fyrir Breiðholtsframkvæmdirnar af völd- um átaka milli hagsmunasamtaka eða við hagsmunasamtök, hafi hún um leið mismunað þeim verktökum, sem Málarameistara- félag Reykjavíkur studdi, á kostnað Einars. S. Kristjánssonar, sem félagið haldi utan vébanda sinna á órökstuddan og óréttmætan hátt. Slík mismunun á milli verktaka án tillits til framkvæmda- getu þeirra og hagkvæmni tilboða sé misnokun valds, sem opin- ber stjórnvöld geti ekki leyft sér. Skaðabótakröfu sína, sem endanlega nam kr. 924.235.59, miðar 761 stefnandi við 1. júlí 1969, enda sé tilboðið miðað við þann dag. c) Stefnandi reiknar upphæð þessa þannig út: „4. Þær 180 íbúðir, sem um er að ræða, skiptast í 108 þriggja herbergja íbúðir og 72 tveggja herbergja íbúðir. Veggir og loft í hverri þriggja herbergja íbúð eru 235.06 fermetrar. 18.8 mínútur reiknast sá tími, sem fer í að mála hvern fermetra. 4419.12 mín- útur fara því í að mála hverja þriggja herbergja íbúð, eða m. ö. 0. 73.7 klst. fara í að mála veggi og loft í slíkri íbúð. Lengd hvers hurðarkarms er alltaf reiknuð 5 metrar. 5 hurðir = 25 metrar. Lengd glugga og hurðarkarma er samtals 72.60 metrar. 42.1 mín- úta reiknast í að mála hvern metra af körmum, eða samtals 3056.46 mínútur, eða m. ö. 0. 50.9 klst. 73.7 50.9 = 124.6 klst. Útselt kaup er kr. 105.50 á klst., eða fyrir 124.6 klst. = kr. 13.145.30. Útselt kaup á 108 þriggja herbergja íbúðir er því kr. 1.419.692.40. Það reiknast 25 lítrar af plastmálningu á veggi og loft í hverri umferð, eða 50 lítrar á tvær umferðir á kr. 100.00 lítrinn. Sam- tals kostar málning seld á hverja íbúð því kr. 5.000.00. Þar við bætist málning á glugga og karma, sem áætlast kr. 1.200.00 á íbúð. Samtals kr. 6.200.00. 108 þriggja herbergja íbúð- ir kosta því í efni kr. 669.600.00. Efni og vinna nemur því samtals kr. 2.089.292.40 fyrir nefndar 108 þriggja herbergja íbúðir. B. Útreikningur fyrir 72 tveggja herbergja íbúðir verður sem hér segir: Veggir og loft í íbúð reiknast 162.04 fermetrar. 18.8 mínútur á hvern fermetra, eða fyrir 162.04 fermetra reiknast 3046.35 mínútur, sem reiknast vera 50.8 klst. fyrir loft og veggi. Gluggar og karmar reiknast vera 57.60 metrar og áætlast eins og áður 42.1 mínúta á hvern metra, eða fyrir 57.60 metra alls 2424.96 mínútur, sem telst vera 40.4 klst. Vinnustundir því alls 91.2 klst. Útselt kaup er kr. 105.50/klst. Útseld vinna á tveggja herbergja íbúð er því 105.50 x 91.2 = kr. 9.621.60. Útseld vinna fyrir 72 íbúðir er því kr. 692.755.20. Það áætlast 34 lítrar af plastmálningu á loft og veggi hverrar tveggja herbergja íbúðar á kr. 100.00, eða samtals 3.400.00. Kr. 800.00 áætlast í efni á glugga og karma. Efni samtals á íbúð kr. 4.200.00. Efni á 72 íbúðir nemur því kr. 302.400.00. Efni og vinna á 72 tveggja herbergja íbúðir reiknast samtals kr. 995.155.20. C. Fermetrafjöldi hvers stigagangs telst vera 203.16 fermetr- ar. 18.8 mínútur á hvern fermetra, eða samtals fyrir stigagang 3819.4 mínútur, sem reiknast vera 63.6 klst. Útseld vinna á kr. 762 105.50/klst., eða samtals fyrir hvern stigagang kr. 6.709.80. Þar við bætist ómælanleg vinna við lista og þakglugga og stigakjálka ásamt efni, sem áætlast kr. 4.500.00 á stigagang. Samtals telst því útseld vinna á stigagang vera kr. 11.209.80. Tvær umferðir af plastmálningu á kr. 100.00 lítrinn áætlast taka 44 lítra, þ. e. málning kostar alls kr. 4.400.00 á stigagang. Vinna og efni kostar því samtals kr. 15.609.80 fyrir hvern stiga- gang. Vinna og efni fyrir 18 stigaganga kosta því kr. 280.976.40. D. 18 kjallarar. Veggir og loft í anddyrum og þvottahúsi í kjall- ara teljast vera 182.23 fermetrar. 26.6 mínútur teljast fara í að mála hvern fermetra. 26.6 x 182.23 = 4847.32 mínútur á kjallara, eða m. ö. o. 80.7 klst. á kjallara, loft og veggi. Lengd glugga og karma reiknast vera 65.70 metrar. 42.1 mín- úta áætlast á metra, eða fyrir glugga og karma í kjallara alls 2.765.97 mínútur, eða 46.1 klst. Gólf í þvottahúsi telst vera 12.24 fermetrar. 34.2 mínútur áætl- ast til að mála hvern fermetra, eða fyrir allt gólfið 418.6 mínútur, eða ca. 7 klst. Gólf í geymslum telst vera samtals í öllum geymslum 64.76 fermetrar. 16.8 mínútur reiknast á hvern fermetra eða alls 1087.96 mínútur, eða 18.1 klst. Loft og veggir í geymslum, 215.50 veggir og 64.76 loft, eða samtals 280.26 fermetrar. 17.8 mínútur reiknast á fermetra, eða samtals 4.988.62 mínútur, eða m. ö. o. 83.1 klst. Vinnustundafjöldi á kjallara er því samtals 235.1 klst. Útseld vinna á kr. 105.50 klst. Verð útseldrar vinnu er því samtals kr. 24.803.05 á hvern kjallara. Verð vinnu í 18 kjöllurum er því kr. 446.454.90. Loft og veggir í anddyrum og þvottahúsi teljast taka 65 lítra af plast- og olíumálningu í þrjár umferðir. Verð á lítra kr. 100.00. Samtals kr. 6.500.00. Gluggar og karmar teljast kosta í efni kr. 500.00. Gólf í þvottahúsi fær þrjár umferðir af epoxy-lakki. 4ra lítra dós telst nægja í 3 umferðir. Dósin kostar kr. 1.000.00. Gólf í geymslum telst taka 13 lítra í tvær umferðir af olíu- málningu á kr. 100.00 lítrinn, eða samtals kr. 1.300.00. Loft og veggir í geymslum áætlast taka 58 lítra í tveimur um- ferðum af plastmálningu á kr. 100.00 lítrinn, eða kr. 5.800.00. Samtals telst samkvæmt þessu efnið á kjallara kosta kr. 15.- 100.00. Efni á 18 kjallar kostar því kr. 271.800.00. 163 Vinna og efni kostar þá samtals kr. 718.254.90. E. 18 stigahús að utan. Veggir steyptir í stálmót, sem eru rifl- aðir og því Í rauninni með helmingi stærri fleti en fermetratala þeirra gefur til kynna ein sér. Fermetratala þeirra 42.30 er því tvö- földuð, og kemur þá út 85 fermetrar. 25.2 mínútur áætlast til að mála hvern fermetra, eða alls 2142 mínútur á veggi steypta Í stál- mótum, þ. e. 35.7 klst. Forsteyptir veggir teljast vera 290.40 fermetrar. 20 mínútur á fermetra, eða alls 5808 mínútur, þ. e. 96.8 klst. Lengd glugga er 458.60 metrar með 12 mínútum á hvern metra. Samtals 5.503.20 mínútur, þ. e. 91.7 klst. Vinnustundafjöldi í þessum þremur þáttum er 224.2 klst. á kr. 105.50 klst., eða samtals kr. 23.653.10 fyrir hvert stigahús. Fyrir 18 stigahús kostar vinnan því kr. 425.755.80. Gaflar á stigahúsum eru alls 6 á öllum 18 stigahúsunum, steyptir í stálmót. Gaflinn er 130 fermetrar, eða samtals 780 fermetrar. Ofan á kemur 100% álag vegna riflunar. Fermetrafjöldi verður þá 1560 fermetrar fyrir allar blokkirnar. 25.2 mínútur á fermetra, eða samtals 39.312 mínútur, þ. e. 655.2 klst. til að mála alla gafl- ana. Vinna útseld á kr. 105.50 hver klst., eða samtals útseld vinna fyrir gafla á öllum stigahúsum kr. 69.123.60. Vinna samtals fyrir 18 stigahús, kr. 494.879.40, málun að utan. Efni á veggi í stálmót, 85 fermetrar, 3 umferðir, áætlast 30 lítrar af plastmálningu á kr. 100.00 lítrinn, þ. e. samtals kr. 3.- 000.00. Forsteyptir veggir, 290.40 fermetrar, 2 umferðir, áætlast 70 lítr- ar á kr. 100.00 hver lítri, eða samtals kr. 7.000.00. Áætlað verð á glugga og karma er kr. 976.00. Efni samtals á stigahús verður því kr. 10.976.00. Efni á 18 stiga- hús verður þá kr. 197.568.00, þegar göflum er sleppt. Efni á 6 gafla, sem eru 1560 fermetrar, er áætlað 450 lítrar af plastmálningu á kr. 100.00 lítrinn, eða samtals kr. 45.000.00. Efni á 18 stigahús verður því samtals kr. 242.568.00. 35% álag er reiknað á vinnu, sem fer fram yfir 5 metra hæð. Stigahúsin eru um 10 metrar á hæð. Kemur því 35% álag á helm- ing seldrar vinnu, þ. e. kr. 247.439.70, og mun það álag því nema kr. 86.603.89, sem bætist því við kr. 494.879.40. Samtals verður því útivinnan kr. 581.483.29. Efni og vinna á 18 stigahús úti verður því kr. 824.051.29. 764 F. Sundurliðuð tilboðsfjárhæð: 108 íbúðir kr. 2.089.292.40 72 íbúðir — 995.155.20 18 stigagangar — 280.976.40 18 kjallarar — "18.254.90 18 stigahús utan — 824.051.29 Yfirkostnaður — 312.269.81 Kr. 5.220.000.00. Vinnustundir: Efni: (kr. 100.00 per lítri) 108 íbúðir 13.456.80 Kr. 669.600.00 72 íbúðir 6.566.40 — 302.400.00 18 stigagangar 1.620.00 — 106.200.00 18 kjallarar 4.231.80 — 271.800.00 18 stigahús, utan — 824.051.29 Samtals 31.387.10 Kr. 1.592.568.00 th.: Efni keypt frá verksmiðju. Munnlegt loforð frá Slipp- félaginu í Reykjavík um kr. 65.00 pr. lítri af plastmálningu. Efni frá Slippfélaginu hefði því kostað kr. 1.035.169.20. Mismunur á keyptu og seldu efni er kr. 557.398.80. Ath.: Varðandi vinnustundafjölda stigahúsa utan er þess að geta, að bætt var 35% aukningu á helming vinnustunda vegna hæðar. Tímakaup málarasveina er kr. 78.50 m/orl. í ágúst 1969. Sveinakaup fyrir 31.387.10 klst. er því kr. 2.463.387.35. Frá sveinakaupi þessu dregst 3% mælingagjald, sem sveinar greiða af kaupi sínu, þ. e. af kr. 2.463.887.35, og er mælinga- gjaldið því kr. 73.916.61. Sveinakaup að því frádregnu er kr. 2.389.- 970.74. Vinna er seld út á meistarakaupi kr. 105.50 á klst. x vinnu- stundir, sem eru 31.387.10. Útselt meistarakaup er því alls kr. 3.311.328.85. G. Kostnaðarliðir eru þessir: Greitt fyrir efni kr. 1.060.000.00 Greitt til sveina — 2.389.970.74 6% mælingagjald af útseldri vinnu, kr. 3.311.328.85 — 198.679.73 765 Ferða- og fæðiskostnaður, 10% af sveinakaupi kr. 238.997.04 Ýmis óviss annar kostnaður, 5% af tilboðsfjárhæð — 261.000.00 3% af samanlögðu, útseldu efni og vinnu vegna röra og ofna innanhúss og rennu- og niður- falla utanhúss, kr. 4.903.896.85 — 147.116.90 Samtals kr. 4.295.764.41 H. Nettóágóði: Tilboðsfjárhæð kr. 5.220.000.00 Kostnaður frádreginn — 4.295.764.41 Samtals kr. 924.235.59“ Þá hefur stefnandi lagt fram yfirlit yfir kostnað sinn við gerð tilboðs og samningagerð. B. a) Stefndi kveðst reisa aðalkröfu sína fyrst og fremst á þeim grundvelli, að í sambandi við útboð og samningaviðræður um málun 180 íbúða í Breiðholtshverfi hafi F. B. hvorki aðhafzt né látið undir höfðuð leggjast nokkuð það, er skapað geti nefnd- inni bótaskyldu gagnvart stefnanda máls þessa. Í annan stað hafi stefnandi ekki leitt í ljós, að hann hafi beðið neitt fjárhagstjón af því að missa af verksamningi við nefndina, en öllum útreikn- ingum hans af hagnaðarmissi af þessum sökum mótmælir stefndi sérstaklega. Varakrafan er af hálfu stefnda byggð á því sjónarmiði, að skaða- bótafjárhæðin sé fjarri öllu lagi, verði litið svo á, að bótaskylda og fjárhagstjón sé fyrir hendi. Af hálfu stefnda er á þessi atriði bent. F. B. hafi enga afstöðu tekið til þeirrar aðildarbreytingar að tilboðinu, sem fráhvarf Ey- þórs Guðmundssonar hafi haft í för með sér, en ljóst sé, að til- boðið hafði ekki sama gildi eftir þessa breytingu, enda hafi F. B. ekki borið skylda til að hlíta þeirri ákvörðun Eyþórs Guðmunds- sonar, að Einar S. Kristjánsson yrði einn aðili að tilboðinu í stað þeirra beggja, enda þótt Einar væri sjálfur reiðubúinn til þess. Samkvæmt útboðslýsingunni, lið 8, hafi bjóðandinn verið bund- inn af tilboði sínu í fjórar vikur frá opnunardegi. Þessi frestur hafi runnið út 20. september 1969, án þess að F. B. samþykkti nokkurt þeirra þriggja tilboða, er bárust í málunina. Þar með hafi réttar- sambandi tilboðsgjafanna og F. B. í raun réttri verið slitið, því að 766 tilboðsgjöfunum hafi eigi borið lengur skylda til þess að standa við tilboð sín og F. B. ekki heldur getað eftir þennan tíma bundið tilboðsgjafa með samþykki á tilboði hans. Með bréfi stefnanda frá 22. september 1969 eigi stefnandi frumkvæði að því, að viðræðu- sambandinu sé haldið uppi á milli hans og F. B., löngu eftir að fjögurra vikna fresturinn hafi runnið út. Í ályktun nefndarinnar frá 30. september 1969 hafi að sjálfsögðu hvorki falizt loforð til stefnanda um það, að samningar mundu takast, né heldur sam- þykkt á tilboði hans. Félagslega stöðu Einars til að standa fyrir verkinu hafi F. B. að nokkru leyti kannað fyrir 30. september 1969. Þeirri könnun hafi þó alls ekki verið lokið. Könnun þessi hafi haldið áfram samhliða samningaviðræðum og hafi einkum verið fólgin í viðræðum við Einar út af andmælabréfum þeim, sem borizt höfðu, athugun á því, hvort hann gæti útvegað málara- sveina til þess að vinna verkið og viðræðum formanns F. B. við formann Málarameistarafélags Reykjavíkur og Málarafélags Reykjavíkur. Til frekari skýringa á ályktun F. B. frá 30. september 1969 var á það bent, að þá þegar hafi það legið ljóst fyrir, að allverulegar breytingar þyrfti að gera á verklýsingu þeirri, er notuð var við útboðið á máluninni sumarið 1969. Hafi þar ekki einungis kom- ið til breytingar á útveggjum, heldur einnig ýmsar fleiri breyt- ingar, sem nefndin hafi viljað gefa sér tóm til að athuga. Að vísu séu iðulega gerðir verksamningar með fyrirvörum um ófyrir- sjáanlegar breytingar, en óeðlilegt sé að semja á slíkum grund- velli um breytingar, sem ákveðnar eru eða fyrirsjáanlegar, áður en verksamningur er gerður. Viðræður við stefnanda hafi dregizt, þar sem skömmu eftir samþykktina 30. september 1969 hafi verið sýnt, að sú verk- áætlun mundi ekki standast að hefja málningarvinnu við bygg- ingarnar í aprílmánuði 1970, heldur mundi það dragast eitthvað fram á sumarið. Síðar hafi komið til verkföll vorið 1970, er or- sakað hefðu frekari tafir. Um viðræðurnar í júní 1970 er það tekið fram, að þær hafi aldrei komizt svo langt, að á það hafi reynt, hvort samkomulag tækist um samningaverð í heild. Verk- lýsing sú, sem fyrir liggi í dómsskjalinu „Málun, verk nr. 3— 1000, samningsaðilar Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar, Ein- ar og Eyþór“ hafi ekki verið endanleg, enda hafi hún ekki verið notuð, þegar málunin hafi verið boðin út á ný í ágúst 1970. Um boðun stefnanda á fund aðalverktakans er það tekið fram, að byggingarstjórinn hjá Breiðholti h/f, Ólafur Gíslason, hafi 767 ritað þetta bréf upp á sitt eindæmi, án þess að nokkur tilmæli kæmi um það frá F. B. eða starfsmönnum nefndarinnar. Á það er bent af hálfu stefnda, að í viðræðum við Einar S. Kristjánsson hafi á það verið lögð rík áherzla af hálfu F. B., að hann sýndi fram á með gildum rökum, að hann ætti kost á næg- um fjölda málarasveina til þess að vinna verkið. Það sé á hinn bóginn rangt hjá Einari, að tilefni yfirlýsingar málarasveinanna hafi verið það, að Ríkharður Steinbergsson, framkvæmdastjóri F. B. hafi sagt honum að ráða menn til verksins. Þegar hér hafi verið komið sögu, hafi hlotið að draga til úr- slita um það, hvort samið yrði við Einar S. Kristjánsson eða ekki. Á fundi nefndarinnar hinn 21. júlí 1970 hafi endanlega verið samþykktar þær breytingar, er gera þurfti á verklýsingunni. Á fundi nefndarinnar 24. júlí 1970 sé bókað, að formaður hafi skýrt frá viðræðum sínum við formenn Málarameistarafélags Reykja- víkur og Málarafélags og við stefnanda, síðan sé gerð eftirfarandi samþykkt: „Vegna mikilla breytinga á verklýsingu og öryggis- leysis um framkvæmd verksins samþykkir nefndin að bjóða mál- un 3. áfanga út að nýju.“ Þessi samþykkt hafi verið á gildum rök- um reist. Þegar breytingar frá upphaflegri verklýsingu höfðu end- anlega verið samþykktar, hafi komið í ljós, að verkmagnið mundi aukast um 20%. Verkbreytingin hafi þó raunverulega verið enn meiri, því að ýmiss konar breytingar hefðu átt sér stað, sem ekki leiddu til aukningar á verkmagni. Öryggisleysi um framkvæmd verksins hafi ekki verið fólgið í því einu, að hætta væri á aðgerðum af hálfu Meistarasambands- ins og Meistarafélagsins í því skyni að stöðva byggingarfram- kvæmdir, ef samið yrði við stefnanda, sú hætta hafi eigi að síð- ur verið fyrir hendi, að stefnandi gæti ekki, þrátt fyrir yfir- lýsingu málarasveinanna, tryggt sér málarasveina til að vinna verkið, þar sem félagsmenn Meistarafélagsins hafi samkvæmt gildandi kaup- og kjarasamningi haft forgangsrétt að því að fá sveina úr Málarafélagi Reykjavíkur til vinnu. Þessar ástæður hafi vissulega verið nægar til þess að bjóða verkið út að nýju. Þess utan hafi verið fyrir hendi aðrar ástæður til útboðs að nýju, sem ekki hafi komið fram í samþykkt nefndarinnar. Þar sé átt við þá staðreynd, að í fyrra skiptið hafi verið lítil þátttaka í út- boðinu, aðeins þrír aðiljar hafi boðið í verkið og tveir hafi mis- skilið útboðið. Ákvörðun um nýtt útboð hafi sannanlega verið Í anda þeirra fyrirmæla, sem F. B. eigi að starfa eftir, þ. e. að leysa hlutverk sitt af hendi með sem víðtækustum útboðum. Öll- 768 um hafi verið frjálst að taka þátt í hinu nýja útboði, þar á með- al stefnanda, enda hafi hann notfært sér þann rétt. lb) Þá er af hálfu stefnda dregnar mjög í efa kenningar lög- manns stefnanda um, að F. B. sé opinbert stjórnvald og hafi því ekki jafnmikið svigrúm og einkaaðili til þess að taka tilboðum og hafna. Hlutverk F. B. sé eingöngu að byggja íbúðir fyrir hið opinbera, en hún eigi ekki að úthluta þeim. Nefndin sé í rauninni samkeppnisaðili við einkaframtakið í byggingariðnaðinum og þær skyldur séu lagðar henni á herðar að reyna að ná betri árangri um verð og byggingarhraða en áður hafi tekizt. Hún eigi að inna starf sitt af hendi með sem víðtækustum útboðum. Það sé andstætt þessu hlutverki nefndarinnar að sníða henni þrengri stakk en einkaaðiljum til samninga um verk og viðskipti. Mergurinn máls- ins er þó sá, að hvort sem athafnaréttur F. B. í máli þessu sé skoð- aður út frá sjónarmiðum opinbers réttar eða einkaréttar, þá séu þær lögmætar og nefndin hafi ekki misbeitt valdi sínu. c) Um bótakröfu stefnanda tekur stefndi fram, að útreikn- ingi stefnanda á henni sé eindregið mótmælt. Segir stefndi, að í fljótu bragði virðist þessi útreikningur ítarlegur og nákvæmur, en þegar málið sé skoðað betur, komi margar stórar misfellur í ljós. Stærsta villan felist í því, að lögmaður stefnanda reikni með, að mismunur útseldrar vinnu og sveinakaups sé að verulegu leyti hreinn ágóði verktakans. Þetta sé mesti misskilningur, enda gleymi lögmaðurinn mörgum kostnaðarliðum í þessu sambandi, svo sem launaskatti, iðgjöldum, veikinda- og helgidagakaupi sveina og síðast en ekki sízt þóknun til meistarans fyrir verk- stjórn og ábyrgð. Þá er það enn tekið fram, að ýmislegt fleira sé athugavert við útreikninga stefnanda, og nokkur dæmi nefnd þar um. Þá bendir stefndi á, að það komi ekki fram, að stefnandi hafi haft ónóg verkefni sem málarameistari á þeim tíma, er Breið- holtsíbúðirnar voru málaðar. Að vísu megi sera ráð fyrir, að hann hafi borið einhvern kostnað vegna tilboðsgerðarinnar og eftirfar- andi viðræðna, en þar sé um að tefla kostnað, sem sérhver til- boðsgjafi verði að rekna með og bera sjálfur. V. Samkvæmt útboðsskilmálunum var stefnandi ekki bundinn við tilboð sitt lengur en fjórar vikur frá opnun tilboða 23. ágúst 1969. Þessi tími var útrunninn, þá er hann þann 22. september 1969 bauðst til að láta tilboð sitt standa áfram um óákveðinn tíma eftir nánara samkomulagi. Að sögn stefnanda sjálfs er þetta bréf 769 ritað án sérstaks tilefnis frá Frramkvæmdanefndinni. Orðalag sam- þykkar stefnda frá 30. september 1969 þykir ekki verða öðru vísi skýrt en að um samningaumleitanir sé að ræða, og ósannað er, að stefnanda hafi verið gefið annað í skyn. Verður þannig ekki á það fallizt, að samningur hafi tekizt með aðiljum haustið 1969. Viðræður eru svo teknar upp milli aðilja í júní 1970. Þegar það er skoðað, sem hér hefur verið sagt að ofan, og virt það, sem segir um þær viðræður í framburðum aðilja og vitna hér að fram- an, skoðaðar fundargerðir þeirra funda, sem þá voru haldnir, svo og blað það, sem Ríkharður Steinbergsson ritaði eftir þá fundi, og blað með yfirskriftinni „Málun 3—1000, samningsaðilar Einar og Eyþór“ verður ekki annað merkt en þar sé um samningaum- leitanir að ræða, og ósannað er, að stefnandi hafi mátt leggja ann- að og meira í þær viðræður. Það þykir þannig ekki verða talið, að samningur hafi komizt á milli aðilja. Verður þá vikið að þeim málsástæðum stefnanda, sem víkja að því, að ákvörðun stefnda um að slíta samningaviðræðum við hann hafi háð annmarkar, sem leiði til þess, að ákvörðunin hafi verið stefnda óheimil. Til Framkvæmdanefndar byggingaráætlunar er stofnað með lagafyrirmælum, og nefndin fer með ákveðið vald á vegum hins opinbera, verður þannig ekki á annað fallizt en gagnvart borgur- unum verði nefndin að koma fram sem stjórnvald. Líta verður svo á, að samþykkt nefndarinnar frá 30. september 1969 um að leita samninga við stefnanda sé gerð á grundvelli bréfs stefnanda frá 22. september 1969. Bréf Vinnuveitendasam- bands Íslands, þar sem sambandið skorar á nefndina að líta á tilboð Eyþórs og Einars sem markleysu, lá þá fyrir. Eyþór hafði þá sagt sig frá tilboðinu. Stuðningsyfirlýsing Meistarasambands byggingamanna við Málarameistarafélagið, sbr. bréf, dags. 25. september 1969, lá fyrir um líkt leyti. Eftir að Eyþór Guðmundsson hafði sagt sig frá tilboðinu og stefnandi stóð einn að því, er ekki lengur um sveinatilboð að ræða, en samkvæmt bréfum Vinnuveitendasambands Íslands og Meistarasambands byggingamanna er það hið eina, sem greind sambönd finna að tilboði Eyþórs og Einars. Samkvæmt greinargerð samninganefnda M. M. F. R. og M.F. R. um 11. gr. samnings félaganna virðist ekkert hafa verið því til fyrir- stöðu, að sveinar ynnu hjá stefnanda samningstímabilið 19. maí 49 710 1969— 15. maí 1970. Samkvæmt athugasemd við samningana frá 26. júní 1970, sem gilda áttu til 1. október 1971, átti á samnings- tímabilinu „að vinna að því, að fastar reglur verði settar um fram- kvæmd 11. gr. samningsins.“ Ákvæði þetta verður vart skilið öðru vísi en að ákvæðið hafi ekki átt að framkvæma þetta samn- ingstímabil. Þannig sýnist stefnandi með yfirlýsingu sveinanna frá 22. júlí 1970 hafa tryggt sér menn til verksins, og verður ekki séð, að samningar stéttarfélaga hafi getað haft áhrif á það. Stefndi hefur ekki sýnt fram á, að stefnandi hafi verið óhæf- ur til að framkvæma verkið, þvert á móti hefur stefnandi lagt fram gögn, sem benda til hins gagnstæða. Samkvæmt framburði Ríkharðs Steinbergssonar, framkvæmda- stjóra stefnda, lá það ljóst fyrir, þegar er breytingartilboðinu í aðalverkið hafði verið tekið, þ. e. í október 1969, að breytingar yrðu á máluninni. Þetta varð þó ekki til þess, að stefnanda væri tilkynnt, að ekki yrði við hann samið um verkið, og er það ekki fyrr en í júlí 1970, að það er gert. Óánægja Málarameistarafélags- ins og Meistarasambandsins er þannig það eina, sem stefndi hef- ur með rökum getað sýnt fram á, að ógnað hafi öryggi fram- kvæmdar verksins, enda er ákvörðunin um nýtt útboð samkvæmt fundargerð tekin í beinu framhaldi af skýrslu um viðræður við fyrirsvarsmenn málarameistara og málarasveina. Verður þannig að fallast á það með stefnanda, að óánægja meistaranna hafi ver- ið ákvörðunarástæða F. B. Svo sem áður er rakið, höfðu félög meistara ekki lengur ástæðu til óánægju, og þykir þannig nægi- lega fram komið, að stefndi hafi á þann hátt, sem stjórnvaldi hlýtur að vera fyrirmunað, mismunað félagsbundnum málarameist- urum á kostnað stefnanda. Þegar það er virt, að stefndi sleit samningaumleitunum við stefnanda, án þess að hann gæfi tilefni til þess, eftir að hafa gef- ið honum ástæðu til að ætla, að við hann yrði samið, og dregið samningaumleitanir við hann í svo langan tíma, sem raun ber vitni, og að samningsumleitunum er slitið á grundvelli forsendna, sem stefnda var óheimilt að bera fyrir sig, þykir hann vera bóta- skyldur gagnvart stefnanda. Þegar virt er umfang verksins og tilboðsverð stefnanda með hæfilegum breytingum, þykja bætur til hans hæfilega metnar kr. 180.000.00. Vextir þykja hæfilega ákveðnir 7% ársvextir, og þykir rétt að reikna þá frá 1. ágúst 1970. Samkvæmt úrslitum málsins þykir rétt, að stefndi greiði stefn- anda kr. 30.000.00 í málskostnað. "1 Dómurinn er þeirrar skoðunar, að stefnandi hafi í málatilbún- aði sínum brotið gegn fyrirmælum 88. gr. og 105. gr. laga nr. 85/ 1936. Þykir þetta aðfinnsluvert. Hrafn Bragason borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Ögmundi Jónssyni verkfræðingi og Rögnvaldi Þorlákssyni verkfræðingi. Dómsorð: Stefndi, Framkvæmdanefnd byggingaráætlunar, greiði stefnanda, Einari S. Kristjánssyni, kr. 180.000.00 með 7% árs- vöxtum frá 1. ágúst 1970 til greiðsludags og kr. 30.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 1. nóvember 1973. Nr. 169/1972: Aron Guðbrandsson vegna Kauphallarinnar (sjálfur) segn Hannesi h/f vegna Kauphallar Hannesar (Páll S. Pálsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Firma. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 22. desember 1972. Dómkröfur hans eru þær, að dæmt verði, að stefnda sé „óheimilt að nota nafnið eða heitið „Kaup- höll“ í firmanafni sínu, er hann fékk skráð í firmaskrá Reykja- víkur 6. des. 1971“, og að stefnda verði dæmt skylt að við- lögðum 1.000 króna dagsektum til áfrýjanda „að láta má 712 það nafn út af firmaskránni“. Hann krefst og málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Eru þeirra á meðal tvær tilkynningar til verzlanaskrár Reykjavíkur. Er önnur þeirra undirrituð af stjórn stefnda 17. október 1973, og er hún svohljóðandi: „Hér með tilkynnist til Firmaskrár Reykjavíkur, að hlutafélagið Hannes h/f Reykjavík hefur frá og með deginum í dag afsalað Hannesi Þorsteinssyni, Skelja- nesi 8, Reykjavík, firmað Kauphöll Hannesar, og rekur hann það á eigin ábyrgð. Svo sem áður hefur verið tilkynntur til- gangur fyrirtækisins, þ. e. kaup og sala fasteigna, verðbréfa, lánastarfsemi og annar skyldur atvinnurekstur“. Hin tilkynn- ingin er undirrituð af Hannesi Þorsteinssyni sama dag. Segir þar svo: „Samkvæmt ofanrituðu rek ég með ótakmarkaðri ábyrgð firmað Kauphöll Hannesar hér í borg. Firmað rita ég þannig: pr. pr. Kauphöll Hannesar, Hannes Þorsteinsson.“ Samkvæmt áritun hefur tilkynningum þessum verið veitt viðtaka til skráningar í verzlanaskrá Reykjavíkur klukkan 1005 hinn 18. október 1973, en þann dag var mál þetta flutt hér fyrir dómi. Að öðru leyti eru ekki komin fram gögn um skráningu þeirra í verzlanaskrá. Hagga þær í engu sakarað- ild Hannesar h/f, sbr. 1. mgr. 54. gr. laga nr. 85/1936. Svo sem rakið er í héraðsdómi, var orðið „Kauphöllin“ skráð í verzlanaskrá Reykjavíkur 31. maí 1934 sem heiti á fyrirtæki sameignarfélags þriggja manna. Hefur fyrirtækið starfað síðan með sama nafni, þótt eigendaskipti hafi orðið, en áfrýjandi hefur verið einkaeigandi þess síðan 1. janúar 1953. Skilja verður dómkröfur áfrýjanda svo, að hann krefjist dóms um, að stefnda sé gagnvart honum óheimilt að nota nafnið „Kauphöll Hannesar“ í firma sínu. Orðið kauphöll kemur fyrst fyrir í rituðu íslenzku máli, svo vitað sé, á síðari hluta 19. aldar og þá í sömu merkingu og orðið „börs“ á Norðurlandamálum. Hefur þessi merking orðsins haldizt í málinu, en í lögum hefur verið notað orðið 773 „kaupþing“ í sömu merkingu, sbr. 63. gr. laga nr. 10/1928 og 15. gr. laga nr. 10/1961. Því er ekki haldið fram, að fyrir- tæki þau, sem í málinu greinir, séu eiginleg kaupþing. Telja verður, að notkun almenns atvinnuheitis í skráðu firmanafni sé ekki til þess fallin að njóta verndar gegn þvi, að aðrir taki upp sama heiti í firmu sín, ef ekki kemur fleira til. Er þá álitaefni, hvort nafn það, sem áfrýjandi hefur feng- ið skráð og notað, skírskoti svo almennt til atvinnurekstrar áfrýjanda, að hann verði að hlíta því, að stefndi noti orðið kauphöll í firma sínu á þann hátt, sem hann hefur gert. Nafnið „Kauphöllin“ bendir að vísu að nokkru leyti til þeirrar atvinnu áfrýjanda að annast kaupmiðlun verðbréfa, en nafnið er þó ekki með öllu án sérkenna. Áfrýjandi og fyr- irrennarar hans höfðu notað nafnið í rúm 37 ár, þegar stefndi fékk skráð nafnið „Kauphöll Hannesar“. Í síðastgreindu nafni er orðið kauphöll bæði upphafsorð og aðalorð. Fyrirtæki máls- aðilja reka í meginatriðum sömu atvinnu og á sama stað, og er því sú hætta nærtæk, að villzt verði á fyrirtækjunum vegna nafnlíkingar þeirra. Samkvæmt öllu þessu verður að telja, að notkun stefnda á orðunum „Kauphöll Hannesar“ í firma sínu sé af þessum ástæðum óheimil gagnvart áfrýjanda, sbr. 9. gr. laga nr. 84/1933 og 2. mgr. 10. gr. laga nr. 42/1903. Hið stefnda hlutafélag, Hannes h/f, er stofnað 16. Janúar 1971 og skráð í hlutafélagaskrá 7. október s. á. Tilgangur þess er talinn að „byggja, eiga og reka fasteignir, umboðssölu, heildsölu, iðnað, útlánastarfsemi, verðbréfaviðskipti og ann- an skyldan atvinnurekstur“. Samkvæmt því, sem ritað er Í verzlanaskrá Reykjavíkur, tilkynnti hlutafélagið hinn 25. nóv- ember 1971, að það ræki „fyrirtæki með takmarkaðri ábyrgð undir firmanafninu: „Kauphöll Hannesar““. Enn fremur sagði í tilkynningunni, að Hannes Þorsteinsson, Skeljanesi 8, Reykjavík, hefði einn rétt til að skuldbinda firmað og væri undirskrift hans þannig: „pr. pr. Kauphöll Hannesar, Hann- es Þorsteinsson“. Skráningarvaldsmanni bar að synja skrán- ingar tilkynningar þessarar í verzlanaskrá, enda var stefnda, sem er hlutafélag, óheimilt að nota á tilteknum þætti atvinnu sinnar sérstakt firma, sem gaf eigi til kynna, að um væri að VIA ræða atvinnurekstur hlutafélags, sbr. 4. mgr. 9. gr. laga nr. 42/1903 og 2. gr. laga nr. 77/1921. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, og með vísun til 6. gr. laga nr. 42/1903 ber að dæma stefnda til að hlutast til um, að afmáð verði skráning firmaheitisins „Kauphöll Hannesar“ úr verzlanaskrá Reykjavíkur að viðlögðum 1.000 króna dagsektum til áfrýjanda, sbr. 2. mgr. 193. gr. laga nr. 85/1936. Skal fullnægjufrestur skyldunnar vera 15 dagar frá birtingu dóms þessa. Rétt er, að stefndi greiði áfrýjanda samtals kr. 40.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Stefnda, Hannesi h/f, skal óheimilt að nota nafnið „Kauphöll Hannesar“ í firma sínu, og er honum skylt að láta afmá nafnið úr verzlanaskrá Reykjavíkur að viðlögð- um 1.000 króna dagsektum, sem renni til áfrýianda, Arons Guðbrandssonar, en fullnægjufrestur skyldunnar er 15 dagar frá birtingu dóms þessa. Stefndi greiði áfrýjanda kr. 40.000.00 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dórnur sjó. og verzlunardóms Reykjavíkur 7. desember 1972. Má! þetta, sem tekið var til dóms 5. desember s.1., hefur Kaup- höllin, Reykjavík, höfðað fyrir sjó- og verzlunarðdóminum með stefnu, birtri 2. maí 1972, gegn hlutafélaginu Hannesi h/f, Reykja- vík, og firma þess „Kauphöll Hannesar“, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði talið óheimilt að nota nafnið eða heitið Kauphöll í firmanafni sínu, er hann fékk skráð í firmaskrá Reykjavíkur 6. desember 1971, og dæmt skylt að viðlögðum 1.000 króna dagsektum að láta má það nafn af firmaskránni. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnda. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu svo og að stefn- 71ð andi verði dæmdur til þess að greiða honum málskostnað að skaðlausu. Málavexti kveður stefnandi vera þá, að firmað Kauphöllin hafi verið stofnsett 31. maí 1934 og tilkynnt sama dag til firmaskrár Reykjavíkur. Stofnendur hafi verið: Stefán Bjarnason, Laufás- vegi 46, Einar Kristjánsson, Sjafnargötu 6, og Einar Bjarnason, Tjarnargötu 49, allir í Reykjavík. Hafi þeir rekið fyrirtækið sem fullábyrgir félagar og hafi tilgangur þess verið: Kaup og sala fast- eigna, verðbréfa, o. s. frv. og útvegun lána og lántakenda. Með tilkynningu, dags. 9. febrúar 1935 og skrásettri hjá firmaskrá 13. marz 1935, hafi Einar Bjarnason, Smáragötu 6, Reykjavík, gengið úr firmanu frá 1. september 1934, en í hans stað hafi komið Aron Guðbrandsson, Ránargötu 7, Reykjavík, sem félagi með ótakmark- aðri ábyrgð. Honum hafi jafnframt verið veitt prókúruumboð fyr- ir firmað. Með tilkynningum, dags. 20. og 28. nóvember 1935 og skrásettum hjá firmaskrá 3. desember 1935, hafi Einar Kristjáns- son gengið úr fyrirtækinu frá 1. september 1935, en Stefán Bjarna- son og Aron Guðbrandsson rekið það áfram. Með tilkynningu, skrá- settri 5. febrúar 1953, hafi ekkja Stefáns Bjarnasonar, Þórey Þórð- ardóttir, selt hluta sinn í Kauphöllinni þann 1. janúar 1953 með- eiganda sínum, Aron Guðbrandssyni, og sé hann frá þeim tíma einkaeigandi firmans. Samkvæmt framanskráðu hafi firmað Kauphöllin starfað óslitið frá 31. maí 1934, og einkaeigandi þess í dag keypti firmanafnið og viðskiptavild (goodwill) þess af stofn- endum jafnframt því sem hann hafi rekið firmað bæði sem með- eigandi frá 1. september 1934 og einkaeigandi frá 1. janúar 1953 til dagsins í dag. Í þau ár, sem Kauphöllin hafi starfað, hafi hún haft skráðan og verndaðan rétt að firmanafni sínu „Kauphöllin“. Hafi aðrir ekki notað nafnið eða heitið Kauphöll í firmanafni sínu, þar til í Lögbirtingablaði nr. 8 28. janúar 1972 hafi birzt tilkynning til firmaskrár Reykjavíkur, þar sem segi, að hluta- félagið Hannes h/f reki fyrirtæki með ótakmarkaðri ábyrgð und- ir firmanafninu „Kauphöll Hannesar“. Tilkynning til firmaskrár sé dags. 5. nóvember 1971, en skrásett 6. desember 1971. Tilgang- ur firmans „Kauphöll Hannesar“ sé kaup og sala verðbréfa, fasteigna .o. fl. Kveður stefnandi, Kauphöllin, sig ekki geta unað því, að nýtt fyrirtæki, sem hafi auk þess með höndum sömu atvinnustarfsemi og stefnandi, taki upp í heilu lagi nafn annars firma Í firmanafn sitt. Kveðst stefnandi því tilneyddur að höfða mál og fá rétt sinn staðfestan með dómi. 716 Til frekari stuðnings kröfum sínum bendir stefnandi á mikil- vægi þess, að firmanafn njóti lögverndar. Fyrirtæki, sem starfað hafi um árabil og njóti trausts almennings, sé firmanafnið mjög mikils virði, Almenningur þekki firmanafnið og viðurkenni það og í viðskiptum sé nafnið trygging viðskiptavina fyrir öruggri þjónustu. Firmavirðið (goodwill) sé þannig borið uppi af firma- nafninu og sé því nauðsynlegt, að einkaréttur eigandans sé tryggð- ur, því ef öðrum fyrirtækjum sé óhindrað leyft að taka upp sömu heiti, þá leiði það til óvissu og þess, að villzt verði á einkennum og grafið sé undan ofannefndu trausti. Ákvæði 9. gr. laga um varnir gegn Óóréttmætum verzlunarháttum eigi einmitt að tryggja það, að fyrirtæki, sem noti með fullum rétti löglegt firmanafn sitt, fái notið lögverndar. Stefndi styður sýknukröfu sína m. a. þeim rökum, að firmað „Kauphöll Hannesar“ hafi verið skráð í Reykjavík 6. desember 1971. Firmað hafi verið skrásett án nokkurra athugasemda af háfu skráningarstjóra og hafi stefndi því þar með öðlazt ótvíræð- an rétt til þess að nota framvegis það firmanafn. Firmað Kaup- höllin mun vera skráð í Reykjavík 31. maí 1934. Þegar firmað Kaup- höllin hafi verið skráð á sínum tíma, hafi stofnandi þess ekki gætt þeirrar forsjálni, sem sjálfsögð sé, þegar nafn sé valið á firma, því að þeir hafi tekið almennt heiti á þeirri starfrækslu, sem fram hafi átt að fara í fyrirtækinu, þ. e. Kauphöll. Þetta heiti uppfylli eitt sér á engan hátt þær kröfur, sem setja verði um firmanöfn, til þess að firmaeigandinn fái þann einkarétt til nafns- ins, sem fólginn sé í því, að öðrum sé óheimilt að nota nafnið, vegna þess að notað hafi verið eitt sér almennt orð yfir eina teg- und þjónustu. Þessi regla sé almenn og viðurkennd í dómum Hæstaréttar. Firmanafn þurfi að uppfylla þetta skilyrði til þess að fá einkarétt til nafnsins. Augljóst sé t. d., ef tekið sé hlið- stætt dæmi, að ekki sé hægt að fá einkarétt á firmanafni eins og Lögfræðiskrifstofa og útiloka þannig alla aðra lögfræðinga frá notkun nafnsins í starfsemi sinni. Stefndi kveður firmanafn sitt uppfylla öll skilyrði, sem gera verði til firmanafna, það að- greini firmað nægilega í samkeppni þess við önnur firmu og ekki sé hætt á ruglingi vegna nafnsins. Stefndi kveðst mótmæla þeirri fullyrðingu, sem fram komi í dskj. nr. 6, þar sem dróttað sé að honum, að hann hafi valið nafnið í blekkingarskyni og til þess að villa um fyrir almenningi. Þetta sé alrangt og geti stefnandi ekki sakazt við sig, þótt stefnandi 77 sé eigandi að firmanafni, sem ekki hafi verið gætt nægrar fyrir- hyggju um val á í upphafi. Orðið „Kauphöll“ er almennt orð í íslenzku máli um miðstöð verðbréfaviðskipta (sbr. Íslenzk orðabók, útgefandi Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykjavík, 1963, og Íslenzk-dönsk orðabók Sig- fúsar Blöndals, útg. 1924, og Dönsk-íslenzk orðabók eftir Frey- stein Gunnarsson, útg. 1926). Auk þess er það almennt orð og al- gengt sem fyrri hluti samsettra orða, t. d. kauphallarviðskipti, kauphallarbrask. Þetta orð hefur eigi í sér fólgin nægileg sérkenni til þess, að stefnandi geti á því viðskiptasviði, sem hér er um að tefla, öðlazt einkarétt til notkunar þess. Hann getur því ekki meinað stefnda að nota það á þann hátt, sem hann gerir í firmanafni sínu. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, ber að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Með skírskotun til 178. gr. laga nr. 85 frá 23. júní 1936 um meðferð einkamála í héraði þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Valgarður Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Jóni L. Arnalds ráðuneytisstjóra og Knúti Hallssyni skrifstofustjóra. Dómsorð: Stefndi, Hlutafélagið Hannes og firma þess, Kauphöll Hann- esar, á að vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Kauphallar- innar, Í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 718 Fimmtudaginn 1. nóvember 1973. Nr. 98/1972: Jóhann Þórir Jónsson vegna tímaritsins Skákar (Sigurður Gizurarson hrl.) segn Kristni Kristinssyni og gagnsök (Benedikt Blöndal hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Björn Sveinbjörnsson og Einar Arnalds. Skuldamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 25. júlí 1972. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði dóm- ur verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar af nýju. Til vara krefst hann sýknu af kröfum gasnáfrýjanda. Þá krefst hann málskostn- aðar í héraði og hér fyrir dómi. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 18. sept- ember 1972. Krefst hann staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máiskostnaðar fyrir Hæstarétti. Af hálfu aðaláfrýjanda var sótt þing í héraði, en bing- sókn féll niður af hans hálfu, án þess að hann hreyfði and- mælum eða legði fram nokkur gögn, og var málið síðan dóm- tekið og dæmt, eins og rétt var. Fyrir Hæstarétt hefur aðaláfryjandi lagt fram aðiljaskýrslu sína, dags. 20. október 1972, og haft uppi þá málsástæðu, að bifreið sú, er í málinu greinir, hafi verið haldin verulegum göllum. Skilyrðum 45. gr. laga nr. 57/1962, sbr. nú 45. gr. laga nr. 75/1973, hefur eigi verið fullnægt, og kemur þessi málsástæða því ekki til álita í Hæstarétti. Samkvæmt þessu verða kröfur aðaláfrýjanda ekki teknar til greina, og ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm að öðru leyti en því, að ársvext- ir ákveðast 7% frá 23. janúar 1972 til 16. maí 1973, en 9% frá þeim degi til greiðsludags. Ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 18.000.00. 719 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður, þó svo, að ársvextir ákveðast 7% af hinni dæmdu fjárhæð frá 23. janúar 1972 til 16. maí 1973 og 9% frá þeim degi til greiðsludags. Aðaláfrýjandi, Jóhann Þórir Jónsson vegna tímaritsins Skákar, greiði gagnáfrýjanda, Kritni Kristinssyni, máls- kostnað fyrir Hæstarétti, kr. 18.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 19. júní 1972. Mál þetta, sem dómtekið var 30. maí s.l., er höfðað fyrir bæj- arþinginu með stefnu, birtri 9. marz s.l, af Kristni Kristinssyni framkvæmdastjóra, Faxabraut 53, Keflavík, gegn Jóhanni Þóri Jónssyni, Meistaravöllum 5, Reykjavík, f. h. óskrásetts firma hans, Skákar, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 100.000.00 með 1% drátt- arvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 23. janúar 1972 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu. Hina umstefndu skuld kveður stefnandi vera þannig til komna, að þann 23. janúar 1971 hafi stefndi keypt af stefnanda bifreið, gerð B.M.W. 2000, smíðaár 1968. Kaupverð bifreiðarinnar hafi verið ákveðið kr. 300.000.00, er stefndi hafi átt að greiða með kr. 150.000.00 og afhenda tvo víxla, annan að fjárhæð kr. 50. 000.00, með gjalddaga 1. apríl 1971, en hinn að fjárhæð kr. 100.- 000.00, með gjalddaga 23. janúar 1972. Stefndi hafi afhent víxil að fjárhæð kr. 50.000.00, svo sem til hafi staðið, þó sá víxill hafi reyndar ekki fengizt greiddur. Stefndi hafi hins vegar vanefnt loforð sitt um að afhenda víxil að fjárhæð kr. 100.000.00 þrátt fyrir ítrekuð tilmæli í þá átt. Sefnda hafi verið send greiðsluáskorun um að greiða skuld þessa á gjalddaga hennar 23. janúar s.l., en hafi ekki sinnt greiðslu- áskorun og sé því málssókn þessi óhjákvæmileg. Í skjölum málsins kemur fram m. a., að þá er kaup hafi verið gerð um bifreiðina Ö 12 þann 23. janúar 1971, hafi orðið að sam- komulagi milli stefnanda og stefnda, Jóhanns Þóris Jónssonar, er keypt hafi bifreiðina fyrir hönd óskrásetts firma síns, Skákar, að kaupverðið skyldi greitt, eins og að framan greini. Öðrum víxl- inum hafi Jóhann Þórir skilað strax og í samræmi við venju 180 hafi bílasalinn skrifað á afsalið, að kaupverðið væri að fullu greitt, með því að Jóhann Þórir hafi lofað að koma hinum víxlinum til stefnanda strax daginn eftir, en sá víxill skyldi vera að fjár- hæð kr. 100.000.00 með gjalddaga 23. janúar 1972. Hafi stefnandi talið þetta vera „bindandi loforð“ og því skrifað undir afsalið til handa Skák. Jóhann Þórir hafi hins vegar aldrei skilað þess- um víxli þrátt fyrir mörg símtöl og loforð, en hafi hins vegar aldrei mótmælt því, að honum bæri að skila honum. Af hálfu stefnda var sótt þing við þingfestingu málsins hinn 14. marz 1972, og fékk hann frest til greinargerðar allt þar til málið var dómtekið, en þá féll þingsókn niður af hans hálfu. Verður þá eftir 118. gr. laga nr. 85/1936 að dæma málið eftir framlögðum skjöl- um og skilríkjum, og þar sem þau eru í samræmi við dómkröfur stefnanda, verða kröfur hans teknar til greina að öllu leyti, enda verður byggt á fullyrðingum stefnanda í stefnu og öðrum gögn- um málsins í máli þessu, eins og það liggur hér fyrir dómi. Máls- kostnaður ákveðst kr. 14.000.00. Dóminn kvað upp Kristín Briem. Dómsorð: Stefndi, Jóhann Þórir Jónsson f. h. Skákar, greiði stefnanda, Kristni Kristinssyni, kr. 100.000.00 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 23. janúar 1972 og kr. 14.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 781 Föstudaginn 2. nóvember 1973. Nr. 67/1972: Félag skrúðgarðyrkjumeistara gegn Ólafi Þorgrímssyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Félag skrúðgarðyrkjumeistara, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til rík- issjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Föstudaginn 2. nóvember 1973. Nr.58/1972: Hreyfill s/f segn Sigurði Flosasyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Hreyfill s/f, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 782 Föstudaginn 2. nóvember 1973. Nr. 80/1972: Ewald E. Berndsen (Guðlaugur Einarsson hrl.) gegn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Skaðabótamál. XVIII. kafli laga nr. 82/1961. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 13. júní 1972. Krefst hann þess, að fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs verði dæmt að greiða sér kr. 2.700.000.00 ásamt 7% ársvöxtum af þeirri fjárhæð frá 3. júní 1963 til greiðsludags. Til vara er krafizt annarrar lægri fjárhæðar að mati Hæsta- réttar. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi stefnda í hér- aði og fyrir Hæstarétti, eins og mál þetta væri ekki sjafsókn- armál. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og að áfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér málskostnað fyrir Hæstarétti eftir mati dómsins. Í máli þessu hefur saksóknara ríkisins verið stefnt til rétt- argæzlu. Rétt var að stefna saksóknara til fyrirsvars f. h. rík- issjóðs, sbr. 3. tölulið 154. gr. laga nr. 82/1961, nú laga nr. 73/1975. Ekki þykir þó ástæða til frávísunar málsins frá hér- aðsdómi, eins og máli er háttað. Í bréfi dómsmálaráðuneytis 9. júní 1972, sem fram er lagt í Hæstarétti, „tekur ráðuneytið fram, að væntanlegur málskostnaður gjafsóknarbeiðanda verður greiddur úr rík- issjóði, þar sem hér er um lögbundna gjafsókn að ræða, sbr. ákvæði 154. gr. laga nr. 82/1961 um meðferð opinberra mála.“ Í Hæstarétti hafa verið lagðar fram dómsgerðir í bæjar- 183 þingsmálinu nr. 4/1969: Knútur Kristinsson f. h. Ewalds Berndsens gegn Pétri Péturssyni og Kristjáni Eiríkssyni. Áfrýjandi reisir fébótakröfur sínar á hendur stefnda á ákvæðum XVIII. kafla laga nr. 82/1961, nú laga 73/1975. Stefndi krefst sýknu, m. a. fyrir þá sök, að bótakrafa sé fyrnd samkvæmt ákvæðum 157. gr. laga nr. 82/1961, nú laga nr. 73/1973. Samkvæmt nefndu ákvæði ber að taka kröfu stefnda til greina og dæma honum sýknu í máli þessu. Staðfesta ber úrlausn héraðsdóms um málskostnað. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Mál- flutningsþóknun til talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti, kr. 80.000.00, greiðist úr ríkissjóði. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, er sýkn af kröfum áfrýjanda, Ewalds E. Berndsens, í máli þessu. Ákvæði héraðsdóms um málskosinað eru staðfest. Máls- kostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Málflutnings- þóknun til talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti, Guð- laugs Einarssonar hæstaréttarlösmanns, kr. 80.000.00, greiðist úr ríkissjóði. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 15. marz 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, hefur Guðlaugur Ein- arsson hæstaréttarlögmaður, Reykjavík, f. h. Ewalds Ellerts Bernd- sens, Vallargötu 18 í Sandgerði, höfðað samkvæmt heimild í 18. kafla laga nr. 82/1961 um meðferð opinberra mála fyrir bæjar- þinginu með stefnu, útgefinni 16. október 1970, á hendur fjármála- ráðherra f. h. ríkissjóðs til greiðslu fébóta að fjárhæð kr. 2.700.000 auk 7% ársvaxta af þeirri fjárhæð frá 3. júní 1963 til greiðslu- dags og til vara að greiða aðra fjárhæð, sem dómurinn kann að ákveða, með sömu ársvöxtum frá sama tíma. Jafnframt krefst stefnandi þess, að sér verði tildæmdur hæfilegur málskostnaður úr hendi stefnda samkvæmt ákvæðum 3. mgr. 154. gr. laga nr. 82/1961, hver sem úrslit málsins kunni að verða. Til réttargæzlu er stefnt í málinu frú Jóhönnu Baldvinsdóttur, Reynimel 74, Auði Auðuns dómsmálaráðherra, Ægissíðu 86, Þórði Möller yfirlækni, 184 Kleppsspítalanum, Baldri Möller ráðuneytisstjóra, Arnarhvoli, Valtý Albertssyni lækni, Túngötu 3, Valdimar Stefánssyni sak- sóknara, Ægissíðu 98, Kristjáni Eiríkssyni hæstaréttarlögmanni, Laugavegi 27, Kristjáni Kristjánssyni, fyrrverandi yfirborgar- fógeta, Austurstræti 17, Sigurjóni Sigurðssyni lögreglustjóra, Póst- hússtræti 3, Gunnlaugi Briem sakadómara, Borgartúni "7, Frið- jóni Skarphéðinssyni yfirborgarfógeta, Skólavörðustíg 11, og Ein- ari Ingimundarsyni, sýslumanni í Hafnarfirði. Af hálfu stefnda, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, eru þær dóm- kröfur gerðar, að hann verði algerlega sýknaður af kröfum stefn- anda og að honum verði tildæmdur hæfilegur málskostnaður eftir mati réttarins. Til vara er þess krafizt, að sefnukrafan verði stór- lega lækkuð og málskostnaður verði þá látinn niður falla. Á hendur hinum réttargæzlustefndu eru engar sérstakar kröf- ur gerðar í málinu. Þeir hafa og heldur eigi neinar kröfur gert, nema réttargæzlustefnda, Jóhanna Baldvinsdóttir, sem krefst sýknu og málskostnaðar að skaðlausu. Malsatvik kveður stefnandi vera þau, að hinn 16. febrúar 1961 hafi honum verið dæmd sjálfræðissvipting með dómi, uppkveðn- um af Gunnlaugi Briem, sakadómara í Reykjavík. Eftir dóms- uppsögn hafi honum enginn lögráðamaður verið skipaður þrátt fyrir ótvíræð ákvæði 25. gr. lögræðislaga nr. 95/1947 fyrr en 24, apríl 1963, eða daginn eftir að Guðlaugur Einarsson hæsta- réttarlögmaður hafi kært ólögmæta handtöku og frelsisskerðingu stefnanda, sem þá hafi verið vistaður á Kleppsspítalanum nauð- ugur og án nokkurs fyrirfarandi né eftirfarandi samþykkis síns. tefnandi kveður sér hafa tekizt að koma svohljóðandi orðsend- ingu út um glugga á geðveikrahælinu Kleppi: „Til Guðlaugs Einarssonar. Ég bið þig hér með Guðlaugur Einarsson, lögfr. að sækja tafar- laust um skilnað við konu mína Jóhönnu Baldvinsdóttur. Ég hefi ekki samþykkt að vera vistaður á Kleppi eða nokkru öðru sjúkra- húsi, og bið þig hafa tafarlaust samband við móður mína og sjá til þess að ég losni héðan tafarlaust út. Kleppi 23/4 1963. Ewald Berndsen.“ Stefnandi kveður lögmanninn, Guðlaug Einarsson, þegar hafa hafizt handa, eftir að ofangreind orðsending stefnanda hafði bor- izt honum í hendur, með kærubréfi til dómsmálaráðuneytisins og 785 mótmælabréfum til lögreglustjóra, sakadómara og yfirlæknisins á Kleppi, öllum bréfunum dags. 23. apríl 1963. Í bréfi sínu til dómsmálaráðuneytisins segir lögmaðurinn m. a.: „.. „Ég tilkynni yður, að ég geymi umbj. mínum allan og óskoraðan rétt til þess konar krafna og aðgjörða að lögum að marg gefnu tilefni (þ .e. handtaka stefnanda og vistun á Kleppi)“. Í bréfunum til lögreglu- stjóra og yfirlæknisins á Kleppi mótmælir lögmaðurinn rækilega hinum ólögmætu aðgerðum gagnvart stefnanda og geymir honum allan og óskertan rétt til hvers konar krafna og aðgerða síðar, af því samræmi við lagaákvæði þar að lútandi. Stefnandi kveður föður sinn, Sigurð Berndsen, hafa átt frumkvæðið að hand- tökunni í fyrra sinnið, sem lögreglan í Reykjavík framkvæmdi hana 7. maí 1969, þar sem stefnandi var staðdur í húsi nr. 52 við Snorrabraut hér í borg, en eftir að stefnandi hafði verið tekinn fastur, var hann fluttur til geymslu í fangageymslu lögreglunnar í Síðumúla, en fluttur daginn eftir nauðugur til vistunar á Klepps- spítalann, þar sem honum var haldið innilokuðum dagana 8.—30. maí 1962 samkvæmt vottorði yfirlæknisins að Kleppi, Þórðar Möll- ers. Í síðara skiptið, sem stefnandi kveðst hafa verið handtekinn af lögreglunni í Reykjavík og varðar þetta dómsmál, segir hann, að sú handtaka og eftirfarandi vistun í Síðumúla og á Kleppi hafi verið gerð að fyrirlagi fyrrverandi eiginkonu sinnar, Jóhönnu Baldvinsdóttur, með atbeina Kristjáns Eiríkssonar hæstaréttar- lögmanns. Telur stefnandi, að sú handtaka sín hafi verið fram- kvæmd þar, sem hann var á gangi í Pósthússtræti hér í borg hinn 18. apríl 1963. Hafi stefnandi verið fluttur til geymslu í fanga- hús lögreglunnar í Síðumúla, en daginn eftir, þann 19. apríl, flutt- ur nauðugur að Kleppi, þar sem hann hafi svo dvalizt samkvæmt vottorði yfirlæknisins, Þórðar Möllers, dagana 19. apríl. júní 1963. Í bæði skiptin, sem stefnandi var handtekinn og síðan vist- aður í fangahúsi og á geðveikrahælinu Kleppi, segir í bréfi Þórð- ar Möllers, yfirlæknis á Kleppi, að þangað hafi stefnandi verið innlagður af Valtý Albertssyni lækni vegna drykkjusýki stefn- anda, sbr. bréf yfirlæknisins til Guðlaugs Einarssonar hæstarétt- arlögmanns, rituðu að beiðni dómsmálaráðuneytisins, dags. 14. janúar 1970. Stefnandi kveður það hvergi sjást í skjölum lögreglu, lækna né yfirleitt nokkurra viðkomandi aðilja, að nauðsynlegra og löglegra heimilda hafi verið leitað né eftir slíku grennslazt, áð- ur en handtaka hans í umrædd skipti og eftirfarandi innilokun í fangahúsi og á ýmsum deildum geðveikrahælisins hafi átt sér stað. Stefnandi kveður heldur ekki hafa verið leitað eftir sam- 50 786 þykki sínu og mótmælum sínum eigi heldur sinnt á einn eða annan veg. Stefnandi tekur fram, að hann hafi verið innilokað- ur á fjölbýlisstofum geðsjúklinga, sem ýmist séu taldir rólegir eða órólegir, en hann sjálfur sé, að sögn Valtýs Albertssonar lækn- is, sviptur frelsi sínu og innilokaður vegna drykkjusýki, en hvorki geðveilu né geðveiki. Stefnandi kveðst hafa verið þannig inni- lokaður í 68 daga, sbr. bréf Þórðar Möllers, yfirlæknis á geð- veikrahælinu Kleppi. Þá tekur stefnandi fram, að hinn 24. apríl 1963 hafi Kristján Eiríksson hæstaréttarlögmaður verið skipaður af Kristjáni Krist- jánssyni yfirborgarfógeta lögráðamaður sinn sem sjálfræðissvipts manns samkvæmt beiðni þáverandi eiginkonu sinnar, Jóhönnu Baldvinsdóttur. Stefnandi tekur og fram í þessu sambandi, að sam- kvæmt bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins, dags. 24. apríl 1963, eða sama dag og Kristján Eiríksson er skipaður lögráða- maður hans, segi Í nefndu bréfi ráðuneytisins til lögráðamannsins orðrétt: „Eftir viðtöku bréfs yðar, hr. hæstaréttarlögmaður, dags. 23. þ. m., ásamt tveimur fylgiskjölum, tekur ráðuneytið fram, að það með vísan til 31. gr. 1. nr. 95/1947 samþykkir, að Ewald Berndsen, stórkaupmaður, Grenimel 20, hér í bæ, verði fyrst um sinn þar til öðru vísi kann að verða ákveðið af ráðuneytinu, vist- aður á lokuðu sjúkrahúsi, innlendu eða erlendu, til lækninga á drykkjusýki sinni. F. h. r. Baldur Möller/Ragnar Bjarkan“. Stefnandi reisir dómkröfur sínar í máli þessu á því, að hann hafi að ólögum verið handtekinn og vistaður í fangelsi og síðar á geðveikrahælinu Kleppi samkvæmt því, sem að framan grein- ir. Kveðst stefnandi vitna til skýlausra og afdráttarlausra laga um lögræði nr. 95/1947 einkum 31. gr. þeirra laga, sbr. 11. gr. laga um meðferð ölvaðra manna og drykkjusjúkra nr. 39/1964, sérlega og alsendis ákvæðum lögræðislaganna. Kveður stefnandi, að samkvæmt þverbrotum á ofangreindum lagaákvæðum hafi hrostið öll skilyrði til frelsisskerðingar samkvæmt ákvæðum laga nr. 82/1961, einkum 1. tl. 1. mgr. 51. gr. þeirra laga. Af þessum sökum sé miskaböta og/eða fébótakrafa stefnanda óumdeilanleg eftir ákvæðum 154. gr. sömu laga, 3. tl. sbr. 151. og 157. gr. lag- anna. Stefnandi kveðst hafa öðlazt lögræði (sjálfræði og fjárræði) með dómi sakadóms, uppkveðnum 17. apríl 1970, en réttarstefna hafi verið gefin út 16. október sama ár, svo hér greind fébóta- krafa hafi verið uppi höfð lagalega, áður en fyrningarfrestur 157. gr. laga nr. 82/1961 hafi verið útrunninn. Af hálfu stefnda, fjármálaráðherrra f. h. ríkissjóðs, er sýknu- 181 krafa á því reist, að málshöfðun þessi, sem reyndar hafi aldrei átt neinn efnislegan rétt á sér, hafi auk þess verið dregin óhæfi- lega, þar sem 7—8 ár eða jafnvel 10 ár séu liðin, frá því atburð- ir þeir gerðust, sem nú sé stefnt út af. Séu því hugsanlegar kröfur fyrir löngu fyrndar og/eða niður fallnar fyrir aðgerðarleysi. Hafi stefnandi því eða umboðsmaður hans haft sérstök tilefni að hreyfa slíkum kröfum, ef hann yfirleitt hefði talið nokkurn bótagrundvöll vera fyrir hendi. En svo megi heita, að ekki hafi linnt málssókn- um af þeirra hendi undanfarin ár út af margvíslegum viðskiptum stefnanda og ríkisvaldsins, án þess að nokkru sinni hafi verið minnzt á slíkar kröfur. Af hálfu réttargæzlustefndu, Jóhönnu Baldvinsdóttur, eru dóm- kröfur hennar studdar þeim rökum, að hún hafi haft skilyrðis- lausan rétt til kröfu sinnar samkvæmt 7. gr., 2. tl., laga nr. 95/ 1947. Samkvæmt 10. gr. sömu laga þá hafi hún afturkallað kröfu sína um sjálfræðissviptingu. Samkvæmt 8. gr., sbr. 10. gr. laga nr. 95/1947 þá beri að gera kröfu um sjálfræðissviptingu svo og fjárræðissviptingu til dómarans, sem rannsaki ex officio málið að hætti opinberra mála og sendi ákæruvaldinu, sem síðan neyti valds síns. Þetta hafi eins verið gert í máli þessu. Ákæruskjal hafi verið gefið út og dómur eða úrskurður verið á því byggður. Eins og fram er komið í málinu, var stefnandi vistaður á Kleppsspítala 830. maí 1962 og síðan aftur 19. apríl—3. júní 1963, og liðu því 8—-9 ár, frá því að stefnandi sætti þeirri með- ferð, sem hann krefst bóta fyrir í máli þessu, og þar til málið var höfðað, en málshöfðun þessi er reist á 3. mgr. 154. gr. laga nr. 82/1961. Samkvæmt 157. gr. sömu laga fyrnist bótakrafa hins vegar á sex mánuðum frá vitneskju aðilja um ákvörðun um niðurfall rannsóknar eða ákæru eða uppkvaðningu sýknudóms eða frá því, er aðili var látinn laus úr refsivist. Stefnandi var sviptur sjálfræði frá 16. febrúar 1961 og síðar fjárræði til 17. apríl 1970, að honum var með dómi sakadóms Reykjavíkur veitt lögræði (sjálfræði og fjárræði). Hinn 24. apríl 1963 var stefnanda skipaður lögráðamaður. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, og eins og máli þessu er háttað þykir verða að líta svo á, að fyrningarfrestur hefjist, er stefnandi losnaði úr sjúkrahúsvist þeirri, er bótakrafa í máli þessu er m. a. reist á eða hinn 3. júní 1963, enda ekkert því til fyrirstöðu, að stefnandi gæti þá þegar leitað réttar síns með máls- sókn. 188 Er því bótakrafa stefnanda fyrnd, og ber því þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda í málinu. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Af hálfu stefnanda var sótt um gjafsóknarleyfi við rekstur máls- ins. Af hálfu dómsmálaráðuneytisins var því lýst yfir, að litið væri svo á, að þar sem gjafsókn sé lögbundin í slíku máli, sbr. ákvæði 154. gr. laga nr. 82/1961, þurfi ráðuneytið eigi að taka afstöðu til gjafsóknarinnar. Með vísan til greinds lagaákvæðis þykir stefnandi eiga rétt á gjafsókn við rekstur máls þessa. Þókn- un til talsmanns stefnanda, Guðlaugs Einarssonar hæstaréttar- lögmanns, þykir hæfilega ákveðin kr. 60.000.00 og greiðist úr rík- issjóði. Rétt þykir, að málskostnaður, að því er varðar réttargæzlu- stefndu, Jóhönnu Baldvinsdóttur, falli niður. Dómsorð: Stefndi, fjármáaráðherra f. h. ríkissjóðs, á að vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Ewalds Berndsens, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Þóknun til talsmanns stefnanda, Guðlaugs Einarssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 60.000.00, greiðist úr ríkissjóði. Málskostnaður, að því er varðar réttargæzlustefndu, Jó- hönnu Baldvinsdóttur, fellur niður. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 189 Mánudaginn 5. nóvember 1978. Nr. 117/1972: Ólafur Gunnarsson (Sigurður Gizurarson hrl.) gegn Jóni Ármanni Sigurjónssyni og gagnsök (Jón Hjaltason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr og Magnús Þ. Torfason. Áfrýjunarfrestur. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Hinn áfrýjaða dóm hefur kveðið upp Jón Hauksson, full- trúi bæjarfógetans í Vestmannaeyjum. lAðaláfrýjandinn hefur áfrýjað máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 21. september 1972. Hann krefst þess, að gagn- áfrýjandi verði dæmdur til að greiða honum kr. 120.000.00 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1969 til greiðsludags og svo málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur gagnáfrýjað málinu með stefnu 18. október 1972. Hann krefst sýknu af kröfum aðaláfrýjanda og málskostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur í máli þessu var kveðinn upp 17. marz 1972. Áfrýjunarfrestur samkvæmt 1. mgr. 20. gr. laga nr. 57/1962, nú laga nr. 75/1973, var liðinn, þegar málinu var áfrýjað. Hvorki aðaláfrýjandi né gagnáfrýjandi hafa aflað áfrýjunar- leyfis samkvæmt 2. mgr. 20. gr. nefndra laga. Verður því að vísa málinu sjálfkrafa frá Hæstarétti. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Málskostnaður fellur niður. Dómur bæjarþings Vestmannaeyja 17. marz 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 15. febrúar s.l., er höfðað 790 fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 19. október 1970, af Ólafi Gunnarssyni, Hávegi 11 A, Kópavogi, gegn Jóni Ármanni Sig- urjónssyni, Bröttugötu 11, Vestmannaeyjum, til greiðslu bóta að fjárhæð kr. 120.000.00 ásamt 7% ársvöxtum frá og með 1. janúar 1269. Þá er krafizt málskosínaðar eftir gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Stefndi gerir þær dómkröfur, að hann verði algerlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum dæmdur málskostnaður að fullu að skaðlausu eftir mati réttarins. Stefnandi kveður málavexti þá, að í ágúst 1967 hafi hann falið Guðna Þór Nicolaisyni bifreiðarsala að selja bifreið sína Y 1061. Að undirlagi Guðna lét Ólafur Y 1061 í skiptum fyrir bifreiðina G 1084, sem þá var eign Bernharðs Sturlusonar, Miklubraut 1, Reykjavík. Guðni Þór tók síðan að sér að selja G 1084, en stefn- andi var þá á förum til Sviss til náms og þjálfunar á vegum ÍSALS. Guðni Þór seldi síðan bifreiðina Sokkabúðinni h/f, en það fyrir- tæki varð gjaldþrota um áramótin, 1967—68. Guðni Þór hafði orðið eigandi ásamt öðrum manni að nafni Smári Egilsson, Skafta- hlíð 33, Reykjavík, að Sokkabúðinni h/f. Fékk stefnandi aldrei eyri fyrir bifreiðina G 1084. Kona hans fékk aðeins fyrir eftir- gangsmuni ónýta víxla frá Sokkabúðinni h/f, sem aldrei fengust greiddir. Í byrjun desember 1967 seldi Sokkabúðin h/f bifreiðina G 1084 Jóni Ármanni Sigurjónssyni, stefnda í máli þessu. Þegar skiptin fóru fram á Y 1061 og G 1084, var sölutilkynningu um eigendaskipti á G 1084 frá Bernharði Sturlusyni til stefn- anda haldið opinni, að því er kaupanda snertir. Þegar Sokkabúðin h/f skyldi selja G 1984, tók Bifreiðaeftirlitið ekki gilda eignar- og söluheimild hennar að G 1084, þ. e. hina opnu sölutilkynningu frá Bernharði Sturlusyni. Leitaði stefndi, Jón Ármann, þá Bern- harð Sturluson uppi og fékk hann til að gefa út nýja sölutilkynn- ingu með Bernharði sjálfum sem seljanda og stefnda sem kaup- anda. Hinn 19. apríl 1968 kærði stefnandi þessa máls Guðna Þór Nicolaison fyrir svik í viðskiptum, og var málið rannsakað fyrir sakadómi Kópavogs og síðan sent saksóknara ríkisins, sem ákvað, að ekki skyldi höfðað opinbert mál, með því að huglæg saknæmis- skilyrði væru naumast nægilega sönnuð, hvað Guðna Þór snerti. Fyrir sakadómi Vestmannaeyja þann 7. marz 1969 skýrði stefndi svo frá í sambandi við ofangreind bifreiðakaup, að hann hafi keypt 791 bifreiðina G 1084 í október 1967. Var það maður að nafni Smári Egilsson, sem seldi honum bifreiðina fyrir hönd Sokkabúðarinnar. Greiddi hann fyrir bifreiðina með veðskuldabréfi að upphæð kr. 140.000.00, sem greiðast skyldi á fjórum árum. Ekki kvaðst hann muna, hvort honum var sagt, er kaupin gerðust, að Sokkabúðin væri raunverulegur eigandi að bifreiðinni, en afsalið var gefið út fyrir hönd Sokkabúðarinnar. Er stefndi ætlaði að skrásetja bifreiðina, kom í ljós, að Sokkabúðin var ekki skráður eigandi hennar, heldur maður að nafni Bernharður Sturluson. Fór stefndi heim til þessa manns ásamt tengdaföður sínum, og gaf Bernharður fúslega afsal fyrir bifreiðinni til stefnda. Kvaðst hann ekki vilja hafa bifreiðina lengur á sínu nafni. Stefnda minnir, að bílasalarn- ir hafi bent honum á að hafa samband við Bernharð þennan. Stefndi kveðst aldrei hafa séð afsal Sokkabúðarinnar fyrir bif- reiðinni, hvorki frá Ólafi Gunnarssyni né öðrum, og ekki vitað, að hann ætti bifreiðina, er stefndi festi kaup á henni, og hafi hann ekki vitað annað en allt væri með felldu um kaupin, fyrr en hann ætlaði að skrásetja bifreiðina. Bernharður Sturluson, Miklubraut 1, Reykjavík, skýrði svo frá fyrir sakadómi, að hann hefði farið með bifreiðina G 1084 í ágúst 1967 til Bílasalans við Vitatorg til að fá skipt á henni og sendi- ferðabifreið, og varð síðan úr, að skipti fóru fram m eð honum og stefnanda. Sölutilkynning var höfð opin á bifreiðinni G 1084, því Guðni Þór Nicolaison sagði stefnanda, að hann hefði tilboð í bifreiðina, sem hann ætlaði að bjóða honum daginn eftir. Var svo allt kyrrt, unz vitnið rakst á bifreiðina G 1084, líklega í desember, og hringdi hann þá í Bílasalann við Vitatorg, og kom þá í ljós, að sá, sem hafði nýlega keypt G 1084 af Sokkabúðinni, var að leita að vitninu til að fá nýja sölutilkynningu. Kom nýi kaup- andinn, stefndi í máli þessu, heim til vitnisins. Tjáði hann því, að Bifreiðaeftirlitið mundi ekkert gera í þessu máli, ef það fengi nýja sölutilkynningu frá vitninu, en sem sakir stæðu væru þeir orðnir óánægðir með þetta. Fyrir sakadómi Kópavogs skýrði Guðni Þór Nicolaison verzl- unarmaður m. a. svo frá, að hann hefði sem eigandi og hags- munaaðili í Sokkabúðinni átt þátt í, að hún gerði tilboð í bif- reiðina G 1084. Ekki kvaðst hann muna, hvort hann sagði stefn- anda, að hann væri orðinn eigandi búðarinnar. Þá skýrði Gi uðni Þór svo frá, að hann hafi talið Sokkabúðina eiga bifreiðina, þótt fyrsti víxillinn vegna kaupanna félli í gjalddaga án þess að vera 192 greiddur, enda hafi hann ætlað að greiða víxilinn. Þá taldi Guðni Þór áreiðanlegt, að Sokkabúðin hefði fengið afsal fyrir bifreiðinni G 1084 og hlyti það að vera í plöggum Sokkabúðarinnar. Stefnandi máls þessa telur sannað, að Guðni Þór Nicolaison hafi selt Sokkabúðinni h/f bifreiðina G 1084, eftir að honum var orðið kunnugt um slæman fjárhag fyrirtækisins, sem varð gjaldþrota þrem mánuðum síðar. Telur stefnandi Guðna Þór hafa haft af sér bifreiðina með svikum, sbr. 30. og 32. gr. laga nr. 7/1936. Sú ógildingarástæða hafi aldrei fallið niður, og var bifreiðin m. a. aldrei skráð á nafn Sokkabúðarinnar h/f í bifreiðaskrá. Þá telur stefnandi Guðna Þór hafa leynt sig upplýsingum, að hann væri orðinn „eigandi“ að Sokkabúðinni h/f, sem hefðu haft ákvarðandi áhrif á, hvort hann vildi selja bifreiðina, sbr. 30. gr. laga nr. 7/ 1936. Stefnandi telur aldrei hafa komizt í lölega sölu á G 1084 frá honum til Sokkabúðarinnar h/f, enda engin gögn komið fram um, að hún hafi nokkru sinni orðið eigandi. Þá telur stefnandi, að aldrei hafi komizt á löglegur sölusamn- ingur á bifreiðinni frá Sokkabúðinni h/f til stefnda. Sokkabúðin hafði engin gögn til að sanna eignarrétt sinn gagnvart honum, hvorki afsal, sölusamning né skráningu á bifreiðaskrá. Stefndi gat því ekki verið grandlaus sem kaupandi að bifreiðinni og gat því ekki eignast hana fyrir traustnám. Upphaflega telur stefnandi sig þannig hafa átt endurkröfurétt til bifreiðarinnar, en nú eftir sölu hennar til andvirðis hennar. Af hálfu stefnda er á það bent, að hann hafi aldrei átt nein lög- skipti við stefnanda þessa máls í sambandi við lögskipti eða ann- að. Hann hafi keypt bifreiðina þann 26. október 1967 fyrir kr. 140.000.00, sem hann greiddi með veðskuldabréfi. Ekki lá fyrir veðbókarvottorð við söluna, og ekki var eftir því gengið af stefnda, sem var með öllu óvanur viðskiptum, enda fullyrtu bæði seljandi bifreiðarinnar og söluumboðsmaður, að engar kvaðir hvíldu á bif- reiðinni. Hins vegar kom í ljós, er stefndi sótti veðbókarvottorð yfir bifreiðina daginn eftir til Hafnarfjarðar, að bifreiðin var ekki skráð á nafn Sokkabúðarinnar h/f, heldur á nafn Bernharðs Sturlu- sonar, sem stefndi hafði þá þegar samband við og fékk fúslega hjá honum sölutilkynningu. Umskráði stefndi síðan bifreiðina og leit eftir þetta á sig sem eiganda hennar, unz hann seldi bifreiðina Gylfa Sigurðssyni, Fálkagötu 34, Reykjavík, með afsali, dags. 13. júní 1969. Stefndi heldur því fram, að hann hafi keypt bifreiðina í góðri 193 trú, enda nafn seljanda aldrei nefnt á nafn í sambandi við bif- reiðina og viðskipti stefnanda og Sokkabúðarinnar h/f hafi ver- ið honum með öllu ókunn. Hvorugur þessara aðilja hafi tilkynnt eigendaskipti til Bifreiðaeftirlitsins, sem þeir báru ábyrgð á. Ef stefnanda þótti gengið á rétt sinn í sambandi við sölu bifreiðar- innar, bar honum að snúa sér án ástæðulauss dráttar til þeirra manna, sem hann taldi hafa misfarið með eign sína, og rifta sölu- gerningnum, ef efni voru til, og þá annað hvort heimta bifreiðina aftur eða andvirði hennar. Þá bendir stefndi og á, að Guðni Þór Nicolaison hafi haft um- boð til sölu bifreiðarinnar og geti stefnandi ekki nú komið og heimtað andvirði hennar af sér, þar sem lögleg sala hafi farið fram fyrir tilstilli umboðsmannsins. Niðurstaða. Í máli þessu er komið fram, að stefnandi máls þessa var aldrei skráður eigandi bifreiðarinnar G 1084. Ósannað er, að stefnda hafi verið kunnugt eða mátt vera kunnugt um tilkall hans til bif- reiðarinnar, þegar frá afsali og umskráningu var gengið, enda Sokkabúðin h/f þá orðin formlegur eigandi, en skráður eigandi Bernharður Sturluson, sem stefnandi fékk síðan sölutilkynningu frá. Ógildingarástæðum stefnanda gagnvart Guðna Þór Nicolaisyni virðist vart vera beint gagnvart stefnda nú, enda ekki sannað, að sala Sokkabúðarinnar h/f á bifreiðinni til stefnda á þeim tíma, er hún fór fram, hafi verið ólögmæt. Verður því að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda í máli þessu, en eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Sefndi, Jón Ármann Sigurjónsson, skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Ólafs Gunnarssonar, í máli þessu. Máls- kostnaður fellur niður. 794 Mánudaginn 5. nóvember 1978. Nr. 25/1973: Karl Jörgensen (Ragnar Jónsson hrl.) segn Kaupfélaginu Fram (Skúli J. Pálmason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kaupgjaldsmál. Kjarasamningar. Dómur Hæstaréttar. Máli þessu var upphaflega skotið til Hæstaréttar með stefnu 23. október 1972. Hinn 2. febrúar 1973 gekk útivistardómur í málinu, og var því áfrýjað af nýju með stefnu 5. febrúar s. á., sbr. 36. gr. laga nr. 57/1962. Áfrýjandi krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér kr. 360.576.00 með 7% ársvöxtum frá 30. júní 1971 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda. Stefndi krefst þess aðallega, að héraðsdómur verði stað- festur, en til vara lækkunar á dómkröfum áfrýjanda. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýj- anda. Áfrýjandi var verkstjóri hjá stefnda og fiskmatsmaður í verkstöð hans, svo sem greinir í héraðsdómi. Hann reisir dómkröfur sinar á samningum milli Vinnumálasambands samvinnufélaganna og Verkstjórasambands Íslands frá 20. febrúar 1962 og 17. apríl 1970. Í 7. gr., 2. málsgr., samninga þessara, sem eru samhljóða að þessu leyti, segir, að vinnu- veitendum sé heimilt að fela m. a. „matsmönnum afurða“ verkstjórn, án þess að ákvæði kjarasamninga þessara „nái til þeirrar verkstjórnar““. Ágreiningslaust er, að stefndi greiddi áfrýjanda umsamin laun, sem miðuð voru við verkamanna- laun í Neskaupstað með 40% álagi. Samkvæmt erindisbréfi fyrir fiskmatsmenn nr. 141/1950, 9. gr., skulu fiskmatsmenn 195 njóta úr hendi atvinnurekenda launa, sem nemi 20% af gild- andi verkamannalaunum fyrir störf sín að fiskmati. Svo sem framangreindum ákvæðum í samningum milli Vinnumálasam- bands samvinnufélaganna og Verkstjórasambands Íslands var háttað, hefur áfrýjandi ekki sýnt fram á, að laun hans fyrir verkstjórn hjá stefnda hafi verið bundin með ákvæðum fram- angreindra samninga, eða sannað, að honum beri af öðrum ástæðum frekari laun úr hendi stefnda en þau, sem stefndi hefur þegar goldið honum. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísun til raka héraðsdóms ber að staðfest hann. Eftir þessum úrslitum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda kr. 35.000.00 í málskostnað í Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Karl Jörgensen, greiði stefnda, Kaupfélaginu Fram, kr. 35.000.00 í málskostnað í Hæstarétti að við- lagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Neskaupstaðar 21. september 1972. Mál þetta, sem dómtekið var 8. þ. m. hefur Karl Jörgensen, Sverristúni 2 í Neskaupstað, höfðað fyrir bæjarþingi Neskaup: staðar með stefnu, birtri 26. og 27. apríl 1972, gegn Kaupfélaginu Fram í Neskaupstað til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 431.722.00 auk 1% vanskilavaxta á mánuði eða hluta úr mánuði frá 1. júlí 1971 til greiðsludags, málskostnaðar samkvæmt reikningi, kr. 45.000.00, svo og alls kostnaðar við fullnustu dóms. Stefndi hefur krafizt sýknu af öllum kröfum stefnanda, en til vara, að krafa stefnanda verði stórlega lækkuð. Í báðum tilvik- um er krafizt málskostnaðar úr hendi stefnanda. Málavexti kveður stefnandi þá, að hann hafi á árinu 1983 verið ráðinn verkstjóri og fiskmatsmaður að frystihúsi Kaupfélagsins Fram í Neskaupstað með þeim kjörum sem verkstjóra og fisk- matsmanni hafi borið samkvæmt samningum og erindisbréfi þar um. Hafi hann verið eini verkstjórinn og fiskmatsmaðurinn við frystihúsið frá þeim tíma til 1. júlí 1971, að honum var sagt upp starfi. Reikningsuppgjör hafi sér aldrei borizt annað en vinnu- launamiði við áramót og því ekki sundurliðað, hvernig honum 796 var greitt kaup, en við athugun hafi komið í ljós, að þóknun fyrir fiskmatsstarf hafi ekki verið færð sér til tekna öll árin og að vangoldin séu 10% af verkstjóraálagi. Fyrir verkstjórn telur hann, að sér hafi verið greitt 40% álag á grunnkaup verkamanna. Kröfur stefnanda eru byggðar á samningum Verkstjórasam- bands Íslands og Vinnumálasambands samvinnufélaganna frá 20. febrúar 1962 og 17. apríl 1970, en í samningnum frá 17. apríl 1970 segir í 10. gr., að laun verkstjóra, sem ráðnir séu á tímakaupi, skuli vera 30% yfir meðaltali 1—7. taxta hins almenna kjara- samnings Verkamannafélagsins Dagsbrúnar í Reykjavík, eins og hann er á hverjum tíma fyrir fullgilda verkamenn, og hámark ekki yfir 50%. Kaup verkstjóra skal fundið þannig: Fyrstu tvö árin hjá sama vinnuveitanda, grunnlaun verkstjóraálag. Eftir tveggja ára starf hjá sama vinnuveitanda, grunnlaun 5% verkstjóra- álag. Enn fremur eru kröfur stefnanda byggðar á 9. gr. erindisbréfs fyrir fiskmatsmenn frá 13. marz 1950, er sett var samkvæmt lög- um nr. 46/1949 um fiskmat og meðferð, verkun og útflutning á fiski, en þar segir, að fyrir að annast fiskmatið fái matsmaður greidda þóknun, sem nemi 20% af gildandi verkamannakaupi á hverjum stað miðað við 25 átta stunda vinnudaga á mánuði. Telur stefnandi, að ógreidd séu verkstjóralaun, 10% á grunn- laun, svo og þóknun fyrir fiskmat, 20% á grunnlaun, og sundur- liðar kröfur sínar þannig: „1964 Grunnlaun pr. mánuð 200 tímar á 37/75 kr. 7.550.00 x12 90.600.00 10% 9.060.00 20% 18.120.00 Orlof 7% 1.926.00 Samtals 29.106.00 1965 Grunnlaun pr. mánuð 200 tímar á 45/63 kr. 9.126.00 x 12 109.512.00 10% 10.951.00 20% 21.902.00 Orlof 7% 2.300.00 Samtals 35.153.00 1966 Grunnlaun pr. mánuð 200 tímar á 49/54 kr. 9.908.00 5% 495 x 12 124.840.00 10% 12.484.00 20% 24.968.00 Orlof 7% 2.622.00 Samtals 40.074.00 1967 Grunnlaun pr. mánuð 200 tímar á 53/65 kr. 10.730.00 5% 537.00 x 12 135.198.00 10% 13.520.00 20% 27.040.00 Orlof 7% 2.839.00 Samtals 43.399.00 197 1968 Grunnlaun pr. mánuð 200 tímar á 56/78 kr. 11.356.00 5% 567.00 x 12 10% 14.309.00 20% 28.618.00 Orlof 7% 3.005.00 Samtals 1969 Grunnlaun pr. mánuð 200 tímar á 68/12 kr. 13.624.00 5% 681.00 x 12 10% 17.166.00 20% 34.332.00 Orlof 7% 3.604.00 Samtals 1970 Grunnlaun pr. mánuð 200 tímar á 76/67 kr. 15.334.00 5% 767.00 x 12 10% 19.321.00 20% 38.642.00 Orlof 7% 4.057.00 Samtals 1971 Grunnlaun pr. mánuð 200 tímar á 83/67 kr. 16.734.00 5% 836.00 x 6 10% 10.524.00 20% 21.084.00 Orlof 7% 2.214.00 Samtals 143.085.00 45.931.00 171.662.00 55.104.00 193.208.00 62.020.00 105.424.00 33.841.00% Niðurstöðutala verður kr. 344.628.00, en að viðbættum vöxtum þá verður útreikningur stefnanda: „1964 Vantalin laun og orlof kr. 29.105.00 8% ársvextir — 2.328.00 31.433.00 1965 Vantalin laun og orlof kr. 35.153.00 8% ársvextir — 5.326.00 61.912.00 1966 Vantalin laun og orlof kr. 40.074.00 8% ársvextir — 8.158.00 110.144.00 1967 Vantalin laun og orlof kr. 43.399.00 8% ársvextir — 12.238.00 165.726.00 798 1968 Vantalin laun og orlof kr. 45.931.00 8% ársvextir — 16.933.00 228.590.00 1969 Vantalin laun og orlof kr. 55.104.00 8% ársvextir — 22.695.00 306.389.00 1970 Vantalin laun og orlof kr. 62.020.00 8% ársvextir — 29.472.00 397.881.00 1971 Vantalin laun og orlof kr. 33.841.00 Samtals kr. 431.722.00 Dagsbrúnartaxti: 1964 17. taxti meðaltal kr.37/75 1965 ........0. 0 — 45/63 1966 ......... 0. — 49/54 1967 20... — 53/65 1968 ........ — 56/78 1969 0... — 68/12 1970 0... — 176/67 1971 ....... sr — 83/67“ Útreikningar stefnanda eru byggðir á samningum frá 17. apríl 1970, sem hann lagði fram á þingfestingardegi, hins vegar lagði hann fram samninginn frá 20. febrúar 1962 8. september s.l. Stefndi hefur krafizt þess, að hann verið algerlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en til vara, að krafa stefnanda verði stórlega lækkuð. Eru kröfur þessar rökstuddar á þá leið, að farið hafi verið að óskum stefnanda um launakjör og honum greitt 40% álag á verka- mannakaup, en að öðru leyti skyldi samningur Verkstjórasam- bands Íslands og Vinnumálasambands samvinnufélaganna gilda um kjör hans, en enginn skriflegur ráðningarsamningur hafi ver- ið gerður við stefnanda. Telur stefndi, að stefnandi skyldi aðeins fá umsamið álag þann tíma, sem hann starfaði sem verkstjóri við frystihúsið, en það 799 hafi aðeins verið um 5—6 mánuðir á ári, þar eð hráefni til vinnslu hafi ekki verið fyrir hendi lengri tíma árs. Þrátt fyrir hina stop- ulu verkstjórn hafi stefndi þó greitt stefnanda 40% álag allt árið. Til vara telur stefndi, að aðserðarleysi stefnanda í þá átt að koma að athugasemdum um launakiör leiði til sýknu. Bendir stefndi á, að stefnanda hafi ætíð verið fullkunnugt um kaupútreikninga, enda sjálfur fært inn vinnustundir og síðan kvittað vikulega fyr- ir móttöku launa á þar til gerð spjöld, er sýni allan launaútreikn- ing stefnda. Um hver áramót hafi stefnandi síðan fengið uppgef- ið, hver laun hans voru undanfarið ár. Niðurstaða. Samkvæmt lögum nr. 46/1948 um fiskmat og meðferð, verkun og útflutning á fiski, 12. gr., svo og 21. gr. reglugerðar nr. 56/ 1953 þá skulu fiskmatsmenn vera einn eða fleiri í hverju frysti- húsi. Í samræmi við ákvæði þessi var ætíð starfandi fiskmatsmaður í frystihúsi stefnda. Er Þorfinnur Ísaksson lét af störfum sem fiskmatsmaður og verkstjóri um áramótin 1962/1963, þá var stefn- andi ráðinn í hans stað hjá stefnda. Frá áramótum og til hausts 1963 sem fiskmatsmaður með undanþágu yfirfiskmatsmanns, en frá hausti 1963 með fullum réttindum matsmanns að afloknu fisk- iðnaðarnámskeiði sjávarútvegsráðuneytisins, sbr. dskj. nr. 8, enn fremur tók hann að sér verkstjórn í frystihúsi stefnda. Það mun orðið venja í frystihúsum um land allt, að fiskmats- mönnum sé jafnframt falið að gegna verkstjórn ásamt matsstarf- anum, þó að ekki verði séð, að vel fari, að opinberir skoðunar- menn á hráefni því, er frystihúsin vinna, séu jafnframt háðir rekstraraðiljum þeirra sem sérstakir trúnaðarmenn. Heimild til þessa er að finna í erindisbréfi fyrir fiskmatsmenn frá 13. marz 1950, en þar segir, að heimilt sé, að matsmaður, sem hafi á hendi mat á freðfiski hjá frystihúsi, annist einnig önnur störf, svo sem verkstjórn eða annað, sem ekki bindi hann við fast verk, þannig að hann geti ekki fylgzt með allri vinnslunni. Dómurinn lítur svo á, að aðalstarf stefnanda hjá frystihúsi stefnda hafi verið fiskmatsmannsstarfinn, enda stefnda ekki heim- ilt, samanber ofangreind ákvæði laga og reglugerðar, að starfrækja frystihúsið án slíks starfsmanns. Fyrir. matsmannsstarfann hlaut stefndi að greiða stefnanda laun í samræmi við 9. gr. áðurgreinds erindisbréfs um fiskmatsmenn, en þar segir, að fyrir matið greiði atvinnurekandi þóknun, sem nemi 20% af gildandi verkamanna- 800 kaupi á hverjum stað, miðað við 25 átta stunda vinnudaga í mán- uði. Kemur þá til álita, hvaða endurgjald stefnanda beri fyrir verk- stjórn jafnframt fiskmatsmannsstarfinu, en verkstjórn hafði hann á hendi í frystihúsi stefnda frá því í ársbyrjun 1963 til 1. júlí 1971. Stefnandi gerir kröfu til þess, að viðurkennt verði, að honum hafi borið endurgjald fyrir þann starfa á tímabilinu frá ársbyrjun 1964 til 1. júlí 1971 í samræmi við samninga Verkstjórasambands Íslands og Vinnumálasambands samvinnufélaganna frá 20. bebrúar 1962 og 17. apríl 1970. Í samningum frá 20. febrúar 1962 segir í 9. gr., að Verkstjóra- sambandinu sé heimilt að setja kauptaxta fyrir þá verkstjóra, sem ráðnir eru með tímakaupi, og verði slíkur kauptaxti settur, skal Vinnumálasambandinu skylt að mæla með því, að félagsmenn þess fylgi honum, enda verði lágmarkskaupið ekki ákveðið hærra en 30% yfir lágmarkskaup (lægsta taxta) fullgildra verkamanna á staðnum, eins og það er á hverjum tíma, og hámark ekki yfir 50%, nema um sérstaklega umfangsmikla verkstjórn sé að ræða. Efnislega sömu ákvæði er að finna í samningi sömu aðilja frá 17. apríl 1970, þó að því viðbættu, að eftir tveggja ára starf þá skuli verkstjóri fá 5% launahækkun. Dómurinn er þeirrar skoðunar, að þessi ákvæði samninganna eigi ekki við um tilvik það, er hér er til úrlausnar, heldur komi til ákvæði 7. gr. beggja samninganna, en þar ræðir í 1. mgr. um forgangsrétt meðlima Verkstjórasambandsins til vinnu hjá með- limum Vinnumálasambandsins, en síðan segir í 2. mgr:: „For- gangsréttur þessi skal þó einungis gilda um þá verkstjórn við almenna verkamannavinnu, sem unnin er a. m. k. þrjá mánuði samfleytt. Vinnuveitendum skal ætíð heimilt að fela matsmönn- um afurða og iðnlærðum mönnum verkstjórn hverjum í sinni grein, án þess að ákvæði þessarar greinar eða önnur ákvæði samnings þessa nái til þeirrar verkstjórnar.““ Af þessu er ljóst, að ákvæði samninganna eiga ekki við um það tilvik, sem um er deilt í máli þessu, þ. e. um endurgjald fyrir verk- stjórn til matsmanns afurða. Verður því að leggja til grundvallar samninga aðiljanna sjálfra um þetta atriði. Stefnandi hefur í að- iljaskýrslu fyrir dómi þann 8. september s.l. skýrt svo frá, að um haustið 1963 hafi hann gert þær kaupkröfur til stefnanda að fá 40% umfram almennan verkamannataxta sem laun fyrir störf 801 sín við frystihúsið og hafi fyrirsvarsmaður stefnda, Guðröður Jóns- son, samþykkt það. Enn fremur skýrði stefnandi svo frá, að á þeim tíma, er hann starfaði hjá frystihúsi stefnda, hafi hvorki hann né fyrirsvars- menn stefnda orðað kröfur í þá átt, að launakjör breyttust. Guð- röður Jónsson, kaupfélagsstjóri Kaupfélagsins Fram, eiganda frystihússins, hefur skýrt svo frá fyrir dómi 8. september s.l., að er stefnandi hóf störf hjá frystihúsinu, þá hafi svo um talazt Þeirra í milli, að fyrir störf sín hjá frystihúsinu fengi stefnandi greidd 40% umfram almennt verkamannakaup auk hins almenna taxta, eða sömu kjör og fyrrverandi matsmaður og verkstjóri hafði haft. Segir Guðröður enn fremur, að allan starfstímann hafi aldrei verið um það rætt, að launakjör breyttust, hvorki af hálfu stefn- anda né frystihússins. Ekki er ágreiningur með aðiljum um, að stefnandi hafi fengið greidd 40% umfram almennt verkamanna- kaup á hverjum tíma allan starfstíma sinn hjá frystihúsinu. Niðurstaða dómsins er því sú, að stefnandi hafi fengið greidda rétta þóknun fyrir fiskmatsstarfa sinn hjá stefnda, eða 20% álag í samræmi við 9. gr. erindisbréfsins um fiskmatsmenn að viðbættri umsaminni þóknun fyrir verkstjórnina, þannig að í heild hafi stefndi greitt stefnanda 40% álag á almennt verkamannakaup fyrir starfa sinn sem fiskmatsmaður og verkstjóri í frystihúsi stefnda, svo sem um var samið á árinu 1963. Úrslit máls þessa verða því þau, að sýkna ber stefnda af kröfum stefnanda. Rétt þykir, að stefnandi greiði stefnda málskostnað, sem ákveðst kr. 30.000.00. Böðvar Bragason bæjarfógeti kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Kaupfélagið Fram í Neskaupstað, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Karls Jörgensens, í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda kr. 30.000.00 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lög- um. öl 802 Þriðjudaginn 6. nóvember 1973. Nr. 151/1973: Magnús Thorlacius gegn Árna Guðjónssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Hina kærðu ákvörðun hafa gert stjórnarmenn Lögmanna- félags Íslands, hæstaréttarlögmennirnir Páll S. Pálsson, Jó- hannes L. L. Helgason, Sveinn H. Valdimarsson og Skúli Pálsson héraðsdómslögmaður. Sóknaraðili hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 10. október 1973, er Hæstarétti barst 19. s. m. Kærir sóknaraðili „til breytingar úrskurð“ stjórnar Lögmannafélags Íslands „í kærumálinu: Magnús Thorlacius gegn Árna Guð- jónssyni, uppkveðinn“ 26. september 1978. Frá varnaraðilja hafa hvorki borizt kröfur né greinargerð. Á fundi stjórnar Lögmannafélags Íslands 26. september 1973 var serð svohljóðandi bókun: „Eins og máli þessu er nú komið, þykir stjórninni ekki vera ástæða til frekari aðgerða í því. Verður þetta tilkynnt aðiljum málsins.“ Þegar virt er forsaga 4. málsgr. 8. gr. laga nr. 61/1942, ber að skýra það ákvæði svo, að kæruheimild sé einungis í hönd- um þess, er sætir viðurlögum samkvæmt 3. málsgr. Samkvæmt því brestur sóknaraðilja heimild til að kæra mál þetta, og ber að vísa því frá Hæstarétti. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. 803 Miðvikudaginn 7. nóvember 1978. Nr. 104/1971: Þórir Jónsson, Jón Sen og Pétur Pétursson (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.) gegn Albert Sigurðssyni (Jóhann Steinason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson og Einar Arnalds. Skaðabótamál. Sýkna. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 27. júlí 1971. Krefjast þeir þess, að stefnda verði dæmt að greiða þeim kr. 11.500.00 með 8% ársvöxtum frá 27. júní 1969 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur, sem var skipaður sérfróðum meðdómend- um, fór á vettvang og skoðaði verk stefnda. Hefur niðurstöðu hans eigi verið hnekkt. Ber því að staðfesta hinn áfrýjaða dóm og dæma áfrýjendur til greiðslu málskostnaðar fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 8.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjendur, Þórir Jónsson, Jón Sen og Pétur Péturs- son, greiði stefnda, Albert Sigurðssyni, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 8.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 8. júní 1971. 1.0. 1.1. Mál þetta er höfðað með sáttakæru, birtri 2. október 1969. Málið var munnlega flutt 26. maí s.l. og dómtekið að því loknu. 804 Stefnendur málsins eru Þórir Jónsson, til heimilis að Miklu- braut 40, Jón Sen, til heimilis að Miklubraut 40, Pétur Pétursson til heimilis að Suðurgötu 14, allir í Reykjavík, f. h. húseignarinn- ar nr. 40 við Miklubraut. Stefndi er Albert Sigurðsson, til heimilis að Tunguvegi 38, Reykjavík. Dómkröfur stefnenda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim kr. 11.500.00 ásamt 8% ársvöxtum frá 27. júní 1969 til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu, þar með talinn matskostnaður. Stefndi hefur krafizt sýknu af öllum kröfum stefnenda og að honum verði dæmdur málskostnaður að skaðlausu. Sátt hefur verið reynd í málinu, en sú viðleitni hefur ekki borið árangur. 2.0. 2.1. Í greinargerð stefnenda segir svo: „Málavextir eru þeir, að í júnímánuði s.l. (1969) tók stefndi að sér ýmsar lagfæringar við húsið nr. 40 við Miklubraut, Reykjavík. Seinni hluta júní- mánaðar hafði umbj. m. greitt honum kr. 11.500.00 upp í verk- ið, sbr. dskj. nr. 4—5. Krafði þá stefndi umbj. m. um frekari greiðslu, að öðrum kosti kvaðst hann hætta við verkið. Er umbj. m. fór að athuga verkið, komu í ljós á því ýmsir gallar. Þá hafði stefndi og skemmt tröppuhandrið á húsinu. Hinn 27. júní s.l. voru dómkvaddir af yfirborgardómaranum í Reykjavík tveir mats- menn til þess að meta verkið, sbr. dskj. nr. 6, þeir Árni Guð- mundsson, múrarameistari, og Ólafur Pálsson, múrarameistari. Matsgerð þeirra, dskj. nr. 7, er dags. 10. júlí s.l. (þ. e. 1969). Segir svo Í matsgerðinni m. a.:,,... öll vinna, sem þarna hefur ver- ið framkvæmd, er unnin af fullkomnu kunnáttuleysi og er í öllu ófrágengin og því ekki meira virði en aukakostnaður við að setja upp handriðið að nýju, sem að okkar dómi hefur verið tekið niður að óþörfu. Ber því Albert Sigurðssyni engin greiðsla fyrir vinnu og engin greiðsla fyrir vinnu og efni við húsið Miklubraut 40.“ Samkv. framansögðu er ljóst, að stefnda ber að greiða umbj. m. kr. 11.500.00, dskj. nr. 4—5, er þeir hafa greitt honum fyrir verkið, sem hefur reynzt ónýtt.“ Stefndi hefur gefið aðiljaskýrslu hér fyrir dómi. Hann kvaðst auglýsa í blöðum, að hann taki að sér hreingerningar og viðgerðir. Hann kvaðst ekki vera fagmaður, en telja sig hreingerningar- mann. 805 Í aðiljaskýrslu segist stefndi hafa samið við Jón Sen um verkið og hafi samningar verið munnlegir. Stefndi kvaðst hafa unnið hjá Jóni Sen í nokkur ár við allra handa viðgerðir, m. a. málningar- vinnu, flísalögn, hreingerningar o. fl. Því hafi Jón Sen vitað full- vel, að stefndi var ekki fagmaður. Hann kvaðst ekki muna ná- kvæmlega, hvaða tímakaup hann hafði ætlað að áskilja sér fyrir umrætt verk, en reiknaði með því, að hann hafi ætlað að leggja til grundvallar taxta hreingerningarmanna auk 15% álags vegna snúninga, þar á meðal kostnað við bifreið. Hann kvaðst hafa hald- ið skrá yfir alla þá tíma, sem fóru í umrætt verk. Stefndi sagði, að í umrætt sinn hafi hann verið beðinn um að steypa í kringum og laga rennur hússins að Miklubraut 40, sem þá voru teknar að brotna. Enn fremur minnti stefnda, að hann hafi átt að gera við leka á þaki, en um asbestþak hafi verið að ræða. Kvaðst hann hafa átt að gera við þakrennur, eins og þörf var á, en stefndi sagði, að sú þörf hafi ekki verið fyrir hendi nema á suðurhlið og suðvesturhorni, að hann hélt. Í öðru lagi kvaðst stefndi hafa átt að laga handrið á tröppum, en tvö rimlahandrið hafi verið þarna. Hafi hann átt að setja plast- lista á handriðin í stað trés, sem var þar fyrir. Stefndi kvað það rétt vera, að stefnendur hafi tekið það fram við sig, að sem minnst ætti að gera við handriðin annað en að koma plastinu á. Í þriðja lagi kvaðst stefndi hafa átt að slá upp og steypa og ganga frá neðstu útidyratröppu hússins. Í fjórða lagi kvaðst stefndi hafa átt að steypa plan undir ösku- tunnur, en gamalt og sprungið plan hafi verið þar fyrir. Stefndi sagði, að verkið hefði gengið ágætlega og hafi sonur sinn 17 ára hjálpað sér til við verkið. Stefndi sagði, að er hann hafi tekið tréð af handriðunum, hafi komið í ljós, að járnið, sem hélt „pílárunum“ saman, hafi verið gersamlega ónýtt af ryðbruna. Kvaðst stefndi hafa rifið hand:iðin af og hugsað sér að láta sjóða þau saman og steypa þau niður að nýju og undirbúa handriðin þannig, að unnt væri að setja plastborðana á. Kvaðst stefndi hafa þekkt mann, sem hann vissi, að mundi gera þetta fyrir lítið. Stefnendur hafa orðið óánægðir með þetta og ekki talið þörf á, að handriðin væru rifin frá. Hafi aðallega Jón Sen og Þórir farið fram á það við hann út af þessu, að stefndi lyki við verkið án þess að fá frekari greiðslur en hann hafði þá þegar fengið. Á þessum tíma kvaðst hann halda, að hann hafi verið búinn að fá kr. 11.500.00 upp í vinnulaun og efni. Hins vegar taldi stefndi sig þá vera búinn að vinna fyrir meiru en því, 806 sen framangreindri upphæð nam. Af þessum sökum taldi stefndi, að verið gæti, að hann hefði krafið stefnendur á svipuð- um tíma um frekari greiðslur og það hefði valdið því, að stefnendur báru fyrir sig, að handriðin hefðu verið tekin af að ófyrirsynju. Samkvæmt framanritðuðu hætti stefndi við verkið, og samkvæmt aðiljaskýrslu stefnda hafði þá þetta verið gert: Hann kvaðst hafa byrjað á því að sópa niður allt þakið og hreinsa upp úr rennunum. Því næst hafi hann verið búinn að brjóta upp úr rennunum á suðurhliðinni og leggja borð á þau og fylla það upp. Fínpússningin (sic) hafi hins vegar verið eftir. Planinu und- ir öskutunnunum hafi verið lokið að fullu, sömuleiðis útiðdyra- tröppunni að öðru leyti en því, að eftir var að draga í hana. Stefnandi Jón Sen hefur gefið aðiljaskýrslu hér fyrir dómi. Kemur hún að öllu verulegu heim við skýrslu stefnda hér að ofan um umfang verk þess, sem vinna átti. Stefnandi Jón Sen sagði, að stefndi hefði unnið hjá sér áður, þ. e. í íbúð sinni að Miklubraut 40, við hreingerningar og ýmislegt annað, eftir því sem til féll og þurfti að gera í íbúðinni. Hann kvaðst fyrst hafa kynnzt stefnda þannig að stefndi hafi auglýst hreingerningar og fleira í dagblaði einu. Kvaðst hann hafa vitað af fyrri reynzlu, að stefndi hafi tekið taxta hreingerningarmanna fyrir slík verk. Kvaðst stefn- andi Jón Sen hafa vitað, að stefndi var ekki lærður múrari. Er að því kom, að gera þurfti við húsið, kvaðst stefnandi Jón Sen hafa haft samband við stefnda og ráðið hann til verksins. Hafi stefndi tekið það að sér. Ekkert hafi verið minnzt á greiðslur í því sambandi, engir skriflegir samningar verið gerðir, en sjálfur kvaðst stefnandi Jón Sen hafa gert ráð fyrir því og miðað við fyrri reynslu, að stefndi mundi taka kaup hreingerningarmanna. Stefnandi Jón Sen var spurður um tildrög þess, að stefndi lauk ekki verkinu. Síðan er bókað eftir honum: „Mætti nefnir aðallega þessar ástæður og tekur fram, að þær hafi verið allar meira og minna samverkandi: Í fyrsta lagi kveðst mætti hafa beðið hann um að setja plastlista á bæði handriðin á útidyratröppunum í stað trélista, sem þá var orðinn fúinn. Vegna þess að plastið fékkst ekki nema í ákveðnum breiddum, hafi stefndi verið beðinn að setja breiðara járn á pílárana og skrúfa þá ofan í járnið, sem var fyrir. Í stað þess að gera það hafi stefndi rifið handriðið af og brotið upp úr steypufestingunum. Þeim stefnendum hafi ekki litizt á þessar aðfarir. Í öðru lagi nefnir mætti, að stefndi hafi átt að steypa plan undir öskutunnur og verið búinn að því, en skömmu 807 síðar hafi rignt mikið, þannig að sú vinna varð ónýt. Í þriðja lagi hafi mætti um þetta leyti gefið til kynna, að verkið mundi kosta miklu meira heldur en þeir stefnendur hafi áætlað. Kvaðst þó mætti ekki muna, hvaða upphæð stefndi nefndi í því sambandi. Á þessum tíma hafi stefnendur verið búnir að greiða stefnda kr. 11.500.00 upp í verkið, en mætti tekur fram, að efniskostnaður hafi þá verið hverfandi lítill. Mætti segir, að þeir stefnendur hafi ekki talið áðurnefndar kr. 11.500.00 lokatölur, en mætti kveðst þó ekki muna, við hvaða fjárhæð stefnendur hafi miðað sína áætl- un. Segir mætti, að þegar allt það, sem að framan er ritað, hafi komið á svipuðum tíma, hafi þeir stefnendur farið að verða hrædd- ir við stefnda og því hafi bað serzt, að þeir hafi látið hann hætta.“ Stefnandi Þórir Jónsson hefur gefið aðiljaskýrslu hér fyrir dómi. Í skýrslu hans kemur fram sambærileg lýsing á umræddri verkbeiðni, eins og að ofan er lýst. Varðandi handriðin sagði stefnandi Þórir, að stefndi hafi tek- ið bau í burt og í því sambandi brotið úr steinveggjum, það hafi hann alls ekki átt að gera, heldur hafi hann átt að setja nýtt plast á þau. Hann sagði, að eigendur hússins hefðu greitt stefnda kr. 11.- 500.00 fyrir verkið, sem þá var eigi lokið. Stefndi hafi tjáð þeim, að hann gæti ekki haldið verkinu áfram, fyrr en hann fengi frek- ari greiðslur. Hafi eigendur þá farið að kynna sér verkið og talið, að í ljós hefðu komið ýmsir gallar á því og beinlínis skemmdir. 2.2. Þann 27. júní 1969 voru útnefndir tveir matsmenn á bæij- arþingi Reykjavíkur til að meta galla á umræddu verki og kostn- að við úrbætur. Matsmenn skiluðu matsgerð, dags. 10. júní 1969, og er niðurstöðu matsgerðarinnar getið í 2.1. Matsmenn hafa báðir komið fyrir dóm og staðfest matsgerðina. Í vitnaskýrslu matsmannsins Árna Guðmundssonar segir, að viðgerð á steinrennum á þaki hússins hafi verið ófullkomin að öllum frágangi að hálfu stefnda. Sagði vitnið, að rennur hússins hafi verið orðnar úr sér gengnar sakir veðrunar. Stefndi hafi tek- ið að sér að höggva þær niður, eftir því sem þurfti, og steypa þær að nýju. Sagði vitnið, að stefndi hafi hvorki höggvið nægjanlega né hreinsað undir steypuna og bví hafi frágangur verið gallaður, en auk þess hafi stefndi ekki lokið verkinu að fullu. Varðandi planið undir öskutunnurnar sagði vitnið, að það plan, sem fyrir hafi verið, hafi verið sigið og hafi stefndi átt að leggja 808 í planið að nýju og fá halla þannig, að unnt væri að þrífa það. Frágangurinn á þessu hafi verið mjög ófullkominn af hálfu stefnda. Steypan hafi verið laus og ekki pússuð á eðlilegan hátt. Varðandi neðstu útidyratröppuna gerði vitnið ráð fyrir því, að tröppur hússins hafi verið steyptar, áður en hæð götu var endan- lega ákveðin. Síðan hafi hæðarpunktar breytzt við gatnagerð og þar af leiðandi orðið þörf fyrir nýja tröppu. Vitnið kvaðst ráma í, að ekki hafi verið búið að slá frá mótum að framan af fyrr- greindri útidyratröppu. Matsmaðurinn Ólafur H. Pálsson hefur gefið vitnaskýrslu hér fyrir dóminum. Vitnaframburður hans kom heim og saman við framburð Árna hér að framan. Vitnið Ólafur sagði, að stefndi hafi aðeins verið búinn að steypa smápart af rennunum. Viðgerð á þakrennum sé venjulega framkvæmd með þeim hætti, að fyrst sé höggvið og hreinsað og síðan sé lagt í alla rennuna í einu. Viðgerð stefnda á þakrennun- um hafi verið einskis virði og sama og ógerð. Neðsta trappan hafi verið ópússuð. Stefndi hafi átt að pússa á ákveðnum tíma, eftir að lagt var í tröppuna, en það hafi hann ekki gert. Vitnið kvaðst halda, að rétt sé, að ekki hafi verið búið að slá frá tröppunni, eins og segir í skýrslu Árna. Vitnið sagði, að þetta væri í raun og veru eina verkið, sem kynni að vera ein- hvers virði, sem stefndi hafi framkvæmt. Varðandi handriðin sagði vitnið, að stefndi hafi alls ekki mátt taka handriðin af. Aðferð stefnda hafi leitt til þess, að hann hafi orðið að brjóta úr veggjunum, sem hafi verið mikil vankunnátta af hans hálfu. Vitnið bætti því við, að ef „pílárarnir“ hafi verið ryðgaðir í sundur eða því sem næst, þá hafi verið ólíkt betra að bora að nýju. Vitnið kvaðst gera ráð fyrir því, að það tæki fagmenn ca. tvo daga að vinna með viðhlítandi hætti verk það, sem stefndi gerði. Vitnið kvaðst þeirrar skoðunar, að þegar til allra aðferða væri litið, þá hafi vinnuframlag stefnda verið einskis virði. 3.0. 3.1. Dómkröfur stefnenda eru reistar á tilvitnaðri matsgerð. Þeir telja sannað, að vinnuframlag stefnda hafi verið einskis virði, þegar til allra atriða sé litið. Því sé stefnda skylt að endurgreiða það fé, sem hann þegar hafi fengið greitt fyrir verkið. Stefnendur benda sérstaklega á, að stefndi hafi auglýst í dag- blöðum, að hann tæki að sér alls konar hreingerningar og við- 809 gerðir. Í skjóli réttindaleysis geti hann ekki skotið sér undan ábyrgð. 3.2. Stefndi hefur mótmælt matsgerðinni, talið sér hana óvið- komandi og bent á, að matsmenn hafi farið út fyrir matsbeiðnina. Á það er jafnframt bent, að stefndi hafi verið ófaglærður verka- maður og að stefnendum hafi verið um það kunnugt. Sem slíkur hafi hann ráðizt í þjónustu stefnenda til vinnu undir stjórn þeirra og á þeirra ábyrgð. Verk það, sem stefndi hafi unnið, hafi verið margs konar og vandasamt og að nokkru hættulegt. Því hafi ver- ið sanngjarnt, að stefndi hafi átt að fá allmiklu hærra tímakaup en venjulegt verkamannakaup. Stefndi hefur áskilið sér rétt til þess að krefja stefnendur um eftirstöðvar kaups síns, annað hvort í þessu máli eða í sérstöku máli. 4.0. 4.1. Stefndi hefur lagt fram sundurliðaða vinnuskýrslu um verk það, sem hann hefur innt af höndum. Í henni kemur fram, að 120 vinnustundir hafa farið í umrætt verk. Stefndi hefur áskil- ið sér kr. 115.00 á útselda vinnustund auk 15% álags fyrir kostn- að við bifreið og verkfæri, eða alls kr. 15.887.00 fyrir verk það, sem hann nú hefur af höndum reitt. Auk þessa hefur stefndi lagt fram efnisnótur að fjárhæð kr. 845.00. Eins og áður er getið, hefur stefndi þegar fengið greiddar kr. 11.500.00 upp í kröfu sína. Í máli þessu er eigi deilt um réttmæti þess, að stefnda var vik- ið frá verkinu né bótakröfur af því tilefni. Dómendur hafa gengið á vettvang og skoðað vegsummerki. Umrætt verk er að vísu ekki af sérfræðikunnáttu af hendi leyst, en kemur þó að gagni. Við úrlausn þess, hvort endurgjaldskrafa stefnenda komi til á- lita, verður að líta til þess, hvort umrætt verk var gallað. Gögn málsins veita nægar líkur fyrir því, að verkbeiðnin takmarkaðist við ýmsar minni háttar og kostnaðarlitlar lagfæringar. Stefnendum var auk þess um það kunnugt, að stefndi hafði ekki iðnréttindi, og þeir sýnast hafa gengið út frá því, að stefndi mundi áskilja sér nokkru minni greiðslu en búast mátti við af kunnáttumanni, eins og kom á daginn. Umrædd handrið voru tekin niður að ófyrirsynju. Tjón af þeim sökum er þó smávægilegt. Þegar allt er virt, þá verður ekki á það fallizt, eins og hér stendur á, að umrætt verk hafi verið svo gallað eða á annan hátt 810 verið svo slælega af hendi leyst, að endurgjaldskrafa verði á því reist. Þegar til þess er litið, að stefndi hefur nú fengið greiddar að- eins kr. 11.500.00, þar af kr. 845.00 fyrir útlagðan efniskostnað, þá verður ekki fullyrt, að það endurgjald, sem stefndi hefur þannig fengið greitt, sé ósanngjarnt miðað við framlag það, sem í verk- inu felst. Samkvæmt ofanritðuðu ber að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnenda í máli þessu. Rétt þykir, að stefnendur greiði stefnda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 5.000.00. Dóm þennan kvað upp Stefán M. Stefánsson borgardómari ásamt meðdómsmönnunum Ásmundi Ólasyni byggingameistara og Vil- hjálmi Þorlákssyni verkfræðingi. Dómsorð: Stefndi, Albert Sigurðsson, skal vera sýkn af kröfum stefn- enda, Þóris Jónssonar, Jóns Sen og Péturs Péturssonar fí. h. húseignarinnar að Miklubraut 40, Reykjavík, í máli þessu. Stefnendur, Þórir Jónsson, Jón Sen og Pétur Pétursson f. h. húseignarinnar að Miklubraut 40, greiði stefnda, Albert Sig- urðssyni, kr. 5.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá birtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. 811 Mánudaginn 12. nóvember 1973. Nr.19/1972: Ingólfur Ingvarsson, Guðrún Auðunsdóttir, Ólafur Auðunsson, Leifur Auðunsson, Hafsteinn Auðunsson, Ingigerður Auðunsdóttir, Háldán Auðunsson, Margrét Auðunsdóttir, Konráð Auðunsson, Valdemar Auðunsson, Ögmundur Kristófersson, Vigdís Kristófersdótt- ir, Kristjana Kristófersdóttir og dánarbú Þor- bjargar Kristófersdóttur, eigendur jarðanna Neðra-Dals I og 1, (Sveinbjörn Jónsson hrl.) gegn Vegagerð ríkisins og gagnsök (Kristinn Ólafsson hdl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Ómerking. Heimvísun. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 7. febr- úar 1972. Krefjast þeir þess, að sagnáfrýjanda verði dæmt að greiða þeim kr. 144.607.46 ásamt 7% ársvöxtum af kr. 56.- 315.00 frá 1. janúar 1964 til greiðsludass, af kr. 7.776.16 frá 1. janúar 1966 til greiðsludags, af kr. 42.756.60 frá 1. janúar 1967 til greiðsludags, af kr. 7.636.00 frá 1. janúar 1968 til greiðsludags og af kr. 30.122.70 frá 1. janúar 1969 til greiðsludags. Þá krefjast aðaláfrýjendur málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti úr hendi gagnáfrýjanda. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 21. febrúar 1972. Krefst hann aðallega sýknu af öllum kröfum aðaláfrýjenda og málskostnaðar úr þeirra hendi bæði í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Til vara krefst gagnáfrýjandi lækkunar á kröfum aðal- áfrýjenda og að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði látinn niður falla. Sakarefni er rækilega rakið í héraðsdómi. 812 Í máli þessu krefja aðaláfrýjendur um bætur fyrir möl og grjót, er gagnáfrýjandi hafi látið taka í óskiptu landi jarð- anna Neðra-Dals I og Il á árunum 1949 til 1969 að báðum árum meðtöldum. Í undirmatsgerð frá 28. desember 1966 er talið, að gagnáfrýj- andi hafi á árunum 1949 til 1964 látið taka alls 11.300 mö af grjóti. Þá hafi hann á árinu 1959 til 1963 látið taka þarna alls 12.700 má af möl. Mátu undirmatsmenn jarðefni þessi til verðs, kr. 1.50 hvern teningsmeter af grjóti og kr. 2.00 hvern tenings- meter af möl. Tekið er fram, að matið sé miðað við árið 1964. Þá segir í matsserðinni: „Þurfi matið að grípa aftur í tímann, er rétt að haga því í samræmi við verðgildi krónunnar. Hið sama gildir um framtíðina frá árinu 1964 að telja, nema ef eitthvað nýtt viðhorf skapast vegna óvænts markaðar á möl og grjóti, sem réttlæti endurskoðun á máli þessu“. Undirmati þessu var skotið til yfirmats. Í yfirmatsgerð- inni, sem dagsett er 5. júlí 1968, segja yfirmatsmenn, að þeir meti verðmæti hvers rúmmeters af móbergsmöl á kr. 5.00 og miðist „það mat við árið 1967 og meðalbyggingarvísitölu þess árs“. Samkvæmt meðalbyggingarvísitölu ársins 1966 sé „fjár- hæðin þá kr. 4.70 pr. mð það ár, kr. 3.94 pr. mö árið 1965 og kr. 3.50 pr. má 1964“. Á sama hátt meta yfirmatsmennirn- ir verðmæti grjóts þess, sem tekið hafði verið, kr. 1.50 hvern rúmmeter, „og er þá einnig miðað við meðalbyggingarvísi- tölu ársins 1967. Samkvæmt því yrði rúmmeterinn 1966 kr. 1.41, árið 1965 kr. 1.18 og árið 1964 kr. 1.05“. Enn taka yfir- matsmennirnir fram, að þeir telji byggingarvísitölu réttastan mælikvarða á verðlagsbreytingar á því sviði, er hér um ræðir. Telja þeir rétt, að verð á jarðefnum þessum hækki eða lækki í framtíðinni með hliðsjón af byggingarvísitölu á hverjum tíma. Sama gildi einnig um verð á því efni, sem tekið hafi verið fyrir árið 1964. Fébætur þær, er aðaláfrýjendur sækja gagnáfrýjanda um greiðslu á í máli þessu, eru reistar á lagareglum um eignar- nám, og fer um matsgerðir, er í málinu greinir, samkvæmt lögum nr. 61/1917, en eigi eftir lögum 11/1973, sbr. ákvæði 19. gr. síðastsreindra laga. 813 Svo sem í héraðsdómi greinir, er yfirmatsgerð haldin ýms- um annmörkum. Í yfirmatsgerðinni frá 5. júlí 1968 er eigi leyst úr því, að hverju leyti aðstaða til efnistöku og nytingar- kostir jarðefnanna orki á fjárgildi þeirra, og eigi er það virt sem skyldi, hvort almennur markaður sé fyrir efni þessi, sbr. greinimark 10. gr. laga nr. 61/1917, er býður að miða mat við það gangverð, sem eign „mundi hafa í kaupum og sölum“, sbr. og 59. gr. vegalaga nr. 71/1963, nú 59. gr. vegalaga nr. 23/1970, er beitir því greinimarki, hvort „landeigandi hafi beðið skaða“ við jarðrask og eignarnám. Matið er og rang- lega bundið við byggingarvísitölu, svo sem í héraðsdómi grein- ir. Með því að yfirmatsmenn hafa ekki sætt réttra matssjónar- miða við ákvörðun á eignarnámsbótum, er matsgerðin ekki viðhlítandi, og verður nýtt mat að fara fram samkvæmt 2. gr. laga nr. nr. 11/1973. Svo sem kröfum í málinu er háttað, er rétt, að matsmenn greini, ef þess er kostur, bótafjárhæð vegna malartöku árið 1963. Samkvæmt framanrituðu ber að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og meðferð málsins í héraði og frá og með þinghaldi 26. júlí 1971 og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsuppsögu af nýju. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæsta- rétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og meðferð málsins í héraði frá og með þinghaldi 26. júlí 1971 eiga að vera ómerk, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dóms- uppsögu af nýju. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Magnús Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Ég er samþykkur atkvæði meiri hluta dómenda um, að yfir- matsgerð frá 5. júlí 1968 sé ekki viðhlítandi vegna þeirra ann- marka, sem á henni eru, og að rétt sé, að eignarnámsbætur 814 til handa aðaláfrýjendum samkvæmt %X. kafla vegalaga nr. 71/1963, nú vegalaga nr. 23/1970, verði metnar að nýju. Sam- kvæmt þessu og þar sem málssókn aðaláfrýjenda er gagngert reist á nefndri yfirmatsgerð, sem gagnáfrýjandi er óbundinn af, er rétt að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og málsmeðferð og vísa málinu frá héraðsdómi. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Samkvæmt þessu tel ég, að dómsorð ætti að vera svohljóð- andi: Hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð eiga að vera ómerk, og er málinu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 13. desember 1971. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 30. f. m., höfðaði Svein- björn Jónsson hæstaréttarlögmaður f. h. eigenda jarðarinnar Neðra- Dals í Vestur-Eyjafjallahreppi í Rangárvallasýslu fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, útgefinni 18. nóvember 1969, á hendur Vegagerð ríkisins til greiðslu á kr. 80.450.00 auk 8% ársvaxta frá 1. janúar 1964 til greiðsludags svo og til greiðslu málskostnað- ar samkvæmt málskostnaðarreikningi. Af hálfu stefnda voru þær dómkröfur gerðar, að hann yrði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum jafnframt dæmd- ur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. Til vara var þess krafizt, að fjárhæð stefnukröfunnar yrði stórlega lækk- uð og málskostnaður látinn niður falla. Hinn 5. maí 1971 höfðaði stefnandi framhaldssök í málinu. Gerði stefnandi þær dómkröfur í framhaldssök, að stefndi verði dæmd- ur til að greiða kr. 88.292.46 auk 8% ársvaxta af kr. 7.776.16 frá 1. janúar 1966, af kr. 42.756.60 frá 1. janúar 1967, af kr. 7.636.00 frá 1. janúar 1968 og af kr. 30.122.70 frá 1. janúar 1969, í öllum tilvikum til greiðsludags, svo og til greiðslu málskostnaðar í fram- haldssök að skaðlausu að mati dómsins. Í framhaldsstefnu er því jafnframt lýst yfir, að krafa stefnanda í aðalsök lækki í kr. 56.- 315.00, en krafizt er vaxta og málskostnaðar sem fyrr. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar í aðalsök og fram- haldssök, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og 815 honum verði jafnframt dæmdur máskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. Til vara er þess krafizt, að stefnukröfur verði stórlega lækkaðar og málskostnaður verði látinn falla niður. Málavextir eru þessir: Frá árinu 1949 hefur Vegagerð ríkisins tekið grjót úr Stampa- gili í landi jarðarinnar Neðra-Dals í Vestur-Eyjafjallahreppi til framkvæmda, sem hún hefur haft með höndum. Frá árinu 1959 hefur Vegagerð ríkisins tekið jarðefni úr Fagrafelli í landi sömu jarðar sem ofaníburðarefni. Samkvæmt beiðni vegamálastjóra dómkvaddi sýslumaðurinn í Rangárvallasýslu hinn 24. apríl 1965 tvo menn til að „meta til peningaverðs bætur fyrir landspjöll vegna efnistöku Vegagerðar ríkisins í svokölluðu Fagrafelli innan jarð- arinnar Neðra-Dals í Vestur-Eyjafjallahreppi.“ Með bréfi, dags. hinn 10. ágúst 1965, óskuðu landeigendur einnig eftir dómkvaðn- ingu matsmanna til að meta til peningaverðs jarðefni þau, sem tekin höfðu verið, o. fl. Í matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna, Ásgeirs L. Jónssonar vatnsveitufræðings og Marteins Björnssonar verkfræðings, segir svo: „Með dómkvaðningu sýslumanns Rangárvallasýslu þann 24. apríl 1965 var okkur undirrituðum falið samkvæmt beiðni vega- málastjóra, dags. 13. okt. 1964, „að meta til peningaverðs bætur fyrir landspjöll vegna efnistöku Vegagerðar ríkisins í svokölluðu Fagrafelli innan jarðarinnar Neðra-Dals í Vestur-Eyjafjallahreppi.“ Eftir að haldnir höfðu verið fjórir fundir með málsaðiljum skrifuðum við sýslumanni Rangárvallasýslu og óskuðum eftir skýr- ingu á því, hvað fælist í orðalagi dómkvaðningarinnar: „bætur fyrir landspjöll vegna efnistöku.“ Svarið, sem okkur barst, var ný dómkvaðning, kveðin upp Í aukadómþingi Rangárvallasýslu 16. ágúst 1965, þar sem okkur að beiðni umboðsmanns landeigenda Neðra-Dals, dags. 10. ágúst 1965, er falið að: „1. Mæla svo sem unnt er það magn efnis, sem Vega- gerð ríkisins hefur þegar tekið til ofaníburðar og annarra samgöngubóta úr landi jarðarinnar Neðra- Dals í Vestur-Eyjafjallahreppi. 2. Meta það magn, sem greinir í 1. tölulið, til peninga- verðs. 816 3. Meta til peningaverðs þau jarðefni, sem Vegagerð ríkisins kann eftirleiðis að taka úr nefndu landi til áðurgreindra afnota.“ Samkvæmt okkar skilningi er hér um tvær matsbeiðnir að ræða: Þá fyrri frá Vegagerð ríkisins með eigendum Neðra-Dals sem matsþola, en hina síðari frá eigendum Neðra-Dals með Vega- gerð ríkisins sem matsþola. Samkvæmt beiðni umboðsmanns landeigenda Neðra-Dals (sbr. dómkvaðningu 16. ágúst 1965) mældum við þ. 27. sept. 1965 rúm- tak malar- og grjótnáms Vegagerðar ríkisins í Fagrafelli og Stampagili. Samkvæmt þessum mælingum reiknast okkur malar- námið í heild 12700 m3, er verður að meðaltali 2540 mö á ári yfir tímabilið 1959 til 1963 að báðum árum meðtöldum, og grjótnám- ið 11300 m3, er nemur að meðaltali um 700 möð á ári yfir tíma- bilið 1949 til 1964 að báðum árum meðtöldum. Ekki er vitað um hina raunverulegu efnistöku hvert einstakt ár, en líkur eru fyrir því, að hún sé nokkuð misjöfn, og þá sérstaklega hvað grjótnámið áhrærir. Ágreiningi málsaðilja, sem komið hefur fram undir málsmeð- ferð, um hald sumra ákvæða vegalaga nr. 71/1963 gagnvart stjórn- arskrá ríkisins vísum við frá sem okkar verkefni óviðkomandi. Þar sem bæði málin, eins og að framan segir, hafa verið sótt og varin sameiginlega, þ. e. sem eitt mál væri, verður hér um Þau fjallað sameiginlega, en matskostnaði haldið aðgreindum. Matsatriði. Málsaðilar hafa hvor um sig látið rannsaka sýnishorn af ofaní- burðarefni frá Fagrafelli. Niðurstöðum rannsókanna ber ekki ná- kvæmlega saman, sem að sjálfsögðu ber að rekja til mismunandi sýnishorna. Hér ber þó það lítið á milli, að ekki þótti ástæða til að láta óvilhallan fagmann velja sýnishorn til frekari rannsókna. Rannsóknirnar staðfesta sem sé þá reynslu, er þegar hefur fengizt, að ofaníburðarefnið úr Fagrafelli er gott bindiefni fyrir haldbetri ofaníburð, s. s. úr Markarfljótsaurum, en vantar slitþol eitt út af fyrir sig. Um þetta virðist ekki vera ágreiningur milli málsaðila. Umrætt efni þykir ekki henta til annars en vegagerðar og hef- ur þess vegna ekki markaðsmöguleika á öðru sviði, að því er séð verður. Vegagerð ríkisins, sem annast alla opinbera vegi, er þar með eini notandi þessa efnis. Í einkavegi (,„heimreiðir“), sem 817 eru mest 200 m að lengd, verður þetta efni ekki sótt langar leiðir. Á stóru svæði hefur Vegagerð ríkisins ekki aðgang að góðu bindiefni í slitlag veganna nema í Fagrafelli og fáum stöðum öðrum undir Eyjafjöllum. Þetta bindiefni gefur margföldu efnis- magni aukið verðmæti, hliðstætt sementi í steinsteypu. Hér er því tvímælalaust um verðmæti að ræða, sem almennt séð virðist ekki sanngjarnt að telja viðkomandi eigendum verðlaust, ef laga- bókstafur ekki hamlar. Efnistakan í Fagrafelli virðist hafa verið úr sem næst gróður- lausu brattlendi. Jarðraskið hefur því ekki valdið teljandi gróður- farstjóni, og ekki hefur til þessa verið raskað ræktunarhæfu landi í námustæðinu. Hins vegar hafa orðið nokkur lýti á land- inu, sem munu vara eitthvað lengur en efnistakan, en síðan lag- ast mikið af sjálfu sér á fáum árum án aðgerða. Ekki er líklegt, að sjálf malarnáman reynist búfénaði hættuleg eða valdi umferð um landið teljandi óþægindum. Þar sem efnistakan verður hér metin til verðs, þykir ekki rétt að reikna bætur fyrir jarðraskið sérstaklega, en ef svo bæri við, að ófyrirsjáanleg slys yrðu á skepn- um í sambandi við námuna, þá verður Vegagerð ríkisins að sjálf- sögðu skaðabótaskyld hverju sinni eftir málavöxtum. Vegurinn að malarnámunni er mikið ágreiningsefni málsaðila. Vegagerð ríkisins telur veginn auka verðmæti Fagrafells, ef nokk- urt sé, og þá sérstaklega landsins umhverfis og neðan við fellið. Landeigendur aftur á móti segja veginn vera sér einungis til tjóns, og ráðunautur þeirra, dr. Bjarni Helgason, telur hættu á vaxandi jarðvegseyðingu vegna þessarar vegagerðar. Vegur þessi liggur á alllöngum kafla meðfram fornum lækjar- farvegum, og er þar naumast breytinga að vænta. Að öðru leyti hefur vegagerðin gert skurð eða pælu meðfram veginum, sem á pörtum hefur grafið sig niður á fast, enda er jarðvegur þarna víð- ast grunnur. Að sjálfsögðu hafa nokkur landspjöll orði á gróður- lendinu vegna vegarins, og ekki verður synjað fyrir, að þau kunni að aukast. Í niðurlagi 59. gr. gildandi vegalaga stendur svo: „Veghaldari skal jafnan leitast við að valda sem minnstum spjöllum á gróðri við vegagerð og græða upp sár, sem myndast á grónu landi við vegaframkvæmdir.“ Samkvæmt þessu lagafyrirmæli eiga land- eigendur að vera tryggðir gegn landskemmdum, s. s. uppblæstri, eins og verða kann á hverjum tíma. Hér kemur því ekki til mála að meta aðrar skemmdir en þegar eru orðnar. Þá kemur til álita, hvort vegurinn sé til nokkurs gagns fyrir 52 818 landeigendur. Til þess að malarnáman nýtist, þarf veg. Sá vegar- kostnaður gerir malartökuna óhagstæðari, það er: lækkar malar- verð, miðað við að vegarins hefði ekki þurft með. Bréf Ingólfs Ingvarssonar (málsskjal nr. 9) upplýsir, að hann hefur hafið ræktun við rætur Fagrafells og lagt veg að fjárhúsi, sem er þar skammt frá, áður en Vegagerð ríkisins hóf grjót- og malarnám á þessum slóðum. Þessu hefur ekki verið mótmælt. Verður því að álíta, að eigendur Neðra-Dals hafi verið búnir að fullnægja sinni búsþörf fyrir veg á þessum stað um ófyrirsjáan- legan tíma. Hins vegar mun Vegagerð ríkisins halda veginum við, og er réttmætt að taka tillit til þess. Þar sem grjótnámið er, virðist yfirborð jarðar hafa verið lítt grónir flagmóar, að því er séð verður, sem sé magur jarðvegur, en væntanlega ræktanlegur. Um grjótnámið er svipað að segja og um malarnámið. Grjótið hefur einungis verið notað af því opinbera til styrktar vatnsvarn- argörðum á vatnasvæði Markarfljóts. Það er dýrt í vinnslu og því ólíkleg söluvara til annarra afnota en verið hefur. Eins og fyrr segir, reiknast okkur grjóttakan nema alls 11300 m3, eða að meðal- tali um 700 mö á ári yfir tímabilið 1949 til 1964 að báðum árum meðtöldum. Niðurstöður. Sambærilega hliðstæðu, er nota megi sem fyrirmynd að mati þessu, hefur hvorugur málsaðili bent á, og matsmönnum hefur heldur ekki tekizt að afla þeirra. Hér verður því tiltækilegast að hafa hliðsjón af landverði jarða og meta landeigendum tiltölulega ríflega þóknun fyrir efnistökuna eftir þeirri sígildu reglu, að ein- staklingar, sem færa verða fórn fyrir þjóðfélagið eða hið opinbera, fái eftir málavöxtum hluta sinn ríflega greiddan, án þess að um auðgunarfyrirbæri sé að ræða. Á þessum forsendum þykir rétt að meta: malarnámið á kr. 2.00 rúmmetrann og grjótnámið á kr. 1.500 rúmmetrann. Mat þetta miðast við árið 1964. Þurfi matið að grípa aftur í tím- ann, er rétt að hagga því í samræmi við verðgildi krónunnar. Hið sama gildir um framtíðina frá árinu 1964 að telja, nema ef nýtt viðhorf skapast vegna óvænts markaðar á möl og grjóti, sem rétt- læti endurskoðun á mati þessu“ 819 Með bréfi, dags. hinn 24. janúar 1967, fór vegamálastjórinn fram á það við sýslumanninn í Rangárvallasýslu, að dómkvaddir yrðu þrír menn til að framkvæma yfirmat. Hinn 27. janúar 1967 fóru eigendur jarðarinnar Neðra-Dals einnig fram á það, að dóm- kvaddir yrðu þrír menn til að framkvæma yfirmat. Í matsgerð hinna dómkvöddu yfirmatsmanna, Árna Jónassonar bónda, Egils Sigurgeirssonar hæstaréttarlögmanns og Ögmundar Jónssonar verkfræðings, sem dagseti er hinn 5. júlí 1968, segir svo: „Eins og fram kemur hér á undan, leggur Vegagerð ríkisins áherzlu á það, að yfir: matsgerðin verði sundurliðuð vegna fyrning- ar, enda viðurkenni Vegagerðin aðeins skaðbótakröfur, er fram komi innan árs, frá því að efnistaka er framkvæmd, samanb. 63. gr. Vegalaga nr. 71 frá 1963. Einnig óskar Vegagerðin sérstaklega eftir sundurliðun á efnistöku í Stampagili, þar sem Vegagerðin tel- ur sig hafa haft fullt samþykki landeigenda fyrir grjótnáminu þar fram að þeim tíma, er matsbeiðnin kom fram. Lögmaður mats- þola bendir hins vegar á, að ekki sé mögulegt að sundurliða efn- istökuna með hliðsjón af fyrningu, þar sem Vegamálastjórnin hafi ekki hirt um að tilgreina, hve mikið hefur verið tekið af efni eða hve mikið jarðrask hefur farið fram ár hvert, frá því að takan og jarðraskið byrjuðu. Það sé þannig sök starfsmanna ríkisins, að ekki sé hægt að fullnægja kröfum þeim um sundurliðun í sam- bandi við fyrningu, sem Vegagerðin fari nú fram á. Auk þess mót- mælir lögmaðurinn, að 63. gr. vegalaga eigi hér við, bæði vegna þess, að hún sé andstæð ákvæðum stjórnarskrár Íslands um frið- helgi eignarrétiarins, og einnig vegna þess, að enginn viti, hvenær hluti krafna matsþola kann að vera fyrndur, þótt fyrning í þessu falli hefði við rök að styðjast. Einnig mótmælir lögmaður mats- þola, að samþykki landeigenda hafi legið til töku efnisins úr Stampagili, og telur engar sannanir liggja fyrir um það í málinu, að slíkt samþykki hafi nokkru sinni verið gefið. Og þótt Auðunn í Dalseli kunni að hafa sefið slíkt samþykki, þá muni hann sjálfur að sjálfsögðu hafa gert það í þeirri fullu vissu, að séð mundi verða fyrir greiðslu til hans fyrir efni það, sem Vegagerðin kynni að taka úr landinu. Í matsgerð undirmatsmanna er tekið fram, að ekki sé vitað um hina raunverulegu efnistöku hvert einstakt ár, en líkur séu fyrir því, að hún sé nokkuð misjöfn og þá sérstaklega að því er grjót- námið áhrærir. Ekki hefur þetta atriði verið upplýst frekar fyr- ir yfirmatsmönnum en var gert fyrir undirmatsmönnum. Yfir- matsmenn líta svo á, að ekki sé unnt að taka kröfu Vegagerðarinn- 820 ar um sundurliðun vegna fyrningar til greina, enda óupplýst með öllu í máli þessu, hvenær efnistaka sú var framkvæmd, sem hér um ræðir. Gegn mótmælum matsþola er það einnig ósannað í málinu, að Vegagerðin hafi haft samþykki landeigenda til töku efnisins úr Stampagili og ósannað, að slík efnistaka mætti fara fram um ótiltekinn tíma ókeypis. Samkvæmt þessu munu yfir- matsmenn líta á kröfur matsþola í máli þessu sem ófyrndar, er matsbeiðnin kom fram, og framkvæma matið á þeim grundvelli. Þá hefur Vegagerð ríkisins óskað sérstakega eftir því, að full- komlega væri aðgreint milli tjóns vegna landspjalla og jarðrasks annars Vegar og verðmætis efnisins hins vegar. Yfirmatsmenn líta svo á, að allri efnistöku eins og þeirri, sem hér um ræðir, fylgi ó- hjákvæmilegt jarðrask. Efnistakan í Fagrafelli og Stampagili hef- ur verið gerð úr gróðurlitlu landi. Efnistaka þessi hefur því ekki enn sem komið er valdið tjóni á ræktuðu landi eða ræktunarhæfu landi. Samkvæmt þessu munu yfirmatsmenn í þessari matsgerð meta verðmæti efnisins, sem tekið hefur verið úr Fagrafelli og Stampagili, en ekki meta matsþola sérstaklega bætur fyrir jarð- rask það, sem efnistökunni fylgir. Að því er varðar afleggjara þann að malarnámunni, sem Vega- gerðin hefur látið gera, þá líta yfirmatsmenn svo á, að vegur þessi sé óhjákvæmilegur vegna umræddrar efnistöku. Ekki er sjáanlegt, að vegur þessi komi landeigendum að nokkru gagni, og verður því kostnaður við vegagerð þessa ekki látinn hafa áhrif á úrslit mats- ins. Með hliðsjón af framangreindu verður kostnaður vegna mats á einstökum liðum ekki sundurgreindur. Yfirmatsmenn líta svo á, að efni það, sem hér um ræðir í Stampagili og Fagrafelli, sé eign- arrétti undirorpið í merkingu stjórnarskrárinnar og þurfi mats- þoli því ekki að sætta sig við það, að það sé tekið bótalaust. Ekki verði heldur fullyrt, að efni þetta sé eða verði verðlaust um alla framtíð. Viðurkennt er í máli þessu, að á svæðinu umhverfis Markarfljót í Rangárvallasýslu sé gnægð af sterkri blágrýtismöl, sem hafi mik- inn slitstyrkleika og sé því hentug sem ofaníburðarefni, en skorti hins vegar tilfinnanlega bindiefni. Efni það, sem tekið hefir verið úr Fagrafelli, hentar vel sem bindiefni í hinni sterku blágrýtis- möl á þessu svæði og gefur góða áferð. Yfirmatsmenn hafa ekið eftir og skoðað veg þann, sem bindiefni þetta er notað í, og er hann að þeirra áliti betri en hann annars mundi vera, eins og nær- liggjandi vegir sýna, því bindiefnið treðst ágætlega og lítið virðist 821 rjúka úr því. Auk þess sem vegur þessi er þannig betri en hann annars mundi vera, ef bindiefni þetta væri ekki notað, þá er einnig líklegt, að viðhaldskostnaður hans verði minni en ella. Nærtækt efni, sem hefir mikinn slitstyrkleika, er þannig hægt að nota, ef efninu úr Fagrafelli er blandað saman við það. Ef efni þetta væri ekki fyrir hendi, yrði að flytja allan ofaní- burð mun lengra að eða kosta til vinnslu á efni. til þess að fá álíka gott slitlag á veginn og nú fæst með notkun efnisins úr Fagrafelli, Notkun þessa efnis sparar því flutningskostnað eða vinnslukostnað. Þegar virt eru þau atriði, sem rakin hafa verið hér að framan, og sú vitneskja, sem yfirmatsmenn hafa um greiðslur fyrir jarð- efni annars staðar, þá telja yfirmatsmenn hæfilegt að meta mó- bergið í Fagrafelli á kr. 5.00 pr. mð, og miðast það mat við árið 1967 og meðalbyggingarvísitölu þess árs, sem er 2888. Samkvæmt meðalbyggingarvísitölu ársins 1966 er fjárhæðin þá kr. 4.70 pr. mð það ár, kr. 3.94 pr. mð árið 1965 og kr. 3.50 pr. mð 1964. Með hliðsjón af því, sem við á af framangreindu, telja yfirmats- menn hæfilegt að meta grjótið úr Stampagili á kr. 1.50 pr. mö, og er þá einnig miðað við meðalbyggingarvísitölu ársins 1967. Sam- kvæmt því yrði rúmmetrinn 1966 kr. 1.41, árið 1965 kr. 1.18 og árið 1964 kr. 1.05. Yfirmatsmenn hafa hér að framan miðað við byggingarvísitölu, enda telja þeir hana réttastan mælikvarða á verðlagsbreytingar á þessu sviði. Samkvæmt því telja yfirmatsmenn rétt, að verð á framangreindum jarðefnum hækki eða lækki í framtíðinni með hliðsjón af byggingarvísitölu á hverjum tíma. Sama gildir um verð á efni því, sem tekið hefir verið fyrir 1964. Umboðsmenn beggja aðila hafa tekið fram, að þeir óski ekki eftir nýjum mælingum á magni þess efnis, sem Vegagerð ríkisins hefir tekið úr landi jarðarinnar Neðra-Dals. Umboðsmaður matsþola (eigenda Neðra-Dals) hefir krafizt þókn- unar til sín vegna hagsmunagæzlu við matið. Þar sem matsþolandi á samkvæmt 67. grein stjórnarskrárinnar að fá fullar bætur fyrir eign sína, sbr. og 59. gr. vegalaga, 1. mgr., ber Vegagerð ríkisins að greiða allan kostnað af yfirmatinu, þ. á m. þóknun til umboðsmanns matsþolanda, er ákveðst kr. 12.000.00, og þóknun yfirmatsmanna.“ Hinn 23. apríl 1970 framkvæmdi matsmaðurinn Ögmundur Jóns- son að beiðni lögmanns stefnanda útreikning á verðmæti malar og grjóts, sem tekið var fram til ársins 1965 og á árunum 1965— 822 1969 að báðum árunum meðtöldum. Um grundvöll útreikningsins og nánari sundurliðun hans segir svo í bréfi verkfræðingsins. „Einingarverðin eru skv. yfirmati okkar Árna Jónassonar, bónda, Egils Sigurgeirssonar, hrl., og undirritaðs, dags. 5. júlí 1968. Mats- verðið er breytilegt og fylgir meðalbyggingarvísitölu hvers árs, sjá bls. 12 í yfirmatsgjörðinni. Þar eru einingarverðin tilgreind fyrir árin 1964—1967. Á sama grundvelli reiknast einingarverðin: Möl (móberg) 5.55 kr. pr. mð 1968, 6.83 kr. pr. m3 1969, grjót 1.66 kr. pr. m3 1968, 2.05 kr. pr. mð 1969. Magnstölur eru skv. bréfum frá Vegagerð ríkisins, dags. 19.1. og 21.1. s.1. Ljósrit bréfanna hef ég fengið í hendur. Möl (móberg): 1965 1764 m3ð á kr. 3.94 = kr. 6.950.16 1966 1967 8396 möð á kr. 4.85 = — 40.720.60 1968 0 kr. 555 = — 0.00 1969 3690 mð á kr. 6.83 = — 25.202.70 Grjót: 1965 700 mð á kr. 1.18 = kr. 826.00 1966 700 mð á kr. 1.41 = — 987.00 1967 700 mð á kr. 1.50 = — 1.050.00 1968 4600 mö á kr. 1.66 == — '".636.00 1969 2400 mð á kr. 2.05 = — 4.920.00 Þar sem magn malartöku er gefið upp samanlagt fyrir árin 1966 og 1967, er valið meðalverð þessara ára, kr. 4.85 pr. mö, Þ. e. gert er ráð fyrir sama magni hvort árið. Auk þessa hafið þér óskað eftir því, að reiknað væri verðmæti malar (móbergs) og grjóts, sem tekið var, áður en undirmatið fór fram, og á því verði, er yfirmatið metur fyrir árið 1964. Undir- matsmenn mældu magnið, og hafið þér tjáð mér það símleiðis. Ég tek enga afstöðu til verðlagningarinnar. Möl: 12700 möð á kr. 3.50 = kr. 44.450.00 Grjót: 11300 m3ð á kr. 1.05 = kr. 11.865.00.“ 823 Eru kröfur aðalsakar og framhaldssakar byggðar á útreikningi þessum. Kröfur stefnanda í aðalsök og framhaldssök eru byggðar á því, að efnistaka stefnda úr landi jarðarinnar Neðra-Dals hafi verið framkvæmd algerlega án leyfis landeigenda og hafi stefndi ekki tilkynnt landeigendum töku jarðefnanna. Samkvæmt grundvallar- reglu þeirri, sem fram komi í 67. gr. stjórnarskrárinnar, beri stefnda að greiða bætur fyrir alla efnistöku og jarðrask í sambandi við hana. Er því haldið fram, að fyrningarreglur vegalaga um kröfur sem þessar fái eigi staðizt, þar sem þær brjóti í bága við 67. gr. stjórnarskrárinnar. En einnig er því haldið fram, að líta verði svo á, að með efnistökunni hafi farið fram óslitin viðskipti aðilja um árabil og sé krafan því eigi fyrnd samkvæmt ákvæðum fyrn- ingarlaga. Er því haldið fram í þessu sambandi, að á stefnda hvíli algerlega sönnunarbyrði varðandi það, að krafan sé fyrnd, og beri þá að taka tillit til þess, að stefndi hafi ekki tilkynnt eigendum jarðarinnar efnistökuna og ekkert gert þeim neina grein fyrir því magni, sem tekið var frá ári til árs. Er því mótmælt af hálfu stefnanda, að landeigendur hafi gefið samþykki sitt til efnistök- unnar. Er því mótmælt, að stefnendur hafi nokkurn hag af vegi þeim, sem stefndi hefur látið leggja að námunni í Fagrafelli. Sýknukrafa stefnda í aðalsök er í fyrsta lagi byggð á því, að mikill hluti krafna stefnanda sé fyrndur samkvæmt 63. gr. vegalaga nr. 71/1963. Er því haldið fram, að efnistaka í Fagrafelli hafi far- ið fram frá árinu 1959. Krafa um bætur vegna malartökunnar hafi fyrst komið fram á árinu 1964. Kröfur um bætur fyrir tjón vegna malartöku á árunum 1959 til 1962 að báðum árum meðtöldum séu því fyrndar. Þá er því haldið fram, að stefndi hafi byrjað grjót- nám í Stampagili á árinu 1949 með samþykki þáverandi land- eigenda og hafi ekki komið fram neinar kröfur um bætur fyrir þá efnistöku, fyrr en eftir að matsbeiðni kom fram á miðju ári 1965. Er því haldið fram, að kröfur vegna grjótnámsins á árun- um 1949 til 1963, að báðum árum meðtöldum, séu fyrndar. Er því mótmælt af hálfu stefnda, að fyrningarákvæði vegalaga brjóti í bága við ákvæði stjórnarskrárinnar. Þá er sýknukrafa stefnda og byggð á því, að honum beri aðeins að bæta beint tjón, er eig- endur Neðra-Dals hafi orðið fyrir vegna jarðrasksins eða verðrýrn- unar jarðarinnar, en ekki skyldaður til að kaupa hvern rúmmetra jarðefna á ákveðnu verði. Er því mótmælt, að leggja beri til grund- vallar hagnaðarsjónarmið stefnanda, svo sem hugsanlegt verðmæti efnisins, hagnað Vegagerðar ríkisins vegna efnistökunnar eða önn- 824 ur slík atriði. Er því haldið fram í þessu sambandi, að yfirmats- menn hafi ekki sundurliðað mat sitt þannig, að séð verði, hverj- ar séu metnar bætur fyrir beint tjón, þ. e. fyrir landspjöll vegna landtökunnar og hins vegar verðmæti efnis þess, sem tekið var, en þetta hafi yfirmatsmennirnir verið beðnir um að gera í yfir- matsbeiðni stefnda svo og dómkvaðningu. Hins vegar megi sjá af yfirmatsgerðinni að yfirmatsmenn telji beint tjón landeigenda vegna efnistökunnar lítið sem ekkert. Þá er sýknukrafa stefnda byggð á því, að árið 1958 hafi hann látið leggja 750 m langan af- leggjara frá grjótnámi því, sem er í landi Neðra-Dals, og upp Í móbergsskriður í Fagrafelli, þar sem malarnáman er, til þess að unnt væri að taka þar móbergsmöl til ofaníburðar í Suðurlands- veg. Kostnaður við vegagerðina hafi þá numið kr. 78.500.00, en tilsvarandi kostnaður við vegagerð þessa yrði með núverandi verð- lagi margfallt hærri. Er því haldið fram, að vegagerð þessi hafi aukið verðmæti fellsins og landsins umhverfis, þar sem landeig- endum sé auðveldari ræktun á þessum slóðum og landið orðið á allan hátt nýtilegra. Auk þess verði náman aðeins nýtt, ef vegur- inn sé fyrir hendi. Ef landeigendur telji námuna verðmæta, hljóti þeim einnig að vera verðmætt að fá veg að henni. Er því haldið fram samkvæmt þessu, að þótt hugsanlegt sé, að stefnandi eigi kröfurétt um bætur fyrir eitthvert beint tjón af völdum land- spjalla í Fagrafelli og í Stampagili, þá geri vegurinn miklu meir en að bæta það tjón stefnanda. Ósannað er gegn andmælum af hálfu stefnanda, að fyrri eigandi jarðarinnar Neðra-Dals hafi veitt samþykki sitt til efnistöku, sem falið hafi í sér afsal bótakrafna á hendur stefnda. Ekki verður fallizt á það með stefnda, að jarðefni þau, sem um er fjallað í málinu, verði þegar af þeirri ástæðu að teljast verð- laus, að stefndi er nánast eini aðilinn, sem getur haft áhuga á að nýta þessi efni, enda má í því efni líta til þess, að efnistakan hef- ur óhjákvæmilega í för með sér vissar eignakvaðir. Á hinn bóg- inn verður tvímælalaust að virða stefnda aðstöðu til lækkunar á verðgildi efnanna, ef þau verða á annað borð talin fémæt. Verð- gildi efnanna er vandasamt mats- og sönnunaratriði. Er niðurstaða undirmats og yfirmats í málinu sú, að efni þessi verði að skoða verðmæt. Þykir verða að leggja niðurstöðu matsmanna til grund- vallar að þessu leyti, enda hafa ekki verið færð fram í málinu óyggjandi rök, er geti hnekkt henni. Til grundvallar matsfjár- hæðum er lagt mat á verðmæti jarðefnanna á tilteknum tíma og síðan gert ráð fyrir verðmætisbreytingum í samræmi við bygg- 825 ingarvísiðlu. Á þessa tilhögun á útreikningi bótafjárhæða og stefnu- kröfum verður ekki fallizt. Einnig virðist í mati yfirmatsmanna um of tekið mið af gildi þessara efna fyrir stefnda, m. a. með til- liti til sparnaðar í flutningum, og hins vegar of lítið tillit til þess tekið, að ekki er til að dreifa almennum markaði fyrir þessi efni. Einnig ber að líta til þess, að stefndi lagði veg þann, sem nauðsyn- legur var til nýtingar á námunni, þar sem mölin er tekin, þótt ekki sé sannað, að sú aðstöðusköpun auki verðgildi landsins eins og þarna hagar til. Þrátt fyrir þessa annmarka þykir fært að ákveða stefnendum bætur. Ber við þá ákvörðun að hafa í huga auk fyrr- greindra atriða, að stefnendum var rétt að krefjast þess, eins og atvikum er háttað, að mat væri miðað við verðmæti efnanna á matsdegi og að meta verður vafa á upphæðum stefnendum í hag. Þykja bætur til stefnenda fyrir efnistökuna hæfilega ákveðnar kr. 50.000.00. Af hálfu stefnda var ekki mælt það efnismagn, sem hann tók fram til ársloka 1964. Var það ekki fyrr en með mæl- ingu undirmatsmanna, sem ljóst var, hversu mikið efnismagn þetta var. Þegar af þeirri ástæðu þykir krafa stefnenda um bætur fyrir efnismagn það, sem tekið var fram til ársloka 1964, ekki fallin nið- ur fyrir fyrningu. Framkvæmdum stefnda við efnistöku í landi stefnenda er ekki enn lokið, og hefur því verið lýst yfir af hálfu stefnda, að þar verði enn tekið efni um sinn. Þykir því ekki grundvöllur til að leggja dóm á það, hvort stefnendur eigi rétt til bóta fyrir jarð- rask vegna þess, að tjón af þeim sökum fari fram úr bótum, sem miðast við verðmæti jarðefnanna. Samkvæmt þessu verða úrslit málsins þau, að stefndi verður dæmdur til að greiða stefnendum kr. 50.000.00 með 7% árs vöxtum, sem eftir atvikum þykir rétt að reikna frá 5. júlí 1968 til greiðsluðags, svo og málskostnað, sem ákveðst kr. 40.000.00. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Gauki Jörundssyni prófessor og Gunnari Sig- urðssyni verkfræðingi. Dómsorð: Stefndi, vegamálastjóri f. h. Vegagerðar ríkisins, greiði stefanda, Sveinbirni Jónssyni hæstaréttarlögmanni, f. h. eig- enda jarðarinnar Neðra-Dals í Vestur-Eyjafjallahreppi, kr. 50.- 000.00 með 7% ársvöxtum frá 5. júlí 1968 til greiðsludags og kr. 40.000.00 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 826 Þriðjudaginn 13. nóvember 1973. Nr. 149/1973: Þrotabú Friðriks Jörgensens gegn Guðjóni Steingrímssyni og gagnsök. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Þóknun fyrir lögmannsstörf. Dómur Hæstaréttar: Hinn kærða úrskurð hafa kveðið upp stjórnarmenn Lög- mannafélags Íslands, hæstaréttarlögmennirnir Páll S. Páls- son, Hákon Árnason, Hjörtur Torfason, Ólafur Ragnarsson og svo Skúli Pálsson héraðsdómslögmaður. Aðalkærandi hefur samkvæmt heimild í 4. mgr. 8. gr. laga nr. 61/1942 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 4. júlí 1973, sem Hæstarétti barst 17. október 1973. Krefst hann þess, að þóknun gagnkæranda fyrir lögmannsstörf þau, er í málinu greinir, verði ákveðin kr. 721.120.00. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir stjórn Lögmannafélags Íslands úr hendi gagnkæranda og svo kærumálskostnaðar. Gagnkærandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með gagnkæru 10. júlí 1973. Krefst hann þess aðallega, að þóknun hans fyrir lögmannsstörf þau, er í málinu greinir, verði ákveð- in kr. 1.336.961.00 auk 7% ársvaxta af kr. 577.341.00 frá 1. júní 1972 til greiðsludags. Til vara krefst hann þess, að þókn- un þessi verði ákveðin kr. 1.000.069.00 auk 7% ársvaxta af kr. 309.380.00 frá 1. júní 1972 til greiðsludags, og til þrauta- vara, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Í öllum ttil- vikum krefst gagnkærandi kærumálskostnaðar úr hendi aðal- kæranda. Málsatvikum er lýst í hinum kærða úrskurði. Gögn máls benda eigi til þess, að gagnkærandi hafi, er hann fékk samþykki skiptafundar í þrotabúi Friðriks Jörgensens, til þess að Karl Jónsson og Jón Ingibersson mættu höfða rift- 827 unarmál vegna þrotabúsins gegn Fiskimjölsverksmiðjunni í Vestmannaeyjum h/f, samið um það sérstaklega, að sagnkær- andi skyldi hljóta endurgjald fyrir málflutningsstörf sín í samræmi við 1. gr., 2. málsgr., gjaldskrár Lögmannafélags Íslands, er þá var í gildi. Þegar virt eru störf gagnkæranda, hagsmunir þeir, er um var deilt, svo og fjárhagsáhætta sú, sem gagnkærandi tók á sig með málaferlum þeim, er greinir í úrskurði stjórnar Lögmannafélags Íslands, þykir rétt að ákveða endurgjald til handa gagnkæranda fyrir málflutnings- störf hans kr. 721.120.00, svo sem gjaldskrárnefnd Lögmanna- félags Íslands taldi hæfilegt í álitsgerð 26. október 1972 og aðalkærandi hefur fallizt á að greiða. Vaxtakrafa gagnkæranda sætti frávísun í hinum kærða úr- skurði, og eru eigi efni til að leggja dóm á hana í Hæstarétti. Staðfesta ber ákvæði hins kærða úrskurðar um málskostn- að. Eftir atvikum er rétt, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Málflutningslaun sagnkæranda, Guðjóns Steingríms- sonar, úr hendi aðalkæranda, þrotabús Friðriks Jörgen- sens, ákveðst kr. 721.120.00. Staðfest eru ákvæði hins kærða úrskurðar um máls- kostnað. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður stjórnar Lögmannafélags Íslands 27. júní 1973. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar miðvikudaginn 17. f. m., var lagt fyrir stjórn Lögmannafélags Íslands hinn 27. nóvember 1972 og var flutt munnlega af sóknaraðilja og Jóhanni Ragnars- syni hæstaréttarlögmanni vegna varnaraðilja á stjórnarfundi með fyrrgreindum stjórnarmönnum. Tildrög málsins eru þau, að sóknaraðili, sem er umboðsmaður tveggja kröfuhafa í þrotabúi því, sem er varnaraðili í málinu, annaðist umfangsmikil málaferli fyrir hönd búsins á árunum 1968 — 1972. Yfirlit um málaferli þessi er að finna á reikningi þeim, sem sóknaraðili gerði búinu fyrir verk sitt að þeim loknum (mskj. nr. 6), en hann hljóðar þannig: 828 „NR. 6. 24. maí '72 Reikningur til þrotabús Friðriks Jörgensen frá Guðjóni Steingrímssyni hrl., Hafnarfirði 1968— 1972 AN: Málflutningslaun og útlagður kostnaður v/reksturs máls til riftunar kaupsamnings dags. 28/12 '66, en með samningi þessum seldi þrotamaður Fiskimjölsverksmiðjunni í Vest- mannaeyjum h/f saltfiskbirgðir fyrir kr. 3.998.400.00. „ Bæjarþingsmálið Karl Jónsson v/þrotabús F. Jörgensen gegn Fiskimjölsverksmiðjunni í Vestmannaeyjum h/f. Þing- fest í febr. 1968. Niðurstaða: Málinu vísað frá dómi með dómi, uppkveðnum 9. okt. 1968. Málskostnaður felldur niður. „ Kærumál fyrir Hæstarétti, þar sem niðurstaðan varð, að dómur bæjarþingsins var staðfestur, en kærumálskostnaður felldur niður. Uppkv. 28. nóv. 1966, sjá Hrd. KXKIX. 1197. . Kærumál rekið fyrir Hæstarétti, þar sem varnaraðili kærir til Hæstaréttar þá ákvörðun Unnsteins Beck skiptaráðanda að heimila höfðun nýs riftunarmáls. Dómur Hæstaréttar, að málinu sé vísað frá Hæstarétti. Sóknaraðila Fiskimjölsverk- smiðjunni í Vestmannaeyjum h.f. gert að greiða kr. 5.- 000.00 í málskostnað. Dómurinn uppkveðinn 26/9 ?69, sbr. Hrd. XL. 1101. . Sömu ákvörðun skiptaráðanda áfrýjað. Hæstiréttur vísar málinu frá dómi 27/5 "70, þar sem áfrýjandi hafði ekki aflað sér áfrýjunarleyfis. Áfrýjanda gert að greiða kr. 15.000.00 í málskostnað. Hrd. XLI. 534. . Hæstaréttarmálið nr. 124/1970: Fiskimjölsverksmiðjan Í Vestmannaeyjum h/f gegn Karli Jónssyni, Jóni Ingibers- syni og Unnsteini Beck, skiptaráðanda í Reykjavík f. h. þrotabús Friðriks Jörgensen, dómur uppkveðinn 27/11 '70. Áfrýjað var ákvörðun skiptadóms frá 5/2 '69 um höfðun riftunarmáls. Ákvörðunin var staðfest. Sóknaraðili dæmd- ur til að greiða kr. 15.000.00 í málskostnað fyrir Hæstarétti. Hrd. KLI. 998. „ Bæjarþingsmál Reykjavíkur nr. 2729/1969: Karl Jónsson og Jón Ingibersson f. h. Friðriks Jörgensen gegn Fiskimjöls- verksmiðjunni í Vestmannaeyjum h/f, þingfest febr. 1969. Dómur 2/7 "71. Niðurstaða: Stefndu gert að greiða kr. 3.- 11. Ill. 829 663.902.54 með 7% ársvöxtum af kr. 2.901.577.44 frá 1/3 67 til 20/11 s. á., en af kr. 3.663.902.54 frá þeim degi til greiðsludags og kr. 250.000.00 í málskostnað. „ Hæstaréttarmálið nr. 141/1971: Fiskimjölsverksmiðjan Í Vestmannaeyjum h/f gegn Karli Jónssyni og Jóni Ingibers- syni f. h. þrotabús Friðriks Jörgensen og gagnsök. Dómur Hæstaréttar 17/5 '72. Niðurstaða: Héraðsdómurinn stað- festur, áfrýjanda gert að greiða kr. 325.000.00 í héraði og Hæstarétti. . Kærumál til Hæstaréttar (bæjarþingsmál nr. 2729/1972), þar sem þrotabúið kærir úrskurð bæjarþingsins frá 5/11 '69, en með úrskurði þessum var varnaraðila veittur frestur. Hæstiréttur staðfesti úrskurðinn og veitti frestinn. Búinu gert að greiða kr. 5.000.00 í kærumálskostnað, Hrd. XL. bls. 1469. Samkvæmt endanlegum hæstaréttardómi í ofangreindum málaferlum á Fiskimjölsverksmiðjan í Vestmannaeyjum h.f. að greiða búinu sem hér segir: Höfuðstóll .........002. 0000. kr. 3.663.902.00 7% ársv. af kr. 2.901.577.00 frá 1/2 '67 —20/11 '67 .......000. 00 — 197.697.00 af kr. 3.663.902.00 frá þeim degi til 1/6 "72 — 1.161.250.00 Málskostnað ........000000 00... — 325.000.00 Alls kr. 5.347.849.00 Riftunarmálið flutti ég samkvæmt neðangreindum skilmál- um, sbr. skiptafund 20. jan. 1969: „Skiptafundur ákveður að heimila Guðjóni Steingrímssyni, hrl., vegna Karls Jóns- sonar og Jóns Ingiberssonar að höfða fyrir hönd Þrotabús- ins riftunarmál gegn Fiskimjölsverksmiðjunni í Vestmanna- eyjum til riftunar samningi, dags. 28. des. 1966, og gera í því máli kröfur um greiðslu á andvirði saltfisks auk vaxta og málskosinaðar. Málssóknin verði búinu að kostnaðar- lausu að því leyti, að Guðjóni Steingrímssyni, hrl., beri að- eins málflutningslaun reiknuð af þeim verðmætum, sem koma inn í búið með þessari málssókn. Verði niðurstaða málsins á þann veg, að málskostnaður verði lagður á sóknaraðila, mun Guðjón Steingrímsson taka þann kostnað á sig.“ 830 IV. Málflutningsþóknun mín með hliðsjón af 1. gr., 2. mgr., gjald- skrár L.M.F.Í., en þar segir: „Einnig er lögmönnum heimilt að áskilja sér hluta af fjárhæð málsins, og hærri þóknun, ef málið vinnst, en ef það tapast.“ 25% af kr. 5.347.,849.00 ................ kr. 1.336.961.00 Réttargjöld .....,..................... — 4.000.00 Ágrip 230 síður á 150/- ................ — 34.500.00 Málskostnaður dæmdur í Hæstarétti, sbr. 1.8., greiddur af mér .................. — 5.000.00 Kr. 1.380.461.00 Frá dregst málskostnaður greiddur af mér 1. 3., kr. 5.000.00, 1. 4., kr. 15.000.00 og 1. 5. kr. 15.000.00 .................. — 35.000.00 Alls kr. 1.345.461.00 Hafnarfirði 24. maí 1972 Guðjón Steingrímsson.“ Umrædd málaferli beindust að því, eins og reikningurinn gefur til kynna, að knýja fram riftun á kaupsamningi, er þrotamaður hafði gert nokkru fyrir gjaldþrot sitt við fyrirtæki, sem hann hafði áður átt margvísleg skipti við og var meðal helztu lánardrottna hans. Sóknaraðili átti frumkvæði að því ásamt öðrum lögmanni, er gætti hagsmuna kröfuhafa í þrotabúinu, að ráðizt var í rift- unarmál þetta. Tillögur lögmanna í þessa átt fyrir hönd umbjóð- enda sinna voru ræddar á skiptafundi í ársbyrjun 1968, og þá strax í öndverðu frá því sjónarmiði, hvort umbjóðendurnir væru reiðubúnir til að reka riftunarmálið búinu að skaðlausu, ef máls- höfðunarheimild yrði veitt. Í ljós kom, að umbjóðendur síðarnefnda lögmannsins voru ekki við því búnir að taka sjálfir á sig þá fjár- hagslegu áhættu, sem málssókninni væru samfara, en umbjóðend- ur sóknaraðilja voru það hins vegar. Ekki mun hafa komið til álita, að aðrir einstakir kröfuhafar, er voru margir, gerðust aðilj- ar að málarekstrinum, og virðast þeir hafa haft misjafnan áhuga eða trú á honum, Það féll því aðallega í hlut sóknaraðilja að sækja á um málshöfðun af hendi búsins, en í því efni var að mæta 831 mjög eindregnum mótmælum umboðsmanns viðsemjanda þrota- manns, sem einnig var kröfuhafi í búinu. Málalyktir á umræddum skiptafundi urðu þær, að skiptaráðandi ákvað að veita sóknaraðilja heimild til að höfða mál til riftunar á áðurnefndum kaupsamningi svo og svipuðum samningi þrota- manns frá sama tíma við annan aðilja, enda yrði málshöfðunin búinu að kostnaðarlausu. Sóknaraðili hófst þegar handa um mála- tilbúnað út af báðum samningunum, en málunum lyktaði þannig að svo stöddu, að báðum var vísað frá dómi, aðallega fyrir þá sök, að málshöfðunarheimildin væri ekki fullnægjandi. Taka liðir 1. 1 og I. 2 í reikningi sóknaraðilja til þessara málaferla, þ. e. annars málsins. Að fengnum þessum úrslitum var enn efnt til skipta- funda í búinu um þá kröfu sóknaraðilja, að veitt yrði ný máls höfðunarheimild. Var að lokum ákveðið með atkvæðagreiðslu á fundi hinn 20. janúar 1969 og úrskurði skiptaráðanda á grundvelli hennar að veita sóknaraðilja heimild til höfðunar riftunarmáls út af öðrum kaupsamningnum, en vara sú, er seld hafði verið með hinum samningnum, var þá ekki talin þess virði, að mála- rekstri um hana yrði haldið áfram. Þessi heimild var veitt með þeim skilmálum, sem lýst er í III. lið reiknings sóknaraðilja. Fólst í þeim samningur milli hans og umbjóðenda hans í búinu annars vegar og þrotabúsins hins vegar, í aðalatriðum þess efnis, að máls- höfðunin yrði búinu að kostnaðarlausu, eins og ráðgert var við veitingu hinnar fyrri heimildar. Ákvörðun búsins um veitingu hinnar nýju heimildar var tekin gegn mótmælum viðsemjanda þrotamanns, eins og verið hafði hið fyrra sinni. Jafnframt skaut hann nú ákvörðuninni til Hæstarétt- ar með kæru og síðar með áfrýjun, en án árangurs, 'sbr. liði 1. 3, I 4, og I. 5 í reikningi sóknaraðilja. Áð loknum þessum auka- málum hófst sóknaraðili handa um höfðun sjálfs riftunarmálsins, er leitt var til lykta með dómi Hæstaréttar hinn 17. maí 1972, sbr. liði I. 6, 1. 7 og I. 8 í reikningi sóknaraðilja. Má segja, að málið hafi að fullu unnizt fyrir búið, þar sem stefnukröfur sóknar- aðilja fyrir þess hönd voru teknar til greina með þeirri breytingu einni, að greiðslan til búsins vegna hinnar seldu vöru var miðuð við það verð, sem stefndi reyndizt hafa fengið fyrir hana við end- ursölu, fremur en hitt, sem tilgreint var í hinum umdeilda kaup- samningi. Samkvæmt þessum endanlega dómi bar stefnda að greiða þrota- búinu samtals kr. 5.347.849.00 miðað við vexti til þess tíma, er unnt var að skila málinu í hendur búsins, sbr. sundurliðun í 11. 832 lið reiknings sóknaraðilja. Upplýst var við munnlegan málflutn- ing fyrir stjórninni, að þrotabúið hefði nú fengið þessa fjárhæð greidda að fullu. Reikningur sóknaraðilja vegna ofangreindra málaferla var lagð- ur fram á skiptafundi hinn 14. júlí 1972. Óskaði skiptaráðandi eftir að leggja reikninginn fyrir gjaldskrárnefnd L. M. F. Í. til umsagnar, og samþykkti sóknaraðili það. Gjaldskrárnefnd lét uppi umbeðið álit sitt hinn 26. október 1972, er var svohljóðandi: „Þóknun Guðjóns Steingrímssonar, hrl., úr hendi þrotabús Frið- riks Jörgensen þykir hæfilega ákveðin kr. 721.120.00 auk útlagðs kostnaðar. Fleira var ekki tekið fyrir. Gunnar Sæmundsson Þorsteinn Júlíusson Sveinn Haukur Valdimarsson.“ Ljóst er, að álit þetta er í aðalatriðum miðað við hin beinu ákvæði þeirrar greinar lágmarksgjaldskrár L. M. F. Í, er fjallar um málflutning, fremur en ákvæði 2. málsgr. 1. gr. gjaldskrárinn- ar, sem vísað er til í IV. lið á reikningi sóknaraðilja. Álit gjaldskrárnefndar var lagt fram á skiptafundi hinn 31. október 1972. Kvaðst sóknaraðili þar halda fast við kröfu sína samkvæmt reikningnum, en skiptaráðandi taldi ekki fært að sam- þykkja frekari þóknun en álitið gerði ráð fyrir. Urðu aðiljar að svo komnu sammála um að leggja ágreininginn fyrir stjórn L. M. F. Í til úrskurðar eftir ákvæðum 1. málsgr. 8. gr. laga nr. 61/1942 um málflytjendur. Kröfur sóknaraðilja í máli þessu eru þær, að þóknun hans úr hendi varnaraðilja verði ákveðin kr. 1.336.961.00 auk útlagðs kostnaðar að frádregnum málskostnaði, sem honum hefur verið greiddur, þ. e. samtals kr. 1.345.461.00, eins og í reikningi hans greinir. Þá krefst hann og vaxta af þessari fjárhæð frá 1. júní 1972 að telja og málskostnaðar eftir mati stjórnarinnar. Krafa varnaraðilja er sú, að hann verði sýknaður af kröfum sóknaraðilja og þannig hafnað frekari þóknun til sóknaraðilja en Þeirri, sem varnaraðili hefur þegar greitt honum, þ. e. kr. 721.- 120.00. Þá krefst hann og málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja eftir mati stjórnarinnar. Til stuðnings kröfu sinni um greiðslu samkvæmt reikningnum á mskj. 6 bendir sóknaraðili á þá áhættusömu skilmála, sem honum voru settir með ákvörðun skiptafundar, þ. e. að málflutningur sá, 833 er honum var falinn, skyldi verða þrotabúinu að kostnaðarlausu, og yrði málskostnaður felldur á búið, skyldi sóknaraðili sjálfur eða umbjóðendur hans taka hann á sig ásamt útlögðum kostnaði og annarri fyrirhöfn. Hann bendir og á það, að málaferlin hafi reynzt mjög tímafrek og umfangsmikil, bæði aðalmál og aukamaál, og á allan hátt ábyrgðarmikil fyrir hann sem lögmann stefnanda. Sömuleiðis hafi þau fjallað um mikil en óviss verðmæti, enda hafi það kostað mikla fyrirhöfn að fá búið til að samþykkja málshöfð- unina. Af öllum þessum ástæðum komi það ekki til greina að binda þóknun hans við svonefnda lágmarksgjaldskrá L. M. F. Í., sem gjaldskrárnefnd hafi miðað við. Í því sambandi leggur hann sérstaka áherzlu á, að með málssókninni hafi unnizt veruleg verð- mæti fyrir búið, sem það hefði annars misst af. Sé reikningur sinn ekki hærri en svo, þegar á allt er litið, en að vextir búsins af kröfu þess nægi sem næst til að standa undir honum. Yfirleitt telur sóknaraðili, að reikningsfjárhæðin verði að teljast hæfileg þóknun í merkingu 1. málsgr. 1. gr. gjaldskrár L. M. F. Í., en hér séu það einnig ákvæði 2. málsgr., sem sérstaklega eigi við. Þau heimili lögmanni að áskilja sér hluta af fjárhæð máls og hærri þóknun, ef mál vinnst, en ef það tapast. Eigi þessi ákvæði sér full- komna stoð í 2. málsgr. 2. gr. laga nr. 61/ 1942, þar sem sama orðalag sé að finna. Telur sóknaraðili það hafa falizt í skilmálum þeim, sem búið setti honum, að honum væri rétt að fara þessa leið. Samkvæmt þessu hefur hann reiknað þóknun sína fyrir flutning málsins í heild sem 25% af þeim verðmætum, er komu inn í búið með málssókninni. Varnaraðili viðurkennir, að gjaldskrá L. M. F. Í. sé lágmarks- gjaldskrá, og dregur ekki í efa, að lögmönnum geti verið „heimilt að áskilja sér hluta af fjárhæð málsins og hærri þóknun, ef mál vinnst, en ef það tapast“. Hins vegar þurfi lögmaður þá að hafa áskilið sér þessa hærri þóknun í upphafi og geti ekki krafizt henn- ar eftir á, þegar verki sé lokið, a. m. k. ekki nema sérstaklega standi á. Slíkan áskilnað hafi sóknaraðili ekki gert. Þá telur varnaraðili, að almennt beri að líta svo á um störf lög- manna, að þau séu undir því skilyrði 1. gr. gjaldskrár L. M. F. Í, að þeim sé rétt að áskilja sér „hæfilega þóknun fyrir störf sín með hliðsjón af því verki, sem í té er látið, og þeim hagsmunum, sem um er fjallað“, sbr. hliðstætt orðalag í 2. málsgr. 2. gr. laga nr. 61/1942. Telur varnaraðili, að þóknun beri að ákveða með til- liti til þessara tveggja þátta, og þá þannig, að ef gjaldtaka, sem miðuð er við annan þáttinn, reynist of lág að mati lögmannsins, RS ðð 834 sé honum heimilt að hafa hliðsjón af hinum þættinum. Ákvæði gjaldskrár L. M. F. Í um málflutning séu aðallega leiðbeinandi um gjaldtöku miðað við hagsmuni og sé þóknun á þeim grund- velli hærri en sú, sem metin væri eftir verkinu, þurfi ekki að taka sérstakt tillit til hins síðarnefnda. Í þessu máli sé eðlilegast að miða þóknun við fjárhæð hagsmunanna, eins og gjaldskrár- nefnd muni hafa gert. Sú þóknun sé ótvírætt nægileg, enda mun hærri en vera mundi, ef miðað væri við umfang starfs sóknar- aðilja. Auk þessa bendir varnaraðili sérstaklega á, að málshöfðunar- heimild sú, er samþykkt var á skiptafundi, hafi beinlínis kveðið svo á, að málið yrði búinu kostnaðarlaust að því leyti, að sókn- araðilja bæru aðeins málflutningslaun reiknuð af þeim verðmæt- um, sem kæmu inn í búið með málssókninni. Í þessu geti ekki annað falizt en það, að reikna beri þóknunina eftir málflutnings- taxta gjaldskrár L. M. F. Í. á grundvelli þess, sem vannst. Ef ein- hverja aðra reikningsaðferð ætti að nota, hefði sóknaraðili átt að áskilja sér það fyrirfram. Loks mótmælir varnaraðili þeirri staðhæfingu sóknaraðilja, að skiptaráðandi hafi gert starf hans torveldara en ella. Segir varnar- aðili þar á móti, að sóknaraðili hafi sjálfur staðið að gerð þeirra tillagna, sem byggt var á um veitingu málshöfðunarheimilda hans, og sjálfur annazt um málatilbúnað á grundvelli heimildanna og þá átt kost á að láta bæta úr því, sem ábótavant kynni að vera. Ótvírætt er og raunar óumdeilt í máli þessu, að gjaldskrá Lög- mannafélags Íslands er lágmarksgjaldskrá og aðeins leiðbeinandi sem slík að því leyti sem þóknun er þar sett fram í tölum og töxtum. Er þetta skýrt tekið fram í 3. gr. gjaldskránna frá 30. september 1966 og 17. apríl 1971 (útg. 28. janúar 1972), sem í gildi voru á þeim tíma, er hér skiptir máli. Hinar eiginlegu regl- ur um endurgjald fyrir lögmannsstörf er að finna í 1. gr. gjald- skrárinnar, sem kveður svo á, að lögmanni sé rétt að áskilja sér hæfilega þóknun fyrir störf sín með hliðsjón af því verki og þeim hagsmunum, sem um er að tefla hverju sinni, en einnig sé honum heimilt að áskilja sér hluta af fjárhæð máls og hærri þóknun, ef það vinnst en ef það tapast. Allt er þetta byggt á ákvæðum 2. málsgr. 2. gr. laga nr. 61/1942, eins og áður er til vitnað, og jafn- framt háð þeirri meginreglu 3. málsgr. sömu greinar, að loforð um endurgjald fyrir málflutningsstarf sé ekki skuldbindandi, ef endurgjaldið er sýnilega ósanngjarnt. Þannig verður ekki á það fallizt, að lögmaður sé fyrirfram 835 bundinn um að takmarka þóknun sína við taxta lágmarksgjald- skrár L. M. F. Í, nema atvik gefi það sérstaklega til kynna. Á það verður heldur ekki fallizt, að lögmaður þurfi skilorðslaus að Sera um það beinan fyrirvara í öndverðu, ef hann hyggst við reikningsuppgjör áskilja sér hluta af fjárhæð máls sem endurgjald eða hærra endurgjald en ella, ef mál vinnst. Í þessu máli voru lögmanninum settir þeir sérstöku kostir, sem lýst er í bókun skiptafundar hinn 20. janúar 1969 og til vitnað hér að framan. Hafna verður þeim skilningi á þessari bókun, að málflutningslaun sóknaraðilja hafi átt að miðast við þann hluta af innunnum verðmætum, sem falla mundi til hans eftir töxtum 5. gr. lágmarksgjaldskrár L. M. F. Í. Má í því sambandi benda á það meðal annars, að taxtar greinarinnar vísa almennt til þess, sem krafa er gerð um í stefnu, en ekki hins, sem endanlega vinnst, og einnig það, að með því hefði að ófyrirsynju verið sneitt hjá ákvæðum gjaldskrárinnar um mót við vitnaleiðslur, flutning kæru- mála o. s. frv. Þvert á móti virðist mega skilja bókunina á þann veg eftir orðanna hljóðan, að hún hafi gefið sóknaraðilja beint tilefni til að miða við, að hann mætti áskilja sér hæfilegan hluta af fjárhæð málsins sem endurgjald fyrir verk sitt, þótt upphæð- in væri ekki tiltekin, þ. e. hluta „af þeim verðmætum, sem inn í búið kæmu“ með dómi, og þá eftir atvikum án aðgreiningar milli höfuðstóls, vaxta eða kostnaðar. Þessi skilningur er og í góðu samræmi við sanngirnisástæður í málinu og þá áhættu, sem lögð var á sóknaraðilja, gagnstætt hinum fyrri. Þykir mega fallast á það með sóknaraðilja, að leggja beri hann til grundvallar. Í málaferlum þeim, sem hér um ræðir, var fjallað um verulega hagsmuni fjölmenns hóps kröfuhafa í þrotabúi, og virðast þau hafa orðið til þess, að umtalsverð greiðsla geti komið upp í al- mennar kröfur, sem áður voru taldar tapaðar. Aðalkrafa málsins þótti í upphafi óviss, og málið reyndist allerfitt sóknar, meðal ann- ars í mótun kröfugerðar. Það varð tímafrekt og tiltölulega um- stangsmikið í meðförum, enda var vörnum haldið uppi til hins ýtrasta, eins og við mátti búast. En einnig er á það að líta, að málshöfðunin var algerlega án áhættu fyrir búið, þar sem samn- ingur aðiljanna lagði hana alla á sóknaraðilja og umbjóðendur hans. Með hliðsjón af þessum atvikum þykir ljóst, að sóknaraðilja sé rétt að áskilja sér hærri fjárhæð fyrir störf sín í þágu varnaraðilja en þá, sem varnaraðili hefur þegar greitt honum. Gildir þetta án tillits til þess, sem sagt var að framan um ákvæði 2. málsgr. 