HÆSTARÉTTARDÓMAR 1975 Efnisskrá til bráðabirgða Bls. Ábyrgð, Vegagerð ríkisins .............2.00....0 0000... 933 Kbyrgðarskíftelfii lll. ks ann a na a 687 Áfangi a en á 1 á 0 ri á 45, 49, 519, 948 ÁRS JR 23 00 s vn 0 me 0 0 ii SR ER EG hat 5 0 nn 921 Akstur, of hraður 2 2 ap 6 0 á 0 50 á nn á nr #0 0 952 BAÐ a arg svnniguar aos e000 mar a já Í ró EB Ban an 200 ai 8 BJB GRV R ARE EG 212, 955 Bali. 0 á 2 5 a 2 á 3 BÖR 3 Bi á á a a 955 Barnsfaðernismál ..........0.00.0... 0. 435 Bifreiðar: a) Refsimál ........000.. 0... 45, 49, 519, 594, 948, 952 b) Einkamál ........ 314, 474, 542, 687, 113, 842, 933, 1071, 1105 c) Veðréttur ............0...e ss 989 Blóðrannsókn: a) Bifreiðarstjórn li ii a 0 a 0 45, 49, 519, 594, 948 b) Barnsfaðernismál ............00000 000... 435 BÚSKIÐUL 2... 0 2 ið 5 5 a a a pn la þig Í 823, 959 Byggingarkostnaður .......0000..0.00 00. nn 311, 7 Byggingarsamvinnufélög .............0200 0000 nnrn nr TTT Dómarar .......c.cccess ss TA Dóðikváðninð á a TT1, 944 Dómsvald skiptaréttar clcescceui ss 929 FÍÐNALLÉÐUR a 2 A 132 Eignáskiptásamningur ii se 665 9 0 á Ek á nn 00 0 283 Eignaspjöll ...........0000 00 sans 337 ENÁUPBLEIÐSIA iði. a aa a nn 404 Endurheimta ......... se seen 814 FA a 3 si A 385, 1011 Fasteign. m.i3 aa 2 5 sa agn 6, 83, 263, 396, 482, 611, 823, 8350, 973 Fasteignakaup .......000000000.... 83, 263, 482, 611, 683, 823, 973 Fasteignasala, þóknun .......02020000000nnnnnnn nr 396 Fasteignaskattur .......0c00.00.n0nne es 6, 683 JA „0. 0 5 0 á ni 5 5 00 á aa a a á pn 753 Félagsdómsmál .........000000.0 eeen 127 Félágsréttiriði ..... 2. 0 aaa si 8 nn á 445 Fjáfnám, í a 3 5 005 á 2 22 2 303, 307, 464, 629, 632, 634, 636, 638, Fjárskipti hjóna ....................0 00 nn 2, Forkaupsréttur að jörð ..................00000 0... Framfærslueyrir ................00022 00. Frávísun .......... 30, 87, 127, 221, 402, 528, 728, 839, 907, 914, KOLÐIÐRER 2 nam 3 3 teg nt 6 A jp 8 185 8 5 Gl 5 I 8 EIÐUR 8 GN Á GM ERU BR 3 BÍ 5 Yin vi sið sn mar óð a a let gi ja ti a a GANA ia si a á ir 8 EEE a 3 263, 469, 482, 687, Geðheilbrigðisrannsókn ..............0..... 0000. 0 nn 556, Gjaldskrá, otkulög. 5 sé 2 da a Gjaldþrot ..........02.02. 000. Gjaldþrotaskipti ..............20... 0... 907, Greiðsludráttur ................. 0000... Gæsluvarðhald ...... 1, 2, 28, 415, 556, 669, 671, 674, TOO, 727, HS sona á air # pa á BR 5 8 08 RIÐ EA JR BGN SE JE 5 395, 672, Hagnaður, skipting ...............0..2. 00 ..en sn Halð á; bifreið xx isas missis ka a ae Handtaka ............0%.2000...0 rr Heimvísumi sið í á 53 5 á að ha á 8 A RÖR 8 á 0 ar a 0 10, 804, Hjón ..........002 000 13, 283, Hjónaskilnaður ..............2.2%.... vesen MÚLFYBÐBIRÐ í 2 á ara út í pois 0 E 5 4 #3 EA ti BR 4 Hundahald, bann við ...............00.0 000 ner Thnsethingarserð 3 as a 3 ns 3 að a þa á EB á RIÐ Sá 0 á A 212, Kaupgjaldsmál ..............000000 00... 96, 104, 145, Kaup og sala .. 83, 242, 263, 374, 482, 611, 687, 823, 973, 1020, Kaupsamningur ...................... 83, 263, 374, 482, 611, Kjarasamningar .............0..0.. 00... 96, 104, KOLL. 0 a 0 a 54 garn ni #8 júni á 0 að þ 5 EÐ #3 BR GE RN sg 6 Kærumál: Í BÓRALAR á garn 9 8 3 þí 6 SG I 5 9 BI BR 5 85) ið 8 0 EES 2) Dómkvaðning ................00 00... nn "1, 3) Dómsvald skiptaréttar ....c1.00...00i. siss 4) Félagsdómsmál ............20..00 0. 5) Frávísun .......... 30, 87, 127, 221, 402, 528, 728, 839, 6) Geðheilbrigðisrannsókn ...............02....0... 000... 7) Gæsluvarðhald .... 1, 2, 28, 415, 669, 671, 674, 700, 727, 8) Ha ÁS 2 ám a 3 5 5 5 ei 2 0 5 BR á SR SM 5 BR 9) Landskipti .............2.2.0.. 00. 10) Lögmannafélag Íslands, úrskurður ................... 11) Lögmannsþóknun ..............0.2. 000... en 12) Málskostnaður 3 á as 3 2 8 eð 5 A 13) Matsmenn, dómkvaðning ..............02. 000... 14) Omerking ísa í 8 8 ti 5 ál A BSR a a nr a mn #0 rs EÐ 15) Réttarneitun ................. 000... 16) Réttarverkun dóms ,..........202.0 0... 17), SáfÁtkvæði. 5 á eða a að á 5 ta SR á a a ha sn 18) Vígill ..........0 0000 19): ÞINGDÆRUP .. 22 a 50) BIN HÖd x0 s am 15 a0 n0000 5 0 #0 fi áa 000 ii a á on Á Landamerki, landamerkjamál ...........00000000 00. 000... 55, Landskrá um á 8 nn a a a or enni Lausafjárkaup .........0.00 0000... 374, 687, 1020, IR na mn a a 3 a Likamsmeiðingar ........... ók á ti 0 ii gi 0 a nn Í a a LÆRKRÐRÁÐ. 2202 002. 8 0 íðlð BR KR FR ER ER sl 364, LÖÐbANN si 0 5 3 a on 522, HÖÐNAL xL BE Lögmannafélag Íslands, Úrskurður ........2.0.0..0000. 000... Lögmannsþóknun ........0...0.eensesssnersssr nr BOÐAR... 2 RIÐ OR BES IR EÐ EÐA FL 6, 459, 683, 895, Málskostnaður .........ce..eceneer rr Matsmenn, dómkvaðning ...........02....0 0... nn nn. Mjólkurflutningar ........000.0.ensnnsnsssnnnenn Nýtjastöldiiðt 82 a í aa na ala 3 Ógildingarkrafa ........0020..00.0n senn 283, Ómaksbætur ............. senn 4, 5, 81, 82, NK 050. #5 A I 9 BE 10, 804, 944, Raforkugjald .........0.00000 0... .n nenna RATSTKÚSAÍA 0. tam a 5 LR 5 GR á a 423, Reikningsskil ..........0000000 0. .nnnnðnr enn PÉ ATSSEKt a 5 ns á Si a a a á Réttarneitun ..........c.cc eens Réttarvérkifi. AÓMIS „ss UR 25 5 8 58 8 5 ap at 5 nn 00 sn 90 0 0 2 0 óð á a a Sakarkostnaður ........0.0.0e00ðn. sr Samningsgerð, samningar .........00000.00 0. nn. 532, Samvinnufélög ........00.2.000nnn nn Sératkvæði 6, 10, 30, 164, 251, 263, 459, 522, 594, 683, 713, 895, 921, 993, SÉFEIÐN. „2 ne 0 0 RE þ BR EA EÐ AR FB BH ER 0 Sjómannalög á í a 1 3 5 5 0 6 00 03 0 má a Sjónvarpsefni, flutningur ................000 00 nun nn. Sjóveðréttur a í ii 5 á ba 0 0 0 an a nn an 96, Skaðabótamál 164, 263, 374, 385, 482, 494, 542, 556, 640, 687, 702, 793, 842, 850, 873, 933, 1011, 1020, 1051, 1071, Skattar, skattamál ........00..00000 0. nn... 6, 683, 993, Skiptamál .........0..00 000 esas Skiptaréttur, dómsvald ............000 0000 0n nn Skjalafals ........00..000 re snnnnn rns Skal 2 2 nr at 5 #0 1 158, 242, 251, 311, 500, SKUÐALBÖÐI ai a vör á nn 0 Bí a innra 8 á BER RE EÐ EH jöð 4 60 á BIS BL 1002 959 188 578 104 1105 1002 418 929 426 761 Stjórnsýsla ..........2.2...0 ss Tap, skipting .............0....0 0000. TEKKAMISSET sn a 2 arga 2 arð á FR 8 á a a a a a vn 0 TILBOÐ: 2 im á tes #0 nt 4 BE ER ER BI 3 RL a Úboð as 2 a æta 508 8 5 aan nú á en a a Mb a a Umferðarlög .................. 45, 49, 519, 594, 948, 952, 1071, PPP ia a a Ái ia ii á Ei Á a nn tr rm 0 73 Útivistardómar ................ 4, 5, 81, 82, 394, 555, 556, 697, Vátrygging ............20.20.00 0 713, Veðrfettif,, BILLEIÐ. í rpm 5 ae6 á í) á 3 888 5 ið 5 á BG ÞIÐ FA 5 8 á na mn a BR ÉR Vegagerð ríkisins, ábyrgð ..............0...0... 000. VEÐI ax tags á BR á á 2 53 BS 8 8 5 8 00 á á nil Á en á nnar a ve n 542, MELÓIRÓLLUR 0 a a na 00 vn #0 tig a Dj slag Óngr Á a ba pa gg Verktakar í 2 2 58 8 28 8 8 EI 3 fi á ld á það á ni Á 00 nn VEXLIP RNS 83 Vinnusamningar < í sí áð á 5 á ið á sr á ni Vinnuslys ..........0.2020000 nn 494, 640, 1051 VID 5 ie á iði a éd 5 A ÞE an 2 ni lr rr #02 257 2 pn pall ba Víxilmál, víxlar .............00... 119, 161, 365, 528, 620, 625, Vörugjald ...........0...02. 00... ara ng a VÖFUSKIÐLÍ aim atli á 3 á hik 8 áð a nm a in #00 vn nn Dk Þingbækur ...........0..000.000000n Þinghald .......... RE 0 GKS BR E unna Á ie ve #8 Íðini á: 0000: vii Ett 0 ar A a tt Þjófnaður ..........0.0000000.0... Eg þa BR RE 8 á 337, Þóknun, fasteignasala ................0..0000 000... BROSAÐ, ÁSFYJÖR, á á ac 2 3 om = a its a RA Sá í 3 ið í BS Ærumeiðingar .................. 0... y 532 1105 112 698 1071 989 933 Hæstaréttardómar. Útgefandi: Hæstiréttur. LVI. árgangur 1975 y | Mánudaginn 6. janúar 1975. Nr. 222/1974. Ákæruvaldið Segn Sigurd Evje Markússyni. Dómendur: hægstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnssón, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 15. desember 1974, sem barst Hæstarétti 27. s. m., hefur varnaraðili samkvæmt heimild í 3. tölulið 172. gr. laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála skotið máli Þessu til Hæstaréttar og krafist þess, að hinn kærði úrskurð- ur verði felldur úr gildi. Samkvæmt 1., 3. og 5. tölulið 67. gr. laga nr. 74/1974 ber að staðfesta hinn kærða úrskurð að niðurstöðu til. Dómsorð:: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 15. desember 1974. Ár 1974, sunnudaginn 15. desember, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var af Þóri Oddssyni, kveðinn upp úrskurð- ur þessi. Málsatvik eru þau, að Í gær voru hjónin Ingibjörg Guðrún Magnúsdóttir Welding og Sigurd Evje Markússon, bæði heimilis- laus og atvinnulaus, handtekin vegna þjófnaðar á veski, sem í var ca kr. 30.000 auk ýmissa skilríkja. Mestallt féð hefur komist til skila. 