1. 836 gr. gjaldskrár L. M. F. Í. en ljóst þykir einnig, að krafa sóknar- aðilja um beitingu þeirrra sé réttmæt. Rennir hvort tveggja stoð- um undir þá álykun, að reikningur hans sé innan marka þess, sem sanngjarnt er og eðlilegt. Við reikninginn er þó það að athuga, að í honum eru tilfærð án greinarmunar þau mál, sem sóknaraðili flutti á grundvelli hinnar fyrri málshöfðunarheimildar búsins, er dómstólar mátu ófullnægj- andi (liður I. 1 og I. 2). Þykir sóknaraðiii ekki eiga rétt á beinni þóknun frá búinu vegna þess málflutnings, þar sem fyrirvari í þá átt var ekki gerður við veitingu síðari heimildarinnar. Hins vegar talar hann sínu máli um þá áhættu, sem heimildirnar lögðu á sóknaraðilja, og má taka tillit til hans frá því sjónarmiði við mat á þóknun sóknaraðilja fyrir síðari málaferlin. Við mat á reikningi sóknaraðilja má einnig líta á það til sam- anburðar, að í lágmarksgjaldskrá L. M. F. Í. er almennt fylgt því sjónarmiði, að hundraðshluti málflutningslauna skuli fara lækk- andi eftir því sem fjárhæð málsins hækkar. Með tilliti til þeirrar fjárhæðar, sem um var fjallað í máli þessu, þykir rétt að virða þetta sjónarmið til nokkurrar lækkunar á þóknun sóknaraðilja, þótt hundraðshluti sá (25%), sem hann hefur miðað við, geti annars ekki talizt ósanngjarn. Með vísan til framanritaðs telst þóknun sóknaraðilja fyrir mál- flutningsstörf í þágu varnaraðilja, sem lýst er í liðnum 1. 3—I. 8 á reikningi sóknaraðilja frá 24. maí 1972 og unnin voru á grund- velli heimildar varnaraðilja frá 20. janúar 1969, hæfilega ákveð- in kr. 1.069.000.00. Ber honum sú þóknun að viðbættum útlögð- um kostnaði, en að frádregnum málskostnaði, sem sóknaraðili hef- ur fengið greiddan frá gagnaðilja við málaferlin. Óumdeilt er, að þessir síðasttöldu kostnaðarþættir séu rétt tilgreindir í IV. lið reiknings sóknaraðilja, en þar kemur fram mismunur sóknarað- ilja í hag, kr. 8.500.00, sem varnaraðilja ber að greiða. Ekki eru efni til þess, að stjórn L. M. F. Í. leggi á úrskurð um greiðslu vaxta af þóknun sóknaraðilja, og vísast þeirri kröfu frá. Þá þykir og rétt, að málskostnaður falli niður. Því úrskurðast: Þóknun sóknaraðilja, Guðjóns Steingrímssonar hæstaréttar- lögmanns, fyrir málflutningsstörf í þágu varnaraðilja, þrota- bús Friðriks Jörgensens, ákveðst kr. 1.069.000.00. Málskostnaður fellur niður. 837 Fimmtudaginn 15. nóvember 1973. Nr. 135/1973: Félag menntaskólakennara segn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson og Magnús Þ. Torfa- son. Kærumál. Frávísunardómur staðfestur. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 16. apríl 1973, sem barst Hæstarétti 28. september 1973, hefur sóknaraðili samkvæmt 67. gr. laga nr. 80/1938 kært til Hæstaréttar frávísunardóm Félagsdóms, uppkveðinn 3. apríl 1973, í máli sóknaraðilja gegn varnaraðilja. Kæru- frestur samkvæmt 67. gr. laga nr. 80/1938 er vika frá upp- sögu dóms eða úrskurðar, og hafa yngri lög eigi haggað því ákvæði. Í 64. gr., 3. málsgr., laganna er boðið, að tilkynna skuli málflyijendum, hvar og hvenær dómur eða úrskurður verði kveðinn upp. Samkvæmt gögnum máls sótti enginn þing af hálfu sóknaraðilja, er hinn kærði frávísunardómur var kveð- inn upp, og mun málflutningsmanni hans eigi hafa verið tilkynnt um dómþingið. Þegar svo hagar til, þykir bera að beita meginreglu 22. gr. laga nr. 57/1962, nú 22. gr. laga nr. 75/1973, um upphaf kærufrests samkvæmt 67. gr. laga nr. 80/1938 og miða við það, er aðilja eða fyrirsvarsmanni hans varð kunnugt um dóm eða úrskurð. Miða verður við það, að sóknaraðili hafi eigi öðlazt vitneskju um uppsögu framan- greinds dóms fyrr en hinn 9. apríl 1973, og er kæran því fram komin innan rétts kærufrests. Skýra verður kæru þessa svo, að sóknaraðili krefjist þess, að hinn kærði frávísunardómur verði úr gildi felldur og lagt fyrir Félagsdóm að fella efnisdóm í málinu. Varnaraðili krefst aðallega staðfestingar hins kærða dóms, en til vara, að dæmt verði í samræmi við atkvæði minni hluta Félagsdóms. Málsatvik eru rakin í hinum kærða dómi. 838 Samkvæmt ákvæðum 3. mgr. 25. gr. laga nr. 55/1968, er í gildi voru á þeim tíma, sem hér skiptir máli, skyldi Bandalag starísmanna ríkis og bæja reka „mál fyrir Félagsdómi vegna sjálfs sín og starfsmanna, er í hluta eiga“, sbr. nú 3. mgr. 26. gr. laga nr. 46/1973. Eigi er fram komið, að Bandalag starfs- manna ríkis og bæja hafi neitað að höfða mál þetta og reka fyrir Félagsdómi vegna sóknaraðilja eða félagsmanna hans, sbr. 2. mgr. 45. gr. laga nr. 80/1938. Samkvæmt þessu ber að staðfesta hinn kærða frávísunardóm. Kærumálskostnaðar hefur ekki verið krafizt. Dómsorð: Hinn kærði dómur á að vera Óraskaður. Dómur Félagsdóms 3. apríl 1973. Dómendur: Guðmundur Jónsson, Bjarni Sigurðsson, Egill Sigurgeirsson, Emil Ágústsson og Ragnar Jónsson. Mál þetta hefur Félag menntaskólakennara höfðað á hendur fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs með stefnu, útgefinni hinn 8. nóvember 1972. Í stefnu eru þessar dómkröfur gerðar: 1. Að Félag menntaskólakennara sé réttur viðsemjandi og samn- ingsaðili fyrir hönd menntaskólakennara til að semja við fjár- málaráðherra f. h. ríkissjóðs um laun fyrir heimavinnu við leiðréttingu skriflegra verkefna nemenda. 2. Að bókun sú, sem B.S. R. B. og fjármálaráðherra f. h. ríkis- sjóðs gerðu hinn 1. júlí 1971 um laun kennara fyrir vinnu við úrvinnslu verkefna nemenda, hafi brotið í bága við laga- legan rétt og samning Félags menntaskólakennara og sé því ógild að lögum. 3. Að fjármálaráðherra sé skylt að lögum að gera samning við Félag menntaskólakennara um laun fyrir heimavinnu við leiðréttingu skriflegra verkefna. 4. Að samningur um laun fyrir nefnda heimavinnu menntaskóla- kennara skuli gilda með afturvirkum áhrifum frá þeim tíma, 839 er síðasti samningur um laun fyrir nefnda heimavinnu gekk úr gildi. Stefnandi krefst málskostnaðar úr hendi fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Við munnlegan flutning málsins var breyting gerð á dómkröf- um stefnanda þannig, að 3. tl. var orðaður svo: „Að fjármálaráð- herra sé skylt að lögum að gera nýjan samning við Félag mennta- skólakennara um laun fyrir heimavinnu við leiðréttingu skriflegra verkefna.“ Og í stað 4. kröfuliðs er nú gerð svohljóðandi vara- krafa: „„4. Ef dómurinn kemst að þeirri niðurstöðu, að samningur Félags menntaskólakennara og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs sé úr gildi, þ. e. samningur um umbun fyrir heimavinnu við leiðréttingu skriflegra verkefna nemenda, þá gerir Félag menntaskólakennara þá kröfu, að fjármálaráðherra sé dæmt skylt að gera hinn nýja samning um umbun þessa með aftur- virkum áhrifum frá þeim tíma, er eldri samningur telst hafa fallið úr gildi.“ Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Stefndi gerir ekki kröfu um málskostnað. Í stefnu er málssókn þessari einnig beint að Bandalagi starfs- manna ríkis og bæja, en eigi var stefna birt á hendur bandalaginu, og undir rekstri málsins hefur verið fallið frá kröfum á hendur því. Málavextir eru þessir: Um árabil fengu fastráðnir menntaskólakennarar, sem höfðu mikla heimavinnu við leiðréttingu (úrvinnslu) skriflegra verk- efna nemenda, frádrátt á kennsluskyldu. Mun fyrst hafa verið ákvæði um þetta efni í reglugerð fyrir Menntaskólann í Reykja- vík nr. 3/1937, en í 1. mgr. 63. gr. reglugerðarinnar segir: „Kenn- arar, sem mikla heimavinnu hafa í skólans þágu, skulu fá 3—5 stunda frádrátt fyrir aukastörf sín“. Í 2. mgr. 51. gr. reglugerðar fyrir menntaskóla nr. 175/1951 var svofellt ákvæði: „Fækka má skyldustundum fastra kennara, sem hafa mikla heimavinnu vegna skriflegra úrlausna nemenda og aukastörf, sem skólastjórn hefur falið þeim (sbr. 52. gr.). Fækkun þessi getur numið allt að 5 stund- um á viku.“ Eigi er fram komið, að breyting hafi orðið á þessu fyrirkomuagi við setningu laga nr. 55/1962 um kjarasamninga opinberra starfsmanna. Hinn 22. júlí 1964 gerðu aðiljar málsins með sér samning um greiðslur fyrir heimavinnu við leiðréttingu skriflegra verkefna í menntaskólum. Segir svo í upphafi samnings- 840 ins: „Fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs og Félag mennta- skólakennara gera með sér svofelldan samning skv. 6. gr. Í. nr. 55/1962 um kjarasamninga opinberra starfsmanna“. Eru síðan í samningnum allítarleg ákvæði um skipun námsgreina í flokka, tímastundafjölda, en greiða skyldi heimavinnu við leiðréttingu skriflegra verkefna fyrir hvern nemanda og fjölda skriflegra æf- inga í viku. Eru námsgreinarnar þessar: íslenzka, danska, enska, franska, latína, þýzka, efnafræði, eðlisfræði, stærðfræði og bók- færsla, en einnig er gert ráð fyrir því, að verkleg kennsla í nátt- úrufræði kunni að verða tekin upp, og komi þá einnig til greisla fyrir heimavinnu við hana. Í 8. gr. samningsins er svofellt ákvæði: „Ákvæði samnings þessa skulu gilda frá 1. október 1963 til 31. desember 1965. Aðilar geta hvor um sig sagt samningnum upp með þriggja mánaða fyrirvara.“ Það er ágreiningslaust, að ekki hafi komið til uppsagnar samningsins fyrir 31. desember 1965 og að eftir þann tíma hafi aðiljarnir haldið áfram að fara eftir ákvæðum hans. Á árinu 1970 sagði sóknaraðili samningnum upp, en ágreiningslaust er, að þeirri uppsögn hafi ekki verið fylgt eftir og að menntaskólakennurum hafi verið greidd þóknun samkvæmt samningnum skólaárið 1970—"T1. Að undangengnum samningavið- ræðum undirrituðu Kjararáð Bandalags starfsmanna ríkis og bæja og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs hinn 19. desember 1970 samn- ing um föst laun opinberra starfsmanna, vinnutíma, yfirvinnu- kaup, röðun í launaflokka o. fl. samkvæmt lögum um kjarasamn- inga opinberra starfsmanna nr. 55/1962. Er gildistími samnings þessa frá og með 1. júlí 1970 til 31. desember 1973. Með bréfi, dags. hinn 15. júní 1971, tilkynnti fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs stefnanda uppsögn á samningi aðiljanna um greiðslur fyrir heima- vinnu við leiðréttingu skriflegra verkefna Í menntaskólum frá 22. júlí 1964. Með bréfi stefnda til stefnanda, dags. hinn 2. júlí 1971, var vakin athygli á bókun, sem gerð hafði verið af samningsað- iljum í tengslum við kjarasamning Bandalags starfsmanna ríkis og bæja og fjármálaráðherra, en með hliðsjón af henni hafði stefndi sagt upp öllum greiðslum fyrir úrvinnslu verkefna nemenda. Bók- un þessi er svohljóðandi: „Aðilar eru um það sammála, að við mat á störfum kennara hafi tillit verið tekið til þeirrar vinnu, sem kennari leysir af hendi við úrvinnslu verkefna nemenda og teljist slík vinna unnin á þeim tíma, sem kennara er ætlaður til undirbúnings kennslu.“ Í bréfi stefnanda til stefnda hinn "7. júlí s. á. er skýrt frá því, að fyrirsvarsmenn stefnanda hafi ekki áður séð bókun þessa og þeir hafi ekki verið að því spurðir, hvort 841 stefnandi féllist á svo róttæka breytingu á vinnuskyldu kennara. Var því jafnframt lýst yfir, að menntaskólakennarar teldu sig ekki bundna af þessum þætti samnings Bandalags starfsmanna rík- is og bæja og stefnda. Var í bréfinu skorað á stefnda að taka upp samninga við stefnanda um málið. Það kemur fram í bréfum Kjara- ráðs frá 12. og 28. september 1971 til stefnda og kennarasamtaka, að það leggi þann skilning í umræðda bókun, að almenni séð hafi við mat á störfum kennara verið tekið tillit til þeirrar vinnu, sem kennari leysir af hendi við úrvinnslu verkefna nemenda. Hins vegar séu störf við úrvinnslu heimaverkefna mjög mismunandi eftir námsgreinum. Kemur og fram í bréfum þessum, að um sér- samninga kennarasamtakanna um greiðslur fyrir heimavinnu hafi aldrei verið sérstaklega fjallað í samningaviðræðunum og hafi þeir samningar heldur ekki legið fyrir Kjararáði. Kveður Kjara- ráð það ekki á sínu valdi að fella niður gildandi sérsamninga og telur því ekki hafa verið samið um niðurfellingu slíkra samn- inga kennara, er í gildi voru, þegar heildarkjarasamningur opin- berra starfsmanna var undirritaður 19. desember 1970. Stefndi höfðaði mál fyrir Kjaranefnd á hendur Kjararáði Bandalags starfs- manna ríkis og bæja og gerði þá kröfu, að vinna, sem kennarar leysa af hendi við úrvinnslu verkefna nemenda, teljist hluti af því starfi, sem þeir taka föst mánaðarlaun fyrir að gegna, og beri kennurum því ekki sérstök greiðsla fyrir úrvinnslu verkefna nem- enda. Úrslit málsins fyrir Kjaranefnd urðu þau, að með úrskurði hinn 24. október f. á. var málinu vísað frá nefndinni. Undir rekstri málsins er fram komið, að stefndi innir nú af hendi greiðslur til kennara, sem eru byggðar á helmingi grunnfjárhæða þeirra, sem ákveðnar eru í samningi aðiljanna frá 22. júlí 1964. Kröfur stefnanda eru í fyrsta lagi byggðar á því, að það sé meg- inregla í íslenzkum rétti, að kennarar eigi rétt á sérstökum laun- um fyrir heimavinnu við leiðréttingu skriflegra verkefna nem- enda og hafi regla þessi hlotið staðfestingu, bæði í lagaákvæðum og reglugerðum, og sé forsenda 6. gr. laga nr. 55/1962. Megin- reglu þessari verði ekki breytt gegn vilja þeirra, sem hagsmuna hafa að gæta, svo sem Félags menntaskólakennara, nema með lögum settum á Alþingi á stjórnskipulagðan hátt. Á framangreind- um grundvelli hafi verið gerður samningur milli fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og einstakra félaga kennara, þ. á m. Félags mennta- skólakennara. Þótt samningur þessi hafi átt að falla niður við árs- lok 1965, hafi hann þó í framkvæmd haldið gildi, með því að að- iljar hafi farið eftir ákvæðum hans um greiðslu. Uppsögn Félags 842 menntaskólakennara á greindum samningi hafi verið gerð til að knýja fram endurskoðun í samræmi við ákvæði samningsins um, að samninginn skyldi endurskoða, þegar þurfa þætti og breyttir kennsluhættir hefðu raskað heimavinnuhlutfalli kennslugreina. Vegna ókunnugleika um sérstaka málsmeðferð samkvæmt lögum nr. 55/1962 muni ekki hafa verið gætt ákvæða 10. gr. laganna og þrátt fyrir loforð um endurskoðun samningsins hafi fjármála- ráðuneytið ekkert gert af sinni hálfu til að leiðrétta hugsanlegan misskilning. Er því haldið fram, að fjármálaráðuneytið hafi ekki getað samið um brottfall launa fyrir heimavinnu kennara við gerð heildarsamninga 1970, þar sem það hafi að eigin áliti enn verið bundið af sérsamningi sínum við Félag menntaskólakennara svo og af áðurgreindri meginreglu. Þá er því haldið fram, að Bandalag starfsmanna ríkis og bæja hafi með lögum nr. 55/1962 fengið stöðu stjórnvalds, þar sem því hafi verið veittur réttur til að semja um laun starfsmanna hins opinbera gegn vilja þeirra, og jafnvel þótt bandalagsfélög hafi sagt skilið við Bandalag starfs- manna ríkis og bæja. Um athafnir fyrirsvarsmanna Bandalags starfsmanna ríkis og bæja gildi því meginreglur stjórnsýsluréttar við samninga um slík mál. Hvorki Bandalag ríkis og bæja né fjár- málaráðherra hafi gefið Félagi menntaskólakennara kost á að gæta hagsmuna sinna, þegar bókun var gerð hinn 1. júlí 1971, né ef efni hennar hefur við rök að styðjast, þegar felld voru niður sérstök laun fyrir heimavinnu við heildarsamninga í desember 1970, þó í reynd hafi verið um íþyngjandi stjórnsýslugerning að ræða. Hvorki hafi Félag menntaskólakennara fengið að kynna sér gögn, sem lögð voru til grundvallar þeim gerningi, né að gera grein fyrir máli sínu, sbr. meginreglu 1. mgr. 11. gr. laga nr. 38/ 1954, og því hafi bókunin frá 1. júlí 1971 verið ógild. Þá er því haldið fram, að Félag menntaskólakennara sé réttur viðsemjandi og samningsaðili um samninga um laun fyrir heimavinnu kenn- ara við leiðréttingu verkefna, sbr. áðurgreinda meginreglu og 6. gr. laga nr. 55/1962, og verði Félag menntaskólakennara ekki svipt gerhæfi um þau réttindi sín nema með sérstökum lögum, settum á stjórnskipulegan hátt. Því sé fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs skylt að semja við Félag menntaskólakennara um greinda heimavinnu, sbr. 6. gr. laga nr. 55/1962. Ef hann van- ræki þá lagaskyldu nokkurn tíma, en fullnægi henni síðar, hljóti samningar gerðir samkvæmt henni að hafa gildi aftur í tímann, frá því er skylda til að gera nýjan samning vaknaði. Þá er því að lokum haldið fram, að samkvæmt eðli máls sé ekki unnt að 843 semja um laun fyrir greinda heimavinnu kennara með heildar- samningum um föst laun, þar sem heimavinna leggist svo mis- þungt á kennarana eftir greinum, og allra þyngst á kennara í menntaskólum, þar sem verkefnin séu stærst og þyngst. Réttlætis- sjónarmið séu því til fyrirstöðu, að lögð sé stórlega misþung vinnu- skylda á kennara eftir greinum, án þess að þess sjái stað í laun- um. Við munnlegan flutning málsins var því lýst yfir af hálfu stefnanda, að nú sé byggt á því, að samningur aðiljanna frá 22. júlí 1964 sé eigi fallinn niður, enda hafi uppsögn stefnda á honum verið markleysa. Var því jafnframt lýst yfir, að stefnandi hafi hug á að segja samningnum upp. Kröfur stefnda eru byggðar á því, að í kjarasamningi fjármála- ráðherra og Kjararáðs Bandalags starfsmanna ríkis og bæja frá 19. desember 1970 hafi verið mörkuð sú heildarstefna að fella sem mest niður hvers konar aukagreiðslur og sporslur, en taka hins vegar tillit til þess við ákvörðun fastra launa og röðun í launaflokka, hvaða skyldur fylgdu störfum manna í raun. Þegar virt sé skipting tíma, sem fara skuli til kennslu og undirbúnings kennslu, sé ekki nema eðlilegt, að samninganefnd ríkisins teldi, að þessi mikli undirbúningstími ætti að nægja kennurum til úr- vinnslu skriflegra verkefna nemenda. Bókun, sem gerð hafi verið á fundi samningsaðilja hinn 23. október 1970, er samningaviðræð- ur stóðu yfir, sýni glögglega, hvert hugur samningsaðilja hafi stefnt í þessu efni. Er bókun þessi svohljóðandi: „Úrvinnsla verk- efna nemenda telst unnin í hluta þess tíma, sem verja á til und- irbúnings kennslu. Athuga þarf, hvort réttlátt teljist að fram- kvæma þessa reglu gagnvart íslenzkukennslu.“ Er því haldið fram, að athugun sú, sem ráð sé fyrir gert í bókuninni, hafi farið fram, og hinn 19. desember 1970 hafi fyrirvarinn um íslenzku- kennsluna verið felldur niður, en þá hafi verið gerð bókun sú, sem áður hefur verið rakin, en endanlega hafi ekki verið gengið frá bókuninni fyrr enn hinn 1. júlí 1971. Við endanlegan frágang bókunarinnar hafi enginn fyrirvari verið gerður af hálfu Kjara- ráðs Bandalags starfsmanna ríkis og bæja til takmörkunar gildi hennar eða um sérstaka túlkun, er ekki leiddi beint af orðalagi hennar. Er því haldið fram af hálfu stefnda, að orðalag bókunar- innar frá 1. júlí 1971 svo og málavextir allir beri það skýrt með sér, að aðiljar kjarasamningsins hafi með henni fellt alla vinnu kennara að leiðréttingum skriflegra verkefna nemenda undir að- alstarf og sé því fullgoldið fyrir þá vinnu með föstum mánaðar- launum þeirra. Er því haldið fram af hálfu stefnda, að bókunin 844 sé fullgild að lögum. Hún hafi verið gerð af réttum og til þess bærum aðiljum, þ. e. samninganefnd í umboði fjármálaráðherra, sbr. 2. gr. laga nr. 55/1962, og Kjararáði Bandalags starfsmanna ríkis og bæja, sbr. 1. og 2. mgr. 3. gr. laga nr. 55/1962. Þá fjalli bók- unin um efni, sem kjarasamningur samkvæmt 5. gr. laga nr. 55/ 1962 skuli taka til, sbr. 1. mgr. 5. gr., sbr. 1. mgr. 4. gr. sömu laga. Samkvæmt þessu sé ljóst, að sérsamningar um þóknun fyrir heima- vinnu kennara við úrvinnslu skriflegra verkefna nemenda hafi fallið sjálfkrafa úr gildi við gerð heildarkjarasamnings, en hinar sérstöku uppsagnir samninga þessara af hálfu stefnda hafi verið gerðar til öryggis. Er bent á það af hálfu stefnda, að sérsamningur sá, sem gerður hafi verið við stefnanda, hafi verið gerður með stoð í ákvæði 6. gr. laga nr. 55/1962. Ljóst sé, að óheimilt sé að Bera sérsamning um þóknun fyrir heimavinnu kennara að úr- vinnslu skriflegra verkefna nemenda, vegna þess að í gildandi heildarkjarasamningi hafi verið ákveðið, að þessi vinna teldist til aðalstarfs og fyrir hana goldið með föstum launum. Það kemur fram af hálfu stefnda, að ef bókunin frá 1. júlí 1971 teljist gild að lögum, hljóti það að leiða til þess, að stefndi verði einnig sýkn- aður af kröfuliðum 1 og 3 í kröfugerð stefnanda svo og af 4. kröfu- lið, en því er mótmælt, að dómurinn geti ákveðið, að samningur, sem ekki hefur verið gerður, skuli gilda með afturvirkum áhrifum og það frá tímamarki, sem gæti verið óljóst. Er bent á það af hálfu stefnda, að verði umrædd bókun talin ógild að lögum, geti hæg- lega risið ágreiningur milli aðilja um það, hvernær samningurinn gekk úr gildi. Eigi er ágreiningur um það með aðiljum, að menntaskólakenn- arar séu opinberir starfsmenn. Samkvæmt 3. gr. laga um kjarsamninga opinberra starfsmanna nr. 55 frá 1962 fer Bandalag starfsmanna ríkis og bæja (B.S. R. B.) með fyrirsvar ríkisstarfsmanna um kjarasamninga og aðrar ákvarð- anir af hendi starfsmanna samkvæmt lögunum. Samkvæmt 3. mgr. 25. gr. ofangreindra laga dæmir Félags- dómur í málum, sem rísa milli aðilja út af brotum á lögunum og ágreiningi á kjarasamningi og gildi hans. Nefnir þá B.S. R. B. dómara í Félagsdóm í stað Alþýðusambands Íslands. B. S. R. B. rek- ur og mál fyrir Félagsdómi vegna sjálfs sín og starfsmanna, er í hlut eiga. Þessu skilyrði er eigi fullnægt. Þá er á það að líta, að svo kann að fara samkvæmt nefndum lögum, að kjaradeila fari til meðferðar Kjaradóms, er kveði upp endanlegan dóm um ágreiningsefnið, og kjaradeila samkvæmt lög- 845 unum sé því leyst án beins samnings aðilja. Þykir stefnandi ekki geta krafizt þess að fá staðfest með dómi, að stefnda sé skylt að gera nýjan samning við stefnanda, svo sem gert er í 3. lið kröfu- gerðar hans, enda verður að líta svo á samkvæmt 2. mgr. 6. gr. laganna, að þetta gildi bæði um efni, sem kjarasamningur sam- kvæmt 5. gr. tekur til, og efni, sem kjarasamningur samkvæmt 6. gr. tekur til. Á þetta einnig við um gerða varakröfu stefnanda. Af framangreindu er ljóst, að málatilbúnaður og kröfugerð stefn- anda er með þeim hætti, að sjálkrafa ber að vísa málinu í heild frá dómi. Málskostnaðar hefur eigi verið krafizt í málinu af stefnda, og verður hann því eigi dæmdur. Dómsorð: Máli þessu í heild er sjálfkrafa vísað frá dómi. Sératkvæði Guðmundar Jónssonar. Með vísan til forsendna meiri hluta dómenda um 3. kröfulið stefnanda og varakröfu hans tel ég, að þeim kröfum beri að vísa sjálfkrafa frá dómi. Dómsorð: Lið 3 í kröfugerð stefnanda svo og varakröfu er sjálfkrafa vísað frá dómi. 846 Föstudaginn 16. nóvember 1973. Nr. 35/1972: Sverrir Hermannsson (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.) Karl Jónsson Auðunn Hinriksson Valur Júlíusson Þorvaldur Jóhannsson og Jón Gunnþórsson (Guðjón Steingrímsson hrl.) gegn Steinavör h/f (Ingi Ingimundarson hrl.) og Steinavör h/f segn Sverri Hermannssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjönsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Ómerking. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi Sverrir Hermannsson hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 10. marz 1972. Krefst hann aðal- lega ómerkingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæsta- rétti úr hendi gagnáfrýjanda, en til vara sýknu af öllum kröf- um gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Aðaláfrýjendur Karl Jónsson, Auðunn Hinriksson, Valur Júlíusson, Þarvaldur Jóhannsson og Jón (runnþórsson, sem hafa áfrýjað málinu með stefnu 5. maí 1972, krefjast aðallega ómerkingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, en til vara sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 25. júlí 1972 á hendur aðaláfrýjanda Sverri Hermannssyni, að fengnu 847 áfrýjunrleyfi 6. s. m. Dómkröfur hans eru, að aðaláfryjendur greiði óskipt kr. 159.845.00 með 8% ársvöxtum frá 27. janúar 1969 til greiðsludags. Þá krefst gsagnáfrýjandi staðfestingar ákvæða héraðsdóms um málskostnað og málskostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi aðaláfrýjenda. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Í máli þessu sækir gagnáfrýjandi aðaláfrýjendur um greiðslu á fé vegna kaupsamnings frá 7. nóvember 1968, en samkvæmt texta hans seldi Þröstur h/f Ásgeiri h/f vélbátinn Bjarna Jóhannesson, svo sem greinir í héraðsdómi. Virðist málatilbúnaður gagnáfrýjanda á hendur aðaláfrýjanda Sverri Hermannssyni á því reistur, að hann hafi eigi gert gagnáfrýj- anda réttilega skil á söluandvirði, sem hann veitti viðtöku úr hendi Ásgeirs h/f. Kröfur gagnáfrýjanda gegn öðrum að- aláfrýjendum en Sverri Hermannssyni eru á því reistar, að þeim hafi eigi borið neinn réttur til söluandvirðis samkvæmt kaupsamningi þessum. Telur gagnáfrýjandi, að hann „hafi orðið eigandi þeirrar fjárhæðar, kr. 6.000.000, sem var and- virði m/b Bjarna Jóhannessonar...“ samkvæmt kaupsamn- ingi 7. nóvember 1968. Grundvöllur þessarar kröfugerðar er mjög óljós, og meðal annars er afstaða gagnáfrýjanda hvarflandi til gildis kaupsamningsins frá 16. apríl 1968. Skýrslur um það, hvert sá hluti söluandvirðis rann, sem aðal- áfrýjandi Sverrir Hermannsson veitti viðtöku samkvæmt kaupsamningi 7. nóvember 1968, eru óglössar og þar á með- al, hvort eða að hverju marki aðaláfrýjendur aðrir en Sverrir Hermannsson hafi hlotið fé það, er málssóknin horfir að. Málatilbúnaður gagnáfrýjanda þykir samkvæmt þessu mikl- um annmörkum háður og málið í heild vanreifað. Ber því að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og vísa málinu frá héraðsdómi. Eftir öllum málavöxtum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er máli þessu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður fellur niður. 848 Dómur sjó- og verzlunardóms Gullbringu- og Kjósarsýslu 7. febrúar 1972. Mál þetta, sem dómtekið var 18. janúar 1972, hefur Steinavör h/f, Reykjavík, höfðað. Var málið þingfest 31. marz 1970, eftir að aðiljar höfðu komið sér saman um, að stefndu kæmu óstefndir fyrir dóminn. Varnaraðiljar eru Karl Jónsson, Hvassaleiti 10, Reykjavík, Auð- unn Hinriksson, Jörvabakka 14, Reykjavík, Valur Júlíusson, Hraun- bæ 168, Reykjavík, Þorvaldur Jóhannsson, Múlavegi 17, Seyðis- firði, Jón Gunnþórsson, Firði 6, Seyðisfirði og Sverrir Hermanns- son viðskiptafræðingur, Granaskjóli 26, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru endanlega þær, aðallega, að stefndu verði gert að greiða að óskiptu kr. 159.845.00 auk 1% vaxta fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 30. desember 1968 til greiðslu- dags og málskostnað að skaðlausu eftir mati dómsins. Til vara krefst stefnandi þess, að stefndu Karl og Sverrir verði dæmdir til að greiða þessar fjárhæðir að óskiptu. Til þrautavara krefst stefnandi þess, að Karl verði einn dæmd- ur til greiðslu þessara fjárhæða. Stefndu krefjast sýknu og málskostnaðar að skaðlausu. Til vara krefjast stefndu þess, að þeir verði aðeins dæmdir til að greiða kr. 147.845.00. Málavextir. Þann 16. apríl 1968 var undirritaður kaupsamningur milli Steina- varar h/f og Marar h/f í Hafnarfirði sem seljanda og félags á Seyðisfirði, sem nefndi sig „Þröst h/f“, sem kaupanda. Hið selda var vélbáturinn Bjarni Jóhannesson, AK 130. Kaupverð var kr. 5.500.000.00. Á því er byggt í málinu og óumþrætt, að Steinavör h/f hafi þá verið raunverulegur eigandi bátsins. Þann 21. júní 1968 var gefið út afsal fyrir bátnum fyrir hönd Markúsar Þórðarsonar, Reynimel 23, Reykjavík, sem þá var þing- lesinn eigandi bátsins, til Steinavarar h/f. Þann 7. nóvember 1968 var undirritaður kaupsamningur milli „Þrastar h/f“ sem seljanda og Ásgeirs h/f, Garði, Gerðahreppi, sem kaupanda um bátinn. Kaupverðið var ákveðið kr. 6.000.000.00. Þann 22. nóvember 1968 gaf Steinavör h/f út afsal fyrir bátnum til Ásgeirs h/f. Steinavör h/f leiðir rétt sinn yfir bátnum frá Mar h/f, sem 849 virðist hafa haft eignarhald á bátnum, þótt ekki hafi verið gefið út afsal til þess félags. Steinavör h/f hafði selt Mar h/f vél í bát- inn. Í því sambandi varð Mar h/f stórskuldugt við Steinavör h/f og mun Steinavör h/f hafa fengið rétt Marar h/f framseldan og tekið að sér að greiða áhvílandi veðskuldir og skuldir vegna við- gerða á bátnum og geymslu. Steinavör h/f lét hefja viðgerð á bátnum í skipasmíðastöð Báta- lóns h/f. Fól félagið síðan Sverri Hermannssyni að finna kaupanda að bátnum. Stefndi Karl Jónsson hefur skýrt svo frá, að bæjarstjórinn á Seyðisfirði, Hrólfur Ingólfsson, hafi lýst því yfir á borgarafundi á Seyðisfirði í ársbyrjun 1968, að bæjaryfirvöld væru reiðubúin til að aðstoða hvern þann, sem vildi auka atvinnu í bænum, svo sem með því að kaupa fiskibát til bæjarins. Hann kveðst hafa rætt við bæjarstjórann eftir fundinn og skýrt honum frá, að hann (Karl) hefði hug á að kaupa bát, enda fengi hann til þess bæjar- ábyrgð. Síðan kveðst hann hafa haft samband við Sverri Hermannsson og ákveðið eftir það samtal að kaupa v/b Bjarna Jóhannesson á kr. 5.500.000.00. Hann kveðst hafa talið rétt að stofna hlutafélag um útgerð báts- ins. Fékk hann til fjóra kunningja sína, þá Þorvald Jóhannsson, Múlavegi 17, Seyðisfirði, Jón Gunnþórsson, Firði 4, Seyðisfirði, Val Júlíusson, Hraunbæ 168, Reykjavík, og Auðun Hinriksson, Jörvabakka 14, Reykjavík, að stofna með sér félagið. Komu þeir saman á stofnfund 7. apríl 1968 og samþykktu að stofna félagið. Félagið var aldrei skrásett. Kaupsamningurinn milli Steinavarar h/f og Marar h/f annars vegar og „Þrastar h/f“ hins vegar er svohljóðandi: „KAUPSAMNINGUR með staðfestu tilboði kaupanda og samþykki seljanda. A. Tilboð kaupanda: Við undirritaðir fyrir hönd hlutafélagsins Þrastar h.f., Seyðis- firði lofum hér með og skuldbindum okkur til að kaupa vélskipið Bjarna Jóhannesson, AK-130, ásamt öllu, sem skipinu fylgir og fylgja ber og lýst er nánar: Vélskipið Bjarni Jóhannesson, AK- 130, sem er 65 brl. vélskip, smíðað í Esbjerg 1947, í eftirfarandi ástandi: Í haffæru standi, eftir úrskurði Skipaskoðunar ríkisins, sem tekur skipið út að lokinni viðgerð, en sú viðgerð skal grund- vallast á skoðun Skipaskoðunar og því tilboði, sem gert hefir ver- 54 850 ið um viðgerð skipsins í framhaldi af því. Sú viðgerð og endur- bætur skulu aðallega vera fólgnar í eftirfarandi: Farið hafi fram umbygging á bol, skipt um ellefu planka og kjöl, skipt um stýris- hús, lagfært stefni, auk annarra atriða samkvæmt kröfu Skipa- skoðunar ríkisins og fram kemur í fylgiskjali nr. 1 með samningi, dags. 1. febrúar 1968. Báturinn ísleginn og málaður allur. Í bát- inn verði látin ný Rolls Royce aðalvél, 400 hestafla, sem er til stað- ar hjá Steinavör h/f. Rafkerfi verði allt endurnýjað. Ljósavél um- byggð. Decca radar 404 er þegar yfirfarinn á verkstæði og einnig dýptarmælirinn af gerð Simrad með hvítri botnlínu. Ljóskastari er nýr. Dekk-spil 4 tonna og netaspil yfirfarið og prófað. Enn- fremur eldavél í lúkar. Allur búnaður, svo sem öryggistæki og gúmmíbátur, fulnægi kröfum Skipaskoðunar, og sama gildir um matar- og eldunaráhöld. Tilboðsmóttakendur og seljendur skipsins, ef þeir samþykkja Þetta tilboð okkar, er Mar h/f, Hafnarfirði, og Steinavör h/f, Reykjavík. Fyrir skipið og búnað þess lofum við og skuldbindum okkur til að greiða samtals kr. 5.500.000.00 — fimm milljónir og fimm hundruð þúsund krónur 00/100 — og greiðum við kaupverðið á eftirfarandi hátt: 1. Í peningum greiðum við: Við undirskrift samnings þessa kr. 100.000.00 Fyrir 1. maí n. k. — „100.000.00 Að fengnu láni úr Atvinnujöfnunarsjóði — 150.000.00 Að fengnu lánsloforði Iðnlánasjóðs — 150.000.00 2. Við tökum að okkur áhvílandi skuldir: Fiskveiðasjóður kr. 453.000.00 Stofnlánadeild — 64.100.00 Þurrafúasjóður — 96.000.00 3. Með væntanlegu láni úr Fiskveiðasjóði — 1.890.000.00 4. Eftirstöðvar kaupverðsins kr. 2.496.900.- greiðum við með jöfnum afborgunum á sjö næstu árum í gjalddögum 15. maí og 15. nóv. ár hvert, í fyrsta sinni 15. ágúst 1969. Til tryggingar skilvísri greiðslu höfuðstóls og vaxta svo og öllum þeim kostnaði, sem leiða kann af vanskilum okkar og okkur ber 851 að greiða að skaðlausu, lofum við að gefa út skuldabréf fyrir fjárhæðinni, sem tryggð verði með veðrétti næst á eftir Fiskveiðasjóði Íslands í skipinu Bjarna Jóhannessyni, AK- 130. Greiðslu á kr. 1.500.000.00 af þessari fjár- hæð ábyrgist Seyðisfjarðarkaupstaður. Af skuld þessari lofum við að greiða 7% —— sjö af hundraði — í ársvexti frá og með 1. ágúst 1968, og greiðast þeir eftir á í sömu gjalddögum og afborganirnar kr. 2.496.000.00 Samtals kr. 5.500.000.00 Fáist hærra lán úr Fiskveiðasjóði en hér er ráð fyrir gert, lækka eftirstöðvar kaupverðsins sem því nemur. Skipið skal vera laust til fullra afnota fyrir okkur í síðasta lagi hinn 1. ágúst 1968. Aðilar leggi sig fram um, að verkinu verði flýtt sem verða má. Við greiðum skatta og skyldur af skipinu frá og með 1. ágúst 1968, en seljendur til sama tíma, svo og hirða seljendur arð til sama tíma, en við frá sama tíma. Skal miða uppgjör skatta, skyldna, áfallinna vaxta og annarra gjalda af skipinu við 1. ágúst 1968. Við skuldbindum okkur til að greiða þann kostnað, sem leiðir af stimplun og þinglestri skjala vegna eignaskiptanna (afsal, skuldabréf) en sölulaun greiði seljendur. Við áskiljum okkur til að hafa mann fyrir okkar hönd, sem fylgist með framkvæmd endurbyggingar, og hefir hann rétt til að koma með athugasemdir innan þess ramma, sem samningur þessi kveður á um. Ábyrgð Seyðisfjarðarkaupstaðar gildir, þar til eftirstöðvar kaup- verðsins eru að fullu greiddar. Verði þetta tilboð okkar samþykkt óbreytt af tilboðsmóttak- endum, lýsum við því jafnframt yfir, að við undirskrift þeirra undir eftirfarandi samþykki í B-lið samnings þessa erum við skuld- bundnir sem kaupendur skipsins á framangreindum grundvelli, og er þar með gjörður bindandi kaupsamningur milli okkar sem kaupenda og tilboðsmóttakenda sem seljanda. Mál, sem rísa kunna út af tilboði þessu (A-lið), samþykki (B-lið) eða kaupsamningi í heild (A og B-lið) má reka fyrir aukadóm- þingi Gullbringu- og Kjósarsýslu í Hafnarfirði án undangenginn- ar sáttatilraunar fyrir sáttamönnum. Afsal skal gefið hinn 1. ágúst 852 n. k. Til staðfestu öllu framanskráðu undirritum við í votta við- urvist. Reykjavík, 16. apríl 1968. F. h. Þrastar h/f, Seyðisfirði. Karl Jónsson Auðunn Hinriksson tilboðsgjafi (kaupendur) Vitundarvottar: Sverrir Hermannsson Guðm. Hjartars. B. Samþykki seljenda: Við undirritaðir fyrir hönd Mar h/f, Hafnarfirði, og Steinavar- ar h/f, Reykjavík, höfum kynnt okkur rækilega framangreint kauptilboð Þrastar h/f, Seyðisfirði, á vélskipinu Bjarna Jóhann- essyni, AK-130, lýsum því hér með yfir, að við erum tilboðinu samþykkir í öllum greinum þess, bæði að því er varðar lýsingu á skipinu og búnaði þess, greiðslufyrirkomulagi og öðru því, er máli skiptir um eignasöluna, og undirritum við samþykki okkar fyrir hönd Mar h/f og Steinavarar h/f til staðfestu öllu framan- greindu í viðurvist votta og ítrekum það, sem segir í A-lið hér að framan, að með þessari undirskrift okkar sé gjörður bindandi kaupsamningur millum okkar sem seljanda og tilboðsgjafa sem kaupenda áðurgreinds skips. Veðbókarvottorð liggur frammi við undirritunina, og svörum við til vanheimildar, enda selst skipið veðbanda- og kvaðalaust, þegar undan er skilið það, sem í tilboðinu í A-lið greinir. Lýsum við yfir því, að þegar kaupendur hafa fullnægt ákvæðum tilboðs- ins í A-lið samningsins, þá eiga þeir rétt á að fá til sín afsal fyrir skipinu. Samþykki okkar er háð því, að við tilboð Bátalóns verði staðið, dags. 7. marz s.1. Fylgiskjal merkt nr. 2. Til staðfestu öllu framanskráðu undirritum við í votta viður- vist. Reykjavík, 16. apríl 1968. F. h. Mar h/f, Hafnarfirði. Kristens Sigurðsson Kristján Fr. Guðmundsson F. h. Steinavarar h/f, Reykjavík, M. Sigurjónsson J. Guðbjartsson tilboðsmóttakendur (seljendur) 853 Vitundarvottar: Fríða Júlíusdóttir Sverrir Hermannsson“ Greiðslur samkvæmt samningi þessum fóru þannig fram: Þann 19. apríl 1968 voru greiddar kr. 100.000.00 Þann 3. maí 1968 voru greiddar — 100.000.00 Þann 3. ágúst 1968 voru greiddar — 59.656.00 Þann 1. nóvember 1968 gaf Sverrir Her- mannsson f. h. „Þrastar h/f“ út skulda- bréf með veði í skipinu að fjárhæð kr. 150.000.00 til Atvinnujöfnunarsjóðs. Greiddi Sverrir stefnanda það, sem kom til útborgunar af láninu þann 2. nóvem- ber 1968. — 147.845.00 Þann 8. nóvember 1968 greiddi Sverrir stefnanda — 92.499.00 Samtals nema þessar fjárhæðir kr. 500.000.00 Þann 20. maí 1968 samþykkti bæjarráð Seyðisfjarðar að leggja til við bæjarstjórn að synja um bæjarábyrgð. Var tillaga þessi samþykkt einróma á fundi bæjarstjórnar 10, júní 1968. Af hálfu Steinavarar h/f er því haldið fram, að fyrirsvarsmenn félagsins hafi „fengið pata af“ því, að bæjarábyrgðin fengist ekki. Rituðu þeir „Þresti h/f“ ábyrgðarbréf 30. júlí 1968 og ítrekuðu beiðni sína um, að staðfest yrði fljótlega í símskeyti, að bæjar- sjóður Seyðisfjarðar tæki ábyrgð á greiðslu kaupverðs. Af hálfu „Þrastar h/f“ var bréfinu svarað 6. september 1968 og frá því skýrt, að líkur væru á, að forráðamenn Seyðisfjarðar- kaupstaðar mundu ekki standa við gefnar yfirlýsingar um ábyrgð. Síðan segir í bréfinu: „Mun því Þröstur h/f kappkosta, að önnur ábyrgð komi til, sem þér metið gilda.“ Karl Jónsson kveðst hafa falið Sverri Hermannssyni að reyna að finna kaupanda að bátnum, eftir að bæjarstjórn hafði endan- lega neitað að veita ábyrgð bæjarsjóðs. Var Sverri Hermannssyni veitt svohljóðandi umboð: „Hér með gefum við undirritaðir stjórnarmeðlimir Þrastar h/f, Seyðisfirði, Sverri Hermannssyni, Granaskjóli 26, Reykjavík, fullt og ótakmarkað umboð fyrir hönd Þrastar h/f til að sjá um allt 854 bað, sem lýtur að kaupum félagsins á m/b Bjarna Jóhannessyni, AK-130. Nær umboð þetta til lántöku vegna kaupanna og veðsetn- ingar á skipinu til tryggingar lánum. Einnig nær umboð hans til að annast sölu á skipinu, þegar umbyggingu þess er lokið. Skal allt það, sem nefndur Sverrir gerir í þessu sambandi, vera sem við hefðum það sjálfir gert. Reykjavík, 19. júní 1968. F. h. Þrastar h/f Karl Jónsson Auðunn Hinriksson“ Í lok októbermánaðar 1968 hafði Margeir Sigurjónsson, fram- kvæmdastjóri Steinavarar h/f, símasamband við Ólaf Ágústsson, framkvæmdastjóra Ásgeirs h/f, og bauð bátinn til sölu. Stjórnar- menn Ásgeirs h/f skoðuðu síðan bátinn. Á sameiginlegum fundi forráðamanna Ásgeirs h/f og Steinavarar h/f náðist, að því er staðhæft er af hálfu stefnanda, samkomulag um, að Steinavör h/f seldi Ásgeiri h/f bátinn á kr. 6.000.000.00. Um þetta leyti hafði Sverrir Hermannsson símasamband við Ólaf Ágústsson. Áttu þeir fleiri símtöl og hittust til að ræða um kaupin. Sverrir Hermanns- son kveðst hafa sýnt Ólafi umboð sitt frá „Þresti h/f“. Ólafur kvaðst, er hann kom fyrir dóminn, ekki muna, hvort fram kom í þessum umræðum, að Sverrir teldi „Þröst h/f“ eiganda bátsins, en hann kvað Sverri hafa sagt sér, að hann hefði alveg með sölu á bátnum að gera. Hann kvað snemma hafa komið fram í viðræð- um við Margeir Sigurjónsson, að báturinn hefði verið seldur, en að kaupin hefðu gengið til baka. Viðgerð á bátnum dróst nokkuð á langinn og varð miklu dýr- ari en aðiljar höfðu gert ráð fyrir, m. a. vegna þess að í ljós kom, þegar farið var að rífa bátinn, að báturinn þurfti meiri viðgerðar við en ætlað hafði verið. Eftir að í ljós kom, að bæjarsjóður Seyðisfjarðar mundi ekki ganga í ábyrgð vegna bátakaupanna, skýrðu fyrirsvarsmenn Steina- varar h/f Sverri Hermannssyni frá því, að félagið vildi rifta samningnum við „Þröst h/f“. Sverrir kvaðst ekki hafa umboð til að taka við riftun. Í þessu sambandi skýrðu fyrirsvarsmenn stefn- anda Sverri frá því, að viðgerð hefði farið fram úr áætlun og að félagið vildi, að kaupverð til „Þrastar h/f“ hækkaði af þeim sök- um. Kaupsamningurinn milli „Þrastar h/f“ og Ásgeirs h/f var und- irritaður á skrifstofu Sverris Hermannssonar í Reykjavík. Söð Samningurinn er svohljóðandi: „KAUPSAMNINGUR með staðfestu tilboði kaupanda og samþykki seljanda. A. Tilboð kaupanda: Við undirritaðir fyrir hönd hlutafélagsins Ásgeirs, Garði, Gerða- hreppi, lofum hér með og skuldbindum okkur til að kaupa vél- skipið Bjarna Jóhannesson, AK-130, ásamt öllu, sem skipinu fylg- ir og fylgja ber. Skipið er 65 brl. tréskip, smíðað í Esbjerg 1947". Skipið er nýendurbyggt hjá skipasmíðastöðinni Bátalón í Hafn- arfirði, og hafa kaupendur kynnt sér rækilega núverandi ástand bátsins og sætta sig við það í einu og öllu. Báturinn er með 400 ha. Rolls Royce vél og búinn siglingatækjum og stenzt í öllu kröfur Skipaskoðunar ríkisins um búnað, enda verður skipinu skilað með haffærisskírteini. Matar- og eldunaráhöld fylgja. Tilboðsmóttakendur og seljendur skipsins, ef þeir samþykkja þetta tilboð okkar, er Þröstur h/f, Seyðisfirði. Fyrir skipið og búnað þess lofum við og skuldbindum okkur til að greiða samtals kr. 6.000.000.00 — sex milljónir króna 00./100— og greiðum við kaupverðið á eftirfarandi hátt: A. Í peningum greiðum við: Við undirskrift samnings þessa kr. 300.000.00 1. desember n. k. — 200.000.00 Með væntanlegu láni úr Fiskveiðasjóði Ís- lands — 2.350.000.00 2. Við tökum að okkur áhvílandi skuldir: Atvinnujöfnunarsjóður — „150.000.00 3. Eftirstöðvar kaupverðsins kr. 3.000.000.00 greiðum við með jöfnum afborgunum á 10 —tíu— næstu árum í gjalddaga 1. júní og 1. september ár hvert. Hinn 1. júní ár hvert greiðist afborgun kr. 200.000.00 og vextir í hlutfalli við það, en afgangur afborgunar og vaxta hinn 1. september. Fyrsta greiðsla af- borgunar og vaxta fer fram 1. júní 1969. Til tryggingar skilvísri greiðslu höfuðstóls og vaxta svo og öllum þeim kostnaði, sem leiða kann af vanskilum okkar og okkur ber að greiða að skaðlausu, lofum við að gefa 856 út skuldabréf fyrir fjárhæðinni, sem tryggt verði með veðrétti og uppfærslurétti næst á eftir láni Fiskveiðasjóðs Íslands kr. 2.350.- 000.00 og láni Atvinnujöfnunarsjóðs kr. 150.- 000.00 í vélskipinu Bjarna Jóhannessyni, AK- 130. Auk þess verði skuld þessi tryggð með 1. veðrétti í húsinu Nýjalandi, Garði, Gerða- hreppi, sem er eign Hjálmars Magnússonar. Ennfremur ganga undirritaðir aðilar, Hjálm- ar Magnússon, Nýjalandi, Garði Ásgeir Hjálmarsson, Birkitúni, Garði, og Ólafur Ágústsson, Tjarnarstíg 11, Seltjarnarnesi, í sjálfskuldarábyrgð fyrir greiðslu eftirstöðv- anna kr. 3.000.000.00. Af skuld þessari lofum við að greiða 7% —-sjö af hundraði— í ársvexti frá og með 15. nóvember 1968. kr. 3.000.000.00 Samtals kr. 6.000.000.00 Skipið skal vera laust til fullra afnota fyrir okkur hinn 15. nóvember n. k. og fyrr, ef fært er. Við greiðum skatta og skyldur af skipinu frá og með 15. nóv- ember 1968, en seljendur til sama tíma, svo og hirða seljendur arð til sama tíma, en við frá sama tíma. Skal miða uppgjör skatta, skyldna, áfallinna vaxta og annarra gjalda af skipinu við 15. nóvember 1968. Við skuldbindum okkur til að greiða þann kostnað, sem leiðir af stimplun og þinglestri skjala vegna eignaskiptanna (afsal, skuldabréf þ. á m. skuldabréf Fiskveiðasjóðs). Verði þetta tilboð okkar samþykkt óbreytt af tilboðsmóttakend- um, lýsum við því jafnframt yfir, að við undirskrift þeirra undir eftirfarandi samþykki í B-lið samnings þessa erum við skuldbundn- ir sem kaupendur skipsins á framangreindum grundvelli, og er þar með gjörður bindandi kaupsamningur milli okkar sem kaup- enda og tilboðsmóttakenda sem seljanda. Mál sem rísa kunna út af tilboði þessu (A--lið), samþykki (B- lið) eða kaupsamningi í heild (A- og B-lið) má reka fyrir auka- dómþingi Gullbringu- og Kjósarsýslu í Hafnarfirði án milligöngu sáttamanna. Afsal skal gefið, er kaupendur hafa fullnægt ákvæð- um liðs 1 hér að framan. 857 Til staðfestu öllu framanskráðu undirritum við í votta viður- vist. Reykjavík, 7. nóvember 1968. F. h. Ásgeirs h/f Ólafur Ágústsson Ásgeir Hjálmarsson Hjálmar Magnússon Vitundarvottar: H. Ágústsson M. Sigurjónsson B. Samþykki seljenda. Við undirritaðir fyrir hönd Þrastar h/f, Seyðisfirði, höfum kynnt okkur rækilega framangreint kauptilboð Ásgeirs h/f, Garði, Gerðahreppi, á vélskipinu Bjarna Jóhannessyni, AK-130, lýsum því hér með yfir, að við erum tilboðinu samþykkir í öllum grein- um þess, bæði að því er varðar lýsingu á skipinu og búnaði þess, greiðslufyrirkomulagi og öðru því, er máli skiptir um eignasöl- una, og undirritum við samþykki okkar fyrir hönd Þrastar h/f til staðfestu öllu framangreindu í viðurvist votta og ítrekum það, sem segir í A-lið hér að framan, að með þessari undirskrift okkar sé gjörður bindandi kaupsamningur millum okkar sem seljenda og tilboðsgjafa sem kaupenda áðurgreinds skips. Veðbókarvottorð liggur frammi við undirskiftina, og svörum við til vanheimildar, enda selst skipið veðbanda- og kvaðalaust, þegar undan er skil- ið það, sem í tilboðinu í A-lið greinir. Lýsum við yfir því, að þegar kaupendur hafa fullnægt ákvæðum tilboðsins í A-lið samn- ingsins, þá eiga þeir rétt á að fá til sín afsal fyrir skipinu. Til staðfestu öllu framanskráðu undirritum við í votta viður- vist. Reykjavík, 7. nóvember 1968. F. h. Þrastar h/f Sverrir Hermannsson e. Uu. Vitundarvottar: H. Ágústsson M. Sigurjónsson“ Sverrir Hermannsson kom fram fyrir hönd „Þrastar h/f“ við undirskrift samningsins. Af hálfu Ásgeirs h/f sátu fundinn Ólafur 858 Ágústsson, Ásgeir Hjálmarsson og Hjálmar Magnússon. Fyrir Steinavör h/f mættu Haraldur Ágústsson og Margeir Sigurjóns son og með þeim Ingi Ingimundarson hæstaréttarlögmaður, sem er málflutningsumboðsmaður stefnanda í þessu máli. Ingi Ingimundarson hefur komið fyrir dóminn og lýst því, sem gerðist á fundinum. Af hálfu stefndu hefur ekki verið vefengt, að vitnið skýri rétt frá atvikum. Samkvæmt framburði vitnisins gerði hann í upphafi athuga- semd vegna þess, að í uppkasti að kaupsamningi, sem Sverrir hafði útbúið, var „Þröstur h/f“ talinn seljandi. Hann kveður Sverri hafa bent sér á, að fyrir lægi óriftaður kaupsamningur milli „Þrastar h/f“ og Steinavarar h/f og að því leiddi, að ekki væri um annað að ræða en að seljandinn væri „Þröstur h/f“. Hann kveðst hafa rætt þetta mál við fulltrúa Steinavarar h/f og bent þeim á, að hætta væri á, að „Þröstur h/f“ krefðist söluverðsmis- munarins, kr. 500.000.00. Hann kveður þá Steinavararmenn hafa sagt, að þeir teldu tvímælalaust, að söluverðsmismunurinn ætti að renna til félags þeirra. Hann kveðst hafa rætt þetta atriði við Sverri Hermannsson og látið í ljósi þá skoðun, að langeðlilegast væri, að fyrri kaupsamningnum væri formlega riftað og hann niðurfelldur, enda hefði sér skilizt, að hann væri í raun niður fallinn. Vitnið kvað Sverri hafa lýst því yfir, að umboð sitt næði aðeins til sölu á bátnum, en ekki til að rifta samningnum. Hann kvað Sverri hafa fullvissað umboðsmenn Steinavarar h/f um, að ekki kæmi til mála, að „Þröstur h/f“ eða Karl Jónsson mundu gera kröfu til söluverðsmismunarins. Vitnið kveðst hafa farið fram á, að Sverrir gæfi skriflega yfirlýsingu þessa efnis. Hann kveður Sverri hafa færzt undan því. Hann kveður Sverri hins vegar hafa sagzt mundu beita sér fyrir, að ekki kæmi til slíkra krafna af hálfu „Þrastar h/f“. Sérstaklega kveður hann Sverri hafa bent á, að Steinavör h/f mundi eiga kröfu á „Þröst h/f“ sem mundi sam- svara söluverðsmismuninum að minnsta kosti. Hann kveður end- inn hafa orðið þann, að samningar voru undirritaðir á fundinum. Sverrir Hermannsson segir aldrei hafa verið af hálfu „Þrastar h/f“ gefið loforð um, að félagið bæri kostnað af viðgerð bátsins umfram tilboð. Hann kveðst sjálfur hafa lofað að beita sér fyrir, að Steinavör h/f fengi uppi borið þann kostnað við uppbyggingu bátsins, sem sýnt yrði fram á, að félagið hefði borið umfram það, sem samningar tilgreindu. Fulltrúar Ásgeirs h/f afhentu Sverri Hermannssyni á fundinum kr. 300.000.00 í peningum og 200.000.00 króna víxil. 859 Ásgeir h/f gaf síðan út skuldabréf í samræmi við kaupsamning- inn, og voru þau afhent Steinavör h/f án milligöngu Sverris Her- mannssonar. Afsal til Ásgeirs h/f var einnig gefið út án milligöngu hans. Daginn eftir fundinn óskaði Margeir Sigurjónsson, fram- kvæmdastjóri Steinavarar h/f, eftir því við Sverri Hermannsson, að hann afhenti sér víxilinn frá Ásgeiri h/f. Gerði Sverrir það, en Margeir lét hann hafa annan víxil með sömu fjárhæð í stað- inn, útgefinn af honum sjálfum og samþykktan af Steinavör h/f með gjalddaga 30. desember 1968. Sverrir heldur því fram, að Margeir hafi tjáð sér, að það mundi greiða mjög fyrir Steinavör h/f í viðskiptabanka þess, ef Sverrir vildi skipta við hann á víxlum. Sverrir kveðst hafa fallizt á skipt- in, þar sem Steinavör var þá að gera upp kostnað vegna umbygg- ingar bátsins. Margeir hefur skýrt frá þessum skiptum þannig, að Steinavör h/f hafi legið á að selja víxilinn til að geta greitt fyrir viðgerð á bátnum. Hann kveður Sverri ekki hafa fengizt til að afhenda víx- ilinn, nema gegn því að annar víxill kæmi í staðinn. Margeir heldur því fram, að Sverrir hafi lofað að láta ekki víxilinn af hendi, en fyrir það synjar Sverrir. Sverrir gaf út ávísun að fjárhæð kr. 92.499.00 og afhenti Mar- geiri. Með þessu taldi Sverrir sig hafa greitt eftirstöðvar útborg- unar samkvæmt 1. líð kaupsamningsins milli Steinavarar h/f og „Þrastar h/f.“ Samkvæmt ósk Karls Jónssonar afhenti Sverrir Hermannsson Sigurði Jónssyni, bróður Karls, víxilinn. Krafði hann stefnanda greiðslu, er víxillinn var fallinn í gjalddaga. Margeir Sigurjóns- son skýrði frá því, að víxillinn ætti ekki rétt á sér, ritaði á hann „Tryggingarv.“ og ráðlagði Sigurði að skila víxlinum til Sverris. Þann 27. janúar 1969 greiddi stefnandi víxilinn ásamt innheimtu- launum lögmanns, kr. 10.000.00, og kr. 2.000.00 í dráttarvexti. Sverrir Hermannsson kveðst hafa fengið kr. 120.000.00 í sölu- laun fyrir söluna til Ásgeirs h/f. Ekki liggur fyrir í málinu, hvernig ráðstafað var þeim kr. 87.- 501.00, sem eftir stóðu af peningagreiðslu Ásgeirs h/f, en á því verður að byggja, að þetta fé hafi runnið til Karls Jónssonar og félaga hans. Steinavör h/f sendi Sverri Hermannssyni reikning frá Báta- lóni h/f að fjárhæð kr. 538.610.00 fyrir smíði stýrishúss, hekkboga o. fl. Sverrir sýndi forráðamönnum „Þrastar h/f“ reikninginn, en 860 þeir höfnuðu honum, Steinavör h/f tók þá aftur reikninginn og lagði fyrir Bátalón h/f að endurskoða rekningsgerðina. Með réttarstefnu, útgefinni 7. maí 1969, höfðaði Karl Jónsson fyrir hönd „Þrastar h/f“ mál á hendur Ásgeiri h/f og Steinavör h/f, þar sem krafizt var söluverðmismunar, sem stefnandinn taldi, að Steinavör h/f hefði fengið út úr skiptum sínum við Ás- geir h/f. Máli þessu var einnig beint gegn Ásgeiri h/f. Undir rekstri málsins kom fram greinargerð frá Bátalóni h/f um það, að viðgerð umfram tilboð hefði kostað kr. 798.386.00. Var málinu vísað frá dómi 24. október 1969 á þeim grundvelli, að félagið „Þröstur“ hefði ekki verið löglega stofnað hlutafélag. Þann 25. nóvember 1969 höfðaði Karl Jónsson nýtt mál á hend- ur Steinavör h/f, eftir að hann hafði fengið framseldar kröfur félagsins með yfirlýsingu allra félagsmanna. Meginmálsástæða Karls var sú, að Steinavör h/f hefði tileink- að sér á ólögmætan hátt hluta af kaupverði m/b Bjarna Jóhannes- sonar, sem hefði átt að renna til félaga hans. Meginástæða stefnda var sú, að „Þröstur h/f“ hefði aldrei ver- ið löglega stofnað hlutafélag og hefði því aldrei orðið til og gæti ekki átt réttindi. Þessi ályktun var studd við 10. gr. laga nr. 77/ 1921 um hlutafélög. Kveðinn var upp dómur í málinu 31. marz 1971. Dómurinn féllst á sýknukröfu stefndu og meginmálsástæðu þeirra. Í dóminu segir svo m. a. í niðurstöðu: „selji maður félagi eign, eftir að stofnsamningur um hlutafélag hefur verið gerður, en aldrei verður af, að félagið verði skráð, og hafi samningurinn að einhverju eða öllu leyti verið efndur, verð- ur ljóst af framansögðu, að eigendaskipti hafa ekki orðið. Þeir, sem að hinum ógilda samningi stóðu fyrir hönd félagsins, verða ábyrgir gagnvart seljandanum samkvæmt grundvallarreglu 25. gr. laga nr. 7 frá 1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga. Þegar þannig hagar til, getur seljandinn valið um, hvort hann heldur kaupverðinu eða tekur hið selda aftur, en ekki getur hann haldið hvoru tveggja. Í ljósi þessa verður að virða skipti máls- aðilanna. Á því verður að byggja, að forráðamenn Steinavarar h/f hafi ekki komizt að því, að félagið „ Þröstur“ var ekki löglega skrásett, fyrr en eftir að „Þröstur h/f“ hafði höfðað mál á hendur Steina- vör h/f. Af málflutningi Steinavarar h/f verður ráðið, svo ekki verður um villzt, hver afstaða félagsins er í þessu efni, þar sem 861 á því er byggt, að félagið hafi sjálft selt skipið og gert upp við stefnanda eins og kaupin gengju til baka.“ Auk þeirrar meginmálsástæðu stefndu, sem dómurinn var byggð- ur á, héldu stefndu því fram í málinu, að þó að talið yrði, að samn- ingur Steinavarar h/f og „Þrastar h/f“ væri gildur, væri hann niður fallinn vegna vanefnda, svika og brostinna forsendna. Því var haldið fram, að stefnandi hefði gefið rangar upplýsingar við samningsgerð á þá leið, að ábyrgð Seyðisfjarðarkaupstaðar væri fyrir hendi, að hann hefði leynt því, er bæjarstjórnin hafnaði beiðni hans um bæjarábyrgð. Því var og haldið fram, að það hafi verið forsenda fyrir því, að Steinavör h/f gerði kaupsamning við „Þröst h/f“, að félagið væri löglega stofnað, að bæjarábyrgð feng- ist og að kaupverðið hækkaði, ef viðgerðarkostnaður færi fram úr því, sem gert var ráð fyrir. Allar þessar forsendur töldu stefndu, að hefðu reynzt rangar. Enn var á því byggt, að talið yrði, að samningur hefði kom- izt á milli Steinavarar h/f og „Þrastar h/f“, hafi hann fallið niður með þeim hætti, að Steinavör h/f hafi riftað honum í verki. Þá var því haldið fram, að kaupsamningurinn hefði ekki stofnað eigna- rétt til handa félagi stefnanda yfir skipinu og að eignarrétturinn hefði fyrst flutzt af hendi Steinavarar h/f, er það félag gaf út afsal, og þá milliliðalaust til Ásgeirs h/f. Að endingu var á því byggt til vara, að stefnandi ætti enga kröfu til söluhagnaðar, þar sem enginn ágóði hefði orðið. Töldu stefndu, að krafa Steinavarar h/f vegna viðgerða um- fram tilboð hlyti að koma til skuldajafnaðar við kröfu stefnanda. Sverrir Hermannsson hefur skýrt svo frá fyrir dóminum, að honum hafi ekki verið kunnugt um, að „Þröstur h/f“ var ekki löglega stofnað hlutafélag, fyrr en eftir að til málaferla var kom- ið. Hann kvað Karl Jónsson hafa sýnt sér fundargerð stofnfundar „Þrastar h/f“ og lýst því yfir, að félagið væri löglega stofnað og skráð. Hann kveðst hafa skýrt þrem stjórnarmönnum Steina- varar h/f frá því á fundi með þeim 3. janúar 1969, að sér væri ekki lengur stætt á að afhenda ekki réttum eiganda víxilinn. Hann kvað sér hafa verið ókunnugt um samskipti Ásgeirs h/f og Steina- varar h/f fyrir þann tíma, er hann hóf viðræður um kaupin við fyrirsvarsmenn Ásgeirs h/f. Samkvæmt skýrslu Sverris var honum kunnugt um, að „fljót- lega komu vomur á framámenn Seyðisfjarðarkaupstaðar að standa við fyrri yfirlýsingar sínar um bæjarábyrgð.“ 862 Stefnandi hefur gert tölulega grein fyrir kröfum sínum, eins og hér segir: „1968 apr. 19. Inn: Innborgun v/Sverrir Hermannsson 100.000.00 maí 3. — do. — sama — 100.000.00 ág. 30. — do. — v/Útvegsb. Ísl. Seyðisf. 59.656.00 nóv. 2. — Lán v/Atvinnujöfnunarsjóðs 147.845.00 — 12. — Víxill pr. 30/12 1968. Samb. Ásgeir h.f. Garði 200.000.00 — 8. — Innborgun v/Sverrir Hermannsson 92.499.00 — 8. Út: Ásgeir h.f., Garði, greiðir Sverri Her- mannssyni, R. (kr. 300.000.00 kontant og kr. 200.000.00 víxill pr. 30/12 1968) millifærsla 500.000.00 des. 31. — Atvinnujöfnunarsjóðslán millifært kredit Ásgeir h.f., Garði 147.845.00 — 31. — Mismunur 52.155.00 700.000.00 700.000.00 1969 jan. 1. Inn: Inneign frá fyrra ári 52.155.00 — 27. Út: Greiðdur víxill og kostn. til Árna Guð- jónssonar, lögfr. 212.000.00 Skuld kr. 159.845.00“ Málsástæður. Stefnandi byggir á því, að honum beri mismunur á söluverði bátsins. Hluta þess fjár telur hann stefndu hafa komizt yfir, tel- ur hann, að þeim beri að standa honum skil á því. Í þessu efni telur stefnandi, að aðstaða stefndu sé hin sama og þess, sem kemur fram sem umboðsmaður annars manns, að þeir ábyrgist samkvæmt 25. gr. laga um samningsgerð umboð og ógilda lög- gerninga nr. 7/1936, að þeir hafi nægilegt umboð. Að því er varðar víxilinn, er sérstaklega á því byggt, að stefndu hafi bakað sér ábyrgð með því að ráðstafa honum á ólögmætan hátt. Af hálfu hinna stefndu er byggt á því, að þeir, aðrir en Sverrir Hermannsson, hafi átt rétt á söluverðmismun, enda hafi kaup- 863 um ekki verið riftað og ósannað, að stefnanda hafi verið lofað mismuninum. Einnig er á því byggt, að stefnandi hafi tekið við fullnaðarupp- gjöri án fyrirvara um, að þeir ættu meira inni. Þannig halda stefndu því fram, að hafi stefnandi einhvern rétt átt, hafi sá réttur glatazt fyrir vangeymslu. Að því er varðar innheimtulaun, er á því byggt sérstaklega, að stefnanda hafi borið að greiða víxilinn á gjalddaga og að hann verði að bera hallann af því, að hann hefur brugðizt þeirri skyldu. Loks er því haldið fram, að kröfu stefnanda í þessu máli hefði átt að gera sem gagnkröfu í máli Karls Jónssonar gegn Ásgeiri h/f og Steinavör h/f. Álit dómsins. Ekki verður fallizt á það með stefnanda, að 25. gr. samningalag- anna eigi við atvik í þessu máli. Ákvæðið lýtur að ábyrgð umboðs- manns, þegar hann kemur fram án þess að hafa nægilegt umboð. Hins vegar er ekki í ákvæðinu fjallað um ábyrgð umboðsmanns- ins, þegar umbjóðandinn er ekki til. Eigi að síður kemur til álita að beita lögjöfnun. Í ákvæðinu virðist felast sú regla, að umboðsmanninum beri að greiða efnda- bætur, ef viðsemjandi verður fyrir tjóni vegna umboðsskortsins. Kröfugerð stefnanda er ekki þannig upp byggð, að hann krefji stefndu bóta fyrir tjón af því, að samningurinn var ekki efndur, enda tæpast um slíkt tjón að ræða, heldur byggist krafa þeirra á því, að stefndi Sverrir hafi ranglega ráðstafað fé, sem hann tók við fyrir hönd Steinavarar h/f, og að aðrir þeir, sem stefnt er, eða Karl Jónsson fyrir þeirra hönd hafi ranglega tileinkað sér þetta fé. Verður málið dæmt á þeim málsástæðum, sem fram hafa komið af hálfu stefnanda í samræmi við 113. gr. laga nr. 85 frá 1936. Samkvæmt stöðu sinni var Sverrir Hermannsson umboðsmað- ur Steinavarar h/f sem seljanda og Ásgeirs h/f sem kaupanda við bátakaupin. Því fé, sem hann tók við af kaupanda til greiðslu kaupverðs, bar honum að skila til seljanda. Á því verður að byggja, að Sverri hafi verið ókunnugt um, að „Þröstur h/f“ var ekki löglega stofnað hlutafélag. Kaupsamning- ur hafði verið gerður milli „Þrastar h/f“ og Ásgeirs h/f með vitund og samþykki Steinavarar h/f. Hins vegar var Sverri kunnugt um, að „Þröstur h/f“ hafði ekki fengið afsal fyrir bátnum eða uppfyllt að öllu leyti skilyrði til að 864 fá afsal, þannig að félagið gat ekki verið óskoraður eigandi báts- ins. Honum var kunnugt um, að bæjarábyrgð Seyðisfjarðarkaup- staðar var ekki fyrir hendi og að Steinavör h/f taldi, að félag- inu bæri það fé, sem kæmi fyrir bátinn frá Ásgeiri h/f, en að „Þröstur h/f“ ætti að fá endurgreitt það fé, sem greitt hafði ver- ið upp í kaupverð til Seinavarar h/f. Með hliðsjón af þessu og því, sem fram kom í umræðu á fund- inum, þegar kaupsamningur til Ásgeirs h/f var undirritaður, verð- ur að telja, að rétt hefði verið af Sverri að koma fénu í geymslu á sérstökum reikningi í Landsbanka Íslands eða Útvegsbanka Ís- lands, sbr. 5. gr. laga 11/1961 og 5. gr. laga 12/1961, þar sem féð hefði legið á vöxtum, þar til úr ágreiningi aðiljanna var leyst. Að því er sérstaklega varðaði víxilinn frá Ásgeiri h/f, bar Sverri að taka við greiðslu samkvæmt honum og fara með það fé á sama hátt. Með því að afhenda öðrum hvorum, Karli Jónssyni og félögum hans eða Steinavör h/f, tók Sverrir á sig áhættuna af því, að við- takandinn reyndist ekki eiga rétt á þeim verðmætum. Afhending víxilsins frá Ásgeiri h/f til Steinavarar h/f reyndist ekki þannig koma að sök. Úr því að víxillinn var afhentur, verður að telja, að rétt hafi verið að krefja Steinavör h/f um annan víxil til trygg- ingar. Hins vegar reyndist það rangt að ráðstafa víxlinum til Karls Jónssonar og félaga hans eða skuldheimtumanns þeirra. Samkvæmt framansögðu ber stefndi ábyrgð á skilum til Steina- varar h/f á þeim fjármunum, sem hann tók við af Ásgeiri h/f. Eftir atvikum þykir hins vegar ekki rétt, að Sverrir standi Steina- vör h/f skil á kostnaði og dráttarvöxtum vegna víxilinnheimtu á hendur Steinavör h/f, enda hefði Sverri verið rétt, eins og á stóð, að innheimta víxilfjárhæðina hjá Steinavör h/f með dráttar- vöxtum og aðstoð lögmanns, ef því var að skipta. Ber Sverri þann- ig aðeins að greiða stefnanda kr. 147.845.00. Vextir þykja hætfi- lega ákveðnir miðað við vexti af geymslufé 7% ársvextir. Enn fremur ber honum að greiða málskostnað, eins og síðar greinir. Á því verður að byggja, að fé það, sem Sverrir Hermannsson tók við frá Ásgeiri h/f, hafi runnið til þeirra, sem með honum er stefnt í málinu, annað en það, sem greitt var til Steinavarar h/f, og að Karl Jónsson hafi tekið við fénu í umboði félaga sinna. Í því sambandi skiptir ekki máli, að hluti fjárins rann til greiðslu á sölulaunum Sverris Hermannssonar, sem virðist hafa verið umsamið milli hinna stefndu. Hinum stefndu, öðrum en Sverri Hermannssyni, var kunnugt 865 um þann annmarka, sem var á stofnun félagsins og sem leiddi til þess, að félagið gat ekki öðlazt rétt yfir bátnum. Það var því réttarbrot gagnvart Steinavör h/f að taka við fénu og að ráðstafa víxlinum, til að hann yrði innheimtur hjá Steinavör h/f. Ber stefndu því að greiða Steinavör h/f fé það, sem þeir hafa lagt undir sig, ásamt dráttarvöxtum og bætur vegna þess tjóns, sem stefnandi hefur orðið fyrir af þessum sökum, þar á meðal vegna víxilinnheimtunnar, sbr. til hliðsjónar 49. gr. víxillaganna nr. 93 frá 1933. Ber hinum stefndu, öðrum en Sverri Hermannssyni, þannig að greiða stefnanda að óskiptu kr. 159.845.00. Vextir þykja hæfilega ákveðnir 8% ársvextir frá 27. janúar 1969 til greiðsludags. Telja verður, að stefnanda hafi verið rétt að höfða mál þetta sem sjálfstætt mál, enda eru aðiljar hér ekki hinir sömu og Í málinu nr. 339/1969. Stefnandi virðist ekki með viðtöku fjár úr hendi Sverris Her- mannssonar 8. desember 1969 eða með öðrum hætti hafa geymt þannig réttar síns, að varða eigi missi réttinda. Með þessum athugasemdum þykir málskostnaður hæfilega ákveð- inn kr. 25.000.00. Dóm þennan kváðu upp Steingrímur Gautur Kristjánsson, full- trúi sýslumanns, formaður dómsins, og meðdómsmennirnir Bene- dikt Sveinsson hæstaréttarlögmaður og Ágúst Flygenring fram- kvæmdastjóri. Dómsorð: Stefndu Karl Jónsson, Auðunn Hinriksson, Valur Júlíusson, Þorvaldur Jóhannsson og Jón Gunnþórsson greiði stefnanda, Steinavör h/f, að óskiptu kr. 159.845.00 með 8%ársvöxtum frá 27. janúar 1969 til greiðsludags og kr. 25.000.00 í málskostnað. Stefndi Sverrir Hermannsson greiði stefnanda, Steinavör h/f, að óskiptu með stefndu Karli, Jóni, Þorvaldi, Auðunni og Val kr. 147.845.00 með 7% ársvöxtum frá 27. janúar 1969 til greiðsludags og kr. 25.000.00 í málskostnað. Allar greiðslur fari fram innan 15 daga frá lögbirtingu dóms- ins að viðlagðri aðför að lögum. 33 866 Fimmtudaginn 22. nóvember 1973. Nr. 105/1972: Einar Hallmundsson og Rúnar Guðmundsson (Páll S. Pálsson hrl.) segn Ragnari Jónatanssyni f. h. ófjárráða sonar, Ómar Ragnarssonar, og gagnsök. (Árni Guðjónsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. lAðaláfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 23. ágúst 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 16. s. m. Stefnan var birt gagnáfrýjanda 2. október 1972. Krefjast þeir sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar Í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 17. október 1972. Krefst hann þess, að aðaláfrýjendum verði óskipt dæmt að greiða honum kr. 1.084.653.00 með 7% ársvöxtum frá 5. febrúar 1966 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, en hann hafði gjafsókn í héraði og hefur einnig fengið gjafvörn hér fyrir dómi með leyfi 27. febrúar 1978. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Af bréfum dr. Guðmundar Björns- sonar augnlæknis frá 28. júní 1971 og 3. nóvember 1973 má ráða, að læknirinn telji slysið hafa getað orsakazt með þeim hætti, að járnteinn hafi rekizt í opið augað og sprengt það, án þess að um frekari áverka hafi verið að ræða. Samkvæmt því, sem greinir í héraðsdómi, þykir mega fall- ast á, að drengurinn Ómar Ragnarsson hafi hlotið áverkann á augað af járnteini, sem staðið hafi upp úr sökkulvegg. Mikil 867 hætta stafaði af járnteinunum. Framkvæmdir í grunninum höfðu að mestu stöðvazt haustið 1965, en slysið varð hinn 5. febrúar 1966. Aðaláfrýjendur gerðu engar ráðstafanir til að draga úr hættunni, t. d. með því að beygja teinana út af, og alveg létu þeir undir höfðu leggjast að setja upp varúðarmerki. Að svo vöxnu máli og þegar litið er til ógætni drengsins, sem var 9 ára, þykir rétt, að aðaláfrýjendur bæti tjón af slysinu að % hlutum. Guðjón Hansen tryggingafræðingur hefur enn samið nýj- an tjónsreikning, dags. 26. marz 1973, og hefur hann verið lagður fram í Hæstarétti. Vegna breytinga á kaupgjaldi, sem orðið hafa frá síðasta tjónsreikningi, og með hliðsjón af þeim upplýsingum, sem nú séu fyrir hendi um tekjur kvæntra verkamanna og iðnaðarmanna á árunum 1962— 1971, reiknar tryggingafræðingurinn verðmæti tapaðra vinnutekna gagn- áfrýjanda á slysdegi kr. 1.097.092.00, ef miðað sé við tekjur verkamanna, en kr. 1.069.135.00, séu tekjur iðnaðarmanna lagðar til grundvallar. Kröfur gagnáfrýjanda eru sundurliðaðar í héraðsdómi. Þyk- ir örorkutjón hans hæfilega ákveðið kr. 650.000.00, og er þá m. a. haft í huga, að líkindareikningar tryggingafræðingsins eru miðaðir við 7% ársvexti. Staðfesta ber úrlausn héraðs- dóms um kröfuliði 24. Úrslit málsins verða því þau, að aðaláfrýjendum ber óskipt að bæta gagnáfrýjanda kr. 772.700.00 (650.000.00 -- 120.- 000.00 t 2.700.00) að % hlutum, þ. e. kr. 515.133.30 með 1% ársvöxtum frá 5. febrúar 1966 til greiðsludags. Þá greiði aðaláfrýjendur óskipt málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, sem ákveðst samtals kr. 160.000.00 og renni í ríkissjóð. Allur sjafsóknarkostnaður málsins í héraði og fyrir Hæsta- rétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skipaðs tals- manns gagnáfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti, Árna Guð- Jónssonar hæstaréttarlögmanns, samtals kr. 150.000.00. Málið var dómtekið að loknum málflutningi 30. júní 1971 og síðan endurupptekið til munnlegs málflutnings hinn 10. marz 1972, þar sem héraðsdómari kveður sér eigi hafa unn- 868 izt tími til að leggja dóm á það. Er þessi dráttur á málinu að- finnsluverður. Dómsorð: Aðaláfryjendur, Einar Hallmundsson og Rúnar Guð- mundsson, greiði óskipt gasnáfrýjanda, Ragnari Jóna- tanssyni f. h. ófjárráða sonar, Ómars Ragnarssonar, kr. 515.133.30 með 7% ársvöxtum frá 5. febrúar 1966 til greiðsludags. Þá greiði og aðaláfrýjendur óskipt málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, kr. 160.000.00, sem renni í ríkissjóð. Allur gjafsóknarkostnaður málsins í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skip- „ aðs talsmanns gagnáfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti, Árna Guðjónssonar hæstaréttarlögmanns, samtals kr. 150.000.00. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Kópavogs 27. marz 1972. Mál þetta, sem dómtekið var 10. þ. m., er höfðað hér fyrir bæj- arþinginu með stefnu, útgefinni 16. marz 1968 af Ragnari Jóna- tanssyni, Löngubrekku 39, Kópavogi, f. h. ófjárráða sonar sins, Ómars að nafni, á hendur Einari Hallmundssyni, Þinghólsbraut 43, Kópavogi, og Rúnari Guðmundssyni, Grænuhlíð 19, Reykjavík, in solidum til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 573.614.00 með 8% ársvöxtum frá 5. febrúar 1966 til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar eftir mati réttarins, eins og málið væri ekki gjaf- sóknarmál. Stefnanda var veitt gjafsókn með bréfi dómsmála- ráðuneytisins 20. febrúar 1968. Við munnlegan flutnings málsins breytti stefnandi með sam- þykki stefnda kröfugerð sinni til hækkunar þannig, að hann krefst þess, að stefndu verði dæmdir in soliðum til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 1.084.653.00 með 7% ársvöxtum frá 5. febrúar 1966 til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar eftir mati réttarins, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, og jafnframt að lögmanni sínum verði dæmd hæfileg talsmannslaun úr ríkissjóði. Af hálfu stefndu er krafizt algerrar sýknu af öllum kröfum 869 , stefnanda í málinu og að þeim verði tildæmdur málskostnaður að skaðlausu eða eftir mati dómsins. Samkvæmt frásögn í stefnu eru málsatvik þau, að hinn 5. febr- úar 1966, að kvöldi, var drengurinn Ómar Ragnarsson, Löngu- brekku 39 í Kópavogi, fæddur 3. janúar 1957, að leik ásamt fleiri börnum í nágrenni við heimili sitt, þ. á m. léku þau sér í og við grunn hússins nr. 41 við Auðbrekku í Kópavogi, en hús þetta var þá í byggingu og eign stefndu. Steypustyrktarjárn stóðu upp úr veggjum í grunni hússins, og rakst drengurinn á eitt þeirra með þeim afleiðingum, að hægra auga hans sprakk, og varð að nema það burt. Lögreglan í Kópavogi kom á staðinn og framkvæmdi vettvangsrannsókn, en áður en lögreglumenn fóru af vettvangi, beygðu þeir niður járnteina, er stóðu upp úr grunni hússins og hætta stafaði af. Örorka Ómars vegna missis augans hefur verið metin 25%, og er krafa stefnanda byggð á útreikningum samkvæmt því svo og öðru tjóni, sem nánar er gerð grein fyrir í greinargerð. Lögreglan í Kópavogi var kvödd á vettvang vegna slyssins, og segir svo í frumskýrslu, gerðri af Guðjóni Ásberg Jónssyni vara- varðstjóra: „Laugardaginn 5. febrúar 1966, kl. 17.45, var hringt frá slökkvi- stöðinni og tilkynnt um slys í Auðbrekku 39. Undirritaður ásamt lögregluþjóni nr. 11 fór á staðinn, og kom sjúkrabifreið í sömu svifum, og var hinn slasaði, Ómar Ragnarsson, Löngubrekku 39, fæddur 3. 1. 1957, fluttur á Hvítabandið, þar sem taka varð úr honum augað vegna áverka, sem hann hafði hlotið. Móðir Ómars fór með honum í sjúkrabifreiðinni. Eins og fram kemur í meðfylgjandi skýrslum vitna, mun Ómar hafa verið að leikjum ásamt fleiri drengjum milli Auðbrekku og Löngubrekku, og benda allar líkur til, að hann hafi dottið á leið sinni yfir sökkla húss nr. 41 við Auðbrekku og lent með augað á steyputeini, sem stóð upp úr sökklum milliveggja í suð-vestur- horni hússins. Eins og fram kemur á ljósmyndum lögregluþjóns nr. 2, Ásmund- ar Guðmundssonar, sem kallaður var á staðinn til ljósmyndunar og aðstoðaði við vettvangsrannsókn, er ofannefndur grunnur fyllt- ur með rauðamöl jafnhátt sökklum og nagldregnu mótatimbri ver- ið kastað óreglulega inn í grunninn. Einnig hefur nokkru magni verið rakkað utan við grunninn að sunnanverðu undir háum mold- arbakka. Upp úr sökklum á suðurhlið, og þar sem milliveggir og súlur 870 koma, standa þéttir steyputeinar upp úr sökklum, og eru þeir að nokkru huldir, þar sem timbrið er. Félagar Ómars, sem með honum voru í leik, þegar slysið varð, bentu okkur á staðinn, þar sem hann hafði dottið. Lá þar skammt frá spýta, sem þeir sögðu hann hafa haft fyrir hest. Milli hennar og sökkla milliveggja hafði Ómar legið og snúið til suðurs. Hafði þar verið rótað til mölinni, og var að sjá sem sandur hefði strok. izt af lausu borði, sem lá þar þvert á millivegginn. Við hlið borðs- ins var einn steyputeinninn sveigður 25 cm lárétt til norðurs og bar 20 sm lóðrétt. Var að sjá sem á enda hans væri frosinn vökvi og greinilegur dropi 5 em frá oddi. Við athuguðum enda annarra teina, en þeir voru allir hreinir og þurrir að sjá. Höfðum við nefndan tein á brott með okkur og létum rannsaka, hvort blóð væri á honum. Guðmundur Erlendsson, rannsóknarlögreglumaður, framkvæmdi rannsóknina, og reyndist vökvi ekki innihalda blóð. Við nánari athugun í björtu fundust blóðblettir á umbúðakross- við, sem var austur af milliveggnum í stefnu fyrir hornið á hon- um og að stað þeim, sem vitni tóku við Ómari upp úr grunninum. Ekki voru til staðar neins konar hindranir eða merkingar, er gæfu til kynna, að umferð væri hættuleg yfir nefnda sökkla. Vegna mikils fjölda barna í nágrenni við slysstaðinn og til að fyrirbyggja fleiri slys stigum við steyputeinana niður, áður en við yfirgáfum staðinn.“ Mánudaginn næsta á eftir komu vitni fyrir Ingiberg Sæmunds- son aðalvarðstjóra. Gunnar Geirmundsson, Ásbraut 7, Kópavogi, og Hilmar Har- aldsson, Langagerði 22, Reykjavík, skýra svo frá: „Síðastliðinn laugardag kl. rúmlega 17 vorum við að vinna í iðn- aðarhúsinu á Auðbrekku 39. Við heyrðum þá barnsgrát fyrir ut- an og gerðum okkur strax grein fyrir því, að eitthvað hefði kom- ið fyrir. Fórum við þá út að athuga þetta. Sáum við þá dreng, sem var að komast út af húsgrunni nr. 41 við Auðbrekku, og virtist hann ætla þvert yfir á Löngubrekku. Við sáum, að blæddi talsvert úr andliti hans, svo að við tókum hann með okkur inn til okkar. Sáum við strax, að sár hans leit út fyrir að vera hættulegt, svo við hringdum á sjúkrabifreið. Sagði drengurinn okkur, að hann hefði dottið í grunninum, en hann virtist ekki geta gert sér grein fyrir því, á hvað hann hefði dottið.“ Drengurinn, Gissur Þór Ágústsson, Löngubrekku 30, fæddur 19. nóvember 1958, skýrir svo frá: „Ég var að leika mér á grunninum og við hann og þrír aðrir 871 strákar. Við vorum í njósnaraleik. Allt í einu sá ég, að Ómar datt framyfir sig og höfuðið niður að jörð. Hann kallaði til okkar og bað okkur að sækja mömmu sína. Ég sá líka að hann var að þreifa í kringum sig og sagðist hafa týnt auganu sínu. Ég held, að hann hafi dottið á vír eða járntein, sem stóð upp úr grunninum, en ég sá það ekki sjálfur. Hann lá nokkra stund þarna og stóð svo upp, þegar menn komu úr húsi við hliðina og hjálpuðu honum. Gekk hann á móti þeim.“ Jón Þröstur Hauksson, Álfhólsvegi 31, fæddur 13. ágúst 1957, skýrir svo frá: „Ég var að leika mér með öðrum strákum við grunninn, þar sem Ómar meiddi sig. Þegar þetta vildi til, stóð ég uppi á hól hjá grunninum og sá, þegar hann datt fram yfir sig. Kallaði hann þá til mín og bað mig að sækja mömmu sína, því hann væri búinn að týna auganu sínu. Ég fór þá strax heim til hans og sá þess vegna ekki staðinn, þar sem hann datt. Þegar ég kom til baka, var hann að fara frá mönnunum, sem hjálpuðu honum fyrst. Þegar lögregluþjónarnir komu, mundi ég, hvar staðurinn var, sem hann datt á, og vísaði ég þeim á staðinn.“ Hinn 17. febrúar, 10 dögum seinna, kemur Ómar Ragnarsson fyrir aðalvarðstjórann og gefur eftirfarandi skýrslu: „Ég var að leika mér þarna með öðrum strák, sem heitir Jón Þröstur, og einum, sem heitir Gissur. Ég var á Auðbrekkunni, en Jón Þröstur var hinum megin við grunninn, og ætlaði ég að fara yfir til hans. Ég var með spýtu, sem ég hafði fyrir hest, og fór yfir grunninn. Þá rak ég annan fótinn í borð, sem var þarna, og datt á hnén, og ég held, að ég hafi komið niður með hendurnar, en ég datt ekki flatur. Ég stóð strax upp og gekk til manna, sem voru þarna rétt hjá. Ég fór með þeim inn í verksmiðju, þar sem þeir voru að vinna. Þeir hringdu strax í sjúkrabíl og hlynntu að mér, meðan beðið var eftir bílnum. Mamma kom þarna til mín, því Jón Þröstur sótti hana. Fylgði hún mér á slysavarðstofuna og síðan upp á spítala. Ég gat ekki áttað mig á, hvað það var, sem fór upp Í augað á mér, en þegar ég kom aftur heim, gat ég áttað mig á staðnum, þar sem ég datt. Í dag sýndi ég lögreglumanni, sem kom heim, staðinn, en þá var búið að færa til eitthvað af timbrinu.“ Hinn 24. febrúar 1966 kemur stefndi Einar Hallmundsson fyrir sakadóm Kópavogs. Í skýrslu hans segir svo: „Mættur íkveðst aðspurður vera eigandi að húsgrunni að Auð- brekku 41 ásamt Rúnari Guðmundssyni, Grænuhlíð 19, Reykja- 872 vík, en jafnframt sé hann trésmíðameistari við bygginguna. Mætt- ur kveður vera búið að steypa upp sökkulveggi og fylla grunninn slétt upp með rauðamöl, en hins vegar sé ekki búið að steypa plötu. Í grunninum kveður mætti vera tvö bílhlöss af timbri, sem lá þarna óstaflað. Mættum eru sýndar ljósmyndir af vettvangi slyss þess, er hér um ræðir. Kveður hann vegg þann, er umræddur teinn gengur upp úr, vera sökkulvegg við lyftugryfju og sé sú gryfja full af timbri. Mættur kveður mjög örðugt yfirferðar yfir allan grunninn vegna timburs. Hann kveður fyllt alveg að grunninum þannig, að ekki sé erfitt að komast að honum. Hins vegar telur hann, að enginn myndi stytta sér leið yfir þennan grunn. Mættur telur, að teinn sá, er talið er, að drengurinn hafi fallið á, hafi verið beygður í núverandi stöðu af börnum. Mættur kveður enga hindrun hafa verið byggða í kringum húsgrunn þennan, enda sé illmögulegt að koma upp heldri hindrun í kringum slíkan hús- grunn. Ekki kveðst mættur hafa orðið var við, að börn væru að leik í grunninum. Hann kveður sig og hinn eigandann hafa litið Þangað öðru hverju, en þó ekki reglulega. Mætti kveður ástand grunnsins hafa verið eins og það er nú frá því s.l. haust, en þeir hafi orðið að hverfa frá því ráði að steypa plötuna vegna frosta. Mættur telur aðspurður, að frágangurinn á steyputeinunum í umræddum húsgrunni sé venjulegur, enda eigi þessir teinar að ganga upp Í vegg, sem komi ofan á, og geti það verið eyðilegging að beygja þá niður.“ Verða nú raktir í aðalatriðum framburðir aðilja og vitna hér fyrir dóminum: Guðjón Ásberg Jónsson varðstjóri kemur fyrir bæjarþingið 28. maí 1969. Hann kveðst staðfesta frumskýrslu sína um slysið sem rétta í alla staði eftir beztu þekkingu og samvizku. Aðspurður kveðst hann hafa gert skýrsluna eftir eigin athugun- um, sem færðar voru Í minnisbók á staðnum, og hafi hann vélritað hana og undirritað einum eða tveimur d.ögum eftir slysið, að hann bezt minnir. Vitnið kveður, að samkvæmt ákvæðum í byggingarsamþykkt Kópavogs sé sú skylda lögð á húsbyggjendur að hindra umferð um byggingarsvæði, ef slík umferð telzt hættuleg. Fylgist lögregl- an með því eftir atvikum, að þessu ákvæði sé framfylgt. Aðspurt kveðst vitnið ekki vita til þess, að af lögreglunnar hálfu hafi stefndu verið bent á, að hætta stafaði af húsgrunni þeirra og þar vantaði 873 viðvörunarmerki eða umferðartálmanir, enda hafi ekki verið aug- ljóst af götunni, að þarna væri um byggingarframkvæmdir að ræða. Vitnið kveðst álíta, að hefði lögreglu verið kunnar aðstæður þarna í húsgrunninum, hefði húsbyggjendum skilyrðislaust verið bent á að bæta þar um með því að beygja niður járnbútana, sem upp úr stóðu. Vitnið kveðst álíta, að ekki hefði komið að nokkru gagni til að bægja frá umferð, þótt sett hefðu verið upp viðvörunar- skilti á staðnum, enda væri slíkt aldrei gert, að það bezt veii. Vitnið kveður, að þar sem í lögregluskýrslu sinni sé talað um blóðbletti á umbúðakrossvið, sé um að ræða athugun á vettvangi daginn eftir slysið. Hafi þessi krossviður bersýnilega fokið þarna niður einhvers staðar að og hafði líklega legið þarna lengi. Það kveður enga rannsókn hafa farið fram um það, hvort umræddir blettir væru blóðblettir, heldur væri það álit sitt og þeirra, sem barna fjölluðu um, að svo hefði verið. Vitnið kveður, að vettvangsskoðunin hafi m. a. beinzt að því að finna hugsanlegan slysstað og það, sem hefði valdið áverkanum á auga drengsins. Eftir sérstaka athugun á þessu hefði ekkert ann- að fundizt en nefndur teinn, sem hugsanlega gat hafa valdið þess- um áverka, að áliti vitnisins. Magnús Emilsson lögreglumaður kemur sama dag fyrir bæjar- Þingið sem vitni. Hann kveðst hafa farið á slysstaðinn ásamt Guðjóni Ásberg Jónssyni varðstjóra til þess að gera athuganir og vettvangsskoð- un. Hann kveður, að tveir drengir hafi bent þeim lögreglumönn- unum á stað í grunninum nr. 41, sem drengurinn hefði legið á. Eftir töluverðar athuganir á vettvangi hafi ekkert fundizt, sem hugsanlega gat hafa valdið þessum áverka á auga drengsins, að áliti vitnisins, nema steypustyrktarteinn, sem var rétt hjá þeim stað, sem drengirnir bentu á, en á þessum teini var einhver stork- inn vökvi, sem vitnið áleit, að gæti verið blóð. Vitnið telur, að hefði komið fram kvörtun um búnað í húsgrunni þessum, hefði lögreglan vafalaust hlutazt til um aðgerðir af hálfu húsbyggjenda í öryggisskyni, en tæplega annars. Ásmundur Guðmundsson varðstjóri kemur fyrir bæjarþingið sem vitni 4. júní 1969. Hann kvaðst hafa tekið ljósmyndir þær, sem fram hafi verið lagðar í málinu, og unnið þær að öllu leyti. Hefðu myndirnar verið teknar á vettvangi um eða innan við klukkustund eftir slysið. Hann kveðst hafa farið á slysstaðinn með lögreglumönnunum Guðjóni Ásberg Jónssyni og Magnúsi Emilssyni, sem höfðu þá 874 rétt áður gert frumrannsókn á tildrögum slyssins, m. a. með því að spyrja vitni þau, sem til hafði náðst, en þau voru farin af staðnum, er vitnið kom þangað. Eftir upplýsingum lögreglumann- anna tveggja hóf hann ásamt þeim sérstaka athugun á þeim stað, sem vitnin höfðu bent á sem slysstað. Beindist athugun sérstaklega að steyputeinum, sem stóðu upp úr hinum steyptu veggjum grunns- ins, og þá einkum að einum teinanna, en á honum var frosinn dropi af einhverjum vökva, en á öðrum teinum voru engin merki, sem hugsanlega stóðu í sambandi við slysið. Vitnið kveður, að þessi umræddi teinn hafi síðan verið sagaður af og fluttur upp á lögreglustöð og daginn eftir hafi Guðmundur Erlendsson, rann- sóknarlögreglumaður í Reykjavík, með prófun athugað, hvort dropinn á teininum væri blóðdropi, en sú prófun hafi leitt í ljós, að svo var ekki. Vitnið kveður, að rétt við hinn umrædda tein hafi verið um- rót í mölinni og mótaborð, sem lá meðfram teininum, og undir honum var eins og strokið á bletti, þ. e. eins og þurrkast hefði af því rykið. Þá var rétt hjá þessum stað prik það, sem sagt var, að hinn slasaði drengur hefði verið að leika sér með, en prik þetta kveður vitnið vera á annan metra á lengd og vafið með tusku, sem myndaði dálítinn hnút við endann. Gunnar Geirmundsson húsgagnasmiður kom fyrir dóminn sem vitni. Hann kveðst hafa verið við vinnu sína þennan umrædda dag að Auðbrekku 39 ásamt Hilmari Haraldssyni. Þeir heyrðu barns- grát að utan og fóru út að hyggja að því, og fór Hilmar út á und- an. Þegar út kom, kvaðst vitnið hafa séð ungan dreng, u. þ. b. 10— 12 ára gamlan, og blæddi úr öðru auga hans. Drengurinn var uppi- standandi og rétt utan við húsgrunninn nr. 41, er vitnið fyrst sá hann. Hann kveðst hafa álitið, að drengurinn hefði hlotið þessi meiðsli í grunninum nr. 41. Vitnið kvaðst hafa ásamt félaga sínum spurt börn, sem þarna voru nærstödd, um það, hvernig slysið hefði viljað til, og fengu þeir þau svör, að drengurinn hefði slasazt á steyputeini í húsgrunninum nr. 41. Hann kvaðst ekki muna, hvort drengurinn sjálfur var um þetta spurður eða hvort hann tjáði sig nokkuð um þetta atriði. Hilmar Haraldsson húsgagnasmiður kemur þennan sama dag fyr- ir dóminn sem vitni. Hann kveðst hafa verið við vinnu sína að Auðbrekku 39 ásamt Gunnari Geirmundssyni daginn, sem slysið skeði. Kveðst hann hafa gengið út og varð þá var við einhver hljóð, sem komu úr 875 húsgrunninum nr. 41 við hliðina. Hann kveðst hafa spurt börn, sem þarna voru, hvað komið hefði fyrir þarna, og fékk þau svör, að strákur hefði týnt auganu og væri að leita að því. Hann fór inn á verkstæðið og kallaði á félaga sinn og fór síðan rakleitt að huga nánar að þessu. Þá strax kveðst hann hafa séð í hinn slasaða dreng, sem var að reyna að komast upp úr grunninum nr. 41, og hjálp- aði vitnið honum upp úr og sá þá, að hann var blóðugur í framan. Þeir Gunnar fóru með drenginn inn á verkstæðið og hringdu á sjúkrabíl. Aðspurt kveðst vitnið geta fullyrt, að drengurinn hafi verið inni í grunninum nr. 41, þ. e. innan hinna steyptu sökkla, þegar það fyrst heyrði í honum, en þegar það kom að drengnum, var hann kominn út fyrir sökklana og yfir timburstafla og upp á mold- arbakka í grunninum. Ómar Ragnarsson kemur fyrir dóminn 11. maí 1971. Hann kveður aðspurður, að fyrst í stað eftir slysið hafi hann ekki getað áttað sig á því, hvað það var, sem fór í auga hans, begar hann datt í grunninum. Síðar hafi þetta skýrzt fyrir sér, þannig að hann hefði orðið fullviss um, hvernig slysið bar að. Hafi hann hrasað um spýtu eða borð og dottið á steypustyrktartein, sem stóð upp úr grunninum. Lenti hann með hægra augað á þess- um járnteini með þeim afleiðingum, að augað skaddaðist svo, að taka varð það í burtu. Hann kveðst hafa komið Auðbrekkumegin að og ætlað yfir grunninn til félaga síns, Jóns Þrastar, sem var hinum megin við uppi á moldarbarði. Hafi hann verið kominn u. þ. b. hálfa leið yfrum, þegar hann hrasaði og datt. Hann telur slysstað- inn vera nálægt miðju grunnsins, þó frekar nær húsinu nr. 39. Hann kannast við prikið, sem hann var að leika sér með á mynd- um, sem honum eru sýndar. Enda priksins kveður hann hafa ver- ið vafinn með tusku og eða bandi, en prikið notaði hann sem reiðhest og hélt um vafða endann. Hann kveðst aðspurður vera algerlega viss, að áverkann hafi hann alls ekki hlotið af völdum priksins, heldur af því að detta á umræddan steypustyrktartein. Hann kveðst, eins og áður greinir, hafa farið inn í grunninn Auðbrekkumegin og hafi hann komizt hindrunarlaust inn í hann án þess að þurfa að klifra, þar sem jarðvegurinn eða möl við vegg grunsins hafi staðið nokkurn veginn jafnhátt. Ekki hafi hann þurft að fara yfir timburstafla, þegar hann fór þarna inn. Hann kveðst ekki muna, hvort hann hafi áður farið út í þennan grunn, og ekki muna til þess, hvort hann hafi veitt athygli steypu- styrktarteinum eða vitað um þá. 876 Hinn 19. maí 1971 koma stefndu fyrir dóminn. Í sameiginlegri aðiljaskýrslu þeirra, sem þeir hafa staðfest, seg- ir m.a. „Í febrúarmánuði 1966 áttum við hús í smíðum við Auðbrekku 41 í Kópavogi. Hinn 5. febrúar var byggingu svo komið, að grunnur hafði ver- ið tekinn, sökklar steyptir og grunnur fylltur með rauðamöl jafn- hátt sökklum. Umhverfis grunninn hafði jarðvegi verið ýtt og jafnað að grunninum, en að öðru leyti skal þetta tekið fram: Suðurhliðin snýr að Löngubrekku. Utan við sökkulveggina, fast við steyputeina, var staflað allmiklu magni af mótatimbri, sem í sjálfu sér hindraði aðgang inn á grunninn, en auk þess var utan við timburstaflann brattur moldarbakki 3—4 metrar upp, en ofan við hann allmikill moldarbingur, sem var uppgröftur úr grunn- inum. Má segja, að svo til óhugsandi hafi verið, að nokkur legði leið sína þar yfir. Við austurhlið grunnsins var búið að steypa upp tvær hæðir af húsi, sem okkar hús átti að steypast upp að. Norðurhliðin sneri að Auðbrekku. Hún var dálítið hærri en gatan, og var búið að fylla að sökkulveggjum. Þar hefði að öðru jöfnu verið greiður aðgangur inn á grunninn, en á þessum tíma, eða 5. febrúar, voru þar tvö bílhlöss af órökkuðu mótatimbri, sem hrúgað hafði ver- ið upp inn á grunninn og var því hindraður aðgangur að sjálfum grunninum frá þeirri hlið, nema með því að klöngrast yfir timb- urhrúguna. Að vestanverðu var hins vegar uppgrafinn grunnur, en til þess að komast upp á húsgrunn okkar frá þeirri hlið þurfti að klifra upp á sökkulvegginn, sem var um það bil tveir metrar á hæð næst Auðbrekku, en hækkaði síðan vegna halla á klöppinni, þegar sunnar dró í grunninum. Í suðvestur horninu var veggurinn um það bil meter á hæð, en þar var timburstafli upp á veggnum, sem torveldaði leið inn á grunninn.“ Stefnandi gerir þá grein fyrir dómkröfum sínum að vísa til þess, að upplýst sé og sannað, að seinni hluta dags hinn 5. febrúar 1966 hafi sonur sinn, Ómar Ragnarsson, á 10. aldursári verið að barna- leik og starfi ásamt fleiri börnum úr nágrenninu rétt hjá heimili sínu. Dimmt var og skuggsýnt orðið. Fóru börnin m. a. inn í hús: grunninn nr. 41 við Auðbrekku, en þar áttu stefndu verksmiðju- hús í byggingu. Steypustyrktarjárn stóðu upp úr sökkulveggjum, og voru þau óvarin, og ekki höfðu þau heldur verið beygð út af 877 eða niður eða aðrar ráðstafanir gerðar til að minnka hættu af þeim fyrir þá, er nálægt kæmu. Engar hindranir voru við húsgrunn þennan til að varna börn- um eða öðrum að komast í eða fara yfir grunninn eða leika sér í honum. Þarna féll Ómar á steypustyrktarjárntein með þeim afleiðingum, að hægra auga hans sprakk, og varð að nema það burtu. Síðar var sett gerfiauga í drenginn, og skipta verður um það síðar og setja stærra gerfiauga eftir því sem drengurinn stækkar. Eðlilegt og venjulegt teljist vera, að börn séu að leik og starfi í nágrenni heimila sinna, og beri því þeim, sem hafa með höndum einhvers konar framkvæmdir, hvort sem eru byggingarfram- kvæmdir eða annars konar, að ganga þannig frá þeim, að ekki séu þær hættulegar neinum, hvorki þeim, sem við þær starfa né þeim, sem þar kynnu að koma. Stefnandi telur það sannað, að eigi hafi verið tryggilega gengið frá húsgrunni þessum, og beri því eigendur hans og byggingameist- ari, sem í þessu tilviki var annar eigandinn, Einar Hallmundsson, fébótaábyrgð á tjóni því, sem af slysi þessu hlauzt. Telja verði, að engu síður hafi verið nauðsyn að ganga tryggilega frá bygging- arframkvæmdum þarna með umferðarhindrun inn í grunninn og ráðstöfunum til að gera steypustyrktarteinana hættuminni, t. d. með því að beygja þá út af, en að láta ekki gryfjur, sem vatn safnast í, standa óvarðar, unz í þær er steypt eða þær fylltar upp. Þeim mun fremur hafi ráðstafana verið þörf í öryggisskyni, þar sem framkvæmdir höfðu lengi legið niðri. Upplýst sé með framburði Ómars Ragnarssonar sjálfs, að hann hlaut áverkann á augað í húsgrunni stefndu, með því að hann hrasaði og datt á steypustyrktartein. Þetta sé stutt framburði vitn- anna Gunnars Geirmundssonar og Hilmars Haraldssonar og leik- félaga hans Gissurar Þórs og Jóns Þrastar. Telja verði, að þetta sé ótvírætt í ljós leitt, þannig að jafnist á við fullkomna sönnun. Hina einstöku liði kröfugerðar sinnar rökstyður stefnandi á þann veg, að varðandi lið nr. 1 vísar hann til útreikninga Guð- jóns Hansens tryggingafræðings í framlögðum skjölum. Í sam- bandi við ákvörðun bóta bendir hann á hina sífelldu verðbólgu hér á landi, sem ekkert lát virðist á, og því séu bætur reiknaðar út samkvæmt tekjum, þegar útreikningurinn fór fram, mjög lág- ar, þegar fram í sæki, séu bæturnar ávaxtaðar í banka, eins og ráð sé fyrir gert. Varðandi kröfulið nr. 2 bendir stefnandi á þær þjáningar, sem 878 slysinu hljóta að hafa verið samfara. Þyngst á metunum verði þá auðvitað óþægindin um alla framtíð, að hafa ekki nema eitt auga, svo og sá ótti, er fyrir hendi hljóti að vera við að missa hitt aug- að og verða alblindur. Þá séu og mikil lýti af því að hafa gerviauga. Um liði nr. 3 og 4 skírskotar stefnandi til framlagðra reikninga. Stefndu styðja kröfu sína um sýknu þeim rökum, að ósannað sé með öllu, á hvern hátt slysið raunverulega hafi að höndum borið, og í málinu sé ekkert það fram komið, nema síður sé, er styðji staðhæfingar stefnanda eða veiti sönnun fyrir því, að Óm- ar Ragnarsson hafi slasazt við að falla á steypustyrktarjárn, sem stóð upp úr sökkli byggingar þeirra. Ekkert hafi fram komið í málinu, sem bendi til þess, að um- búnaður eða frágangur í sambandi við byggingarframkvæmdirn- ar við húsið nr. 41 við Auðbrekku hafi verið óforsvaranlegur eða óeðlilegur eða að nokkru frábrugðinn því, sem almennt gerist Í sambandi við slíkar framkvæmdir. Allmiklar líkur bendi til þess, að slysið hafi ekki orðið í sjálf- um húsgrunninum, heldur skammt frá honum, enda verði ekki séð af rannsókninni, að nein merki hafi verið sjáanleg um það í húsgrunninum eða í næsta nágrenni, að drengurinn hafi þar hlot- ið þá áverka, sem hann hlaut. Jafnvel þótt talið yrði, að drengurinn hefði slasazt í húsgrunn- inum eða við hann, verði sök af því fráleitt lögð á stefndu, enda hafi rannsókn í málinu eigi sýnt, að þeir hafi á nokkurn hátt hag- að sér á saknæman máta. Teljist vera um nokkra sök að ræða, sé hún hjá drengnum sjálfum eða foreldrum hans sakir eftirlits- skorts við útivist hans og leik, eftir að myrkur var skollið á. Stefndu benda á, að engir beinir sjónarvottar hafi verið að slysinu, en tveir drengir, sjö og átta ára, hafi verið nærstaddir, og sýnist vera heldur óvarlegt að treysta um of á framburði þeirra. Stefndu telja, að órökstuddar ályktanir lögreglumanna í upp- hafi hafi leitt til þess, að þeir beindu rannsókn sinni fyrst og fremst að ákveðnum teini í húsgrunni þeirra, og þetta hafi komið í veg fyrir, að rannsóknin yrði nógu víðtæk og hlutlæg. Drengirnir tveir, Jón Þröstur og Gissur Þór, virðast ekki hafa séð, hvernig slysið raunverulega bar að, og drengurinn sjálfur virðist ekki heldur hafa áttað sig á því til fulls. Því sé það í fyllsta máta hæp- ið, að unnt sé að taka mark á ábendingum drengjanna um slysstað- inn, eftir að þeir hafi lýst yfir, að þeir hafi ekki séð, þegar slysið varð. Stefndu mótmæla sem röngu, sem staðhæft sé í skýrslu Guð- 879 jóns Ásbergs Jónssonar varðstjóra, að ekki hafi verið til staðar neins konar hindranir eða merkingar, sem hefðu gefið til kynna, að umferð væri hættuleg yfir húsgrunninn. Þeir telja, að fram- lagðar ljósmyndir af vettvangi styðji þessi mótmæli að nokkru og vísa til aðiljaskýrslu sinnar til frekari rökstuðnings. Stefndu mótmæla bótakröfu stefnanda í heild sem of hárri, eink- um 2. tölulið. Varðandi kröfulið nr. 1 telja þeir, að ekki sé þar tekið tillit til eingreiðslu og skattfríðinda. Þá hefur því verið mótmælt efnislega, að stefnandi hefur hækkað kröfugerð sína frá því, sem í stefnu greinir, á grundvelli nýrra örorkutjónsútreikn- inga, Sé ekki réttmætt, að hann hagnist á því, að rekstur málsins hafi dregizt. Þegar öll gögn að því lútandi eru virt, er það álit réttarins, að telja megi það sannað, að Ómar Ragnarsson hafi hlotið áverkann á augað í húsgrunni stefndu og á þeim stað, sem bent var á og stefnandi heldur fram. Allt það, sem upplýst er í þessu sam- bandi, bendir mjög eindregið til, að hann hafi lent á margnefnd- um steypustyrktarteini eða á öðrum slíkum, þegar hann hrasaði og datt, en ekkert það fram komið í málinu, sem teljist hnekkja því eða geri það ósennilegt. Líkurnar eru svo sterkar, að eðlilegt þyk- ir að leggja þetta til grundvallar dómsúrlausn. Þessi frásögn drengsins hér fyrir dóminum þess efnis, að hann hafi auðveldlega og hindrunarlaust komizt inn í grunninn, hefur eigi verið hnekkt. Það er óumdeilt í málinu, að framkvæmdir stefndu við grunn- inn stöðvuðust um haustið 1965, og ekki var fyrirsjáanlegt, að þær gætu hafizt aftur fyrr en um vorið, þegar frost væri farið úr jörðu. Þar sem svo stóðu sakir, þykir verða að meta það stefndu til vangæzlu, að ekki voru settar neinar virkar tálmanir við inn- göngu Í grunninn Auðbrekkumegin. Það mátti hverjum vera ljóst, að hætta stafaði af steypustyrkt- arteinum, sem stóðu upp úr sökkulveggjunum, einkum fyrir börn, en alkunna er, að þau sækja mikið á slíka staði í leikjum sínum, og erfitt er að fyrirbyggja, svo tryggt sé, þótt tálmanir séu og hindranir, að þau komizt inn í slíka húsgrunna, sérstaklega dreng. ir. Stefndu gerðu engar ráðstafanir til að bægja frá eða draga úr þessari hættu, t. d. með því að beygja teinana út af eða hlaða timbri að þeim. Verður að telja þessa yfirsjón svo afdrifaríka, að bótaábyrgð varði stefndu á hendur vegna slyssins á Ómari Ragn- arssyni. Á hitt ber að líta, að eftir því sem upplýst er, má telja, að 880 rekja megi slysið að miklu leyti til óhappatilviljunar. Drengur- inn er á leið yfir grunninn með prik milli fóta sér, sem hann heldur um með höndunum. Verður að ætla, að það sé honum til trafala við að bera hendurnar fyrir sig, þegar hann rekst á eitt- hvað og fellur. Þá þykir eigi vera hægt að útiloka þann möguleika, að prikið hafi beint eða óbeint átt þátt í því, að hann hrasaði og datt, þótt eigi verði neitt um það fullyrt. Telja verður einnig, að Ómar Ragnarsson hafi eigi sýnt þá gætni og varkárni, sem búast má við af dreng á hans reki, þegar hann ákvað að stytta sér leið yfir grunninn til félaga sinna, eins og þar var umhorfs og myrkur skollið á. Að þessu athuguðu þykir rétt að dæma stefndu til að bæta helming þess tjóns, sem Ómar Ragnarsson varð fyrir, en hinn hlutann verði drengurinn að bera óbættan. Verða nú einstakir liðir í kröfugerð stefnanda athugaðir, en sundurliðunin er á þessa leið: 1. Beint atvinnutap samkvæmt útreikningi Guð- jóns Hansens tryggingafræðings eftir fram- lögðum skjölum .........00.0.000 0... kr. 922.303.00 2. Bætur fyrir þjáningar, óþægindi og lýti ...... — 150.000.00 3. Kostnaður við mat á örorku og örorkutjóni og læknisvottorð ........2000. 0. — 9.650.00 4. Gerfiauga samkvæmt reikningi ............ — 2.700.00 Samtals kr. 1.084.653.00 Um lið 1. Fram er lagt í málinu örorkumat Páls Sigurðssonar læknis, dags. 11. október 1966, sem hljóðar svo: „Samkvæmt vottorði Guðmundar Björnssonar, augnlæknis, frá 22. apríl 1966 þá varð drengur þessi fyrir augnslysi 5. febrúar 1966. Vottorð Guðmundar Björnssonar er svohljóðandi: „Ómar Ragnarsson f. 3. 1. 1957, Löngubrekku 39, Kópavogi, varð fyrir augnslysi 5. febrúar 1966. Undirritaður sá Ómar skömmu eftir slysið og lagði hann þegar inn á sjúkrahús Hvítabandsins til aðgerðar. Skoðun leiddi í ljós, að hægra auga var sprungið og mest allt innihald augans runnið út gegnum þversprungu á glæru (cornea), sem og náði gegnum hringvöðvann aftur í hvítu himnu augans. Var mér tjáð, að hann hefði dottið á járntein. 881 Þar sem ekki var unnt að bjarga auganu, var augað tekið (evisceratio O.D.). Var hann útskrifaður af sjúkrahúsinu þann 14. febrúar s. m. Hefur hann notað gerviauga síðan. Sjón á vinstra auga er normal (6/8).“ Drengurinn kom til viðtals hjá undirrituðum 11/10 1966. Hann er í fylgd móður sinnar, og skýrðu þau bannig frá tildrögum slyssins, að drengurinn hefði verið að leik í verksmiðjubyggingu, þar sem steypujárnsteinar hefðu staðið upp úr steypu, og hefði hann dottið og teinn stungizt í hægra auga. Að öðru leyti skýra þau frá slysi og meðferð eins og lýst er í vottorði Guðmundar Björnssonar. Aðalkvartanir nú eru rennsli úr auga, en engir verkir. Móðir kvartar um, að erfitt hafi reynzt að fá gerfiauga, og telur senni- legt, að þau burfi að fara til útlanda með drenginn til að fá not- hæft auga. Ályktun: Hér er um að ræða 9 ára gamlan dreng, sem slasast fyrir 9 mánuðum, fékk járntein í hægra auga með þeim afleið- ingum, að augað skemmdist, svo að það varð að taka það. Vegna Þessa slyss þá hefur drengurinn hlotið varanlega ör- orku, og telst hún hæfilega metin 25%.“ Á grundvelli örorkumatsins hefur Guðjón Hansen trygginga- fræðingur reiknað út verðmæti tapaðra vinnutekna Ómars Ragn- arssonar á slysdegi, og hefur stefnandi lagt fram þessi gögn í mál- inu. Upphaflegur útreikningur er gerður 5. apríl 1967. Er þar ann- ars vegar miðað við tekjur verkamanna, en hins vegar við tekj- ur iðnaðarmanna. Reiknað er með 7% töflum um starfsorkulíkur, samræmdum eftirlifendatöflum íslenzkra karla 1951— 1960. Þar segir m. a. svo! „A. Tekjur verkamanna. Á grundvelli úrtaksrannsóknar Efnahagsstofnunarinnar á vinnu- tekjum kvæntra verkamanna í Reykjavík samkvæmt skattframtöl- um fyrir starfsárin 1956—-1965 hef ég reiknað meðaltekjur á nú- verandi kauplagi. Þegar tillit er tekið til breytinga, sem orðið hafa á almennum kauptaxta Dagsbrúnar í Reykjavík, reiknast mér með- alvinnutekjur verkamanna þessi 10 ár vera kr. 165.791.00 miðaðar við núverandi kauplag. Samkvæmt venju reikna ég ekki með neinum tekjum fram til 13 ára aldurs, en eftir það með eftirfar- 56 882 andi hundraðshlutum ofangreindra árstekna fullorðinna verka- manna. Á 14. ári 5% „ 15. , 10% „ 16. , 25% „ 17. ,, 15% „ 18. , 80% „ 19. , 85% „ 20. ,, 90% 21. 95% Eftir það 100% Miðað við þann tekjugrundvöll, sem hér hefur verið lýst, reikn- ast mér verðmæti tapaðra vinnutekna á slysdegi nema kr. 348.- 258.00. B. Tekjur iðnaðarmanna. Sé stuðzt við upplýsingar Efnahagsstofnunarinnar um vinnu- tekjur kvæntra iðnaðarmanna í Reykjavík á sama hátt og gert er hér að framan um vinnutekjur verkamanna (umreikningur með tilliti til breytinga á kauplagi miðaður við taxta járniðnað- armanna), reiknast mér meðalárstekjur iðnaðarmanna á núver- andi kauplagi nema kr. 190.511.00. Ef reiknað er með sömu árstekjum og í A-lið hér að framan til 17 ára aldurs, í næstu fjögur ár þar á eftir tekjum í samræmi við lágmarkskaup iðnnema (30% af ofangreindum árstekjum iðn- aðarmanna á 1. námsári, 40% á 2. námsári, 50% á 3. námsári og 60% á 4. námsári), en eftir það fullum árstekjum sem að ofan greinir, reiknast mér verðmæti tapaðra vinnutekna á slysdegi nema kr. 354.216.00.“ Þennan útreikning endurskoðar tryggingafræðingurinn 12. jan- úar 1968. Eru niðurstöður hans þar miðað við tekjur verkamanna kr. 378.088.00 og miðað við tekjur iðnaðarmanna kr. 386.431.00. Þessir útreikningar eru svo aftur endurskoðaðir 3. september 1970, og eru þá niðurstöður kr. 666.456.00 og kr. 663.623.00, og enn eru útreikningarnir endurskoðaðir af Guðjóni Hansen hinn 17. janúar 1972 að beiðni lögmanns stefnanda, og segir þar á þessa leið: „Með útreikningi, dags. 3. september 1970, endurskoðaði ég út- reikning minn frá 5. apríl 1967 í máli Ómars Ragnarssonar, Löngu- brekku 39, Kópavogi, vegna slyss þess, er hann varð fyrir 5. febrú- 883 ar 1966. Að beiðni yðar, herra hæstaréttarlögmaður, hef ég nú end- urskoðað útreikninginn enn á ný með hliðsjón af kjarabreyting- um, sem átt hafa sér stað, og nýjum upplýsingum, er fram hafa komið síðan í september 1970. Er í fyrsta lagi tekið tillit til hækk- unar verðlagsuppbóta á laun 1. ágúst, 1. september og 1. des. 1971. Í öðru lagi er reiknað með þeirri grunnkaupshækkun, sem tók gildi 1. desember 1971, ásamt hækkunum, sem um hefur verið samið frá 1. júní 1972 og 1. marz 1973 að telja. Í þriðja lagi eru áætluð þau áhrif, sem vænta má, að stytting vinnuvikunnar Í. janúar 1972 hafi á árstekjur, og í fjórða lagi eru nú tiltækar upp- lýsingar um vinnutekjur kvæntra verkamanna í Reykjavík árið 1970 (tölur Efnahagsstofnunarinnar), og er því nú frá 1. janúar 1971 að telja stuðzt við tekjuupplýsingar frá árunum 1961— 1970. Með hliðsjón af framanrituðu reikna ég árlegar vinnutekjur fullorðinna verkamanna nú sem hér segir: Árið 1970....... sr kr. 309.711.00 1/1 —31/7 1971 a — 325.902.00 1/8 —31/8 1971 2... — 332.282.00 1/9 —30/11 1971 ...... „002. — 335.222.00 1/12—31/12 1971 20... .. — 366.025.00 1/1 —31/5 — 1972 2... — 402.628.00 1/6 1972—-28/2 1973 ...0.0..0.0... — 418.113.00 Eftir þann tíma. sr — 441.343.00 Tekið skal fram, að grunnhækkun 1. desember 1971 hefur hér verið áætluð 8% að meðaltali, og tel ég þá áætlun hljóta að vera mjög nærri réttu lagi. Meiri óvissa er um hækkun árstekna vegna styttingar vinnuvikunnar 1. þ. m., en þá hækkun hef ég áætlað 10% og miða þá við, að um verði að ræða nokkra raun- verulega vinnutímastyttingu og nokkra fjölgun yfirvinnustunda. Miðað við framangreindar vinnutekjur fullorðinna verkamanna og lækkun teknanna á unglingsárunum á sama hátt og í fyrri út- reikningum reiknast mér verðmæti tapaðra vinnutekna hækka um kr. 35.885.00 frá því, sem að ofan greinir. Árlegar vinnutekjur iðnaðarmanna eftir 1. marz 1973 áætla ég kr. 470.850.00. Með sömu reikningsaðferð og við fyrri útreikninga reiknast mér verðmæti tapaðra vinnutekna á slysdegi nú nema kr. 876.335.00, þegar þessar tekjur iðnaðarmanna eru lagðar til grundvallar. Ástæðan til þess, að niðurstaða er iðnaðarmönnum 884 meira í óhag nú en áður, er sú, að með samningum í síðastliðnum mánuði eru verkamenn taldir hafa fengið meiri kjarabætur en iðnaðarmenn. Um forsendur fyrir útreikningi þessum, aðrar en þær, sem hér hafa verið tilgreindar, skírskotast til fyrri útreikninga.“ Að framan er getið málsraka aðilja varðandi þennan kröfulið. Þegar þau atriði eru virt í heild, þykir verða að taka tillit til hag- ræðisins af eingreiðslu bóta og þess, að þær eru undanþegnar tekjuskatti og tekjuútsvari. Með tilvísun til þess teljast bætur hæfilega ákveðnar kr. 650.000.00 samkvæmt þessum lið. Um lið 2. Hér að ofan hefur áverka þeim, sem Ómar Ragnars- son hlaut, verið lýst og sjúkrasaga hans rakin eftir þeim gögnum, sem fyrir liggja. Þegar öli atvik eru virt og málsrök, þykja bætur samkvæmt þessum lið hæfilega metnar á kr. 120.000.00. Um liði nr. 3 og 4. Þessum kröfuliðum hefur eigi verið mót- mælt tölulega af stefndu. Stefnandi hefur lagt fram gögn til stuðn- ings þeim. Þykir rétt að taka kröfulið nr. 4 til greina að fullu, en kröfuliður nr. 3 verður hafður í huga við ákvörðun málskostn- aðar, sbr. 5. tölulið 175. gr. laga nr. 85/1936. Úrslit málsins verða því þau, að stefndu verða in solidum 120.000.00 -H 2.700.00, þ. e. kr. 386.350.00 með 7% ársvöxtum frá 5. febrúar 1968 til greiðsluðags. Eftir þessum málslokum þykir rétt að dæma stefndu til greiðslu málskostnaðar. Málskostnaður til handa stefnanda ákvarðast samtals kr. 64. 650.00 og greiðist úr ríkissjóði, en af þeirri fjárhæð ber skipuðum talsmanni hans, Árna Guðjónssyni hæstaréttarlögmanni, kr. 55.- 000.00 í talsmannslaun. Stefndu greiði kr. 64.650.00 í málskostnað, er renni í ríkissjóð. Ólafur St. Sigurðsson), fulltrúi bæjarfógeta, kvað upp dóm Þennan. Dómsorð: Stefndu, Einar Hallmundsson og Rúnar Guðmundsson, greiði in soliðum stefnanda, Ragnari Jónatanssyni f. h. ófjárráða son- ar síns, Ómars Ragnarssonar, kr. 386.350.00 með 7% ársvöxt- um frá 5. febrúar 1966 til greiðsludags og kr. 64.650.00 í máls- kostnað, sem renni í ríkissjóð. Málskostnaður til handa stefnanda, kr. 64.650.00, greiðist úr ríkissjóði. Af þeirri upphæð ber skipuðum talsmanni hans, 885 Árna Guðjónssyni hæstaréttarlögmanni, kr. 55.000.00 í tals- mannslaun. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 23. nóvember 1973. Nr. 68/1972: Ólöf Tómasdóttir (Sigurður Ólason hrl.) segn Volter Antonssyni f. h. A/S Bogforlaget Dana (sjálfur). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson og Björn Sveinbjörnsson. Ómerking. Frávísun. Áskorunarmál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 25. maí 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 5. s. m. Krefst hún þess aðal- lega, að hin áfrýjaða dómsathöfn verði ómerkt og málinu vís- að frá héraðsdómi, en til vara krefst hún sýknu af kröfum stefnda. Þá krefst hún málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda. Stefndi krefst staðfestingar hinnar áfrýjuðu dómsathafn- ar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Mál þetta hefur í héraði verið rekið sem áskorunarmál sam- kvæmt lögum nr. 49/1968. Stefndi hér fyrir dómi höfðaði mál þetta með utanréttar- stefnu 27. desember 1971, áritaðri af Hrafni Bragasyni borg- ardómara 29. s. m. um, að málið yrði þingfest á bæjarþingi Reykjavíkur þriðjudaginn 11. janúar 1972. Voru stefnukröf- 886 ur þær, að áfrýjandi yrði dæmd til að greiða kr. 3.475.00 auk 1% dráttarvaxta fyrir hvern byrjaðan vanskilamánuð frá Í. október 1968 til greiðsludags og málskostnaðar. Málið var þingfest á bæjarþinginu 11. janúar 1972, og var þá eigi sótt þing af hendi áfrýjanda. Ritaði Kristín Briem, fulltrúi yfir- borgardómara, á stefnuna 13. janúar 1972 ákvörðun þess efn- is, að stefnukröfurnar og kr. 2.500.00 í málskostnað væru að- fararhæfar að liðnum 7 sólarhringum frá birtingu áritunar- innar. Stefna í málinu í héraði var birt af stefnuvottum í Reykja- vík 29. desember 1972, og kveðast stefnuvottar hafa afhent endurrit stefnunnar. Áfrýjandi hefur hér fyrir dómi lagt fram stefnuendurrit það, er stefnuvottar hafi afhent. Í stefnueftirriti þessu segir, að málið verði þingfest „þriðjudaginn 27. janúar 1972“. Af þessum sökum hafi hún eigi getað sótt þing í héraði á þing- festingardegi. Þar sem eftirriti því af héraðsstefnu, er stefnu- vottar afhentu, var svo áfátt sem að framan greinir, fullnægir það ekki ákvæðum 3. mgr. 96. gr. laga nr. 85/1936, sbr. 7. gr. laga nr. 49/1968. Ber því þegar af þeirri ástæðu að ómerkja hina áfrýjuðu dómsathöfn og vísa málinu frá héraðsdómi. Eftir þessum málalokum ber að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 10.- 000.00. Það athugast, að mál þetta skyldi eigi reka sem áskorunar- mál samkvæmt lögum nr. 49/1968. Dómsorð: Hin áfrýjaða dómsathöfn skal vera ómerk, og er málinu vísað frá héraðsdómi. Stefndi, Volter Antonsson f. h. A/S Bogforlaget Dana, greiði áfrýjanda, Ólöfu Tómasdóttur, kr. 10.000.00 í máls- kostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. 887 Þriðjudaginn 27. nóvember 1973. Nr. 107/1972: Loftleiðir h/f (Benedikt Sveinsson hrl.) segn Carli Antoni Carlsen (Guðlaugur Einarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Fargjald. Gengi. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 31. ágúst 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 16. ágúst s. á. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér kr. 6.- 354.00 ásamt 7% ársvöxtum frá 29. nóvember 1968 til greiðslu- dags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti úr hendi stefnda. Stefndi krefst staðfestingar á héraðsdómi og málskostnað- ar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Fyrir Hæstarétti eru ekki bornar brigður á, að áfrýjandi sé réttur aðili málsins. Samkvæmt málflutningsyfirlýsingum áfrýjanda verður við það að miða, að flugfargjöld hans séu að stofni til ákveðin ýmist Í enskri eða bandarískri mynt. Stefndi greiddi fargjald sitt að fullu í íslenzkum krónum á því gengi, sem gilti, er hann keypti farseðilinn og fékk hann í hendur fullfrágenginn. Fargjaldsaukinn, sem áfrýjandi kref- ur stefnda um, stafar eingöngu af breyttri skráningu gengis íslenzkrar krónu frá því, að stefndi keypti farseðilinn, unz ferð hans hófst, án þess að stofnfargjald hefði breytzt. Fyrir- vari sá í flufarseðlinum, sem um getur í héraðsdómi, verður ekki ótvírætt skýrður svo, að hann eigi við breytingu á far- miðaverði af framangreindum orsökum. Ber þegar af þessari ástæðu að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða dóms. Samkvæmt þessum úrslitum ber áfrýjanda að greiða stefnda 888 málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 30.000.00, en málinu er ekki gagnáfrýjað. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Loftleiðir h/f, greiði stefnda, Carli Antoni Carlsen, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 30.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur sjó- og verzlunardóms Reykjavíkur 17. desember 1971. Mál þetta er höfðað fyrir sjó- og verzlunardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 30. september 1970. Það var þingfest 2. októ- ber 1970 og fyrst dómtekið 11. nóvember s.l., en endurupptekið og dómtekið á ný 26. nóvember s.l. Stefnandi málsins er Loftleiðir h/f, Reykjavíkurflugvelli, en stefndi Carl Anton Carlsen, Leir- tjörn, Mosfellssveit, Kjósarsýslu. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 6.354.00 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 29. nóvember 1968 til greiðsludags og málskostnað samkvæmt gjaldskrá L. M. F. Í. Stefndi krefst sýknu í málinu og að stefnandi greiði honum málskostnað að mati dómsins. Sættir hafa verið reyndar í málinu, en án árangurs. Stefnandi kveður dómkröfuna vera skuld stefnda við stefnanda samkvæmt reikningi, dags. 29. nóvember 1969, fyrir eftirstöðvar fargjalds stefnda á flugleiðinni Keflavik —Kaupmannahöfn—Kefla- vík. Áö öðru leyti séu málavextir þeir, að hinn 9. nóvember 1968 hafi stefndi ásamt syni sínum, Svavari Martin, keypt farmiða með flugvélum stefnanda á áðurnefndri flugleið. Farmiðarnir hafi ver- ið keyptir hjá Ferðaskrifstofunni Landsýn h/f í Reykjavík og hafi stefndi greitt fyrir sinn miða kr. 11.682.00. Þegar þeir feðgar hafi ætlað að hagnýta sér farmiðana hinn 20. nóvember 1968 og ferð- ast, svo sem til hafi staðið, hafi verið búið að lækka gengi íslenzku krónunnar gagnvart erlendri mynt. Hafi flugfargjöld hækkað, frá því að miðarnir voru upphaflega gefnir út, og hafi fargjaldið eft- ir hækkunina numið kr. 18.036.00. Í samræmi við það hafi verið gefnir út nýir farseðlar í söludeild Loftleiða á Keflavíkurflugvelli og þeim feðgum gert að greiða mismuninn. Hafi þeir skrifað und- 889 ir yfirlýsingu varðandi nefnda fargjaldabreytingu „under protest“, eins og komizt sé að orði. Með reikningi, útgefnum 29. nóvember 1968, hafi stefndi verið krafinn um mismun á áðurnefndum fargjöldum þeirra feðga, eða um samtals kr. 12.708.00. Síðar hafi hins vegar komið í ljós við athugun, að áðurnefndur sonur stefnda hafi verið fulltíða maður og hafi því ferðast á eigin vegum. Af þeim sökum hafi upphaflegi reikningurinn verið tekinn til endurskoðunar og í stað hans út- búnir tveir reikningar, stílaðir á hvorn þeirra feðga fyrir sig, hvor að fjárhæð kr. 6.354.00. Með bréfi, dags. 28. október 1969, hafi umboðsmanni stefnda verið sendur umræddur reikningur og honum skýrt frá því, að reikningurinn kæmi í stað og til leiðréttingar fyrri reikningi að fjárhæð kr. 12.708.00. Hafi í bréfinu verið skorað á stefnda að greiða skuldina fyrir 10. nóvember 1969. Stefnandi hefur lagt fram í málinu bréf flugmálastjórnarinnar til Loftleiða h/f, dags. 28. september 1967, þar sem tekin er af- staða til óskar Loftleiða h/f um að framlengja um tveggja ára skeið vetrarfargjöld, er hafi verið í gildi á flugleiðinni Ísland— Luxembourg á tímabilinu 1. október til 1. apríi 1968. Í bréfi þessu segir meðal annars orðrétt: „Með því að umrædd fargjaldalækkun mundi brjóta algjörlega í bága við margyfirlýsta stefnu íslenzkra flugmálayfirvalda um, að gilda skuli IATA fargjöld milli Íslands og annarra Evrópulanda, en einmitt vegna þessarar stefnu hefur tekizt að gera loftferðasamninga við hin Evrópulöndin um flug ís- lenzkra flugfélaga til þessara landa, þá telur flugráð ekki rétt að víkja frá hinum almennu IATA-fargjöldum á einni tiltekinni flug- leið. Getur flugráð því ekki fallizt á erindi Loftleiða...“ Þá hefur stefnandi og lagt fram „umboðssamning“ milli Loft- leiða h/f og Landsýnar h/f, dags. 10. febrúar 1964. Samningur þessi er á ensku og ber yfirskriftina „Passengers sales agency agreement““. Stefndi hefur komið fyrir dóm. Hann sagðist ekki hafa lært ensku í skóla. Hann læsi ekki ensku, en gæti talað hana svolítið. Hann sagðist ekki geta lesið það, sem stæði á bls. 2 á farseðlinum, dskj. nr. 20. Þegar hann hafi keypt umræddan farseðil, hafi hon- um ekki verið bent sérstaklega á og hann hafi ekki kynnt sér af sjálfsdáðum það, sem letrað er á 2. bls. hans. Honum hafi ekki verið sagt, að fargjald það, sem hann greiddi, gæti hækkað, áður en til ferðar kæmi, og ekki hafi hann spurzt fyrir um það atriði. Ekki hafi heldur komið til tals, er hann keypti umræddan far- 890 seðil, að verð hans væri í öðrum verðmæli en íslenzkum krónum. Hann sagðist hafa keypt umræddan farmiða hjá Landsýn h/f og ekki hafi hann kynnt sér það, sem skrifað væri í form hans, að öðru leyti en því, að hann hafi kynnt sér dagsetningar. Að ósk stefnanda hefur komið fyrir dóminn Ásbjörn Magnússon, sölustjóri stefnanda. Hann staðfesti fyrir rétti, að dskj. nr. 18 væri ljósrit af samningi milli stefnanda og Landsýnar h/f um söluum- boð handa þeim síðarnefnda fyrir hönd stefnanda. Kannaðist hann við undirskrift sína á því skjali. Stefnandi heldur því fram, að enginn vafi sé á um aðild stefn- anda. Ferðaskrifstofan Landsýn h/f sé umboðsmaður stefnanda, svo sem fram komi í framlögðum samningi þessara aðilja. Um- rædd ferðaskrifstofa hafi gefið farmiðann út á eyðublöð stefnanda og í hans nafni og hafi þannig skuldbundið hann sem umboðs- maður. Að öðru leyti byggir stefnandi kröfur sínar fyrst og fremst á ákvæðum í farseðlum félagsins svo og í ferðaáætlun, þar sem ræð- ir um far- og farmgjöld. Neðst á bls. 2 í farseðli stefnda, sem lagður hefur verið fram í málinu, í kafla, sem beri yfirskriftina, „Condition of Contract“, sé letrað stóru áberandi letri: „Price of this ticket is subject to change prior to commencement of travel“, eða í þýðingu löggilts skjalaþýðanda: „Verð farmiða þessa er háð breytingum, áður en ferð hefst“. Í áðurnefndum ferðaáætlunum, sem einnig hafa verið lagðar fram í málinu, segir orðrétt: „Flug- áætlanir, fargjöld og aðrar upplýsingar um flugferðir eru háðar samþykki viðkomandi flugmálayfirvalda. Auk þess áskilur félagið sér rétt til annarra fyrirvaralausra breytinga“. Stefnandi heldur því fram, að nefndir skilmálar á 2. bls. far- miðans séu skuldbindandi fyrir aðilja málsins. Stefnda hafi verið eða hafi mátt vera ljóst, að fargjöld kynnu að hækka, áður en hann færi þá ferð, er hann hafði ráðgert. Til frekari áherzlu séu ákvæðin í ferðaáætlunum félagsins, enda sé greinilega gagngert að því stefnt, að engum geti dulizt, hverjum samningsákvæðum hann sé háður við gerð þess farsamnings, sem raunverulega stofn- ist við kaup á flugfarseðli. Við munnlegan flutning málsins vitnaði lögmaður stefnanda í þessu sambandi í lög nr. 41/1949, sem stað- festa lagagildi Varsjársamningsins svonefnda frá 29. október 1929, með breytingum í Haag 1955, sbr. lög nr. 46/1956, en í 1. máls- lið 2. tölul. 3. gr. þess samnings segir: „Farseðill skal, ef hið gagnstæða sannast ekki, gilda sem sönnun á því, að flutningssamn- ingur hafi verið gerður, svo og á ákvæðum hans.“ 891 Í hinum munnlega málflutningi hélt lögmaður stefnanda því enn fremur fram, að stefnandi væri bundinn af ákvæðum Alþjóða- stofnunar flugfélaga, IATA (International Air Transport Associ- ation), um fargjöld á flugleiðinni milli Íslands og Danmerkur. Vitnaði lögmaðurinn í því sambandi í áðurnefnt bréf flugmála- stjórnarinnar til stefnanda. Þá sagði lögmaður stefnanda, að samkvæmt reglum fyrir að- ildarfélög IATA væri verð farmiða ákveðið í „shillingum“, og miðaðist það við upphaf ferðar. Að öllu þessu athuguðu telur stefnandi ljóst, að stefnda beri að greiða umrædda fargjaldshækkun, enda eigi lög nr. 7 1/1966 um verðtryggingu fjárskuldbindinga ekki við um samningsaðstöð- una í þessu máli, svo sem raunar 13. gr. laganna beri með sér, þar sem segi: „Þegar áunnin réttindi og skyldur samkv. fyrri lögum skulu þó halda gildi sínu“. Stefndi byggir sýknukröfu sína á því, að stefnandi sé ekki rétt- ur aðili málsins, þar sem stefndi hafi ekki átt nein viðskipti við hann, heldur Ferðaskrifstofuna Landsýn h/f, svo sem gögn máls- ins beri með sér. Þá styður stefndi sýknukröfu sína þeim rökum, að stefnda sé ekki skylt að greiða umræðda fargjaldshækkun, hvorki samkvæmt íslenzkum lögum né alþjóðasamningum. Áður- nefndur fyrirvari á bls. 2 í farseðli stefnda brjóti í bága við íslenzk lög, þ. á m. áðurnefnd lög nr. 71/1966. Sú skylda verði heldur ekki lögð á stefnda í málinu að skilja „eitthvert enskt hjal“ á farmiða stefnanda, enda sé stefnda óskylt að hlíta einhliða áritun- um á farmiða eða flugáætlanir af hálfu stefnanda, meðan engin lög á Íslandi séu samhljóða slíkum „ticket-yfirlýsingum“. Í hinum munnlega málflutningi mótmælti lögmaður stefnda því sérstak- lega, að 13. gr. laga nr. 71/1966 ætti við í þessu máli, því að þar væri að finna tæmandi upptalningu á þeim ákvæðum laga, sem halda ættu gildi sínu eftir gildistöku laga nr. 71/1966. Með útgáfu farseðils hinn 9. nóvember 1968 komst á samningur með aðiljum á þá leið, að stefnandi skyldi flytja stefnda flugleiðis frá Keflavík til Kaupmannahafnar hinn 20, nóvember 1968 og til baka aftur. Greiddi stefndi við afhendingu farseðilsins íslenzkar kr. 11.682.00. Farseðillinn var gefinn út af Ferðaskrifstofunni Landsýn h/f í Reykjavík í umboði stefnanda. Er því stefnandi réttur aðili máls- ins. Á farmiða, dagsettan 9. nóvember 1968, er skráð fargjald US $ 190.50, jafngildi ísl. kr. 10.867.00, skattur ísl. kr. 815.00, alls 892 íslenzkar kr. 11.682.00. Við munnlegan málflutning upplýsti lög- maður stefnanda, að fyrir mistök hafi færslur víxlazt milli dálka á farseðlinum. Á farseðli, dagsettum 20. nóvember 1968, er far- gjald skráð US $ 190.50, jafngildi íslenzkum kr. 16.778.00, skattur Ííslenzkar kr. 1.258.00, alls íslenzkar kr. 18.0.36.00. Mismunur of- angreindra niðurstöðufjárhæða, kr. 6.354.00, er stefnukrafan í mál- inu. Við gengisbreytingu íslenzku krónunnar þann 11. nóvernber 1968 hækkaði sölugengi bandaríkjadals þannig, að fyrir breytinguna jefngilti 1 bandaríkjaðalur íslenzkum kr. 57.07, en eftir breyting- una íslenzkum kr. 88.10. Krafa stefnanda um hækkun á endurgjaldi samkvæmt áðurnefnd- um samningi er reist á þessari breytingu á gengi íslenzku krónunn- ar miðað við bandaríkjadal, sem varð á tímabilinu frá samnings- gerð, þar til stefndi tókst ferð sína á hendur, enda var fargjaldið tilgreint í bandaríkjadölum í farseðlinum. Hækkun á fargjaldinu með þessum hætti fær ekki samrýmzt fortakslausum ákvæðum 1. gr. laga nr. 71/1966. Þar sem stofnað var til skyldna og rétt- inda aðilja samkvæmt samningnum eftir gildistöku nefndra laga, á undantekningarregla 13. gr. þeirra ekki við. Ber þegar af þess- um ástæðum að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dóm þennan kvað upp Björn Þ. Guðmundsson dómsformaður ásamt meðdómsmönnunum Gauki Jörundssyni prófessor og Tómasi Zoéga framkvæmdastjóra. Dómsorð: Stefndi, Carl Anton Carlsen, skal sýkn vera af kröfum stefn- anda, Loftleiða h/f, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 893 Miðvikudaginn 28. nóvember 1973. Nr. 158/1973: T. Hannesson á CO h/f. segn Tryggva Hannessyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr og Einar Arnalds. Kærumál. Frávísunardómur úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 25. október 1973, sem barst Hæstarétti 2. nóvem- ber s. á., hefur sóknaraðili kært til Hæstaréttar samkvæmt b lið 1. tl. 1. málsgr. 21. gr. laga nr. 75/1973 frávísunardóm bæjarþings Reykjavíkur, uppkveðinn 8. október 1973. Krefst hann þess, að hinn kærði dómur verði felldur úr gildi og að lagt verði fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferð- ar. Þá krefst hann og kærumálskostnaðar úr hendi varnar- aðilja. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða dóms og kæru- málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Eigi þykir sýnt á þessu stigi máls, að kröfur sóknaraðilja gegn varnaraðilja í máli þessu falli undir samkomulag það milli aðilja frá 3. ágúst 1972, sem greinir í héraðsdómi. Héraðsdómara ber því að taka málið til efnismeðferðar. Verður samkvæmt því að fella hinn kærða dóm úr gildi. Rétt þykir, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur er úr gildi felldur. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 8. október 1973. Mál þetta, sem tekið var til dóms eða úrskurðar þann 3. októ- ber s.l., hefur T. Hannesson og Co h/f, Ármúla 7 hér í borg, höfð- að fyrir bæjarþinginu með stefnu, framlagðri í dóm 27. febrúar 894 1973, á hendur Tryggva Hannessyni heildsala, Hraunbæ 92 hér í borg. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða honum skuld að fjárhæð fl. 22.261.10, þýzk mörk 2.098.29, £ 734.14 með 12% ársvöxtum frá 31. desember 1970 til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu, þar á meðal löghaldskostnaðar. Þá krefst hann staðfestingar á löghaldi gerðu 16. febrúar s.l. Af hálfu stefnda hefur verið sótt þing og þær dómkröfur gerð- ar, að máli þessu verði vísað frá dómi og honum dæmdur máls- kostnaður að skaðlausu eftir mati réttarins. Að framkominni frávísunarkröfu stefnda krafðist stefnandi þess, að þeirri kröfu væri hrundið og honum tildæmdur málskostn- aður að skaðlausu fyrir þann þátt málsins. Sátí var reynd án árangurs. Stefnandi kveður málavexti vera þá, að stefndi hafi verið einn af stofnendum og framkvæmdastjórum stefnanda frá upphafi, unz honum hafi verið vikið frá störfum árið 1972. Þann 3. ágúst 1972 hafi verið gert samkomulag um ágreiningsmál aðilja. Samkomu- lag þetta hefur verið lagt fram. Stefnandi vitnar til þess, að í lok samkomulagsins segi, að aðiljar lofi að fresta öllum mála- ferlum sín á milli og fella þau niður, jafnskjótt og samkomulagið hafi verið efnt og málskostnaður felldur niður. Þá segi að end- ingu í samkomulaginu: „Á þá hvorugur neinar frekari kröfur á hendur hinum.“ tefnandi heldur því fram, að þegar þetta samkomulag var gert, hafi verið vitað, að stefndi hafi dregið sér umboðslaun af erlend- um viðskiptum stefnanda á árinu 1971. Hitt hafi núverandi fyrir- svarsmönnum stefnanda verið ókunnugt um, að stefndi hafi líka dregið sér umboðslaun af erlendum viðskiptum stefnanda á ár- unum 1968, 1969 og 1970. Þessu til sönnunar vitnar hann til dskj. nr. 5 í málinu, sem er bréf stefnda til Seðlabanka Íslands og dags. er þann 30. október 1972. Stefnandi heldur því fram, að þegar þetta hafi komizt upp, hafi atvik breytzt svo, að forsendur hafi verið brostnar fyrir syndakvittun hans til stefnda. Hann sé því ekki lengur bundinn við yfirlýsingu þá, sem áður var á minnzt og tilgreind er innan tilvitnunarmerkja, þ. e. að hvorugur aðilja eigi frekari kröfur á hendur hinum. Þann 16. febrúar s.1. fékk stefnandi lagt löghald á 11.7% húss- ins nr. 92 við Hraunbæ, eign eiginkonu stefnda, til tryggingar kröfu máls þessa auk vaxta og kostnaðar. Þá er málið var fyrir í fógetaréttinum, var þar lagt fram samkomulag það, sem stefn- 895 andi vitnar til og dags. er 3. ágúst 1972. Samkomulag þetta er undirritað af Tryggva Hannessyni og konu hans Ólafíu Haralds- dóttur annars vegar og Torfa Bryngeirssyni og Guðjóni Hannes- syni hins vegar. Segir í upphafi samkomulagsins, að undirritaðir hluthafar í félaginu T. Hannesson og Co. h/f, Reykjavík, þau Tryggvi Hannesson, Hraunbæ 94, Reykjavík, og Ólafía Haralds- dóttir, s. st., annars vegar og Torfi Bryngeirsson, Laugarnesvegi 94, Reykjavík, og Guðjón G. Hannesson, Skriðustekk 3, Reykjavík, persónulega og f. h. hlutafélagsins hins vegar séu ásátt um eftir- farandi úrlausn ágreiningsmála sinna í sambandi við hlutafélagið. „1. Tryggvi og Ólafía afsala til hlutafélagsins, því til frjálsrar ráðstöfunar eftir ákvörðun stjórnar þess, hlutabréfum sínum í félaginu nr. 1— 13 og 47—56, samtals að fjárhæð kr. 115.- 000.00, gegn greiðslu á nafnverði, sbr. 15. lið. 2. Tryggvi afsalar til Guðjóns hlutabréfum í félaginu nr. 14—26, er skráð hafa verið á nafn Tryggva, samtals að fjárhæð kr. 165.000.00, án greiðslu. 3. Tryggvi og Ólafía afsala til hlutafélagsins, til ógildingar eða annarrar ráðstöfunar eftir ákvörðun félagsins, hlutabréfum í félaginu nr. 103— 150, samtals að fjárhæð kr. 240.000.00, gegn endurgreiðslu á nafnverði bréfanna. Af nafnverðinu samsvara kr. 150.000.00 víxli frá árinu 1966, sem félaginu var afhentur kvittaður, og greiðist samkv. 15. lið. Afgangurinn, kr. 90.- 000.00, sem greiddur var með millifærslu, millifærist til baka samkvæmt 16. lið. 4. Erlend umboðslaun af viðskiptum hlutafélagsins á árinu 1971, að fjárhæð £ 1513,30, Hfl. 594.53 og DM 1.553.59 (samtals kr. 388.419.00, reiknað á gengi 30. júní 1972) teljast eign þess, og skilar Tryggvi fullu andvirði þeirra til félagsins. Af andvirðinu greiðir hann £ 250.00 nú þegar í erlendum gjald- eyri, en um afganginn fer samkv. 15. lið. Umboðslaun af inn- flutningi félagsins á tímabilinu jan— maí 1972 renna til þess með venjulegum hætti. 5. Tryggvi afhendir félaginu tvo víxla hvorn að fjárhæð kr. 150.000.00, sem eru eftirstöðvar af láni hans til þess frá árinu 1966. Fellur hann frá greiðslu á öðrum þeirra, en um greiðslu á hinum fer samkv. 15. lið. Ábyrgist Tryggvi, að allir þessir víxlar séu þar með að fullu kvittaðir. 6. Skuldabréf vegna kaupa á varahlutalager á árinu 1966 teljast félaginu óviðkomandi, og ábyrgist Tryggvi einn greiðslu allra skulda samkvæmt þeim, hlutafélaginu og Guðjóni að skað- 11. 12. 896 lausu. Hið sama gildir um dómskuld í sambandi við lagerkaup- in, sem Tryggvi hefur leyst til sín. Reynist svo við athugun á bókhaldi, að félagið hafi greitt eitthvað af bessum skuld- um á árinu 1971, skal færa greiðslurnar til skuldar á viðskipta- reikningi Tryggva og gera þær upp samkv. 16. lið. Hlutafélagið greiðir Tryggva víxil samþykktan af Klæðningu hf. er Tryggvi hefur leyst til sín, að fjárhæð kr. 113.184.00 (114.596.00). Frá greiðslunni dregst víxill á Klæðningu hf. að fjárhæð kr. 56.000.00 (56.820.00), er hlutafélagið hefur leyst til sín. Báðir greiðast víxlarnir án annars kostnaðar en útlagðs innlausnarkostnaðar, og verður mismunurinn gerður upp sam- kv. 15. lið. Tekjur af sölu veggfóðurs frá Anneplas AG vorið 1972, kr. 73.303.00, skiptast að jöfnu milli Tryggva og hlutafélagsins, og greiðir Tryggvi félaginu helming þess samkv. 15. lið. Hlutafélagið lækkar kröfu sína á hendur Tryggva vegna ým- issa greiðslna á árunum 1971 og 1972, samtals að fjárhæð 257.- 974.00, um kr. 72.382.00. Mismunurinn, kr. 185.592.00, greið- ir Tryggvi félaginu samkv. 15. lið. Reynist svo við athugun á bókhaldi, að einhverjar af mismunafærslum hafi verið færð- ar á viðskiptareikning Tryggva, leiðréttist greiðslan sam- kvæmt því með millifærslu samkv. 16. lið. Hlutafélagið greiðir Tryggva kr. 60.000.00 á mánuði í laun fyrir tímabilið janúar—júní 1972, með færslu á viðskipta- reikning hans, sbr. 16. lið. Telst þar innifalið allt ógreitt or- lof hans hjá félaginu, og á hann ekki frekari launakröfur á hendur því. Hlutafélagið skilar Tryggva handveðum (b. e. veðskuldabréf- um) þeim, sem standa til tryggingar yfirdráttarheimild á hlaupareikningi þess í Búnaðarbanka Íslands, svo og víxla- reikningi. Skulu skilin fara fram, þegar endanlegt uppgjör liggur fyrir. Félaginu skal þó heimilt að ganga að handveð- um sem nemur endanlegum mismun á viðskiptareikningi Tryggva, ef mismunurinn verður Tryggva í óhag, þegar upp- gjör liggur fyrir, til tryggingar skilvísri greiðslu úr hans hendi. Viðskiptareikningur Tryggva hjá hlutafélaginu skal falinn lög- giltum endurskoðanda til uppgjörs nú þegar og því lokið svo fljótt sem frekast er unnt. Þann mismun, sem fram kemur á reikningnum, skuldbindur viðkomandi aðili, Tryggvi eða 13. 14. 15. 16. 17. 897 félagið, sig til að greiða að fullu innan þriggja mánaða frá því að uppgjörinu lýkur. Þeir Guðjón og Torfi ábyrgjast Tryggva persónulega efndir af hálfu hlutafélagsins á samkomulagi þessu. Hluthafarnir Guðni og Grétar Hannessynir, sem eru samþykk- ir samkomulagi þessu og árita það því til staðfestingar, skuld- binda sig til að afhenda félaginu hlutabréf sín í því, kr. 10.- 000.00, gegn greiðslu á nafnverði. Eftirtaldar greiðslur samkvæmt samkomulagi þessu fara fram í peningum frá Tryggva til hlutafélagsins: — Skv. 4. lið kr. 388.419.00 — Skv. 9. lið — 36.651.00 — Skv. 10. lið — 185.592.00 kr. 610.663.00 frá dregst: — hlutabréf skv. 1. lið kr. 115.000.00 — Víxill skv. 3. lið — 150.000.00 — Víxill skv. 5. lið — 150.000.00 — Mismunur á vxl. skv. 7. lið — 57.776.00 kr. 472.776.00 Kr. 137.886.00 Greitt m/gjaldeyri skv. 4. lið — 54.312.00 Mismunur kr. 83.574.00 Mismuninn greiðir Tryggvi með víxli til 3ja mánaða, er hann samþykkir í því skyni. Við uppgjör á viðskiptareikningi Tryggva hjá hlutafélaginu skulu færðar inn þær greiðslur og leiðréttingar, sem um ræðir í 3., 6., 10. og 11. lið samkomulags þessa, eftir því sem við á. Verði ágreiningur um einhverjar aðrar færslur, skal mat hins löggilta endurskoðanda ráða, og skuldbinda aðilar sig til að hlíta því. Aðilar samþykkja að fresta öllum málaferlum sín í milli og fella þau niður, strax og samkomulag þetta hefur verið upp- fyllt, og greiðir hvor aðili sinn kostnað af þeim. Á þá hvorugur neinar frekari kröfur á hendur hinum.“ 57 898 Samkomulag þetta mun vera tilkomið vegna löghaldsbeiðni Hjartar Torfasonar hæstaréttarlögmanns f. h. stefnanda í eigum stefnda þann 20. júní 1972. Beiðni sú hefur verið lögð fram í lög- haldsmálinu. Segir í beiðni Hjartar Torfasonar hæstaréttarlög- manns, að skuld sú, sem þar um ræðir, sé tilkomin vegna innflutn- ingsviðskipta, er félagið átti við nokkur erlend fyrirtæki á árun- um 1968—1972. Hafi félagið verið umboðsaðili hér á landi fyrir þessi fyrirtæki eða gert innkaup hjá þeim og fengið sem slíkt umboðslaun frá fyrirtækjunum af sölu þess varnings, sem hing- að var keyptur á þess vegum. Umboðslaunin hafi yfirleitt verið færð félaginu til tekna, jafnóðum og viðskiptin gerðust, í gjaldeyri heimalands þeirra og síðan greidd félaginu eftir tilvísun fram- kvæmdastjórans, aðallega á bankareikninga í viðkomandi löndum. Í ljós hafi komið, að framkvæmdastjórinn hafi ekki skilað til fé- lagsins öllum þeim umboðslaunum, sem þannig hafi fengizt. Þá var í löghaldsmálinu lagt fram uppkast af samkomulagi milli aðilja málsins. Það uppkast er dags. í júlí 1972, og segir þar í 7. lið „Umdeild erlend umboðslaun frá árunum 1968— 1970 telj- ast eign Tryggva, gerir hlutafélagið enga kröfu eða kvörtun varð- andi þau, enda ábyrgist Tryggvi þau sjálfur.“ Í endanlega sam- komulaginu frá 3. ágúst 1972 hefur þessum lið verið sleppt. Í greinargerð sinni hélt stefndi því fram, að stefnandi hefði í máli þessu ekki lagt nein sönnunargögn fram til stuðnings þeirri staðhæfingu sinni, að stefndi hefði dregið sér umboðslaun. Þá heldur stefndi því eindregið fram, að hér sé um hluta af sömu kröfu að ræða og stefnandi hafi áður krafizt löghalds fyrir og vitnar í því sambandi til skjala þeirra, sem lögð voru fram við löghaldið og hér hefur verið vitnað til að framan, sbr. dskj. 7— 11 í dómsgerðum löghalds. Benti hann á, að fallið hafi verið frá lög- haldsbeiðninni, sem beðið var um á dskj. nr. 7 í fógetaréttarmál- inu, sbr. samkomulagið frá 3. ágúst 1972. Lögmaður stefnda hélt því fram, að stefndi teldi sig óbundinn af samningnum, en stefn- andi hefði heimtað uppfyllingu samningsins. Þar sem aðeins sé um hluta samkomulagsins að ræða, sem sé þáttur í miklu stærra máli, krefjist hann frávísunar, enda verði að gera öll viðskipti aðilj- anna upp í heild. Þá hélt hann því fram, að engar sannanir væru komnar fram þess efnis, að stefnanda hefði ekki verið kunnugt um kröfur máls þessa, þá er samkomulagið var gert, og vitnaði í því sambandi til 7. liðar uppkastsins frá júlí 1972, sbr. dskj. nr. 11 í fógetaréttarmálinu, sem áður hefur verið rakið. Af hálfu stefnanda var þessum málsástæðum stefnda öllum mótmælt. 899 Álit dómsins. Eins og áður er frá greint, liggur fyrir í málinu samkomulag, sem aðiljar málsins hafa undirritað. Samkvæmt því samkomulagi varðar það úrlausn ágreiningsefna stefnda og núverandi fyrirsvars- manna stefnanda varðandi hlutafélagið T. Hannesson og Co. h/f. Stefnandi hefur hvorki gert kröfu um, að samkomulag þetta verði dæmt ógilt né heldur er það málsástæða hjá honum, að samkomu- lagið í heild sé ógilt, heldur aðeins að brostnar séu forsendur fyrir „syndakvittun“, sem hann telur felast í niðurlagi samkomulags- ins, þ. e. í þessum orðum: „Á þá hvorugur neinar kröfur á hendur hinum.“ Þá verður ekki annað ráðið af gögnum málsins en hann hafi heimtað uppfyllingu samkomulagsins, sbr. dskj. 6 í fógeta- málinu. Hér verður því að skoða kröfur stefnanda í því ljósi, að samningurinn sé í gildi. Samkvæmt 12. lið samkomulagsins skyldi viðskiptareikningur stefnda hjá hlutafélaginu falinn löggiltum endurskoðanda til uppgjörs. Samkvæmt 16. lið samkomulagsins skyldi mat hins löggilta endurskoðanda ráða, yrði ágreiningur um einhverjar aðrar færslur en þær, sem um er getið í samkomu- laginu, og skuldbinda aðiljar sig til að hlíta því. Mat hins löggilta endurskoðanda liggur ekki fyrir í málinu, en rétt þykir að skilja 16. gr. samkomulagsins á þá leið, að hann verði að fjalla um kröf- ur máls þessa og verði þær ekki lagðar fyrir dóm, eins og hér er gert. Eins og kröfugerð og málsástæðum stefnanda er háttað, þyk- ir eiga að vísa því frá dómi ex officio þegar af þessum sökum, og breytir það ekki þeirri niðurstöðu, að stefndi heldur því fram, að samkomulagið sé ógilt. Samkvæmt þessari niðurstöðu þykir rétt, að stefnandi greiði stefnda kr. 12.000.00 í málskostnað. Hrafn Bragason borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi ex officio. Stefnandi, T. Hannes- son og Co. h/f, greiði stefnda, Tryggva Hannessyni, kr. 12.- 000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms. þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. 900 Mánudaginn 3. desember 1973. Nr.69/1972: Andrés Ágústsson f. h. Landflutninga h/f gegn Osta- og Smjörsölunni h/f. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Andrés Ágústsson f. h. Landflutninga h/f, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistar- gjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Mánudaginn 3. desember 1973. Nr. 137/1973: Magdalena V. Zundert gegn Lögreglustjóranum í Reykjavík f. h. Bifreiðaeftirlits ríkisins. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Magdalena V. Zundert, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hún vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 901 Mánudaginn 3. desember 1973. Nr. 6/1972: Nýja fasteignasalan s/f (Logi Guðbrandsson hrl) segn Hákoni Leifssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson og Einar Arnalds. Fasteignasala. Þóknun. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 20. janúar 1972. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða kr. 24.500.00 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 10. október 1970 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Eigendur áfrýjanda eru Logi Guðbrandsson hæstaréttarlög- maður og Magnús Þórarinsson. Í málinu er leitt í ljós, að eiginkona stefnda var því sam- þykk, að íbúð þeirra hjóna var boðin til sölu. Hún hafði kom- ið ásamt stefnda á skrifstofu áfrýjanda og átt viðræður við Magnús Þórarinsson, sem kynnti þeim tilboð í íbúðina, en ekki varð þá úr kaupum. Daginn áður en kauptilboð það, sem málið fjallar um, var undirritað, gaf nefndur Magnús stefnda upp aðalatriðin í til- boðinu. Ritaði stefndi þau niður hjá sér á miða og kynnti konu sinni, er hann kom heim. Kveðst konan hafa hafnað þessu tilboði, þar sem söluverðið hafi verið of lágt. Daginn eftir fór stefndi samt á skrifstofu áfrýjanda og ritaði á tilboðs- skjalið samþykki sitt, en ekki minntist hann á afstöðu kon- unnar til tilboðsins. Eins og rakið er í héraðsdómi, salt stefndi 902 kaupandanum samkvæmt tilboðinu kr. 10.000.00 * vanefnda- bætur. Að svo vöxnu máli mátti greindur Magnús Þórarins- son, sem hafði þessi viðskipti með höndum, gera ráð fyrir því og treysta því, að konan væri samþykk tilboðinu. Getur stefndi því ekki borið fyrir sig til sýknu samþykkisskort konunnar, en hann var eina ástæðan til þess, að salan fór út um þúfur. Á áfrýjandi rétt til söluþóknunar úr hendi stefnda fyrir starf það, er í té var látið, og telst hún hæfilega ákveðin kr. 18.375.00. Ársvextir ákveðast 7% til 16. maí 1973, en síðan 8% og upphafstími þeirra 4. desember 1970, birtingardagur héraðsdómsstefnu. Eftir þessum úrslitum þykir réti, að stefndi greiði áfrýj- anda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 30.000.00. Dómsorð: Stefndi, Hákon Leifsson, greiði áfrýjanda, Nýju fast- eignasölunni s/f, kr. 18.375.00 með 7% ársvöxtum frá 4. desember 1970 til 16. maí 1973 og 8% frá þeim degi til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, kr. 30.000.00. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 22. október 1971. 1.0. 1.1. Mál þetta er höfðað með stefnu, birtri 4. desember 1970, Munnlegur futningur fór fram í málinu 5. október s.l., og var það þá dómtekið. Málið var endurupptekið 12. október s.1., flutt að nýju og dómtekið sama dag. Stefnandi máls þessa er Nýja fasteignasalan s/f, Reykjavík. Stefndi er Hákon Leifsson, Mosgerði 11, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða honum sölulaun, kr. 24.500.00 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 10. október 1970 (sic) og málskostn- að að skaðlausu. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda, en 903 til vara lækkunar á stefnukröfunum. Jafnframt hefur hann kraf- izt þess, að stefnanda verði gert að greiða honum málskostnað að mati dómsins. Sátt hefur verið reynd í máli þessu, en viðleitni í þá átt hefur eigi borið árangur. 2.0. 2.1. Í stefnu segir um málavexti, að hinn 10. október 1970 hafi Finnbogi Ólafsson, Flókagötu 60, Reykjavík, gert kauptilboð í íbúð stefnda á 1. hæð í húsinu nr. 11 við Mosgerði hér í borg. Sam- kvæmt því skyldi kaupverðið vera kr. 1.225.000.00. Kauptilboð þetta hafi stefndi samþykkt samdægurs án fyrirvara. Þann 12. október sama ár, er ganga hafi átt frá kaupum form- lega með kaupsamningi og greiðslu inn á kaupverðið, hafi stefndi komið á fasteignasöluna og tjáð sig vilja vera lausan undan samn- ingnum, þar sem hann hefði fengið betra tilboð annars staðar. Hafi honum verið tjáð, að það gæti einungis gerzt með samþykki kaupanda. Hafi orðið samkomulag á milli kaupanda og stefnda um riftun og bætur til kaupanda. Þetta hafi verið gert án milli- göngu stefnanda. Af öðrum gögnum málsins má sjá, að þann 17. október 1970 undirrituðu stefndi og áðurgreindur Finnbogi Ólafsson svofellt samkomulag: „Samkomulag er milli aðila um riftun ofanritaðs samnings, og hefur seljandi greitt kaupanda vanefndabætur að fullu. Á því hvorugur aðili frekari kröfur á hinn.“ Upplýst er í málinu, að stefndi greiddi áðurnefndum Finnboga kr. 10.000.00 bætur vegna ofangreindrar riftunar. Jafnframt er upplýst, að stefndi seldi áðurgreinda íbúð að Mosgerði 11 stuttu eftir riftun samningsins, þann 17. október 1970, Þórólfi nokkrum Á gústssyni fyrir kr. 1.250.000.00. 2.2. Í aðiljaskýrslu stefnda, Hákonar Leifssonar, hér fyrir dómi segir, að eiginkona hans, Ingveldur Hannesdóttir, hafi vitað og verið því samþykk, að umrædd íbúð að Mosgerði 11 yrði sett í sölu. Stefndi kveðst hins vegar hafa undirritað framangreint kaup- tilboð Finnboga Ólafssonar, án þess að eiginkonan vissi. Hafi hún verið ósamþykk sölunni, þegar til kom, enda hafi henni m. a. þótt söluverðið of lágt. Hann sagði, að sölumaður og eigandi Nýju fasteignasölunnar s/f, Magnús Þórarinsson, hafi vitað, að eigin- kona stefnda væri samþykk því, að íbúðin yrði sett í sölu. Kvaðst stefndi ásamt konu sinni hafa farið á fund Magnúsar og rætt við 904 hann um tilboð nokkurt, sem komið hafði í umrædda íbúð, en eigi hafi orðið úr kaupum. Vitnið Ingveldur Hannesdóttir sagði í vitnaskýrslu hér fyrir dómi, að hún hafi almennt verið því samþykk, að íbúðin yrði sett í sölu. Í samræmi við það hafi stefndi sett íbúðina í sölu, m. a. hjá stefnanda máls þessa. Hún kannaðist við það, að kauptilboð hafi komið í húsið og að hún og stefndi hafi af því tilefni farið á fund áðurnefnds Magnúsar og átt viðræður við hann út af því tilboði, en ekki hafi orðið úr kaupum. Hún sagði, að stefndi hafi samþykkt tilboð Finnboga Ólafssonar án sinnar vitundar. Er vitn- ið kvaðst hafa fengið vitneskju um efni kauptilboðsins, hafi hún verið því ósamþykk, enda hafi sér þótt verðið of lágt. Því hafi þau kaup gengið til baka með samþykki Finnboga og honum greiddar bætur. Vitninu var sýnt umrætt kauptilboð, undirritað af Finnboga Ólafssyni og stefnda þann 10. október 1970, en það liggur frammi í máli þessu. Vitnið sagði frá því, að stefndi hafi þá áður komið heim með tilboð frá Finnboga, sem vitnið kvaðst halda, að stefndi hafi ritað niður á miða hjá sér. Vitnið kvaðst ekki vilja fullyrða, hvort þar hafi verið efnislega sama tilboðið um að ræða og umrætt kauptilboð, en alla vega kvaðst vitnið þá strax hafa verið mótfallið bví tilboði og tjáð stefnda það. Vitnið kvað það rétt vera, að áður- nefndur Þórólfur hafi keypt fasteignina skömmu eftir 17. októ- ber 1970, en þann dag hafi þó ekkert kauptilboð frá fyrrnefndum Þórólfi legið fyrir og raunar ekkert tilboð. Í aðiljaskýrslu Magnúsar Þórarinssonar hér fyrir dómi segir, að stefndi hafi sett umrædda íbúð í sölu til stefnanda, sennilega í maí 1970. Hafi hann sett upp kr. 1.400.000.00. Magnús minntist þess, að um sumarið hafi stefndi og kona hans komið til sín, en tilefni þess hafi verið það, að Magnús hafði munn- legt tilboð frá væntanlegum kaupanda, sem hugðist bjóða kr. 950.- 000.00 í eignina. Á þessum fundi hafi þau hjónin hafnað tilboðinu. Í skýrslu Magnúsar segir, að hann hafi á þessum tíma verið búinn að gera sér grein fyrir því, að verðið, kr. 1.400.000.00, væri of hátt. Kvaðst hann því hafa þar og þá spurt þau hjónin að því, hvaða fjárhæð þau gerðu sig ánægð með sem söluverð. Hafi þá komið fram, að þau hjónin hafi talið sig geta látið eignina á kr. 1.200.000.00, en ekki þar undir. Hafi frúin, Ingveldur, tekið fullan þátt í þessum viðræðum og verið samþykk áðurgreindu verði. Í skýrslu Magnúsar segir enn fremur, að daginn áður en umrætt kauptilboð Finnboga Ólafssonar var undirritað, hafi hann, 905 Magnús, gefið stefnda upp aðalatriðin í því kauptilboði. Stefndi hafi farið með þær upplýsingar heim, en daginn eftir hafi hann undirritað kauptilboðið. Við undirritun kauptilboðsins hafi ekk- ert verið rætt um afstöðu konunnar til framangreinds kauptilboðs. Spurður kvaðst Magnús halda, að hinn endanlegi kaupandi hafi þegar verið með í tafli, þegar umrætt kauptilboð var sam- þykkt. Af þessum orsökum kvaðst Magnús halda, að umræddum kaupsamningi hefði verið rift. Loks kvaðst Magnús hafa vitað, að stefndi bjó með fjölskyldu sinni Í umræddu húsi að Mosgerði 11. Hann sagði, að yfirleitt rit- aði maki ekki undir kauptilboð á sinni skrifstofu, heldur þá fyrst, er kaupsamningur væri gerður. 3.0. 3.1. Málssóknin er á því reist, að stofnazt hafi gildur kaup- samningur milli stefnda og Finnboga Ólafssonar fyrir milligöngu stefnanda við undirritun framangreinds kauptilboðs, dags. 10. októ- ber 1970. Kaupunum hafi verið rift af ástæðum, sem á engan hátt hafi varðað starf stefnanda eða afstöðu kaupandans. Því telur stefnandi, að hann hafi unnið til fullra sölulauna, en þau séu 2% af söluverði, eða stefnufjárhæðin, kr. 24.500.00. 3.2. Sýknukrafa stefnda er á því byggð, að ekki hafi komizt á bindandi samningur milli hans og áðurgreinds Finnboga, og því eigi komizt á kaup fyrir milligöngu stefnanda. Stefnanda hafi verið kunnugt um, að eiginkona stefnda þyrfti að samþykkja kauptilboðið, til þess að samningurinn væri bindandi fyrir stefnda. Varakrafa stefnda er á því reist, að ef um bindandi kaup hafi verið að ræða, þá sé alla vega ljóst, að stefnandi eigi ekki rétt á fullum sölulaunum, þar sem kaupunum hafi verið rift með sam- komulagi beggja aðilja. Eigi hann í mesta lagi rétt á einhverri þóknun fyrir fyrirhöfnina. 4.0. 4.1. Upplýst er, að stefndi fól stefnanda fullt umboð til sölu húseignar þeirrar, sem í málinu greinir, en stefndi var þinglýstur eigandi hennar. Fyrir tilstilli stefnanda undirrituðu stefndi og Finnbogi Ólafsson svonefnt kauptilboð þann 10. október 1970, eins og lýst hefur verið, en stuttu síðar var kauptilboðið látið ganga til baka. Í framhaldi af því seldi stefndi síðan umrædda íbúð Þór- ólfi Ágústssyni án milligöngu stefnanda. 906 Krefur nú stefnandi stefnda um sölulaun vegna framangreindra afskipta sinna. Ráðstöfun íbúðar þeirrar, sem í málinu greinir, var háð þeim takmörkunum, sem greinir í 20. gr. laga nr. 20/1923, og var sölu- manni stefnanda, Magnúsi Þórarinssyni, um þetta kunnugt. Gegn mótmælum stefnda er ósannað, að eiginkona stefnda, Ing- veldur Hannesdóttir, hafi samþykkt áður tilvitnað kauptilboð eða á annan hátt látið slíkt samþykki á sér skiljast. Hún var hvorki viðstödd, þá er undirritun kauptilboðsins fór fram, né var minnzt á afstöðu hennar við undirritun þess. Samkvæmt framburði Magn- úsar Þórarinssonar virðist það og ekki vera í samræmi við starfs- venjur stefnanda, að maki undirriti kauptilboð, heldur sé undir- ritunar maka þá fyrst krafizt, er kaupsamningur er gerður. Um- rætt samþykki kauptilboðsins var því annmörkum háð og leiddi hvorki þá né síðar til löglegrar sölu íbúðarinnar. Varhugavert þykir og að fullyrða, að stefndi hafi í orðum eða á annan hátt gefið stefnanda ástæðu til að ætla, að slíkt samþykki lægi fyrir við undirritun kauptilboðsins. Aðferð stefnda við riftun umrædds kauptilboðs verður heldur eigi talin skapa stefnanda neinn rétt, eins og málum er hér háttað. Stefndi, sem rekur fasteignasölu hér í borg, hefur réttindi og ber skyldur samkvæmt ákvæðum laga nr. 47/1938 (með áorðnum breytingum). Eins og hér er ástatt, á hann ekki rétt á söluþókn- un, og með því að stefnukrafan hefur heldur ekki við rök að styðjast eftir öðrum leiðum samkvæmt framansögðu, verður að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Jafnframt er rétt, að stefnandi greiði stefnda málskostnað, sem er hæfi- lega ákveðinn kr. 7.500.00. Stefán M. Stefánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómslorð: Stefndi, Hákon Leifsson, skal vera sýkn af kröfum stefn- anda, Nýju fasteignasölunnar s/f, í máli þessu. Stefndi, Nýja fasteignasalan s/f, greiði stefnda, Hákoni Leifssyni, kr. 7.500.00 í málskostnað innan 15 daga frá birtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. 907 Þriðjudaginn 4. desember 1973. Nr. 94/1972: Dánar- og félagsbú Guðmundu Ísleifsdóttur og Ragnars Veturliðasonar (Kristján Eiríksson hrl.) gegn Rögnu Ragnarsdóttur (Ólafur Þorgrímsson hr|l.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson og Björn Sveinbjörnsson. Endurgreiðsla. Heimilisaðstoð. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 20. júlí 1972. Krefst hann þess, að honum verði aðeins dæmt að greiða stefndu kr. 59.000.00 og að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði látinn niður falla. Stefnda krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða úrskurði. Hér fyrir dómi hefur áfrýjandi viðurkennt, að honum beri að greiða stefndu aðkeypta heimilisaðstoð á tímabilinu 8. ágúst til 9. desember 1968, kr. 20.000.00, fæði og hjúkrun á sama tímabili, kr. 15.000.00, og þóknun vegna heimilisaðstoð- ar stefndu á árunum 1965 og 1966, kr. 24.000.00. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða úrskurðar ber að staðfesta hann. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 20.