2 Fyrr á þessu ári voru þau hjón dæmd í sakaðómi Reykjavíkur í óskilorðsbundið fangelsi, Ingibjörg í 10 mánuði, en Sigurd í 5 mánuði. Dómum þessum hafa þau áfrýjað til Hæstaréttar Íslands. Loks er þess að geta, að dómara er kunnugt um, að fjölmörg þjófnaðarbrot hafa verið kærð til rannsóknarlögreglunnar á und- anförnum mánuðum, og hafa kærðu játað aðild sína að þeim. Með hliðsjón af framansögðu og tilvísun til 1. og 5. tl. 67. gr. laga 74/1974 ber að úrskurða kærða í gæsluvarðhald, enda eru ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar ákvörðun þessari ekki til fyrir- stöðu. Ákveðst gæsluvarðhaldstíminn allt að 60 dögum. Úrskurðarorð: Kærði, Sigurd Evje Markússon, skal sæta gæsluvarðhaldi í allt að 60 dögum. Mánudaginn 6. janúar 1975. Nr. 223/1974. Ákæruvaldið gegn Ingibjörgu Guðrúnu Magnúsdóttur Welding. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson. Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 15. desember 1974, sem barst Hæstarétti 27. s. m., hefur varnaraðili samkvæmt heimild í 3. tölulið 172. gr. laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála skotið máli þessu til Hæstaréttar og krafist þess, að hinn kærði úrskurð- ur verði felldur úr gildi. 3 Samkvæmt 1., 3. og 5. tölulið 67. gr. laga nr. 74/1974 ber að staðfesta hinn kærða úrskurð að niðurstöðu til. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 15. desember 1974. Ár 1974, sunnudaginn 15. desember, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var af Þóri Oddssyni, kveðinn upp úrskurð- ur þessi. Málsatvik eru þau, að í gær voru hjónin Ingibjörg Guðrún Magnúsdóttir Welding og Sigurd Evje Markússon, bæði heimilis- laus og atvinnulaus, handtekin vegna þjófnaðar á veski, sem í var ca kr. 30.000 auk ýmissa skilríkja. Mestallt féð hefur komist til skila. Fyrr á þessu ári voru þau hjón dæmd í sakadómi Reykjavíkur í óskilorðsbundið fangelsi, Ingibjörg í 10 mánuði, en Sigurd í 5 mánuði. Dómum þessum hafa þau áfrýjað til Hæstaréttar Íslands. Loks er þess að geta, að dómara er kunnugt um, að fjölmörg þjófnaðarbrot hafa verið kærð til rannsóknarlögreglunnar á und- anförnum mánuðum, og hafa kærðu játað aðild sína að þeim. Með hliðsjón af framansögðu og tilvísun til 1. og 5. tl. 67. gr. laga 74/1974 ber að úrskurða kærðu í gæsluvarðhald, enda eru ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar ákvörðun þessari ekki til fyrir- stöðu. Ákveðst gæsluvarðhaldstíminn allt að 60 dögum. Úrskurðarorð: Kærða, Ingibjörg Guðrún Magnúsdóttir Welding, skal sæta gæsluvarðhaldi í allt að 60 dögum. 4. Miðvikudaginn 8. janúar 1975. Nr. 152/1974. Björn Reynir Alfreðsson og Ingibjörg Jósefsdóttir gegn Dvalni Hrafnkelssyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjendur, Björn Reynir Alfreðsson og Ingibjörg Jósefs- dóttir, er eigi sækja dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistargjald til ríkissjóðs, ef þau vilja fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Miðvikudaginn 8. janúar 1975. Nr. 210/1974. Kyndill h/f, Keflavík, og Jósafat Arngrímsson gegn Ólafi Ólafssyni. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjendur, Kyndill h/f, Keflavík, og Jósafat Arngrímsson, er eigi sækja dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 úti- vistargjald til ríkissjóðs, ef þeir vilja fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði þeir stefnda, Ólafi Ólafssyni, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafist ómaksbóta, kr. 3.000 í ómaks- bætur að viðlagðri aðför að lögum. 5 Miðvikudaginn 8. janúar 1975. Nr. 211/1974. Kyndill h/f, Keflavík, og Jósafat Arngrímsson segn Kristjáni Steinari Kristjánssyni. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjendur, Kyndill h/f, Keflavík, og Jósafat Arngrímsson, er eigi sækja dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistar- gjald til ríkissjóðs, ef þeir vilja fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði þeir stefnda, Kristjáni Steinari Krstjánssyni, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafist ómaksbóta, kr. 3.000 í ómaksbætur að viðlagðri aðför að lögum. 6 Þriðjudaginn 14. janúar 1975. Nr. 53/1974. Frímúrarareglan á Íslandi (Gunnar J. Möller hrl.) gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík og gagnsök (Guðmundur Vignir Jósefsson hr|l.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson, og Magnús Þ. Torfason og prófessor Arnljótur Björnsson. Fasteignaskattur. Lögtak. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 13. mars 1974. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi felldur og synjað um framkvæmd lögtaks. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 14. mars 1974. Krefst hann staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar, þó þannig, að honum verði dæmdur málskostnaður í héraði. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Ákvæði 5. gr. laga nr. 8/1972 felur í sér undantekningar frá þeirri meginreglu 3. gr. laganna, að leggja skuli skatt til sveitarfélaga á allar fasteignir. Ber að skýra það þröngt. Er eðlilegast að líta svo á, að hér sé átt við félagsheimili sam- kvæmt lögum nr. 107/1970. Getur húseign aðaláfrýjanda því ekki talist félagsheimili samkvæmt 5. gr. laga nr. 8/1972. Með þessari athugasemd ber að staðfesta hinn áfrýjaða úrskurð. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. 7 Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara og prófessors Arnljóts Björnssonar. Samkvæmt 1. mgr. 5. gr. laga nr. 8/1972 eru undanþegin fasteignaskatti samkvæmt 3. gr. laganna m. a. „félagsheimili og samkomuhús, sem ekki eru rekin í ágóðaskyni ... “ Aðal- áfrýjandi hefur lyst yfir því, að húseign hans við Skúlagötu 53:55 í Reykjavík sé eingöngu notuð til funda- og samkomu- halds fyrir Frímúrararegluna og sem félagsheimili hennar. Aðeins í örfá skipti hafi húsið verið notað til annars, og þá án endurgjalds. Er þessu ekki andmælt af gagnáfrýjanda. Framangreint undanþáguákvæði 1. mgr. 5. gr. er fortaks- laust, og verður ekki ráðið af orðum þess sjálfs eða sreinar- gerð, er fylgdi frumvarpi til laga nr. 8/1972, að því hafi verið ætlað að taka til þeirra félagsheimila einna, sem greind eru í 1. gr. laga nr. 107/1970. Samkvæmt þessu ber að fella hinn áfrýjaða úrskurð úr gildi og synja um: framgang lögtaks. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður er úr gildi felldur, og er synj- að um framgang lögtaks. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur nið- ur. Úrskurður fógetaréttar Reykjavíkur 8. febrúar 1974. z Gerðarbeiðandi máls þessa, Gjaldheimtan í Reykjavík, hefur gert þær réttarkröfur, að fram fari lögtak í eignum gerðarþola, Frímúrarareglu Íslands, til tryggingar ógreiddum fasteignaskatti af eigninni Skúlagötu 53-55 fyrir árið 1973, að fjárhæð kr. 343.080 ásamt 1%% dráttarvöxtum á mánuði af kr. 171.540 frá 15. mars 1973 til 15. maí 1973 og af kr. 343.080 frá 15. maí 1973 til greiðsludags auk kostnaðar við lögtakið og eftirfarandi uppboð. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi gerðarþola. 8 Af gerðarþola hálfu er framgangi umbeðinnar lögtaksgerðar mótmælt. Málskostnaðar er krafist úr hendi gerðarbeiðanda. Mál þetta var lagt undir úrskurð að loknum munnlegum flutn- ingi, sem fram fór hinn 21. janúar þessa árs. Það kemur fram í málinu, rskj. 11 og 12, að fasteignaskattur, lagður á fasteign gerðarþola fyrir árið 1972, var felldur niður. Þá liggur fyrir í máli þessu sem rskj. 15 bréf borgarstjóra til gerðarþola, dagsett 14. febrúar 1973, en þar er því lýst yfir, að Reykjavíkurborg muni framvegis leggja fasteignaskatt á eignina. Greinargerð fyrir þessari ákvörðun kemur fram í erindi svo- nefndrar sparnaðarnefndar Reykjavíkurborgar til borgarráðs, dags. 9. janúar 1973, rskj. 13. Var síðan lagður fasteignaskattur á eignina Skúlagötu 53-55, og fékk Gjaldheimtan þennan skatt til innheimtu þann 28. febrúar 1973, sbr. ljósrit af gjaldheimtuspjaldi á rskj. 2. Gjalddagar voru dagana 15. mars og 15. maí 1973, og skyldu kr. 171.540 greiðast í hvort skipti. Er krafa gerðarbeiðanda um dráttarvexti í máli þessu í samræmi við þessa gjalddaga. Með bréfi sínu, dags. 21. ágúst 1973, rskj. 6, kærði gerðarþoli þessa álagningu til yfirfasteignamatsnefndar, og kvað nefndin upp úrskurð sinn þann 29. október s. á. Var úrskurðað, að gerðar- bola væri skylt að svara fasteignaskatti af eigninni. Byggist úrskurður þessi á því, að til samkomuhúsa í skilningi 5. gr. laga 8/1972 og reglugerðar 320/1972 teljist aðeins þau húsa- kynni, sem standi almenningi opin til þess að njóta þar fræðslu, lista og skemmtunar á annan veg. En notkun fasteignarinnar Skúlagötu 53-55 fullnægi ekki nefndu skilyrði. Og til félagsheim- ila í skilningi nefndra ákvæða verði aðeins talin þau samkomu- hús, sem reist hafi verið og viðurkenningu hlotið með þeim hætti, sem getur í lögum 107/1970, 2. gr., 2. mgr. En fasteign þessi og notkun hennar fullnægi ekki þessu skilyrði. Málflutningur gerðarbeiðanda vísar að mestu leyti til þeirra sjónarmiða, sem fram koma í þessum úrskurði, og er lögð á það megináhersla, að húseignin Skúlagata 53-55 sé ekki samkomuhús í þess orðs eiginlegri merkingu. Til þess þyrfti það að vera opið almenningi, en það sé aðeins opið meðlimum Frímúrarareglunnar og fari því fjarri, að hver og einn geti fengið inngöngu í þann félagsskap, t. d. geti konur ekki orðið reglumeðlimir. Um félags- heimili sé til hugtaksskilgreining í 1. gr. laga nr. 107/1970 og þar sé sama að segja: Húsakynnin verði að vera almenningi opin til þess að mega nefnast félagsheimili, og þar með geti þau ei notið 9 undanþágu frá fasteignaskatti samkvæmt 5. gr: laga 8/1972. Af gerðarþola hálfu er skattálagning þessi talin í alla staði ólög- mæt. Á það er bent, að 5. gr. laga nr. 8/1972 nefni tvær undan- tekningar, sem hvor um sig nái yfir fasteignina Skúlagötu 53-55, þ. e. „félagsheimili“ og., samkomuhús“, sem sé ekki rekið í ágóða- skyni. Sú viðbót, að almenningur skuli eiga aðgang að þess konar húsakynnum, hafi aldrei átt við, og síst eins og nú sé háttað lögum. Það sé óheimilt að leggja aðra merkingu í hin tilvitnuðu orð en lagatextinn segi beint til. Er vísað til forsögu nefndrar lagagreinar. Í lögum nr. 66/1921 hafi undanþága frá fasteigna- skatti aðeins náð til bygginga í opinberri eign eða forsjá, en und- anþágum hafi jafnt og þétt fjölgað í hér að lútandi lögum og séu nú mjög víðtækar. Er sérstaklega á það bent, að undanþegin séu nú orlofsheimili launþegasamtaka, en þar verði ekki talið, að um sé að ræða byggingar reknar til almenningsnota. Þá nefni 5. gr. einnig barnaheimili, og væri það útilokuð lögskýring að leggja á þau fasteignaskatt, þó að börn ákveðins hóps manna hefðu þar ein aðgang. Það verði þannig a. m. k. ekki lengur staðhæft, að allar fasteignir, sem samkvæmt 5. gr. laga þessara njóta undan- þágu, skuli að fullu standa almenningi opnar, en þær verði að vera reistar og reknar án ábatasjónarmiða. Það sé alveg ljóst, að rekstur fasteignarinnar Skúlagötu 53-55 geri hana að „samkomu- húsi“ og ekki sé stefnt að ágóða með þeim rekstri og sé með þessu fullnægt skilyrðum til undanþágu samkvæmt 5. gr. nefndra laga. Jafnframt þessu sé fasteign þessi félagsheimili Frímúrarareglunn- ar, eignin sé miðstöð og grundvöllur allrar aðalstarfsemi hennar og alger forsenda fyrir sjálfstæðri tilveru hennar. Er því um leið haldið fram, að lög um félagsheimili snerti ekki þá deilu, sem hér fari fram í fógetamálinu, því þessi lög fjalla um framlög hins opinbera til félagsheimila, og sé ekkert hægt að álykta frá ákvæð- um um skilyrði fyrir þeim framlögum til hins, að á eignir þessar skuli eða skuli ekki leggja fasteignaskatt. Það er lögð áhersla á það í málflutningi gerðarþola, að enginn eigi að vísu heimtingu á inngöngu í regluna og hún reki ekki áróður til að afla meðlima, en menn geti orðið meðlimir án tillits til stjórnmálaskoðana og þjóðernis, enda sé bræðralag manna eitt af grundvallaratriðum reglunnar svo og önnur sjónarmið, sem stuðli að mannrækt, bæði þjóðfélagslega og siðferðilega skoðað. Að því er varðar „félagsheimili og samkomuhús, sem ekki eru rekin í ágóðaskyni“, sbr. 5. gr. laga nr. 8/1972, verður að telja þessi húsakynni verði að standa almenningi opin til þess að mega 10 njóta undanþágu frá fasteignaskatti. Þessu er ekki svo varið um fasteignina nr. 53-55 við Skúlagötu. Þykir fasteignaskattur hafa verið réttilega lagður á þessa fasteign, en álagningin hefur ekki sætt tölulegum aðfinnslum. Verður hin umbeðna lögtaksgerð látin ná framgangi, svo sem hennar er krafist af gerðarbeiðanda hálfu. Málskostnaður fellur niður í fógetamáli þessu. Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Lögtak fer fram til tryggingar kr. 343.080 með 12% dráttarvöxtum á mánuði af kr. 171.540 frá 15. mars 1973 til 15. maí s. á. og af kr. 343.080 frá þeim degi til greiðslu- dags og að auki til tryggingar kostnaði við lögtakið og eftir- farandi uppboð. Málskostnaður fellur niður. Þriðjudaginn 14. janúar 1975. Nr. 18/1972. Eisenhandel Kremer (Kristinn Gunnarsson hrl.) gegn Verslanasambandinu h/f (Guðm:indur Pétursson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson og Logi Einarsson og prófessor Árm- ljótur Björnsson. Ómerking. Heimvísun. Sératkvæði í héraði. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 4. febrúar 1972. Krefst hann þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 115.369 með 7% ársvöxtum frá 15. maí 1968 til greiðsludags. Til vara krefst áfrýjandi þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum.kr. 65.457 með 11 7% ársvöxtum frá 15. maí 1968. til greiðsludags. Í hvoru tveggja tilviki krefst áfrýjandi málskostnaðar bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur verið aflað nokkurra nýrra gagna. Ingólfur Jónsson hefur komið fyrir dóm og skýrt frá atvikum að því, að áfrýjandi féllst á að veita stefnda greiðslufrest á skuld þeirri, sem stefndi stóð í við áfrýjanda og greind er í héraðsdómi. Það skilyrði hafi verið fyrir greiðslufrestinum, að skuldin yrði gengistryggð, og það hafi stjórn stefnda verið fullljóst. Enn hefur Johan Kremer, aðalforstjóri áfrýjanda, komið fyrir dóm. Skýrir hann svo frá, að sér hafi verið ljóst, að dregið hefði til gjaldþrots stefnda, ef áfrýjandi hefði gengið að honum vegna kröfu sinnar. Þá skýrir hann frá aðdraganda þess, að greiðslufrest- ur var veittur, og þeim skilmála, að skuldin yrði gengis- tryggð. Hann kveður tilætlun hafa verið, að skuldabréfið yrði selt eins fljótt og auðið yrði. Reynt hafi verið að selja það þegar í stað, en það hafi eigi tekist fyrr en haustið 1970. Þá kveðst forstjórinn telja, að „andvirði skuldabréfsins“ hafi verið yfirfært. Í sama þinghaldi, 3. maí 1974, var lagt fram ljósrit „nótu“ frá Útvegsbanka Íslands, útibúinu í Vest- mannaeyjum, frá 26. október 1970, þess efnis, að bankinn hafi þann dag keypt skuldabréf að fjárhæð kr. 1.400.000, en samkvæmt reikningnum er skuldabréf þetta talið gefið út af Iðnaðarmálastofnun Íslands 10. júlí 1967. Eru aðiljar á einu máli um, að hér sé um að ræða skuldabréf það, uppruna- lega að fjárhæð kr. 2.000.000, er stefndi skyldi fá frá Iðn- aðarmálastofnun og nota skyldi til greiðslu á skuld stefnda við áfrýjanda. Höfðu þrjár afborganir af skuldabréfinu ver- ið greiddar, þegar bréfið var selt hinn 26. október 1970, og er það í samræmi við efni þess. Dómsskýrslur þær, sem nú hafa verið raktar, og önnur gögn, sem aflað hefur verið eftir uppsögu héraðsdóms, áttu að réttu lagi, að liggja fyrir héraðsdómi, og hafði sá dómur óskað eftir frekari gögnum við meðferð málsins. Í máli þessu 12 skortir skilagrein fyrir skiptum aðilja, eftir að skuldabréf 10. júlí 1967 var gefið út, svo og gögn um það, hvort og hvenær yfirfærslur á greiðslum samkvæmt skuldabréfi þessu hafi farið fram. Með vísan til þessa ber að ómerkja hinn áfrýjaða dóm frá og með þinghaldi 15. nóvember 1971 að telja og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsuppsögu af nýju. Samkvæmt þessum úrslitum máls ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda kr. 40.000 í málskostnað fyrir Hæsta- rétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð frá og með þing- haldi 15. nóvember 1971 eiga að vera ómerk, og er mál- inu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dóms- uppsögu af nýju. Áfrýjandi, Eisenhandel Kremer, greiði stefnda, Versl- anasambandinu h/f, kr. 40.000 í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 5. janúar 1972. Mál þetta er höfðað fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 18. febrúar 1969. Það var þingfest 21. febrúar 1969 og dómtekið 10. desember sl. Stefnandi málsins er Kristinn Gunnarsson hæstaréttarlögmaður f. h. Eisenhandel Kremer, 22 Elmshorn, Vormstegen 21, Vestur-Þýskalandi, en stefndi er Versl- anasambandið h/f, Skipholti 37, Reykjavík. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefnda verði dæmt til að greiða honum kr. 352.500 með 7% ársvöxtum frá 15. maí 1968 til greiðsludags og málskostnað samkvæmt gjaldskrá Lögmanna- félags Íslands. Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefnda málskostnað að mati réttarins. Sættir hafa verið reyndar Í málinu án árangurs. Málavextir virðast vera þeir, að stefndi og stefnandi hafi átt viðskipti um alllangan tíma. Á árunum 1966 og 1967 hafi verið svo komið, að stefndi skuldaði stefnanda verulegar fjárhæðir. í júlí 1967 hafi Johan Kremer, einn af forstjórum stefnanda, komið 13 til landsins til þess að ganga frá viðskiptum málsaðiljanna. Um það leyti hafi stefndi samið um sölu á hluta húseignar sinnar til ríkisins, og greiddi ríkissjóður upp í kaupverð húseignarinnar með skuldabréfum til 10 ára. Varð að samkomulagi með máls- aðiljum, að stefnandi tæki upp í skuld stefnda við stefnanda skuldabréf að fjárhæð kr. 2.000.000. Skuldabréf þetta, en ljós- rit af því er á dskj. nr. 3, hafi ekki verið tilbúið, áður en Johan Kremer hélt aftur til Þýskalands. Í sambandi við þetta samkomu- lag málsaðiljanna var stefnanda afhent yfirlýsing, en ljósrit af þeirri yfirlýsingu er á dskj. nr. 4. Ágreiningur málsaðiljanna snýst aðallega um það, hvernig skilja beri efni dskj. 4 og hver hafi verið meiningin með gerð þess. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að samkomulag hafi orðið með málsaðiljum, að stefndi fengi að greiða vöruskuld sína Með 10 ára ríkistryggðu skuldabréfi, enda tæki stefndi á sig ábyrgð á gengisbreytingum stefnanda í óhag, þ. e. gengisfellingu íslensku krónunnar. Skuldin hafi numið 185.317.31 vestur-þýsk- um mörkum, þegar gengið hafi verið frá skuldaskilum aðilja hinn 7. júlí 1967. Hafi stefndi gefið út yfirlýsingu þann dag um, að hann tæki ábyrgð á greiðslunni á þýskum mörkum. Þrátt fyrir yfirlýsingu þessa, sem beinlínis hafi verið gefin í því skyni að tryggja stefnanda fyrir væntanlegri gengisfellingu íslensku krón- unnar, enda enginn annar tilgangur hugsanlegur, því varla hafi þurft að fá ábyrgð stefnda auk ríkisábyrgðar fyrir skuldabréfinu, hafi stefndi ekki fengist til að greiða þann gengismun, sem orðinn sé frá útgáfu skuldabréfsins. Stefnukrafan sé gengismunur sá, sem orðið hafi frá útgáfu skuldabréfsins á dskj. nr. 3 og yfirlýsingarinnar á dskj. nr. 4 til stefnudags á fyrstu greiðslu afborgana og vaxta af skuldabréfinu á dskj. nr. 3. Afborgunin; sem greidd hafi verið af skuldabréfinu sem fyrsta greiðsla, hafi numið kr. 200.000 og vextir þann tíma kr. 152.500, samtals kr. 352.500. Samkvæmt dskj. nr. 6 sé gengisfall íslensku krónunnar frá þessum tíma til stefnudags 103.66%, en þennan mismun beri stefnda að greiða, bæði sam- kvæmt yfirlýsingunni á dskj. nr, 4 og munnlegum loforðum. Stefnandi hafi tekið skuldabréfið á dskj. nr. 3 sem greiðslu upp í skuld stefnda við hann, sem þá hafi numið 185.317.31 vestur- þýskum mörkum eða réttum 2 milljónum íslenskra króna. Stefndi hafi tekið á sig alla áhættu af væntanlegu gengisfalli krónunnar, því hann hafi fengið 10 ára greiðslufrest á skuld sinni, sem hafi verið komin í vanskil og hann hafi engin tök haft á að greiða. 14 Stefnandi hefði aldrei veitt slíkan greiðslufrest, nema fyrst að fá tryggingu fyrir greiðslu á yfirvofandi gengisfellingu krónunnar. Hafi heldur ekki staðið á stefnda að gefa yfirlýsingu hér að lút- andi á dskj. nr. 4. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að stefnandi hafi tekið við hinu ríkistryggða skuldabréfi sem greiðslu á því gengi, sem gilti á afhendingardegi bréfsins. Stefndi segir, að stefnandi hafi vit- andi vits sjálfur tekið á sig hugsanlega gengisáhættu, er hann hafi veitt skuldabréfinu móttöku. Af hálfu stefnda er þessi fullyrðing rökstudd með eftirfarandi: Í fyrsta lagi er bent á uppgjör stefnanda á dskj. nr. 8, en það er dags. 24. júlí 1967. Þar komi fram, að andvirði skuldabréfsins, íslenskar kr. 2.000.000, reiknist á þýsk mörk 185.317.31. Stefn- andi kvitti fyrir innborgun 25 þús. mörkum og fái niðurstöðu pr. 19. júlí 1967 skuld stefnda við stefnanda þýsk mörk 6.864.47. Í niðurlagi þessa uppgjörs óski hann eftir greiðslu á fyrrgreindum þýskum mörkum 6.864.47 svo fljótt sem unt væri. Stefndi hafi fljótt orðið við þessari kröfu,og greitt fjárhæð þessa og í svarbréfi frá stefnanda, sem lagt er fram á dskj. nr. 10, viðurkenni stefn- andi móttöku fjárhæðarinnar. Í bréfi þessu sé beinum orðum sagt, að krafa stefnanda sé niður fallin, eða orðrétt: „Durch Erhalt dieser Zahlung ist Ihr Konto gem unserer Aufstellung vom 24.7. 1967 ausgeglichen, sodass Forderungen unsererseits nicht mehr bestehen.“ Síðastnefnd yfirlýsing stefnanda sé líka í fullu sam- ræmi við orðalagið á dskj. nr. 4, en það er yfirlýsing Verslanasam- bandsins h/f um að ábyrgjast fullnaðargreiðslu í þýskum mörkum á tveggja milljón króna bréfinu miðað við gengi marksins á undir- skriftardegi, þ. e. DM 100.00=1.079.23. Af hálfu stefnda er því mótmælt, að stefnandi hafi engin not fyrir ábyrgð stefnanda, þar sem fyrir liggi ábyrgð íslenska ríkis- ins á skuldinni. Hér sé um misskilning að ræða hjá lögmanni stefnanda. Íslenska ríkið hafi enga ábyrgð tekið á greiðslu í þýsk- um mörkum, enda hljóði bréfið á íslenskar krónur. Það viti allir, að mjög strangar reglur gildi um yfirfærslu fjár í erlenda mynt. Skuldabréf það, sem hér um ræði, hafi stefndi eignast með því að selja ríkisfyrirtæki hluta af eignum sínum, þ. e. hæð í Skipholti 37, og hafi fengið eignina greidda að nokkru leyti í ríkistryggðum skuldabréfum. Þegar stefnandi veitti bréfinu móttöku, hafi hon- um verið vel kunnugt sem kaupsýslumanni, sem í mörg ár hafði verslað við Ísland, að gjaldeyrisyfirvöld gátu verið treg til að veita yfirfærslu, enda útilokað að fá yfirfærslur á afborgunum og 15 vöxtum af skuldabréfi, nema gjaldeyrisyfirvöldum væri sýnt fram á, að hin yfirfærða fjárhæð væri greiðsla á vörum eða varningi, sem sendur hefði verið til landsins og greiðast ætti á þennan hátt. Stefnandi hafi þurft að tryggja sér yfirfærslu á afborgunum og vöxtum af bréfinu, en það hafi enginn getað tryggt nema stefndi, sem gat staðfest, að bréfið væri greiðsla á innfluttum vörum og ætti því raunverulega að yfirfærast. Þegar samið hafi verið við stefnanda um skuldir stefnda, hafi það verið á hvers manns vitorði, að stefndi var mjög illa stæður fjárhagslega, og það svo, að jafnvel hafi verið búist við gjaldþroti. Þetta hafi verið á hvers manns vitorði, ekki síst stefnanda sjálfs, sem hafi átt mikið í húfi og hafi því sent einn af aðalforstjórum sínum beinlínis tilað semja um skuldauppgjör við fyrirtækið. Það megi því vera hverjum manni augljóst, að eins og sakir stóðu, hafi hann talið það stórhapp að fá skuldina greidda í peningum og ríkistryggðu skuldabréfi, jafnvel þótt hugsanleg gengisbreyting í framtíðinni kynni að valda honum tjóni. Á hinn bóginn sé það augljóst, að stefndi, sem þekkti hinar sífelldðu gengisfellingar, var sér þess vel meðvitandi, að slíkt gæti hent aftur. Auðvitað hafi stefndi orðið að ábyrgjast yfirfærslur á umræddum tveim milljón- um, en hafi tryggt sig með því að miða við gengið, sem þá hafi verið (þýsk mörk 100.00=1.079.23). Í yfirlýsingunni á dskj. nr. 4 sé ekkert minnst á vexti. Vextirn- ir af bréfinu til síðasta gjalddaga 15. maí 1977 nemi kr. 958.500. Það, að ekkert sé minnst á vexti, sem þó áttu eftir að greiðast í 10 ár, sýni, að ekki sé um gengistryggingu að ræða. Augljóslega hafi stefnandi eða trúnaðarmenn hans talið sig geta selt bréfið hér á landi og yfirfært fjárhæðina strax. Vegna máls þessa hafa eftirtaldir menn komið fyrir dóm til yfirfærslu: Arnold Bjarnason, Sigurður Helgason hæstaréttarlög- maður, Friðrik Þórðarson verslunarmaður, Sigurður Óli Ólason verslunarmaður, Ragnar Jónsson skrifstofustjóri, Gísli Gíslason stórkaupmaður og