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Áfrýjandi, dánar- og félagsbú Guðmundu Ísleifsdóttur og Ragnars Veturliðasonar, greiði stefndu, Rögnu Ragn- 908 arsdóttur, kr. 20.000.00 í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður skiptadóms Reykjavíkur 27. apríl 1972. Sóknaraðili máls þessa, Ragna Ragnarsdóttir, Suðurlandsbraut 100, hefur gert þær réttarkröfur, að ofangreint bú verði úrskurðað til að greiða henni kr. 300.000.00, áður en til skipta þess kemur. Til vara krefst hún annarrar lægri fjárhæðar að mati réttarins. Þá krefst hún málskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Í greinargerð varnaraðilja var krafizt sýknu af öllum kröfum sóknaraðilja svo og málskostnaðar, en við munnlegan flutning málsins viðurkenndi umboðsmaður varnaraðilja, að honum bæri að greiða sóknaraðilja kr. 20.000.00 auk hæfilegrar fjárhæðar að mati dómsins vegna fæðiskaupa og umönnunar sóknaraðilja á Guðmundu heitinni Ísleifsdóttur á tímabilinu 8. ágúst til 9. desem- ber árið 1968. Munnlegur málflutningur fór fram í máli þessu, að undangeng- inni árangurslausri sáttatilraun, hinn 7. þessa mánaðar, og var málið tekið til úrskurðar sama dag. Hinn 25. desember 1968 andaðist á Landspítalanum í Reykja- vík Guðmunda Ísleifsdóttir. Við uppskriftar- og virðingargerð á búi hennar hinn 7. október 1969 var ákveðið að taka dánarbúið til opinberrar skiptameðferðar. Erfingjar búsins eru tveir, sóknar- aðili máls þessa, Ragna Ragnarsdóttir, dóttir hinnar látnu og Ragn- ars Veturliðasonar, fædd 5. nóvember 1937, og Ragnar Veturliða- son, maki Guðmundu heitinnar, fæddur 22. marz 1914. Á skiptafundi í búinu hinn 31. marz 1971 lýsti umboðsmaður sóknaraðilja, Ólafur Þorgrímsson hæstaréttarlögmaður, yfir því, að umbjóðandi hans, Ragna Ragnarsdóttir, mundi gera kröfu um, að dánar- og félagsbúið greiddi henni fyrir heimilsstörf og um- önnun móður hennar, áður en til skipta dánarbús Guðmundu Ís- leifsdóttur kæmi, og hinn 26. apríl 1971 var svo kröfu lýst að fjár- hæð kr. 300.000.00. Kröfunni var mótmælt, og var ákveðið að reka sérstakt skiptaréttarmál um ágreininginn, og er það mál hér til úrskurðar. Sóknaraðili, Ragna Ragnarsdóttir, rökstyður kröfu sína með því, að hún hafi unnið kauplaust á heimili foreldra sinna frá 15 ára aldri, en frá þeim tíma hafi móðir hennar verið ósjálfbjarga sjúklingur. Þá hafi hún jafnframt unnið utan heimilisins á greindu tímabili og hafi sjálfsaflafé hennar gengið að verulegu leyti til 909 heimilisins, þar sem faðir hennar hafi alla tíð verið knappur á framfærslueyri til fjölskyldunnar. Um mánaðamótin júlí-ágúst 1968 hafi hann svo farið af heimilinu og ekki lagt því neitt til eftir það þá rúmlega fjóra mánuði, sem Guðmunda heitin Ísleifsdóttir átti ólifaða. Þá kveðst sóknaraðili hafa lánað fé árið 1957 til kaupa á fasteign félagsbúsins, Suðurlandsbraut 100, og hafi framlag sitt numið a. m. k. kr. 17.095.00 og vísar í því sambandi til minnis- seðils, sem fyrir liggur í málinu, þingmerktur sem dskj. nr. 4. Loks kveðst sóknaraðili hafa orðið að kaupa heimilsaðstoð fyrir kr. 20.000.00, eftir að Ragnar Veturliðason hvarf frá heimilinu árið 1968. Umboðsmaður varnaraðilja styður kröfugerð sína þeim rökum, að sóknaraðili hafi notið fæðis og húsnæðis endurgjaldslaust á öllu því tímabili, sem kaupkrafa hennar nær til. Hið sama hafi gilt um fæði og húsaskjól til handa tveimur börnum sóknaraðilja, sem fædd eru 1961 og 1965. Faðir sóknaraðilja, Ragnar Veturliða- son, hafi lagt heimilinu til fullkomlega allt, sem það þarfnaðist, allt fram til þess tíma, er hann hvarf brott af heimilinu í ágúst 1968. Þá sé einnig á það að líta, að móðir sóknaraðilja hafi dval- izt langtímum saman á sjúkrahúsum og ekki hafi sóknaraðili ann- ast hana þann tíma. Guðmunda heitin Ísleifsdóttir hafi verið nán- ast heilsulaus árum saman. Bendir varnaraðili í því sambandi á framburð vitnisins Ingibergs Jens Sigurðar Guðjónssonar, Stiga- hlíð 22, fædds 13. september 1925, frá 5. júlí 1971, en þar ber vitnið, sem var kjörsonur Guðmundu Ísleifsdóttur og fyrri eigin- manns hennar, Guðjóns Kristinssonar, að Guðmunda heitin hafi verið orðin alger öryrki 1961—1962, en kveðst jafnframt minnast þess, að hún hafi þegar í æsku vitnisins verið langdvölum á sjúkra- húsum. Hafi Guðmunda heitin því verið orðin heilsulaus þegar við fæðingu sóknaraðilja eða skömmu síðar. Hér sé því um það að ræða, að önnur fyrirvinna heimilisins hafi bilað, en hin fyrirvinnan, Ragnar Veturliðason, hafi þá orið að taka á sig meginþunga framfærslunnar. Þá bendir varnaraðili á, að fyrir liggi, að sókn- araðili hafi unnið utan heimilisins allt frá 14 ára aldri og ekkert bendi til, að hún hafi lagt fé af mörkum til heimilishaldsins af því kaupi, sem henni áskotnaðist fyrir þá vinnu. Varðandi ætlað framlag sóknaraðilja til fasteignarinnar segir umboðsmaður varn- araðili hafi unnið utan heimilisins allt frá 14 ára aldri og ekkert araðili hafi lagt fram einhverja fjárhæð til kaupanna, 5—10 þús- und krónur, en kveður sóknaraðilja ekki hafa ætlazt til endur- greiðslu, enda hafi þeirri kröfu ekki verið hreyft fyrr en undir 910 rekstri máls þessa, en jafnvel þótt svo verði ekki litið á, sé sú krafa fyrnd, þar sem upplýst sé, að fjárframlag þetta hafi verið innt af hendi árið 1957. Varnaraðili hefur viðurkennt, að endurgreiða beri sóknaraðilja kr. 20.000.00 fyrir aðkeypta heimilisaðstoð árið 1968, og verður sú fjárhæð tildæmd sóknaraðilja úr búinu. Þá hefur varnaraðili fall- izt á, að sóknaraðilja beri greiðsla að mati dómsins fyrir fæðis- kostnað og umönnun Guðmundu heitinnar Ísleifsdóttur á tíma- bilinu 8. ágúst til 9. desember árið 1968, og þykir verða að ákvarða sóknaraðilja hæfilega fjárhæð fyrir það. Verða ágreiningsatriði málsins nú tekin til skoðunar, og verður fyrst athugað, hvort úrskurða beri sóknaraðilja greiðslu fyrir störf á heimili foreldra sinna. Í aðiljaskýrslum Rögnu Ragnarsdóttur og Ragnars Veturliða- sonar hinn 21. júní 1971 kemur fram, að Guðmunda heitin Ísleifs- dóttir hafi ekki verið fær til verka á heimilinu síðustu fjögur til fimm árin, sem hún lifði, en fram að þeim tíma hafi hún unnið léttari heimilisstörf, svo sem að matargerð og uppþvotti, en að öðru leyti hafi heimilisstörfin hvílt á sóknaraðilja. Ósannað er, hversu mikla vinnu sóknaraðili lét heimili foreldra sinna Í té, meðan móðir hennar naut enn við að nokkru. Svo virð- ist sem hún hafi ekki haft uppi kröfur um greiðslu fyrir þjónustu sína við heimilið fyrr en með kröfulýsingu sinni í máli þessu hinn 26. apríl 1971. Þess er og að geta, að sóknaraðili naut sér að út- gjaldalausu viðurgernings og húsnæðis á heimilinu fyrir sig og börn sín. Þykja því ekki efni til að taka til greina beina launa- kröfu hennar, en rétt er að ætla henni nokkra þóknun fyrir störf í þágu heimilisins, eftir að móðir hennar varð farlama með öllu. Þykir sú þóknun hæfilega ákveðin kr. 80.000.00, og er innifalið í Þeirri fjárhæð greiðsla fyrir tímabilið 8. ágúst til 9. desember 1968, sem varnaraðili hefur viðurkennt að efni til. Í málinu er ágreiningur um, hvort sóknaraðili hafi lagt fé af mörkum af sjálfsaflafé sínu til sameiginlegra heimilisþarfa. Sóknaraðili, Ragna Ragnarsdóttir, hefur ekki sannað nein bein fjárframlög til heimilisins af sjálfsaflafé sínu. Hún hefur hins vegar borið, að áður en faðir hennar fór af heimilinu í ágúst 1968, hafi verið farið að tregðast um greiðslur hans til heimilisins. Fram kemur í aðiljaskýrslu Ragnars Veturliðasonar, að frá því í janúar 1967 þar til í júní 1968 hafi hann greitt til heimilisins einungis kr. 5.000.00 á mánuði auk fastagjalds af síma. Verður að líta svo á, að Ragnar Veturliðason hafi viðurkennt 1 skyldu sína til greiðslu framfærslueyris með téðum greiðslum. Með því að fjárframlag Ragnars Veturliðasonar á nefndu tímabili þykir ekki hafa nægt til framfærslu Guðmundu heitinnar Ísleifs dóttur, þykir verða að úrskurða sóknaraðilja uppbót af þeim sök- um, þar sem forsjá heimilisins hvíldi alfarið á henni á þessum tíma. Þykir hæfilegt að tildæma sóknaraðilja kr. 18.000.00 af þess- um sökum. Í máli þessu kemur fram og er ágreiningslaust, að sóknaraðili lagði árið 1957 fram nokkurt fé til kaupa á fasteigninni Suðurlands- braut 100. Hefur varnaraðili borið fyrir sig fyrningu gegn kröfu um endurgreiðslu vegna þessa. Samkvæmt lögum nr. 14 frá 1905 um fyrningu skulda og ann- arra kröfuréttinda fyrnast peningalánskröfur á 10 árum, sbr. í því sambandi 2., 3. og 4. gr. nefndra laga. Verður endurgreiðslu- krafa sóknaraðilja því ekki tekin til greina. Í máli þessu þykir rétt, að varnaraðili greiði sóknaraðilja upp í málskostnað kr. 15.000.00. Jón Þóroddsson, fulltrúi borgarfógeta, kvað upp úrskurð þenn- an. Úrskurðarorð: Varnaraðili, dánar- og félagsbú Guðmundu Ísleifsdóttur og Ragnars Veturliðasonar, greiði sóknaraðilja, Rögnu Ragnars- dóttur, kr. 118.000.00. Varnaraðili greiði sóknaraðilja kr. 15.000.00 upp í máls- kostnað. 912 Þriðjudaginn 4. desember 1973. Nr. 114/1973: Ákæruvaldið (Jónatan Sveinsson saksóknari ríkisins ad hoc) gegn Haraldi Ólafssyni (Páll S. Pálsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson og Einar Arnalds. Tilraun til manndráps. Líkamsmeiðingar. Brot gegn 220. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Bifreiðar. Brot gegn umferð- arlögum og áfengislögum. Dómur Hæstaréttar. Sakarefni er rækilega lýst í héraðsdómi. Viðbótarrannsókn hefur eigi farið fram eftir uppkvaðningu héraðsdóms, og eng- in ný gögn hafa komið fram fyrir Hæstarétti. Hér á eftir verður fyrst vikið að aðdraganda að brotum þeim, sem ákærði er sóttur til refsingar fyrir að hafa framið hinn 14. janúar 1973, en síðan verður veitt úrlausn um hvert einstakt ákæruefni í sömu röð og í þeim kafla héraðsdóms, sem ber fyrirsögnina „Niðurstöður“. 1. Aðdragandi að brotum þeim, sem ákærði framdi hinn 14. janúar 1973. Í héraðsdómi er rækileg lýsing á hjúskaparsambúð ákærða og Báru Magnúsdóttur og fjölskylduerjum ýmiss konar. Þar eru og raktar skýrslur um hótanir, sem ákærði er talinn hafa haft í frammi í garð fyrrverandi tengdamóður sinnar, Elín- ar Ólafsdóttur, og fyrrverandi eiginkonu sinnar, Báru Magn- úsdóttur. Verður að ætla, að hann hafi borið þungan hug til þeirra um þessar mundir og muni það viðhorf hafa magnazt, er hann frétti, að Bára hefði stofnað til festa og að unnusti hennar dveldist með henni hér á landi, en þau komu hingað til lands 10. janúar 1973. 913 Svo sem rakið er í héraðsdómi, ók ákærði sunndag 14. jan- úar 1973 laust eftir klukkan 1 e. h. í leigubifreið frá heimili sínu, Víðimel 32 í Reykjavík, að húsinu Nökkvavogi 62. Fór hann þar inn um opinn glugga í mannlausri íbúð og hafði á brott með sér að ófrjálsu tvíhleypta haglabyssu ásamt skot- færabelti með skotum, er þar voru geymd. Skýrir eigandinn, Snorri Jens Ólafsson, svo frá, að ákærði hafi um það bil klukkan 12 á hádegi rætt við sig tvívegis í síma og í síðara samtali hafi hann óskað eftir að fá haglabyssu hans að láni, þar sem hann hygðist fara á fuglaveiðar. Snorri Jens kveðst hafa hafnað tilmælum ákærða. Hann réð það af tali ákærða, að hann væri undir áhrifum áfengis. Bifreiðarstjóri sá, Sig- urður Tómas Sigurbjarnarson, er ók ákærða, telur hann hafa verið ölvaðan eða jafnvel mikið ölvaðan og öran, er hann kom í bifreið hans, en hann ber einnig, svo sem rakið er í héraðsdómi, að ákærði hafi tvívegis, meðan á ökuferð stóð, drukkið úr áfengisflösku, er hann hafði meðferðis, og í ann- að skiptið hafi hann drukkið drjúgum. Vitnið Sigurður Tómas sá ákærða koma með byssuna frá húsinu Nökkvavogi 62, og hafði ákærði byssuna með sér í bifreiðinni á leiðarenda, en Sigurður Tómas ók honum að húsi við Yrsufell í næsta ná- grenni við Yrsufell 11. 1. Atferli ákærða í húsinu Yrsufelli 11 í Reykjavík. Il.1. Atferli ákærða við og í íbúð Elínar Ólafsdóttur. Í héraðsdómi er lýst ítarlega aðkomu ákærða að húsinu Yrsufelli 11 og aðdraganda að því, að hann komst upp á fjórðu hæð hússins, þar sem fyrrverandi tengdamóðir hans, Elín Ólafsdóttir, bjó ásamt syni sínum, Þórhalli Ölver Gunnlaugs- syni, og þremur öðrum börnum. Um þetta leyti bjuggu enn fremur hjá henni dóttir hennar, Bára Magnúsdóttir, sem fyrr greinir, ásamt syni þeirra ákærða svo og unnusti Báru, Finn Jensen. Þegar ákærði kom að íbúð þessari, voru þar fyrir Elín Ólafsdóttir og Þórhallur Ölver, en aðir þeir, sem þar bjuggu þá, voru fjarverandi. Er ákærði hringdi dyrabjöllu íbúðarinnar, varð Þórhallur Ölver til að ljúka upp. Sannað þykir, að ákærði hafi gert sig líklegan til að ryðjast inn í 58 914 íbúðina og hafi beint byssuhlaupi inn um dyragæitina. Tókst þeim mæðginum að loka hurðinni þrátt fyrir harða andstöðu ákærða. Skaut ákærði þá nær umsvifalaust skoti gegnum hurð- ina með þeim afleiðingum fyrir þau Elínu og Þórhall Ölver, sem greint er frá í héraðsdómi, en þau stóðu bæði rétt fyrir innan hurðina. Braut ákærði sér að svo búnu leið inn í íbúð- ina og veittist að Elínu með skothríð, svo sem rakið er í hér- aðsdómi, en Þórhalli Ölver auðnaðist að komast undan og leita hjálpar. Eftir að Elínu tókst að komast undan ákærða út úr íbúð sinni og meðan hún hljóp niður stiga, skaut ákærði skoti á eftir henni, og verður að miða við, að hann hafi ekki hæft hana, svo sem í ákæruskjali segir. Benda sakargögn til þess, að Elín hafi verið komin niður í miðjan stiga, er skotið reið af. Um atburði þessa verður að leggja framburð vitnisins Elínar Ólafsdóttur til grundvallar dómi í málinu, en hann fær stoð í framburði vitnisins Ingveldar Magnúsdóttur og í fram- burði annarra vitna, sem greinir í héraðsdóminum, um skot- hríð í íbúð Elínar og í stigagangi. Ákærði hefur staðfastlega neitað því að muna nokkuð um ferð sína að Yrsufelli 11 og um atburði, er þar urðu. Ófrjáls taka ákærða á haglabyssu og skotfærum verður eigi skýrð á annan hátt en þann, að á þeim tíma, er hann komst yfir skotvopnið og skotfærin, hafi búið með honum sá ásetn- ingur að nota skotvopnið til ofríkisverka í eða við íbúð fyrr- verandi tengdamóður sinnar, en þangað hélt hann rakleiðis frá þeim stað, er hann tók skotvopnið og skotfærin. Ákærði skirrðist ekki við að skjóta gegnum hurð að íbúð Elínar Ól- afsdóttur, þótt langlíklegast væri, að fólk væri innan við hurð- ina og að það yrði fyrir skothríðinni, miðað við skotstyrkleika byssunnar og gerð hurðarinnar. Þegar virt er allt atferli á- kærða, áður en hann hóf skothríðina, svo og háttsemi hans þar næst á eftir, verður að telja, að það hefði eigi aftrað hon- um í að skjóta, þótt honum hefði verið ljóst, að skothríðin drægi til líftjóns. Atferli hans, það er nú var lýst, og aðför hans og skothríð að Elínu Ólafsdóttur í íbúð hennar og eftir að hún komst út úr henni, þykir samfellt varða hann refs- 915 ingu samkvæmt 211., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga. Verður honum eigi jafnframt refsað samkvæmt 220. gr., 4. málsgr., og eigi heldur samkvæmt 217. gr. alm. hegningar- laga. 112. Atferli ákærða við og í íbúð Sigrúnar Indriðadóttar, Yrsufelli 11. Sannað er, að ákærði ruddist inn í íbúð Sigrúnar Indriða- dóttur, og beindi hann þar í fyrstu byssu þeirri, sem hann hafði meðferðis, að Sigrúnu. Hafsteinn Jósefsson bifvéla- virkjameistari leitaði ásamt konu sinni, syni og gesti, sem hjá þeim hjónum var, inn í íbúð Sigrúnar, svo sem greinir 1 héraðsdómi. Er hann sá aðför ákærða að Sigrúnu, greip hann um byssuhlaupið og steig fram eitt skref til að ýta byssu- hlaupinu niður að gólfi. Í sömu andrá hljóp skot úr byss- unni og hæfði Hafstein í hægra fót. Hlaut hann mikla áverka, og varð ekki umflúið að nema fótinn af fyrir ofan hné með skurðaðgerð, sem framkvæmd var samdægurs á Borgar- sjúkrahúsinu. Í beinu framhaldi af greindu atferli ákærða gagnvari Hafsteini Jósefssyni stökk Ólafur Ögmundsson á ákærða og tókst að hafa hann undir og afvopna, svo sem nán- ar er lýst í héraðsdómi. Þegar ákærði ruddist inn í íbúð Sigrúnar Indriðadóttur, voru þar fyrir auk hennar Hafsteinn Jósefsson, kona hans með 5 ára barn þeirra hjóna, Ólafur Ögmundsson, sem fyrr er getið, og tvö börn Sigrúnar, 3 og 10 ára. Í ákæruskjali er brot ákærða gagnvart Hafsteini Jósefssyni talið varða aðallega við 211., sbr. 20. gr., en til vara við 218. gr. almennra hegningarlaga. Fallast verður á þá úrlausn hér- aðsdóms, að varhugavert sé að telja sannað, að háttsemi á- kærða varði við 211., sbr. 20 gr. almennra hegningarlaga. Skýrslur þeirra Hafsteins Jósefssonar og Ólafs Ögmundssonar um aðdraganda að því, að skotið hljóp úr byssunni í fót Haf- steins, eru, svo sem eðlilegt má telja í því uppnámi, sem menn voru, og vegna hinnar hröðu atburðarásar, ekki rækilegar um það, hvort eða hversu ákærði hafi miðað byssunni að Hafsteini. Hljóta vafaatriði að metast í þessu efni ákærða í has, sbr. 916 meginreglu 108. gr. laga nr. 82/1961, nú 108. gr. laga nr. 73/ 1973, og ber að staðfesta þá niðurstöðu héraðsdóms, að þessi brotaþáttur varði ákærða refsingu samkvæmt 219. gr. al- mennra hegningarlaga. Heimilt er að dæma áfall samkvæmt því ákvæði, þótt ekki sé það greint í ákæruskjali, sbr. 118. gr. laga nr. 82/1961, sbr. nú 118. gr. laga nr. 73/1973. Atferli ákærða í íbúð Sigrúnar Indriðadóttur varðar auk þess við 220. gr., 4. málsgr., almennra hegningarlaga, svo sem í hér- aðsdómi greinir. HI. Heimildarlaus taka ákærða á haglabyssu og skotfærum í íbúð Snorra Jens Ólafssonar, Nökkvavegi 62. Eigi þykir sannað, að með ákærða hafi búið sá ásetningur að kasta eign sinni á ofangreint skotvopn eða skotfæri. Ber því að sýkna hann af ákæru fyrir brot á 244. gr. almennra hegningarlaga. Í þinghaldi í sakadómi Reykjavíkur 31. janúar 1973 lýsti eigandi skotvopnsins og skotfæranna, Snorri Jens Ólafsson, því, að hann gerði ekki „að sinni“ kröfur á hend- ur ákærða „fyrir innbrot hans og töku á byssu og skotfæra- belti“. Samkvæmt þessu verður ákærða eisi gerð refsing fyrir brot á 259. gr., 2. málsgr., sbr. lög nr. 20/1956, 1. gr., sem hér á við, með því að 4. málsgr. 259. gr. áskilur, að refsi- krafa komi fram frá þeim, er misgert er við. IV. Akstur bifreiðar undir áhrifum áfengis. Brot ákærða í þessum þætti ákæruskjals er sannað, og varð- ar það við 2., sbr. 4. málsgr. 25. gr. umferðarlaga nr. 40/1968, sbr. 80. gr. þeirra laga, svo og við 24., sbr. 45. gr. áfengis- laga nr. 82/1969. Hefur ákvæði 24. gr. áfengislaga hvorki beint né óbeint verið úr gildi fellt, en það helgast af langri dómvenju að beita ákvæðum bæði umferðarlaga (bifreiða- laga) og áfengislaga um akstur bifreiða undir áhrifum áfeng- is Í sakarefnum, sem hliðstæð eru þessu. V. Fallast ber á þá úrlausn héraðsdóms, að ákærði teljist sak- 917 hæfur, og leysir áfengisneyzla hans hann ekki undan refsingu, sbr. 17. gr. almennra hegningarlaga. Í héraðsdómi er gerð grein fyrir skilorðsdómi þeim, er ákærði sætti 13. júní 1972 í Frederiksberg birkeret í Dan- mörku, og ber að fallast á þá úrlausn héraðsdóms, að ákærði hafi rofið skilorð samkvæmt þeim dómi. Refsiákvæði þau í dönsku hegningarlögunum, sem atferli ákærða er talið varða við í dóminum frá 13. júní 1972, eru í hvívetna sama efnis og 226, gr., 1. málsgr., og 223. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ber nú að refsa ákærða í einu lagi fyrir brot þau, sem hann var dæmdur fyrir hinn 13. júní 1972, og fyrir brot þau, sem dæmt hefur verið um hér að framan, sbr. 60. gr. almennra hegningarlaga, svo sem það ákvæði er orðað með lösum nr. 22/1955, 7. gr., sbr. og 5. gr., 2. tölulið, almennra hegningarlaga og lög nr. 69/1963, 9. gr. Lagt er til grundvall- ar dómi, að atferli ákærða, sem um er fjallað í dóminum 13. júní 1972, varði við 226. gr., 1. málsgr., og 233. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Við ákvörðun refsingar ber m. a. að hafa í huga þær fjöl- skylduerjur, sem sakargögn bera vott um, og jafnframt að atferli ákærða var stórháskalegt og leiddi til hörmulegs lík- amstjóns. Refsing ákærða er með vísan til 60. og 77. gr. almennra hegningarlaga ákveðin 8 ára fangelsi. Gæzluvarðhaldsvist hans frá 15. janúar 1973 skal koma til frádráttar refsingu hans, sbr. 76. gr. almennra hegningarlaga, en að auki komi til frádráttar gæzluvarðhaldsvist sú í 26 daga, er hann sætti í Danmörku, svo sem lýst er í héraðsdómi. Samkvæmt 81. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og 1. máls- grein 24. gr. áfengislaga nr. 82/1969 er ákærði sviptur ökuleyfi sínu ævilangt frá 31. júlí 1972 að telja. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um greiðslu sakarkostnað- ar í héraði. Dæma ber ákærða til að greiða allan áfrýjunar- kostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun, er renni í ríkissjóð, kr. 100.000.00, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, kr. 150.000.00. 918 Dómsorð: Ákærði, Haraldur Ólafsson, sæti fangelsi 8 ár. Gæzlu- varðhaldsvist hans í Danmörku í 26 daga komi refsingu til frádráttar svo og gæzluvarðhaldsvist hans hér á landi frá 15. janúar 1973. Ákærði er frá 31. júlí 1972 sviptur ökuleyfi sínu ævi- langt. Ákvæði héraðsdóms um greiðslu sakarkostnaðar skulu vera óröskuð. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 100.000.00, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 150.000.00. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 10. júlí 1973. Ár 1973, þriðjudaginn 10. júlí, var á dómþingi sakadóms Reykja- víkur, sem háð var í dómsal hegningarhússins við Skólavörðustíg, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 358/1973: Ákæruvaldið gegn Haraldi Ólafssyni, sem tekið var til dóms 28. f. m. Sakarefni. Mál þetta er höfðað með ákæru, dags. 14. maí s.l., gegn Har- aldi Ólafssyni, Víðimel 32 hér í borg, nú gæzlufanga í hegningar- húsinu, fæddum 19. ágúst 1946, fyrir brot gegn ýmsum ákvæðum alm. hegningarlaga og áfengis. og umferðarlögum. Auk eigin- legs ákæruefnis geymir ákæruskjalið allrækilega atvikalýsingu, og verður nú meginmál þess tekið upp í heild: „Í. Hegningarlagabrot. Ákærða er gefið að sök að hafa laust eftir kl. 13.00 sunnudaginn 14. janúar 1973 eftir að hafa farið með leigubifreið frá heimili sínu, Víðimel 32, Reykjavík, að Nökkvavogi 62, þar sem hann lét bifreiðina bíða stundarkorn, farið þar inn í mannlausa íbúð Snorra Jens Ólafssonar og tekið þar og haft á brott með sér tvíhleypta haglabyssu af gerðinni L.I.G. cal. 12 og auk þess skotfærabelti, ser hafði að geyma tugi haglaskota. Ákærði lét síðan aka sér 919 að fjölbýlishúsinu nr. 11 við Yrsufell í Breiðholti, þar sem hann yfirgaf bifreiðina, girtur skotfærabeltinu og með haglabyssuna í höndum. Ákærði hringdi útidyrabjöllu hússins, var hleypt inn, og hélt hann þá rakleiðis upp á 4. hæð, þar sem fyrrverandi tengda- móðir hans, Elín Bjarnveig Ólafsdóttir, bjó ásamt börnum sínum. Ákærði staldraði við á stigapalli fyrir framan íbúðina og hlóð þar byssuna, en hringdi síðan dyrabjöllu íbúðarinnar. Þegar íbúð- inni var lokið upp af 14 ára syni Elínar Bjarnveigar, Þórhalli Ölver Gunnlaugssyni, hugðist ákærði ryðjast þar inn og mund- aði byssuna jafnframt inn í dyragættina, en Þórhalli Ölver og Elínu Bjarnveigu, sem voru fyrir í íbúðinni, tókst að bægja ákærða frá dyrunum, loka hurðinni og læsa. Ákærði skaut þá, umsvifa- laust, einu skoti gegnum hurðina, þar sem Elín Bjarnveig og Þór- hallur Ölver stóðu innan við, og þyrluðust yfir þau högl og tré- flísar, sem særðu þau bæði. Ákærði sparkaði síðan upp hurðinni og ruddist inn í íbúðina, þar sem Elín Bjarnveig var þá ein fyrir, en Þórhallur Ölver hafði komizt á milli svala inn í næstu íbúð við hliðina. Ákærði miðaði stöðugt byssunni á Elínu Bjarnveigu, en hún hörfaði undan ákærða inn í eldhúsið og tókst að loka á eftir sér hurðinni og leggjast á hana. Ákærði lét þá tvö skot ríða af gegnum eldhúshurðina, og varð Elín Bjarnveig fyrir mikilli hagla- hríð, sem lenti einkum í vinstra læri hennar, kvið og hendi, sem mikið blæddi úr. Ákærði ruddist að því búnu inn í eldhúsið og gerði sig líklegan til að skjóta enn á ný á Elínu Bjarnveigu jafn- framt því sem hann hótaði henni lífláti, en henni tókst að ná haldi á byssunni, og eftir nokkrar stimpingar tókst henni að komast út úr íbúðinni undan ákærða og niður á næstu hæð fyrir neðan, en ákærði skaut einu skoti á eftir henni, sem hæfði hana þó ekki. Elín Bjarnveig leitaði skjóls í íbúð Hafsteins Jósefssonar á 3. hæð, en Hafsteinn og fjölskylda hans ásamt Ólafi Ögmundssyni, sem var gestkomandi á heimili Hafsteins, höfðu flúið inn í íbúð Sig- rúnar Indriðadóttur, sem er við hliðina á íbúð Hafsteins, þaðan sem lögreglunni var gert viðvart um atburðina, sem íbúar húss- ins höfðu orðið áskynja um. Ákærði hlóð nú byssuna á ný og lagði leið sína niður á 3. hæð hússins, þar sem hann sparkaði upp hurðinni að íbúð Sigrúnar, ruddist inn og gerði sig líklegan til að skjóta á það fólk, sem þar var fyrir, en það bað ákærða ákaft að skjóta ekki. Hafsteini Jósefssyni tókst þá að grípa um byssu- hlaupið og sveigja það lítið eitt niður, en um leið lét ákærði skot ríða af, sem lenti ofarlega í hægra fæti Hafsteins og tætti fótinn í sundur. Samtímis því að Hafsteinn féll, tókst Ólafi Ögmunds- 920 syni að stökkva á ákærða og hafa hann undir og afvopna hann. Í þann mund kom lögreglan á vettvang og handtók ákærða. Hafsteinn Jósefsson hlaut, svo sem áður er vikið að, mikla á- verka á hægri fót, svo að taka varð fótinn af nokkuð fyrir ofan hné. Elín Bjarnveig Ólafsdóttir hlaut verulega áverka, einkum innanvert á vinstra læri og kvið, þar sem mörg högl höfðu geng- ið inn, sem varð að fjarlægja með skurðaðgerðum. Þórhallur Öl- ver Gunnlaugsson hlaut áverka á brjóst, sem ekki reyndust alvar- legir. Auk þessa skapaði ákærði svo með skothríðinni mikinn ótta og uppnám meðal íbúa fjölbýlishússins. Þykir ákærði með atferli því, sem að framan hefur verið rakið, hafa gerzt brotlegur við ákvæði almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940 með eftirgreindum hætti: 1. Við 211. gr., sbr. 20. gr., með aðförinni að Elínu Bjarnveigu, en til vara við 218. gr. — eða 1. mgr. 217. gr. — og 4. mgr. 220. gr. 2. Við 211. gr., sbr. 20. gr. með aðförinni að Hafsteini Jósefs- syni, en til vara við 218. gr. með þeim áverkum, sem ákærði olli Hafsteini. 3. Við 1. mgr. 217. gr. með áverkum þeim, sem ákærði olli Þórhalli Ölver. 4. Við 4. mgr. 220. gr. með aðförinni að fólkinu í íbúð Sigrúnar og framanlýstri meðferð ákærða á skotvopni innan veggja fjöl- býlishússins. 5. Við 244. gr. með stuldinum á byssunni og skotfærunum að Nökkvavogi 62. Il. Áfengis. og umferðarlagabrot. Þá er ákærða ennfremur gefið að sök að hafa, miðvikudags- kvöldið 21. júní 1972, undir áhrifum áfengis ekið bifreiðinni R 28023 frá veitingahúsinu Naust við Vesturgötu í Reykjavík austur Hafnarstræti og Hverfisgötu, allt þar til hann varð stöðvaður af lögreglumönnum gegnt Landsbókastafninu. Telst þetta varða við 4. mgr. 25. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og 1. mgr. 24. gr., sbr. 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. III. Dómkröfur. Þess er krafizt, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga, til greiðslu skaðabóta, eftir því sem krafizt verður, svo og til greiðslu alls sakarkostnaðar.“ Fjárkröfur hafa ekki verið hafðar uppi í máli þessu. 921 Málsatvik. A. Klukkan 1357 sunnudaginn 14. janúar s.l. var hringt á lög- reglustöðina í Árbæjarhverfi í Reykjavík frá fjarskiptastöð lög- reglunnar, en þangað hafði verið hringt klukkan 1355 frá Yrsu- felli 11, og beðið um skjóta aðstoð vegna manns, sem væri á efstu hæð hússins með byssu og væri að skjóta á fólk. Lögreglumenn- irnir Finnbogi Sigurðsson og Jón Þór Þorbergsson, sem báðir voru á lögreglustöðinni í Árbæjarhverfi, hröðuðu sér á staðinn, og þeg- ar þeir komu þangað, var búið að afvopna manninn. Hafði Ólafur Snævar Ögmundsson, Stigahlíð 24, náð yfirhöndinni yfir honum og hélt honum liggjandi á gólfinu á Stigagangi á 3. hæð. Hand- járnuðu Finnbogi og Jón Þór manninn, ákærða Harald Ólafsson. Var hann síðan fluttur í fangageymsluna að Hverfisgötu 113 og Þaðan í hegningarhúsið við Skólavörðustíg. Var ákærði yfirheyrð- ur Í dómi næsta dag, en bæði þá og síðar hefur hann borið við al- geru minnisleysi um það, sem gerðist að Yrsufelli 11. Að Yrsufelli 11 urðu fyrir meiðslum fyrrverandi tengdamóðir ákærða, Elín Bjarnveig Ólafsdóttir, sonur hennar, Þórhallur Ölver, og Hafsteinn Jósefsson. B. Verða nú raktir framburðir vitna þeirra, sem komið hafa fyrir dóm og borið um komu ákærða í húsið nr. 11 við Yrsufell greindan dag og það, sem þá gerðist. Vitnið Gréta Garðarsdóttir Viborg, húsmóðir, Yrsufelli 11, seg- ir, að dyrasímanum í íbúð hennar á 1. hæð hafi verið hringt sunnu- daginn 14. janúar s.l. laust fyrir klukkan 1400. Fór hún í símann, og var karlmaður við dyrnar, sem bað um, að sér yrði hleypt inn. Gréta fór fram í forstofuna og sá, að við útidyrnar var maður, sem henni virtist dauðadrukkinn. Hún opnaði því ekki dyrnar. Stuttu síðar var hrignt aftur, en Gréta fór ekki í símann strax. Þegar hún fór í símann, heyrði hún, að einhver var að opna hurð- ina með rafmagni. Á meðan hún var að hlusta í símann, skutust tvö börn hennar fram í stigann. Þegar Gréta fór úr símanum, fór hún fram í dyragættina til að kalia í þau, og þá sá hún, að mað- urinn var kominn inn í forstofuna og að stigapallinum, sem er neðstur í forstofunni. Sá Gréta, að maðurinn hélt á byssu, sem beindist niður. Fór hún þá inn og kallaði í mann sinn, Sigurð Charles Bergsson, sem kom fram í dyragættina og sagði, að þetta væri hann Halli. Þegar hér var komið, var ákærði að ljúka við að loka byssunni. Náði eiginmaður Grétu í börnin, og um svipað leyti fór ákærði upp stigann með byssuna. Gréta og eiginmaður hennar fóru inn í íbúðina og hringdu þau bæði, sitt í hvoru lagi, í 922 lögregluna og tilkynntu, að maður væri með byssu í húsinu. Gréta hringdi, þegar hún hafði heyrt tvo skothvelli, en áður var Sigurð- ur Charles búinn að hringja. Gréta heyrði a. m. k. 6 skothvelli. Ekki fór Gréta eða fjölskylda hennar upp í húsið, á meðan ákærði var þar. Vitnið Sigurður Charles Bergsson var á heimili sínu laust fyrir klukkan 14 greindan dag. Var þá hringt dyrasímanum, og fór kona hans í símann. Sagði hún honum, að fullur maður væri við dyrn- ar. Sigurður Charles leit fram í ganginn rétt á eftir og sá þá mann með byssu í innri forstofu hússins, og sneri hlaupið niður, en maðurinn var að loka byssunni. Sá Sigurður Charles, að maður- inn var ákærði, sem Sigurður Charles kannaðist við með nafni. Virtist ákærði ölvaður, og gaf Sigurður Charles sig ekkert að hon- um. Sigurður Charles fór fljótlega inn til sín aftur, og var ákærði þá kominn á leið upp stigana. Sigurður Charles hringdi í 11166 til lögreglunnar og kona hans aftur síðar. Vitnið Elín Bjarnveig Ólafsdóttir, tengdamóðir ákærða, var greindan sunnudag í íbúð sinni á 4. hæð til hægri í Yrsufelli 11 ásamt syni sínum, Þórhalli Ölver, en í íbúðinni bjuggu auk þeirra þrjú önnur börn hennar, sem ekki voru heima. Þá voru dveljandi hjá þeim í íbúðinni Ásdís Bára Magnúsdóttir, dóttir hennar, son- ur hennar, Ólafur Finnbogi, og unnusti Ásdísar Báru, Finn Jensen. Þau þrjú voru öll fjarverandi. Ásdís Bára, sonur hennar og unnusti komu frá Danmörku nokkrum dögum áður, en í Danmörku hafði Ásdís Bára verið frá því í maí 1972. Elín Bjarnveig var í eldhúsinu að ganga frá eftir matinn. Hjá henni hafði sonur hennar verið. Hafði hún spurt hann, hvort hann vildi koma með henni í kaffiboð suður í Hafnarfjörð. Vildi hann það, og sagði hún honum þá að fara og skipta um föt. Í sama mund og Þórhallur Ölver gekk úr eldhúsinu og fram í innri forstofuna, var hringt dyrabjöllunni við íbúðardyrnar. Heyrði Elín Bjarnveig, að Þórhallur Ölver opnaði dyrnar og heyrði jafnframt stimpingar. Leit hún þá fram og sá, að Þórhallur Ölver og ákærði voru að stimp- ast um eitthvert brúnt skaft. Sá hún Þórhall Ölver halda báðum höndum um skaftið. Hljóp hún þá fram og ýtti á ákærða og skaft- ið, sem hún sá þá, að var byssa. Tókst þeim í sameiningu að ýta ákærða út úr dyrunum og skella í lás. Var Elín Bjarnveig hurðar- húnsmegin við hurðina og hélt um húninn, en Þórhallur Ölver stóð lamarmegin við hana. Voru þau bæði fyrir dyrunum, en ekki í vari við þær, enda ekkert pláss til slíks. Alveg í sömu andrá reið af skot, og flísar og högl dreifðust um forstofuna. Þessu veitti hún 923 þó ekki athygli þá, en sá hins vegar gatið á hurðinni og fann púð- urlyktina. Hörfaði Elín Bjarnveig að baðherbergisdyrunum, en Þórhallur Ölver inn í stofuna. Hrópaði hún þá á Þórhall Ölver að flýja, og jafnframt hrópaði hún á hjálp og hljóp einnig að dyrunum aftur og reyndi að halda við þær, en stöðugt gengu högg á hurð- ina. Eftir örskamma stund hrukku dyrnar upp, og ákærði kom inn í forstofuna. Um leið og dyrnar hrukku upp, heyrði Elín Bjarnveig, að Þórhallur Ölver skellti svalahurðinni. Sjálf hrökklaðist hún undan ákærða og upp að vegg í forstofunni. Staðnæmdist hún við þann hluta veggjarins, sem er á milli eldhús- og baðdyra, aðeins nær eldhúsdyrunum. Miðaði ákærði á hana byssunni, og beindist hlaupið að henni fyrir neðan mitti. Ákærði var spariklæddur í fráhnepptum dökkum frakka, og sá hún, að hann var spenntur belti, sem í var skot við skot. Fram að þessu hafði ákærði ekki mælt orð frá munni. Ákærði staðnæmdist í baðdyrunum og beindi stöðugt byssuhlaupinu að Elínu Bjarnveigu. Þegar hér var komið, heyrði Elín Bjarnveig, að kona hrópaði í dyrunum. „Óður maður með byssu, guð hjálpi mér, hringið í lögregluna.“ Sá hún konuna Í svip og sá, að það var Ingveldur, kona Hafsteins Jósefssonar. Ákærði leit við og fram í dyrnar, og notaði Elín Bjarnveig tæki- færið og skauzt inn í eldhúsið og ætlaði að læsa. Á meðan hún var að ýta læsingarhnappnum inn, reið af skot, og fingurinn splundraðist, án þess bó að hún fyndi til. Þá telur Elín Bjarnveig sig hafa jafnframt fengið högl í vinstra lærið. Hún fékk högl í handleggina, þegar ákærði skaut fyrst á íbúðardyrnar. Elín Bjarn- veig hélt áfram að halda í hurðarhúninn og hrópaði sífellt á hjálp. Eftir örskamma stund skaut ákærði aftur í gegnum hurðina, og þá fékk hún högl í kviðinn. Elín Bjarnveig man ekki glögglega eftir því, sem næst gerðist, en minnti þó, að eitt skot enn hefði riðið af. Hætti hún þá hrópum sínum og sleppti hurðinni. Kom ákærði þá inn með því að spyrna upp hurðinni. Þá fyrst tók hann til máls og spurði, hvar Ásdís Bára væri. Virtist ákærði ekki mik- ið drukkinn, en rauður í andliti með tryllingslegt augnaráð. Hann virtist ekki hafa fullt vald á hreyfingum sínum. Sagði Elín Bjarn- veig, að Ásdís Bára væri úti, en hann sagði hana ljúga. Þá spurði hún ákærða, hvers vegna hann gerði þetta og sýndi ákærða skot- sárin á lærinu, Þá sagði hann glottandi: „Nú ertu orðin fínt út- flúruð og átt bara eftir að fá það á trýnið.“ Um leið miðaði ákærði á hana byssunni og í andlitið. Elín greip þá um hlaupið og gat beint byssunni upp. Stimpuðust þau um byssuna, og tókst ákærða í stimpingunum að losa tak hennar, og í því rak hann skeftið 924 undir hægra brjóstið á henni, en þá fann hún fyrsta sársaukann. Í upphafi stimpinganna var Elín Bjarnveig innar í eldhúsinu, en eftir að skeftið á byssunni hafði rekizt í hana, var staða þeirra sú, að ákærði stóð innar í eldhúsinu, og beindist byssuhlaupið upp að eldhússkápunum. Við sársaukann af högginu reiddist Elín Bjarnveig verulega og fékk aukinn kraft. Réðst hún á ákærða, og í þeim átökum hrasaði ákærði innar í eldhúsið, og tókst henni þá að skjótast út úr eldhúsinu, út úr íbúðinni og niður stigann. Þegar hún var komin niður í miðjan stigann, skaut ákærði aftur, og þá telur Elín Bjarnveig sig hafa fengið högl í utanverða hægri mjöðm. Missti hún af sér báða skóna á leiðinni niður stigann. Á næstu hæð fór hún inn í íbúð Hafsteins Jósefssonar, sem var Ó- læst. Ætlaði hún að flýja út um svaladyrnar sömu leið og Þórhallur Ölver notaði til undankomu í íbúð hennar. Hún gat ekki opnað hurðina og hljóp þá inn í svefnherbergi íbúðarinnar og opnaði þar glugga. Fór hún þá að hugleiða, hvernig hún gæti hent sér út án þess að slasa sig of mikið, en ekki gat hún hugsað sér að láta skjóta meira á sig. Var hræðslan þá fyrst farin að ná tökum á henni. Eftir 1—2 mínútur heyrði hún aftur skot og hélt þá, að ákærði væri að skjóta upp dyrnar á íbúðinni, sem hún var í. Ætl- aði hún þá út um gluggann og hafði beygt sig niður og sett ann- an fótinn út í þeim tilgangi. Heyrði hún þá mann hljóða frammi. Hætti hún þá við að fara út um gluggann og ætlaði fram, en þá brast hana kjark, þar sem henni flaug í hug, að einhver sona henn- ar hefði komið heim og orðið fyrir skoti. Ætlaði hún þá út um gluggann, en sá þá, að lögreglan var að koma. Jafnframt heyrði hún konu hrópa, að búið væri að afvopna manninn. Fór Elín Bjarn- veig þá fram á ganginn og sá Hafstein Jósefsson í blóði sínu við dyrnar í næstu íbúð. Auk þess sá hún, að einhver maður sat eða lá ofan á ákærða á ganginum. Vitnið Þórhallur Ölver Gunnlaugsson ætlaði að fara að skipta um föt, þegar dyrabjöllunni var hringt, og fór hann til dyra. Um leið og hann opnaði, sá hann byssuhlaup koma inn í gættina, og í framhaldi af því sá hann, að þar var ákærði á ferð. Ýtti Þórhall- ur Ölver byssuhlaupinu út ásamt móður sinni og læsti hurðinni aftur. Þórhallur Ölver kvaðst í upphafi hafa gert þetta einn, en kvaðst ekki draga í efa, að móðir hans hefði aðstoðað hann við þetta. Hann hefði verið í svo miklu uppnámi, að hann hefði ekki tekið eftir henni fyrir það. Þórhallur Ölver var að snúa sér frá dyrunum, er ákærði skaut í gegnum hurðina. Stóð Þórhallur Ölver lamamegin við hurðina, þegar skotið reið af. Eftir að skotið reið 925 af, hljóp Þórhallur Ölver þegar inn í stofu og út á svalir og þaðan yfir á næstu svalir og aftur á þar næstu svalir og inn í íbúð Finn- björns Finnbjörnssonar. Svalahurðin hjá Finnbirni var læst, og á meðan Þórhallur Ölver barði á hurðina, veitti hann því athygli, að hann hafði blóðgast á brjóstinu, en hins vegar fann hann engan sársauka. Finnbjörn hringdi á lögregluna fyrst og síðar kona hans, en Þórhallur Ölver sagði þeim, að verið væri að skjóta móður sína, en þau voru þá þegar búin að sjá, að maður var Í húsinu með byssu. Þórhallur Ölver taldi sig hafa heyrt 5 eða 6 skothvelli að þeim meðtöldum, sem fyrstur kom, á meðan hann var inni Í íbúð móður sinnar. Þórhallur Ölver kom ekki út úr íbúðinni, fyrr en lögreglan kom, og fylgdi hann móður sinni á slysavarðstofuna. Vitnið Finnbjörn Finnbjörnsson málari bjó á 4. hæð í Yrsufelli 11, og voru einar dyr á milli íbúðar hans og íbúðar Elínar Bjarn- veigar. Í umrætt skipti heyrði Finnbjörn eins og skruðning í stig- anum. Sat hann þá inni í stofu íbúðarinnar. Fór hann og opnaði dyrnar fram á ganginn. Sá hann þá, hvar maður, dökkhærður Í dökkleitum frakka, stóð fyrir utan dyrnar að íbúð Elínar Bjarn- veigar. Hélt maðurinn á hlauplangri byssu í hendi sér, og réð Finnbjörn af stellingum mannsins, að hann væri að hlaða byssuna. Kona Finnbjörns kom einnig fram í dyrnar, og ályktaði hún, að þarna væri fyrrverandi eiginmaður Ásdísar Báru á ferðinni. Þau hjónin fóru inn í íbúðina og læstu hurðinni. Hringdi Finnbjörn á lögregluna. Á meðan hann var að hringja, heyrði hann skothvell. Sagði Finnbjörn lögreglunni, að maður væri staddur í húsinu með byssu og væri að skjóta. Í framhaldi af skothvellinum heyrði hann óp, og rétt á eftir var barið á svalahurðina. Var þar á ferð Þórhall- ur Ölver, sonur Elínar Ólafsdóttur. Var hann ofsahræddur, hélt um brjóstið og sagði, að verið væri að skjóta móður sína. Bað hann um, að hringt yrði á lögregluna. Finnbjörn hringdi þá öðru sinni og ítrekaði það, sem hann hafði áður sagt, en þá hafði hann heyrt fleiri skothvelli og meiri óp. Ekki gerði hann sér grein fyrir, hversu margir skothvellirnir urðu, en sagði, að þeir hefðu komið með jöfnu millibili. Vitnið Ingveldur Magnúsdóttir húsmóðir var á heimili sínu á 3. hæð í Yrsufelli 11 laust fyrir klukkan 14 greindan dag. Heyrði hún þá einhvern háan hvell, sem kom ofan úr húsinu. Ingveldur fór þegar fram á gang ásamt þeim, sem í íbúðinni voru. Var þá fólk að koma fram á gang úr hinum íbúðunum. Um leið og Ing- veldur kom fram á ganginn, heyrði hún hróp í konu um hjálp, og komu hrópin ofan af næstu hæð fyrir ofan. Ingveldur hljóp þá 926 Þegar upp stigann og að dyrum íbúðar Elínar Bjarnveigar, sem var fyrir ofan íbúð hennar. Þegar hún kom í dyrnar, sá hún mann standa inni í baðinu með byssu í hendi, og beindist hlaup hennar aðeins niður á við. Maðurinn leit til Ingveldar, sem um leið sá Elínu Bjarnveigu skjótast inn í eldhúsið. Maðurinn sagði ekki orð, á meðan Ingveldur horfði á hann. Þegar Ingveldur kom niður, var ákveðið að fara inn í íbúð Sigrúnar Indriðadóttur, en þar var sími. Ingveldur hringdi síðan á lögregluna og bað um aðstoð. Eftir að Ingveldur kom inn í íbúðina, heyrði hún skothvelli, en getur ekki gert sér grein fyrir, hvað þeir voru margir. Eftir örskamma stund opnuðust dyrnar, og dyrastafurinn sprakk frá. Birtist þá maðurinn með byssuna. Var Ingveldur þá inni í stofunni með barn sitt og barn Sigrúnar. Ingveldur hörfaði út á svalirnar að fyrirskipun eiginmanns síns með börn sín, og Sigrún Indriðadóttir kom á eftir. Eldri dóttir Sigrúnar kom líka út á svalirnar. Eftir voru þá í íbúðinni auk ákærða eiginmaður Ingveldar og Ólafur Snævar Ögmundsson. Ingveldur heyrði í sömu andrá í eiginmanni sínum, að hann hrópaði að hann hefði verið skotinn og bað um hjálp. Ekki heyrði hún skothvellinn, og enginn þorði inn í íbúð- ina í fyrstu. Þegar Ingveldur kom inn, sá hún, hvar eiginmaður hennar lá í blóði sínu í forstofunni, og þegar hún kom fram á stigapallinn, sá hún, hvar Ólafur Snævar Ögmundsson sat ofan á ákærða, sem ekki bærði á sér. Vitnið Sigrún Þóra Indriðadóttir húsmóðir var á heimili sínu á 3. hæð í Yrsufelli 11 greindan dag. Heyrði hún hávaða, sem henni fannst koma ofan af næstu hæð. Ekki gerði hún sér grein fyrir því þá, að um skothvelli hefði verið að ræða. Þegar Sigrún Þóra kom fram, var komið fleira fólk fram á ganginn, og sá hún konu Hafsteins Jósefssonar á leið upp stigann. Kom hún aftur niður að vörmu spori æpandi og hrópaði, að hann væri að drepa þær. Sigrún Þóra fór inn í íbúð sína aftur ásamt því fólki, sem verið hafði í íbúð Hafsteins, og var hringt í lögregluna. Eftir að Sigrún Þóra kom inn í íbúðina, heyrði hún skothvelli en gerði sér ekki grein fyrir, hversu þeir voru margir. Eftir stutta stund, sem henni fannst lengi að líða, opnuðust dyrnar allt í einu, og dyrastafurinn sprakk frá ásamt öryggislæsingu, sem sett hafði verið á. Birtist þá maður í dyrunum, sem hélt byssu í hendi, sem hann beindi beint að Sigrúnu Þóru í brjósthæð, en hún stóð þá, þar sem koma saman stofa og forstofa íbúðarinnar. Hafsteinn Jósefsson og Ólafur Snævar Ögmundsson stóðu aftanvert á hlið við hana að hún taldi. Fyrir aftan þá eða aðeins innar í stofunni stóð kona Hafsteins 927 Jósefssonar ásamt 5 ára syni sínum og 2 börnum Sigrúnar Þóru, 10 ára og 3 ára. Sigrún Þóra fórnaði höndum og bað manninn að skjóta ekki sig eða aðra, sem í íbúðinni voru. Á þessari stundu vissi hún ekki, hvort maðurinn væri búinn að kjóta aðra uppi á loftinu. Dóttir hennar, 10 ára, fór að svaladyrunum og opnaði þær. Á ettir henni fór kona Hafsteins með hin börnin tvö. Sigrún Þóra fór síðust út á svalirnar. Allt gerðist þetta á örskammri stundu, cg voru þau varla komin út á svalirnar, þegar Sigrún Þóra heyrði skothvell inni í íbúðinni. Þá heyrðist einhver hrópa að búið væri að skjóta Hafstein, og rétt í sömu andrá heyrðust einhver hróp, sem hún ekki skynjaði, hver voru, enda voru þær konurnar að hrópa á hjálp úti á svölunum. Kölluðu þær m. a., hvort lögreglan væri komin, og fengu þau svör innan úr húsinu, að svo væri. Þá fyrst fóru þær inn aftur og sáu Hafstein liggja í blóði sínu í for- stofunni. Náði Sigrún Þóra í band inn í eldhús til að stöðva blóð- rennslið. Þegar hún kom fram á stigapallinn sá hún Ólaf Snævar Ögmundsson liggja ofan á ákærða. Ekki heyrði Sigrún Þóra ákærða mæla orð frá munni, á meðan hún var í stofunni. Vitnið Hafsteinn Jósefsson bifvélavirkjameistari var laust fyrir klukkan 14 inni í baðherbergi íbúðar sinnar að skipta um föt, en hann ætlaði til vinnu. Auk hans voru kona hans og yngsti sonur heima. Gestkomandi var vinnufélagi hans, Ólafur Snævar Ög- mundsson, og var hann að drekka kaffi í eldhúsinu. Heyrðust þá skothvellir ofan af næstu hæð og óp í konu. Kona hans var í miklu uppnámi, þegar hún kom inn í íbúðina. Ekki man Hafsteinn orð- rétt, hvað hún sagði, nema hvað hún sagði eitthvað á þá leið, að verið væri að drepa konuna uppi. Þegar hún kom aftur, komu Hafsteinn og Ólafur Snævar Ögmundsson fram í íbúðardyrnar og sáu þá, að Sigrún Indriðadóttir, sem bjó í íbúðinni við hliðina, var komin fram í dyrnar. Hraðaði fólkið sér þá allt inn til henn- ar, þar sem þar var sími, en ekki í íbúð Hafsteins. Eftir skamma stund heyrðust skruðningar í stiganum, eins og einhver kæmi hratt niður stigann, og um svipað leyti heyrðist skothvellur. Stuttu eftir skruðningana í stiganum og skothvellinn, sem þeim fylgdi, var dyrunum að íbúð Sigrúnar sparkað upp í einu vetfangi og upp á gátt. Vatt sér inn um leið maður, sem Hafsteinn hafði aldrei séð áður, og hélt byssu á lofti, sem hann miðaði á Sigrúnu Indriðadótt- ur, sem stóð framanvert við Hafstein. Á þessari stundu vissi Haf- steinn ekkert, hvar hitt fólkið var statt, nema hvað Ólafur Snævar Ögmundsson var einhvers staðar fyrir aftan hann. Hér gafst Haf- steini ekkert tækifæri til íhugunar, hann greip með báðum hönd- 928 um um byssuhlaupið og steig jafnframt eitt skref til að ýta byssu- hlaupinu niður að gólfi. Í sömu andrá hljóp skot úr byssunni, og Hafsteinn fann óskaplegan sársauka í hægra hnénu. Kallaði hann í Ólaf Snævar, að maðurinn hefði skotið undan sér fótinn. Haf- steinn hékk á byssuhlaupinu örskamma stund, en þá henti Ólafur Snævar sér yfir Hafstein á byssumanninn. Bárust síðan átök þeirra fram úr íbúðinni og að handriðinu á stigapallinum fyrir framan íbúðina. Þar sá Hafsteinn Ólaf Snævar ná byssunni af ákærða og kasta henni niður stigann. Hafsteinn missti aldrei meðvitund og bað um snæri til að stoppa blóðrásina. Rétt á eftir kom lögreglan. Hafsteinn heyrði ákærða aldrei mæla orð frá munni þann tíma, sem hann sá hann. Vitnið Ólafur Snævar Ögmundsson bifvélavirki, Stigahlíð 24 í Reykjavík, var nýkominn inn í íbúð Hafsteins Jósefssonar og hafði setzt inn í eldhús til að drekka kaffi, þegar óp, öskur og læti heyrðust ofan af næstu hæð. Ekki heyrði hann þó hvell. Kona Hafsteins fór fram að aðgæta þetta og kom að vörmu spori aftur í miklu uppnámi og skýrði frá því, að vopnaður maður væri með byssu í íbúð Elínar Bjarnveigar Ólafsdóttur. Þegar kona Hafsteins kom aftur niður, voru Ólafur Snævar og Hafsteinn Jósefsson komnir fram í dyr íbúðarinnar. Einnig var fólk úr öðrum íbúð- um komið fram á gang. Þegar kona Hafsteins var að koma aftur, heyrðust þrír eða fjórir skothvellir. Hafsteinn bað fólkið að fara inn í íbúðir sínar. Sjálfur fór Ólafur Snævar upp í stigann, sem er á milli hæðanna. Heyrði hann þá skothvell uppi og áræddi ekki að fara lengra. Ekki sá hann, hvað var að gerast inni í íbúðinni, en heyrði óp þar inni. Ekki varð hann þess var, að aðrir færu upp eða áleiðis upp úr hópi þeirra, sem niðri voru. Þegar hann kom niður úr stiganum, fór allt fólkið úr íbúð Hafsteins og Sigrúnar Indriðadóttur inn í hennar íbúð. Eftir stutta stund heyrðust skruðn- ingar í stiganum og í framhaldi af þeim skothvellur. Rétt á eftir var dyrum íbúðarinnar sparkað upp. Á sama andartaki var Ólafur Snævar við skáphorn, sem er þar, sem gangur og stofa íbúðar- innar mætast. Andspænis honum við hitt hornið, þar sem stofan og gangurinn koma saman, var eiginkona Hafsteins Jósefssonar. Hratt Ólafur Snævar henni í átt að svaladyrunum, en sjálfur skauzt hann í var stofumegin við skáp þann, sem er þar, sem stofan og gangurinn koma saman. Ekki sá hann, hver kom inn í íbúðina. Hafsteinn Jósefsson stóð rétt hjá honum, aðeins innar í stofunni og andspænis ganginum. Ólafur Snævar tók ekki eftir Sigrúnu Indriðadóttur, en taldi, að hún hefði ekki verið langt 929 frá Hafsteini. Þaðan, sem Ólafur Snævar stóð, sá hann aðeins Í byssuhlaup, en afstaða þess til hans var þannig, að hann gat ekki náð til þess, þar sem skápurinn veitti honum ekki svigrúm til þess. Hafsteinn steig fram eitt skref og sagði: „Skjóttu ekki drengur,“ og um leið tók hann með hægri hendi í framanvert byssuhlaupið, og sá Ólafur Snævar, að hlaupið beindist niður, og sjálfur beygði Hafsteinn sig um leið. Í sömu andrá hljóp skotið af. Þá var Ólafur Snævar ekki enn búinn að sjá manninn, sem hélt á bysunni. Um leið hljóp Ólafur Snævar framundan skápnum. Var þá Hafsteinn á hjánum og hálfhékk utan í fötum byssumannsins, sem hafði aðeins hörfað aftur að dyrum íbúðarinnar. Ólafur Snævar horfði ekki á manninn, þar sem athygli hans beindist í fyrstu að Haf- steini, sem var að falla niður. Um leið og Ólafur Snævar birtist, beindist hlaup byssunnar að honum. Hann stökk einhvern veginn yfir Hafstein og greip um leið með vinstri hendi í byssuna, þ. e. hlaup hennar, en með hægri hendinni sló hann í andlit byssu- mannsins. Veitti hann mótþróa, og tókust þeir á um byssuna. Bárust átök þeirra fram á ganginn og að handriði á stigapallinum. Þar stöðvuðust þeir, og náði Ólafur Snævar byssunni af ákærða, sem við það veitti meiri mótþróa. Þorði Ólafur Snævar þá ekki annað en að láta byssuna detta niður stigaopið. Átök þeirra voru fangbrögð, en ekki barsmíð, og enduðu við uppgöngu á efri hæð- ina, en þar rakst ákærði að áliti Ólafs Snævars utan í stigahandrið- ið og datt. Eftir það var allri mótstöðu lokið hjá honum. Ólaf Snævar minnir, að ákærði hafi sagt, þegar hann náði af honum byssunni, að hann ætti að láta sig hafa hana. Annað sagði ákærði ekki. Ólafi Snævar virtist ákærði ekki drukkinn að sjá. Hann sá þó vínfleyg, sem var í frakkavasa ákærða, innanverðum. Virtist hann tæplega axlafullur. Ólafur Snævar bar kennsl á ákærða, Þegar þeir voru komnir fram á ganginn. C. Einar Ásgrímsson varðstjóri, Breiðagerði 6 í Reykjavík, var við símann í lögreglustöðinni í Árbæjarhverfi, er þangað var hringt frá fjarskiptastöð lögreglunnar klukkan 1357 sunnudaginn 14. jan- úar s.l. og tilkynnt, að maður væri með byssu að skjóta að Yrsu- felli 11. Á eftir fylgdu nokkrar símhringingar um sama efni, þ. e. aðstoð að Yrsufelli 11. Virtust þeir, sem hringdu, óðamála. Vitnið Finnbogi Sigurðsson lögreglumaður var á lögreglustöð- inni í Árbæjarhverfi greint sinn, og var hann sendur á staðinn ásamt öðrum lögreglumanni. Var ekið svo hratt sem hægt var. Giskar Finnbogi á, að þeir hafi verið 6—"7 mínútur á leiðinni. Þegar þeir komu að húsinu, var fólk í gluggum hússins. Hrópaði 80 ou 930 það til þeirra. Heyrði Finnbogi, að einhver hrópaði: „Loksins eruð þið komnir, og byssulausir, ætlið þið að láta hann skjóta ykkur. Flýtið ykkur, flýtið ykkur.“ Þetta var hrópað ofan úr gluggum á norðurhlið hússins. Útidyrnar voru læstar, en þeim var mjög fljót- lega lokið upp með rafmagni innan úr einhverri íbúðinni. Hlupu þeir lögreglumennirnir síðan upp stigana, og á stigapalli, líklega á 3. hæð, lá maður ofan á öðrum manni. Var þeim sagt, að sá, sem undir væri, væri árásarmaðurinn. Var mikill æsingur í íbúum hússins og erfitt að henda reiður á, hvað hver um sig sagði. Þeir lögreglumennirnir létu það verða sitt fyrsta verk að færa árásar- manninn í járn. Fór félagi Finnboga síðan með ákærða út í lög- reglubifreiðina, en Finnbogi fór að kanna, hverjir hefðu orðið fyr- ir slysi. Mjög fljótlega á eftir þeim lögregluþjónunum kom sjúkra- liðið, og aðstoðuðu lögregluþjónarnir við að koma hinum slösuðu út, en um svipað leyti bar að aðra lögreglubifreið með liðsauka, og tóku þeir lögreglumenn við ákærða og fluttu hann á brott. Ein- hver færði Finnboga byssuna, en þá var hann staddur á 3. hæð hússins, og var það mjög fljótlega eftir að ákærði hafði verið færður út úr húsinu. Finnbogi fór með byssuna út úr húsinu, en hann sá, að hún var löskuð. Ekki var honum sagt, hvort í henni væru skot eða ekki, en hann handlék hana eins og í henni væru skot. Þegar Finnbogi kom með byssuna út á plan fyrir utan húsið, beindi hann byssunni niður og reyndi að opna hana, en um leið hljóp skot úr byssunni, án þess að hann kæmi við gikkinn. Hann afhenti síðan félaga sínum byssuna, sem setti hana í læsta geymslu í lögreglubifreiðinni. Áður hafði Finnbogi tekið úr byssunni tvö tóm skothylki, sem síðar voru afhent Nirði Snæhólm, aðalvarð- stjóra í rannsóknarlögreglunni. Finnboga virtist ákærði undir ein- hverjum annarlegum áhrifum, en getur ekki um það sagt, hvort það hafi verið áfengisáhrif eða önnur áhrif. Honum virtist áfeng- islykt slá fyrir af ákærða. Vitnið Jón Þór Þorbergsson lögreglumaður fór á vettvang ásamt Finnboga lögreglumanni. Óku þeir um Elliðaárbrýr og Reykja- nesbraut skemmstu leið að Yrsufelli 11. Ók Jón Þór bifreiðinni með rauðu ljósi og sírenu alla leiðina og svo hratt sem hann þorði og á köflum með yfir 100 km hraða. Þegar þeir lögregluþjónarnir komu á staðinn, var búið að afvopna ákærða, og settu þeir hand- járn á hann. Leiddi Jón Þór hann síðan mótþróalaust út úr hús- inu. Ekki mælti ákærði orð frá vörum, svo að Jón Þór muni. Virt- ist ákærði eitthvað ölvaður og auk þess miður sín. Rannsóknarlögreglunni í Reykjavík var tilkynnt um atburðinn, 931 og fóru á staðinn fjórir starfsmenn hennar, aðalvarðstjórarnir Njörður Snæhólm og Ragnar Vignir og Magnús Magnússon og Sævar Þorbjörn Jóhannesson lögreglumenn. Kom Njörður á vett- vang klukkan 1418, en hinir þrír stuttu á eftir honum. Njörður gerði skýrslu um athuganir sínar á vettvangi greint sinn og hefur staðfest hana fyrir dómi. Í henni er vettvangi lýst m. a. á þessa leið: „Blóðslóð er frá útiðyrum hússins og alla leið upp á 4. hæð. Í um það bil miðjum stiga milli 3. og 4. hæðar er hvítur hæli undan kvenskó. Á veggnum beint framundan þessum stiga er í um meters hæð frá gólfi skella brotin úr steinveggnum eftir haglaskot, og á pallinum fyrir neðan er hvítur hægrifótar kven- skór, hællaus og blóðugur, og á ganggólfinu framan við íbúðirn- ar við stigann er hvítur vinstrifótar kvenskór á 3. hæðinni, en þar til hægri er íbúð Hafsteins J ósefssonar, og næst til hliðar við hana er íbúð Sigrúnar Indriðadóttur. Í íbúð Hafsteins eru nokkrir blóðdropar á gólfi frá forstofudyr- um og inn í svefnherbergi í s. a. horni. Þar inni hefur stór skápur verið færður frá stórum hverfiglugga, sem stóð alveg opinn. Ann- að var ekki athugavert í íbúðinni. Í íbúð Sigrúnar hefur hurðinni frá gangi að forstofu verið spark- að upp, og við það hefur karmurinn læsingarmegin alveg klofnað. Gegnt þessum dyrum eru dyr að eldhúsi og gangurinn um meter á breidd. Skápur er strax til vinstri, er inn kemur úr ytri dyrum, og svo opið milli hans og eldhúsveggjar inn í stofuna. Mikið blóð er á gólfteppinu á milli ytri dyra og eldhúsdyra og stór blóðpollur með blóðlifrum í. Þarna hafði Hafsteinn Jósefsson verið skotinn í hægri fót um hnéð. Íbúð Elínar Ólafsdóttur er fyrst til hægri, er upp kemur á 4. hæð. Gat eftir eitt haglaskot er í hurðinni frá gangi að forstofu, 20 em ofan við læsingu. Gatið er 2 cm í þvermál að framan. Hlaup- inu hefur verið haldið fast að hurðinni, en aðeins til hliðar eða til vinstri. Hurðinni hefur verið sparkað upp, og við það hefur karmurinn klofnað læsingarmegin. Stærð gatsins að innan er um 4 em í þvermál. Þegar inn kemur, er stofa í horninu til vinstri frá forstofu. Allt er í lagi þar, en hurðin að svölunum opin. Þá er baðherbergið beint fram, en dyrnar að því aðeins til hægri miðað við gangdyr, svo að þær standast ekki á. Til hægri við bað- herbergið eru dyr að eldhúsi og næst þeim til hægri, eða við s.a. enda forstofu, eru dyr að herbergi, og þar kemur smágangbútur til hægri, og við enda hans eru dyr að svefnherbergi. 932 Hluti af höglunum úr skotinu, sem skotið var í gangahurðina hefur lent í veggnum og vinstri karmi baðdyranna fyrir ofan miðju og hluti farið inn í baðherbergið og lent í ytri veggnum, en hurðin hefur staðið opin. Tómt blóðugt skothylki, cal. 12, rússneskt, lá á gólfinu í for- stofunni við baðherbergisdyr og tvö tóm blóðug skothylki, cal. 12, Nimrod, á gólfinu við eldhúsdyr. Þrjú göt eftir haglaskotgöt eru í eldhúshurðinni. Eitt er rétt ofan við læsinguna, milli henn- ar og karms, en hurðin opnast til vinstri upp að vegg. Eitt er rétt neðan við læsingu og aðeins til vinstri, og það þriðja er um miðja hurð lengst til vinstri. Hurðinni hefur verið sparkað upp, og karmurinn er klofinn. Á gólfinu bak við hurðina er stór blóð- pollur, og högl hafa lent í hurð, í eldhúsborði gegnt dyrunum og í leirtaui á eldhúsborðinu og brotið sumt af því. Einnig hefur mik- ið af höglum og sennilega heilt skot lent í veggnum á bak við hurðina. Þar er stór klessa og pússning farin úr veggnum. Byssu- hlaupinu hefur verið haldið fast að hurðinni og aðeins hallað til hliðar, sem sést af púðrinu. Blóð var einnig í forstofu íbúðarinn- ar, en lítið.“ Nirði var afhent haglabyssan, skotfærabeltið með skothylkjum og fjögur tóm skothylki. Tvö þeirra höfðu verið í byssunni. Þá var Nirði afhentur áfengisfleygur hálfur af áfengisblöndu. Njörður lýsir byssunni og skotfærabeltinu með þessum hætti í skýrslu sinni: „Umrædd haglabyssa er tvíhleypt cal. 12 L.IG. „Made in Spain“ nr. 35493, með brotnum ramma. Öryggið er að ofan og aftan við lásinn, sjálfvirkt. Fer á þegar byssunni er lokað. Skeftið er brot- ið við rammann, og gikkhlífin er losnuð að aftan og snýr öfugt, og því eru gikkirnir óvarðir. Skórinn á skeftinu er einnig laus. Lengd byssunnar er 121 cm. Hún er með burðaról úr leðri og blóðug. Dregur tómu skothylkin út um 5 mm, þegar hún er opn- uð, en hendir þeim ekki út. Skotfærabeltið er brúnt úr gerfiefni, tvöfalt og rúm fyrir 30 skot í efri röðinni. Í það vantar eitt skot yzt hægra megin og 5 skot vinstra megin. Neðri röð er tvískipt, þ. e. opið í bakið, og rúm fyrir 10 skot hvorum megin. Hægri röð er full, en í vinstri röð vantar eitt skot yzt til vinstri og þriðja skot að aftan. Það vantar því 8 skot, til að beltið sé fullt. Í beltinu eru þrjár tegundir af skotum, þ. e. 22 rússnesk, 16 Nimrod 70 mm og Cevelet Game King 4 st. Nimrod skotin eru 933 nr. 5, en rússnesku skotin nr. 6. Tvö yztu skotin vinstra megin að neðan eru blóðug á botninum. Ég tók höglin upp úr einu Nimrod skoti og taldi þau. Reyndust vera 300. Þá tók ég höglin upp úr einu rússneska skotinu og taldi þau. Reyndust vera 260.“ Ragnar Vignir aðalvarðstjóri var við athuganir á vettvangi, og staðfesti hann fyrir dómi, að lýsing Njarðar á verksummerkjum væri að mestu rétt. Ragnar tók allar ljósmyndir á vettvangi og var við mælingar ásamt Sævari Þorbirni Jóhannessyni lögreglu- manni. Sævar Þorbjörn var við athuganir í íbúðum Elínar Bjarnveig- ar Ólafsdóttur og Sigrúnar Indriðadóttur svo og á göngum hússins. Staðfesti hann skýrslu Njarðar sem rétta í öllurn meginatriðum, að því er þessa staði snerti. D. Á meðan rannsóknarlögreglumennirnir voru að störfum í Yrsufelli 11, hringdi þangað Örn Clausen hæstaréttarlögmaður og tilkynnti, að þá rétt áður hefði Snorri Jens Ólafsson rafvirki, Nökkvavogi 62, tilkynnt sér í gegnum síma, að búið væri að stela frá sér haglabyssu. Skýrði Örn frá því, að ákærði væri grunaður um verknaðinn, og kvaðst Örn hafa hringt til íbúðar Elínar til að vara hana við hugsanlegri heimsókn ákærða. Ragnar Vignir og Magnús Magnússon fóru á vettvang og at- huguðu verksummerki og höfðu tal af Snorra Jens. Í skýrslu Ragn- ars Vignis segir svo: „Í kjallara hússins nr. 62 við Nökkvavog býr Snorri Ólafsson, rafvirki, og á meðan hann var að heiman í dag milli kl. 13.00— 15.00 hefur verið farið inn í íbúðina um opnanlegan glugga, 23 x 90 em að stærð, á stofu íbúðarinnar. Er glugginn á suðurhlið hússins. Úr stofunni hefur verið farið fram í gang íbúðarinnar og inn í geymslu í vesturenda hússins og þaðan tekin tvíhleypt haglabyssa, af spánskri gerð L.IG. nr. 35493, ásamt skotfærabelti úr leðri, en hvort tveggja hékk á einum vegg geymslunnar. Í skotfæra- beltinu voru um 50 skot, nr. 5 og 6, ætluð til rjúpnaveiða. Greinilegt traðk sást í moldarbeði, sem er sunnan við stofu- gluggann, sem farið var inn um. Ég leitaði að fingraförum á glugganum í stofunni og gluggapósti, og fann ég tvo fingrafara- parta á innanverðum gluggapóstinum ofanverðum. Lyfti ég för- unum af gluggapóstinum og tók með mér til tæknideildarinnar til frekari athugunar. Við samanburð á fingraförum af gluggapóstinum og fingraförum 934 Haralds Ólafssonar, f. 19. 8. 1946. (Nr. 978 í fingrafara- og mynda- safni rannsóknarlögreglunnar) hefur nú komið í ljós, að förin eru af löngutöng og græðifingri hægri handar Haralds, sem grunað- ur var um þjófnaðinn á Laglabyssunni og skotfærabeltinu.“ Vitnið Snorri Jens Ólafsson rafvirkjameistari, Nökkvavogi 62 í Reykjavík, hefur þekkt ákærða um nokkurra ára bil og umgeng- izt hann töluvert. Sunnudaginn 14. janúar s.1. rétt öðru hvoru meg- in við klukkan 12 á hádegi hringdi ákærði til hans tvívegis. Í fyrra samtalinu ræddu þeir um daginn og veginn, og ákærði kom aðeins inn á persónuleg málefni sín. Sagði hann Snorra Jens, að hann hefði verið á Hótel Sögu föstudagskvöldið á undan í boði stúlku, og sóttu þau árshátíð Samvinnufélaganna. Sagði ákærði, að hann hefði farið með stúlkunni á barinn og þar hefði Elín Bjarn- veig Ólafsdóttir, fyrrverandi tengdamóðir hans, snúið sér að hon- um og sagt við þau eitthvað á þá leið, að hún afgreiddi ekki svona pakk. Annað kom ekki fram í þessu samtali, sem snerti persónu- leg málefni ákærða, og ekki hafði hann í hótunum um, að hann ætlaði að gera Ásdísi Báru né hennar fólki eitt eða annað. Í seinna samtalinu kom ekkert nýtt fram, annað en að ákærði ætlaði á anda- skytterí með Páli, sem er þjónn í Glæsibæ. Spurði ákærði Snorra Jens, hvort hann vildi ekki lána honum haglabyssu sína. Hann neitaði ákærða um byssuna, enda vissi hann, að ákærði hafði ekki byssuleyfi, og að þetta var ekki andaveiðitími. Ákærði var óeðli- legur í tali, og dró Snorri Jens þá ályktun af því, að hann væri undir áhrifum áfengis. Snorri Jens fór heiman að frá sér með alla fjölskylduna um klukkan 1300 og kom ekki aftur fyrr en um klukkan 1500. Á leiðinni heim ók hann um Breiðholt og sá sjúkrabíl og lögreglu- bíl aka að Yrsufelli. Datt honum í hug, að ákærði hefði hugsan- ega verið þar á ferð. Þegar hann kom heim, sá kona hans, að farið hafði verið inn um stofuglugga íbúðarinnar. Í framhaldi af þessu fór Snorri Jens inn í geymslu í kjallaranum og sá þá, að búið var að stela tvíhleyptri haglabyssu ásamt skotfærabelti með skotum, en hlutir þessir áttu að hanga uppi á vegg. Hringdi hann þá í Örn Clausen hæstaréttarlögmann og skýrði honum frá hvarfi byssunnar. Ákvað hann, að Snorri Jens hringdi í lögregluna, en sjálfur ætlaði hann að hringja í Elínu Ólafsdóttur. Vitnið Örn Clausen hæstaréttarlögmaður, Blikanesi 3 í Garða- hreppi, skýrði frá samtali sínu við rannsóknarlögregluna að Yrsu- felli 11, eins og áður er fram komið. Ástæðan til þess, að Erni datt í hug, að ákærði mundi heimsækja tengdamóður sína fyrr- 935 verandi, var sú, að Örn hafði heyrt ákærða oftsinnis, eftir að Ásdís Bára fór til Danmerkur vorið 1972, hafa orð á því, að hon- um væri illa við hana. Aldrei hafði hann þó orð á því, að hann hefði í hyggju að gera henni eitt eða annað illt. Þá hafði Örn heyrt hann tala í síma við hana nokkrum sinnum og heyrði ekki annað en að þá færi vel á með þeim. Örn heyrði það á ákærða, að hann vildi kenna tengdamóður sinni fyrrverandi það, að Ásdís Bára fór frá honum. Örn segir, að það hafi verið auðheyrt á ákærða, að hann saknaði Ásdísar Báru ákaflega mikið. Kveðst Örn hafa skammað ákærða hvað eftir annað fyrir það, að það væri honum sjálfum að kenna, að Ásdís Bára hefði yfirgefið hann, enda hefði hann verið á fyll- eríi hvað eftir annað og ekki komið heim dögum saman. Ásdís Bára kom eitt sinn upp á skrifstofu Arnar vorið 1972, nokkru áður en hún yfirgaf ákærða, og var erindi hennar það að biðja Örn og vitnið Ragnar Aðalstein Ingólfsson aðstoðar við að fá ákærða til að hætta óreglu sinni og koma heim, en um þær mund- ir keyrði um þverbak í óreglu ákærða. Kom það fram hjá Ásdísi Báru, að hún væri að hugsa um að yfirgefa ákærða af þessum sök- um, en jafnframt komu fram hjá henni áhyggjur yfir því, hvað ákærði mundi gera, ef hún yfirgæfi hann. E. Þykir nú rétt að rekja framburði ákærða um athafnir hans margnefndan dag. Ákærði hóf áfengisneyzlu, þegar hann vaknaði klukkan 9 um Morguninn, en hann hafði verið að kvöldlagi alla næstliðna viku við áfengisdrykkju. Ákærði getur ekki gert sér grein fyrir því, hversu mikils áfengis hann hafi neytt, en hann var við drykkj- una fram að hádegi með kunningja sínum Gylfa Þresti Friðriks- syni, sem búið hafði á heimili ákærða um sinn. Einnhvern tíma um hádegið eða rétt upp úr því fór Gylfi Þröstur að heiman, og man ákærði óljóst eftir ferðum sínum eftir það. Ákærði kveðst muna eftir því, að læknir kom til hans í fangageymsluna til að taka úr honum blóð. Ákærði talaði við Ásdísi Báru, fyrrverandi eiginkonu sína, í síma um morguninn. Kveður hann þau hafa rætt um úr það, er hann sendi syni sínum í jólagjöf um síðastliðin jól. Var ákærði að spyrja hana, hvers vegna drengurinn bæri ekki úrið, en hann hafði komið í heimsókn til foreldra ákærða, sem bjuggu í sama húsi og ákærði, þennan morgunn. Svaraði hún því til, að það væri of stórt. Ákærði fullyrti, að þau hefðu ekki rifizt í þessu samtali. Var þetta í fyrsta skipti síðan í maí, sem ákærði sá son sinn. 936 Ákærði man eftir, að hann talaði við Snorra Jens um hádegis- bilið, en man ekki, hvort það var einu sinni eða tvisvar, og ekki man hann eftir því, að hann hefði beðið hann um byssu að láni. Ákærði mundi, eins og áður greinir, ekkert eftir för sinni í Yrsufell 11 og meðferð sinni á byssu þar í húsinu, og sjálfur kvaðst hann ekki eiga byssu eða hafa byssuleyfi og ekki hafi verið byssa á heimili sínu. Vitnið Gylfi Þröstur Friðriksson skrifstofumaður, Tómasarhaga 43 í Reykjavík, kynnist ákærða í ágúst eða september s.l. Gylfi Þröstur var í húsnæðisvandræðum, og í lok október fluttist hann inn í íbúð ákærða og bjó hjá honum. Gylfi Þröstur segir, að ákærði hafi neytt áfengis flesta daga og verið oft drukkinn á kvöldin. Gylfi Þröstur telur, að komið hafi dagur og dagur, sem ákærði drakk ekki, en um löng hlé hafi ekki verið að ræða. Ákærði var prúður í umgengni, bæði drukkinn og ódrukkinn. Ákærði ræddi lítið persónuleg málefni sín, en þó kom hann inn á þau. Ekki heyrði Gylfi Þröstur ákærða hafa orð á því, að hann ætlaði sér að hefna sín á Ásdísi Báru eða hennar fólki. Gylfi Þröstur fór með ákærða út að skemmta sér nokkuð oft, og laugardagskvöldið 13. janúar s.l. voru þeir saman og m. a. fóru þeir á Hótel Sögu og Hótel Loftleiðir, en auk þess fóru þeir að fleiri skemmtistöðum, og ákærði leit þar inn, en Gylfi Þröstur beið utan dyra í bifreið. Var ákærði að leita að Ásdísi Báru Magn- úsdóttur. Gylfi Þröstur kveðst hafa hringt í íbúð Elínar Bjarn- veigar og spurt eftir Ásdísi Báru fyrir ákærða þetta kvöld. Fékk hann þau svör, að hún væri ekki heima. Þetta kvöld kveðst Gylfi Þröstur ekki hafa heyrt ákærða ræða neitt um það, að hann ætlaði að vinna Ásdísi Báru mein á einn eða annan hátt. Hafði hann aldrei heyrt ákærða viðhafa nein ummæli í þessa átt. Þeir voru komnir heim báðir tveir fyrir klukkan 0200 um nóttina. Gylfi Þröstur kom fyrr, en ákærði síðar, og var ákærði mjög ölvaður, er hann kom heim. Gylfi Þróstur vaknaði um klukkan 10 næsta morgun, og var ákærði þá kominn á fætur og byrjaður áfengisdrykkju. Ákærði hélt áfram drykkju og var enn við drykkju, þegar Gylfi Þröstur fór að heiman laust fyrir klukkan 1300. Gylfi Þröstur drakk úr einu glasi af áfengisblöndu um morguninn. Ákærði fór upp í íbúð foreldra sinna um klukkan 1030, og þar hitti hann a. m. k. yngri son sinn. Þegar hann kom aftur niður, var hann í illu skapi og bölvaði. Sagði hann, að drengurinn talaði ekki lengur almennilega íslenzku, og auk þess var hann illur yf- 937 ir því, að drengurinn bar ekki úr, sem hann hafði sent honum í jólagjöf. Skildist Gylfa Þresti, að drengurinn hefði sagt ákærða, að úrið, sem hann var með á handleggnum, væri gjöf frá föður unnusta Ásdísar Báru. Í framhaldi af bölvi og ragni ákærða yfir þessu hringdi hann til Ásdísar Báru. Ekki fylgdist Gylfi Þröstur með samtalinu, en heyrði þó, að ákærði spurði eitt sinn, hvort hún væri gift. Gylfi Þröstur upplýsti, að synir ákærða hefðu komið til hans um klukkan 12 þennan morgun, og komu þeir ofan af hæðinni frá foreldrum ákærða. Ekki heyrði Gylfi Þröstur ákærða ræða fjöl- skyldumálin við syni sína. Var ákærði að leika sér við þá og kjassaði yngri drenginn. Heyrði Gylfi Þröstur, að hann spurði hann, hvernig hann hefði það. Ákærði virtist ánægður með komu drengjanna. Ekki heyrði Gylfi Þröstur ákærða tala við drengina um Ásdísi Báru né fjölskyldu hennar. Drengirnir stönzuðu hjá föður sínum í um stundarfjórðung, en fóru síðan upp í mat. Eftir burtför drengjanna sá Gylfi Þröstur, að ákærði var miður sín og grét stutta stund. Þegar hann hætti því, fór hann með símann inn í svefnherbergið og hringdi öðru sinni, svo að Gylfi Þröstur vissi til. Drengirnir komu niður aftur, rétt áður en Gylfi Þröstur fór úr íbúðinni, og þá kvaddi hann ákærða og fór á brott. Gylfi Þröstur ræddi ekkert við ákærða, eftir að hann fór í símann í seinna skipt- ið og þar til hann kvaddi hann. Var ákærði mikið drukkinn, þeg- ar Gylfi Þröstur fór. Vitnið Sólveig Stefánsdóttir húsfrú, Víðimel 32, kjörmóðir á- kærða, greinir frá því, að sonur ákærða og Ásdísar Báru hafi kom- ið greindan sunnudagsmorgun í heimsókn að Víðimel 32. Kom hann upp í íbúðina til hennar á 2. hæð og einnig ákærði. Var á- kærði brosandi, og hafði hún ekki séð hann ánægðari í langan tíma. Sátu þeir ákærði og drengurinn saman í sófa í íbúð henn- ar og ræðdu saman. Þegar þeir höfðu talað svolítið saman, spurði ákærði drenginn, hvar úrið væri, sem hann hefði sent honum í jólagjöf. Sagði hann það vera úti í Danmörku, en úrið, sem hann bæri, væri gjöf frá unnusta móður sinnar. Í samtali þeirra feðg- anna hafði komið fram, að ákærði ætlaði að fara með drengnum og afa hans í Sundlaug Vesturbæjar. Þegar ákærði heyrði um úr- ið, fór hann þegar niður til sín og sagði jafnframt, að hann væri hættur við að fara í sundlaugina. Drengurinn fór síðan í Sundlaug Vesturbæjar með afa sínum og eldri bróður. Þegar þeir komu aftur, komu þeir í íbúðina til þeirra 938 hjónanna, en hurfu svo. Fann Sólveig þá niðri hjá föður þeirra. Var hann þá kominn mikið undir áhrif áfengis, en fyrr um morg- uninn hafði hún ekki veitt því athygli, að hann væri undir áhrif- um áfengis. Hún var síðan niðri í íbúð ákærða fram til klukk- an 1430, en þá fóru drengirnir á brott. Nokkru áður hafði faðir þeirra farið á brott, og fannst Sólveigu hann þá drukkinn og myrk- ur á svip. Ekkert sagði hann um það, hvert hann ætlaði. Í framburði Ólafs Finnboga Ólafssonar vélfræðings, Víðimel 32, kjörföður ákærða, kemur einnig fram, að ákærði hafi spurt son sinn um úr, sem hann hafði gefið honum í jólagjöf. Komið hafði til tals, að ákærði færi með þeim í sund, en hann hætti við það. Ekki vildi Ólafur Finnbogi álykta, að það hefði verið vegna úrmálsins. Eins og áður er fram komið, ber ákærði við minnisleysi sínu um för sína að Yrsufelli 11 greint sinn. Verður nú rakinn fram- burður vitnisins Sigurðar Tómasar Sigurbjarnarsonar leigubifreið- arstjóra, Þórsgötu 19 í Reykjavík, um hana. Sigurður Tómas ekur leigubifreiðinni R 3627 frá Bifreiðastöð Reykjavíkur. Sunnudaginn 14. janúar s.1. var hann með bifreið- ina á stæði stöðvarinnar við Birkimel. Einhvern tíma milli klukk- an 1300 og 1330 var hringt á stæðið í síma, sem þar er, og bað stöðin Sigurð Tómas að aka að Víðimel 32, vesturenda. Þar kom í bifreiðina ákærði, sem Sigurður Tómas þekkti með nafni og hafði áður ekið. Var ákærði ölvaður og frekar ör. Þegar ákærði kom í bifreiðina, bað hann um akstur inn í Nökkvavog, en ekki man Sigurður Tómas nákvæmlega húsnúmerið, sem tiltekið var. Á leiðinni þangað tók ákærði upp fleyg með áfengisblöndu, að Sig- urður Tómas bezt sá. Á pelanum stóð m. a. Gordon's. Ákærði ræðdi aðallega á leiðinni um Hitler og ræður hans. Sigurður Tómas stöðvaði bifreiðina á Nökkvavogi, við horn Gnoðarvogs, og bar fór ákærði úr henni. Bað ákærði Sigurð Tómas að bíða sín, en tilgreindi ekkert erindi sitt út úr bifreiðinni. Eftir 5—10 mín- útur kom ákærði aftur og hélt þá í hægri hendi á tvíhleyptri hagla- byssu. Ákærði var í dökkleitum frakka og berhöfðaður. Þegar ákærði kom aftur upp í bifreiðina, bað hann um akstur upp í Yrsufell. Ekki tilgreindi hann erindi sitt þangað, en einhvern tíma á leiðinni spurði Sigurður Tómas ákærða, hvað hann væri að gera með byssu svona fullur. Ákærði kvaðst ætla á skytterí og Í Yrsufelli ætlaði hann að taka kunningja sinn, sem ætlaði með honum. Þegar þeir voru u. þ. b. hálfnaðir frá Gnoðarvogi og upp í Yrsufell, fletti ákærði frá sér frakkanum til þess að ná í áfengis- 939 fleyginn. Drakk hann drjúgt úr honum. Um leið og ákærði hneppti frá sér frakkanum, sá Sigurður Tómas, að ákærði var gyrtur skot- færabelti með skotum í. Þegar hér var komið, opnaði ákærði byss- una til að sýna Sigurði Tómasi, að hún væri óhlaðin, en hann hafði áður bannað honum að fikta í byssunni í bifreiðinni. Þá spurði Sigurður Tómas ákærða, hvað hann ætlaði að skjóta, og kvaðst hann ætla að skjóta endur. Þegar þeir komu upp í Yrsufell, lét ákærði aka að dyrum hússins nr. 10, en breytti því síðar og lét aka að dyrum hússins nr. 5—". Þar fór hann úr bifreiðinni og greiddi hana. Sá Sigurður Tómas síðast til hans, að hann var að hringja dyrabjöllu við einhvern innganginn. Ekki minntist ákærði neitt á Ásdísi Báru né fjölskyldu hennar. F. Ólafur Mixa læknir var fenginn til ákærða í fangageymsl- una við Hverfisgötu 113 14. janúar s.l. Kom hann þangað klukk- an 1620. Rannsakaði hann ákærða og tók úr honum blóðsýni til rannsókar. Í vottorði hans segir svo: „Hin lauslega rannsókn leiddi aðeins í ljós eftirfarandi: Fas virtist rólegt, enginn ofsi eða sjáanleg einkenni um geð- rænar truflanir. Húðhiti eðlilegur svo og húðlitur, sérstaklega í andliti. Nokkurn vínþef lagði úr vitum. Pupillur eðlilegar að stærð, reageruðu fyrir ljósi, jafnar báðum megin. Nokkrar húð- rispur voru framan á brjósti. Væg einkenni um handjárn á vinstri hendi (úlnlið). Eymslalaus um brjóst og kvið, svo og efri limi. Við rannsókn á ganglimum streitist hann skyndilega við og kvaðst kenna töluverðra eymsla um fótleggi og einkum um vinstra hné. Neitaði að beygja um liðinn. Skoðun á hnjám (inspection) leiddi ekkert athugavert í ljós. Reflexar virtust líflegir, gróflega prófaðir. Umræddur vistmaður veitti ekki viðnám, er ca 10 ml af blóði voru teknir til rannsóknar úr vena cubita vinstra megin eftir að hafa hreinsað svæðið með benzíni. Ennfremur var ráðlagt, að þvag úr honum skyldi tekið til rannsóknar. Rannsókn og blóðtöku lok- ið um 16.35.“ Rannsóknastofu Háskóla Íslands í lyfjafræði var sent blóðsýnið frá ákærða til rannsóknar. Í vottorði rannsóknastofunnar, dags. 25. janúar s.l., segir svo: „Rannsóknastofunni hefur borizt til rannsóknar með tilliti til alkóhóls og hugsanlegra annarra efna blóðsýni frá Haraldi Ólafs- syni, sbr. bréf yðar, sem dagsett er 17. 1. 1973. Síðari upplýsing- ar bentu eindregið til þess, að Haraldur hefði tekið klórdíazepoxíð. Var því leitað að því lyfi í blóðinu. Magn alkohóls í blóðinu var 3,1%0, en ekki var unnt að sýna 940 fram á klórdíazepoxíð í blóði mannsins. Er því vafalaust, að mað- urinn hefur verið ölvaður, þegar blóðsýnið var tekið. Niðurstöð- ur þessara rannsókna staðfestu einnig, að klórdíazepoxíð var ekki í lækningalegu magni eða meira í blóðinu.“ G. Eins og fram er komið í málinu, urðu Elín Bjarnveig Ólafs- dóttir, Hafsteinn Jósefsson og Þórhallur Ölver Gunnlaugsson fyr- ir áverkum greint sinn. Rögnvaldur Þorleifsson, læknir á Borgarspítalanum, lýsir áverk- um Hafsteins og læknisaðgerðum á honum í vottorði, dagsettu 21. febrúar s.l., á þessa leið: „Skoðun við komu á Slysadeildina leiddi í ljós eftirfarandi: Hafsteinn var fölur og með byrjandi losteinkenni. Hann var eðli- lega vakandi og áttaður. Hann virtist verulega þjáður af verkjum. Við fyrstu skoðun komu að öðru leyti í ljós mjög víðtækir á- verkar á hægri ganglim um hnéð, en ekki áverkar annars staðar. Röntgenmyndir teknar af hægra hné svo og neðri hluta lær- leggs og efri hluta fótleggs leiddu í ljós, að bein öll, aðlæg hné- liðnum, voru kurluð, svo og var skábrot á neðanverðum lærleggn- um. Merki um útbreidda mjúkvefjaáverka sáust einnig á myndun- um svo og mikill fjöldi af málmkúlum, að útliti sem högl. Að nauðsynlegum undirbúningi loknum, svo sem blóðflokkun og útvegun blóðs, var Hafsteinn færður á skurðstofu Bsp. til að- gerðar. Voru áverkarnir á hnénu nánar kannaðir þar. Sár var á hénu að framanverðu og innanverðu, þar sem leit út fyrir, að höglin hefðu farið inn í liminn. Mjög tætt og útbreitt sár var í hnésbótinni. Við nánari könnun á því kom í ljós, að mikill urmull af höglum var í mjúkvefjum. Bein aðlæg hnénu voru kurluð, svo sem sést hafði á röntgenmynd. Meginslagæð og bláæð til og frá limnum neðan hnés voru sundurtættar, og vantaði kafla í þær. Þá var önnur megintaugin til ganglimsins neðan hnés (N.tibialis) sundur, en hin taugin nokkuð teygð. Áverkarnir á hnésvæðinu voru svo víðtækir, að horfið var að því ráði að taka af gangliminn um neðanvert lærið, í þeirri hæð, sem heppilegt taldist til þess að festa við stúfinn gerfilim síðar. Tvær meginástæður lágu til bess, að sú leið var valin að taka af liminn. Í fyrsta lagi var talið ógerlegt að gera svo við æðarnar í hnésbótinni, að von væri um árangur, og þar með talið nær von- laust að fá blóðrás í fótinn neðan hnés, svo það dygði honum til lífs. Í öðru lagi var önnur megintaugin til fótleggs og fótar sund- ur, sem hlaut að leiða til þess, að stórt svæði af fætinum yrði með lélegri eða engri tilfinningu til frambúðar, svo og yrðu vöðv- 941 ar á fætinum lamaðir, enda þótt fræðilega væri mögulegt að tengja taugina saman aftur, og að því skilyrði uppfylltu, að blóð- rás væri fullnægjandi. Einsýnt þótti því, að réttast væri að gera þegar í upphafi aflim- un, svo sem áður segir. Gefa þurfti Hafsteini 11% 1 af blóði. Hann þoldi að öðru leyti aðgerðina vel. Honum leið fremur illa næstu daga, einkanlega vegna verkja, svo og lögðust áhyggjur út af framtíðinni þungt á hann fyrst í stað. Hafsteinn var rúmliggjandi fyrstu dagana, en að 9 dögum liðn- um var hann látinn hefja gönguþjálfun með stuðningi, og hefur það síðan gengið greiðlega. Þann 10/2 fékk sj. bráðabirgðagerfi- lim, sem hann hefur síðan æft sig að ganga á. Nokkrum sinnum hefur þurft að lagfæra gerfiliminn til samræmis við rýrnun og breytingar á formi lærstúfsins. Hafsteinn hafði lengi vel all verulega verki í lærstúfnum, en Þeir hafa farið minnkandi, einkanlega eftir að hann byrjaði að ganga á gerfilimnum, og eru nú litlir orðnir við brottför hans af spítalanum í dag, þann 21/2. Áformað er nú, að limasmiður haldi áfram að annast nauðsyn- legar breytingar á gerfilimnum og smíði að lokum lim, er sj. get- ur notað til frambúðar. Hafsteinn mun njóta áfram aðstoðar sjúkra- þjálfara og mun öðru hverju koma til eftirlits hjá læknum Slysa- deildarinnar.“ Jón Níelsson, læknir á Borgarspítalanum, lýsir áverkum Elínar Bjarnveigar í vottorði, dags. 28. febrúar s.l., á þessa leið: „Við komu í spítalann er konan í góðu ástandi með eðlil. blóð- þrýsting og púls. Hún er áttuð á stað og stund og skýrir skýrt og skilmerkilega frá tildrögum þessa atburðar. Við skoðun kemur í ljós, að sex göt, sem gætu verið eftir högl, finnast í vinstra læri, framanvert og innanvert. Ekki blæðir telj- andi frá þessum skotsárum. Á kviðarholi neðan nafla sjást fjögur göt, sem gætu sömuleiðis verið eftir högl. Ekki blæðir teljandi heldur úr þessum skotsárum. Á vinstra þumalfingri er sár, sem sömuleiðis gæti verið eftir hagl. Úr því blæðir lítilsháttar, og eru lagðar á það umbúðir til bráðabirgða. Þá sjást einnig smásár í hægri olnbogaregion, sem sýnilega gætu verið orsökuð á sama hátt og hið fyrrnefnda. Ekki neina áverka að sjá né finna á höfði hálsi né yfir brjóstholi. Kviðarhol er mjúkt og ekki nein clinisk merki um blæðingu inn í kviðarhol né áverka á líffærum þar. 942 Hún getur hreyft alla útlimi eðlilega, en nokkur sársauki er við hreyfingu á hægri olnbogalið. Teknar eru röntgenmyndir af lungum, yfirlitsmyndir af kviðar- holi, vinstra læri og vinstri þumalfingri og hægri olnboga. Lungna- myndin er fullkomlega eðlileg. Við kviðarholsmyndirnar kemur í ljós, að fjögur högl sitja í kviðveggnum. Eitt þeirra liggur nokk- uð djúpt og virðist vera alveg inn undir lífhimnu. Við myndatöku af vinstra læri sjást, að sex högl eru í mjúk- pörtum á lærinu ofanverðu. Þrjú þeirra liggja fremur grunnt og utanvert á lærinu, en önnur þrjú liggja dýpra, að því er virðist inn undir beini, nálægt miðjum lærleggnum. Á vinstra þumalfingri sést, að eitt hagl er í mjúkpörtum þumal- fingursins, yfir ytri kjúkunni. Það virðist ekki hafa skaddað bein. Við myndir af hægri olnboga sést ekkert sjúklegt í mjúkpörtum né beinum. Að þessum rannsóknum loknum var nefnd Elín lögð inn á Skurð- lækningadeild Bsp. til observationar og hugsanlegs brottnáms á þessum höglum, sem áður er lýst.“ Rögnvaldur Þorleifsson læknir lýsir áverkum Þórhalls Ölvers í vottorði, dags. 21. febrúar s.l., á þessa leið: „Skoðun við komu á Slysadeildina leiddi eftirfarandi í ljós: Þórhallur var eðlilega vakandi og áttaður og ekki almennt illa haldinn. 6—8 göt voru talin vera á húðinni hægra megin, framan- vert á brjósti og eitt litlu stærra sár við hægri geirvörtu. Röntgenmyndir teknar af lungum og brjóstkassa leiddu ekki í ljós merki um innri áverka þar, og engin högl sáust heldur á myndunum. Sárin á brjóstinu voru hreinsuð og síðan settar umbúðir á þau. Að því loknu fór sj. af spítalanum. Hann kom aftur næsta dag til skiptingar, þar eð umbúðir höfðu losnað. Í annað sinn kom hann til eftirlits þann 17/1, og var þá skipt á umbúðum. Í þriðja sinn kom hann til eftirlits 19/1, og var þá enn skipt, enda höfðu umbúðir losnað. Í fjórða skiptið kom hann til eftirlits þann 23/1. Er þess þá getið, að sárið við geir- vörtuna sé á eðlilegri leið með að gróa, og voru settar við það þurrar umbúðir og reiknað með eftirliti þann 26/1. Ekki er til bókun um, að Þórhallur hafi verið til meðferðar á Slysadeildinni eftir þann 23/1 vegna fyrrgreinds áverka.“ Il. Miðvikudaginn 21. júní 1972 klukkan 2155 var tilkynnt á lög- 943 reglustöðina við Pósthússtræti í Reykjavík, að ölvaður maður væri að aka á brott frá veitingahúsinu Nausti við Vesturgötu í blárri Volksvagenbifreið. Lögreglumennirnir Eðvarð Örn Olsen, Kristinn Pedersen og Sigurður Rúnar Magnússon voru sendir til þess að sinna þessu. Þegar þeir voru að aka frá lögreglustöðinni, ók blá Volksvagen- beifreið, R 26023, austur Hafnarstræti. Veittu þeir bifreiðinni eft- irför og stöðvuðu hana neðarlega á Hverfisgötu. Ökumaður bif- reiðarinnar var ákærði. Lögreglumennirnir sáu, að ákærði var undir áhrifum áfengis, og var hann því færður á lögreglustöðina til yfirheyrslu og síðan til blóðtöku. Var honum tekið blóð til alkóhólrannsóknar klukkan 2250, og fundust í blóðsýnishorninu reducerandi efni, er samsvara 1,54%, af alkóhóli. Ákærði hefur viðurkennt, að hann hafi ekið greint sinn bif- reiðinni R 26023 frá veitingahúsinu Nausti við Vesturgötu og þar til akstri lauk fyrir afskipti lögreglu neðarlega á Hverfisgötu. Kvaðst ákærði hafa komið í veitingahúsið á bifreiðinni án þess að hafa neytt áfengis. Þar drakk hann áfengi, en ekki kvaðst hann hafa fundið teljandi áfengisáhrif við aksturinn. Lögreglumaðurinn Eðvarð Örn Olsen telur, að ákærði hafi ver- ið ölvaður. Kristinn Pedersen telur ákærða hafa verið mikið drukkinn, og Sigurður Rúnar Magnússon segir, að ákærði hafi all- ur verið slappur og áfengislykt af honum. Ákærði var síðan sviptur ökuréttindum til bráðabirgða 31. júlí 1972 af lögreglustjóranum í Reykjavík. Ill. Ákærði er, sem fyrr segir, fæddur í Reykjavík 19. ágúst 1946. Móðir hans heitir Iris Dalmar, og var hún gift brezkum liðsfor- ingja. Ákærði var tekinn í fóstur og ættleiddur af hjónunum Ólafi Finnboga Ólafssyni og Sólveigu Stefánsdóttur, Víðimel 32 hér í borg, og ólst hann upp hjá þeim. Rétt þykir að rekja framburð ákærða um menntun hans, störf og sambúð við Ásdísi Báru Magnúsdóttur. Á kærði naut venjulegrar barnaskólamenntunar og stundaði nám í Stýrimannaskólanum 1% vetur án þess að ljúka þaðan prófi. Síðar var hann í Bandaríkjunum um 6—" mánaða skeið og lauk þá prófi sem kafari. Annarrar menntunar hefur hann ekki notið. Ákærði byrjaði að vinna, þegar hann var 13 ára gamall og stundaði sjómennsku á bátum og togurum sem háseti. Þessi störf stundaði hann, þar til hann fór til Bandaríkjanna. Þegar hann 944 kom aftur frá Bandaríkjunum, hóf hann störf sem kafari hjá Vita- og hafnarmálastjórn. Starfaði hann sem kafari og við sjó- mennsku fram til ársins 1969. Auk þess stundaði hann ýmis önn- ur störf, sem til féllu. Hinn 19. maí 1969 keypti ákærði ásamt foreldrum sínum Borg- arþvottahúsið h/f og var síðan forstjóri þess. Auk ákærða og for- eldra hans var sonur hans og fyrrverandi eiginkona hluthafar. Sumarið 1962 kynntist ákærði Ásdísi Báru Magnúsdóttur, og hittust þau fyrst á Raufarhöfn. Þar var hún við síldarsöltun, en ákærði á síldarbát, sem lagði þar upp. Kynni þeirra voru óslitin eftir þetta, og árið 1967 gengu þau í hjúskap. Ákærði hefur skýrt frá því, að það hafi komið fyrir, að þau hjónin hafi lent í átökum vegna ósættis, sem sprottið hafi af deilum vegna fjármála. Segir ákærði þau bæði skapmikil og því hafi þau oft rifizt. Rak Ásdís Bára dansskóla, eftir að þau giftust, og hafði af því tekjur. Sjálfur vann ákærði að eigin áliti fyrir meiri tekjum. Segir ákærði, að leitað hafi verið til sín og for- eldra sinna, þegar fjölskyldu Ásdísar Báru skorti fé. Spratt ó- sætti þeirra oft af því, hversu langt skyldi ganga í þessum efn- um. Enduðu deilur þeirra stundum með því, að Ásdís Bára fór frá ákærða. Kom hún að sögn ákærða aftur til hans ýmist fyrir fortölur hans eða ótilkvödd. Ákærði kveðst aldrei hafa beitt Ás- dísi Báru hótunum til að fá hana aftur til sambúðar við sig og aldrei hafi hann borið óvildarhug til eiginkonu sinnar fyrrver- andi né fyrrverandi tengdafólks síns. Samkvæmt sakavottorði varð ákærði á árinu 1962 uppvís að þjófnaðarbrotum, og var ákæru á hendur honum fyrir þau frestað skilorðsbundið. Hinn 28. desember 1962 var ákærði dæmdur í 3.500 króna sekt og sviptingu réttar til að öðlast ökuleyfi 1 ár fyrir ölvun við akstur. Hinn 7. marz 1963 var hann dæmdur í 1.500 kr. sekt fyrir áfengis- og umferðarlagabrot og sviptur rétti til ökuleyfis 2 ár. Hinn 8. nóvember 1966 var hann dæmdur í 4.000 króna sekt fyrir ýmis umferðarlagabrot og sviptur ökuleyfi 2 mánuði, og 30. september 1969 sættist hann á greiðslu 5.000 kr. sektar og sviptingu ökuleyfis 8 mánuði fyrir umferðar- og áfeng- islagabrot. Hann hefur einnig auk þess 6 sinnum sætt sektum fyrir ýmis umferðarbrot og einu sinni fyrir brot gegn lögum 18/ 1927. Sumarið 1968 fór fram í sakadómi Reykjavíkur rannsókn út af kærum eiginkonu hans, en þá höfðu þau slitið samvistum um sinn. Sakaði hún ákærða um árásir, ofsóknir og hótanir. Í sam- 945 bandi við rannsókn þessa athugaði Grímur Magnússon læknir geð- heilbrigði ákærða. Segir svo í bráðabirgðavottorði hans, dags. 16. ágúst 1968: „Bráðabirgðarannsókn leiðir ekki í ljós nein geð- veikiseinkenni hjá Haraldi, og þótt hann sé ofstopafullur, ofsa- fenginn og vanstilltur í skapi, er það þó ekki umfram það, sem margir eru, og ekki ástæða til að ætla, að hann sé neitt verulega hættulegur umhverfi sínu, svo að nauðsyn beri til að hafa hann í varðhaldi af þeim ástæðum.“ Í lokaskýrslu Gríms um rannsókn- ina, dags. 27. maí 1969, segir m. a.: „Geðrannsókn leiðir í ljós, að Haraldur er primitiv manngerð, hömlulítill, með ótamið skap, hátt stemmdur, með litla ábyrgðar- tilfinningu og finnst sér því flest leyfilegt. Eins og fram kemur í æviferli hans, er hann losaralegur og óstöðugur í flestum gerðum sínum, en hvergi kemur fram neinn vitsmunaskortur eða einkenni um geðveiki. Aftur á móti ber skaphöfn hans og hegðanavand- kvæði greinilega vott um geðveilu. Hann hefur þó fulla dómgreind á, hvað sé rétt og rangt í hegðun sinni, og telst að fullu sakhæfur.“ Rannsókn þessi leiddi ekki til saksóknar að öðru leyti en því, að ákærði var sektaður fyrir áfengis- og umferðarlagabrot 30. september 1969, eins og áður segir, en rannsóknin hafði einnig tekið til þeirra atriða. Ákærði og Ásdís Bára hófu sambúð að nýju, en henni lauk með leyfi til algers skilnaðar 24. febrúar 1970. Í marz og apríl það ár bárust lögreglu fjölmargar kærur frá Ásdísi Báru út af marg- háttuðum ofsóknum ákærða gegn henni. Út af kærum þessum fór fram dómsrannsókn, bæði í sakadómi Hafnarfjarðar og sakadómi Reykjavíkur. Hinn 27. október 1970 samþykkti saksóknari, að máli þessu yrði lokið með sátt, og hinn 10. marz 1971 sættist ákærði á greiðslu 30.000 króna sektar fyrir brot gegn 217. og 231. gr. alm. hegningarlaga og gegn áfengislögum. Enn á ný hófu þau sambúð eftir fáa mánuði, en henni lauk um miðjan maí 1972 með því, að Ásdís Bára fór til Danmerkur með son þeirra fyrirvaralaust. Ákærði fór þangað á eftir henni, og hinn 13. júní 1972 var ákærði dæmdur í Frederiksberg birkeret í Danmörku í 4 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 1. ml. 261. gr. og 266. gr. hegningarlaganna dönsku, þ. e. fyrir frelsissviptingu og hótanir við Ásdísi Báru. Af refsingunni taldist ákærði vera búinn að taka út 26 daga með gæzluvarðhaldsvist sinni, en fulln- ustu refsingar var frestað að öðru leyti, og skyldi hún falla niður eftir tvö ár, ef ákærði gerðist á skilorðstímanum ekki sekur um refsiverða háttsemi. Sakarefni var það, að ákærði hafði komið 60 í hús á Friðriksbergi, þar sem Ásdís Bára var þá stödd, og fært hana með valdi út í leigubifreið, sem hann hafði komið í, og látið ökumanninn aka til Helsinggr og haldið Ásdísi Báru fastri í bifreiðinni á leiðinni og viðhaft ýmsar hótanir við hana. Er komið var til Helsinggr, gat leigubifreiðarstjórinn komið því svo fyrir, að ákærði var handtekinn, en ákærði hafði ætlazt til þess, að hann færi með ferjunni yfir til Svíþjóðar. Vitnið Ásdís Bára Magnúsdóttir danskennari, Hjallabraut 19 í Hafnarfirði, hefur gefið lýsingu á sambúð sinni og ákærða. Var hann atvinnulaus í 3 mánuði eða lengur, eftir að þau giftust, og drakk mikið. Þetta gat Ásdís Bára ekki sætt sig við og reyndi eftir getu að tala um fyrir honum og fá hann til að breyta um lifnaðarhætti. Gekk þetta svo langt, að hún leitaði til prests í vandræðum sínum. Mætti ákærði hjá prestinum og lofaði bót og betrun. Upp úr þessu fékk hann vinnu við Sundahöfn við köfun og fleira. Ekki hætti hann þó drykkju og var stundum nætur- langt að heiman að skemmta sér. Fyrst bjuggu þau á Víðimel 32 á annað ár, en fluttu þá í Sólheima 27. Á meðan þau bjuggu á Víðimel 32, gekk sambúðin stirt. Segir Ásdís Bára, að ákærði hafi ekki borgað foreldrum sínum húsaleigu og fór sínar eigin leiðir eins og áður. Leitaði Ásdís Bára eftir skilnaði að borði og sæng tvívegis, á meðan þau voru á Víðimelnum. Brást ákærði illa við, og með fortölum, gráti og hótunum fékk hann hana til að hætta við fyrirætlan sína um skilnað. Ásdís Bára kvaðst alla þeirra sambúð hafa unnið úti, og lögðu þau bæði til heimilishalds- ins, en mikið fór af tekjum ákærða í áfengi og skemmtanir. Ásdís Bára rak dansskóla og hafði gert frá því, áður en hún giftist ákærða. Gekk rekstur hans erfiðlega í fyrstu og gaf lítið af sér. Skipti ákærði sér ekki af rekstri skólans, á meðan þannig stóð. Smátt og smátt fór að ganga betur, og eftir því sem betur gekk vildi ákærði hafa meiri afskipti af fjármálum skólans, en Ásdís Bára vildi ekki láta það eftir honum, og af því urðu oft deilur með þeim. Ásdís Bára segir, að ákærði hafi aldrei lagt neitt fé fram til rekstrar skólans. Þessu hefur ákærði mótmælt og talið sig hafa lagt fram fé til hans. Deilur þeirra af þessum sökum og öðrum leiddu aldrei til líkamlegra átaka, nema þegar ákærði var drukkinn, en þá lagði hann stundum hendur á Ásdísi Báru. Ásdís Bára upplýsir, að móðir hennar hafi fyrir mörgum árum fengið lán hjá föður ákærða fyrir milligöngu hans, en um aðra fjárhagsfyrirgreiðslu við fjölskyldu hennar var henni ókunnugt. 947 Þegar dansskólinn fór að gefa af sér, en það var eftir að ákærði og Ásdís Bára tóku upp sambúð að nýju eftir lögskilnað, aðstoðaði hún móður sína og fjölskyldu fjárhagslega, en yfir því sá ákærði ofsjónum. Hann jafnvel ímyndaði sér stundum, að hún hefði hjálp- að þeim, þó að svo hefði ekki verið. Þetta leiddi til rifrildis milli þeirra og handalögmála, þegar ákærði var drukkinn. Ásdís Bára segir, að það, sem runnið hafi til fjölskyldu sinnar, hafi eingöngu verið frá sér komið, en ekki ákærða. Að áliti hennar var aðal- ágreiningsefnið óregla ákærða og lifnaður hans í því sambandi, en þá hvarf hann að heiman, stundum í nokkra daga. Þá var hann mjög illur með víni, og þurftu engin ágreiningsefni til að koma. Allt þetta leiddi til lögskilnaðar þeirra, sem áður er frá greint. Eftir það hófust áðurgreindar ofsóknir ákærða, og leiddu þær til þess, að hún tók á ný upp sambúð við ákærða eftir 3 mánuði, og stóð hún þar til í maí 1972. Ásdís Bára skýrði frá aðdragandanum að því, að hún tók sam- an við ákærða að nýju. Hringdi ákærði til hennar og fékk hana niður í Borrarþvottahús undir því yfirskyni, að þau þyrftu að ræða sameiginleg vandamál eftir sambúðarslitin. Tók hún fram, áður en hún fór, að ekki þýddi að ræða um frekari sambúð, og lofaði ákærði því, að svo skyldi ekki vera. Þegar hún kom í þvotta- húsið, fóru þau upp á skrifstofu ákærða, og læsti hann dyrunum og setti lykilinn í vasann. Tók hann þá að ræða um það, að þau færu að búa saman, og þegar hún andmælti, tók hann fram flösku með eter og sagði, að það væri bezt, að þau dæju þá bæði. Hún varð hrædd, og þau lentu í átökum, og gafst hún loks upp og samþykkti að hefja sambúð að nýju, og gerðu þau það síðan. Af og til í þessari sambúð þeirra kom það fyrir, að ákærði lagði hendur á hana og dró hana á hárinu. Ákærði viðhafði þau um- mæli, þegar hann var drukkinn, að ef hún færi frá honum, þá yrðu blóðsúthellingar. Þessi ummæli hans komu oft í framhaldi af því, að hún fór út úr íbúðinni, og virtist ákærði þá halda, að hún væri að yfirgefa hann. Á þessu síðara tímabili gætti Ásdís Bára þess að andmæla ákærða sem minnst, og hún lét það óátal- ið, þótt hann hyrfi í nokkra daga. Var því um fáa árekstra að ræða. Það fór illa með hana að bíða afturkomu ákærða úr drykkju- túrum hans, því að hún gat alit eins átt von á því, að hann væri vitlaus, þegar hann kæmi aftur. Beið hún því færis til að flýja úr sambúð frá honum. Þau fluttu skömmu fyrir lögskilnaðinn úr Sólheimum 27 að Kvisthaga 27 í kjallara, og þar bjuggu þau, þar til hún fór þaðan um miðjan maí 1972. Hafði þeim verið sagt 948 upp íbúðinni á Kvisthaga 27 frá 14. maí 1972. Var Ásdís Bára á- kveðin í því að nota þetta tækifæri til að komast frá ákærða. Fór hún því, eins og áður greinir, fyrirvaralaust laugardaginn 183. maí flugleiðis til Kaupmannahafnar með son þeirra. Ákærði telur Ásdísi Báru gera of mikið úr drykkjuskap sínum. Hann hafi drukkið, en ekki í svo ríkum mæli, sem hún vill vera láta. Hann fullyrðir, að hann hafi lagt fé til dansskólans og gæti hann e. t. v. sannað, að svo hafi verið, ef á þyrfti að halda. Ákærði heldur fast við það, að hann hafi látið fjölskyldu Ásdísar Báru í té fjárhagslega fyrirgreiðslu. Ákærði telur sig ekki hafa mis- þyrmt Ásdísi Báru, en segir, að það hafi komið fyrir, að hann hafi ýtt við henni. Þá fullyrðir hann, að hún hafi einu sinni lagt til sín með hníf og hafi lagið komið í kviðinn vinstra megin og bæri hann enn ör eftir það. Hafi þau þá verið að deila. Hún hefur neitað þessu. Þá hefur ákærði mótmælt því, að hann hafi feng- ið hana til sambúðar við sig með þeim hætti, er hún lýsir, svo og að hafa dregið hana á hárinu eða að hafa rætt um blóðsúthell- ingar, ef hún færi frá honum. Ákærði og Ásdís Bára voru sam- prófuð um það, sem á milli bar í framburðum þeirra, og héldu þau bæði fast við framburði sína. Elín Bjarnveig Ólafsdóttir upplýsir, að ákærði hafi byrjað að hringja í hana og spyrja um Ásdísi Báru sama daginn og hún fór úr landi í maí 1972. Talaði ákærði um, að hann skyiði gera hitt og þetta og að það skyldi verða Elínu Bjarnveigu og fjölskyldu henn- ar dýrkeypt, ef hann næði ekki í Ásdísi Báru. Þá viðhafði ákærði ýmsar svívirðingar í orðum í garð Elínar Bjarnveigar. Klukkan 1600 greindan dag mun ákærði hafa uppgötvað, að Ásdís Bára var farin frá honum, og eftir það var hann sífellt hringjandi, eins og áður greinir. Jafnframt var hann á ferð umhverfis Yrsufell 11 síðari hluta dagsins og um kvöldið. Næsta dag kom hann drukkinn í íbúð Elínar Bjarnveigar og heimtaði að fá að vita, hvar Ásdís Bára væri, og var með ýmsar hótanir, ef hann fengi ekki að vita, hvar hún væri. Við þetta tækifæri braut hann salernissetu með hnefanum og dyrastaf inn í svefnherbergið. Synir Elínar tveir, Ólafur Þór og Gunnlaugur Birgir, tóku ákærða í þetta skipti og róuðu hann. Allan tímann, þar til ákærði fór til Kaupmannahafn- ar að leita Ásdísar Báru, var hann sífellt hringjandi heim til Elín- ar Bjarnveigar og spyrjast fyrir um hana. Bað hann blíðlega, grét og hótaði til skiptis. Eina setningu sagði ákærði oft: „Ég hefi eitt ráð til að Bára komi heim.“ Skildi hún þetta svo, að ákærði ætlaði að gera sér eitthvað, og sagði honum því, að það 949 væri fastmælum bundið milli hennar og Ásdísar Báru, að hún kæmi ekki heim, hvað sem ákærði gerði sér. Elín Bjarnveig vann á Hótel Sögu á aðalbarnum, og þangað kom ákærði oft og starði á hana og fylgdist með öllum hreyfingum hennar langtímum sam- an. Ákærði kom á heimili hennar að kvöldlagi, rétt áður en hann fór til Kaupmannahafnar s.1. sumar. Var hann dauðaðrukkinn og sagði, að hann ætlaði að leita Ásdísar Báru, hvar í heiminum, sem hún væri, en auðveldast væri fyrir hana að segja sér, hvar hún væri. Elínu Bjarnveigu tókst, að því er hún taldi, að telja ákærða ofan af þessari fyrirætlan, og fór hann á brott með kunn- ingja sínum, sem kom að sækja hann. Um miðja næstu nótt kom ákærði aftur dauðadrukkinn og fór ekki fyrr en um hádegi næsta dag. Þegar hann fór, þá sagðist hann ætla að leita Ásdísar Báru, hvar sem hún væri, og ekkert mundi stoppa sig. Eftir þetta sá Elín Bjarnveig ákærða ekki, fyrr en hann kom aftur eftir fang- elsisdvöl í Danmörku. Hélt hann þá áfram uppteknum hætti að hringja með hótanir um líflát hennar og fjölskyldunnar. Skyldi fjölskyldan ýmist skotin, keyrð niður eða sprengd í loft upp, og stundum tók hann fram, að hann mundi murka úr fjölskyldunni lífið á „mjög frumlegan hátt.“ Virtist ákærði drukkinn, þegar hann viðhafði þessar hótanir, en hann neitaði því, þegar það var borið upp á hann. Á milli þess, sem hann hótaði, var hann grát- andi. Allt tal ákærða beindist að því, að fjölskyldan hefði milli- göngu um, að Ásdís Bára kæmi til hans aftur. Einu sinni sagði ákærði, að hann hefði danska menn, sem hefðu verið með hon- um í fangelsinu, til að njósna um Báru og ef hún gæfi sig ekki, mundu þeir sjá fyrir henni, án þess að hann yrði bendlaður við það. Ákærði hefur mótmælt því, að hann hafi viðhaft við Elínu Bjarnveigu eða fjölskyldu hennar hótanir í einni eða annarri mynd. Þá hefur hann mótmælt því að hafa sagt, að hann hefði danska menn, sem njósnuðu um Ásdísi Báru og mundu sjá fyrir henni. Voru þau samprófuð um þetta efni, og héldu bæði fast við. framburði sína. Vitnið Sólveig Stefánsdóttir, kjörmóðir ákærða, segir, að sam- búð hans og Ásdísar Báru hafi alla tíð verið stirð. Telur hún á- kærða ekki hafa drukkið í neinu óhófi á fyrstu sambúðarárum þeirra. Vill hún telja erfiðleikana í sambúð þeirra ekki síður henn- ar sök en hans. Sólveig segir, að ákærði hafi aukið áfengisneyzlu sína mjög, 950 eftir að hann kom frá Danmörku s.1. sumar, og verið alveg vit- laus, og jafnvel gert tilraunir til að svipta sig lífi. Tók hann of mikið af lyfjum og þurfti að dæla upp úr honum, en ekki veit hún, hversu oft slíkt kom fyrir, enda var hún ekki alltaf nærstödd. Ekki ræddi ákærði við þau hjónin sérstaklega, hvað að honum amaði andlega, en þó kom það fram, að hann saknaði Ásdísar Báru og barnsins. Aldrei heyrði hún hann orða það, að hann ætlaði að vinna þeim nokkurt mein. Vitnið Ólafur Finnbogi Ólafsson, kjörfaðir ákærða, telur, að í upphafi hafi svo virzt, að ákærði og Ásdís Bára ættu ekki skap saman og gætu ekki verið saman, þó að þau hafi hvorugt virzt geta séð af hinu. Telur Ólafur Finnbogi, að samband Ásdísar Báru við móður hennar hafi verið stór liður í deilum ákærða og Ásdísar Báru. Hafi Ásdís Bára viljað lána móður sinni peninga, en ákærði viljað draga úr því. Þá hafi ákærði verið drykkfelldur í sambúð þeirra og óreiða á fjármálum hans. Ólafur Finnbogi sagði, að ákærði hafi neytt mikils áfengis, eft- ir að hann kom frá Danmörku s.l. sumar. Talaði hann mikið um það, að hann vonaðist til að fá aftur til sín Ásdísi Báru og son þeirra. Var þýðingarlaust að koma honum í skilning um, að hann gæti verið án hennar. Aldrei heyrði Ólafur Finnbogi hann tala um neinar sérstakar aðgerðir til að ná því fram, að þau kæmu til hans aftur. Verða nú raktir framburðir nokkurra vitna um sambúð ákærða og Ásðísar Báru. Guðný Jóhannsdóttir húsmóðir, Kvisthaga 27, og eiginmaður hennar leigðu ákærða og Ásdísi Báru kjallaraíbúð í húsi sínu nokk- uð á 3ja ár, a. m. k. fram til 14. maí 1972. Guðný kvaðst ekkert hafa fylgzt með sambúð þeirra og ber þeim báðum hið bezta, aldrei hafi verið hjá þeim hávaði né fyrirgangur. Tvívegis kom Ásðís Bára til hennar og kvaðst vera nervös, þar sem ákærði væri ölvaður. Þá kveður Guðný Ásdísi Báru hafa í nokkur skipti kvart- að yfir því, að ákærði beitti hana harðræðum, þegar hann væri ölv- aður. Aldrei kveðst hún hafa heyrt ákærða hafa orð á því, að hann ætlaði að vinna Ásdísi Báru mein eða einhverjum úr fjölskyldu hennar. Snorri Jens Ólafsson vissi til þess, að Ásdís Bára og ákærði höfðu rifizt mikið í sambúð sinni og vissi um átök þeirra á milli, en sá þau þó aldrei takast á. Snorri Jens segir, að deilur þeirra hafi ekki eingöngu verið öðrum aðiljanum að kenna. Hann heyrði, að fjármál voru ofarlega á baugi, þegar þau rifust. Þá heyrði hann 951 það á Ásdísi Báru, að áfengisneyzla ákærða væri deiluefni og að hún væri afbrýðisöm. Snorri Jens heyrði bæði upplýsa við sig og aðra, að fyrsta árið, eftir að þau tóku upp sambúð árið 1970, hefði verið bezta árið í sambúð þeirra. Vitnið Ragnar Aðalsteinn Ingólfsson skrifstofumaður, Ljósheim- um 14 í Reykjavík, hefur um nokkurra ára skeið átt viðskipti við ákærða og því umgengizt hann töluvert. Hann hefur upplýst, að ákærði og Ásdís Bára hafi verið að leita fyrir sér um kaup á húsnæði nokkru fyrir áramótin 1971—-1972 og aftur á árinu 1972. Var það Ásdís Bára, sem rak á eftir með þessi kaup. Hafði Ragn- ar Aðalsteinn milligöngu í þessum málum og átti í fórum sín- um kauptilboð í húsið nr. 70 við Holtagerði í Kópavogi. Var það dags. 18. nóvember 1971 og sett fram í nafni þeirra beggja, ákærða og Ásdísar Báru. Því var ekki tekið af seljanda. Ræðdu þau bæði við hann um fyrirhuguð húsakaup, enda þótt hann hefði ekki milligöngu um gerð kauptilboðs í fleiri tilvikum. Þá voru þau að athuga húsakaup í Garðahreppi með ákveðið hús í huga vorið 1972. Ákærði og Ásdís Bára fóru til Kanaríeyja nokkrum mánuðum áður en þau slitu samvistum í maí 1972. Segir Ragnar Aðalsteinn, að Ásdís Bára hafi verið sérstaklega ánægð með ferðina og lýst yfir ánægju sinni með ákærða í því sambandi. Bæði ákærði og Ásdís Bára hafa viðurkennt, að þetta sé rétt. Taldi ákærði þessar húsakaupahugleiðingar merki þess, að Ásdís Bára væri ekki óánægð í sambúðinni við sig, en hún kvað ástæð- una þá, að peningar frá dansskólanum, sem lánaðir höfðu verið Borgarþvottahúsinu, hefðu ekki verið greiddir til baka, en um það hafði verið talað, að þeir yrðu notaðir til að kaupa hús, beg- ar þeir yrðu endurgreiddir. Notaði Ásdís Bára fyrirhuguð húsa- kaup til að reka á eftir með að fá peningana til baka frá Borgar- bvottahúsinu. Var um að ræða nokkur hundruð þúsund, en ekki tók hún það nákvæmlega saman. Ákærði mótmælir þessari skýringu Ásðísar Báru og kveður Borgarþvottahúsið ekki hafa skuldað henni fé á þeim tíma, þegar verið var að ræða húsakaup, og því hafi aldrei komið til mála í sambandi við húsakaupin, að með því væri verið að kvitta fyrir skuld Borgarþvottahússins. Ragnar Aðalsteinn upplýsir, að þegar ákærði kom til landsins aftur um miðjan júní 1972, hafi hann verið drukkinn, og megi segja, að hann hafi að mestu verið ofurölvi fram í desember s.l., en þó með smáhvíldum. Var hann því sáralítið við störf í þvotta- 952 húsinu. Í desemberbyrjun bráði af honum, og var hann nokkuð góður fram í janúar. Ragnar Aðalsteinn kveðst hafa undir höndum símareikninga fyrir um 23.000 krónur, og voru þeir vegna tilrauna ákærða til að ná símasambandi við Ásdísi Báru, á meðan hún var í Kaup- mannahöfn og eftir að ákærði kom aftur til landsins eftir fang- elsisdvölina í Danmörku s.l. sumar. Fullyrti ákærði s.l. sumar, að hann mundi fá Báru til sín aftur. Þessar fullyrðingar dofn- uðu þó, þegar kom fram á haustið, og voru nánast orðnar að engu, þegar kom fram í desember. Var það vegna þess, að ákærði hafði vitneskju um, að hún væri í tygjum við danskan mann. IV. Ásdís Bára kom aftur til landsins miðvikudaginn 10. janúar s.l. ásamt syni sínum og unnusta. Á föstuðagsmorgninum kom til hennar með pósti afrit af bréfi, sem ákærði hafði ritað skattayf- irvöldum. Var efni bréfsins á þá leið, að dansskóli hennar hefði svikið undan skatti s.1. 2 ár og væri Haraldur Ólafsson fús að veita upplýsingar af því tilefni. Hringdi hún í ákærða eftir móttöku bréfsins og spurði ákærða, hvað þetta ætti að þýða. Svaraði hann því, að hann væri ekkert búinn að senda bréfið og skyldi hún láta sig hafa „viðtalsbil“. Ásdís Bára kvaðst ekkert hafa við á- kærða að tala og skyldi hann senda bréfið, ef hann vildi. Á sunnu- dagsmorgninum hringdi ákærði í hana og spurði, hvers vegna son- ur þeirra bæri ekki úr, sem hann hefði gefið honum í jólagjöf. Svaraði hún því til, að úrið væri of stórt. Þegar þau höfðu lokið við að ræða um úrið, hafði ákærði orð á því, að hann hefði séð hana og unnusta hennar, og spurði, hvort hún væri ekki ánægð. Kvað hún svo vera. Rauk þá ákærði upp og sagði, að enginn ann- ar en hann skyldi fá að njóta hennar og peninganna frá dans- skólanum. Hann hefði engu að tapa og mundi koma. Þá sagði hún, að hann gæti komið, því að nú væru ekki eingöngu konur og börn til að berja. Þá viðhafði hann þau ummæli, að hann skyldi koma „og skjóta ykkur öli“. Sagði hún honum, að hann skyldi þá bara gera það. Var þetta það síðasta, sem hún heyrði frá á- kærða. Ákærði viðurkennir, að hann hafi sent Ásdísi Báru afrit af bréfi til skattayfirvalða, sem hann hafi þó ekki sent þeim. Kveðst ákærði hafa gert það til að ýta undir, að Ásdís Bára gengi frá ýmsum fjárhagslegum málefnum þeirra á milli, sem hún hafi neitað að ganga frá. Þá viðurkennir ákærði, að hann hafi talað 953 við Ásdísi Báru á sunnudeginum, en kveður þau aðeins hafa rætt um úrið og ef til vill hafi hann spurt hana, hvort hún væri gift. Annað væru ósannindi. Föstudagskvöldið 12. janúar s.1. bauð Guðný Helga Árnadóttir, Vesturbergi 8 í Reykjavík, ákærða á árshátíð Sambandsins, sem haldin var á Hótel Sögu. Þáði ákærði boðið, og meðal annars komu þau saman að bar, þar sem Elín Bjarnveig starfaði. Bað ákærði hana um afgreiðslu, en hún neitaði honum um hana og viðhafði þau orð, að hún afgreiddi ekki svona pakk. Gekk hún síðan burtu, en barþjónninn kom og afgreiddi þau. Annað fór ákærða, Guð- nýju Helgu og konunni ekki á milli í þetta sinn. Ákærði hefur sjálfur staðfest, að ummæli Elínar Bjarnveigar hafi verið á þennan hátt, og Ólafur Finnbogi, kjörfaðir ákærða, upplýsir, að ákærði og Guðný Helga hafi sagt þeim hjónum frá þeim um nóttina, er þau komu heim til þeirra og þágu kaffi. Elín Bjarnveig hefur mótmælt því, að hún hafi viðhaft framan- greind ummæli. Kveðst hún ekki hafa mælt orð frá munni við ákærða og Guðnýju Helgu. Daníel Stefánsson barþjónn, Sæbraut 2 á Seltjarnarnesi, starfaði með Elínu Bjarnveigu greint kvöld. Bað hún Daníel að afgreiða ákærða og stúlku, sem með honum var. Heyrði Daníel, að þau töluðust við, en ekki heyrði hann orðaskil. Kvað Daníel Elínu Bjarnveigu hafa verið í óvenjulega miklu uppnámi þetta kvöld. Sagði hún ákærða hafa verið að hringja í sig allan daginn með morðhótanir. Ákærði hefur mótmælt því að hafa hringt til Elínar Bjarnveigar greindan dag. Vitnið Þórhallur Ölver var í Tónabæ laugardagskvöldið 13. jan- úar s.l., og rétt eftir að hann kom heim, hringdi síminn. Þá voru auk hans heima Fanney systir hans og Ólafur Finnbogi, sonur ákærða. Fanney fór í símann, og var karlmaður í símanum. Fann- ey spurði, hver maðurinn væri, en hann sagði, að það kæmi henni ekki við. Tók þá Þórhallur Ölver við símtólinu og talaði við mann- inn. Maðurinn sagðist vilja vara þau við því, að ákærði væri að leita Ásdísi Báru uppi, og spurði maðurinn þrívegis, hvort hún væri ekki heima. Ekki mundi hann til þess, að maðurinn nefndi, hvað ákærði hefði í hyggju. Sagði maðurinn, að Ásdís Bára mætti vara sig. Maðurinn í símanum sagðist hafa hitt ákærða á Hótel Loftleiðum, og þegar Þórhallur Ölver hringdi í móður sína á Hótel Sögu, hraðaði hún sér heim. Þegar hún kom heim, sagði hún, að ákærði hefði komið á Hótel Sögu. Elín Bjarnveig hringdi 954 í Ásdísi Báru, sem var stödd í Klúbbnum, og varaði hana við. Ekk- ert gerðist frekar um nóttina. Þórhallur Ölver fór út um klukkan 1030 á sunnudagsmorguninn, og þegar hann kom aftur heim um kl. 1130, var Ásdís Bára í sím- anum, og heyrði hann, að hún ræddi við ákærða. Ekki sagði Ás- dís Bára honum, hvað þau ræddu í símanum, en hins vegar heyrði hann á eftir, að hún sagði móður þeirra frá samtalinu. Sagði hún móður þeirra, að ákærði hefði spurt, hvort hún væri gift. Sagðist hún hafa sagt honum, að svo væri, og hefði ákærði þá sagt, að hann ætlaði að koma og skjóta manninn. Þórhallur Ölver sagði, að móðir hans hafi sagt, að ákærði hefði hótað að skjóta sig, eftir að Bára var farin til Kaupmannahafnar í maí 1972. Ekki hafði Þórhallur Ölver heyrt ákærða segja slíkt í sín eyru. Vitnið Björgvin Björgvinsson lögreglumaður, Yrsufelli 11, er húsvörður í því húsi. Elín Bjarnveig hafði orð á því, þegar hún flutti í húsið, en ekki man Björgviní, hvenær það var, að hún væri hrædd við ákærða, en ekki bað hún hann þó ásjár í því efni. Björgvin segir, að hún hafi fyrst leitað til sín um aðstoð um klukk- an 22 að kvöldi laugardagsins 13. janúar s.1. Kom þá sonur henn- ar Þórhallur Ölver til hans í íbúð hans og bað hann að koma upp í íbúð móður sinnar og tala við hana þar í símanum. Sagðist hún vera stödd á Hótel Sögu og bað hann að róa börnin, þar sem á- kærði hefði hringt í þau og verið að hræða þau, en sjálf kæmist hún ekki strax heim vegna vinnu sinnar. Ekki minntist Elín Bjarnveig á það, með hverju ákærði hefði verið að hræða börnin. Björgvin sagði Elínu Bjarnveigu, að hann mundi verða til staðar, þar til hún kæmi heim. Var hann hjá börnunum, þar til hún kom heim, og þá ræddu þau saman. Minntist hún á það, að ákærði væri sífellt að hóta henni og fjölskyldu hennar, en ekki mundi hann nákvæmlega að greina frá því, hvað hún sagði um þessar hótanir. Spurði Elín Bjarnveig, hvort hún mætti kalla á hann, ef hún þyrfti aðstoðar við. Játaði hann því, en ekki bað Elín Bjarn- veig frekar um aðstoð. Ræddi hún ekkert við hann á sunnudeg- inum, og hafði hann engin afskipti af hennar málefnum þá. Ákærði hefur mótmælt því, að hann hafi hringt til Elínar Bjarn- veigar greint kvöld. Vitnið Bjarki Elíasson yfirlögregluþjónn skýrir frá því, að á- kærði hafi komið til hans í apríl á s.l. ári og viljað fá byssuleyfi. Bjarki neitaði honum þegar um það, og spurði ákærði um ástæðu þess. Bjarki sagði, að honum ætti að vera bezt kunnugt ur það sjálfum. Í framhaldi af því vísaði hann til fyrri viðskipta lögregl- 955 unnar við ákærða á undanförnum árum. Varð ákærði ævareiður við neitunina og sneri sér að Bjarka og sagði honum, að hann skyldi verða sér úti um skotvopn engu að síður. Lét ákærði það fylgja, að Bjarki mundi verða sá fyrsti, sem ákærði mundi skjóta. Ákærði var ódrukkinn, en dálítið ör, á meðan viðtal þeirra átti sér stað. Ákærði hefur mótmælt því, að hann hafi hótað Bjarka greint sinn. V. Í sambandi við mál það, sem nú er til meðferðar, var enn lát- in fara fram rannsókn á geðheilbrigði ákærða, og annaðist Þórður Möller yfirlæknir hana og skilaði um rannsóknina rækilegri skýrslu hinn 30. maí s.l. Hér verður tekinn upp lokakafli skýrslunnar: „Í stuttu máli er hér um að ræða 27 ára gamlan mann af lítt kunnu faðerni, en af móður, sem hefur til skamms tíma verið drykkfelld og verulega gölluð að persónugerð, óhemja í skapi og viðbrögðum. Fárra mánaða gömlum er honum komið í fóstur hjá hjónum, sem hafa ættleitt hann og reynzt honum eins og foreldrar, a. m. k. að fórnfýsi öllu frekar en aga. Elst hann þar upp í miklu dá- læti sem einbirni og einn á heimilinu frá þriggja ára aldri af börnum til. Er tekið til ofsalegrar frekju frá bernsku. Hann hefur yfirleitt verið sæmilega heilsuhraustur. Þegar hann á að fara að ganga í skóla, kemur í ljós, að hann sinnir honum lítið, og for- eldrar hafa ekki einhvern veginn bein í nefinu til þess að halda því að honum. Hann leggst svo fljótlega í óknytti og kemst snemma á blað hjá Barnaverndarnefnd. Af öllu þessu er honum komið, 10 ára gömlum, að Breiðuvík, en hann tollir þar stutt, strýkur og er svo komið á sveitabæ í Svarfaðardal, unir þar ekki heldur, en strýkur út á Dalvík til systur fósturmóður sinnar. Er hann þar um veturinn og gengur í skóla þar og stendur sig reyndar all vel eftir hætti. Að loknum skóla fer hann að vinna eitthvað, en er hverf- ull við störf og endar svo með því, að hann strýkur suður með vandræðastrák þaðan. Er hann svo í ýmsum störfum og reyndar áframhaldandi óknyttum inn á milli. Næsta haust á að taka til með skólagöngu, og er enn allt á sama veg, og hann fæst eigin- lega við allt hugsanlegt annað en skólann. Eftir áramót er honum komið austur í Selvog. Fer ekki sögum af því, hvernig þarvist hans reiðir af, en þaðan lýkur hann a. m. k. barnaprófi um vor- ið. Um sumarið mun hann hafa verið á handfærum norður á Dal- 956 vík, en farið á togara um haustið. Um þetta leyti mun hann þegar hafa verið farinn að neyta áfengis og jafnvel fyrr. A. m. k. var hann með pela í fórum sínum, sem hann reyndi að koma með sér, þegar hann fór til Breiðuvíkurdvalar. Á næstu árum er hann býsna óstöðugur við vinnu, og á 13—15 ára aldri fer að bera meira á andfélagslegri hegðun. Sannast á hann 16 innbrot og þjófnaðir á þeim tíma. 15 ára gamall fer hann á síld og kynnist þá stúlku, sem hann fer að búa með fljótlega eftir það og giftist síðar, en hann fer síðan sem skipverji á Bv. Þorstein Ingólfsson og lætur mæta vel af þeirri veru. Haraldur byrjar síðan á stýrimannaskóla, en lýkur engum próf- um. Þegar frá upphafi sambúðar þeirra Báru, en svo nefnist stúlk- an, er samkomulagið erfitt og öldurnar rísa hátt. Endar með því, að hann fer út til Kanada, hugsanlega með það fyrir augum að slíta sambúð við Báru. Er hann þar hjá fóstursystur sinni, sem hann hafði reyndar heimsótt áður 11 ára gamall. Þar kemst hann á kafaraskóla, eða námskeið, og heldur því fram, að hann hafi lokið því námi með ágætum. Má svo vera, þó það hafi þá verið eina námið, sem hann hefur stundað með teljandi árangri. Eftir það kemur hann svo heim aftur og tekur að nýju saman við Báru og stundar köfun um sinn og giftist svo Báru, sem þá gekk með barn þeirra. Fékk hann nú áhuga á fljótteknara fé, komst í samband við lög- fræðing nokkurn og settu þeir upp „innheimtuskrifstofu“. Lagði Haraldur fram þar einhverja verulega fjármuni, sem fósturforeldr- ar lögðu honum til. Ekki mun sú starfsemi hafa orðið honum féþúfa, og hann jafnvel missti allt það fé, sem hann lagði fram. Hann varð sér úti um réttindi í skipsflaki á sjávarbotni úti við Englands- strendur, en hafði ekkert upp úr því nema „köfunarveiki“, ser hann segist hafa verið nokkuð hætt kominn af. Mun hann reynd- ar hafa fengið slíkt áfall einu sinni áður. Gengur nú æ erfiðara með þeim Báru og endar með því, að þau skilja að borði og sæng 1968. Ekki stendur sá skilnaður nema smá tíma, og reyndar fæst ekkert form á hann öðru vísi en að Bára fer af heimilinu, en hún er svo komin aftur eftir stuttan tíma, en allan tímann, heima og heiman, er Haraldur í sífelldum eltingi við hana. Fyrst á árinu 1970 var svo gengið frá skilnaði, sem þó komst ekki öðru vísi Í gegn en að Haraldur játaði á sig hjúskaparbrot. Daginn eftir var hann svo fluttur meðvitundarlaus á Slysavarðstofu eftir að hafa hellt í sig heilmiklu sterku víni og gleypt 130 róandi töflur ásamt 957 slatta af vítamínum. Hann rankar svo við sér eftir nóttina og er þá þotinn á samri stundu þrátt fyrir aðvaranir lækna. Hann er svo að heiman, e. t. v. í nokkrar vikur, eða jafnvel mánuði, en síðan taka þau enn saman og búa nú saman til 1972 og búnaðist e. t. v. hvað skást á þessum tíma, a. m. k. að því er Haraldur segir. Þó sígur á ógæfuhliðina, þegar á líður, og fyrir miðj- an maí 1972 fer Bára þegjandi og hljóðalaust til Kaupmannahafn- ar. Haraldur getur nasað hana uppi þar og er kominn á hæla hennar eftir 4 daga og fer nú ekki gáfulegar að en það, að hann reynir að koma henni burt með sér, nauðugri, með ofbeldi. Af þeim sökum er hann svo fangelsaður og situr þar tæpan mánuð, en er svo vísað úr landi. Síðan hefur Haraldur verið við linnulausa drykkju, meiri og minni. Eitthvað stytti upp í nóvember, en fór í óefni að nýju. Var Haraldur þá að reyna að koma einhvers konar lagi á fjárreiður fyrirtækis, sem hann og foreldrar hans keyptu, eða þau fyrir hann, því sjálfur var hann févana með öllu. En það mun hafa verið hægara sagt en gert að henda einhverjar reiður á allri þeirri óreiðu. Eftir áramótin, eða 10. janúar, kom Bára heim til Reykjavíkur að nýju með dönskum manni, unnusta sínum, og syni þeirra Haralds, og á 4. degi dynja ósköpin yfir eftir nokkr- ar símhringingar og hótanir, sem ekki voru teknar allt of alvar- lega, Haraldur hafði þá hótað áður. Haraldur ryðst þá inn í fjöl- býlishús í Breiðholti, þar sem móðir Báru býr, og sennilega í leit að henni, vopnaður tvíhleyptri haglabyssu, sem hann hafði tek- ið traustataki á leiðinni, ásamt skotfærabirgðum, skjótandi til hægri og vinstri, þar sem lokaðar dyr voru fyrir honum, eða jafn- vel menn. Endaði með því, áður en hann var yfirbugaður, að hann særði tengdamóður sína fyrrverandi, þó mikið megi heita, hvað hún slapp frá tveim eða þremur haglaskotum, en særði son tengda- móður lítillega af tréflísum úr hurð, sem hann skaut í gegnum, en hefði allt eins getað orðið drengnum að bana, ef svo hefði viljað til, en hann skaut síðan fót undan manni, sem reyndi eitt- hvað að hindra hann á leið hans, en aðallega í sjálfsvörn. Niðurstaða mín er því: Haraldur Ólafsson er hvorki geðveikur maður né fáviti né held- ur teljandi „taugaveiklunareinkenni“, heldur geðvilltur maður haldinn verulegum skapgerðargöllum, sem einkennast af áberandi hömluleysi og ofstopa, sjálfmiðaður með ólíkindum, og þá oft og einatt með verulegum dómgreindarskorti. Öll verða þessi ein- 958 kenni margfalt verri við áfengisáhrif, en Haraldur hefur drukk- ið verulega um árabil, drykkjan hefur farið versnandi. Fundist hafa vefrænar breytingar í heila, sem eru í talsverðu samræmi við hegðunarmynstur Haralds, og má benda á nokkrar líkur að uppruna þeirra breytinga (köfunarveiki tvisvar á árabil- inu '66—'68). Hins vegar er þess að gæta, að skapgerðargallar Haralds hafa verið áberandi frá bernsku. Þegar meta skal sakhæfi Haralds, má ljóst vera, að hann var mjög drukkinn 14. 1. '73, en það telst ekki rýra sakhæfi manns, jafnvel þó viðbrögð hans séu fjarstæðukennd, nema þá að þar sé eitthvað alveg nýtt uppi á teningnum, sem ekki hafi komið fyrir áður. Hitt er þá einnig ljóst, að Haraldur mætti þekkja sjálfan sig af bví að vera algerlega hömlulaus ofstopamaður undir áfengisáhrif- um, þegar því er að skipta, og verður að teljast mesta mildi, að hann hefur ekki orðið til meiri háttar líkamsmeiðinga áður. Einn- ig skilur hann fullkomlega, a. m. k. að forminu til, samhengið milli skotárásar og sektardóms. Um hitt viðhorfið, hvort ætla megi eftir atvikum „að refsing geti borið árangur“, er allt erfiðara að tjá sig, og raunar varla nokkur leið, en það verður þó varla talið allt of sennilegt í þessu tilviki, svo mikil sem þau líkindi kunna að vera almennt.“ Niðurstöður. a) Atferli ákærða í Yrsufeili 11. Ákærði hleypti skoti úr haglabyssu gegnum dyr að íbúð Elín- ar Bjarnveigar Ólafsdóttur, enda þótt hann vissi, að Elín Bjarn- veig og Þórhallur Ölver, sonur hennar, voru þar fyrir innan og því mestar líkur til þess, að skotið gæti orðið þeim að bana, öðru hvoru eða báðum. Þá hleypti hann þremur skotum gegnum eld- húsdyr, eftir að Elín Bjarnveig hafði flúið þangað inn, og enn ieypti hann skoti á eftir henni, er hún flýði úr íbúðinni. Líta verður á allar þessar athafnir ákærða sem tilraun til manndráps og refsa honum fyrir brot gegn 211. gr., sbr. 20. gr. alm. hegn- ingarlaga. Það ákvæði tæmir hins vegar sök ákærða að þessu leyti, þannig að honum verður ekki jafnframt refsað samkvæmt 217. né 220. gr. hegningarlaga. Ekki verður talið sannað, að ásetning- ur ákærða til brotanna hafi orðið til, fyrr en hann kom á staðinn. Ákærði brauzt inn í íbúð Sigrúnar Indriðadóttur og beindi hlað- inni haglabyssu að fólki því, sem þar var fyrir, og er Hafsteinn Jósefsson greip til byssunnar, hljóp skot úr henni og kom í fót 959 Hafsteini með þeim afleiðingum, að taka varð fótinn af. Óvarlegt þykir að telja fullsannað, að ákærði hafi hleypt af skoti þessu af ásetningi, og verður honum að þessu leyti refsað samkvæmt 219. gr. alm. hegninga rlaga. Þar sem ákærði stofnaði lífi þeirra, sem fyrir voru í íbúð Sigrúnar, í hættu á mjög ófyrirleitinn hátt, ber einnig að refsa honum samkvæmt 4. mgr. 220. gr. alm. hegningar- laga. b) Taka á skotvopni. Ákærði fór í heimildarleysi inn í íbúð Snorra Jens Ólafssonar í Nökkvavogi 62 og tók þar skotvopn það, er hann síðar beitti í Yrsufelli 11. Telja verður, 23 hann hafi beinlínis tekið byssuna til þessara nota, en ósannað, að hann hafi haft í hyggju að slá eign sinni á hana. Þykir því rétt að telja þetta atferli ákærða varða við 259. gr. alm. hegningarlaga, en eigi við 244. gr. ce) Ölvun við bifreiðarstjórn. Sannað er með frarnburði ákærða og öðrum gögnum, að hinn 21. júní 1972 ók hann bifreið frá Nausti við Vesturgötu um Hafn- arstræti og Hverfisgötu og var undir áhrifum áfengis við akstur- inn. Þegar litið er til alkóhólmagns í blóði hans (1.54%0), bykir atferli þetta varða við 2. sbr. 4. mgr. 25. gr., sbr. 80. gr. um- ferðarlaga. Í ákæru er ölvunarakstur ákærða gr. áfengislaga. Samkvæmt 25. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga varðar ölvun við bifreiðarstjórn eigi lægri refsingu en varðhaldi, ef brot er ítrek- að eða ef alkóhólmagn í blóði nr 1.20%. Ölvunarakstur varðar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga svipting ökuleyfis eigi skemur en mánuð, en þó 1 ár hið minnsta, ef alkóhólmagn í blóði nær 1.20%. Samkvæmt 24. gr., sbr. 45. gr. áfengislaga varðar ölvun við stjórn ýmissa tækja, m. a. bifreiðar, hins vegar 1.000—5.000 kr. sekt við fyrsta brot, en öðru sinni 2.000 —10.000 kr. sekt. Öku- leyfissvipting verður samkvæmt 24. gr. eigi dæmd skemmri tíma en 3 mánuði. Ákvæði umferðarlaga og áfengislaga um ölvunarakstur eru bannig í algeru ósamræmi, og verður að áliti dómsins eigi beitt samtímis. Þegar sett voru ákvæði umferðarlaga 26/1958 um þessi efni, voru jafnframt felld úr gildi fyrri ákvæði bifreiðalaga, en aftur á móti láðist að nema úr gildi 24. gr. áfengislaga, að því er hún tók til bifreiðarstjóra. Eigi er þó efamál, að hin nýju ákvæði um- ferðarlaga felldu hana úr gildi að þessu leyti, og viðurlög hafa einnig talinn varða við 24. 960 síðan ævinlega verið miðuð við þau mörk, sem í umferðarlögum greinir, en eigi fylgt ákvæðum áfengislaganna. Ekki hefur orðið breyting á, þótt umrædd lög hafi síðan verið gefin út á ný (um- ferðarlög 40/1968, áfengislög 82/1969). Dómurinn lítur svo á, að um ölvun við akstur bifreiðar skuli beita hinum sérhæfðu ákvæðum umferðarlaga framar hinum al- mennari ákvæðum áfengislaganna um stjórnendur ýmissa vélknú- inna tækja. Verður 24. og 45. gr. áfengislaga þannig taldar mark- lausar, að því er varðar bifreiðarstjóra, og ákærði þannig ekki dæmdur samkvæmt þeim. Samkvæmt þeim gögnum, sem fyrir liggja um andlegt ástand ákærða, verður að telja, að hann sé sakhæfur þrátt fyrir geðveilu sína og stórfellda vankanta í skapgerð. Ljóst er, að ákærði hefur verið mjög undir áhrifum áfengis, er hann framdi afbrot sín hinn 14. janúar s.l. Það leysir hann þó ekki undan refsingu, sbr. 17. gr. alm. hegningarlaga. Svo sem fyrr var frá greint, var ákærði hinn 13. júní 1972 dæmdur í Frederiksberg birkeret í 4 mánaða skilorðsbundið fang- elsi fyrir brot gegn 261. og 266. gr. dönsku hegningarlaganna, en ákvæði þessi svara öldungis til 226. gr. og 233. gr. hegningar- laga 19/1940. Ákærði hefur nú rofið skilorð dóms þessa. Samkvæmt 60. gr. alm. hegningarlaga og með hliðsjón af 2. tl. 5. gr. sömu laga þykir rétt að dæma ákærða í þessu máli í einu lagi í refsingu fyrir brot þau, sem hann var dæmdur fyrir í Frede- riksberg birkeret, auk brota þeirra, sem hann nú er saksóttur fyrir. Refsing ákærða verður með hliðsjón af 77. gr. alm. hegningar- laga ákveðin fangelsi 12 ár. Ákærði hefur sætt gæzluvarðhaldi síðan 15. janúar s.l., þ. e. 176 daga, og er samkvæmt 76. gr. alm. hegningarlaga rétt að ákveða, að vist þessi dragist frá refsingu hans. Í dómi Frederiks- berg birkeret var ákveðið, að 26 dagar af refsingunni teldust tekn- ir út með gæzluvarðhaldsvist ákærða, og er rétt, að ákvæði þetta haldist, þannig að alls dragist 202 dagar frá refsingu ákærða. Samkvæmt 81, gr. umferðarlaga ber að svipta ákærða ökuleyfi sínu ævilangt frá 31. júlí 1972 að telja, en þá var hann sviptur ökuleyfinu til bráðabirgða. Samkvæmt 5. ml. 81. gr. umferðar- laga og lögum 82/1961, 178. gr. i. f., ber að ákveða, að áfrýjun fresti ekki áhrifum þessa dómsákvæðis. Samkvæmt 141. gr. laga 82/1961 ber að dæma ákærða til þess 961 að greiða allan kostnað sakarinnar, þar á meðal málssóknarlaun og málsvarnarlaun. . Málssóknarlaun verða ákveðin kr. 90.000.00. Af hálfu ákæru- valdsins flutti Jónatan Sveinsson saksóknarfulltrúi málið, og renna málssóknarlaun því til ríkissjóðs, sbr. 1. mgr. 143. gr. laga 82/ 1961. Skipaður verjandi ákærða var Páll S. Pálsson hæstaréttarlög- maður, og var hann einnig réttargæzlumaður ákærða, meðan rannsókn málsins stóð yfir. Þóknun til hans fyrir réttargæzlu og málsvörn verður ákveðin samtals kr. 150.000.00. Sverrir Einarsson sakadómari hafði rannsókn máls þessa með höndum. Eftir höfðun málsins var ákveðið, að málsmeðferð yrði í höndum þriggja sakadómara samkvæmt 3. mgr. 5. gr. laga 82/ 1961. Dóminn skipuðu í fyrstu Þórður Björnsson yfirsakadómari og sakadómararnir Jón A. Ólafsson og Sverrir Einarsson, hinn fyrstnefndi sem dómsformaður. Hinn 27. júní ákvað Þórður Björns- son, sem þá hafði verið skipaður saksóknari ríkisins frá 1. júlí að telja, að víkja úr dóminum, og tók Halldór Þorbjörnsson saka- dómari þá sæti hans sem dómsformaður. Dómsorð: Ákærði, Haraldur Ólafsson, sæti fangelsi 12 ár. Gæzluvarð- haldsvist hans, samtals 202 dagar, komi refsingunni til frá- dráttar. Ákærði er frá 31. júlí 1972 sviptur ökuleyfi sínu ævilangt. Áfrýjun frestar ekki áhrifum þessa dómsákvæðis. Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar, þar á meðal máls- sóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 90.000.00, og réttargæzlu- og máls- varnarlaun skipaðs verjanda síns, Páls S. Pálssonar hæstarétt- arlögmanns, kr. 150.000.00. 61 962 Fimmtudaginn 6. desember 1973. Nr. 128/1972: Pétur og Valdimar h/f (Sigurður Ólason hrl.) gegn Einari Guðmundssyni (Sveinn Snorrason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Lausafjárkaup. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 10. október 1972, og krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 51.753.50 ásamt 7% ársvöxtum af þeirri fjárhæð frá 21. júní 1967 til greiðsludags og málskostn- að í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Svo sem greinir í héraðsdómi, seldi stefndi áfrýjanda eign- arhluta sinn „í firmanu Jakob Þorsteinsson s/f Raufarhöfn“, og var eignarhlutinn „nánar tiltekið eignarhlutdeild af hálfu í félaginu“. Afsalið, sem samið var af lögmanni stefnda, var dagsett 18. apríl 1967, en aðiljar eru sammála um, að raun- verulega hafi það verið gefið út 19. júní 1967. Í afsalinu segir, að eignir félagsins séu „nánar tilgreindar í efnahagsreikningi þess pr. 15. apríl 1967“, sem liggi frammi við undirskrift af- salsins. Í skuldalið efnahagsreikningsins voru sundurliðaðar skuldir félagsins við einstaka lánardrottna. Um greiðslu þeirra segir í afsalinu, að áfrýjandi greiði hið umsamda kaupverð m. a. „með því að taka að sér helming skulda félagsins, sem voru 15. 4. 1967 kr. 106.421.43“. Var sú upphæð samanlagð- ar skuldafjárhæðirnar samkvæmt efnahagsreikningnum. Þessu til viðbótar tók áfrýjandi að sér „að greiða að sínum hluta skatta félagsins fyrir árið 1966“, sem ekki höfðu þá verið lagðir á, en voru áætlaðir um 25 þúsund krónur. 963 Þegar umrædd kaup voru gerð og afsal undirritað, var bifreiðin Þ 754, önnur aðaleign félagsins, á bifreiða verkstæði Ræsis h/f í Reykjavík, en þangað hafði henni verið komið í aprílmánuði 1967 til viðgerðar. Þessum viðgerðum virðist þó hafa verið lokið að fullu eigi síðar en rúmum mánuði áð- ur en framangreind kaup voru gerð og afsalið undirritað. Viðgerðarkostnaður, samtals að fjárhæð kr. 103.507.00, var hins vegar ógoldinn, og var stefnda um það kunnugt. Stefndi lét framangreindar viðserðarskuldar að engu get- ið í afsali því, sem hann undirritaði, og ekki er sannað, að hann hafi skýrt fyrirsvarsmanni áfrýjanda frá henni á ann- an hátt. Var þó sérstök ástæða fyrir hann að greina frá skuld- inni, þar sem hann hafði lagt fyrrgreindan efnahagsreikning fyrir fyrirsvarsmann áfrýjanda við samningsgerðina og að því er ætla verður til upplýsinga um hag sameignarfélagsins. Urðu þær upplýsingar villandi, ef skuldarinnar við Ræsi h/f var að engu getið. Var þeim mun meiri ástæða til að taka þetta fram, sem skuldir félagsins voru, að viðgerðarkostn- aðinum viðbættum, orðnar næstum helmingi hærri en skuld- ir þær, sem greindar voru á efnahagsreikningnum og áfrýj- andi tók að sér að greiða að hálfu samkvæmt afsalinu. Í þessu sambandi þykir hin ranga dagsetning afsalsins ekki skipta máli, þar sem við það verður að miða, að hún hafi verið gerð að ráði stefnda, og honum bar, eins og á stóð, að geta þess skýrlega, ef sú dagsetning átti að ráða úrslitum um svo veigamikið atriði í lögskiptum aðilja sem greiðsla viðgerðar- kostnaðarins var. Þá verður ekki séð, að stefndi hafi fyrir héraðsdómi haft uppi varnir reistar á því, að áfrýjandi hafi kvartað of seint vegna þess, að hann varð að greiða Ræsi h/f skuldina. Verða kröfur áfrýjanda því teknar til greina. Rétt er, að stefndi greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 35.000.00. Í þinghaldi 11. júlí 1972, er héraðsdómur var kveðinn upp, var gerð svofelld bókun í þingbók: „Dómsformaður tekur fram, að 19. júní 1972 hafi verið þingað í máli þessu og það, sem sagt var, verið tekið á segul- band. Síðar hafi verið vélritað eftir hljóðritinu og það endur- 964 rit legið frammi, þegar málið var flutt og raunar áður af- hent lógmönnum málsaðilja. Nú þykir þó vera ástæða til að leggja endurritið fram sem venjulegt dómsskjal. Það er gert og skjalið þingmerkt nr. 17“. Lög nr. 85/1936 veita eigi beina heimild til, að skýrslur aðilja eða vitna séu teknar á segul- bönd, þannig að sú upptaka komi í stað skráningar skýrslu að efni til í þingbók, svo sem brýnt er boðið um vitnaskýrsl- ur í 3. mgr. 133. gr. nefndra laga. Af málsskjölum má ráða, að vinnubrögð við skýrslutöku þessa séu eigi svo vönduð sem skyldi. Aðiljar andmæltu ekki þessari aðferð. Þeir hafa ekki vefengt efni skýrslnanna, og eru þær lagðar til grundvallar við úrlausn málsins. Dómsorð: Stefndi, Einar Guðmundsson, greiði áfrýjanda, Pétri og Valdimar h/f, kr. 51.753.50 með 7% ársvöxtum frá 21. júní 1967 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, kr. 35.000.00, að viðlagðri aðför að lög- um. Sératkvæði Benedikts Sigurjónssonar hæstaréttardómara. Með afsali, dagsettu 18. apríl 1967, afsalaði stefndi til á- frýjanda eignarhluta sínum í „firmanu Jakob Þorsteinsson s/f, Raufarhöfn, en það er nánar tiltekið eignarhlutdeild að hálfu í félaginu“. Aðiljar eru sammála um, að afsal þetta sé í raun gert 19. júní 1967. Í afsalinu segir, að áfrýjandi hafi greitt andvirði hins selda meðal annars með því „að taka að sér helming skulda félagsins, sem voru 15. 4. 1967 kr. 106.- 421.43“. Bifreiðin Þ 754, eign sameignarfélagsins, hafði verið sett til viðgerðar á verkstæði í Reykjavík í aprílmánuði 1967 og var þar enn, þegar afsalið var gert. Var fyrirsvarsmanni áfrýjanda, sem er vanur bifreiðaviðskiptum, um þetta kunn- ugt fyrir afsalsgerðina. Skuldar vegna viðgerðar þessarar var ekki getið í efnahagsreikningi sameignarfélagsins frá 15. apríl 1967, sem lagður var til grundvallar við afsalið, enda var 965 hún stofnuð, eftir að reikningur þessi var gerður. Mátti íyr- irsvarsmanni áfrýjanda vera ljóst, að skuld þessi gæti verið ógreidd enn, og var brýn ástæða til að taka það sérstaklega fram í afsalinu, ef sameignarfélagið skyldi eigi greiða hana. Af gögnum málsins verður helzt ráðið, að samið hafi verið við viðgerðarverkstæðið um greiðslu viðgerðarkostnaðar þessa skömmu eftir afsalsgerðina, en eigi hóf áfrýjandi kröt- ur af þessu efni á hendur stefnda fyrr en 29. október 1968. Með þessari athugasemd ber að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða dóms. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 20.000.00. Hinn 19. júní 1972 voru á bæjarþingi Reykjavíkur teknar skýrslur af fyrirsvarsmanni áfrýjanda og einu vitni Í máli þessu. Fram er komið, að það, sem gerðist í þinghaldi þessu, var ekki skráð í þingbók, en aðeins tekið á segulbönd. Var síðan vélritað af segulböndunum og endurrit hins vélritaða afhent lögmönnum aðilja. Á bæjarþingi 11. júlí 1972, er hér- aðsdómur var kveðinn upp Í máli þessu, lagði dómsformaður fram endurrit hins véliritaða „sem venjulegt þingskjal“, þótt hvorki aðiljar né lögmenn þeirra væru staddir á því dóm- þingi, enda verður ekki séð, að þeir hafi verið boðaðir þang að. Lagaheimild skortir til að hafa þennan hátt á um skýrslu- töku í einkamálum, sbr. 42. gr. og 133. gr. laga nr. 85/1938, og eigi verður slík heimild leidd af ákvæðum annarra laga. Ber að víta þessi vinnubrögð. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Pétur og Valdimar h/f, greiði stefnda, Ein- ari Guðmundssyni, kr. 20.000.00 í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 11. júlí 1972. Mál þetta var tekið til dóms að loknum munnlegum flutningi 966 7. júlí 1972. Það var höfðað með sáttakæru, sem birt var 23. janúar 1970. Málið var þingfest 3. febrúar það ár. Stefnandi er Pétur og Valdimar h/f, Akureyri, og eru dómkröfur félagsins þær, að stefndi, Einar Guðmundsson, Brúnastekk 10 í Reykjavík, greiði því kr. 51.753.50 ásamt 7% ársvöxtum frá 21. júní 1967 til greiðsludags og málskostnað eftir mati réttarins. Stefndi krefst sýknu og málskostnaðar. Málavextir eru þessir: Á sínum tíma áttu stefndi og Jakob Þor- steinsson, sem nú er til heimilis að Grettisgötu 42 B í Reykjavík, sameignarfélagið Jakob Þorsteinsson s/f, og var starfsemin fólgin í rekstri vöruflutningabifreiðarinnar Þ 754, sem mun hafa verið notið til flutninga á langleiðum. Starfsemin virðist hafa legið niðri, eftir að bifreiðin valt og varð fyrir einhverjum skemmdum haustið 1966. Veturinn eftir vildi stefndi ganga úr félaginu, og hafði Jakob Þorsteinsson hug á að kaupa hluta hans, þó að ekki yrði úr. Þar kom, að Pétur Jónsson, framkvæmdastjóri stefnanda, hóf viðræður um að kaupa af stefnda, og var frá því gengið 19. júní 1967, þegar undirritað var skjal, sem rétt þykir að taka hér upp meginmálið úr: „AFSAL Ég undirritaður Einar Guðmundsson, Tunguvegi 90, Reykjavík, sel hér með og afsala til Péturs og Valdimars h.f., Akureyri, eign- arhluta mínum í firmanu Jakob Þorsteinsson s.f., Raufarhöfn, en það er nánar tiltekið eignarhlutdeild að hálfu í félaginu á móti Jakobi Þorsteinssyni, Raufarhöfn. Eignir félagsins eru nánar til- greindar á efnahagsreikningi þess pr. 15. apríl 1967, sem liggur frammi við undirskrift afsals þessa. Andvirði hins selda hefur kaupandi greitt mér þannig: 1. Í peningum kr. 100.000.00. 2. Með 12 víxlum samþ. af kaupanda, en útgefnum af Pétri Jónssyni, samtals kr. 181.230.44 auk vaxta frá 1. jan. 1968. 3. Með því að taka að sér helming skulda félagsins, sem voru 15. 4. 1967 kr. 106.421.43. 4. Með því að taka að sér að greiða að sínum hluta skatta fé- lagsins fyrir árið 1966, sem lagðir verða á í ár. Til tryggingar greiðslu framangreindra víxla selur kaupandi mér að handveði hlutabréf í Vöruflutningamiðstöðinni h.f. að nafn- verði kr. 105.000.00. Tekið skal fram, að á bifreiðinni Þ-754 hvíla engar veðskuldir. Með því að Pétur og Valdimar h.f. hafa þannig að fullu greitt 967 mér hið selda, lýsi ég félagið lögmætan eiganda að framangreind- um eignarhluta mínum í firmanu Jakob Þorsteinsson s.f., Raufar- höfn. Reykjavík 18. apríl 1967.“ Undir þetta afsal rituðu stefndi og sem samþykkur f. h. stefn- anda Pétur Jónsson, Jakob Þorsteinsson skyldi samkvæmt textan- um rita samþykki sitt á skjalið, en úr því varð ekki. Bifreiðin Þ 754 hafði í aprílmánuði 1967 verið tekin til við- gerðar á verkstæði Ræsis h/f í Reykjavík, og samkvæmt nótum, sem fram hafa verið lagðar, var skipt um gírkassa og framkvæmd- ar ýmsar viðgerðir til almenns viðhalds á bifreiðinni. Eftir nót- unum hefur viðgerðinni lokið um miðjan maí, en bifreiðin var enn á verkstæðinu, þegar stefndi seldi stefnanda 19. júní. Er ó- umdeilt, að Pétur Jónsson hafi þá viljað fá bifreiðina í sínar vörzlur eða Jakobs Þorsteinssonar, en ekki fengið þá þegar, þar sem hún var á verkstæðinu og fékkst ekki afhent, nema greiddur væri viðgerðarreikningurinn, sem alls nam kr. 103.507.00. Varð úr, að Pétur og Valdimar h/f greiddi reikninginn að hálfu eða samdi um greiðslu hans, og var bifreiðin þá afhent. Aðilja grein- ir á um, hvort Pétur og stefndi hafi þá þegar rætt um, hver greiða ætti viðgerðina, en stefnandi hefur höfðað mál þetta til endur- kröfu á helmingi reikningsins, og er þá á því byggt, að Jakob Þorsteinsson hafi greitt hinn helming hans. Efnahagsreikningur Jakobs Þorsteinssonar s/f hinn 15. apríl 1967, sem til er vitnað í áðurgreindu afsali, er þannig: „Eignir: Bifreiðin Þ 754 kr. 735.320.83 —- fyrning til 31/12 1966 — 261.958.05 kr. 473.362.78 Hlutabréf í Vöruflutningamiðstöðinni h/f — 200.000.00 Útistandandi hjá Vöruflutningamiðstöðinni h/f — 18.882.30 Kr. 692.245.08 Skuldir: Ræsir h/f kr. 33.718.35 Kaupfélag Vopnfirðinga — 21.168.06 Kaupfélag Langnesinga — 11.008.00 Kaupfélagið Kópaskeri — 12.000.00 Sigurjón Markússon — 18.000.00 968 Glataðar vörur kr. 10.527.00 kr. 106.421.43 Jakob Þorsteinsson — 99.984.68 Einar Guðmundsson — 300.715.70 Höfuðstóll 1/1 1967 kr. 187.030.27 —- málskostnaður — 1.907.00 kr.185.123.27 Kr. 692.245.08% Ágreiningslaust er í málinu, að skattar þeir, sem stefnandi greiddi samkvæmt ákvæði í afsalinu, sem undirritað var 19. júní, hafi numið um 25.000 krónum. Þá er fram komið, að þeir tveir víxlar, sem út voru gefnir í samræmi við afsalið, voru útgefnir 19. júní svo og veðleyfi, sem stjórn Vöruflutningamiðstöðvar h/f gaf út þann dag í sambandi við viðskipti aðilja. Ágreiningslaust er, að sama dag og gengið var frá þessum viðskiptum, þ. e. 19. júní 1967, hafi Jakob Þorsteinsson greitt eða samið við stefnda um greiðslu á fé, sem hafi átt að svara til helmings mismunarins á kr. 300.715.70 og kr. 99.984.68, eða um 100.000) krónur. Stefndi, Einar Guðmundsson, gaf aðiljaskýrslu á bæjarþingi 12. maí s.l., og var þá m. a. bókað: „„... Mætti skýrir svo frá, að Jakob hafi eitt sinn komið með Pétur Jónsson til sín og hafi þeir rætt um kaup Péturs á eignarhluta mætta. Ekki kveðst mætti muna, hve- nær þetta var, en viðræður hafi staðið í viku eða meira. Að þeim loknum var gengið frá kaupum. Mætti tekur fram, að sérstaklega hafi eitt sinn komið með Pétur Jónsson til sín og hafi þeir rætt um ur segir hann, að á það hafi aðeins hlýtt þeir þrír, sem nefndir voru. Ekki segist mætti vita, hvort Pétur skoðaði bifreiðina,... Aðspurður segir mætti, að í viðræðum sínum um sölu hafi lengst verið rætt um viðgerðarreikninginn. Hann segir, að lauslega hafi verið gizkað á, að hann yrði um kr. 100.000.00. Mætti segir, að um það hafi verið samið, að kaupandinn greiddi reikninginn ásamt Jakobi, enda hafi verið miðað við bifreiðina laskaða í kaupunum --. Mætti kveðst telja líklegt, að frá kaupunum hafi verið gengið um miðjan júní, og gefur þá skýringu á dagsetningunni á dskj. nr. 5, að hann hafi viljað slíta félagsskapnum í apríl og ekki eiga hlut að rekstrinum eftir það. Hann segir, að um þetta hafi verið rætt við Pétur Jónsson. Að gefnu tilefni frá lögmanni stefnanda segir mætti, að ekki hafi verið sérstaklega rætt um mat á ein- stökum eignarliðum sameignarfélagsins, þar á meðal ekki um verð á bifreiðinni. Hins vegar hafi sér verið ljóst, að hlutabréfin í Vöruflutningamiðstöðinni hafi verið mikils virði og meira virði 969 en nafnverði þeirra nam.... Að gefnu tilefni segir mætti, að hann hafi átt meiri hluta í sameignarfélaginu en Jakob og þess vegna hafi Jakob greitt til sín, um leið og mætti seldi, svo að hann ætti helming félagsins... Lögmaður stefnanda spyr mætta, hvers vegna hafi ekki í skjölum málsins, sem varða söluna, verið gerð grein fyrir breytingum á fjárhag félagsins frá apríl—júní 1967, að því er varðar viðgerðarkostnað og greiðslur frá Jakobi til mætta. Mætti kveðst hafa talið sig svara þessu, að því er varðar skuldina við Ræsi. Að því er varðar viðskipti mætta og Jakobs, segir mætti, að hann hafi litið svo á, að um hafi verið að ræða persónuleg við- skipti, sem hafi verið öðrum óviðkomandi, og Pétri Jónssyni kveðst hann aðeins hafa selt helming sameignarfélagsins. ... Mætti tekur “..fram, að reikningurinn á dskj. nr. 6 hafi legið frammi í við- ræðum þeirra Péturs Jónssonar og Pétri hafi verið ljóst, að mætti vildi láta miða við miðjan apríl, þar sem mætti vildi slíta félags- skapnum við Jakob þá og selja sinn hluta miðað við þann tíma.“ Pétur Jónsson, framkvæmdastjóri stefnanda, gaf skýrslu á bæj- arþingi Reykjavíkur 19. júní 1972. Hann kvaðst hafa vitað, að bifreiðin var á verkstæði, en ekki hafa skoðað hana, heldur hafi sér verið sagt, hvað við hana hefði verið gert. Sagðist hann hafa gengið út frá því, að bíllinn væri keyptur í því ástandi, sem hann var 19. júní, þegar frá málinu var gengið, og hann kvað ranga skýrslu stefnda um viðræður þeirra í milli um viðgerðar- reikninginn og greiðslu á honum. Um bílverðið kvaðst hann hugsa, að miðað hefði verið við gangverð, en stefndi hefði sett fram kröfur, sem um hefði samizt. Hann taldi hlutabréfin í Vöruflutn- ingamiðstöðinni h/f hafa verið keypt á nafnverði í samræmi við tilboð stefnda, enda hefði þetta þá verið ungt fyrirtæki. Hann kvaðst hafa talið sig vera að kaupa helminginn í bílnum og helm- inginn í hlutabréfunum og því hefði hann ekki skipt sér af greiðsl- um frá Jakob Þorsteinssyni til stefnda. Hefði hann ekki gert sér grein fyrir því fyrr en síðar, að hann hefði keypt helming sam- eignarfélagsins. Pétur Jónsson var spurður, hvers vegna afsal stefnda hefði verið dagsett 18. apríl, og svaraði hann því þannig, eftir að hann hafði sagt, að hann hefði veitt þessu athygli: „Ég sagði ekkert við því, ég hélt að þetta kæmi mér ekkert við, í sambandi við það væri búið að skjalfesta kaupsamninginn. Það væri ekkert annað, sém ég ætti að greiða en það og skipti mér ekki af því.“ Jakob Þorsteinsson gaf vitnaskýrslu sama dag og Pétur Jónsson kom fyrir dóm. Hann sagði þá stefnda hafa komizt að samkomu- 970 lagi um að láta gera við bílinn á sínum tíma, en ekki kvaðst hann geta borið um, hvort hann hefði heyrt Pétur og stefnda ræða um reikninginn og ekki muna eftir því, að hann hefði heyrt Pétur taka að sér að greiða hann. Fram hefur verið lagt vottorð sýsluskrifstofunnar á Húsavík þess efnis, að vörubifreiðin Þ 754 sé í bifreiðaskrá kaupstaðarins talin skrásett þar 27. apríl 1965, af Mercedes Benz gerð, árgerð 1965, með 200 ha dieselvél. Í vottorðinu segir einnig, að sam- kvæmt skránni sé þyngdin 690 kg (svo), mesta framöxulþyngd 5.000 kg, afturöxulþyngd 10.000 kg og mesta hlassþyngd 8.100 kg. Breiddin er sögð 2.35 m. Málsástæður og lagarök. Af hálfu stefnanda er á það bent, að ágreiningslaust sé, að af- salið, sem dagsett er 18. apríl, var í raun og veru gefið út 19. júní. Engin heimild er sögð vera til að líta svo á, að stefnandi hafi átt að taka við eignum og skuldum félagsins eins og þær voru 18. apríl, enda sé fram komið, að stefndi telji svo ekki vera, þar sem hann hafi tekið við greiðslum frá Jakob Þorsteinssyni vegna innstæðna þeirra hjá sameignarfélaginu. Sé og ljóst, að skuld sameignarfélagsins við stefnda hafi átt að vera stefnanda óviðkomandi. Afsalið hafi ekki haft inni að halda nein ákvæði um greiðslurnar til stefnda frá Jakob og ekki heldur um greiðslu viðgerðarreikningsins, svo sem þó hefði þurft að vera. Hins veg- ar sé tekið fram, að ekki hvíli veðskuldir á bifreiðinni og hafi það mátt skiljast svo, að haldsréttur væri ekki því til fyrirstöðu, að hún væri afhent af verkstæði. Því er haldið fram, að fyrir- svarsmenn stefnanda hafi ekki vitað um haldsréttinn og að þeir hafi ekki getað búizt við því að þurfa að greiða helming við- gerðarkostnaðarins. Fyrst svo hafi verið beri stefnda að bæta fé- laginu eftir 59. gr. laga nr. 39/1922 það tjón, sem stefnandi varð fyrir vegna þess, að félagið varð að greiða. Því er mótmælt, að gerður hafi verið samningur um, að stefnandi greiddi helming viðgerðarinnar, enda hefði það átt að sjást í afsalinu. Því er einn- ig mótmælt, að fyrirsvarsmenn félagsins hafi vitað um hinn ó- greidda viðgerðarreikning eða mátt um hann vita, en því haldið fram, að stefndi hafi með ólögmætum hætti leynt reikningum. Þá er því haldið fram, að líta verði á viðskipti aðilja sem heild og að þess vegna eigi það ekki að hafa áhrif á úrslit málsins, hvert var verðmæti bifreiðarinnar og hlutabréfanna í Vöruflutn- ingamiðstöðinni h/f, en nær ógerlegt sé, ef þetta þætti skipta máli, að gera sér grein fyrir þessu nú. Þó er því mótmælt, að 971 bifreiðin eða hlutabréfin hafi verið verðmeiri en skráð var í efna- hagsreikning. Af hálfu stefnda er á það bent, að í aðiljaskýrslu sinni kvaðst framkvæmdastjóri stefnanda hafa veitt því athygli, að afsalið var dagsett 18. apríl og að hann sagðist hafa vitað, að bifreiðin var á verkstæði. Er því haldið fram, að framkvæmdastjóranum hafi mátt vera ljóst, að reikningur fyrir viðgerð þar væri ógreiddur og að það, er nú hefur verið nefnt, bendi eindregið til, að rétt sé sú skýrsla stefnda, að stefnandi hafi með samningi tekið að sér að greiða helming viðgerðarkostnaðarins. Þá er því haldið fram, að sú staðreynd, að framkvæmdastjóri stefnanda ritaði samþykki sitt á afsal, dagsett 18. apríl, sé eitt út af fyrir sig nægilegt til að miða beri við ástand bílsins þann dag. Því er haldið fram, að upp- gjörið milli stefnda og Jakobs Þorsteinssonar hafi verið til þess ætlað að gera hluti þeirra jafnstóra í sameignarfélaginu, enda hafi stefndi aðeins selt helming þess. Sé þetta stefnanda og þessu dómsmáli algerlega óviðkomandi, enda hafi framkvæmdastjóri stefnanda skýrt svo frá fyrir dómi, að hann hafi litið svo á, að honum hafi verið um það kunnugt, að Jakob greiddi fé til stefnda. Loks er því haldið fram af hálfu stefnda, að ljóst sé, að verð- mæti bæði bifreiðarinnar og hlutabréfanna hafi verið miklu meira en nam því, sem stefnandi greiddi fyrir þessar eignir, og nægi það til að renna stoðum undir þá fullyrðingu, að það hafi verið hluti samnings aðilja, að stefnandi hafi átt að greiða helming viðgerðar- kostnaðarins. Niðurstaða. Eins og áður er getið, er ágreiningslaust í máli þessu, að afsal það, sem stefndi gaf stefnanda og dagsett er 18. apríl 1967, hafi í raun verið gefið 19. júní á því ári. Það er einnig ágreiningslaust, að viðgerð sú, sem deilt er um greiðslu á að hálfu, fór fram á tímanum frá 18. apríl til 19. júní áðurnefnt ár. Í afsalinu er ekki, eins og bent hefur verið á af hálfu stefnanda, getið um greiðslu þessa og ekki heldur innstæður fyrri eigenda sameignarfélagsins hjá því, þær sem ekki voru bókfærðar sem höfuðstóll. Stefndi hefur ekki sannað þá fullyrðingu sína, að viðræður hafi farið fram um greiðslu viðgerðarreikningsins milli sín og framkvæmda- stjóra stefnanda, og þá ekki heldur, að framkvæmdastjórinn hafi lofað berum orðum, að stefnandi greiddi helming reikningsins á móti Jakob Þorsteinssyni. Dómendur eru þeirrar skoðunar, að það dugi stefnda ekki eitt sér til sýknu, að afsalið var dagsett 18. apríl. Verður ekki talið, 972 að með því hafi verið gerður samningur um, að stefnandi skyldi fá bílinn í því ástandi, sem hann var þann dag, enda er, eins og bent hefur verið á af hálfu stefnanda, ljóst, að ekki átti um önnur atriði að miða við þann dag. Í afsalinu, sem margnefnt er, segir, að á bifreiðinni hvíli engar veðskuldir. Í þessi orð telja dómendur ekki unnt að leggja þann skilning, að stefndi hafi ábyrgzt, að ekki hvíldi haldsréttur á bíln- um, þar sem haldsréttur er ekki veðréttur í lögfræðilegum skilningi, og ekkert er fram komið um, að aðiljar hafi lagt sérstakan skiln- ing í hið nefnda ákvæði í afsalinu. Dómendur telja ekki unnt að leiða niðurstöðu í máli þessu af þeirri staðreynd, að Jakob Þorsteinsson greiddi fé til stefnda og að frá samningnum um það var gengið sama dag og stefnandi keypti af stefnda. Leiðir þetta þegar af því, að fram er komið af framburði framkvæmdastjóra stefnanda, að hann taldi þetta stefn- anda óviðkomandi og að félagið væri að kaupa helming í bifreið og hlutabréfseign sameignarfélagsins Jakobs Þorsteinssonar s/f. Í afsalinu, sem stefndi undirritaði og framkvæmdastjóri stefn- anda ritaði samþykki sitt á, er ekki með glöggum orðum sagt, hver greiða skuli viðgerðarkostnaðinn, sem um er deilt. Lögmaður stefnda samdi skjal þetta, en framkvæmdastjóri stefnanda er reynd. ur kaupsýslumaður, og þykir ekki unnt að líta svo á, að á grund- velli sérstakrar þekkingar eða reynslu eigi annar aðilinn umfram hinn að hafa sönnunarbyrði um málsatvik. Einnig verður vegna reynslu framkvæmdastjórans að telja, að hann hafi haft fullan grun um haldsréttinn, og verður málinu því ekki ráðið til lykta á grundvelli 59. gr. laga nr. 39/1922. Sú staðreynd, að afsalið er dagsett 18. apríl, þó að það væri í raun undirritað 19. júní, veitir nokkrar líkur fyrir því, að rétt sé áðurnefnd fullyrðing stefnda um, að átt hafi að miða við ástand bifreiðarinnar fyrir viðgerð- ina og stefnandi því að borga hluta viðgerðarreikningsins. Þykir eiga að kanna, hvort séð verði, hvaða verðmæti það voru, sem stefnandi keypti 19. júní 1967, og hve mikið hlutafélagið gaf fyrir þessi verðmæti.: Um hið síðarnefnda er það að segja, að í afsalinu er tekið. fram, að andvirði hins selda sé greitt með tilteknum hætti. Þar sem ekki er deilt um skattgreiðslu þá, sem ekki er til- greind. í krónum, en nú er sögð hafa verið um 25.000 krónur, er hér um að ræða greiðslu, sem numið hefur sem næst kr. 359.441.15. Fyrir þetta kaupverð taldi framkvæmdastjóri stefnanda sem fyrr segir sig vera að kaupa hálfa bifreiðina Þ 754 og helming hlutabréfa í Vöruflutningamiðstöðinni h/f, sem að nafnverði voru alls 100.- 973 000 krónur. Hinir sérfróðu meðdómsmenn hafa kannað líklegt verðmæti bifreiðarinnar eftir viðgerðina vorið 1967, og er það álit þeirra, að það hafi verið 600.000—-800.000 krónur. Þá eru og nokkrar líkur fyrir því, að verðmæti hlutabréfanna hafi verið orð- ið meira en nafnverðið var. Þegar þetta er virt, þykir nægilegt fram komið til stuðnings þeirri málsástæðu stefnda, að verðmæti hins selda hafi verið meira en stefnandi greiddi. Þykir þetta eiga að ráða úrslitum, og ber þess vegna að sýkna stefnda af kröfum stefnanda. Veruleg vafaatriði eru í máli þessu, og þykir því eiga að láta málskostnað falla niður samkvæmt 178. gr. laga nr. 85/1936. Dóm þennan kváðu upp Þór Vilhjálmsson, dómari samkvæmt sérstakri umboðsskrá (dómsformaður), Jóhann J. Ólafsson stór- kaupmaður og Sæberg Þórðarson sölustjóri. Dómsorð: Stefndi, Einar Guðmundsson, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Péturs og Valdimars h/f, í máli þessu. Málskostn- aður falli niður. 974 Þriðjudaginn 11. desember 1973. Nr. 115/1972: Guðný Helgadóttir (Logi Guðbrandsson hrl.) gegn Skólanefnd Héraðsskólans í Skógum f. h. skólans og Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Stjórnsýsla. Skaðabótamál. Kennarar. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 15. september 1972 og krafizt þess, að stefndu verði gert að greiða sér óskipt kr. 255.131.00 með 7% ársvöxtum frá 1. september 1970 til greiðsludags og málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi sjafsóknar- mál, en hún hefur fengið gjafsókn fyrir Hæstarétti með bréfi dómsmálaráðuneytisins 7. september 1972. Stefndu hafa krafizt staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Skólanefnd Héraðsskólans í Skógum er skipuð samkvæmt 9. gr. laga nr. 48/1946 með því hlutverki, er einkum segir um í 10. gr. sömu laga og Í stjórnvaldsreglum, settum sam- kvæmt greindum lögum. Svo sem verksvið skólanefndarinn- ar er markað í lögum, er hún ekki í fyrirsvari fyrir skólann í máli sem þessu, þar sem fjárkröfur eru uppi hafðar á hend- ur skólanum. Ber að vísa kröfum áfrýjanda á hendur skóla- nefndinni f. h. Héraðsskólans í Skógum frá héraðsdómi. Menntamálaráðuneyti setur eða skipar fasta kennara við skóla gagnfræðastigs, og taka kennarar laun úr ríkissjóði, sbr. lög nr. 49/1967, 16. gr. Setti Menntamálaráðuneyti áfrýj- anda hinn 28. ágúst 1969 kennara við Héraðsskólann í Skóg- 975 um „um eins árs skeið frá 1. september 1969 að telja“. Áfrýj- andi telur, að Sigurður K. G. Sigurðsson, settur skólastjóri Héraðsskólans í Skógum, hafi heitið sér því vorið 1970, að hún skyldi fá aukið íbúðarrými í skólahúsinu næsta skóla- ár. Á þeim tíma hafði henni ekki verið falið af réttum stjórn- völdum að hafa á hendi kennslu það skólaár, er í hönd fór. Fyrirheit skólastjórans gat samkvæmt þessu eigi aflað áfrýj- anda réttar, og þykir hún eigi hafa sýnt fram á viðhlítandi lagagrundvöll fyrir kröfum sínum á hendur fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, og ber að sýkna hann í máli þessu. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað eiga að vera óröskuð. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Allur gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málssóknarlaun talsmanns áfrýjanda, Loga Guðbrandssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 30.000.00. Dómsorð: Kröfum áfrýjanda, Guðnýjar Helgadóttur, á hendur skólanefnd Héraðsskólans í Skógum f. h. skólans er vísað frá héraðsdómi. Stefndi fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs skal vera sýkn af kröfum áfrýjanda í máli þessu. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað skulu vera órösk- uð. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjaf- sóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málssóknarlaun talsmanns áfrýjanda, Loga Guðbrandssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 30.000.00. Dómur aukadómþings Rangárvallasýslu 16. júní 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, hefur Guðný Helga- dóttir, Vík í Mýrdal, höfðað fyrir aukadómþingi Rangárvallasýslu með stefnu, útgefinni hinn 6. apríl 1971, á hendur skólanefnd Skógaskóla og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Eru dómkröfur stefnanda þær, að stefndu verði dæmdir in solidum til að greiða henni kr. 255.131.00 með 7% ársvöxtum frá 1. september 1970 til 976 greiðsludags svo og málskostnað að skaðlausu. Af hálfu stefndu eru þær dómkröfur gerðar aðallega, að þeir verði hvor fyrir sig og báðir saman algerlega sýknaðir, en til vara, að stefnukrafan verði lækkuð verulega. Þá krefjast stefndu málskostnaðar úr hendi stefnanda, en til vara, að málskostnaður verði látinn falla niður. Í stefnu er málavöxtum lýst svo: Stefnandi, sem er handavinnukennari að mennt, kenndi handa- vinnu við Skógaskóla skólaárin 1968— 1969 og 1969—1970. Vorið 1970 ræddi hún um það við þáverandi skólastjóra, Sigurð K. G. Sigurðsson, að hún mundi kenna við skólann veturinn 1970— 1971, en þar sem hún væri barnshafandi, teldi hún sig þurfa meira húsnæði en hún hafði áður haft, og lofaði skólastjórinn henni því. Sigurður K. G. Sigurðsson lét af skólastjórn 1. septem- ber 1970, og tók Jón R. Hjálmarsson við stjórn skólans. Er stefn- andi ræddi við Jón, neitaði hann að láta stefnanda fá húsnæði það, sem um hafði samizt milli hennar og fyrrverandi skólastjóra. Vegna þessa taldi stefnandi brotinn á sér þann samning, sem hún hafði gert um ráðningu sína, og kom ekki til starfa við skólann. Stefnandi hefur skýrt svo frá, að er hún réðst að Skógaskóla í upphafi, hafi hún eingöngu átt við þáverandi skólastjóra, Jón R. Hjálmarsson, um ráðningu sína, en um endurráðningu sína hafi hún eingöngu átt við Sigurð K. G. Sigurðsson, sem þá hafi verið orðinn skólastjóri. Kveðst stefnandi aldrei hafa rætt við formann skólanefndar eða aðra skólanefndarmenn um ráðningu sína við skólann, hvorki árið 1970 né fyrri árin. Stefnandi kveður hafa verið gengið frá því milli sín og þáverandi skólastjóra, Sig- urðar K. G. Sigurðssonar, vorið 1970, að hún yrði áfram handa- vinnukennari í skólanum. Kveðst hún þá einnig hafa farið fram á það við skólastjórann, að hún fengi á næsta skólaári að fullu til afnota tveggja herbergja íbúð í skólahúsinu, sem hún hafði haft að hluta undanfarin tvö ár. Stefnandi kveðst hafa átt von á barni og kveðst hafa ætlað að hafa barnið hjá sér. Kveðst hún hafa verið búin að tryggja sér barnagæzlu hjá Guðlaugu starfs- stúlku á staðnum, á meðan hún sjálf væri frá við kennslustörf. Kveður hún Guðlaugu hafa ætlað að búa hjá sér í öðru herberg- inu og aðstoða sig við barnið, eftir því sem hún gæti. Kveður stefnandi útilokað hafa verið fyrir sig að hafa barnið hjá sér, nema að fá full afnot íbúðarinnar. Stefnandi kveður Sigurð skóla- stjóra strax hafa samþykkt, að hún fengi full afnot íbúðarinnar. Stefnandi kveðst hafa verið búin að heyra, að svo kynni að fara, að Sigurður yrði ekki áfram skólastjóri við skólann. Stefnandi 977 kveðst hafa treyst á það, að endurráðning sín til kennslustarfa leiddi a. m. k. til setningar sinnar sem kennara, en þó öllu frem- ur til skipunar, en þó hafi komið að því, að hún hafi verið felld út af launaskrá 1. september. Á þessu kveðst hún hafa fengið þá skýringu hjá ríkisféhirði, að hún hefði fallið út af launaskrá um mánaðamótin ágúst—september, þar sem engin tilkynning hefði komið frá fræðslumálaskrifstofunni um endurráðningu hennar. Stefnandi kveður sér hafa verið þetta með öllu óskiljanlegt, þar sem Sigurður skólastjóri hafi sagt sér, að frá þessu yrði öllu geng- ið. Stefnandi kveðst ekki hafa náð sambandi við Sigurð og kveðst hafa frétt, að hann væri fluttur frá Skógum og ráðinn skólastjóri á Ísafirði. Hún kveðst nú hafa flutt búslóð sína austur til Víkur, bar sem tími til kennslu hafi óðum stytzt. Hún kveðst hafa frétt, að Jón R. Hjálmarsson, sem ráðinn hafi verið skólastjóri frá 1. sept- ember, væri ekki kominn frá Selfossi. Strax og hún frétti, að Jón var kominn að Skógum, kveðst hún hafa farið til viðræðna við hann og hafi það verið laugardaginn 26. september. Kveður stefnandi Jón hafa sagt, að hann skildi ekkert í Sigurði að endur- ráða hana ekki. Kveðst hún hafa spurt, hvort það stæði, sem Sig- urður hefði lofað henni. Kveður hún Jón hafa sagt, að hann gæti ekki látið hana hafa íbúðina, en hún gæti fengið annað herbergið eins og hún hefði haft, en ráðskonan yrði í hinu ásamt þrem dætr- um sínum. Kveður hún Jón jafnframt hafa sagt, að Sigurður hefði ekkert leyfi til að lofa íbúð þeim kennara, sem ekki væri ráðinn. Stefnandi kveður þetta hafa komið sér mjög á óvart. Hún kveðst hafa spurt, hvenær nemendur ættu að mæta, og hafi Jón svarað, að þriðji og fjórði bekkur mundu koma sunnudaginn 4. október, en annar bekkur sunnudaginn 11. október. Kveðst hún þá hafa spurt, hvort hún gæti fengið frí vikuna 4.