Kristinn Gunnarsson hæstaréttarlögmaður. Eftir því, sem fram er komið undir rekstri málsins, virðast málsaðiljar vera nokkuð sammála um viðskipti málsaðilja þar til 7. júlí 1967, en þann dag var haldinn fundur með fyrirsvarsmönn- um stefnda og forstjóra stefnanda. Á þessum fundi var yfirlýsing- in á dskj. nr. 4 skrifuð. Á dskj. nr. 13 er sagt, að fundurinn ". júlí 1967 hafi verið hald- inn í skrifstofu stefnda, Skipholti 37, þar hafi mætt af hálfu Eisen- handel Kremer Johan Kremer, forstjóri þess fyrirtækis, ásamt 16 trúnaðarmönnum sínum, þeim Ingólfi Jónssyni ráðherra og Gísla Gíslasyni forstjóra. Af hálfu stefnda hafi mætt þar Sigurður Óli Ólason stjórnarformaður, Ragnar Jónsson meðstjórnandi, Frið- rik Þórðarson, meðstjórnandi og settur framkvæmdastjóri, og Arn- old Bjarnason skrifstofustjóri. Á þessum fundi hafi Johan Kremer samþykkt fyrir hönd stefnanda að taka ríkistryggð skuldabréf að nafnverði 2 milljónir króna upp í skuld stefnda við stefnanda. Það hafi jafnframt komið fram á þessum fundi, að Johan Kremer hafði áhyggjur út af, að andvirði bréfanna fengist ekki yfirfært til Þýskalands. Það hafi fallið í hlut skrifstofustjóra stefnda að út- skýra fyrir Johan Kremer, að ótti hans í þessa átt væri ástæðu- laus, og jafnframt það að útskýra, á hvern hátt hægt væri að tryggja yfirfærslu úr íslenskum krónum í þýsk mörk. Hinar ströngu reglur bankanna varðandi sölu á erlendum gjaldeyri geri ekki ráð fyrir, að hægt sé að yfirfæra svo stórar upphæðir, án þess að gerð sé viðhlítandi grein fyrir, fyrir hvað greiðslan sé. Í þessu tilfelli hafi vörukaup legið til grundvallar. Enda hafi það komið strax í ljós, þegar ríkissjóður ætlaði að greiða fyrstu af- borgun af skuldabréfi þessu til stefnanda, að gjaldeyrisnefnd bankanna hafi neitað um yfirfærslu, þangað til skrifstofustjóri stefnda hefði gengið á fund gjaldeyriseftirlitsins og lagt fram skjöl til skýringa á því, hvernig skuld þessi hafði myndast. Meðal annars Vegna/þess að skuldabréfin voru ekki tilbúin, þau hafi verið gefin út þrem dögum seinna, hinn 10. júlí 1967, og svo hins, að Johan Kremer hafði áhyggjur af því, að ekki fengist að yfir- færa andvirði bréfanna yfir í þýsk mörk, þótti rétt, að stjórn stefnda gæfi út skriflega yfirlýsingu þess efnis, að stjórnin ábyrgðist fyrir hönd stefnda, að andvirði bréfanna fengist yfir- fært í þýsk mörk. Þá er Arnold Bjarnason, núverandi framkvæmdastjóri stefn- anda, kom fyrir dóm hinn: 26. nóvember 1969, staðfesti hann sem rétt það, sem greint er á dskj. nr. 13. Arnold sagði, að á fundinum 7. júlí 1967 hafi einungis verið talað um heildarfjárhæð skulda- bréfsins, eða tvær milljónir króna, en hvorki verið minnst á af- borganir né vexti og muni það hafa stafað af því, að reiknað hafi verið með, að bréfið yrði selt mjög fljótlega. Ástæðan fyrir því, að yfirlýsingin á dskj. nr. 4 var gerð, sagði Arnold, að hafi verið sú, að skuldabréfið var ekki tilbúið fyrr en 10. júlí, en Johan Kremer hafi verið á mjög hraðri ferð og hafi hann fengið yfirlýsinguna, þar sem bréfin voru ekki tilbúin. Arnold sagði, að yfirlýsingin á dskj. nr. 4 hafi verið samin á þessum fundi. Á þessum fundi hafi 17 umræður farið fram á ensku og þýsku og muni efni dskj. nr. 4 nafa verið þýtt fyrir Johan Kremer, en hann sé fær enskumaður og á fundinum hafi verið Gísli Gíslason, sem sé góður þýskumað- ur. Friðrik Þórðarson, stjórnarmaður í hinu stefnda hlutafélagi, kom fyrir dóm 17. desember sl. Hann staðfesti sem rétt efni dskj. nr. 13. Friðrik sagði, að þeir, sem undirrituðu bréfið á dskj. nr. 4, hafi samið það. Þeir hafi verið þrír á skrifstofu stefnda, þá er plaggið var skrifað. Ekki sagðist Friðrik muna, hvort Johan Kremer eða aðrir hafi verið viðstaddir, en sagði, að Johan Kremer hafi svo fengið plagg þetta, en plaggið hafi verið útbúið vegna þess, að skuldabréfin voru ekki tilbúin, en Johan Kremer hafi ver- ið á hraðri ferð. Skuldabréfin hafi aldrei borist stefnda í hendur, heldur muni Ingólfur Jónsson, trúnaðarmaður stefnanda, hafa fengið bréfið. Trúnaðarmenn stefnanda hafi verið ánægðir með yfirlýsinguna á dskj. nr. 4 og talið hana fullgilda. Johan Kremer muni ekki skilja íslensku, en trúnaðarmenn hans hafi kynnt hon- um efni yfirlýsingarinnar og ekki hafi verið óskað eftir því, að yfirlýsingin væri höfð á þýsku. Friðrik sagðist hafa lítið verið á fundinum 7. júlí 1967, en hann skilji ekki þýsku, en umræður hafi aðallega farið fram á því máli. Þess vegna geti Friðrik lítið um það sagt, um hvað hafi verið talað. Hinn 17. desember 1969 kom Sigurður Óli Ólafsson, stjórnarfor- maður hins stefnda hlutafélags, fyrir dóm. Hann lýsti tildrögum þess, að dskj. nr. 4 var skrifað, að á fundi með þeim, sem undir- skrifuðu dómsskjalið, og Johan Kremer þá hafi verið búið að ákveða, að stefnandi tæki sem greiðslu upp í skuldir stefnda við stefnanda tveggja milljón króna ríkistryggt skuldabréf, sem stefndi skyldi fá við sölu á hluta húseignar sinnar til Iðnaðar- málastofnunar ríkisins. Skuldabréfið hafi ekki verið tilbúið, en Johan Kremer hafi verið á hraðri ferð. Sigurður sagði, að sig minnti, að hann hafi ætlað af landi brott daginn eftir og hafi hann viljað hafa eitthvað í höndunum, er hann kæmi til Þýskalands, og þess vegna hafi yfirlýsingin á dskj. nr. 4 verið gerð. Skyldu skuld- ir stefnda kvittast með innágreiðslu, sem næmi svo mörgum mörkum, sem tvær milljónir íslenskra króna gera miðað við geng- ið DM 100=-1079.23. Á fund þennan hafi komið þeir Ingólfur Jóns- son ráðherra og Gísli Gíslason. Hafi þeir komið með Johan Krem- er. Sigurður hélt, að umræður hafi helst farið fram á ensku, en vel megi vera, að þær hafi farið fram á þýsku líka. Ekki gat Sig- urður fullyrt, frá hverjum hafi komið tilmæli um það, að Johan 2 18 Kremer tæki við tveggja milljón króna bréfinu sem gréiðslu. En hélt jafnvel, að uppástunga úm það hafi komið frá Gísla Gísla- syni eða Ingólfi Jónssyni ráðherra, en allavega hafi það legið fyrir á fundinum 7. júlí 1967, að Johan Kremer vildi taka bréfið sem greiðslu. Hinn 17. desember 1969 kom Ragnar Jónsson fyrir dóm vegna máls þessa. Ragnar er hluthafi í hinu stefnda hlutafélagi og hei- ur verið í stjórn félagsins, en er ekki í stjórn þess lengur. Ragnar sagði, að ástæður fyrir því, að yfirlýsingin á dskj. nr. 4 var gerð, hafi verið sú, að skuldabréfið hafi ekki verið tilbúið, en skyldi verða það fljótlega. Ekki sagðist Ragnar muna, hvort Johan Krem- er hafi verið viðstaddur, þá er yfirlýsingin á dskj. nr. 4 var gerð. Ragnar hélt, að Johan Kremer hafi komið hingað til lands tvisvar á árinu 1967, snemma vors og svo aftur um sumarið. Í fyrra skipt- ið, sem Johan Kremer hafi komið, hafi Sigurður Helgason verið framkvæmdastjóri stefnda. Í þessum innheimtuferðum Johans Kremers þá hafi það orðið að samkomulagi, að stefnandi tæki sem greiðslu upp í skuldina tveggja milljón króna ríkistryggt skulda- bréf, sem stefndi hafi átt að fá vegna sölu á hluta af húseign sinni til Iðnaðarmálastofnunar Íslands. Ekki sagðist Ragnar vita, frá hverjum sú hugmynd hafi verið komin, að stefnandi tæki skulda- bréf þetta upp í skuldina, en hélt jafnvel, að Gísli Gíslason hafi stungið upp á því. Þó sagðist Ragnar ekkert geta fullyrt um þetta, uppástungan geti alveg eins hafa komið frá Arnold Bjarnasyni eða Friðriki Þórðarsyni. Ragnar sagðist hafa skilið yfirlýsinguna á dskj. nr. 4 og afhendingu skuldabréfsins þannig, að stefnandi tæki bréfið sem greiðslu, skuldin kvittaðist út og stefnda kæmi afborg- anir ekkert við frekar. Þannig kvaðst Ragnar hafa skilið þessa af- greiðslu. Þegar þessar síðustu setningar voru lesnar fyrir Ragnar, þá kvaðst hann ekki hafa meint þetta svona, heldur hafi hann tek- ið yfirlýsinguna á dskj. nr. 4 þannig, að stjórn Verslanasambands- ins tæki á sig ábyrgð á greiðslu skuldabréfsins gagnvart stefn- anda, og kvaðst Ragnar þá meina, að stefnandi mundi fá sín 185. 317. 