— 11. október, en það hafi Jón ekki talið hægt, þar sem mest kennsla væri í þriðja og fjórða bekk. Stefnandi kveður Jón hafa sagt sér að koma þriðjudaginn 6. eða miðvikudaginn 7. október. Hún kveður hann hafa sagt, að hann ætlaði að ganga frá ráðningu hennar næsta mánudag. Eftir að hún hafi hugleitt mál þetta, kveðst stefnandi hafa hringt til Jóns rétt fyrir kl. 1800 sunnudaginn 27. september og sagt honum, að ef hún fengi ekki þessa ákveðnu aðstöðu, sem Sigurður hefði lofað henni, þá gæti hún alls ekki mætt, enda væri hún með nokk- urra vikna gamalt barn. Hún kveður Jón hafa sagt, að hann gæti ekki veitt henni þá aðstöðu, og jafnframt spurt, hvort hún þyrfti svona mikið húsrými. Kveðst stefnandi hafa sagt svo vera og hafi Jón þá endurtekið, að íbúðina gæti hann ekki látið hana fá. 62 978 Stefnandi kveðst þá hafa sagt, að það næði þá ekki lengra og þá gæti hún ekki mætt. Varðandi húsnæði í skólanum hefur stefn- andi skýrt svo frá, að í skólahúsinu sjálfu séu tvær íbúðir. Kveðst hún hafa búið í öðru herbergi annarrar íbúðarinnar, en í hinu herberginu hafi ráðskona skólans búið og hafi svo verið, á meðan hún dvaldist við skólann. Stefnandi telur ráðskonu þá, sem var við skólann veturinn 1969—1970, hafa ráðizt að nýju að skólan- um haustið 1970 og muni hún þá hafa búið í sama herberginu með þrem dætrum sínum. Í hinni íbúðinni í skólahúsinu kveður stefnandi stærðfræðikennara skólans hafa búið ásamt fjölskyldu sinni, en hann hafi látizt í desembermánuði 1969. Stefnandi kveð- ur ekki hafa verið búið í íbúð þessari veturinn 1970— 1971, en eitthvað muni hafa verið unnið að lagfæringum á íbúðinni. Stefn- andi kveður stærðfræðikennara þann, sem ráðinn var að skólan- um haustið 1970, hafa verið ókvæntan og hafi hann fengið hús- næði á gangi á næstu hæð fyrir neðan húsnæði það, sem hún hafði. Stefnandi kveðst hafa greitt húsaleigu fyrir herbergi það, sem hún hafði til afnota í skólanum. Stefnandi kveður sig og unn- usta sinn hafa staðið í því að byggja hús í Vík í Mýrdal haustið 1970 og hafi þau treyst á það, að hún héldi starfi sínu við skólann. Kveður hún þau hafa gengið í hjónaband 12. desember 1970. Er ekki varð af því, að hún héldi starfi sínu við skólann, kveður hún foreldra sína, sem búa í Reykjavík, hafa boðið sér til sín með barnið, til þess að hún gæti farið að vinna úti, ef hún fengi vinnu. Stefnandi kveðst hafa fengið vinnu í verzlun einni hér í borg síð- ari hluta októbermánaðar og kveðst hafa unnið þar þar til í marz- mánuði: Frá því í marzmánuði 1971 kveðst stefnandi hafa búið í Vík í Mýrdal og unnið úti frá því í lok aprílmánaðar. Vitnið Sigurður Kristján Guðmundur Sigurðsson, fyrrverandi skólastjóri Skógaskóla, hefur skýrt svo frá, að það hafi verið um vorið 1970 fyrir skólaslit, að það hafi verið gengið frá því munn- lega milli sín og stefnanda, að hún yrði áfram handavinnukennari við skólann, en það hafi verið fortakslaust skilyrði af hálfu stefn- anda, að hún fengi tveggja herbergja íbúð á annarri hæð í vestur- enda skólahússins, en annað þessara herbergja hafi hún haft und- anfarin tvö ár. Kveðst Sigurður hafa lofað stefnanda þessu. Sig- urður kveður ástæðuna fyrir þessu skilyrði stefnanda hafa verið þá, að hún hafi átt von á barni, og hafi hún ætlað að hafa barnið hjá sér. Ekki kveðst hann hafa spurt stefnanda að því, hvernig hún hafi hugsað sér að haga gæzlu og umönnun barnsins, enda kveðst hann hafa talið það einkamál hennar, en hann kveðst hafa 979 ætlað að ræða það mál við hana, áður en skólinn byrjaði, ef hún yrði áfram við skólann. Þegar skólanum var slitið vorið 1970, kveðst Sigurður hafa skýrt skólanefndarformanni, Birni Fr. Björns- syni, frá því, að kennaralið skólans yrði óbreytt næsta skólaár að öðru leyti en því, sem þá þegar hafi verið vitað, að starf skóla- stjóra hafði þá verið auglýst og einnig starf kennara í stærð- og eðlisfræði. Ekki kveðst Sigurður viss um, að hann hafi skýrt skóla- nefndarformanninurm frá því, að hann hafði lofað stefnanda einni afnotum íbúðarinnar, enda kveðst hann telja það atriði hafa ver- ið hreint framkvæmdaatriði. Kveðst hann telja, að hægt hefði verið að láta öllum þeim, sem störfuðu við skólann, í té fullnægj- andi húsnæði þrátt fyrir það, þótt stefnandi hefði fengið einka- afnot umræddrar íbúðar. Eftir skólaslit 1970 kveður Sigurður skólanefndarfund hafa verið haldinn og hafi hann mætt á þeim fundi. Hann kveður eitthvað hafa komið til umræðu um kennara- lið skólans á komandi kennsluári, en það mál hafi ekki verið út- rætt. Hann kveður það skyldu skólastjóra að láta skólanefnd vita um breytingar á kennaraliði á komandi kennsluári. Sigurður kveð- ur skólanefndarfund hafa verið haldinn um sumarið 1970 og hafi eina málið á þeim fundi verið að fjalla um umsækjendur um skólastjórastarfið. Kveðst hann hafa verið einn umsækjenda um það starf. Hann kveðst hafa ætlað að mæta á fundinum, en kveð- ur sér hafa verið meinað það af menntamálaráðuneytinu. Sigu:ð- ur kveður Jón R. Hjálmarsson hafa verið skipaðan skólastjóra Skógaskóla snemma í júlí 1970. Á milli þeirra Jóns og Sigurðar kveður Sigurður ekkert hafa farið um væntanlegt skólahald haust- ið 1970. Er hann lét af skólastjórn 1. september 1970, kveður Sig- urður sér ekki hafa verið kunnugt um annað en stefnandi yrði áfram handavinnukennari við skólann, enda hafi ekki verið búið að auglýsa starf hennar, og kveðst hann því hafa hlotið að mega treysta því, að skólanefndarformaður hefði gengið frá endurráðn- ingu, setningu eða skipun við fræðslumálastjóra stefnanda til handa. Sigurður kveðst síðast hafa verið í Skógum 3. september, en kveður Jón R. Hjálmarsson hafa komið þangað seint um haustið. Er hann tók við stjórn Skógaskóla í október 1968, kveður Sig- urður Jón R. Hjálmarsson hafa verið búinn að ráða kennara og annað starfsfólk og ráðstafa húsnæði til þessa fólks, og kveðst Sig- urður hafa talið sig bundinn af því. Varðandi húsnæði skóians skýrði Sigurður svo frá, að við byggingu skólahússins hafi ekki verið séð fyrir húsnæði fyrir stúlkur í mötuneyti. Það hafi því orðið að útbúa herbergi fyrir þessar stúlkur úr sal mötuneytis- 980 ins og einnig hafi stúlka búið í herbergi, sem kallað sé ráðskonu- herbergi, þar sem ráðskona hafi búið í upphafi um nokkurra ára skeið. Hann kveður ráðskonuna svo í nokkur ár hafa búið í öðru herbergi íbúðar þeirrar, sem stefnandi hafði einnig afnot af. Varð- andi fyrirætlanir sínar um húsnæði fyrir ráðskonuna, ef stefn- andi hefði fengið bæði herbergi íbúðarinnar til afnota fyrir sig, hefur Sigurður skýrt svo frá, að á næstu hæð fyrir neðan hafi verið tvö herbergi, þar sem ráðskonan hafði áður búið með fjöl- skyldu sinni. Kveðst hann hafa haft annað þessara herbergja sem skólastjóraherbergi, en í hinu herberginu kveður hann kennara hafa búið frá því í janúar 1970 og til loka þess skólaárs. Kveður hann fyrirhugað hafa verið, að þetta herbergi yrði notað sem bókaherbergi. Kveðst Sigurður hafa haft áætlanir um það að af- sala sér skólastjóraherberginu og láta ráðskonunni í té bæði þessi herbergi, en einnig hafi sá möguleiki verið fyrir hendi, að ráðs- konan fengi þriggja herbergja íbúð í austurenda, þar sem stærð- fræði- og eðlisfræðikennari bjó áður. Kveður Sigurður, að staðið hafi til að lagfæra þessa íbúð, en hún hafi verið vel íbúðarhæf. Hann kveður þetta hafi haldizt í hendur við það, hvort fjölskyldu- maður eða einhleypur maður yrði ráðinn stærðfræði. og eðlis- fræðikennari. Sigurður kveður sér kunnugt um það, að stærð- fræði. og eðlisfræðikennari skólaárið 1970—1971 hafi verið ein- hleypur maður og hafi hann búið í herbergi því, sem fyrirhugað var sem bókaherbergi. Vitnið Jón Rafnar Hjálmarsson, skólastjóri Skógaskóla, hefur skýrt svo frá, að er skólaárið hófst 1970, hafi ekkert legið fyrir frá skólanefnd skólans um kennaralið skólans og hafi hann því gengið út frá því, að kennaraliðið væri óbreytt. Kveðst hann ekki hafa vitað annað en að stefnandi væri kennari við skólann, svo sem hún hafði verið tvö undanfarin ár. Eftir að hann var skipað- ur skólastjóri árið 1970, kveður Jón þá Sigurð, fyrrverandi skóla- stjóra, ekki hafa hitzt eða ræðzt neitt við með öðrum hætti. Eftir að hann fluttist austur að Skógum upp úr 20. september, kveðst hann hafa frétt á fræðslumálaskrifstofunni, að stefnandi væri ekki ráðin að skólanum. Jón kveðst hafa reynt að hafa samband við hana til að fá að vita, hvernig á þessu stæði. Kveður hann sér hafa tekizt að koma boðum til hennar um það, að hann þyrfti að tala við hana. Jón kveður stefnanda ekki hafa talað við sig, fyrr en hún kom að Skógum laugardaginn 26. september, og hafi hún þá virzt undrandi á því, að hún hefði ekki verið endurráðin að skólanum. Kveðst Jón hafa lofað stefnanda, að hún mætti 981 treysta því, að þessu yrði kippt í lag næsta mánudag. Jón kveð- ur stefnanda hafa beðið sig um að breyta nokkuð og hagræða stundaskrá sinni frá því, sem verið hafði, þar sem það kæmi henni betur. Kveðst hann hafa lofað að gera þær breytingar. Þá kveður hann stefnanda hafa talað um, að hún ætti erfitt með að byrja kennslu, um leið og nemendur kæmu, en þeir hafi átt að koma sunnudaginn 4. október. Kveðst hann hafa fallizt á, að hún þyrfti ekki að mæta um leið og þeir, en hann kveðst hafa beðið hana um að reyna að koma um miðja þá viku. Þá kveður hann stefnanda hafa spurt, hvort hún fengi ekki alla þá íbúð til afnota, sem hún hafði haft að hluta áður, þar sem fyrrverandi skólastjóri hefði lofað henni því. Kveðst Jón hafa sagt stefnanda eins og var, að það gæti hann ekki gert fyrir hana, en hún skyldi fá sömu húsnæðis- aðstöðu og hún hafði haft, þ. e. allstórt herbergi með aðgangi að eldhúsi og baði og geymslu. Kveðst hann ekki hafa fyrr en þarna heyrt, um hvað henni og fyrrverandi skólastjóra hafi farið á milli varðandi húsnæðið. Kveðst hann því ekki hafa getað tekið tillit til þess, er hann var að ráða starfsfólk til mötuneytis. Kveðst Jón hafa látið orð falla um það, að það væri hæpið, að fyrrverandi skólastjóri gæti ráðstafað húsnæði þannig fram í tímann án þess að láta sig vita af því einu orði. Kveðst hann líka hafa reynt að benda stefnanda á, að húsnæði það, sem hún hafði haft, mundi einnig duga henni þetta skólaár. Kveður hann sér hafa virzt hún taka þessu sæmilega vel og hafi talið, að allt mundi blessast. Jón kveður skólanefnd Skógaskóla hafa haldið fund sunnudaginn 27. september. Kveðst hann hafa lagt þar eindregið til, að stefnandi yrði ráðin áfram kennari við skólann, og hafi skólanefnd sam- þykkt það einróma og fært til bókar. Björn Fr. Björnsson, formaður skólanefndar Skógaskóla, hef- ur skýrt svo frá, að hinn 1. september 1968 hafi Sigurður K. G. Sigurðsson tekið við starfi skólastjóra Skógaskóla og hafi hann verið settur um eins árs skeið. Með bréfi, dags. hinn 22. ágúst. 1969,. hefði fræðslumálastjórinn tilkynnt skólanefndinni, að menntamálaráðuneytið hefði sett Sigurð skólastjóra enn um eins árs skeið, þ. e. til 1. september 1970. Með bréfi fræðslumálastjóra, dags. hinn 25. ágúst 1969, hafi svo skólanefndinni verið tilkynnt, að menntamálaráðuneytið hefði ákveðið að auglýsa skólastjóra- embættið laust til umsóknar vorið 1970. Auglýsing um það hafi svo verið birt í marz 1970. Björn kveður skólanefndina hafa kom- ið saman til fundar að afloknum skólaslitum 30. maí 1970 og hafi Sigurður skólastjóri tekið þátt í þeim fundi. Ekki kveður Björn 982 Sigurð þar hafa minnzt á stefnanda eða hennar mál. Kveður Björn Sigurð ekki hafa rætt við sig um mál stefnanda, og kveðst hann ekki hafa haft hugmynd um, hvort stefnandi óskaði að starfa áfram við skólann fyrr en í áliðnum september 1970, er Jón R. Hjálmars- son skólastjóri hafi borið fram erindi stefnanda um endurráðn- ingu og fylgt því eftir. Á fundi skólanefndarinnar hinn 26. sept- ember 1970 hafi stefnandi fengið meðmæli nefndarinnar. Í þeim tilvikum, að kennari hafi verið ráðinn við skólann eða settur á sama hátt og stefnandi til ákveðins tíma, þá hafi það verið venja, að viðkomandi kennari óskaði eftir áframhaldandi vist við skól- ann, setningu eða skipun. Björn kveður skólann útvega kennur- um húsnæði og greiði þeir leigu fyrir það. Hann kveður vandræði hafa verið með það fram eftir öllu að koma kennurum fyrir vegna þrengsla sökum vaxandi nemendafjölda. Kveður hann skólanefnd- ina ekki hafa haft afskipti af ráðstöfunum skólastjóranna á hús- næði til kennara. Í stefnu og greinargerð eru kröfur stefnanda byggðar á því, að með stefnanda og Sigurði K. G. Sigurðssyni skólastjóra, sem verið hafi réttur samningsaðili af hálfu stefndu, hafi stofnazt bind- andi samningur um ráðningu hennar sem kennara við skólann kennslutímabilið 1970—-1971 og hafi það verið þáttur í samnings- gerð þessari, enda forsenda af hálfu stefnanda, að stefnandi fengi til afnota tveggja herbergja íbúð á annarri hæð skólahússins. Samn- ingur þessi hafi verið rofinn með ólögmætum hætti og jafngildi það ólögmætri uppsögn og sé það á ábyrgð stefndu. Því eigi stefn- andi rétt á launum allan þann tíma, sem hún var ráðin, eða í eitt ár frá 1. september 1970 að telja. Er því haldið fram í þessu sam- bandi, að ekki skipti máli, þótt nýr maður tæki við starfi skóla- stjóra í upphafi kennslutímabilsins 1970. Hafi umboð Sigurðar K. G. Sigurðssonar ser skólastjóra ekki verið takmarkað og því hafi samningurinn um húsnæðið ekki verið fyrir utan umboð hans. Sýknukrafa stefndu er byggð á því, að ekki sé nein lagaskylda að láta kennurum í té húsnæði í héraðsskólum, þótt það sé oft gert, eftir því sem á standi hverju sinni. Slíkt heyri þó algerlega undir ráðstöfunarvald skólanefnda. Er því haldið fram, að jafnvel þótt skólastjórinn hafi lofað stefnanda auknu húsnæði, sem þó sé mót- mælt sem ósönnuðu, þá sé slíkt loforð ógilt og ekki bindandi, eins og hér stóð á, enda hafi skólastjórinn, sem aðeins hafi verið settur, alls ekki getað ráðstafað húsnæði skólans fram í tímann án sam- ráðs við skólanefndina. Er bví haldið fram, að það hafi verið stefn- andi, sem hafi rift starfssamningi sínum sem kennari við skólann, 983 og geti hún því ekki haft uppi neinar kröfur á hendur stefndu. Varakrafa stefndu er byggð á því, að til frádráttar bótum, sem stefnanda kunni að verða dæmdar, beri að draga tekjur, sem hún hafi haft á tímabilinu. Skógaskóli er gagnfræðaskóli, sbr. lög nr. 48/1946. Stefnandi hafði verið stundakennari við skólann kennslutímabilið 1968— 1969. Með bréfi menntamálaráðuneytisins, dags. hinn 28. ágúst, var stefnandi sett kennari við skólann um eins árs skeið frá Í. september 1969 að telja. Fékk hún laun sín greidd úr ríkissjóði. Í lok kennslutímabils vorið 1970 var afráðið með stefnanda og þá- verandi skólastjóra, að hún héldi kennarastöðu sinni við skólann, og setti stefnandi þá fram það skilyrði og forsendu fyrir áfram- haldandi kennarastarfi sínu við skólann, að hún fengi til afnota tveggja herbergja íbúð, eins og lýst hefur verið. Eigi er í ljós leitt, að skólastjórinn hafi skýrt formanni skólanefndar frá þessu, og eigi mun skólanefndin hafa kynnt sér sérstaklega, hversu háttað yrði kennaramálum skólans næsta kennslutímabil. Féll stefnandi af launaskrá hjá ríkisféhirði frá og með 1. september 1970, en á fundi skólanefndarinnar hinn 27. september 1970 mælti nefndin með því, að stefnandi yrði sett kennari við skólann um eins árs skeið. Þrátt fyrir áskorun af hálfu stefndu hefur ekki verið upp- lýst, hverjar tekjur stefnandi hefur haft 1. september 1970— 1. september 1971. Það var ekki á valdi Sigurðar K. G. Sigurðsson- ar skólastjóra að samþykkja það sem bindandi skilyrði fyrir setn- ingu eða skipun stefnanda í kennarastarfið, að hún fengi ákveðið húsnæði til afnota. Verður því eigi jafnað til fyrirvaralausrar upp- sagnar, að eigi var gengið að þessu skilyrði. Verða stefndu því sýknaðir af kröfum stefnanda, en rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Guðmundur Jónsson hefur farið með mál þetta og dæmt sem setudómari samkvæmt skipunarbréfi dómsmálaráðuneytisins, dags. 3. júní 1971, en með úrskurði, uppkveðnum hinn 23. apríl 1971, vék hinn reglulegi dómari sæti. Dómsorð: Stefndu, skólanefnd Skógaskóla og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Guðnýjar Helgadóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 984 Þriðjudaginn 11. desember 1973. Nr. 103/1972: Fjármálaráðherra og utanríkisráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.) segn Saltsölunni s/f (Guðmundur Pétursson hrl.) og Saltsalan s/f gegn Keflavíkurkaupstað og landeigendum Ytri-Njarðvíkur með Vatnsnesi (Sveinbjörn Jónsson hrl.) og fjármálaráðherra og utanríkisráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jörundsson. Ómerking. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Jón Eysteinsson, aðalfulltrúi bæjarfógetans í Keflavík, hef- ur kveðið upp hinn áfrýjaða dóm. Aðaláfrýjadi hefur áfrýjað málinu með stefnu 14. ágúst 1972. Hann gerir þessar dómkröfur: Aðalkrafa: Að hann verði sýknaður af kröfum gagnáfryj- anda og að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi sagnáfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti. Varakrafa: Að hann verði sýknaður að svo stöddu af kröfum gagnáfrýjanda, en málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti látinn falla niður. Þrautavarakrafa: Að lækkuð verði sú fjárhæð, sem hann var dæmdur til að greiða með hinum áfrýjaða dómi, en um málskostnað fari þá svo sem greinir um varakröfu. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 27. októ- 985 ber 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 26. s. m. Eru kröfur hans þær, að gagnáfrýjandi og stefndu verði dæmdir til að greiða honum óskipt kr. 1.100.000.00 með 8% ársvöxtum frá 2. októ- ber 1970 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að stefndu einir verði dæmdir til að greiða óskipt framangreinda fjárhæð ásamt vöxtum og málskostnaði, eins og áður segir, en til þrauta- vara krefst hann þess, að honum verði dæmt fé þetta með vöxtum og málskostnaði, svo sem áður segir, úr hendi aðal- áfrýjanda eins. Stefndu krefjast þess, að héraðsdómur verði staðfestur, að því er þá varðar, og að gagnáfrýjandi verði dæmdur til að greiða þeim málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómkröfur gagnáfrýjanda á hendur Keflavíkurkaupstað og landeigendum Ytri-Njarðvíkur með Vatnsnesi eru því á því reistar, að þessum aðiljum beri að svara gagnáfrýjanda skaðbótum vegna vanefnda þeirra á kaupsamningi um lóð undir salthús, er þeir afsöluðu gagnáfryjanda 14. nóvember 1968. Hafi sú vanefnd lýst sér í því, að við grunngröft á lóð- inni hafi komið í ljós olíuleiðslur, sem að engu hafi verið gel- ið, er kaup voru ráðin. Hafi gagnáfrýjandi orðið að láta flytja leiðslur þessar úr stað og haft af því kostnað og beðið annað tjón. Grundvöllur kröfugerðar gagnáfrýjanda á hendur aðal- áfrýjanda virðist vera sá, að varnarlið Bandaríkjanna á Kefla- víkurflugvelli hafi á sínum tíma lagt framangreindar olíu- leiðslur í jörð. Til þess hafi það ekki haft heimild þáverandi eigenda hinnar seldu lóðar. Sé gagnáfrýjanda rétt að krefj- ast skaðabóta fyrir tjón, sem hlotizt hafi af heimildarlausri lagningu leiðslnanna, og beri aðaláfrýjanda að svara til þeirra bóta samkvæmt ákvæði 2. gr. varnarsamnings milli Íslands og Bandaríkjanna, sem öðlazt hafi lagagildi með lögum nr. 110/1951. Er þó óljóst eftir málflutningi, hvort talið sé, að leiðslurnar hafi verið lagðar eftir gildistöku laga þessara. Um málatilbúnað gagnáfrýjanda er þetta að athuga: Með héraðsdómsstefnu 13. september 1971 stefndi hann til varnaraðildar ásamt Keflavíkurkaupstað, auk ríkissjóðs, sem 986 stefnt var til vara, þeim Valdimar Björnssyni, Grundarvegi 11, Óskari Kristjánssyni, Brautarhóli, og Friðriki Á. Magnús- syni, Grundarvegi 2, öllum í Ytri-Njarðvík, „f. h. landeigenda Ytri-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi“. Að öðru leyti nafn- greindi gagnáfrýjandi ekki í stefnu landeigendur þá, sem hann beindi kröfum sínum að, svo sem þó er boðið í 88. gr. laga nr. 85/1936. Undir rekstri málsins hefur ekkert komið fram um það, hverjir landeigendur þessir séu, og ekki hefur því verið haldið fram, að þeir hafi stofnað með sér félag, sem fara megi með varnaraðild þeirra vegna í dómsmáli þessu og þar sem áðurgreindir þrír menn séu í fyrirsvari. Stefnubirting fyrir landeigendum fór fram með þeim hætti, að lögmaður stefndu fyrir Hæstarétti ritaði á hana vottorð um birtingu. Er vottorðið þó aðeins þess efnis, að stefnan hafi verið hon- um „löglega birt f. h. Landeigenda Ytri-Njarðvíkurhvertfis, þeirra Valdimars Björnssonar, Óskar Kristjánssonar og Frið- riks Á. Magnússonar ...“. Verður ekki ráðið af gögnum máls, hvort þeir landeisendur, sem eigi voru nafngreindir í stefnu, hafi fengið vitneskju um málssóknina. Þá eru kröfur gagn- áfrýjanda á hendur aðaláfrýjanda annars vegar og stefndu hins vegar ekki þannig vaxnar, að sækja megi þær í einu og sama máli, sbr. 47. gr. laga nr. 85/1936. Loks hefur reifun sakarefnis af hendi aðilja verið áfátt. Samkvæmt framan- sögðu er málatilbúnaður gagnáfrýjanda haldinn þeim ann: mörkum, að ómerkja verður hinn áfrýjaða dóm og vísa mál- inu að öllu leyti frá héraðsdómi. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er málinu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Keflavíkur 19. maí 1972. I. Mál þetta, sem þingfest var 1. október 1971 og dómtekið 10. 987 þ. m., hefur Geir Borg, forstjóri Saltsölunnar s/f, f. h. Saltsölunn- ar s/f, Garðastræti 3, Reykjavík, höfðað hér fyrir bæjarþinginu með stefnu, úigefinni 13. september 1971, gegn bæjarstjóranum í Keflavík, Jóhanni Einvarðssyni, f. h. Keflavíkurkaupstaðar og Valdimar Björnssyni, Grundarvegi 11, Óskari Kristjánssyni, Braut- arhóli, og Friðriki Á. Magnússyni, Grundarvegi 2, öllum í Ytri- Njarðvík, f. h. landeigenda Ytri-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi til greiðslu in soliðum á kr. 1.100.000.00 með 8% ársvöxtum frá 2. október 1970 til greiðsludags og málskostnaði samkvæmt taxta L. M. F. Í. Til vara var stefnt varnarmálaðeild vegna varnarliðs- ins í Keflavík, og voru sömu kröfur gerðar á hendur þeim aðilja, ef svo færi, að aðalstefndu yrðu sýknaðir. Með framhaldsstefnu, útgefinni 10. þ. m., sem árituð var um birtingu af aðalstefnda og varastefnda, breytti stefnandi kröfu- gerð sinni þannig, að dómkrafa hans varð, að Keflavíkurkaupstað- ur, landeigendur Ytri-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi og utan- ríkisráðherra og fjármálaráðherra f. h. varnarmáladeildar og rík- issjóðs yrðu in soliðum dæmdir til að greiða stefnanda kr. 1.100.- 000.00 með 8% ársvöxtum frá 2. október 1970 til greiðsludags og málskostnað samkvæmt taxta L. M. F. Í. Breytingar þessar á kröfugerð hafa ekki sætt andmælum af hálfu stefndu. Stefndu Keflavíkurkaupstaður og landeigendur Ytri-Njarðvík- urhverfis með Vatnsnesi gera þær kröfur aðallega, að þeir verði sýknaðir af kröfum stefnanda, en til vara, að fjárhæð sú, sem krafizt er í málinu, verði lækkuð að mati réttarins. Í báðum tilvikum er krafizt málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati réttarins. Stefndu utanríkisráðherra og fjármálaráðherra vegna varnar- máladeildar og ríkissjóðs gera bær dómkröfur, að þeir verði al- gerlega sýknaðir af öllum stefnukröfum stefnanda, og er sérstaklega mótmælt kröfu um 350.000.00 króna tjón vegna dráttar á bygg- ingarframkvæmdum. Er og krafizt málskostnaðar úr hendi stefn- anda. II. Málavextir eru þeir, að sumarið 1968 falaðist stefnandi eftir kaupum á lóð til byggingar saltgeymsluhúss við höfnina í Kefla- vík. Eigendur lóðar þeirrar, er stefnandi hafði augastað á, voru á þeim tíma stefndu Keflavíkurkaupstaður, sem átti 13.46% lóð- arinnar í óskiptri sameign með stefndu landeigendum Ytra-Njarð- 988 víkurhverfis með Vatnsnesi, sem áttu 85.54%. Umsókn stefnanda um lóðarkaup þessi leiddi svo til þess, að stefndi Keflavíkurkaup- staður og landeigendur Ytri-Njarðvíkur samþykktu með bréfum, dagsettum 13. nóvember og 22. september 1968, sölu á lóðinni, og var gengið frá afsali um lóðina 14. nóvember 1968. Í afsali voru takmörk lóðarinnar ákvörðuð þannig: „Að norðan af Víkur- braut, að austan af óskiptu landi Landeigenda, er nær í sjó fram, að sunnan af óskiptu sameignarlandi sömu aðilja og að vestan af ónefndri götu sjávarmegin við Hafnargötu. Stærð hinnar seldu lóðar er 2400 ferm. ca. 60 metrar í suður og 40 metrar á breidd“. Tekið var fram í afsali, að lóðin væri seld til að byggja á henni saltgeymsluhús o. fl. við höfnina. Sumarið 1970 hóf stefnandi byggingu saltgeymsluhúss á fram- angreindri lóð. Skömmu eftir að byggingarframkvæmdir hófust á lóðinni, kom í ljós, að tvær benzínleiðslur frá varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli lágu um lóðina. Leiðslur þessar voru fullar af benzíni, og var því stefnandi tilneyddur til þess að stöðva fram- kvæmdir, þar sem geysileg bruna- og sprengingarhætta var sam- fara leiðslunum að áliti varnarliðsins, sem tók í taumana og lét stöðva framkvæmdir. Stefnandi sneri sér því til seljanda lóðar- innar, stefndu Keflavíkurkaupstaðar og landeigenda Ytri-Njarð- víkurhverfis með Vatnsnesi, og tilkynnti þeim, hvernig málum væri komið, og óskaði eftir því, að leiðslurnar yrðu fjarlægðar eða honum gert kleift að halda áfram byggingarframkvæmdum sínum á lóðinni. Þessu vísuðu framangreindir aðiljar frá sér og kváðust ekkert hafa um leiðslurnar vitað, þær hefði varnarliðið lagt í algeru heimildarleysi og væri því við það að eiga um flutn- ing þeirra. Stefnandi átti eftir þetta viðtöl við fulltrúa meðstefnda varnarmáladeildar og varnarliðsins og setti fram þær kröfur, að varnarliðið flytti leiðslurnar af lóðinni án tafar, honum að kostn- aðarlausu. Leiddi þetta til þess, að haldinn var fundur með yfir- mönnum varnarliðsins og fulltrúa stefnda varnarmáladeildar, og var farið fram á, að varnarliðið kostaði flutning á leiðslunum. Bentu þá yfirmenn varnarliðsins á það, að íslenzka ríkinu bæri að leggja til lóð undir leiðslurnar því að kostnaðarlausu, og vís- uðu til 2. gr. laga nr. 110/1951 um það atriði. Töldu þeir og, að leiðslur þessar hefðu upphaflega verið lagðar í fullu samráði við varnarmáladeildina eða ríkisstjórnina og með samþykki landeig- enda. Á hinn bóginn kváðust þeir ekkert hafa á móti því, að leiðslurnar yrðu fluttar, en neituðu að greiða kostnað við þann 989 flutning, en buðust þó til þess að leggja fram nýjar leiðslur án þess að krefjast greiðslu fyrir þær. Af hálfu stefnanda var ritað bréf til varnarmáladeildar þann 28. júlí 1970 og kvartað undan þeim drætti, sem orðið hefði á því að flytja leiðslurnar, og var þá jafnframt tilkynnt, að varnarmáladeildin yrði f. h. varnarliðs- ins gerð ábyrg fyrir öllum þeim töfum, sem af því mundi leiða eða hefði leitt. Þessar kvartanir voru síðan ítrekaðar í bréfi, dags. 17. ágúst 1970. Með bréfi, dagsettu 19. ágúst 1970, var stefndu landeigendum Ytri-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi og Keflavík- urkaupstað tilkynnt, að þeim yrði haldið ábyrgum fyrir því tjóni, sem stefnandi hefði beðið eða kynni að bíða vegna þessa máls, enda hefði lóðin verið seld kvaðalaus og skilvíslega greidd. Með bréfi, dagsettu 7. september 1970, mótmæltu stefndu landeigendur YtriNjarðvíkurhverfis með Vatnsnesi, að þeir bæru ábyrgð á lagningu eða legu leiðslnanna, þar sem enginn þeirra hefði vitað um, að pípurnar lægju um landið, og leyfi til slíks hefði ekki ver- ið fengið hjá þeim. Með yfirlýsingu, dagsettri 14. ágúst 1970, tók stefnandi það að sér að greiða Olíufélaginu h/f kr. 750.000.00. eft- ir að Olíufélagið h/f hefði „lokið við að flytja olíuleiðslur varnar- liðsins af lóð Saltsölunnar við Keflavíkurhöfn.“ Varnarliðið hafði talið það óforsvaranlegt sem eigandi leiðslnanna, að nokkur annar aðili en Olíufélagið h/f sæi um flutning leiðslnanna, og byggðist það á sérhæfni starfsmanna þess til að fara með eldfim efni og kunnáttu starfsmanna þeirra í meðferð slíkra leiðslna. Olíufélagið h/f hafði sett upp ákveðið gjald fyrir að flytja leiðslurnar, eða kr. 750.000.00. Stefnandi greiddi síðan Olíufélaginu h/f hinar um- sömdu kr. 750.000.00 fyrir flutning á leiðslunum þann 2. október 1970. Er stefnanda tókst ekki að fá greidda fjárhæð bessa hjá stefndu, höfðaði hann mál þetta. Lagðar hafa verið fram í máli þessu teikningar, gerðar af teikni- stofu varnarliðsins, sem sýna legu leiðslna þeirra, sem hér um ræðir, og breytingar, sem gerðar hafa verið á leiðslunum. Eftir því, sem tekizt hefur að upplýsa í málinu, munu leiðslur þessar upphaflega hafa verið lagðar af Bandaríkjaher á árunum 1942 — 1943, en endurnýjaðar á vegum varnarliðsins á árunum 1949 — 1951 og síðar. Lögð hefur verið fram yfirlýsing stefndu landeigenda Ýtri- Njarðvíkur, dagsett 5. apríl 1957, svohljóðandi: „Ég undirritaður lýsi því hér með yfir, fyrir hönd eigenda Ytri-Njarðvíkur, að varn- arliðinu á Keflavíkurflugvelli heimilast, án endurgjalds, að halda áfram að nota tvær olíuleiðslur sínar 8", er liggja yfir landspild- 990 una í horni því, er Reykjavíkurvegur og gamli flugvallarvegurinn mynda. Landeigendur áskilja sér rétt til þess að segja leyfi þessu upp með 6 mánaða fyrirvara, ef þörf verður vegna skipulagsins, að dómi skipulagsstjóra, að taka nefndar olíuleiðslur í burtu.“ Einnig hefur verið lagt fram dómsskjal nr. 27, teikning Teikni- stofu skipulagsins, en inn á hana er teiknuð breyting á olíuleiðsl- unum, sem liggia ofan Hafnargötu í Keflavík, og hafa stefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkur áritað þá teikningu um samþykki sitt og auk þess undirritað yfirlýsingu á dskj. nr. 31, svohljóðandi: „Ég undirritaður hefi kynnt mér uppdrátt að breytingu á olíu- leiðslum, er liggja meðfram og yfir Hafnargötu í Keflavík. Fyrir hönd landeigenda er ég samþykkur þessari breytingu.“ Þá hef- ur og verið lögð fram uppsögn stefndu landeigenda Ytri-Njarð- víkur á landspildu þeirri, er tilgreind er í yfirlýsingu þeirra frá ð. apríl 1957, og er uppsögnin svohljóðandi: „Með bréfi, dagsettu 5. apríl 1957, leyfðu landeigendur í Ytri-Njarðvíkum varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli endurgjaldslaust að halda áfram að nota tvær olíuleiðslur sínar, 87, er liggja yfir landspilduna í horni því, er Keflavíkurvegur og gamli flugvallarvegurinn mynda. Með hliðsjón af því, að nú hafa verið ákveðnar byggingafram- kvæmdir, og þegar hefur verið úthlutað lóðum á ofangreindu svæði, þá leyfum vér oss að tilkynna yður, að nefndum afnotum af landspildunni er hér með sagt upp með 6 mánaða fyrirvara frá deginum í dag að telja.“ Uppsögn þessi er árituð af byggingarfulltrúa stefnda Keflavík- urkaupstaðar um það, að hún sé í samræmi við væntanlegar byggingarframkvæmdir. Bréf þetta hefur og verið kvittað um mót- töku af fulltrúa stefnda varnarmáladeildar. Lögð hafa verið fram í máli þessu gögn, er sýna það, að stjórn landshafnarinnar í Kefla- vík og Njarðvíkum hefur verið kunnugt um, að olíu- og benzín- leiðslur lægju niður að Keflavíkurhöfn ofan af Keflavíkurflug- velli, og þykir ekki ástæða hér að rekja nákvæmlega þau sam- skipti landshafnarstjórnar, samgöngumálaráðuneytisins og stefndu varnarmáladeildar, er koma fram í dómsskjölum þessum. Fyrir dóm hefur komið af hálfu stefndu landeigenda Ytri-Njarð- víkur með Vatnsnesi Valdimar Björnsson fulltrúi, Grundarvegi 11, Ytri-Njarðvík. Skýrði hann svo frá í bréfi til lögmanns síns, sem hann hefur staðfest fyrir dómi, að þegar fyrsta skipulag Keflavíkurkaupstaðar hafi verið samþykkt, hafi verið litið svo á, áð landeigendur væru því samþykkir. Þegar farið hafi verið að 991 vinna eftir skipulaginu, leggja götur, skolpleiðslur, vatnsleiðslur, olíuleiðslur og rafmagnskapla í götur og meðfram þeim í gang- stéttir, hefðu landeigendur engin afskipti haft af þessum fram- kvæmdum. Þeir hefðu treyst hreppsnefnd og byggingarnefnd ásamt byggingarfulltrúa fyrir því, að það væri allt gert til frambúðar. Hann sagði, að þegar ríkisstjórnin hefði verið búin að ákveða að taka flugvallarlandið eignarnámi, hefði legið svo mikið á að hefja framkvæmdir, að ríkisstjórnin hefði leyft hersetu þá þegar, og minnti hann, að þetta hefði verið skömmu eftir 1940. Þegar herseta var leyfð á landi Ytri-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi bæði í Njarðvíkum og Keflavík, hefði línan verið dregin niður að þjóðvegi, nú Reykjanesbraut, og á kafla meðfram Hafnargötu og niður fyrir Hringbraut í Keflavík. Hefði síðan verið byrjað á hernámsframkvæmdum á þessu landi, byggja íbúðarbragga, alls konar skemmur og skúra, leggja margs konar leiðslur, bæði ofan- jarðar og neðan. Reistir hefðu verið bæði olíu- og benzíntankar á víð og dreif um landið. Kvað hann þær olíuleiðslur og benzín- leiðslur, sem málið reis út af, sennilega hafa verið lagðar á árun- um 1942 og 1943 fyrir neðan Hafnargötu, niður á hafnarbakka, neðanjarðar, og hafi það verið fyrir utan það land, sem fyrst var ákveðið sem flugvallarland. Fyrir ofan Hafnargötu og upp í sam- band við nefnda tanka hafi leiðslurnar verið lagðar ofanjarðar, enda á því svæði, sem þá hafði verið hernumið. Hann sagði, að á þessum árum, sem herinn hefði verið með þessar framkvæmdir, bæði á svonefndu flugvallarlandi og eins fyrir utan það, hefðu vopnaðir hermenn verið til varnar því, að enginn óviðkomandi kæmi þar nálægt, en landeigendur hefðu talið það víst, að allt það, sem framkvæmt hefði verið fyrir utan það land, sem var fyrirhugað flugvallarland, væri gert í samráði við skipulag, ann- að hvort ríkisskipulag eða Keflavíkurkaupstaðar, þannig hefði algerlega verið farið fram hjá landeigendum með lagningu á þess- um umdeildu leiðslum. Sagði hann, að ef landeigendur hefðu gef- ið leyfi fyrir lögn leiðslnanna, hefðu þeir aldrei gefið leyfi nema á þeim stað, sem þær máttu liggja til frambúðar. Sagði hann, að ef landeigendur hefðu haft hugmynd um, að leiðslurnar lægju á þeim stað, sem þær reyndust liggja, þá hefðu þeir aldrei selt Saltsölunni s/f lóðina, nema vera búnir að láta flytja þær á rétt- an stað. Einnig sagði hann, að ef bæjarstjórn eða byggingarnefnd og byggingarfulltrúi Keflavíkur hefðu haft hugmynd um, að leiðslurnar lægju á þessum stað, þá hefðu þeir látið landeigendur vita um það, þar sem allur undirbúningur á sölu lóðarinnar fór í 992 gegnum þá. Aðspurður kvaðst hann hafa séð, að leiðslurnar voru lagðar ofanjarðar fyrir ofan Hafnargötuna, en kvaðst hafa talið, að þær væru lagðar þannig fyrir neðan götuna, að þær væru ekki fyrir skipulaginu. Kvað hann sig minna, að tvær leiðslur hefðu verið ofanjarðar fyrir ofan Hafnargötu. Aðspurður kvaðst hann ekki hafa vitað, að leiðslurnar lágu um lóð Saltsölunnar. Hann kvaðst telja, að það hafi verið búið að skipuleggja svæði það, sem leiðslurnar lágu um, löngu áður en þær voru lagðar. Hann kvað Keflavíkurkaupstað ekki hafa orðið meðeiganda að því landi, sem leiðslurnar liggja um, fyrr en árið 1965. Hann sagði, að í bréfi landeigenda á dskj. nr. 19 hafi verið átt við olíuleiðslur, sem lágu ofanjarðar, fyrir ofan Hafnargötuna, og kvaðst hann aðspurð- ur ekki vita, hvort um sömu leiðslur væri að ræða og lágu í gegn- um lóð Saltsölunnar. Kvað hann þær leiðslur hafa legið yfir bygg- ingarlóðir og þess vegna hafi þær verið færðar og hafi hann veitt samþykki sitt til þess á dskj. nr. 27. Lýsti hann því yfir, að hann teldi, að herinn hefði lagt leiðslur þessar án þess að fá leyfi land- eigenda til þess. Sagði hann, að þegar þeir hefðu vitað um lagn- ingu á leiðslum, hefðu þeir talið, að slíkt væri lagt á beim stað, sem það mætti vera til frambúðar á. Hann sagði aðspurður, að þeir hefðu ekki skipt sér af því og ekki vitað um það, hvort verið væri að breyta leiðslum eða leggja nýjar. Hann sagði að- spurður, að sér hefði ekki verið kunnugt, að landshöfnin hefði óskað eftir því árið 1953, sbr. dskj. nr. 35, að olíu- og benzínleiðsl- um varnarliðsins yrði breytt við höfnina í Keflavík. Dómsskjal nr. 35 er bréf landshafnarinnar í Keflavík og Njarðvík til utan- ríkisráðuneytisins, þar sem farið er fram á, að olíuleiðslur og ben- zÍnleiðslur varnarliðsins verði grafnar dýpra niður í brekku, sem þær liggja um, við höfnina í Keflavík. Nokkur vitni hafa komið fyrir rétt í máli þessu. Vitnið Knútur Höiriis, stöðvarstjóri Olíufélagsins h/f á Kefla- víkurflugvelli, sagði, að sér væri kunnugt, hvaða olíuleiðslur væri um að ræða í máli þessu, og kvað þær hafa verið lagðar á árunum 1949 og 1950 af Metcalf Hamilton, en það hafi verið verktakar, sem hafi verið hér á vegum varnarliðsins. Vitnið sagði, að tvær breytingar hefðu verið gerðar síðan á leiðslunum, þ. e. a. s. niður við höfn og fyrir ofan Hafnargötu. Vitnið sagði, að breytingin niður við höfn hefði verið framkvæmd af Keflavíkurverktökum, sem hafi unnið á vegum varnarliðsins, en kvaðst ekki muna, hver framkvæmdi breytinguna fyrir ofan Hafnargötu, en vitnið minnti, að Íslenzkir Aðalverktakar hefðu framkvæmt það verk á vegum 993 varnarliðsins. Vitnið kvað breytinguna við höfnina hafa verið gerða vegna vegarlagningar. Vitnið sagði aðspurt, að sér væri ó- kunnugt, hvort leitað hefði verið leyfis hjá landeigendum vegna lagningar leiðslnanna, bæði í upphafi og eins við breytingarnar. Vitnið var spurt, hvort það myndi til þess, að eldri leiðslurnar tvær, sem voru fyrir hendi, þegar Hamilton lagði leiðslurnar ár- ið 1949—1950, hafi verið færðar úr lóð Saltsölunnar, og kvaðst vitnið ekki minnast þess. Vitnið var spurt, hvort það myndi, hverjir hefðu annazt verkstjórn hjá Metcalf Hamilton greint sinn, og sagði vitnið, að það hefðu allt verið Bandaríkjamenn. Vitnið Ólafur Arinbjörnsson Þorsteinsson, framkvæmdastjóri Olíusamlagsins í Keflavík, kvað olíusamlagið hafa byggt hús á sjávarbakkanum við höfnina árið 1952 og hafi þá engar olíuleiðsl- ur verið í vegi fyrir þeim. Vitnið sagði, að við byggingu húss, sem stendur á lóðinni Víkurbraut 11, hafi byggingaraðiljar rekizt á olíuleiðslu, sem gat kom á, og reyndist hún ekki vera í notkun. Vitnið kvaðst ekki vita, hvort búið hafi verið að leggja olíuleiðsl- urnar, áður en þeir byggðu húsið að Víkurbraut 13, eða ekki. Kvaðst vitnið aðspurt ekki muna, hvenær herinn lagði olíuleiðslurnar, en sagði að herinn hefði framkvæmt það verk. Vitnið Ragnar Ágúst Björnsson hafnarstjóri kvaðst hafa byrjað að starfa við höfnina í Keflavík árið 1950. Kvaðst vitnið ekki vita, hve margar leiðslur lágu þá niður á bryggju. Kvaðst vitnið hafa vitað, að leiðslur lágu niður að bryggjunni og hvar þær lágu niður við bryggjuna, en kvaðst ekki hafa vitað, hvar leiðslunar lágu nákvæmlega. Vitnið kvaðst þó hafa séð, þegar verið var að vinna við að endurnýja leiðslurnar, og kvað það hafa verið unnið af Vélsmiðju Björns Magnússonar á vegum varnarliðsins. Vitnið sagði, að endurbætur á leiðslunum hafi verið gerðar vegna tær- ingar á þeim. Vitninu var kynnt dskj. nr. 35, og sagði það, að bær breytingar, sem þar er farið fram á, hafi verið framkvæmd- ar á kostnað varnarliðsins, og minnti vitnið, að Vélsmiðja Björns Magnússonar hefði einnig annazt þær breytingar fyrir varnarliðið. Vitnið kvaðst ekki vita til þess, að það séu bókanir í fundargerða- bókum landshafnarinnar varðandi olíuleiðslur við höfnina frekar en komið hefði fram. Vitnið kvaðst aðspurt ekki vita til þess, að varnarliðið hefði fengið formlegt leyfi til að leggja olíuleiðslurn- ar niður á bryggju. Vitnið sagði, að varnarliðið hefði ekki greitt neitt fyrir að fá að leiða leiðslurnar í gegnum land hafnarinnar. Vitnið minntist þess ekki, að landshöfnin hefði formlega sam- bykkt lagningu olíuleiðslnanna, en hún hefði ekki heldur mótmælt 63 994 þeim. Vitnið kvaðst aðspurt ekki vita, hvort fyrir lá munnlegt samþykki af hálfu landshafnarinnar, og kvaðst hvergi hafa séð stafkrók fyrir því. Vitnið Jón Gunnar Tómasson, verkfræðingur hjá varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli, kvaðst hafa hafið störf hjá varnarliðinu ár- ið 1954 og sagði, að sér hefði verið kunnugt um, að þá lágu fjór- ar 8 tommu leiðslur frá geymum á flugvellinum og niður að höfn. Vitnið sagði, að ein leiðslan hefði verið lögð niður, fljótlega eftir að vitnið hóf störf hjá varnarliðinu. Vitninu var sýnt dskj. nr. 29, sem er uppdráttur varnarliðsins af lagningu olíuleiðslna frá flugvellinum niður að höfn. Vitnið sagði, að á teikningunni væru leiðslur þær, er þurfti að færa af lóð Saltsölunnar, merktar með dökkum sverum línum, en vitnið taldi, að gömlu leiðslurnar, sem lagðar voru á stríðsárunum, væru merktar daufri punktalínu. Vitnið taldi samkvæmt teikningunni, að verkið hefði verið fram- kvæmt á árunum 1949 til 1951. Kvaðst það ekki hafa séð neina pappíra eða skjöl, sem skýrðu frá því, að leyfi hefði verið veitt til þess að leggja olíuleiðslurnar á þessum stað. Vitnið kvaðst vilja taka fram, að allar breytingar á olíuleiðslunum, sem fram hefðu farið, eftir að vitnið hóf störf hjá varnarliðinu, hafi verið gerðar Í samráði við bæjarstjóra Keflavíkur og byggingarfulltrúa hans. Vitnið kvaðst telja, að Metcalf Hamilton hafi séð um að leggja olíuleiðslurnar á árunum 1949— 1951 á vegum varnarliðsins. Vitnið Björn Magnússon vélsmiður kvaðst hafa rekið fyrirtæk- ið Vélsmiðju Björns Magnússonar og hafi það á árunum 1962— 1963, að því er vitnið minnir, endurnýjað olíuleiðslur, sem liggja af Keflavíkurflugvelli og niður að höfn. Vitnið sagði, að endur- nýjaðar hefðu verið leiðslur frá lóð Hafnargötu 90 niður að haf- skipabryggju. Vitnið kvað leiðslurnar hafa að mestu leyti verið lagðar á sama stað og þær eldri, en þó hafi, að því er vitnið minnti, mestu krókarnir verið teknir af leiðslunum. Vitnið sagði, að verk- ið hefði það unnið sem undirverktaki Járn- og pípulagningarverk- taka Keflavíkurflugvelli og hefði maður frá varnarliðinu annazt eftirlit með verkinu og hefðu teikningar þær, sem notaðar voru við verkið, verið frá verkfræðingadeild hersins. Vitnið sagði að- spurt, að sig minnti að nýju rörin hefðu að mestu farið á sama stað og gömlu rörin nema niður við höfn. Vitnið kvaðst aðspurt, hvort byggingarfulltrúi Keflavíkurkaupstaðar hafi haft afskipti af verkinu, þegar það var framkvæmt, ekki minnast þess, að aðrir en eftirlitsmaður hersins hefðu komið þar nærri, nema þá hafnar- verðir, þegar að höfninni kom. 995 Vitnið Ingvar Aðalsteinn Jóhannesson framkvæmdastjóri kvað Keflavíkurverktaka, sem vitnið er framkvæmdastjóri fyrir, hafa gert samninga við varnarliðið um endurnýjun á olíuleiðslum af Keflavíkurflugvelli niður á höfn. Vitnið kvað samninga um þetta vera fyrir hendi. Vitnið sagði aðspurt, að það teldi, að haft hefði verið samráð við byggingarfulltrúa Keflavíkur og varnarmála- nefnd vegna þessara breytinga, enda taldi vitnið það ekki í þeirra verkahring. Lögð hefur verið fram í málinu bréf byggingatæknifræðings Keflavíkur til lögmanns stefnda Keflavíkurkaupstaðar, og er það svohljóðandi: „Varðar mál Saltsölunnar gegn landeigendum Ytri-Njarðvíkur með Vatnsnesi o. fl. Starfsmönnum Keflavíkurbæjar var ekki kunnugt um nákvæma legu olíulagnanna á því svæði, sem Saltsölunni var úthlutað lóð. Okkur var hinsvegar kunnugt um, að tvær lagnir höfðu verið færðar úr þeim stað, sem Saltsalan fékk sína lóð, og voru þær lagðar meðfram gatnamótum Víkurbrautar og Hafnargötu, þannig að þær eru rétt staðsettar og engum til ama. Okkur datt hinsveg- ar ekki í hug, að það hefði verið skilin eftir lögn, sem væri í notk- un á því svæði, sem Saltsalan fékk lóðarúthlutun á. Mér vitanlega hefur bæjarstjórn Keflavíkur ekki samþykkt staðsetningu lagnanna í upphafi. Það hefur komið fyrir áður, að þurft hefur að breyta lögnum varnarliðsins, t. d. vegna gatnagerð- ar, þ. e. þegar Víkurbraut var malbikuð '65 og þegar uppkeyrslan frá höfninni var steypt. Í báðum þessum tilvikum voru gerðar breytingar á lögnum, og vitum við ekki betur en að varnarliðið hafi sjálft staðið undir þeim kostnaði, a. m. k. tók bæjarsjóður Keflavíkur engan þátt í þeim breytingum. Í ljósi framangreindra staðreynda teljum við eðlilegt, að þeir aðilar, sem áður hafa staðið undir kostnaði við breytingu lagn- anna, geri það einnig í tilvikinu við hús Saltsölunnar. Að öðru leyti leyfi ég mér að vísa til greinargerðar Valdimars Björnssonar, dags. 4/2 '72.“ Stefndi varnarmáladeild og ríkissjóður hafa lagt fram tvær teikningar, dskj. nr. 40 og 41, sem sýna breytingar á olíuleiðslum við Keflavíkurhöfn, og eru teikningar þessar báðar áritaðar af þáverandi byggingarfulltrúa stefnda Keflavíkurbæjar. Auk þess liggja frammi í málinu úrdrættir úr fundagerðabók- um hafnarnefnda Keflavíkur og landshafnar Keflavíkur og Njarð- 996 víkur, en eigi verður séð að fundargerðir þessar varpi frekari ljósi á mál þetta. II. Stefnandi byggir kröfu sína á því, að stefndu landeigendur Ytri- Njarðvíkur með Vatnsnesi og Keflavíkurbær hafi selt honum lóð undir saltgeymsluhús kvaðalaust og beri þeir skaðabótaábyrgð á því tjóni, sem hann (stefnandi) hafi orðið fyrir, vegna þess að lóðin reyndist vera með þeim annmörkum, er að framan er rak- ið. Á sama hátt kveður stefnandi, að ef olíuleiðslurnar hafi verið lagðar í gegnum lóð landeigenda án leyfis þeirra, beri sá, sem lagði leiðslurnar, skaðabótaábyrgð gagnvart þeim, sem verður fyrir tjóni. Hann kvað því upphaflega hafa verið haldið fram, að varnarliðið hefði lagt leiðslurnar í fullu samráði við landeigendur og fengið leyfi þeirra til. Hann telur, að undir rekstri málsins hafi ekki verið færðar sönnur á það, og hafi hann því breytt kröf- um sínum með framhaldsstefnu. Samkvæmt framanrituðu telur stefnandi, að stefndu beri „solidarískt“ að greiða honum stefnu- fjárhæðina. Krafan sundurliðast þannig, að kr. 750.000.00 séu útlagður kostn- aður stefnanda við færslu leiðslnanna, en Olíufélagið h/f hafi ann- azt það verk. Hann segir varnarliðið hafa sett það skilyrði, að Olíufélagið h/f flytti leiðslurnar, og þessi upphæð hefði verið sett upp af Olíufélaginu h/f og hafi hann orðið að taka því, þar sem hann gat ekki vitað, hve lengi hann yrði að bíða eftir því, að verkið yrði framkvæmt að öðrum kosti. Einnig hafi varnarliðið lagt til sjálfar leiðslurnar án greiðslu, en hann að öðrum kosti orðið að kaupa þær annars staðar. Stefnandi gerði og kröfu um greiðslu kr. 350.000.00 vegna rekstrarstöðvunar og alls þess ó- hagræðis, sem leitt hafi af því, að byggingarframkvæmdir stöðv- uðust í marga mánuði og á þeim tíma, sem hagkvæmast er að byggja, þ. e. vor, sumar og haust, en hann hafi ekki getað byrjað aftur á verkinu fyrr en í byrjun októbermánaðar. Stefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkur með Vatnsnesi og Kefla- vikurkaupstaður byggja kröfu sína um sýknu á, að þeir hafi verið með öllu grandlausir eins og stefnandi um, að nokkur hindrun væri Í vegi fyrir framkvæmd byggingarinnar á lóð þeirri, er þeir seldu stefnanda. Leiðslurnar hafi meðstefndi átt, hann hafi látið leggja þær upphaflega án vitundar stefndu landeigenda Ytri-Njarð- víkur og Keflavíkukaupstaðar, hann hafi síðan notað þær við starfsemi sína, haldið þeim við og látið færa þær til, allt á sinn 997 kostnað og sína ábyrgð. Stefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkur og Keflavíkurkaupstaður telja það vera í ósamræmi við gildandi rétt- arreglur, ef einhver annar en eigandi og notandi leiðslnanna eigi að bera allan kostnað af þeim á þeirra ábyrgð. Stefndu segja leiðslurnar upphaflega hafa verið lagðar með mikilli leynd, á hern- aðartímum, og sé sú leynd skiljanleg, en það eigi ekki að baka óviðkomandi mönnum ábyrgð, ef af þeirri leynd leiði tjón. Stefndu landeigendur telja, að uppdrættir þeir, sem lagðir hafa verið fram, sýni ekki, að það sé rangt hjá þeim, að þeir hafi verið grand- lausir, og benda á, að einn uppdrátturinn sé merktur „confiden- tial“ og annar, sem sýndur var í réttinum, sé merktur „secret“ og því ómögulegt fyrir þá að vita um leiðslurnar. Varðandi þá málsástæðu meðstefndu, að þeir hafi unnið hefðarrétt á landinu, bera stefndu landeigendur því fyrir sig, að hér sé um ósýnilegt ítak að ræða og sé því hefðartíminn 40 ár. Einnig telja stefndu, að ef hefðarlögin ættu að gilda, sem stefndu mótmæla, þá geti hefð ekki myndast vegna stöðugrar vitundar varnarliðsins um, að það var með ítakið í landi annars aðilja, og hafði um það vitneskju, að sá aðili, sem hefða skyldi hjá, gat ekki vitað um tilveru ítaksins. Stefndu landeigendur hafa ekki mótmælt kröfu stefnanda um greiðslu á kr. 750.000.00. Kröfu stefnanda um greiðslu á kr. 350.- 000.00 vegna tafa mótmæltu stefndu landeigendur sem allt of hárri og órökstuddri og töldu, að öll gögn vantaði til rökstuðn- ings kröfu þeirri. Stefndu varnarmáladeild og ríkissjóður byggja kröfu sína um sýknu á því, að leiðslurnar hafi verið lagðar og verið á þeim stað, sem þær voru á, með leyfi og vitund meðstefndu landeigenda Ytri-Njarðvíkur og Keflavíkurkaupstaðar. Þeir hafi vitað um ná- kvæma legu leiðslnanna annars staðar á landi þeirra, eins og komi fram í dómsskjölum, og auk þess leyft leiðslum þessum að liggja um land sitt, eins og dómsskjöl sýni. Þá hafi og komið fram við vitnaleiðslu, að stefnda Keflavíkurkaupstað hafi verið kunn- ugt um breytingar og flutninga á leiðslunum, og auk þess séu framlagðar teikningar, dskj. 40 og 41, áritaðar af fulltrúa stefnda Keflavíkurkaupstað, þ. e. a. s. byggingarfulltrúa Keflavíkur, en teikningar þessar sýni legu leiðslnanna við höfnina í Keflavík og fyrirhugaðar breytingar á þeim og hljóti því stefndu landeigend- um að hafa verið kunnugt um legu leiðslnanna, er þeir seldu stefn- anda lóðina. Stefndu varnarmáladeild og ríkissjóður telja sannað, að meðstefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkur og Keflavíkurkaup- staður hafi vitað eða hlotið að vita, að leiðslurnar lágu um land 998 þeirra niður að sjó. Auk þess telur stefndi varnarmáladeild sann- að af málsskjölum, að stjórn landshafnarinnar hafi verið kunnugt um. legu leiðslnanna og þar með hafi flestum málsmetandi mönn- um í Keflavík og nágrenni verið kunnugt um, að olíu- og benzín- leiðslur lágu af Kaflavíkurflugvelli niður að höfn, og hafi því stefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkur og Keflavíkurkaupstaður sýnt af sér mikið gáleysi að ganga ekki úr skugga um það, áður en þeir seldu stefnanda, hvar leiðslurnar lægju nákvæmlega. Auk þess telja stefndu varnarmáladeild og ríkissjóður, að ákvæði 2. gr. hefðarlaga nr. 46/1905, sbr. 7. gr., eigi hér við, þannig að skapazt hafi afnotaréttur vegna óslitins eignarhalds hans á þeim hluta landsins, sem leiðslurnar liggja um, og hann því öðlazt afnotarétt á þessu svæði, sbr. 7. gr. hefðarlaganna. IV. Fallast verður á þá skoðun stefnanda, að honum beri skaðabæt- ur fyrir tjón það, sem hann varð fyrir vegna þess, að lóð sú, sem hann keypti af stefndu landeigendum, reyndist gölluð. Þykir hann og hafa rökstutt og sannað kröfu sína um greiðslu á kr. 750.000.00 vegna færslu leiðslnanna nægilega. Krafa stefnanda um greiðslu á kr. 350.000.00 vegna rekstrar- stöðvunar og tafa á byggingarframkvæmdum er ekki studd nein- um gögnum, en ómótmælt er, að stefnandi varð fyrir allverulegum töfum vegna þess galla, sem á lóðinni var, og þykir dóminum rétt að dæma honum bætur vegna þess, og þykja þær hæfilega ákveðnar kr. 100.000.00. Í máli þessu er það óvefengt, að varnarliðið í Keflavík hefur látið leggja á sinn kostnað þær olíu- og benzínleiðslur, sem mál þetta snýst um. Það er og ljóst, að varnarliðið hefur fært leiðsl- urnar til og endurnýjað þær á sinn kostnað alloft á síðustu 20 ár- um. Stefndi varnarmáladeild hefur sýnt fram á, að stefndu land- eigendum var kunnugt um, að olíu- og benzínleiðslur lágu af Keflavíkurflugvelli niður á bryggju í Keflavíkurhöfn. Gegn ein- dregnum mótmælum stefndu landeigenda telur rétturinn, að stefndi varnarmáladeild hafi hvorki getað sannað, að stefndu land- eigendur hafi veitt leyfi sitt til lagningar leiðslnanna um land sitt, né að stefndu landeigendur hafi vitað um, að leiðslurnar lágu um lóð þá, er þeir seldu stefnanda. Lítur dómurinn því svo á, að stefndu landeigendur Ytri-Njarð- víkur með Vatnsnesi og Keflavíkurkaupstaður hafi verið grand- 999 lausir um tilvist títtnefndra leiðslna í lóð þeirri, er þeir seldu stefnanda. Það verður að telja, að skilyrði hefðar varðandi afnot stefnda varnarmáladeildar vegna varnarliðsins séu ekki fyrir hendi, þar sem rétturinn lítur svo á, að hér sé um ósýnilegt ítak að ræða, sbr. 8. gr. laga 46/1905. Rétturinn telur samkvæmt þessu, að leggja beri bótaábyrgð á tjóni því, er stefnandi varð fyrir, óskipta á stefnda varnarmála- deild vegna varnarliðsins í Keflavík. Niðurstaða máls þessa verður því sú, að sýkna ber stefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkur með Vatnsnesi og Keflavíkurkaup- stað af öllum kröfum stefnanda í máli þessu, en stefndu utan- ríkisráðherra og fjármálaráðherra f. h. varnarmáladeildar vegna varnarliðsins í Keflavík og ríkissjóðs verða dæmdir til að greiða stefnanda, Saltsölunni s/f, kr. kr. 850.000.00 (750.000.00 - 100. 000.00) ásamt vöxtum, sem ákveðast 8% ársvextir frá 2. október 1970 til greiðsludags. Eftir þessum úrslitum ber stefndu utanríkisráðherra og fjár- málaráðherra f. h. varnarmáladeildar vegna varnarliðsins í Kefla- vík og ríkissjóðs að greiða stefnanda, Saltsölunni s/f, málskostn- að, er ákveðst kr. 100.000.00. Með tilliti til málavaxta þykir rétt, að málskostnaður falli niður í lögskiptum stefnanda, Saltsölunnar s/f, og stefndu landeigenda Ytri-Njarðvíkur með Vatnsnesi og Keflavíkurkaupstaðar. Jón Eysteinsson kvað upp dóm þennan. Dómsiorð: Stefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkur með Vatnsnesi og Keflavíkurkaupstaður skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Saltsölunnar s/f, í máli þessu, en málskostnaður skal niður falla. Stefndu utanríkisráðherra og fjármálaráðherra f. h. varn- armáladeildar vegna varnarliðsins í Keflavík og ríkissjóðs greiði stefnanda, Saltsölunni s/f, kr. 850.000.00 með 8% árs- vöxtum frá 2. október 1970 til greiðsludags og kr. 100.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 1000 Þriðjudaginn 11. desember 1973. Nr. 152/1972: Bæjarstjórinn á Akureyri f. h. bæjarsjóðs Akureyrar (Jóhann H. Níelsson hdl.) segn Reyni s/f (Gunnar Sólnes hdl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Bene- dikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Lóðarleiga. Byggingarfrestur. Gatnagerðargjald. Dómur Hæstaréttar. Ásmundur Jóhannsson, aðalfulltrúi bæjarfógetans á Akur- eyri, kvað upp héraðsdóm. Áfrýjandi áfrýjaði máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 15. nóvember 1972. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. I. Svo sem greinir í hinum áfrýjaða dómi, gerði stefndi þær dómkröfur í héraði, að veitt yrði viðurkenning fyrir því, að sér væri óskylt að greiða áfrýjanda gatnagerðargjald að fjár- hæð kr. 372.992.00 og að áfrýjanda bæri að skila ódagsettum „sýningarvíxli“, sem stefndi hafði ritað á samþykki sitt og af- hent honum til tryggingar gatnagerðargjaldi þessu. Héraðs- dómari telur í dómi sínum eigi fram komið, að „sýningarvíx- ill“ þessi hafi verið sýndur til greiðslu innan lögmælts frests, sbr. 34. gr. víxillaga 93/1933. Kveður héraðsdómari síðar svo að orði, að hann taki ekki afstöðu til þeirrar kröfu stefnanda að fá skjal þetta afhent. Með þessum orðum greiðir héraðs- dómari eigi til hlítar úr þessum þætti málsins. Stefndi hefur eigi gagnáfrýjað málinu. Verður að fallast á, að hann skipti 1001 máli eftir sem áður að fá úrlausn um skyldu sína til greiðslu gagnagerðargjalds. 11. Bæjarstjórn Akureyrar staðfesti hinn 19. maí 1964 tillögu byggingarnefndar Akureyrar, sem samþykkt var á fundi 15. maí s. á., þess efnis, að stefnda skyldi veittur kostur á að fá á leigu lóðina nr. 1 við Furuvelli til að reisa þar „1 og 2ja hæða steinhús til iðnaðar og iðju“, svo sem segir í bréfi bæj- arstjórans á Akureyri 20. maí 1964 til stefnda. Í bréfinu segir m. a.: „Byggingarfrestur er eitt ár, og verði byggt 2ja hæða hús meðfram Furuvöllum“. Lóðarleigu skyldi gjalda frá 1. júní 1964. Greiddi stefndi lóðartökugjald og lóðarleigu hinn 2. júlí 1964. Hinn 1. október 1965 samþykkti byggingarnefnd Akureyrar að veita stefnda byggingarleyfi samkvæmt upp- dráttum, sem fylgdu umsókn hans, og var sú samþykkt bygg- ingarnefndar staðfest í bæjarstjórn Akureyrar 19. október 1965. Samkvæmt bréfi bæjarstjórans á Akureyri til stefnda 20. október s. á. er byggingarleyfið bundið við byggingu iðn- aðarhúss (trésmíðaverkstæðis) „úr steinsteypu og járni á lóðinni nr. 1 við Furuvelli, samkvæmt meðfylgjandi teikningu eftir Mikael Jóhannesson, dags. í september 1965“. Er þess getið skýrlega, að byggingarfrestur sé eitt ár. Hinn 23. marz 1966 greiddi stefndi lóðarleigugjald fyrir árið 1965 af lóð þessari. Í júní 1966 var mælt út fyrir ofan- greindu húsi og hæðarpunktar ákveðnir og rásir grafnar fyr- ir undirstöðum. Hinn 31. desember 1966 greiddi stefndi lóð- arleigugjald fyrir árið 1966. Hann galt hluta af lóðarleigu- gjaldi ársins 1967 í júní þ. á., en til fullnaðar greiddi hann það gjald 31. desember 1968. Um rásir þær, sem grafnar voru fyrir undirstöðum, eru skýrslur óglöggar. Hefur einn reikn- ingur verið lagður fram í málinu, er varðar það verk, og lýt- ur hann að vinnu skurðgröfu í 4 klukkustundir. Í vottorði byggingarfulltrúans á Akureyri 22. marz 1967 er framkvæmd- um á lóðinni á þeim tíma, er vottorð er gefið, lýst með þessum orðum: „Grafið að hluta fyrir undirstöðum“. Hinn 1. október 1967 hófst álagning gatnagerðargjalda á Akureyri samkvæmt gögnum málsins. 1002 Hinn 4. desember 1968 ályktaði byggingarnefnd Akureyrar, að lóðin Furuvellir 1 „sé fallin til bæjarins, en gefur Reyni s. f. kost á að sækja um lóðina að nýju“. Var þessi ályktun reist á því samkvæmt því, er segir í fundargerð, að stefndi hafi eigi sinnt skilmálum um byggingarfrest, sem honum var settur. Bæjarstjórn staðfesti þessa ályktun byggingarnefndar á fundi 20. desember s. á., og var stefnda tilkynnt það með bréfi bæjarstjórans á Akureyri 21. desember s. á. Með bréfi stefnda til bæjarstjórans á Akureyri hinn 17. febrúar 1969 var samþykkt bæjarstjórnar andmælt og þess krafizt, að sam- þykktin yrði tekin til endurskoðunar og að lóðarsamningur yrði gefinn út til stefnda. Voru andmæli þessi og kröfugerð áréttuð með bréfi stefnda 15. febrúar 1970 til bæjarstjórans á Akureyri, sem ekki virðist hafa svarað bréfum þessum. Hinn 12. maí 1970 rituðu forráðamenn stefnda bæjarráði Akureyrar bréf varðandi lóðina Furuvelli 1, og var þar borin fram ósk um, að bæjaryfirvöld endurskoðuðu ákvörðun bæj- arstjórnar frá 20. desember 1968, er fyrr greinir. Með bréfi 20. maí 1970 sóttu forráðamenn stefnda um það til bygging- arnefndar Akureyrar, að þeim yrði endurveitt lóðin nr. 1 við Furuvelli og veitt „nauðsynleg leyfi til að halda áfram bygg- ingarframkvæmdum á lóðinni... .“. Stefndi áskildi sér þó all- an rétt til málshöfðunar vegna töku lóðarinnar og til vefeng- ingar á gerðum bæjaryfirvalda og sló við varnagla um greiðslu gatnagerðargjalds. Hinn 20. maí 1970 samþykkti byggingar- nefnd Akureyrar að endurveita stefnda lóðina Furuvelli 1 „til byggingar iðnaðarhúsnæðis“. Staðfesti bæjarstjórn þessa samþykkt 9. júní s. á., og var gatnagerðargjald ákveðið kr. 372.992.00. III. Verður nú vikið að málsástæðum stefnda: 1. Telja verður, að bæjarstjórn Akureyrar hafi verið heim- ilt að setja stefnda svonefndan „byggingarfrest“ sem skil- yrði fyrir því, að hann hlyti rétt til lóðarinnar nr. 1 við Furu- velli. Stefndi hefur borið brigður á, að byggingarfrestur í eitt ár fái staðizt, með því að opið bréf 6. janúar 1857 um að stofna 1003 byggingarnefnd á verzlunarstaðnum (Akureyri mæli í 4. gr. fyrir um tveggja ára frest til að „umgirða“ lóðir og „nota“ þær. Þegar virt er atburðaröð varðandi lóðina Furuvelli 1, sú sem rakin er hér að framan, er ljóst, að í þessu máli þarf ekki að taka afstöðu til þessa ágreiningsefnis, með því að lengri tími leið en tvö ár frá því, að stefndi fékk rétt til lóð- arinnar, og til þess, er bæjarstjórn Akureyrar gerði ályktun sína um lóðina hinn 20 desember 1968. 2. Stefndi reisir kröfur sínar á því öðrum þræði, að hann hafi með framkvæmdum sínum á lóðinni fullnægt skilmála um byggingarfrest. Byggingarframkvæmdum stefnda á lóð- inni er lýst hér að framan svo og í héraðsdómi. Dagana 29. nóvember til 3. desember 1968 telur stefndi, að unnið hafi verið við smíði undirstöðumóta, járnbindingar og verkun rása. Í vætti byggingarfulltrúans á Akureyri, Jóns Geirs Ágústs- sonar, á bæjarþingi Akureyrar hinn 14. janúar 1971 greinir, að skilmála um byggingarfrest sé ekki fullnægt, nema „und- irstöður séu steyptar“, og fyrr verði lóðarleisusamningur eigi gefinn út. Skýrslur um byggingarframkvæmdir á lóðinni Furuvöllum 1 veita vísbendingu um, að framkvæmdir þar hafi verið lítils háttar og eigi fullnægjandi, svo sem eðlilegt þykir að túlka þennan skilmála, miðað við þær félagslegu þarfir, sem að baki skilmálanum búa, og það félagslega mark, sem ætla má, að stefnt sé að með honum. Fær þessi niðurstaða og stoð í vætti byggingarfulltrúans, er að framan greinir, um framkvæmd þessa skilmála. Er því eigi unnt að fallast á þessa málsástæðu stefnda. 3. Þá er því haldið fram af hálfu stefnda, að áfrýjandi hafi með tómlæti sínu fyrirgert heimild sinni, ef nokkur hafi verið, til þess að svipta sig rétti til lóðarinnar, með því að áfrýjandi hafi ekki hafizt handa um þessa sviptingu, jafn- skjótt og tilefni varð til samkvæmt viðhorfi hans. Á þessa málsástæðu verður ekki fallizt. Rétt bæjarstjórnarvöld gátu beðið um sinn og séð, hverju fram yndi um framkvæmdir stefnda án þess að glata við það heimild til lagaúrræða sagn- vart honum. 4. Málssóknin er enn fremur á því reist, að bæjarstjórn 1004. Akureyrarkaupstaðar hafi verið óheimilt að setja greiðslu gatnagerðargjalds sem skilyrði fyrir lóðarveitingu hinn 9. júní 1970, er stefnda var að nýju veittur réttur til lóðarinnar. Áfrýjandi hefur gert rækilega grein fyrir hinu svonefnda satnagerðargjaldi og rökum, sem til þess lágu, að tekið var haustið 1967 að setja greiðslu þess sem skilyrði fyrir því, að aðiljar fái leigurétt yfir lóðum hjá Akureyrarkaupstað. Er ætlunin, að gjaldi þessu sé einkum varið til að greiða fyrir framkvæmdum kaupstaðarins, sem við þarf til að gera lóð- ir byggingarhæfar. Þegar það er virt og þess gætt, að gatna- gerðargjald þetta er ákveðið af réttu stjórnvaldi og fjárhæð þessi er eigi úr hófi há, þykir eigi unnt að sinna þessari máls- ástæðu stefnda. 5. Svo sem í héraðsdómi greinir, telur stefndi, að sú á- kvörðun bæjarstjórnar Akureyrar að svipta sig lóðarréttind- um gangi í berhögg við 67. gr. stjórnarskrár. Hér að framan er dæmt, að stefndi hafi eigi fullnægt skilyrðum þeim, er á- frýjandi setti honum með lögmætum hætti. Hafa engin hald- bær rök verið að því leidd, að 67. gr. stjórnarskrár eigi hér við. Með vísan til framanritaðs ber að sýkna áfrýjanda af kröfum stefnda í máli þessu. Rétt þykir, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Áfrýjandi, bæjarstjórinn á Akureyri f. h. bæjarsjóðs, á að vera sýkn af kröfum stefnda, Reynis s/f, í máli þessu. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Akureyrar 21. ágúst 1972. Mál þetta, sem höfðað var hér fyrir dómi með utanréttarstefnu, þingfestri 20. júní s.l., var tekið til dóms 3. þ. m. Stefnandi er sameignarfélagið Reynir, en eigendur þess eru Ing- ólfur Jónsson, Guðmundur Valdimarsson og Einar Valmundsson trésmiðir, allir á Akureyri. Stefndi er Bjarni Einarsson bæjarstjóri f. h. bæjarsjóðs Akur- eyrar. 1005 Stefnandi gerir þær kröfur, að viðurkennt verði, að honum beri ekki að greiða stefnda gatnagerðargjald að fjárhæð kr. 372.992.00 vegna byggingar iðnaðarhúss að Furuvöllum 1 hér í bæ. Enn frem- ur gerir stefnandi þá dómkröfu, að stefndi skili stefnanda sýningar- víxli að fjárhæð kr. 372.992.00, sem stefnandi hafði samþykkt og afhent stefnda með fyrirvara til tryggingar framangreindu gatna- gerðargjaldi. Einnig krefst stefnandi málskotnaðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Stefndi krefst þess, að hann verið sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum dæmdur málskostnaður að skaðlausu sam- kvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Málsatvik eru þessi: Stefnandi rak fyrirtæki sitt, trésmíðaverkstæði, í byrjun í timburhúsi við Sjávargötu á Akureyri, en það brann í maímán- uði vorið 1970. Með erindi, dagsettu 4. maí 1964, sótti stefnandi um lóð nr. 3 við Furuvelli hér í bæ til þess að byggja á henni einnar og tveggja hæða steinhús til iðnaðar og iðju. Á fundi bygg- ingarnefndar Akureyrar 15. s. m. leggur nefndin til, að stefn- anda verði veitt lóðin nr. 1 við Furuvelli. Tillaga nefndarinnar var samþykkt á fundi bæjarstjórnar Akureyrar 19. s. m., og var sú samþykkt tilkynnt stefnanda í bréfi, dagsettu daginn eftir, þar sem fundargerð byggingarnefndar er rakin, en í henni segir m. a., að byggingarfrestur sé ákveðinn eitt ár, lóðarleiga sé ákveð- in kr. 3.00 á fermeter og greiðist frá 1. júní 1964 að telja. Í niður- lagi bréfsins, sem undirritað er af bæjarstjóranum á Akureyri, er tekið fram, að stefnandi öðlist ekki lóðarréttindi, nema lóðar- tökugjald, kr. 800.00, og lóðarleiga frá 1. júní 1964 til ársloka, kr. 4.112.50, verði greitt innan hálfs mánaðar og hafi hús ekki verið reist á lóðinni innan eins árs frá dagsetningu bréfsins, falli lóðin aftur til bæjarins endurgjaldslaust. Hinn 1. október 1965 sótti stefnandi um leyfi til þess að byggja iðnaðarhús (trésmíða- verkstæði) úr steinsteypu og járni á greindri lóð. Sama dag var erindi stefnanda samþykkt af byggingarnefndinni og hinn 19. s. m. af bæjarstjórn, og í samþykktinni er fram tekið, að byggingar- frestur sé eitt ár. Þetta var stefnanda gefið til kynna með bréfi bæjarstjórans á Akureyri, dagsettu 20. október 1965. Í júnímánuði árið 1966 var grafið fyrir úthring bakhúss, veggjum og undir- stöðum, en samkvæmt uppdráttum átti aðalhús að vera meðfram götu, en bakhús þar sunnan við. Mælt hafði verið fyrir húsinu og hæðarpunktar þess ákveðnir dagana 23. og 24. júní 1966. Fram- kvæmdum var frestað um sinn af fjárhagsástæðum, eða þar til í 1006 nóvemberlok 1968. Hins vegar hafði stefnandi afnot lóðarinnar, en hann geymdi á henni byggingarefni o. fl. þ. h. Stefnandi kvað drátt á framkvæmdum hafa stafað af því, að svar við lánsumsókn hans til Iðnlánasjóðs barst ekki fyrr en í nóvember 1968 og var þá jákvætt samkvæmt vottorði útibússtjóra Iðnaðarbanka Íslands h/f á Akureyri, en þá hafði umsókn verið endurnýjuð að sögn stefnanda, og henni hafði fylgt að kröfu lánveitanda vottorð bygg- ingarfulltrúa um lóðarréttindi, sem lagt hefur verið fram í mál- inu og er dagsett 22. marz 1967, þar sem segir, að stefnanda hafi verið veitt umrædd lóð til byggingar iðnaðarhúsnæðis og bæjar- stjórn hafi samþykkt teikningar þess hinn 19. október 1965 og lóðarsamningur verði útgefinn, þegar mannvirki hafi verið reist á lóðinni, en byggingarstig er þá, að grafið hafði verið fyrir undir- stöðum að hluta. Að fengnu lánsloforði var hafizt handa að nýju, og dagana 29. nóvember til 3. desember 1968 var unnið við smíði undirstöðumóta, járnbindingu og verkun rása. Var óskað eftir út- tekt byggingareftirlits á verkum þessum, en stefnandi var beðinn um frest, þar sem fundur hafði verið ákveðinn í byggingarnefnd 4. desember. Á þeim fundi var bókað, að byggingarfulltrúi hafi spurzt fyrir um það, hvort stefnanda sé heimilt að hefja bygging- arframkvæmdir á lóðinni. Jafnframt er bókað, að stefnandi hafi greitt lóðarleigu fram til ársins 1968. Ályktun byggingarnefndar er sú, að lóðin sé fallin til bæjarins, en stefnanda er gefinn kost- ur á að sækja um lóðina að nýju. Þessi ályktun var staðfest af bæjarstjórn 20. desember 1968 og stefnanda tilkynnt samdægurs í síma og með bréfi, dagsettu daginn eftir. Stefnandi mótmælti þessari ályktun bæjaryfirvalda með bréfi til bæjarstjórans á Ak- ureyri, dagsettu 17. janúar 1969, og krefst þess, að ályktunin verði tekin til endurskoðunar og lóðarsamningur verði gefinn út til stefnanda, eins og hann hafi beiðzt. Kröfu sína ítrekar stefnandi með bréfi hinn 15. febrúar 1970, þar sem málið hafði ekki verið afgreitt. Hinn 3.maí 1970 brann verkstæðishús stefnanda, eins og áður er fram komið, og hugðist hann byggja upp rekstur sinn að nýju og óskar þess, að fyrirtækinu verði gert kleift að hefja fram- kvæmdir á lóðinni, þar sem skipulagsnefnd hafði lagt til á fundi 4. maí 1970, að stefnanda verði ekki leyft að endurbyggja hið brunna verkstæði, og 19. s. m. var það samþykkt af bæjarstjórn. Daginn eftir sendir stefnandi byggingarnefnd svohljóðandi bréf: „Með vísan til fyrri skrifa svo og samþykktar bæjarráðs Akur- eyrar hinn 15. maí s.l. og viðræðna við bæjarstjórn í dag fer Tré- smiðjan Reynir s.f., Akureyri, þess hér með á leit við byggingar- 1007 nefnd Akureyrar, að hún endurveiti fyrirtækinu lóðina nr. 1 við Furuvelli á Akureyri og veiti nauðsynleg leyfi, til að hægt sé að halda áfram byggingarframkvæmdum á lóðinni, enda gefi fyrir- tækið út skuldabréf til 5 ára til greiðslu gatnagerðargjalds, sbr. viðræður við bæjarstjóra. Þrátt fyrir umsókn þessa áskilur fyrirtækið sér allan rétt til málshöfðunar vegna töku lóðarinnar, sbr. áðurgreind bréfaskrif, til véfengingar á gerðum bæjaryfirvalda í því sambandi svo og til skaðabóta vegna aukins kostnaðar við væntanlegar framkvæmd- ir vegna greiðslu gatnagerðargjalds og hækkunar á byggingar- kostnaði vegna tafa á framkvæmdum o. fl.“ Samdægurs samþykkir byggingarnefndin endurumsókn stefn- anda á lóðinni Furuvöllum 1 og áætlar byggingarstærð iðnaðar- hússins 1316 gólffermetra, áætlar gatnagerðargjald kr. 372.992.00 af 3960 rúmmetrum hússins. Þá segir í samþykktinni, að um greiðslu þessa gjalds fari eftir ákvörðun bæjarráðs. Byggingar- frestur er þá tiltekinn 1 ár. Á fundi bæjarstjórnar 9. júní 1970 var staðfest fundargerð byggingarnefndarinnar um þetta atriði, og daginn eftir tilkynnir bæjarstjóri stefnanda ákvörðunina með bréfi. Í niðurlagi bréfsins er tekið fram, að hafi hús ekki verið reist á lóðinni innan eins árs frá þeim degi, falli lóðin aftur til bæjarins endurgjaldslaust. Byggingarleyfi fær stefnandi síðan með samþykktum byggingarnefndar 27. s. m. og bæjarstjórnar 9. júní s. á., þar sem ítrekað er ákvæðið um gainagerðargjald ásamt öðrum gjöldum. Af hálfu stefnda er upplýst, að álagning gatnagerðargjalds hér í bæ hófst haustið 1967. Stefnandi telur sig hafa verið fyrirvaralaust og bótalaust svipt- an áðurgreindri lóð án heimildar af hálfu stefnda, þar sem svipt- ingin eigi sér hvorki stoð í lögum né reglugerðum. Hann hafi verið lögmætur eigandi lóðarréttinda, greitt af lóðinni öll lög- boðin gjöld, svo sem lóðarleigu, og hafizt handa um byggingu húss á lóðinni með samþykki byggingaryfirvalda. Það, að lóðin var af honum tekin, varð til þess, að stefnanda var gert að greiða gatnagerðargjald, er honum var veitt lóðin að nýju. Telur stefn- andi atferli stefnda brot á 67. gr. stjórnarskrárinnar um vernd eignarréttarins. Samkvæmt venju muni litið svo á, að með bygg- ingarfresti sé átt við þann tíma, sem aðilja er settur til að hefja framkvæmdir, en ekki þann tíma, sem aðilja er settur til að ljúka byggingu, enda gæti stefndi orðið sér úti um nægar og ódýrar fasteignir, ef síðari skilninginn ætti að leggja til grundvallar því, 1008 að byggingarfrestur sé yfirleitt ákveðinn 1 ár. Stangist það á við almennar réttarreglur og réttaröryggi almennings, ef bæjarfélagi sé heimilt með einfaldri samþykkt að svipta borgara eignum sín- um. Með því að grafa rásir hafi stefnandi hafið framkvæmdir og skapað eigin verðmæti og með því að svipta hann lóðinni sé hann sviptur þeim bótalaust. Skipti ekki máli í þessu sambandi, hvort hús sé fokhelt, grunnur steyptur, uppsláttur á veg kominn eða einungis grafnar rásir. Verði eigi fallizt á þessa skoðun stefnanda og talið, að um sé að ræða samning einkaréttarlegs eðlis, sem hafi stofnazt milli að- ilja, telur stefnandi, að svipting lóðarinnar hafi allt að einu verið ólögmæt gagnvart sér, og byggir það á eftirfarandi rökum, þ. e. að stefndi hafi með aðgerðum sínum fallið frá ákvæðinu um byggingarfrest í eitt ár. Hann hafi tæpu einu og hálfu ári eftir veitingu lóðarinnar berlega framlengt þann frest í eitt ár og síðan einu og hálfu ári þar frá gefið yfirlýsingu þar, að lóðarsamning- ur yrði gefinn út, þegar mannvirki hefðu verið reist á lóðinni, og þar eigi getið um nein tímamörk. Stefnanda hafi því verið rétt að líta svo á, að hann hefði óbundnar hendur um byggingar- tíma hússins þrátt fyrir upphaflegt ákvæði um takmörkun hans. Þá hefur stefnandi í þriðja lagi haldið því fram, að álagning gatnagerðargjaldsins, kr. 372.992.00, sé brot á 40. gr. stjórnar- skrárinnar, þar sem sú álagning eigi sér ekki lagastoð fyrr en með lögum nr. 87 6. ágúst 1970 um gjöld til holræsa, gangstétta og varanlegs slitlags á götum á Akureyri, 2. gr. Stefndi heldur því fram, að við lóðarveitinguna til stefnanda vorið 1964 hafi verið farið eftir þeim reglum, sem tíðkazt hafa við lóðarveitingar hér í bæ. Með aðgerðarleysi sínu hafi stefnandi fyrirgert rétti sínum til lóðarinnar nr. 1 við Furuvelli, sbr. 4. gr. opins bréfs frá 6. janúar 1857 um að stofna byggingarnefnd á verzlunarstaðnum Akureyri. Í grein þessari er svofellt ákvæði: „Síðan lætur sýslumaður mæla hlutaðeigendum út lóðir þessar, eiga þeir svo að umgirða þær og nota innan tveggja ára, annars falla þær aftur til verzlunarstaðar- ins.