31 þýsk mörk án tillits til gengis íslensku krónunnar. Í þessu sambandi hafi ekkert verið minnst á gengi ellegar gengis- tryggingu og hafi Ragnari ekki komið í hug gengisfelling á þess- um tíma. En Ragnar hafi talið Johan Kremer gera stefnda mikinn greiða með því að taka við skuldabréfinu, en ekki ganga að fyrir- tækinu, og hafi hann því viljað ábyrgjast, að stefnandi færi skað- laus út úr þessum viðskiptum. Ragnar var spurður um það, hvort ekki sé óeðlilegt af innflutningsfyrirtæki ellegar stjórnendum 19 þess að hafa ekki í huga hugsanlegar gengisfellingar varðandi samninga til langs tíma við erlenda aðilja, þá sagði Ragnar, að það geti vel verið, en hann hafi ekkert hugleitt gengisfellingar í þessu sambandi og kann engar skýringar á því, að á dskj. nr. 4 er minnst á DM 100=1.070.23. Á dskj. nr. 15 er vitnaskýrsla Gísla Gíslasonar undirrituð af honum sjálfum og árituð af Ingólfi Jónssyni um, að skýrslan sé rétt, að því er Ingólf Jónsson varðar. Á dskj. nr. 16 er þýsk þýðing af dskj. nr. 15, og er hún árituð af Johan H. Kremer og Hermanni Koch á þá leið: „Es wird hiermit bestátigt, dass dieser Bericht von Herrn Gísli Gíslason, in jeder Hinsicht richtig ist.“ Þeir Johan H. Kremer og Hermann Koch hafa ekki komið fyrir dóm vegna máls þessa. Hinn 17. desember 1969 skoraði lögmaður stefnda á lög- mann stefnanda að leiða sem vitni þá Ingólf Jónsson og Gísla Gíslason. Hinn 28. janúar 1970 féll lögmaður stefnda frá þessari áskorun sinni. Hinn 11. mars 1970 skoraði dómurinn á lögmann stefnanda að leiða þá Gísla Gíslason og Ingólf Jónsson ráðherra sem vitni, og var málinu ítrekað frestað í því skyni, að Ingólfur Jónsson ráðherra kæmi fyrir dóm, en hinn 26. febrúar 1971 var bókað eftir lögmanni stefnanda, að Ingólfur Jónsson ráðherra hafi ekki getað mætt til yfirheyrslu og muni ráðherrann ekki vilja mæta til yfirheyrslu. Hinn 21. október 1971 kom Gísli Gíslason fyrir dóm til yfir- heyrslu og staðfesti hann sem rétt efni dskj. nr. 15, en þar segir svo frá fundinum "7. júlí 1967: „Næsta dag var síðan haldinn fund- ur í skrifstofu Verslanasambandsins í Skipholti 37. Mun það hafa verið fyrstu dagana í júlí 1967. Voru þar mættir Johan Kremer, Hermann Koch, Ingólfur Jónsson, Friðrik Þórðarson, Arnold Bjarnason og e. t. v. einhverjir fleiri úr stjórn fyrirtækisins ásamt mér undirrituðum. Á þessum fundi náðist samkomulag við Johan Kremer f. h. Eisenhandel Kremer um, að hann tæki samtals 2ja milljón kr. ríkistryggt skuldabréf uppí greiðslu á skuldinni, eins og hún var þá. Bréf þessi skyldu vera til 10 ára. Skilyrði fyrir þessu var það, að Verslanasambandið hf. gæfi út gengisyfirlýsingu, sem væri í gildi, þar til bréfin væru að fullu greidd. Á þessum fundi var gef- in út gengisyfirlýsing, dagsett 7. júlí 1967, og skyldi hún gilda sem gengistrygging, uns skuldin væri að fullu greidd, hvort held- ur það væri 10 ár eða skemmri tími. Gengisyfirlýsing þessi var síðan afgreidd af meirihluta stjórnar Verslanasambandsins h.f. Þennan dag og afhent Johan Kremer. Þar sem skuldabréfin voru 20 ekki tilbúin, bað Johan Kremer stjórn félagsins um að afhenda bréfin Ingólfi Jónssyni ráðherra til varðveislu. Johan Kremer lofaðist til, þegar bréfin væru komin í hendur Ingólfs Jónssonar, að senda Verslanasambandinu fullnaðarkvittun fyrir skuldinni við Eisenhandel Kremer, þar sem hann var þegar búinn að mót- taka gengisyfirlýsinguna. Johan Kremer fór fram á það, ef mögu- legt væri, að fá þetta fyrr yfirfært Í vestur-þýskum mörkum, ef mögulegt væri, en gerði það þó ekki að skilyrði, þar sem hann var tryggður í gegnum gengisyfirlýsinguna.“ Fyrir dómi sagðist Gísli Gíslason hafa verið viðstaddur, þegar yfirlýsingin á dskj. nr. 4 var skrifuð, og meiningin með dskj. nr. 4 hafi verið að gengistryggja 2ja milljón króna skuldabréfið ásamt vöxtum. Ekki gat Gísli svarað því, hvers vegna er ekki minnst á vexti á dskj. nr. 4, þar sem meiningin hafi verið að gengistryggja skuldina, en sagði, að það mundi vera klaufaskapur. Ekki sé Ingólfur Jónsson í neinu sambandi við stefnanda eða Johan Kremer að öðru leyti en því, að Ingólfur þekki Johan Kremer sem íslenskan ræðismann í Slésvík Holstein, og sama sé um Gísla að segja, hann sé í engu sambandi við stefnanda, en þekki Johan Kremer, en Gísli sagðist vera formaður stjórnar Haf- skips h/f og það fyrirtæki hafi átt viðskipti við stefnanda. Hvorki sagðist Gísli vera trúnaðarmaður né umboðsmaður stefnanda hér á landi, og hélt Gísli, að stefnandi hafi enga slíka hér á landi. Lög- maður stefnanda annist þetta mál fyrir þá og muni hann einnig hafa annast yfirfærslu á skuldabréfinu, en Gísli hélt, að skulda- bréfið væri í vörslu Ingólfs Jónssonar eða einhvers banka til inn- heimtu, en ríkisstjórn Íslands hafi á fundi veitt langlánaleyfi fyr- ir skuld þessari, en langlánanefnd hafi ekki veitt leyfið. Gísla var bent á það, sem segir á dskj. nr. 10, að samkvæmt reiknings- yfirliti stefnanda sé viðskiptareikningur stefnda sléttur og engar kröfur liggi fyrir frá hendi stefnanda, og sagði Gísli, að þetta sé eðlilegt, þar sem stefnandi hafi verið búinn að fá 2ja milljón króna skuldabréfið ásamt gengistryggingu og hafi það þess vegna talið reikningana slétta. Stefnandi hafi ekki tekið skuldabréfið sem endanlega greiðslu, heldur bara skuldabréfið og gengistrygg- inguna. Gísli fullyrðir, að stefnandi hafi ekki tekið skuldabréfið sem greiðslu og sjálfur ætlað að annast sölu þess. Gísli sagði, að á fundinum 7. júlí 1967 hafi verið talað um gengi og gengistrygg- ingu og eina meiningin með dskj. nr. 4 hafi verið að gengistryggja skuldina. Þá var vakin athygli Gísla á því, sem greinir á bls. 5 Í yfirheyrslu 17. desember 1969, en þar er bókað eftir Ragnari 21 Jónssyni, að á fundinum hafi ekkert verið minnst á gengi eða gengistryggingu, og fullyrðir Ragnar, að Johan Kremer hafi vilj- að fá gengistryggingu og það hafi verið eina meiningin með dskj. nr. 4, enda hafi Þórði Ólafssyni lögfræðingi eða Sigurði Helgasyni lögfræðingi verið falið að semja og skrifa dskj. nr. 4. Þegar litið er á dskj. nr. 4, þá er þar hvergi minnst á vexti, en samkvæmt dskj. nr. 12 nema vaxtagreiðslur af 2ja milljón króna skuldabréfinu í 10 ár kr. 958.500. Á dskj. nr. 13 segir svo m. a. í sambandi við samninga um sölu á hluta af húsnæði stefnda til ríkissjóðs: „Um líkt leyti gengu þeir Friðrik Þórðarson, settur fram- kvæmdastjóri, og Arnold Bjarnason, skrifstofustjóri, á fund iðn- aðarmálaráðherra, óskuðu þeir eftir að hraðað væri kaupum Iðn- aðarmálastofnunarinnar á þriðju hæð hússins og lýstu jafnframt áhyggjum sínum yfir þeirri ákvörðun iðnaðarmálaráðherra að greiða meginhluta söluandvirðisins með tíu ára skuldabréfum. Iðnaðarmálaráðherra benti þá þeim Friðrik og Arnold á, að ástæðulaust væri fyrir þá að hafa áhyggjur út af þessu atriði, þar sem hann myndi sjá um að Útvegsbankinn og Iðnaðarbankinn myndu kaupa hluta af þessum bréfum, en Ingólfur J ónsson, land- búnaðarmálaráðherra, myndi sjá um, að Búnaðarbankinn keypti það, sem eftir væri, eða 2 milljónir króna.“ Dskj. nr. 14 er afrit af bréfi, dags. 6. apríl 1967, frá stefnda til iðnaðarmálaráðherra, Jóhanns Hafsteins, en þar segir svo: „Í sambandi við umræður, er farið hafa í milli vor og yðar, varðandi kaup Iðnaðarmálastofnunar Íslands á III. hæð húseignar vorrar, Skipholti 37, hér í borg, viljum vér leyfa oss að vekja at- hygli á eftirfarandi: Með tilvísun til uppkasts ráðuneytisins að afsali fyrir eign þess- ari, 3ja tölulið, er gert ráð fyrir, að þér greiðið uppí kaupverð eignarinnar kr. 4.000.000.00 með 9% skuldabréfum til 10 ára. Vér getum að sjálfsögðu fallist á að taka slík bréf sem greiðslu, en þó aðeins með því, að vér getum notað þau affallalaus sem greiðslu á skuldum, sérstaklega í Landsbanka Íslands og Útvegs- banka Íslands, en með því að vér höfum rökstuddan grun um, að þessar lánsstofnanir séu ófáanlegar til að gera oss þannig peninga úr nefndum bréfum, er oss nauðsynlegt að fá formlega staðfest- ingu á vinsamlegum ummælum yðar um, að lánsstofnanir þessar, eða peningastofnanir, kaupi skuldabréfin, því með því eina móti getum vér leyst aðkallandi rekstrarfjárþörf vora, en vegna henn- ar höfum vér neyðst til að selja hluta af þessari húseign. 22 Umræður um kaup þessi, sem virðast vera ákveðin af hálfu beggja aðila, en hefur dregist lengur að ganga frá en vonir upp- haflega stóðu til, hafa sett oss Í fjárhagslegan vanda. Er oss því nauðsynlegt að fá skriflega staðfestingu yðar, herra iðnaðarmála- ráðherra, á framanrituðu, sem nú virðist vera hið eina, er úr- lausnar bíður.“ Þá er Arnold Bjarnason kom fyrir dóm vegna máls þessa, bar hann, að eftir að samið hafi verið um sölu á húsnæði stefnda til Iðnaðarmálastofnunarinnar og komið hafði í ljós, að húsnæðið yrði greitt með 10 ára skuldabréfum, þá hafi vitnið og aðrir fyrir- svarsmenn stefnda rætt við iðnaðarmálaráðherra, þar ser stefndi var kominn í mikil greiðsluvandræði, að það mundi ekki leysa þann greiðsluvanda fyrirtækisins að fá 10 ára skuldabréf, en því hafi ráðherrann svarað, að ríkissjóður mundi sjá til þess, að bréf- in yrðu keypt í bönkunum, og hafi þess vegna fjárhæðinni verið skipt í nokkur skuldabréf að hæfilegri fjárhæð og bréfið, sem mál þetta er af risið, að fjárhæð kr. 2.000.000, hafi átt að selja Í Búnaðarbankanum. Bankarnir, sem um ræðir, hafi verið Útvegsbankinn, Búnaðar- bankinn og Iðnaðarbankinn og hafi fjárhæðum bréfanna verið hagað í samræmi við fyrirhugaða sölu og hafi það verið lögmaður stefnanda, sem annaðist samningu skuldabréfanna. Arnold bar, að hann teldi öruggt, að það hafi komið fram á fundinum 7. júlí 1967, að Ingólfur Jónsson ráðherra ætlaði að sjá um sölu á nefndu bréfi. Eftir þennan fund, þegar verið var að ganga frá skuldabréfunum, þá hafi Arnold verið á skrifstofu sam- göngumálaráðherra Ingólfs Jónssonar og þá hafi ráðherrann sagt við fulltrúa sinn, sem nú sé lögmaður stefnanda, að hann, þ. e. ráðherrann, ætti að fá tveggja milljón króna bréfið, en þetta bréf hafi verið eina bréfið, sem var að fjárhæð tvær milljónir króna. Arnold kvaðst telja, að bréfið hafi verið afhent ráðherranum, a. m. k. hafi það aldrei komið í her.dur fyrirsvarsmanna stefnda. Hinn 26. nóvember 1969 kom Sigurður Helgason hæstaréttar lögmaður, fyrrverandi framkvæmdastjóri stefnda, fyrir dóm vegna máls þessa. Sigurður sagði fyrir dómi, að hann vissi lítið um þetta mál, en kvaðst þó halda, að við þessar viðræður við hina erlendu fulltrúa þá hafi komið fram, að Gísli Gíslason hafi í greiðaskyni ætlað að beita sér fyrir því, að bréfin frá Iðnaðar- málastofnuninni fengjust seld í bönkum. Sigurður sagðist halda, að Gísli Gíslason hafi ætlað að gera þetta í greiðaskyni við báða aðilja eða til þess að leysa málið. Sigurður sagðist halda, að við 23 söluna á bréfunum hafi Gísli Gíslason ætlað: að njóta aðstoðar Ingólfs Jónssonar ráðherra, en tók fram, að þetta séu hlutir, sem hann viti ekki með neinni vissu. Þá er Friðrik Þórðarson kom fyrir dóm, bar hann, að alltaf hafi verið meiningin að tveggja milljón króna skuldabréfið yrði selt og mundi Ingólfur Jónsson ráðherra hafa milligöngu um þá sölu og muni það hafa verið ástæðan fyrir því, að ekki hafi verið minnst á afborganir og vexti á dskj. nr. 4. Friðrik sagðist per- sónulega hafa átt viðtal við iðnaðarmálaráðherra um sölu á bréf- um þessum og þar á meðal, að Ingólfur Jónsson ráðherra mundi annast sölu á tveggja milljón króna bréfinu. Ekki gat Friðrik full- yrt, að hann hafi sjálfur talað við Ingólf Jónsson ráðherra um, að hann annaðist sölu á bréfinu, en sagði, að það hafi legið í loftinu. Í því sambandi tók Friðrik fram, að þegar gengið var frá sölu húsnæðis Verslanasambandsins niður í stjórnarráði, þá hafi Frið- rik skrifað hjá sér athugasemdir og þ. á m., að Ingólfur Jónsson tæki við tveggja milljóna bréfinu, og það hafi Ingólfur Jónsson raunverulega gert. Bréfið hafi aldrei komið í hendur Verslana- sambandsins. Sigurður Óli Ólason bar fyrir dómi, að þeir stjórnarmenn Versl- anasambandsins hafi reiknað með því, að tveggja milljón króna bréfið yrði selt affallalaust í banka, en kvaðst ekki geta sagt, að um loforð hafi verið að ræða. Hafi hann reiknað með þessu og a, m. k. hafi einhver bréf vegna sölu þessarar gengið affallalaust upp í greiðslu á skuldum Verslanasambandsins við Útvegsbank- ann. Ragnar Jónsson bar fyrir dómi, að hann vissi ekki til þess, að bað hafi verið skilyrði í samningunum við Kremer, að skuldabréf- ið yrði selt, en sagði, að einhvern tíma hafi Sigurður Óli Ólason og Friðrik Þórðarson sagt sér, að hægt mundi vera að selja bréfið. Ekki gat Ragnar sagt, hvenær þessar samræður áttu sér stað, en hélt, að það hafi verið eftir 7. júlí 1967. Ekki mundi Ragnar held- ur, hvar þeir sögðu honum þetta, en það geti hafa verið á stjórnar- fundi. Ragnar tók fram í þessu sambandi, að Friðrik Þórðarson hafi verið starfsmaður Verslanasambandsins h/f og Sigurður Óli Ólason hafi skrifstofu í sama húsi og Verslanasambandið h/f var í, enda sé hann stjórnarformaður félagsins og muni þeir tveir vera miklu kunnugri þessum málum en Ragnar. Ragnar og hinir tveir stjórnarmenn hafi ekki fylgst svo nákvæmlega með málum fé- lagsins, þar sem þeir mættu bara á stjórnarfundum, sem hafi ver- ið nokkrum sinnum á ári. 24 Gísli Gíslason bar fyrir dómi, að ekki hafi komið til tals á fund- inum, að Ingólfur Jónsson ráðherra ætlaði að sjá um sölu á skuldabréfinu. Aldrei hafi Gísli sjálfur ætlað að sjá til þess, að bréfið yrði selt. Þá er stefndi seldi hluta af húsi sínu ríkinu, þá hafi hluti af húsnæðinu verið keyptur fyrir skóla og hluti fyrir Iðnaðarmálastofnun ríkisins og hafi hluti af bréfunum verið seld- ur í bönkum, að Gísli hélt, en þetta bréf hafi verið lagt til hliðar og hafi verið notað til að greiða skuldir við stefnanda og hafi bréfið verið afhent Ingólfi Jónssyni. Af því, sem hér hefur verið rakið, og þegar litið er á dskj. nr. 14, þá virðist líklegt, að talað hafi verið um, að skuldabréf það, sem mál þetta er af risið, yrði selt í banka. Samkvæmt framburði þeirra Arnolds Bjarnasonar, Friðriks Þórðarsonar, Sigurðar Óla Ólasonar þá hefur Ingólfur Jónsson ætlað að sjá um þá sölu. En ef það hefur verið ætlunin að selja bréfið fljótlega í banka, þá er þar ef til vill fengin skýring á því, að ekki er minnst á vexti á dskj. nr. 4. Það virðist ljóst, að skuldabréfið hafi aldrei komið í hendur stefnda, heldur hafi það verið afhent Ingólfi Jónssyni. Var þó skuldabréfið hluti af greiðslu til stefnda fyrir húsnæði, sem stefndi seldi ríkissjóði. Í skjölum málsins og yfirheyrslum er aftur og aftur minnst á Ingólf Jónsson, þáverandi ráðherra, sem trúnaðarmann stefnanda og þann, sem hafi ætlað að sjá um sölu skuldabréfsins. Eins og áður er rakið, var málinu frestað ítrekað í því skyni að fá Ingólf Jónsson fyrir dóm til yfirheyrslu, en hann neitaði að mæta. Samkvæmt gögnum málsins verður að líta svo á, að stefnandi hafi tekið við umræddu skuldabréfi sem greiðslu á viðskiptaskuld stefnda við stefnanda. Á dskj. nr. 8 er bréf frá stefnanda til stefnda, dags. 24. júlí 1967. Samkvæmt þessu bréfi eru skuldir stefnda við stefnanda 1. júlí 1967 DM 209.594.28, hinn "7. júlí 1967 lækkar skuldin um DM 185.317.31, en við þá inngreiðslu stendur „bonds received value: isl. kr. 2.000.000.00%, þá er skuld stefnda við stefnanda DM 24.276.97, hinn 12. júlí 1967 hækkar skuldin um DM 7.587.50, við þann lið stendur „interest charged tor loan as per voucher No. 24“, hinn 19. júlí 1967 lækkar skuldin aftur um DM 25.000.00, en við þann lið stendur „your Payment by cheque'“, Eru þá eftirstöðvar skuldar stefnda við stefnanda DM 6.864.47. Í bréfi þessu er óskað eftir því af hálfu stefnanda, að stefndi greiði DM 6.864.47, eins fljótt og hægt er. Að þessu leyti er málavaxtalýsing í stefnu og greinargerð á 25 dskj. nr. 2 röng, en þar segir, að skuldin hafi numið DM 185.317.31 hinn 7. júlí 1967, þegar gengið hafi verið frá skuldaskilum aðilja. Á dskj. nr. 10, sem er bréf frá stefnanda til stefnda, dags. 18. október 1967, stendur svo í íslenskri þýðingu: „„Heiðruðu herrar. Við staðfestum með þakklæti móttöku tékka að upphæð DM 6.864.47, sem herra Gísli Gíslason hefur framselt okkur. Við mót- töku þessarar borgunar er viðskiptareikningur yðar, samkvæmt reikningsyfirliti okkar frá 24. júlí 1967, sléttur, svo engar kröfur liggja fyrir frá okkar hendi. Við munum enga vexti reikna á tímabilinu frá 24. júlí 1967 til móttöku tékkans. Um leið og við óskum yður viðskiptalega og persónulega alls hins besta, sendum við yður vinsamlegar kveðjur.