“ Þá telur stefndi, að við úthlutun lóðarinnar 20. maí 1964 hafi stefnanda verið gert ljóst, að yrði hús ekki reist á lóðinni innan árs frá dagsetningu bréfs þann dag, félli lóðin aftur endurgjalds- laust til bæjarins. Ákvörðun byggingarnefndar um veitingu bygg- ingarleyfis sé réttarskipandi stjórnarathöfn, lögbundin að því leyti, að skilyrði eða forsendur fyrir gerð þeirrar stjórnarathafnar séu 1009 nákvæmlega tiltekin í lögum og í 48. gr. byggingarsamþykktar fyrir Akureyri nr. 6/1928 sé ákvæði þess efnis, að byggingarleyfi falli úr gildi, ef ekki er farið að nota það innan árs. Ástæður þess, að löggjafinn setur ákveðinn frest til að hefja og ljúka fram- kvæmdum, séu augljósar. Sveitarfélögin bindi mikið fé í því að gera lóðir byggingarhæfar og þeim sé því brýn nauðsyn, að þetta fé gefi sem fyrst arð í formi fasteignagjalda. Stefndi heldur því og fram, að vottorð byggingarfulltrúa frá 22. marz 1967, sem stefnandi fékk vegna lánsumsóknar til Iðn- lánasjóðs, hafi ekki getað skapað rétt til handa stefnanda, þar sem byggingarfulltrúinn geti ekki endurveitt lóð, sem fallin er, eða veitt byggingareyfi að nýju. Enn fremur að viðtaka bæjargjald- kera á lóðarleigu frá 1. júní 1964 til ársloka 1967 geti ekki breytt neinu um rétt stefnanda til lóðarinnar. Stefndi mótmælir því, að svifting lóðarinnar sé brot á 67. gr. stjórnarskrárinnar, þar sem hann hafi sýnt fram á það, að til slíkrar sviptingar hafi byggingarnefnd lagaheimild. Hann mót- mælir því einnig, að álagning gatnagerðargjaldsins sé brot á 40. gr. stjórnarskrárinnar, þar sem hér sé ekki um skattlagningu að ræða, heldur greiðslu fyrir veitta þjónustu, sem eigi að svara til kostnaðar við að gera lóð byggingarhæfa. Í málinu hefur verið lögð fram skrá um „fallnar lóðir“, samin af lóðaskrárritara, eftir 1. nóvember 1968 til ársloka eða í byrjun næsta árs. Tilgangur með gerð skrárinnar var sá að leiðrétta fast- eigna- og lóðagjaldskrá, svo að eigi yrði krafið um gjöld af fölln- um lóðum. Kveðst lóðarskrárritarinn hafa farið í gegnum fundar- gerðir byggingarnefndar og bæjarráðs yfir veittar lóðir og samið skrána eftir því, sem kunnugt var, að skilyrði lóðarveitingar hafði ekki verið haldið, en á skrá þessari er lóðin nr. Í við Furuvelli auk 18 annarra. Byggingarfulltrúi taldi lóðarveitingu og byggingarleyfi tvennt ólíkt. Lóð megi veita með ákveðnum skilyrðum, en byggingarleyfi megi ekki veita, fyrr en fyrir liggi samþykktar teikningar, og öðlist það ekki gildi, fyrr en byggingarleyfisgjöld hafi verið greidd og byggingameistarar ábyrgist verkið með yfirlýsingu. Hann kvað upphaf byggingarfrests frá staðfestingu bæjarstjórnar á fundar- gerðum byggingarnefndar og bæjarráðs og teljist hann enda ári síðar. Dæmi kvað hann þess, að byggingarfrestur sé tiltekinn upp á dag við lóðarveitingar og í byggingaskilmálum, en það sé sjald- gæfara og einkum gert, ef byggingarfrestur er skemmri en ár. Byggingarfulltrúinn gat þess, að iðnaðarlóðir séu að jafnaði ekki 64 1010 2 auglýstar og frá því á síðari hluta ársins 1966 hafi eftirspurn eftir slíkum lóðum vaxið og hafi mikið verið spurt um þessa lóð. Hann kvað lágmarksskilyrði þess, að byggingarskilyrði séu hald- in, að undirstöður séu steyptar og það haldist í hendur við lág- marksskilyrði til útgáfu lóðarleigusamnings. Ingólfur Jónsson, framkvæmdastjóri stefnanda, kvað bygging- arfulltrúa sumarið 1968 hafa sagt sér, að ekkert væri fram komið, sem skerti rétt stefnanda til lóðarinnar, en hins vegar hafi hann ekki jákvætt tjáð sig um bað, hvort lóðin tilheyrði stefnanda á- fram. Þá kvað hann bæjarstjóra hafa tjáð sér munnlega vorið 1970 eftir brunann, að bygging á lóðinni Furuvöllum 1 yrði ekki heimiluð nema með nýrri lóðarumsókn. Var svo gert, bygging hafin og í lok s.l. janúarmánaðar taldist 1. áfangi fokheldur og undirstöður gerðar undir götuhlið hússins, og hélt verk áfram. Í málinu hefur verið lagður fram lóðarsamningur milli bæjar- stjórnar Akureyrar og Dofra h/f um lóðina nr. 11 við Furuvelli. Hann er gerður 5. marz 1968 að fengnum tillögum byggingarnefnd- ar 9. október 1964 og 14. janúar 1966, staðfestum af bæjarstjórn. Byggingarleyfi var veitt 5. október 1966. Í desember s. á. var mælt út fyrir framhúsinu, grafnar og steyptar undirstöður undir helming þess. Lóðarréttindi þessi voru framseld 6. febrúar 1968 til Jóhanns Kristinssonar, sem hóf gerð bakhúss eftir nýju bygg- ingarleyfi í apríl s. á. Stefnandi hefur lagt fram álagningarseðla og kvittanir fyrir greiðslu lóðartökugjalds, kr. 800.00, frá 2. júlí 1964, og lóðarleigu frá 1. júní 1964 til 31. desember 1967, samtals kr. 45.512.50, allt varðandi lóðina Furuvelli 1. Þá hefur stefnandi haldið því fram, að hann hafi í árslok 1968 boðið fram lóðarleigu fyrir árið 1968, en móttöku hafi verið hafnað. Byggingarsamþykkt sú, sem nú gildir fyrir Akureyri, var stað- fest 29. september 1967. Áður gilti byggingarsamþykkt frá 1. febrúar 1928. Í 10. lið 48. gr. þeirrar samþykktar segir, að bygg- ingarleyfi falli úr gildi, ef ekki sé farið að nota það innan árs, og byggingarleyfi er skýrt svo í 1. lið sömu greinar: „Áður en byrjað er á húsi eða öðru mannvirki, sem samþykkt þessi tekur til, skal senda skriflega beiðni um það til byggingarnefndar og fá samþykki hennar og bæjarstjórnar til að framkvæma verkið.“ Í núgildandi samþykkt eru efnislega samhljóða ákvæði, en þar er og sú skilgreining, að framkvæmdir teljist hafnar, er undir- stöður hafa verið steyptar, sbr. 1. kafla 1.8.7. Það er álit dómsins, að greiðsla stefnanda á lóðartökugjaldi, 1011 kr. 800.00, hinn 2. júlí 1964, athugasemdalaus móttaka stefnda á lóðarleigu fyrir tímabilið 1. júní 1964 til 31. desember 1967, ítrek- uð bókun byggingarnefndar 1. október 1965 um eins árs bygg- ingarfrest og vottorð byggingarfulltrúa um lóðarréttindi stefnanda hinn 22. marz 1967 hafi gefið stefnanda ástæðu til að ætla, að hann hefði frjálsar hendur um hraða framkvæmda á lóðinni, og skilyrði, sem stefnanda voru sett við upphaflegu lóðarveitingu, varða aðeins greiðslu lóðarleigu og kvöð um bifreiðastæði. Í bókun byggingarnefndar er ekki tekið fram, hverju varði, ef byggingarfrestur rennur út. Hins vegar kemur fram hjá bæjar- stjóra í bréfi hans til stefnanda, dagsettu 20. maí 1964, að hafi hús ekki verið reist á lóðinni innan eins árs frá dagsetningu bréfs- ins, falli lóðin aftur til bæjarins endurgjaldslaust. Skilyrði þetta brýtur í bága við almennan skilning á byggingarfresti og hefur því ekki gildi, enda án lagastoðar. Samkvæmt þessu er ljóst, að markleysa er að setja ákvæði í lóðarveitingu um árs byggingar- frest, þegar byggingarleyfi, sem síðar er veitt, gildir allt að einu ári. Bókun byggingarnefndar 4. desember 1968 er því brot á 67. gr. stjórnarskrárinnar. Þá er á það að líta, að ekki verður séð, að álagning gatnagerðar- gjalds og gjaldstofn þess eigi stoð í lögum, fyrr en lög nr. 87/ 1970 öðlast gildi. Lóðaumsækjendur geta að sjálfsögðu samið sig undir greiðslu slíks gjalds, en það hefur stefnandi ekki gert. Samkvæmt þessum niðurstöðum telst heimta gatnagerðargjalds- ins ólögmæt, og verður krafa stefnanda tekin til greina, þannig að honum er eigi skylt að greiða það. Fyrir bæjarþingi Akureyrar 2. marz 1971 er mál milli sömu aðilja út af sama sakarefni var munnlega flutt (sic), kom fram, að stefnandi hafði þá greitt gatnagerðargjaldið með fyrirvara. Í þessu máli er fram komið, að sú greiðsla var afhending sýningar- víxils, sem gerð er krafa um afhendingu á af hálfu stefnanda. Mál þetta var þingfest hér fyrir bæjarþingi 20. júní s.l. Ekki er fram komið, að sýningarvíxill þessi hafi verið sýndur til greiðslu innan tilskilins ársfrests, sbr. 34. gr. víxillaga nr. 93 19. júní 1933. Þykir því ekki ástæða til þess að taka afstöðu til þeirrar kröfu stefnanda að fá skjal þetta afhent. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber stefnda að greiða stefnanda málskostnað, kr. 40.000.00. Dómsorð: Stefnda, Reyni s/f, ber ekki að greiða framangreint gatna- 1012 gerðargjald, kr. 372.992.00, til stefnanda, bæjarstjórans á Ak- ureyri f. h. bæjarsjóðs Akureyrar. Stefndi greiði stefnanda kr. 40.000.00 í málskostnað. Dómi þessum má fullnægja með aðför að lögum að liðnum 15 dögum frá lögbirtingu hans. Föstudaginn 14. desember 1973. Nr. 1/1972: Guðmundur Þórðarson segn Bæjarsjóði Sauðárkróks. Útivistardómur. Málskostnaður. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Guðmundur Þórðarson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400.00 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði hann stefnda, bæjarsjóði Sauðárkróks, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafizt málskostnaðar, kr. 7.000.00 í málskostnað að viðlagðri aðför að lögum. 1013 Mánudaginn 17. desember 1973. Nr. 177/1973: Valdstjórnin Segn Jörgen Inga Hansen. Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjönsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Bréfhelgi. Dómur Hæstaréttar. Á dómþingi 30. nóvember 1973, sem dómari í ávana- og fíkniefnamálum samkvæmt lögum nr. 52/1973 háði, skaut varnaraðili hinum kærða úrskurði til Hæstaréttar samkvæmt heimild í 1. tl. 172. gr. laga nr. 73/1973, en skjöl málsins bárust Hæstarétti 6. desember s. á. og greinargerð varnar- aðilja 14. s. m. Krefst varnaraðili þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur og að honum verði dæmdur kærumálskostnaður. Eins og í hinum kærða úrskurði getur, leikur grunur á því, að bréf það, er mál þetta fjallar um, merkt viðtökunúm- erinu 8870, kunni að innihalda efni, er lög nr. 77/1970 og reglugerð nr. 257/1969 fjalla um. Ber því, sbr. 44. gr. laga nr. /3/1973, að staðfesta hinn kærða úrskurð. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður sakadóms í ávana- eg fíkniefnamálum 30. nóvember 1973. Ár 1973, föstudaginn 30. nóvember, var háð dómþing í fíkni- efnamálum í lögreglustöð við Hverfisgötu 113 og þá af Ásgeiri Friðjónssyni kveðinn upp úrskurður þessi. Málavextir: Í gær mætti hér fyrir dómi Sigurmundur Gísla- son, deildarstjóri hjá tollstjóraembætti í Reykjavík, og lagði fram ýmis bréf og póstsendingar, sem ætla mætti, að innihéldu fíkni- 1014 efni eða annan ólöglegan varning. Dómari ákvað að leggja hald á umrædd gögn, en meðal þeirra var eftirfarandi: I. Bréf merkt viðtökunúmeri 8870 af Tollpóststofu í Reykjavík, viðtakandi skráð- ur Ingi Hansen, c/o Verzlunin Laugavegi 42, Reykjavík, Ísland, en sendandi tilgreindur Ingibergur Þorkelsson. Bréf er í máli þessu merkt dskj. nr. 10. II. Bréf merkt viðtökunúmeri 8871 af Tollpóststofu í Reykjavík, viðtakandi skráður Ingibergur Thor- kelsson, c/o Box 7008, Reykjavík, Iceland, en sendandi tilgreind- ur Ole Johansen, Árhusgade 24, Köbenhavn, og bréf póstlagt þar í borg 1. nóvember s.1. klukkan 1600. Bréf er í máli þessu merkt dskj. nr. 9. III. Bréf merkt viðtökunúmeri 8872 af Tollpóststofu í Reykjavík, viðtakandi skráður Sarah Record Co., P.O. Box 1299, Reykjavík, Iceland, en sendandi tilgreindur Ole Johansen, Árhus- gade 24, Köbenhavn, og bréf póstlagt þar í borg 1. nóvember s.l. klukkan 1600. Bréf er í máli þessu merkt dskj. nr. 8. Í gær og í dag hafa vegna ofangreinds verið yfirheyrðir hér fyrir dómi Jörgen Ingi Hansen verzlunarmaður, til heimilis að Melhaga 12, og Ingibergur Einar Þorkelsson, stud. oceon., til heim- ilis að Víðimel 19. Jörgen Ingi Hansen staðfesti hér fyrir dómi í gær, að bréf, nú merkt dskj. nr. 8, væri stílað á fyrirtæki í hans einkaeign, og opnaði umbeðinn bréf í réttinum. Reyndist það inni- halda grænt lyktarsterkt efni, sem útliti og litarprófun samkvæmt gæti verið cannabis, en efnagreining hefur ekki verið framkvæmd. Á sama hátt opnaði Ingibergur Einar Þorkelsson hér í réttinum í dag bréf, nú merkt dskj. nr. 9, og virtist umbúnaður og efni allt með sama hætti og varðandi dskj. nr. 8 með þar greindum fyrir- vara þó. Hvorugur mættra kveðst kannast við rithönd á bréfum, tilgreindan sendanda né hafa átt slíkra sendinga von. Nefnd bréf voru bæði póstlögð í Kaupmannahöfn 1. nóvember s.l. og Ingi- bergur Þorkelsson sennilega, að eigin sögn, þar í borg þann dag. Dómari telur ekki fært án sérfræðilegrar umsagnar að meta í því sambandi rithandarsýni Ingibergs, merkt dskj. nr. 12, til saman- burðar við áritanir á bréf, nú merkt dskj nr. 8 og 9, en einnig utanáskrift bréfs, nú merkt dskj. nr. 10, sem Ingibergur Þorkels- son sendi 2. nóvember, að eigin sögn, frá Kaupmannahöfn og stíl- aði á Inga Hansen. Nefndur móttakandi neitaði umbeðinn að opna greint bréf (dskj. nr. 10) í viðurvist tollvarða, en krafðist að fá vörzlur þess með innsetningargerð í fógetamáli, og vísast um gang þess dómara kunnan til dskj. nr. 13, 14, 15, 16 og 17. Ingi Jörgen Hansen hefur hér fyrir dómi neitað að opna áður margnefnt bréf (nú dskj. nr. 10), en jafnframt lýst yfir, að sér velti á miklu að 1015 fá þegar úr því skorið, hver verði afdrif þess. Með vísan til ofan- ritaðs og þrátt fyrir skort á endanlegri greiningu innihalds bréfa, nú merktra dskj. nr. 8 og 9, þykir dómara óhætt að telja yfirgnæf- andi líklegt, að efni sé í báðum tilvikum cannabis, og vísar í því sambandi einnig til dskj. nr. 7. Samkvæmt framansögðu og með skírskotun til 1. gr. reglugerðar nr. 257/1969, sbr. 4. og 6. gr. laga nr. 7T7/1970, svo og með vísun til 44. gr. laga nr. 73/1973 þykir rétt í þágu rannsóknar máls þessa að ákveða, að opna skuli og kannað innihald bréfs með viðtökunúmeri 8870 frá Tollpóststofu, en í máli þessu merkt dskj. nr. 10. Úrskurðarorð: Opna skal og kanna efni og innihald bréfs, sem merkt er nr. 8870, en dskj. nr. 10 og stílað er á Inga Hansen, c/o Verzl- unin Laugavegi 42. Miðvikudaginn 19. desember 1973. Nr.51/1973: Vita- og hafnarmálastjóri, samgönguráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Hjörtur Torfason hrl.) gegnt Hochtief A.G. og Véltækni h/f og gagnsök (Sigurgeir Sigurjónsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr og Björn Sveinbjörnsson. Frestur, Úrskurður Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 30. marz 1973. Var aðalsök þingfest 2. apríl 1973, og fékk aðaláfrýjandi þá frest til fyrsta þingdags í júní s. á. Í áfrýjunarstefnu kveðst aðaláfrýjandi munu krefjast þess fyr- ir Hæstarétti, að allar kröfur hans fyrir héraðsdómi verði 1016 teknar til greina og að gagnáfrýjendum verði dæmt að greiða honum málskostnað fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur áfrýjuðu málinu af sinni hálfu með stefnu 4. apríl 1973. Var gagnsökin þingfest 1. júní 1973 og sam- einuð aðalsök, en málinu síðan frestað til 1. október 1973. Gagnáfrýjendur lýstu því í áfrýjunarstefnu sinni, að þeir mundu krefjast þess fyrir Hæstarétti, að allar kröfur þeirra fyrir héraðsdómi yrðu teknar til greina og að aðaláfrýjandi yrði dæmdur til að greiða þeim málskostnað fyrir Hæstarétti. Hinn 1. október 1973 var málinu frestað til fyrsta þing- dags í desember s. á. Á dómþingi þann dag, 3. desember, ósk- aði umboðsmaður aðaláfrýjanda eftir fresti til fyrsta þing- dags í febrúar 1974 til að ljúka ágripi dómsgerða og skila greinargerð. Umboðsmaður gagnáfrýjanda mótmælti beiðni þessari og krafðist frávísunar málsins frá Hæstarétti. Um- boðsmenn aðilja hafa skilað greinargerðum um ágreinings- efnið. Kröfur gagnáfrýjanda í þessum þætti málsins eru þær, að synjað verði um frekari frest í málinu og því vísað frá Hæsta- rétti. Þá krefjast þeir málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda. Af hálfu aðaláfrýjanda er ítrekuð krafa um frest til fyrsta þingdags í febrúar 1974 til að ljúka ágripsgerð og skila grein- argerð. Þá er mótmælt kröfu gagnáfrýjanda um frávísun málsins frá Hæstarétti. Lögmenn málsaðilja hafa gert grein fyrir vinnubrögðum, að ágripsgerð. Lögmaður aðaláfrýjanda hefur eigi unnið að ágripsgerð- inni, svo sem honum bar, og er það aðfinnsluvert. Á hitt ber að líta, að ráða má af þeim gögnum málsins, sem liggja fyrir Hæstarétti, að málið sé óvenju umfangsmikið og mörg skjöl á erlendum tungumálum. Má ljóst vera, að ágripsgerð sé bæði vandasöm og krefjist mikillar vinnu. Þegar atvik málsins eru virt í heild sinni, þykir rétt að fallast á kröfu aðaláfrýjanda um, að málinu verði frestað til fyrsta þingdags í febrúarmán- uði 1974, sbr. 41. gr. laga nr. 75/1973. Samkvæmt framansögðu verður eigi dæmt um málskostn- að í þessum þætti málsins. 1017 Ályktarorð: Máli þessu er frestað til fyrsta þingdags Í febrúarmán- uði 1974. Fimmtudaginn 20. desember 1973. Nr.57/7973: H/f Raftækjaverksmiðjan (Knútur Bruun hdl.) gegn Innheimtumanni ríkissjóðs í Hafnarfirði f. h. ríkissjóðs og gagnsök (Skúli Pálsson hdl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jör- undsson. Skattamál. Söluskattur. Lögtak. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 10. apríl 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 9. s. m. Krefst hann þess að- allega, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi felldur og synjað verði um framkvæmd hinnar umbeðnu lögtaksgerð- ar. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi gagnáfrýjanda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að lögtak verði aðeins leyft til tryggingar kr. 166.643.00 og að málskostnaður verði þá látinn niður falla. Til þrautavara krefst aðaláfrýjandi þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði staðfestur. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 13. apríl 1973. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi felldur og lagt verði fyrir fógeta að framkvæma lög- tak hjá aðaláfrýjanda til tryggingar söluskatti að fjárhæð kr. 219.995.00, vöxtum til 15. desember 1970, kr. 123.457.00, og 1018 172 % dráttarvöxtum á mánuði af kr. 219.995.00 frá 16. desem- ber 1970 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða úrskurðar ber að staðfesta hann, en fjárhæðum hefur eigi verið andmælt. Samkvæmt þessu ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 25.000.00. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, H/f Raftækja verksmiðjan, greiði gagn- áfrýjanda, innheimtumanni ríkissjóðs í Hafnarfirði f. h. ríkissjóðs, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 25.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður fógetadóms Hafnarfjarðar 18. október 1972. Í máli þessu, sem þingfest var hinn 10. nóvember 1971 og tek- ið til úrskurðar í dag, hefur gerðarbeiðandinn, bæjarfógetinn í Hafnarfirði f. h. ríkissjóðs, krafizt þess, að framkvæmt verði lög- tak í svo miklu af eignum gerðarþola, H/f Raftækjaverksmiðjunn- ar í Hafnarfirði, að nægi til tryggingar söluskattsskuld að fjárhæð kr. 219.995.00 auk dráttarvaxta fram til 15. desember 1970 að fjárhæð kr. 123.457.00 og 1 % dráttarvaxta á mánuði af kr. 219.- 995.00 frá 16. desember 1970 til greiðsludags og málskostnaði sam- kvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Dómkröfur gerðarþola eru þessar: Aðallega, að neitað verði um framgang hinnar umbeðnu lög- taksgerðar. Til vara, að lögtak verði aðeins leyft fyrir kr. 166.643.00 eða annarri lægri fjárhæð, sem miðist við, að fyrningu endurálagn- ingarheimildar hafi verið slitið með úrskurði ríkisskattanefndar hinn 19. maí 1971. Til þrautavara, að aðeins verði leyft lögtak fyrir kr. 242.885.00. Krafizt er málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt mati dómsins. Málavextir eru Þeir, að gerðarþoli, H/f Raftækjaverksmiðjan, seldi þrem öl- og gosdrykkjagerðum ölkæla fyrir samtals kr. 3.- 450.323.00 á árunum 1965— 1969 að báðum meðtöldum. Þessi fyr- irtæki voru Ölgerðin Egill Skallagrímsson h/f, sem keypti ölkæla 1019 fyrir kr. 1.982.393.00, Sanitas h/f, sem keypti fyrir kr. 887.630.00, og Vífilfell h/f, sem keypti fyrir kr. 580.300.00. Gerðarþoli inn- heimti ekki söluskatt af verði umræddra ölkæla, og með bréfi, dags. 11. desember 1970, tilkynnti rannsóknarðeild ríkisskattstjóra gerðarþola, að til greina gæti komið að leggja á hann söluskatt vegna umræddrar ölkælasölu. Með bréfi, dags. 22. desember 1970, mótmælti gerðarþoli slíkri álagningu með svofelldum rökstuðningi: „Þegar sala á framangreindum ölkælum hófst til ofan- greindra fyrirtækja, lá ljóst fyrir, að hér var um að ræða tækjakaup til endursölu og hefir því söluskattur aldrei ver- ið innifalinn í verði voru.“ Á fundi ríkisskattanefndar hinn 28. desember 1970 var að til- hlutan ríkisskattstjóra tekin til endurskoðunar álagning söluskatts á gerðarþola, og úrskurðaði ríkisskattanefnd honum sem viðbótar- söluskatt fjárhæð þá, er krafin er í máli þessu. Í forsendum úrskurðar ríkisskattanefndar segir m. a.: „Gjaldandi hefur ekki haft heimild til að selja umræddum fyrirtækjum ölkæla þessa án þess að innheimta söluskatt af þeim, vegna þess að fyrirtæki þessi hafa ekki haft sölu- skattsskírteini, sem leyfði slík kaup án söluskatts. Verður því að líta þannig á, að gjaldandi sé ábyrgur fyrir að skila söluskatti af umræddri sölu. Samkvæmt upplýsingum frá Sanitas h.f., munu þeir hafa skilað söluskatti af sölu á 26 ölkælum af 78, eða 13 á árinu 1965, 12 á árinu 1966 og 1 á árinu 1969. Söluverð þessara ölkæla mun láta nærri að vera kr. 297.- 000.00, og kemur það því til frádráttar framangreindri sölu. Viðbótarsöluskattur verður því fyrir árið 1965 kr. 53.352.00, fyrir árið 1966 kr. 48.974.00, fyrir árið 1967 kr. 43.059.00, fyrir árið 1968 kr. 37.774.00 og fyrir árið 1969 kr. 36.836.00. Rétt þykir að reikna til viðbótar 1%% dráttarvexti á mánuði af kr. 53.352.00 frá 15. jan. 1966 til 14. jan. 1967, af kr. 102.326.00 frá 15. jan. 1967 til 14. jan 1968, af kr. 145.385.00 frá 15. jan. 1968 til 14. jan. 1969, af kr. 183.159.00 frá 15. jan. 1969 til 14. jan. 1970 og af kr. 219.995.00 frá 15. jan. 1970 til 15. des. 1970. Dráttarvextir þannig reiknaðir nema samtals kr. 123.- 457.00. Ákvörðun þessi telst hafa stoð í 12. gr. laga nr. 10/1960 um söluskatt, sbr. 19. gr. reglugerðar nr. 15/1960.“ 1020 Með bréfum, dags. 26. og 29. marz 1971, mótmælti gerðarþoli umræddri söluskattsálagningu og krafðist þess með svofelldum rök- stuðningi, að hún yrði felld niður: „Þegar sala á ölkælum þessum hófst, var það skilningur Rafha, að hér væri um endursölu vöru að ræða, enda gáfu verksmiðjurnar í upphafi upp söluskattsnúmer sín, og mun það almenn venja, að ekki séu lögð fram skírteinin sjálf, held- ur litið á það sem heimild til vörukaupa án söluskatts, að við- komandi hafi söluskattsnúmer. Einnig má benda á það, að mjög mikill misbrestur er á því, að skírteinin innihaldi þær heimildir til vörukaupa án söluskatts, sem þau raunveru- lega eru notuð til. Sem mjög veigamikil rök máli okkar til stuðnings vilj- um við benda á söluskattsskil eins af kaupendunum, það er Sanitas h/f, og styður það mjög hið algerlega grandleysi Rafha, að hér væri um endursölu vöru að ræða, enda aldrei komið neitt það fram af kaupanda hálfu, sem benti til ann- ars.“ Í úrskurði ríkisskattanefndar vegna framangreindrar kröfu, upp- kveðnum 19. maí 1971, segir svo að lokinni tilvitnun í ofangreind- an rökstuðning gerðarþola: „Ekki getur ríkisskattanefnd séð, að framangreind rök um- boðsmanns kæranda gefi neina ástæðu til að leggja ekki áðurnefnda söluskattsviðbót á Rafha h.f., þar sem, eins og fram kemur í áðurnefndum úrskurði, að umrædd fyrirtæki höfðu ekki söluskattsskírteini, sem leyfðu slík kaup án sölu- skatts, og eru söluskattsskilin því á ábyrgð Rafha h.f.“ Lagt hefur verið fram í málinu bréf skattstofunnar í Reykja- vík til lögmanns gerðarbeiðanda, dag, 29. maí 1972, en í bréfinu segir m. a.: „Samkvæmt beiðni yðar skal hér rakið í stuttu máli, hvernig söluskattskyldir aðilar fá skírteini hjá skattyfirvöld- um til kaupa á vöru, vinnu og þjónustu til endursölu vegna starfsemi sinnar án söluskatts: Umræddir aðilar útfylla eyðublöð (skírteini), sem fást hjá skattstjórum, en þar er þeim gert að gefa upplýsingar varð- andi atvinnurekstur sinn, s. s. tegund atvinnurekstrar og helztu tegundir seldrar vöru, vinnu eða þjónustu. Skírteinin eru gefin út til ákveðins tíma, en falla úr gildi, jafnskjótt og skírteinishafi hættir þeirri starfsemi, sem skír- teinið tekur til. 1021 Fyrst eftir setningu söluskattslaga 1960 voru umrædd skír- teini gefin út til 1 árs í senn og endurnýjun þeirra tilkynnt með auglýsingu í árslok. Frá árinu 1964 hefir ekki verið auglýst, þar sem eftirlit með endurnýjun og skilum á skír- teinum af hálfu skattyfirvalda reyndist afar miklum erfið- leikum bundið. Var til þess ætlazt, að viðskiptamenn skír- teinishafa gengju úr skugga um gildi skírteinis hans, þ. e. til hvaða söluskattsfrjálsra kaupa skírteinið tók, enda er selj- andi ábyrgur fyrir óinnheimtum söluskatti af söluskattskyldri sölu sinni. Að öðru leyti vísast til 11. gr. 1. nr. 10 frá 1960 um sölu- skatt svo og til 5., 6. og 9. gr. reglugerðar nr. 109 frá 1970 um söluskatt.“ Lögð hafa verið fram í málinu ljósrit af söluskattsskírteinum ölgerðanna þriggja. Í söluskattsskírteini Ölgerðarinnar Egils Skalla- grímssonar h/f, sem hefur útgáfunúmerið 96, segir, að tegund atvinnurekstrar fyrirtækisins sé iðnaður og að helztu tegundir seldrar vöru séu öl og gosdrykkir. Skírteinið er útgefið 5. janúar 1962 fyrir árið 1962 og endurnýjað árin 1963 og 1964. Í söluskattsskírteini Sanitas h/f, sem er nr. 199, segir, að tegund atvinnurekstrar sé gosdrykkja-, sultu- og efnagerð og helztu teg- undir seldrar vöru séu gosdrykkja- og efnagerðarvörur. Skírteinið er útgefið 19. marz 1964 fyrir árið 1964 og aldrei endurnýjað. Í söluskattsskírteini Verksmiðjunnar Vífilfells h/f, sem er nr. 427, segir, að tegund atvinnurekstrar sé iðnaður og helztu tegund- ir seldrar vöru sé Coca-Cola. Skírteinið er útgefið árið 1962 og endurnýjað fyrir árin 1963 og 1964. Eins og fram kemur í áður tilvitnuðum úrskurði ríkisskattanefnd- ar, þá skilaði Sanitas h/f söluskatti af 26 ölkælum, sem fyrirtækið seldi á umræddu tímabili, og er söluverð þeirra talið hafa verið kr. 297.000.00. Í bréfi Sanitas h/f til skattstjórans í Reykjavík, dags. 22. desember 1970, kemur fram, að fyrirtækið keypti alls 78 ölkæla af Rafha á umræddu tímabili, seldi 26 með söluskatti, en án álagningar, en lánaði 52 gegn greiðslu tryggingarfjár, sem fyrirtækið telur yfirleitt hafa numið kr. 5.000.00 af hverri kistu. Í bréfi Ölgerðarinnar Egils Skallagrímssonar h/f til lögmanns gerðarbeiðanda, dags. 12. apríl 1972, segir, að fyrirtækið hafi á árunum 1965—1968 (incl.) lánað viðskiptamönnum sínum ölkæl- anda ekki heimilt að falla frá innheimtu söluskatts, nema óyggj- endurgreitt að fullu, ef kælunum var skilað, en árið 1969 hafi öl- 1022 kælarnir verið seldir til viðskiptamanna fyrirtækisins á sama verði og þeir voru keyptir á af Raftækjaverksmiðjunni h/f. Á söluskýrslu gerðarþola, sem lögð hefur verið fram í málinu, kemur fram, að Ölgerðin Egill Skallagrímsson h/f keypti alls á umræddu tímabili 184 ölkæla, þar af 20 ölkæla á kr. 300.000.00 á árinu 1969. Í bréfi Verksmiðjunnar Vífilfells til lögmanns gerðarþola, dags. 19. apríl 1972, segir, að ölkælar þeir, sem fyrirtækið keypti af gerðarþola, hafi „verið lánaðir í sumum tilvikum, og seldir í öðr- um, án álagningar“. Aðalkröfu sína um, að algerlega verði synjað um framgang hinn- ar umbeðnu gerðar, rökstyður gerðarþoli, auk þess sem áður er greint, með því, að það hafi legið ljóst fyrir, þegar salan hófst, að kaupendum hafi ekki verið seldir ölkælarnir til eigin notkun- ar og því um að ræða tækjakaup til endursölu og hafi söluskattur því aldrei verið innifalinn í verði gerðarþola til kaupenda. Kaup- endum hafi verið þetta ljóst, þótt þess væri ekki sérstaklega get- ið á reikningum til fyrirtækjanna, að söluskattur væri ekki inni- falinn í verðinu. Kaupendurnir hafi verið aðiljar, sem hafi haft söluskattsskírteini, sem hafi veitt þeim heimild til kaupa á vörum án söluskatts samkvæmt 16. gr. reglugerðar nr. 15 frá 1960. Helztu tegundir framleiðslu hjá þeim séu öl, gosdrykkir og efnagerðar- vörur. Ölkælar séu tæki, sem tilheyri iðnaði og í svo nánum tengsl- um við þær vörur, sem kaupendur framleiða og selja, að eðlilegt sé að telja, að sala á þeim sé einn þáttur í starfi slíkra fyrirtækja. Kaupendur umræddra ölkæla muni allir að nokkru leyti selja vörur beint til neytenda og þá innheimta af þeim söluskatt, þar sem það sé aðalregla, að söluskattur skuli innheimtur á síðasta stigi viðskipta, sbr. 3. gr. laga nr. 10/1960. Þannig er því haldið fram af hálfu gerðarþola, að söluskattsskírteini ölgerðanna hafi heimilað þeim kaup á umræddum ölkælum, án söluskatts, til end- ursölu. Af hálfu gerðarbeiðanda er hins vegar lögð áherzla á, að sam- kvæmt lögum skuli þeir, sem reka söluskattsskylda starfsemi, fá skírteini hjá þar til bærum yfirvöldum og sé réttarstaða þeirra í þessu efni bundin við efni skírteinisins, þ. e. viðskipti aðiljanna verði að vera innan þeirra marka, sem skírteinin setja, og vitnar gerðarbeiðandi í þessu sambandi til niðurlagsákvæðis 11. gr. laga nr. 10/1960 og 2. mgr. 12. gr. reglugerðar nr. 15/1960. Þá sé selj- anda ekki heimilt að falla frá innheimtu söluskatts, nema óyggj- andi sé, að ekki sé um sölu til neytenda að ræða, sbr. 8. gr. laga 1023 nr. 10/1960 og 1. mgr. 12. gr. reglugerðar nr. 15/1960, og sam- kvæmt 10. gr. laga nr. 10/1960 beri aðilja, sem ekki innheimtir söluskatt, eigi að síður að standa skil á honum. Þannig sé það ljóst, að reglur um söluskatt leggi á seljanda bungar skyldur. Seljendum beri að ganga úr skugga um, hvort söluskattsskírteini viðsemjenda þeirra veiti þeim rétt til kaupa á vöru án söluskatts, og samkvæmt 10. gr. laganna skuli vanræksla á innheimtunni eigi koma í veg fyrir, að gerð séu skil á andvirði skattsins. Allt þetta kerfi sé byggt upp á slíkum boðreglum og skírteini þau, sem út eru gefin, eigi að vera ráðandi um leyfi til kaupa og sölu án söluskatts. Það sé því ljóst, að kaupendur umræddra kælitækja hafi ekki haft heimild til kaupa á þeim án söluskatts, bar sem kaup og sala á slíkum tækjum hafi ekki verið innan yf- irlýstrar starfsemi fyrirtækjanna, og hafi því seljanda, gerðarþola í máli þessu, borið að innheimta skattinn og hann sé ábyrgur fyr- ir skattgjaldinu, þótt hann léti undan fallast að innheimta það. Það sé á áhættu seljanda, í þessu tilfelli gerðarþola, hvort beir kynni sér söluskattsskírteini viðsemjenda sinna eða ekki og verði þeir að standa skil á þeim skatti, sem þeir ekki innheimta vegna vanrækslu á því. Rökstuðningur gerðarþola fyrir varakröfu sinni um, að lögtak verði aðeins leyft fyrir kr. 166.643.00, byggist á því, að gerðarþola sé ekki skylt að greiða söluskatt fyrir árið 1965, þar sem ekki sé heimilt að gera aðilja áð greiða söluskatt nema 5 ár aftur í tím- ann, sbr. síðustu mgr. 21. gr. laga nr. 10/1960. Úrskurður ríkis- skattanefndar hafi gengið hinn 19. maí 1971 og við þann dag beri að miða slit fyrningar álagningarfrests. Þess vegna sé með engu móti heimilt að krefja gerðarþola um söluskatt lengra aftur í tímann en fyrir 2. ársfjórðung ársins 1966 og líklega ekki nema til 19. maí 1966. Til vara bendir gerðarþoli á, verði svo litið á, að 5 ára frest- inn beri að miða við bréf rannsóknardeildar ríkisskattstjóra frá 11. desember 1971, þá verði gerðarþoli ekki krafinn um söluskatt lengra aftur í tímann en til 11. desember 1965 og þá í mesta lagi til greiðslu söluskatts af viðskiptum síðasta ársfjórðungs 1965, en sennilega ekki nema af viðskiptum eftir 11. desember 1965. Þar sem gerðarþoli hafi enga ölkæla selt umræddum öl. og gosdrykkja- verksmiðjum á síðasta ársfjórðungi ársins 1965, beri því a. m. k. að lækka söluskattsupphæðina sem nemur söluskatti þess árs, eða um kr. 53.352.00. 1024 Þá er því enn fremur haldið fram, að ekki beri að gera gerðar- þola að greiða dráttarvexti af söluskattsfjárhæðinni, þar sem sölu- skattur hafi aldrei verið lagður á söluna og aldrei innheimtur og fyrirtækið hafi verið í góðri trú um, að kaupendur legðu söluskatt- inn á við endursölu og gerðu skil á honum. Gerðarþoli hafi þann- ig aldrei haft söluskattsféð undir höndum. Hann hafi gert grein fyrir því á söluskattsskýrslum sínum, að hann seldi vörur til end- urseljenda, sbr. 2. tl. B liðar 3. mgr. 17. gr. reglugerðar nr. 15/ 1960, og hafi verið reiðubúinn hvenær sem var til þess að gefa skattayfirvöldum yfirlit yfir þær vörur, sem seldar voru án sölu- skatts, og kaupendur þeirra. Þar sem dráttarvextir séu reiknaðir kr. 123.457.00 og við það bætist söluskattur ársins 1965, kr. 53.- 352.00, eða alls kr. 176.809.00, beri samkvæmt varakröfunni að draga það frá heildarfjárhæðinni, kr. 343.452.00, og standi þá eftir kr. 166.643.00, eða sú fjárhæð, sem varakrafan er miðuð við. Þrautavarakrafa gerðarþola er við það miðuð, að ekki sé hægt að gera honum að greiða söluskatt lengra aftur í tímnn en 5 ár, sbr. þu rök, sem áður eru tilfærð, og þá eigi söluskatturinn að lækka um kr. 53.352.00, þ. e. um söluskatt fyrir árið 1965, og auk þess dráttarvexti af þeirri fjárhæð, kr. 57.215.00, eða alls kr. 100.- 567.00, og lækki þá söluskattsupphæðin með dráttarvöxtum í kr. 242.885.00 samkvæmt þrautavarakröfunni. Varðandi varakröfu og þrautavarakröfu gerðarþola þá heldur gerðarbeiðandi því fram, að eðlilegast sé í þessu tilfelli að líta á allt árið 1965 sem eitt viðskiptaár, líkt og þegar um er að ræða verzlunarskuldir, og að fyrning byrji ekki fyrr en við áramót. Samkvæmt lögum um söluskatt megi reikna söluskatt, sem ein- hverra orsaka vegna hafi vanreiknazt, 5 ár aftur í tímann. Ekki sé í lögum nánar kveðið á um þetta atriði, en eðlilegast virðist að líta svo á, að hvert ár sé ein heild, þótt viðskiptin fari fram á fyrri hluta ársins. Þótt skylt sé að skila söluskattsskýrslum á vissu millibili og þannig gera upp viðskipti hvers tímabils, sé ár- ið eigi að síður hinn eðlilegi reikningsgrundvöllur. Þetta lýsi sér m. a. í því, að sé vöru skilað, sé leyfilegt að lækka söluna sem því nemur. Einnig væri skylt að færa söluverð þeirrar vöru, sem seld væri samkvæmt samningi, þannig, að kaupandi tæki á sig áhættu af hækkun, þegar sú hækkun kæmi fram. Álagningartíma- bilin séu þannig einungis til hagræðis fyrir innheimtu. Þar sem gerðarþola hafi verið kunngerð hækkun skattsins og hann lagður á á fundi ríkisskattanefndar fyrir áramót 1970, þá falli skattur álagður 1965 innan 5 ára frestsins. 1025 Vaxtakrafa sé í samræmi við ákvæði söluskattslaga, en þau heimili töku 12 % dráttarvaxta fyrir hvern mánuð, sem greiðsla skattsins dregst. Ef talið verði, að einhverjar þær ástæður hafi verið fyrir hendi, sem valdi því, að það verði ekki talið eðlilegt, að gerðarþoli greiði fulla vexti, þá sé það a. m. k. ljóst, að hann hafi haft fjármagn það, sem um er að ræða, undir höndum og því eðlilegt í fyllsta máta, að hann greiði fyrir það peningaleigu, a. m. k. hæstu lögleyfða bankavexti. Með ákvæðum 2. mgr. 8. gr. laga nr. 10/1960, sbr. 1. mgr. 12. gr. reglugerðar nr. 15/1960, er lögð sú skylda á seljanda vöru eða þjónustu að innheimta af henni söluskatt, nema óyggjandi sé, að ekki sé um sölu til neytenda að ræða, og með ákvæðum 10. gr. laga nr. 10/1960, sbr. 14. gr. reglugerðar nr. 15/1960, er seljandi gerður ábyrgur fyrir greiðslu þess söluskatts, sem honum hefði borið að innheimta. Samkvæmt þeim gögnum, sem fyrir liggja í máli þessu, þá endurseldu ölgerðirnar þrjár að hluta, en lánuðu eða leigðu að mestu leyti, ölkæla þá, sem um er fjallað í máli þessu. Sala á öl- kælum eða hliðstæðum vörum var ekki meðal þeirrar starfsemi, sem ölgerðirnar tilkynntu skattayfirvöldum, að þær hefðu með höndum, en hin svokölluðu söluskattsskírteini eru afrit slíkra til- kynninga, árituð af skattayfirvöldum. Ölkælasala var þannig ekki meðal tilkynntrar starfsemi ölgerðanna, og þær endurseldu aðeins lítinn hluta ölkælanna. Með því að ganga eigi úr skugga um, hvort ölgerðirnar hefðu óyggjandi heimild yfirvalda til kaupa umræddra ölkæla án sölu- skatts eða endurseldu þá með söluskatti, þá tók gerðarþoli á sig alla áhættu af vangreiðslu söluskattsins. Samkvæmt ákvæðum 12. gr. laga nr. 10/1960, sbr. 17. gr. reglu- gerðar nr. 15/1960, fer álagning söluskatts fram ársfjórðungslega. Skattskyldir aðiljar skulu senda skattayfirvöldum söluskattsfram- tal fyrir hvern ársfjórðung sérstaklega, og skal framtalið hafa bor- izt Í síðasta lagi innan 15 daga frá lokum hvers ársfjórðungs, og skal skattálagningu lokið innan mánaðar frá lokum hvers ársfjórð- ungs. Í niðurlagsákvæði 21. gr. laga nr. 10/1960 er heimilað að gera aðilja að greiða söluskatt 5 ár aftur í tímann, sé söluskattur van- reiknaður eða undan dreginn. Þessi ákvæði verður að skýra svo, að í máli þessu beri að synja um framgang lögtaks fyrir sölu- skatti ársins 1965, en ómótmælt er, að gerðarþoli hafi enga ölkæla selt á síðasta ársfjórðungi þess árs. 65 1026 Samkvæmt þessu verða úrslit málsins í samræmi við fjárhæð þrautavarakröfu gerðarþola að öðru leyti en því, að vaxtafjárhæð fram til 15. desember 1970 reiknast kr. 73.839.70. Eftir öllum atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Már Pétursson kvað upp úrskurð þennan. Ályktarorð: Hin umbeðna lögtaksgerð skal ná fram að ganga fyrir sölu- skatti að fjárhæð kr. 166.643.00 ásamt dráttarvöxtum fram til 15. desember 1970 að fjárhæð kr. 73.839.70 að viðbættum 1% % dráttarvöxtum á mánuði af kr. 166.643.00 frá 16. des- ember 1970 til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. Föstudaginn 21. desember 1973. Nr. 129/1972: Kristinn Tómasson (Sigurður Ólason hrl.) gegn Borgarstjóranum í Reykjavík f. h. Reykjavíkurborgar (Páll Líndal hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Logi Einarsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjönsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Þinglýsing. Lóðaskrárritari. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. I. Áfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 11. október 1972. Krefst hann aðallega dóms fyrir því, að afsal Bjarna Krist- jánssonar til áfrýjanda, dags. 2. október 1968, um landspildu 1027 þá úr landi jarðeignarinnar Reynisvatns við Reykjavík, sem greinir í héraðsdómi, verði metið tækt til þinglýsingar við borgarfógetaembættið í Reykjavík. Til vara krefst hann þess, að dæmt verði, að afsalið sé tækt til þinglýsingar með þeirri athugasemd, að lóðaskrárritarinn í Reykjavík hafi eigi áritað það, en til þrautavara, að það verði dæmt tækt til þinglýs- ingar „með þeirri eða þeim athugasemdum, sem borgarfó- setaembættið telur nauðsynlegar“. Þá krefst hann málskostn- aðar úr hendi stefnda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá héraðsdómi, en til vara, að úrskurður héraðsdóms verði stað- festur. Þá krefst stefndi málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. II. Áfrýjandi afhenti borgarfógetaembættinu í Reykjavík af- salið frá 2. október 1968 til þinglýsingar, en var synjað um þinglýsingu þess. Í málinu liggur fyrir skrifleg krafa áfrýj- anda til borgarfógetaembættisins, dags. 18. apríl 1972, um, að skjali þessu verði þinglýst. Er sú kröfugerð undirstaða meðferðar málsins fyrir þinglýsingardómara, er veitti stefnda aðild að málinu. Hefur því ekki við rök að styðjast krafa stefnda um frávísun málsins frá héraðsdómi vegna þess, að ekki hafi verið gerðar kröfur á hendur borgarfógetaembætt- inu. Svo sem skilmerkilega er rakið í úrskurði héraðsdómara, afsalaði Ólafur Jónsson á Reynisvatni Bjarna Kristjánssyni hinn 2. desember 1961 landspildu þeirri, sem afsalið frá 2. október 1968 lýtur að. Á fyrra afsalið ritaði lóðaskrárritari hinn 7. maí 1963, að „landinu hafi ekki verið skipt í bygging- arnefnd Reykjavíkur“, og á það orðalag rót að rekja til 11. gr., 2. málsgr., laga nr. 35/1914. Þessu afsali var þinglýst at- hugasemdalaust í Reykjavík hinn 11. maí 1963. Bjarni Krist- jánsson afsalaði áfrýjanda þessa máls síðan landi þessu hinn 2. október 1968. Lóðaskrárritari synjaði áfrýjanda um áritun á afsal þetta, og fékk áfrýjandi engu um þokað, þótt hann leitaði atbeina borgarráðs, svo sem rakið er í hinum áfrýj- aða úrskurði. Þinglýsingardómari synjaði áfrýjanda um þing- 1028 lýsingu afsals þessa sakir ákvæða 11. gr. laga nr. 35/1914, sumpart sbr. við lög nr. 35/1923, 5. gr. 111. Með fyrra afsalinu, sem greint er hér að framan, frá 2. des- ember 1961, var landspildunni skipt úr landi Reynisvatns. Var því afsali þinglýst án athugasemdar, svo sem fyrr er greint. Ákvæði 2. málsgr. 11. gr. laga nr. 35/1914 eiga ekki við, eins og hér stendur á. Er þá athugunarefni, hvort ákvæði 1. máls- gr. 11. gr. laganna, svo sem það ákvæði er orðað með 5. gr. laga nr. 35/1923, standi þinglýsingu í vegi. Ákvæði þessu er ætlað að tryggja það, að lóðaskrárritara sé veittur kostur á að greina eigendaskipti í lóðamerkjabók eða lóðaskrá. Sann- að er, að áfrýjandi hefur veitt lóðaskrárritara færi á að skrá eigendaskipti að landspildunni með því að leggja fyrir hann framangreint afsal. Synjun lóðaskrárritara um áritun á af- salið virðist vera reist á því, að byggingarnefnd hafi enn ekki veitt samþykki sitt til þess, að landspildunni væri skipt úr landi Reynisvatns. Samkvæmt framansögðu fær sú skoðun eigi staðizt, svo sem hér hagar til. Synjun lóðaskrárritara um áritun á afsalið samkvæmi Í. málsgr. 11. gr. laga nr. 35/1914, sbr. 5. gr. laga nr. 35/1923, var því eigi á rökum reist. Samkvæmt þessu þykir áfrýjandi eiga rétt á að fá framangreindu afsali sínu þinglýst, eins og hér stendur á, þótt það beri eigi á sér áritun lóðaskrárritara um, að eigendaskipta sé getið. Eftir þessum úrslitum þykir rétt, að stefndi, borgarstjóri f. h. Reykjavíkurborgar, greiði áfrýjanda, Kristni Tómassyni, málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls kr. 40.000.00. Dómsorð: Áfrýiandi á rétt á að fá framangreindu afsali sínu þing- lýst við borgarfógetaembættið í Reykjavík. Stefndi, borgarstjórinn í Reykjavík f. h. Reykjavíkur- borgar, greiði áfrýjanda, Kristni Tómassyni, málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls kr. 40.000.00, að viðlagðri aðför að lögum. 1029 Sératkvæði hæstaréttardómaranna Ármanns Snævars og Magnúsar Þ. Torfasonar. Við erum sammála atkvæði meirihluta dómenda fram að 11, 2. málsgrein. Synjun lóðaskrárritara um áritun á afsalið samkvæmi 1. málsgr. 11. gr. laga nr. 35/1914, sbr. 5. gr. laga nr. 35/1923, var eigi á rökum reist, en með því að afsalið skortir enn þessa áritun og ákvæði þau, sem greind voru, eru fortakslaus, verður að staðfesta hinn áfrýjaða úrskurð að niðurstöðu til. Rétt þykir, að málskostnaður í Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Úrskurður þinglýsingardóms Reykjavíkur 13. júlí 1972. Mál þetta var tekið til úrskurðar 30. júní s.1. að loknum munn- legum málflutningi, er fram fór þann dag. Kröfur sóknaraðilja, Kristins Tómassonar, Laugateigi 20, Reykja- vík, eru, eins og þær voru endanlega fram settar við munnlegan málflutning, að afsali til hans fyrir landspildu úr landi Reynis vatns, útgefnu 2. október 1968 af Bjarna Kristjánssyni, þá til heim- ilis að Móabarði 14, Hafnarfirði, verði þinglýst: aðallega án at- hugasemda, til vara með þeirri athugasemd, að lóðaskrárritari hafi ekki áritað afsalið, og til þrautavara, að afsalinu verði þing- lýst með þeim athugasemdum, sem þinglýsingarrétturinn teldi nauðsynlegar. Í öllum tilvikum er og krafizt málskostnaðar eftir mati réttarins. Kröfur varnaraðilja, Reykjavíkurborgar, eru þær, að synjað verði um þinglýsingu á afsali þessu og málskostnaðar krafizt eftir mati réttarins. Málavextir eru þessir: Með afsali, dags. 2. desember 1961 (rskj. nr. 8), seldi Ólafur Jónsson bóndi, Reynisvatni, Bjarna Kristjánssyni verkfræðingi, þá til heimilis að Heiðargerði 50, Reykjavík, spildu úr landi Reyn- isvatns, og er afsalið svohljóðandi: 1030 „AFSAL Undirritaður, Ólafur Jónsson, bóndi, Reynisvatni, Mosfellssveit, selur og afsalar Bjarna Kristjánssyni, verkfræðing, Heiðargerði 50, Reykjavík, spildu úr landi Reynisvatns, eignarjarðar sinnar. Landsspilda þessi takmarkast að austan af Langavatni, er hundrað metra — 100 metra — breið við vatnið og liggur til vesturs inn í land. Spildan er tveir — 2 — hektarar að flatarmáli. Lega og takmörk eru sýnd og afmörkuð á meðfylgjandi mynd, sem tekin er úr lofti. Landið er selt kvaðalaust. Seljandi heimilar kaupanda notkun vegar að Reynisvatni og leggur til, án endurgjalds, land undir veg að hinu selda og afsalaða landi. Kaupverð er að fullu greitt. Með skírskotun til ofangreinds lýsir undirritaður Bjarna Krist- jánsson réttan og löglegan eiganda nefndrar landsspildu í Reynis- vatnslandi. Gert að Reynisvatni, 2. des. 1961 Ólafur Jónsson. Vottar: Knútur Bruun? Jón Ólafsson“ Afsal þetta er áritað af lóðaskrárritaranum í Reykjavík hinn 7. maí 1963 með þeirri athugasemd, að landinu hafi ekki verið skipt í byggingarnefnd, og afsalinu er síðan þinglýst í Reykjavík hinn 11. maí 1963 án athugasemdar. Bjarni selur síðan sóknaraðilja þessa máls umrædda landspildu með afsali, dags. 2. október 1968 (rskj. nr. 2), og er afsalið svo- hljóðandi: „AFSAL Undirritaður, Bjarni Kristjánsson verkfræðingur, Móabarði 14, Hafnarfirði, selur og afsalar Kristni Tómassyni, Hofteigi 42, Reykjavík, spildu úr landi Reynisvatns. Landsspilda þessi takmarkast að austan af Langavatni, er hundr- að metra — 100 metra — breið við vatnið og liggur til vesturs inn í land. Spildan er tveir — 2 — hektarar að flatarmáli. Lega og takmörk eru sýnd og afmörkuð á meðfylgjandi mynd, sem tekin er úr lofti. Landið er selt kvaðalaust. 1031 Landinu fylgir endurgjaldslaus afnotaréttur af vegi frá Reyn- isvatni að hinu selda landi. Kaupverð er að fullu greitt. Með skírskotun til ofangreinds lýsir undirritaður Kristin Tóm- asson réttan og löglegan eiganda nefndrar landsspildu í Reynis- vatnslandi. Gert í Reykjavík, 2. október 1968 Bjarni Kristjánsson. Vottar: Oddur Pétursson Stefán Jónsson.“ Sóknaraðili mun nú hafa hafizt handa um að þinglýsa afsali þessu, en það ekki tekizt vegna skorts á áritun lóðaskrárritara á afsalið. Umboðsmaður sóknaraðilja, Tómas Gunnarsson héraðsdómslög- maður, ritar borgarráði bréf hinn 20. ágúst 1971, þar sem hann skýrir frá því, að sóknaraðili hafi óskað eftir því, að hann ann- aðist þinglýsingu afsalsins, en það hafi ekki tekizt enn, þar sem af hálfu borgaryfirvalda hafi verið neitað um skráningu á skjal ið hjá lóðaskrárritara. Ástæður fyrir þeirri neitun hafi hann feng- ið hjá borgarlögmanni, Páli Líndal, en að hann telji engu að síður, að málið sé þannig vaxið, að rétt sé að fá úrskurð þinglýs- ingardómara um það. Af þessu tilefni óskar hann eftir, að borgar- ráð Reykjavíkur láti honum í té skriflega yfirlýsingu, helzt þar sem fallizt yrði á áritun á skjalið, en ella neitun. Með bréfi borgarráðs Reykjavíkur, dags. 19. október 1971, ósk- ar umboðsmaður sóknaraðilja eftir því, að borgarráð hraði eftir því sem kostur sé á afgreiðslu erindis hans í béfi frá 20. ágúst 1971. Þessum bréfum báðum svarar borgarstjórinn í Reykjavík með bréfi, dags. 26. nóvember 1971 (rskj. nr. 4), þar sem hann skýrir frá því, að bréfunum frá 20. ágúst 1971 og 19. október 1971 hafi verið vísað til umsagnar borgarlögmanns. Á fundi borgarráðs hinn 25. nóvember 1971 hafi verið lögð fram umsögn hans, dags. 22. nóvember 1971, þar sem lagt sé til, að synjað verði um áritun á afsal fyrir nefndri spildu, og hafi borgarráð fallizt á umsögnina, en hún fylgdi með bréfi borgarstjóra og er svohljóðandi: „Reykjavík 22. nóv. 1971. Til borgarráðs. Á fundi borgarráðs 11. þ. m. var vísað til mín hjálögðum bréf- 1032 um Tómasar Gunnarssonar, hdl., dags. 19. okt. og 20. ágúst s.l., þar sem óskað er formlegrar afstöðu borgarráðs til málaleitunar hans um, að heimiluð verði hjá lóðaskráraitara áritun á afsal Bjarna Kristjánssonar, dags. 2. okt. 1968, til Kristins Tómassonar fyrir 2 ha spildu úr landi Reynisvatns. Þar sem það er margítrekuð stefna borgarráðs að leyfa ekki slíkt, virðist mér ekki sem efni séu til að heimila umrædda áritun í þessu tilfelli. Virðingarfyllst, Páll Líndal.“ Til frekari skýringar á málinu þykir rétt að vísa til rskj. nr. 11, en þar kemur fram, að hinn 29. janúar 1962 ritaði borgarverk- fræðingur svohljóðandi bréf til lóðaskrárritarans í Reykjavík: „Að gefnu tilefni er hér með vakin athygli á 2. mgr. 11. gr. laga nr. 35/1914 um mælingar og skrásetningar lóða og landa í lögsagnar- umdæmi Reykjavíkur, sbr. 6. gr. laga nr. 35/1923, svohljóðandi: „Ef skrásettri lóð er skipt í hluta, tvo eða fleiri, má eigi þinglýsa skjali eða skjölum um skiptinguna, nema því eða þeim fylgi vott- orð byggingarnefndar um samþykki hennar á skiptingunni.“ Samkvæmt þessu og með hliðsjón af 1. mgr. 11. gr. áðurgreindra laga er með öllu óheimilt að árita uppdrætti eða skjöl um eigenda- skipti að lóð eða hluta úr lóð, nema áður sé fengið samþykki bygg- ingarnefndar á skiptingunni. Á fundi borgarráðs 1. febrúar 1963 er gerð svohljóðandi bókun: „Borgarráð staðfestir aðalefni bréfs borgarverkfæðings, dags. 29. jan. 1962, að lóðaskárritari áriti ekki skjöl um eigendaskipti á lóðum og löndum í lögsagnarumdæminu, nema lóðaskipting hafi verið samþykkt af réttum aðilum.“““ Eins og rskj. nr. 10 ber með sér, mætti Árni Þ. Árnason, þáver- andi lóðaskrárritari í Reykjavík, sem vitni í þinglýsingarrétti Reykjavíkur hinn 21. janúar 1971 í þinglýsingarmálinu nr. 2/ 1970: Gísli Kr. Gíslason gegn borgarstjóranum í Reykjavík. Hann skýrði svo frá, að í raun og veru hafi alla tíð verið óheimilt að árita samninga um skipti lóða og landa í lögsagnarumdæminu, nema fyrir lægi samþykki byggingarnefndar. Þessu hafi þó lengst af ekki verið framfylgt, um tíma hafi verið farin sú leið, að lóða- skrárritari áritaði skjöl með athugasemd. Á árinu 1962 hafi borg- arráð lagt svo fyrir, að ekki skyldi framvegis árita skjöl um eig- endaskipti á lóðum og löndum í umdæminu, nema lóðaskipting hefði áður verið sambykkt. 1033 Af þessu tilefni athugaði þinglýsingardómarinn efni afsals- og veðmálabóka fyrir tímabilið 29. janúar 1962 til 14. desember 1967 varðandi eignarheimildir fyrir löndum úr landi Reynisvatns, og leiddi sú athugun í ljós, að þinglýst hafði verið eftirtöldum eign- arheimildarskjölum, sem öll hafa verið árituð af lóðaskrárritara, en að jafnaði með þeirri athugasemd, að skipting landsins hafi ekki verið samþykkt af byggingarnefnd: Ltr. M15-219 dags. 4/6 "64 þingl. 24/6 '64 Árit. 6/6 '64 með aths. — S16-87 — 24/6 "64 — 21/8 '64 — 21/8 '64 — — A17T-190 — 29/12 '65 — 831/12'65 — 30/12 '65 — — A17-191 — 29/12 '65 — 81/12'65 — 380/12 '65 — — A17.192 — 29/12 '65 — 381/12'65 — 30/12 '65 — — A17-193 — 29/12 '65 — 81/12'65 — 30/12 '65 — — A17-189 — 29/12 '65 — 81/12'65 — 30/12 '65 — — A1T-194 — 29/12 '65 — 81/12 "65 — 380/12 '65 — — A17-195 — 30/12 '65 — 381/12'65 — 381/12 '65 — — A17T-196 — 29/12 '65 — 81/12 '65 — 30/12 '65 — — A17T-197 — 29/12 '65 — 81/12 765 — 30/12 '65 — — B19-282 — 21/11 '67 — 27/11 767 — 23/11'67 (sýnt) — V16.232 — 15/10 '65 — 22/10'65 — 20/10 765 með aths. — Æl6-342 — 25/11 '65 — 18/12'65 — 11/12 '65 — — Ti6-3822 — 22/9 '65 — 27/9 "65 — 27/9 '65 — — D19-76 — 15/11 "67 — 14/12'67 — 11/12 '67 án aths. — Ti6-938 — 10/9 '65 — 17/9 "65 — 17/9 "65 með aths. — RI6-416 — 10/7 '65 — 27/8 '65 — 27/8 '65 — — Q16-365 — 12/6 '65 — T/8 *65 — 30/7 "65 --- — P16-139 — 24/6 '64 — 14/7 *'65 — 21/8 '64 — — 016.188 — 30/6 '65 — 5/1 '65 — 30/8 "65 — — Ul6-314 — 23/9 '65 — 12/10 '65 — 12/10 '65 — — R16-77 — 16/6 "65 — 16/8 '65 — 16/8 '65 — — N16-129 — 2/6 "'65 — 21/6 *'65 — 21/6 '65 — — Ti5-481 — 25/6 '64 — 4/9 '64 — 24/8 "64 — — Al6-153 — 5/12 '64 — 24/12'64 — 9/12'64 — — L15-95 — 15/5 "64 — 19/5 '64 — — Æ15.75 afsal ódags. — 24/11 '64 — L17-255 dags. 25/5 '66 — 81/5 '66 — 27/5 '66 — — P18-475 — 29/8 '66 — 1/6 '67 — 1/6 "67 án aths. (áletrun á þetta skjal A19-273) dags. 12/11 '67 þingl. 13/11 67 (ekki áritað) — Mi5-220 — 28/4 ?64 — 20/6 "64 — 25/5 '64 með aths. — K16-420 — 25/5 '65 — 26/5 '65 — 25/5 '65 — — U15.125 — 11/6 '64 — 16/6 '65 — 16/6 '64 — — 214-290 — 25/9 '68 — 25/11'63 — 18/11 '63 — — Þ13-2 — 6/11 '62 — 20/11'62 — 19/11 '62 — — ÞI16-6 — 15/10 '65 — 6/12'65 — 2/12 65 — — A17.188 — 830/12 '65 — 31/12 '65 — 81/12 '65 — — R16-738 — 23/7 '65 — 16/8 '65 — 10/9 '65 — — L16-240 — 30/12'61 — 8/6 "65 — 2/5 "65 án aths. — R14-246 — 15/6 '63 — 18 ?638 — T/8 '63 -- — Þ14-207 — 5/11 ?63 — 4/12 763 — 4/12'68 — (Áletrun á kaupsamning Litra D12-427) Kaupmáli G-12 dags. 28/1 '66 skrásettur 28/2 '66. Árit. 25/2 '66 án aths. 1034 Við lauslega athugun verður ekki séð, að eftir árslok 1967 hafi verið þinglýst eignarheimildarskjölum fyrir löndum úr landi Reyn- isvatns, en þinglýsingardómari minnist þess, að a. m. k. 2 aðiljar hafi skýrt sér frá því, að þeir hafi fengið neitun um áritun lóða- skrárritara á skjöl sín, og af þeim sökum hefur þessum skjölum ekki verið þinglýst. Kröfur sínar byggir sóknaraðili á því, að það sé ótvírætt, að samkvæmt ákvæðum laga nr. 30/1928 um þinglýsing og aflýsing skjala, t. d. 4. gr. þeirra laga, eigi aðiljar ótvíræðan og skilyrðis- lausan rétt til þinglýsingar á skjölum. Ekki sé kunnugt um neina réttmæta hagsmuni, sem borgaryfirvöld Reykjavíkur kynnu að hafa af því, að hann fengi eignarheimild sinni að landi sínu ekki Þinglýst. Sveitarfélög, þar með talin Reykjavíkurborg, hafi mjög víðtækar heimildir til að takmarka nýtingu landa innan takmarka sveitarfélagsins. Megi þar til nefna ákvæði skipulagslaga, bygging- arsamþykkta, lögreglusamþykkta og vafalaust fleiri reglur, sem meðal annars geta bannað allar byggingarframkvæmdir á landinu, efnistöku og margt annað, sem eigandi kynni að vilja aðhafast, auk þess sem sveitarfélögin geti oft knúið eigendur landa til at- hafna, sem þeir sjálfir óski ekki eftir. Hins vegar sé ótvírætt af mörgum ástæðum, að forsvarsmenn sveitarfélags, sem hyggjast koma í veg fyrir, að eigandi lands fái eignarheimild sína skráða í veðmálabækur, séu komnir út fyrir heimildir sveitarfélaga til að hafa áhrif á umráð landsins. Ákvæði 1. mgr. 27. gr. byggingarsamþykktar Reykjavíkur hafi ekki stoð í lögum nr. 61 frá 31. október 1944 um byggingarmálefni Reykjavíkur, en samkvæmt þeim lögum sé byggingarsamþykktin sett. Ákvæði 31. gr. skipulagslaga nr. 19/1964 séu yngri en umrædd skipting á landi þessu og komi því ekki til greina hér. Tilvísun til 1. mgr. 11. gr. laga nr. 35/1914 dugi ekki, því á- kvæðum hennar hafi verið fullnægt, með því að margoft sé bú- ið að skrá eftir áritun lóðaskrárritara. 2. mgr. 11. gr. sömu laga séu gömul ákvæði. Markmiðið sé að afla sem beztra upplýsinga um eigendur lóða. Þetta eigi fyrrst og fremst um lóðir hér í borginni, en land þetta sé 2 ha að flatar- máli og langt utan byggðar. Það eigi ekki sömu sjónarmið við um land þetta og um lóðir hér inni í byggðinni. Árið 1963 sé komin á áratuga hefð um að beita ekki takmörkun á skiptingu á landi. Ákvæði 2. mgr. 11. gr. laga nr. 35/1914 séu eldri en ákvæði 1035 þinglýsingarlaga nr. 30/1928 og beri því að fara eftir yngri lög- unum að því leyti sem lögin séu ekki samrýmanleg. Þá telur sóknaraðili, að borgaryfirvöld gætu fallið frá neitun um áritun í þeim tilfellum, þegar áritun hefði áður farið fram. Að lokum ítrekaði sóknaraðili mikilvægi þess, bæði gagnvart einstaklingum og hinu opinbera, að veðmálabækur gæfu sem rétt- astar upplýsingar um eignarheimildir að fasteignum. Enn fremur væri öryggi í því, að eignarheimildir að fasteignum væru skráðar á öðrum stað en í veðmálabókunum, ef það óhapp kynni að koma fyrir, að veðmálabækurnar mundu farast með ein- hverjum hætti. Kröfu sína um synjun þinglýsingar styður varnaraðili með því, að lög heimili ekki þinglýsingu þessa, sbr. 1. mgr. 27. gr. bygg- ingarsamþykktar Reykjavíkur nr. 39/1965 og 31. gr. skipulagslaga nr. 19/1964, en þeim hafi ekki verið fullnægt. Samkvæmt 1. mgr. 11. gr. laga nr. 35/1914 megi eigi, þá er merkjastefnu sé lokið, þinglýsa skjali eða skjölum um eigenda- skipti að lóð eða hluta lóðar, nema mælingamaður eða lóðaskrár- ritari hafi ritað vottorð sitt á skjalið eða skjölin um, að eigenda- skipta sé getið í lóðamerkjabók eða lóðaskrá, og í 2. mgr. sömu gr. komi fram, að ef skrásettri lóð sé skipt í hluta, tvo eða fleiri, megi ekki þinglýsa skjali eða skjölum um skiptinguna, nema því eða þeim fylgi vottorð byggingarnefndar um samþykki hennar á skiptingunni. Í þessu máli hafi ekki verið leitað til byggingarnefndarinnar þrátt fyrir skýlaus ákvæði þar að lútandi. Lóðaskrárritara hafi því verið óheimilt að árita afsalið, sbr. 6. gr. laga nr. 35/1923. Ekki hafi verið leitað til byggingarnefndarinnar í þessu máli þrátt fyrir ákvæði 27. gr. byggingarsamþykktar Reykjavíkur. Ef aðili vilji ekki una við afgreiðslu hennar, megi vísa málinu til borgarstjórnar og síðan ráðherra, sbr. 3. gr. byggingarsambykkt- arinnar. Þá mótmælir varnaraðili því, að lög nr. 30/1928 víki til hliðar 2. mgr. 11. gr. laga nr. 35/1914 að því leyti sem lögin séu ekki samrýmanleg. Löggjafinn undirstriki í 31. gr. laga nr. 19/1964 mikilvægi þess, að samþykki sveitarfélags komi til, þegar um skipti skipulagsskyldra landa eða lóða sé að ræða. Það sé vitað, að borgaryfirvöld séu andvíg því, að skipt sé nið- ur óskipulögðu landi, enda brýnir almannahagsmunir að slíkt sé ekki gert, því að slík skipting geti skapað mikil vandamál. Fyrri áritun fyrir mistök réttlæti ekki áritun nú. Þá mótmælir 1036 hann og þinglýsingu skjalsins með athugasemdum, því að hann telur, að þinglýsing með athugasemd muni verka á svipaðan hátt og athugasemdalaus þinglýsing. Samkvæmt 1. mgr. 11. gr. laga nr. 35/1914 má eigi, þá er merkja- stefnu er lokið, þinglýsa skjali eða skjölum um eigendaskipti að lóð eða parti úr lóð, nema mælingamaður eða lóðaskrárritari hafi ritað vottorð sitt á skjalið eða skjölin um það, að eigenda- skiptanna sé getið í lóðamerkjabók eða lóðaskrá, og í 2. mgr. sömu greinar segir, að ef skrásettri lóð sé skipt í hluta, tvo eða fleiri, megi ekki þinglýsa skjali eða skjölum um skiptinguna, nema því eða þeim fylgi vottorð byggingarnefndar um samþykki henn- ar á skiptingunni. Í þinglýsingarrétti Reykjavíkur 21. janúar 1971, sbr. rskj. nr. 10, upplýsti hr. Ellert B. Shcram, þáverandi skrifstofustjóri borg- arverkfræðings, að Reynisvatnsland hefði enn ekki verið skipu- lagt og að Reynisvatn væri á bújarðaskrá. Samkvæmt fyrrgreindri lagagrein, 11. gr. laga nr. 35/1914, ber þinglýsingarbeiðanda að afla sér áritunar lóðaskrárritara á þau skjöl, er undir greinina falla. Má reikna með, að koma kunni til ágreinings milli þinglýsingarbeiðanda og borgaryfirvalda í sam- bandi við áritun þessa, en eigi verður séð, að það heyri undir þinglýsingardómara að úrskurða þann ágreining, heldur hina al- mennu dómstóla. Hafa því hin fortakslausu ákvæði 11. gr. laga nr. 35/1914 verið túlkuð svo, að skjal, sem ekki hafi verið áritað af lóðaskrárritara, væri ekki tækt til þinglýsingar, hins vegar hef- ur skjölum verið þinglýst, þegar um hefur verið að ræða sölu á spildu úr stóru landi, þótt lóðaskrárritari hafi látið þess getið, að byggingarnefnd hafi ekki samþykkt skiptinguna, sbr. hér að framan varðandi sölur á landspildum úr landi Reynisvatns. Samkvæmt framanrituðu þykir því ekki verða hjá því komizt að vísa á bug kröfum sóknaraðilja, þ. e. bæði aðal- vara- og þrauta- varakröfu varðandi þinglýsingu á afsali, útgefnu 2. október 1968 af Bjarna Kristjánssyni til Kristins Tómassonar fyrir spildu úr landi Reynisvatns, vegna skorts á áritun lóðaskrárritara. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Ólafur A. Pálsson borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan, en vegna annríkis hefur orðið nokkur dráttur á uppkvaðningu hans. Því úrskurðast: Kröfum sóknaraðilja í máli þessu er hafnað. Málskostnaður fellur niður. 1037 Föstudaginn 21. desember 1973. Nr. 27/1973: Ólína Hólmfríður Kristinsdóttir (Hörður Ólafsson hrl.) gegn Thorbergi Thorbergssyni og Sigurgeir Jónssyni, skiptaráðanda í Kópavogi f. h. dánarbús Kristins Eiríks Þorbergssonar (Ólafur Þorgrímsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Skiptamál. Slysatryggingarfé. Ómerking. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Ólafur St. Sigurðsson, héraðsdómari í Kópavogi, hefur kveð- ið upp hinn áfrýjaða skiptadómsúrskurð. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 8. febrúar 1973. Hann gerir þær dómkröfur, að staðfest verði ákvæði hins áfrýjaða úrskurðar um, að slysatryggingarfé, að fjárhæð kr. 600.000.00, frá Bátaábyrgðarfélagi Vestmanna- eyja skuli ekki renna til dánarbús Kristins Eiríks Þorbergs- sonar. Jafnframt krefst hann breytingar á úrskurðinum á þá lund, að slysatryggingarféð skuli allt greitt sér. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda Thorbergs. Stefndi Thorbergur Thorbergsson krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Hinn stefndi skiptaráðandi hefur engar kröfur gert fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Áfrýjandi og stefndi Thorbergur eru samkvæmt gögnum máls einkaerfingjar sonar síns, Kristins Eiríks Þorbergsson- ar, er lézt 25. marz 1971. Hann var þá skipverji á m/b Sjö- 1038 stjörnunni, VE 92. Hafði útgerðarmaður bátsins slysatryggt skipverja hjá Bátaábyrgðarfélagi Vestmannaeyja. Sú slysa- trygging var keypt, að því er ætla verður, vegna ákvæðis í kjarasamningi útgerðarmanna og sjómanna, er kvað á um skyldu útgerðarmanna til að slysatryggja þá sjómenn, sem samningurinn tók til. Með bréfi 21. maí 1971 sendi Bátaábyrgðarfélag Vestmanna- eyja skiptaráðanda Kópavogs ávísun að fjárhæð kr. 600.- 000.00. Voru það dánarbætur eftir Kristin heitinn samkvæmt nefndri slysatryggingu. Beiddist vátryggingarfélagið þess, að skiptaráðandi greiddi féð „lögerfingjum Kristins .. .“ heitins. Ágreiningur reis milli áfrýjanda og stefnda Thorbergs um tilkall til fjárins. Krafðist áfrýjandi þess, að slysatryggingar- féð rynni ekki til dánarbúsins, heldur yrði það greitt beint til hans. Reisti hann tilkall sitt á því ákvæði kjarasamnings, er í héraðsdómi greinir, en hann taldi það ákvæði leiða til þess, að hann væri eini rétthafi til dánarbóta, sbr. 1. mgr. 102. gr. og 122. gr. laga nr. 20/1954. Stefndi Thorbergur taldi dán- arbæturnar hins vegar eiga að falla til dánarbúsins og koma til skipta milli málsaðilja sem erfingja. Var þessi ágreiningur lagður undir úrskurð skiptaráðanda. Aðeins einn skuld- heimtumaður hafði lýst kröfu í dánarbúið. Hafði hann ekki uppi kröfugerð vegna ágreinings þessa. Skiptadómur úrskurðaði í fyrsta lagi, að slysatryggingar- féð skyldi ekki renna inn í dánarbúið til skipta sem arfur. Fyrir Hæstarétti krefjast bæði áfrýjandi og stefndi Thorberg- ur staðfestingar á úrlausn skiptadóms um það atriði. Verður hinn áfrýjýaði úrskurður því staðfestur að þessu leyti. Í öðru lagi úrskurðaði skiptadómur, að slysatryggingarféð skyldi greiðast að jöfnu beint til áfrýjanda og stefnda Thor- bergs. Samkvæmt framansögðu var það úrlausn skiptadóms, sem stendur óhögguð, að slysatryggingarféð ætti ekki að falla til dánarbúsins. Að svo vöxnu bar það ekki undir skiptaráð- anda að leysa úr ágreiningi málsaðilja um tilkall þeirra til dánarbótanna. Verður því að ómerkja ákvæði hins áfrýj- aða úrskurðar um það atriði og vísa málinu að því leyti frá skiptadóminum. 1039 Rétt er, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Það athugast, að áfrýjandi hefur stefnt Sigurgeir Jónssyni bæjarfógeta fyrir Hæstarétt, en eigi Ólafi St. Sigurðssyni hér- aðsdómara, svo sem rétt hefði verið samkvæmt 1. gr. laga nr. 19/1895. Enn fremur, að mjög þykir skorta á skýrleik í málflutningi lögmanna aðilja. Dómsorð: Framangreint ákvæði hins áfrýjaða úrskurðar á að vera ómerkt, og er þeirri kröfu vísað frá skiptadómi Kópavogs. Staðfest er ákvæði hins áfryýjaða úrskurðar um, að fram- angreint slysatryggingarfé frá Bátaábyrgðarfélagi Vest- mannaeyja, að fjárhæð kr. 600.000.00, skuli ekki renna í dánarbú Kristins Eiríks Þorbergssonar, svo og ákvæði úrskurðarins um málskostnað. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Úrskurður skiptadóms Kópavogs 17. janúar 1973. Mál þetta ber að sem hér segir: Hinn 25. marz 1971 lézt af slysförum við vinnu sína um borð í vélbátnum Sjöstjörnunni, VE 92, Kristinn Eiríkur Þorbergsson, Álfhólsvegi 143 í Kópavogi. Þegar slysið skeði, var verið að skipa upp afla úr bátnum í Vestmannaeyjahöfn, en Kristinn heitinn var lögskráður 2. vélstjóri bátsins. Hann var ókvæntur og barn- laus. Kristinn Eiríkur Þorbergsson var fæðdur í Kanada 24. júní 1952, sonur hjónanna Ólínu Hólmfríðar Kristinsdóttur, sem nú er búsett á Höfn í Hornafirði, og Thorbergs Thorbergssonar, nú til heimilis í New Westminster, British Columbia í Kanada. Þau hjón slitu samvistum árið 1955, og fluttist Ólína þá til Íslands með drenginn, þar sem hún hefur búið síðan, en Thorbergur varð eftir áfram í Kanada og býr bar nú, sem að ofan greinir. Hinn 30. ágúst 1958 gaf dómsmálaráðherra út leyfisbréf til lög- skilnaðar þeirra hjóna, Ólínu og Thorbergs, samkvæmt ósk Ólínu, og var þar ákveðið, að hún skyldi hafa forræði barns þeirra, Krist- ins Eiríks, sem hún hafði haft hjá sér, frá því þau fluttu frá Kan- 1040 ada. Eigi var í greindu lögskilnaðarleyfisbréfi kveðið á um neinar meðlagsgreiðslur af hálfu Thorbergs vegna drengsins, enda hafði Ólína ekki gert neinar kröfur í þá átt. Ólína giftist síðar Magnúsi Árnasyni matsveini, og bjó Krist- inn heitinn æ síðan á heimili þeirra, síðustu árin að Álfhólsvegi 143 í Kópavogi, en þar var heimili þeirra, þar til þau fluttu til Hafnar í Hornafirði á s.l. hausti. Með bréfi, dags. 21. maí 1971, sendi Bátaábyrgðarfélag Vest- Mmannaeyja skiptaráðandanum í Kópavogi tékka að fjárhæð kr. 600.000.00 ásamt tilmælum um greiðslu fjárins til lögerfingja Kristins heitins. Var hér um að ræða greiðslu tryggingarbóta vegna dauða Kristins heitins samkvæmt samningi Sjómannasambands Íslands f. h. íslenzkra sjómanna og samtaka útgerðarmanna hins vegar. Innköllun var gefin út 8. júní 1971, þar sem skorað var á alla þá, er teldu til arfs eða skulda í dánarbúið, að lýsa kröfum sínum fyrir skiptaráðanda innan fjögurra mánaða frá síðustu birtingu. Að loknum innköllunarfresti var haldinn skiptafundur í búinu 23. nóvember 1971. Fundinn sótti sóknaraðili, Ólína Hólmfríður Kristinsdóttir, og með henni lögmaður hennar, Hörður Ólafsson hæstaréttarlögmaður. Hafði Ólína ein gert kröfu til arfs. Aðrar kröfur höfðu ekki verið gerðar utan krafa vegna þinggjalda árs- ins 1971 að upphæð kr. 8.021.00. Var þar lýst yfir, að engar eignir væru í búinu, en fyrrnefndar dánarbætur frá Bátaábyrgðarfélagi Vestmannaeyja, kr. 600.000.00, væru í vörzlu skiptaráðanda. Á- kveðið var, að lögmaður sóknaraðilja tæki að sér að koma fram kröfu á hendur Tryggingastofnun ríkisins vegna lögboðinna dán- arbóta. Þá upplýsti sóknaraðili, að faðir Kristins heitins, Thor- bergur Thorbergsson, væri á lífi og búsettur einhvers staðar í Vesturheimi. Hefðu þau Thorbergur slitið samvistum, þegar dreng- urinn var tveggja ára, og hefði hann aldrei greitt neitt með barn- inu eða skipt sér neitt af því síðan. Með bréfi Harðar Ólafssonar hæstaréttarlögmanns, dags. 10. febrúar 1972, er þess farið á leit við skiptaráðanda, að sóknaraðilja verði greiddar út dánarbæturnar frá bátaábyrgðarfélaginu, þar sem enginn annar en hún hefði gert arfstilkall og innköllunar- frestur liðinn. Þá segir enn fremur svo í bréfi þessu: „Drengurinn á föður á lífi vestur í Ameríku eða Canada. Hef- ur heyrzt, að hann muni gera kröfu til hlutdeildar í umræddum dánarbótum, en svo fremi að af því verði, mun þeirri kröfu mót- mælt, auk þess sem til skuldajafnaðar yrði gerð krafa um greiðslu 1041 föðurins á meðlagi með drengnum til fullnaðs 16 'ára aldurs:og til greiðslu lífeyris með konunni, en faðirinn hefur aldrei innt af hendi neinar greiðslur. Ennfremur mundi þess krafizt, ef maður- inn- hugsar sér að deila um þetta hér fyrir dómi, að hann leggi fram fulla peningatryggingu fyrir málskostnaði í því máli, ef hann skyldi tapa því. Hjónin munu hafa gift sig 21. apríl 1951, en slitið samvistum 22. marz 1955. Lögskilnaðarleyfi var gefið út hér:að. manninum fjarverandi.“ = Með bréfi, dags. 16. febrúar 1972,.til skiptaráðanda gerði Ólafur Þorgrímsson hæstaréttarlögmaður erfðatilkall í búið f. h. Thorbergs Thorbergssonar, varnaraðilja í máli þessu. Skiptaráðandi hafði þá rétt áður skrifað varnaraðilja og gert honum grein fyrir gangi málsins fram að því og fyrirhugaðri kröfugerð af hálfu sóknarað- ilja, gerði hann tilkall til arfs úr búinu. Á skiptafundi hinn 23. marz 1972 mótmælti sóknaraðili erfða- tilkalli varnaraðilja sem of seint fram komnu. Jafnframt lýsti hann þeirri skoðun sinni, að í búinu væri ekki um neinn arf að ræða, þar sem dánarbæturnar væru. Var ákveðið að stofna til sérstaks skiptamáls um ágreininginn, en af hálfu sóknaraðilja var gerður áskilnaður þess efnis að koma á síðara stigi málsins fram kröfu um framfærslueyri vegna Kristins heitins og lífeyris til sóknaraðilja af hugsanlegum arfshluta varnaraðilja. Sóknaraðili lagði fram greinargerð af sinni hálfu í þinghaldi 21. apríl 1972. Samkvæmt henni gerir hánn þær kröfur, að sér verði greiddar þær dánarbætur, sem í málinu greinir, alls kr. 753.480.00, þ. e. samningsbætur, kr. 600.000.00, og bætur frá Trygg- ingastofnun ríkisins, kr. 153.480.00, svo og málskostnaður úr hendi varnaraðilja samkvæmt taxta L. M. F. Í, miðað við helming þeirr- ar fjárhæðar, sem um sé deilt, auk alls annars kostnaðar af þessu deiluefni sérstaklega. Þá gerði sóknaraðili kröfu þess efnis, að varnaraðili skili jafn- framt greinargerð af sinni hálfu málskostnaðartryggingu að fjár- hæð kr. 80.000.00 í peningum eða í bankatryggingu, ella verði kröfum hans vísað frá dóminum. Greinargerð af hálfu varnaraðilja kom fram í þinghaldi 27. apríl 1972. Gerði hann þær kröfur, að helmingur eigna dánarbúsins verði lagður sér út sem arfur. Hann krafðist málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja að skaðlausu eða eftir mati réttarins. Varðandi kröfu sóknaraðilja um málskostnaðartryggingu af sinni hálfu krafð- ist varnaraðili þess, að henni yrði synjað. Leitað var sátta með aðiljum, bæði að því er varðaði kröfu sókn- 66 1042 araðilja um málskostnaðartryggingu og um efnishlið málsins. Sætt- ir tókust ekki, og krafðist varnaraðili, að úrskurður gengi um á- greininginn um málskostnaðartryggingu. Að undangengnum munnlegum málflutningi var kveðinn upp úrskurður um atriðið 11. september s.l., og var kröfu sóknaraðilja synjað. Þessi niðurstaða skiptaréttarins var staðfest með dómi Hæstaréttar 17. október s.1. Í þinghaldi 18. desember s.l. voru lögð fram ýmis skjöl, þ. á m. bréf, dags. 14. þ. m. frá Tryggingastofnun ríkisins til skiptaráð- anda. Í bréfi þessu segir svo: „Á fundi tryggingaráðs þann 13. des. s.1. var samþykkt að greiða Magnúsi Árnasyni, Álfhólsvegi 143, Kópavogi, dánarbætur föð- ur vegna Kristins Eiríks Þorbergssonar, sem lézt af slysförum þann 25. marz 1971. Tryggingastofnun ríkisins, slysatryggingadeild, mun greiða beint til móður og stjúpföður, Ólínar Hólmfríðar Kristinsdóttur og Magn- úsar Árnasonar, Álfhólsvegi 143, Kópavogi, kr. 76.740.00 til hvors.“ Lögmenn aðilja lýstu því yfir, að gagnasöfnun af þeirra hálfu væri lokið, Fór síðan fram munnlegur málflutningur hinn 8. þ. m., og var málið tekið til úrskurðar. Kröfugerð aðilja, eins og hún er nú fram sett, er á þessa leið: Sóknaraðili, Ólína Hólmfríður Kristinsdóttir, gerir þær dóm- kröfur, að sér verði með úrskurði réttarins greiddar þær kr. 600.- 000.00, þ. e. sú fjárhæð, sem dánarbúinu hefur greiðzt af Báta- ábyrgðarfélagi Vestmannaeyja, auk málskostnaðar úr hendi varn- araðilja að mati réttarins. Af hálfu varnaraðilja, Thorbergs Thorbergssonar, eru þær kröf- ur gerðar, að honum verði greiddar sem erfðahluti eftir látinn son hans, Kristin Eirík Þorbergsson, helmingur af nettóeign dánar- búsins, fjármunum og fjárréttindum. Þá krefst hann málskostnað- ar úr hendi sóknaraðilja eftir mati réttarins og beri þá sérstak- lega að hafa í huga þann þátt málsins, sem þegar hafi verið flutt- ur bæði í héraði og Hæstarétti. Að málflutningi loknum var því lýst yfir af hálfu aðilja, að Þeir væru sammála um, að úrskurður í máli þessu fjallaði ein- göngu um ráðstöfun á þeim kr. 600.000.00, sem greiddar voru af Bátaábyrgðarfélagi Vestmannaeyja. Af hálfu varnaraðilja var bókaður áskilnaður þess efnis, að við áframhald skiptameðferð- ar búsins sé haldið fast við kröfu um greiðslu helmings af eign: um búsins og fjárréttindum, þ. á m. bóta þeirra frá Trygginga- 1043 stofnun ríkisins, sem greiddar hafi verið til móður og stjúpföður hins látna. Sóknaraðili gerir þá grein fyrir kröfum sínum, að umræddar dánarbætur séu ekki arfur, sem skipta beri eftir erfðalögum, enda eigi féð ekki að renna inn í dánarbúið. Heimilda til úthlut- unar fjárins sé að leita í samningi hins látna við atvinnveitendur sína, þ. e. í samningi Sjómannasambands Íslands og Landssambands ísl. útvegsmanna frá 19. febrúar 1971. Í a lið 27. gr. þess samn- ings sé kveðið á um, að útgerðarmaður kaupi atvinnuslysatrygg- ingu fyrir skipverja fyrir kr. 600.000.00 miðað við dauða, en kr. 800.000.00 við fulla örorku. Greiðist upphæðin aðstandendum hlut- aðeiganda, ef hann deyi. Þeir aðstandendur, sem þarna sé átt við, séu þeir, sem voru á framfæri hins látna, eða þeir, sem hafi kostað og séð um uppeldi hans og framfærslu. Þessari skoðun til stað- festu bendir sóknaraðili á álitsgerð af hálfu Sjómannasambands Íslands, sem liggi fyrir í málinu. Það sé upplýst og staðfest í málinu, að varnaraðili hafi ekkert meðlag greitt með syni sínum frá því hann var tveggja ára og ekk- ert skipt sér af honum síðan á nokkurn hátt. Sóknaraðili hafi því ein fyrst í stað og síðan ásamt eiginmanni sínum að öllu leyti kost- að uppeldi og framfærslu Kristins heitins. Því sé það hún ein, sem eigi að hljóta dánarbæturnar. Slík niðurstaða sé að öllu leyti eðli- leg og í samræmi við réttarvitund venjulegs fólks og öll siðfræði- lögmál. Þá sé þess að geta, að ákvörðun tryggingaráðs varðandi dánarbætur samkvæmt lögum um almannatryggingar sýni ótví- rætt, að slík niðurstaða varðandi hinar samningsbundnu dánar- bætur sé rétt. Megi og fullyrða, að sú niðurstaða styðjist beint og óbeint við ýmis ákvæði almannatryggingalaganna og sérstak- lega við anda þeirra. Sóknaraðili heldur því fram, að ákvæði laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga, og þá sérstaklega 105. gr. þeirra, geti alls ekki átt við hér, þegar af þeirri ástæðu, að atvik málsins leyfi það ekki, sbr. niðurlag 1. mgr. nefndrar 105. gr. laganna. Af hálfu varnaraðilja er því haldið fram, að tryggingarfé bað, sem hér um ræðir, sé þáttur í kjarasamningum sjómanna og út- vegsmanna, þ. e. þáttur í launakjörum, sem hinn látni naut, og því beri að líta á það sem eftirlátnar eignir hans. Hefði hinn látni aðeins orðið fyrir slysi, þá hefði hann sjálfur fengið greidd- ar bætur, en við dauðaslys greiðist bæturnar nánustu aðstand- endum hans, þ. e. dánarbúi hans. Hins vegar sé það ekki á valdi samningsaðilja að kjarasamningum að segja til um það, hvernig 1044 féð eigi að skiptast milli aðstandenda, enda éngir. tilraun pþerð til þess. Þar skeri hin almennu erfðalög úr. Reglur erfðaréttariris setji því og ákveðin takmörk, að Vátryggingartaki ráðstafi slíku tryggingarfé, sbr. og ákvæði í 2. mgr. 104. gr. laga nr. 20/1954 um vátryggingarsamninga. Varnaraðili mótmælir því,-að hjónalíf eða fjármálaviðskipti for- éldra arfláta geti haft áhrif á réttarstöðu þeirra við erfðaskiptin eftir son þeirra. En eftir því, sem séð verði af gögnum málsins, og það sé í samræmi við staðreyndir, þá muni það í þessu tilfelli hafa verið. sóknaraðili, sem yfirgaf eiginmann sinn, varnaráðilja; og tók með sér son þeirra heim til Íslands. Ekki sé vitað til þess, að hún hafi nokkru sinni krafið varnaraðilja um meðlag með drengnum né á annan hátt haft samband við hinn fyrrverandi eiginmann sinn, eftir að þau slitu samvistum. Í þessu sambandi tekur varnaraðili fram, að því sé ekki haldið fram, að sóknarað! ili hafi á nokkurn hátt verið á framfæri hins látna, heldur þvert á: Móti sé það viðurkennt, að svo hafi ekki verið. Þá sé til þess að líta, að gagnkvæm framfærsluskylda sé milli kynforeldra og barna, en ekki milli stjúpbarna og stjúpforeldris samkvæmt ís. lenzkum lögum. Um skiptingu fjárins kveður varnaraðili það ótvírætt, að fara beri eftir ákvæðum í 4. mgr. 105. gr. laga nr. 20/1954 um vátrygg- ingarsamninga, en þar sé vísað til erfðaréttarins. Sóknaraðili haldi ekki lengur fram kröfu sinni þess efnis, að arfstilkall sitt sé of seint fram komið, enda eigi slík málsástæða sér enga lagastoð. Forsendur og niðurstaða. Umrædd atvinnuslysatrygging er tekin af hlutafélaginu Höfn í Vestmannaeyjum, útserðafaðilja m/b Sjöstjörnunnar, VE 92, til þess að fullnægja áðurnefndum ákvæðum í 27. gr. kjarasamnings milli útgerðarmanna og sjómanna. Í 13. gr. skilmála, sem fylgja tryggingarskírteininu, segir, að ákvæði laga nr. 20/1954 gildi um þau atriði, sem ekki séu ákvæði um í skírteininu eða sérskilmálum. Í 122. gr. nefndra laga segir, að ákvæði 102—106. gr. laganna gildi um slysa- og sjúkratryggingar eftir því, sem við eigi. Sam- kvæmt tryggingarskírteininu eru sex ónafngreindir menn tryggð- ir atvinnuslysatryggingu fyrir kr. 600.000.00 hver um sig, ef slys veldur dauða. Ekki eru í skírteini þessu greindir eða tilnefndir sérstakir rétthafar, sem greiða skuli tryggingarfjárhæðina, og ekki er fram komið, að tryggingarfélaginu hafi skriflega verið til- kynnt um rétthafa. Telja verður það augljóst og ótvírætt, og um það er ekki deilt 1045 í málinu, að tilgangur ákvæðanna í a lið 27. gr. kjarasamningsins sé sá, að tryggingarféð skuli koma aðstandendum skipverja, en engum öðrum, til góða, ef hann ferst, og verði þessu eigi breytt eða það afturkallað, hvorki af tryggingartaka né hinum tryggða. Útgerðarmaðurinn tekur trygginguna á þessum forsendum og með þetta í huga til þess að fullnægja samningsskyldum sínum, og er tryggingarfélaginu um það kunnugt. Þar sem þessu er á þennan veg farið um kaup tryggingarinnar og önnur atvik, verður eigi talið, að hin ströngu formskilyrði í 103. gr. vátryggingarsamningalaganna eigi hér við. Því ber að líta á tryggingu þessa sem til hagsbóta aðstandendum hins tryggða og sé þar átt við „nánustu“ aðstandendur. Verður því umrætt tryggingarfé ekki dregið inn í búið. Er sú úrlausn í samræmi við reglur erfðaréttar um líftryggingarfé, þar sem rétthafi er tilnefnd- ur. Styðst hún og af gagnályktun af ákvæðum 104. gr. nefndra laga. Eins og að ofan er getið, hefur einn aðili, skattheimta ríkissjóðs, gert kröfur í dánarbúið utan málsaðilja. Hefur þessi aðili eigi kosið að gera kröfur af sinni hálfu um sakarefni þessa máls. Um skiptingu fjárins verður að telja, að fara beri eftir leiðbein- ingum í 4. mgr. 105. gr. laga nr. 20/1954, þar sem eigi verður talið, að sýnt hafi verið fram á, að atvik málsins eigi að leiða til ann- ars. Kristinn Eiríkur Þorbergsson var ókvæntur og barnlaus, eins og áður er greint. Eru því málsaðiljar, foreldrar hans, einu lögerf- ingjarnir. Eftir því, sem nú hefur verið sagt, er niðurstaða sú, að umrætt tryggingarfé, kr. 600.000.00, sem er í vörzlum skiptaréttarins, skal ekki draga undir skipti í dánarbúinu, en greiðast að jöfnu beint til málsaðilja. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Ályktunarorð: Tryggingarfé að upphæð kr. 600.000.00 frá Bátaábyrgðar- féagi Vestmannaeyja skal ekki renna inn í dánarbú Kristins Eiríks Þorbergssonar, heldur skal það greiðast að jöfnu beint til málsaðilja, Ólínu Hólmfríðar Kristinsdóttur og Thorbergs Thorbergssonar. Málskostnaður fellur niður.