“ Þegar litið er á dskj. nr. 8 og dskj. nr. 10, þá verður ekki annað séð en að stefnandi hafi tekið skuldabréfið sem greiðslu og kvitt- að sem inngreiðslu frá stefnda fjárhæð skuldabréfsins, kr. 2.000.000, umreiknaða í vestur-þýsk mörk á þáverandi gengi, eða 185.317.31. Af hálfu stefnanda er því reyndar haldið fram, að hann hafi tekið skuldabréfið og gengistryggingu á dskj. nr. 4 sem greiðslu, en ekki eingöngu skuldabréfið. En dskj. nr. 4 sé gengis- trygging. Eftir því, sem fram hefur komið um fundinn 7. júlí 1967, þá hafa að öllum líkindum verið á fundinum að minnsta kosti þeir Johan Kremer og með honum þeir Ingólfur Jónsson og Gísli Gíslason og af hálfu stefnda þeir Sigurður Óli Ólason, Ragnar Jónsson, Friðrik Þórðarson og Arnold Bjarnason. Þeir fjórir síð- asttöldu hafa allir borið fyrir dómi, að ástæðan fyrir því, að dskj. nr. 4 var samið, hafi verið, að skuldabréfið var ekki tilbúið. En dskj. nr. 4 er dagsett 7. júlí 1967 og dskj. nr. 3 dagsett 10. júlí 1967. Gísli Gíslason hefur borið, að ætlunin með dskj. nr. 4 hafi verið að gengistryggja skuldabréfið. Yfirlýsingin á dskj. nr. 4 sé gengis- yfirlýsing, og skyldi hún gilda sem gengistrygging, uns skuldin væri að fullu greidd, hvort heldur það væri 10 ár eða skemmri tími. Ekki gat Gísli svarað því, hvers vegna er ekki minnst á vexti, en sagði, að það mundi vera klaufaskapur. Á fundinum hafi verið talað um gengi og gengistryggingu og eina meiningin með dskj. nr. 4 hafi verið að gengistryggja skuldina. Ragnar Jónsson bar fyrir dómi, að ekkert hafi verið minnst á gengi ellegar gengistryggingu. 26 Lögmenn beggja aðilja hafa haldið þvi fram, að fyrirsvars- menn umbjóðenda þeirra hvors um sig séu snjallir og reyndir kaupsýslumenn. Það gerir það ef til vill ólíklegt, að það sé klaufa- skapur, að ekki er minnst á vexti. Af hálfu stefnda hefur því og verið haldið fram, að stefnandi hafi þurft að tryggja sér yfirfærslu á afborgunum og vöxtum, en það hafi enginn getað tryggt nema stefndi, sem gat staðfest, að bréfið væri greiðsla á innfluttum vörum, og ætti því raunveru- lega að yfirfærast. En gjaldeyrisyfirvöld geti verið treg til að veita yfirfærslur, enda útilokað að fá yfirfærslur á afborgunum og vöxtum af skuldabréfi, nema gjaldeyrisyfirvöldum væri sýnt fram á, að hin yfirfærða fjárhæð væri greiðsla á vörum eða varn- ingi, sem sendur hefði verið til landsins og greiðast ætti á þennan hátt. Efni yfirlýsingarinnar á dskj. nr. 4 er svohljóðandi: „Undirrituð stjórn Verslanasambandsins h.f., Reykjavík, lýsir því hér með yfir, að hún ábyrgist firmanu Eisenhandel Kremer, Elmshorn í Vestur-Þýskalandi, fulla greiðslu í þýskum mörkum á andvirði ríkistryggðra skuldabréfa, að nafnverði kr. 2.000.000.00 — tvær milljónir króna — miðað við gengi vestur-þýska marks- ins, eins og það er í dag, (DM 100-=1.079.23) eða vestur-þýskra marka 185.317.31, og gildir þessi skuldbinding vor, þar til and- virði bréfanna er að fullu greitt og yfirfært til nefnds firma eða samkvæmt tilvísun þess.“ Eins og sjá má, er orðalag þessarar yfirlýsingar óljóst, en þegar litið er til þess, að hvergi er minnst á vexti í yfirlýsingunni, en samkvæmt dskj. nr. 12 þá nema vextir af skuldabréfinu í 10 ár kr. 958.500, þykja líkur benda til þess, að við samningu yfir- lýsingarinnar hafi ekki verið höfð í huga langtíma viðskipti. Þegar til alls þess er litið, sem rakið hefur verið um væntan- lega sölu á skuldabréfum þeim, sem stefndi fékk við sölu á hluta húseignar sinnar til ríkissjóðs, þess, sem rakið hefur verið um fundinn 7. júlí 1967, þess, að ekki er minnnst á vexti á dskj. nr. 4 og orðalags yfirlýsingarinnar og þá sérstaklega „miðað við gengi vestur-þýska marksins eins og það er í dag (DM 100=1.079.23)“, þá þykir ólíklegt, að yfirlýsingin á dskj. nr. 4 hafi átt að vera gengistrygging. Þegar svo er litið á dskj. nr. 8 og 10, þá þykir verða að telja, að stefnandi hafi með viðtöku á skuldabréfinu og kvittun á við- skiptareikningi stefnda tekið skuldabréfið sem greiðslu á DM 185.317.31, þannig að það, hvað varð um skuldabréfið, eftir að 21 það var afhent Ingólfi Jónssyni f. h. stefnanda, sé á ábyrgð stefn- anda. Hér er og á það að líta, að lögmaður stefnanda upplýsti 26. nóvember 1969, að umboðsmenn stefnanda hér á landi hafi sótt um langlánaleyfi 2 sinnum og hafi fengið það. Niðurstaða málsins verður því sú, að stefndi skal vera sýkn af kröfum stefnanda í máli þessu. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu. Dóminn kváðu upp Auður Þorbergsdóttir, formaður dómsins, ásamt meðdómandanum Jóhanni Ólafssyni kaupmanni. Dómsorð: Stefndi, Verslanasambandið h/f, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Kristins Gunnarssonar hæstaréttarlögmanns f. h. Eisenhandel Kremer, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Sératkvæði meðdómandans Gauks Jörundssonar: Samkvæmt gögnum málsins verður að líta svo á, að stefnandi hafi tekið við umræddu skuldabréfi sem greiðslu á viðskiptaskuld stefnda við stefnanda. Kemur þá til athugunar, hvers efnis verði að telja fyrrgreinda yfirlýsingu frá 7. júlí 1967. Orðalag hennar er óljóst, og þeir, sem að henni stóðu, eru ósammála um, hverju hlutverki henni hafi verið ætlað að gegna: Yfirlýsingin var sam- in af þremur stjórnarmönnum stefnda, en hún síðan þýdd munn- lega fyrir forsvarsmanni stefnanda. Að sjálfsögðu verður ekki fullyrt, hvernig tekist hafi til um þýðinguna, en miðað við orða- lag yfirlýsingarinnar, eins og hún liggur fyrir í málinu, verður að telja, að það hafi verið til þess fallið að vekja þá hugmynd hjá fyrirsvarsmönnum stefnanda, að stefndi ábyrgðist stefnanda greiðslu skuldabréfsins í þýskum mörkum, reiknuðum eftir gengi því, sem gildandi var við undirritun yfirlýsingarinnar. Á það einkum við þann hluta yfirlýsingarinnar, sem tilgreinir heildar- fjárhæðina í þýskum mörkum, „eða vestur-þýskra marka 185.317.31.“ Verður heldur ekki talið, að orðalagið bendi bein- línis til þess, að stefndi væri gagngert að undanþiggja sig áhættu af gengisbreytingum. Verður eftir öllum málavöxtum að meta vafa um efni yfirlýsingarinnar að þessu leyti stefnda í óhag. Mið- að við þessa niðurstöðu þykir eðlilegast að skýra yfirlýsinguna svo, að hún taki einnig til vaxta af skuldabréfinu. Þar sem ekki er ágreiningur um tölulega útreikninga á stefnu- 28 kröfunum, ber samkvæmt framanrituðu að taka þær til greina með vöxtum, eins og krafist hefur verið. Hins vegar þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Samkvæmt þessu er dómsorð sératkvæðisins svohljóðandi: Dómsorð: Stefndi, Verslanasambandið h/f, greiði stefnanda, Kristni Gunnarssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Eisenhandel Kremer, kr. 352.500 með 7% ársvöxtum frá 15. maí 1968 til greiðslu- dags innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Málskostnaður falli niður. Mánudaginn 20. janúar 1975. Nr. 6/1975. Ákæruvaldið Segn Sigurði Inga Tómassyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Þórir Oddsson, fulltrúi yfirsakadómarans í Reykjavík, hef- ur kveðið upp hinn kærða úrskurð. Með kæru 16. janúar 1975, er barst Hæstarétti 17. s. m., hefur sóknaraðili samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 74/1974 skotið til Hæstaréttar hinum kærða úrskurði og krafist þess, að hann verði úr gildi felldur. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. 29 Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 16. janúar 1975. Ár 1975, fimmtudaginn 16. janúar, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var af Þóri Oddssyni, kveðinn upp úrskurð- ur þessi: Málsatvik. Við rannsókn máls varðandi ólöglegan innflutning áfengis komu fram upplýsingar þess efnis, að umtalsvert magn áfengis hefði verið sett í sjóinn frá m/s Laxfossi á árinu 1973. Gunnar H. Gunnarsson stýrimaður var sagður eiga þátt í atferli þessu. Við yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglunni í Reykjavík viður- kenndi hannn að hafa í félagi við sex menn aðra, sem hann nafn- greindi, sett Í sjóinn 20-30 kassa af 96% spíritus á milli Garð- skaga og Reykjavíkur á árinu 1973 í ágúst. Áfengi þetta glataðist að hans sögn. Sömuleiðis kannaðist hann við að hafa í mars 1973 sett Í sjóinn miðja vegu milli Garðskaga og bauju nr. 6 6 kassa af vodka 75% ásamt tveimur öðrum aðiljum. Áfengi þetta glataðist einnig að hans sögn. Einn þeirra aðilja, sem hann nafngreindi, er Sigurður Ingi Tómasson vélstjóri, Kárastíg 12, Reykjavík. Hann neitar að vita nokkuð um mál þetta. Ekki hefur náðst til þeirra, sem nafngreindir hafa verið, en 3-4 Þeirra eru hér í bænum, og er verið að reyna að ná til Þeirra. Með hliðsjón af framansögðu og tilvísun til 1. tl. 1. mgr. 67. gr. laga 74/19'74 þykir ekki verða hjá því komist að úrskurða kærða Í gæsluvarðhald, þar sem ætla má, að hann kynni að torvelda rannsókn málsins með óskertu frelsi, enda eru ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar ákvörðun þessari ekki til fyrirstöðu, þar sem brot það, sem kærði er grunaður um, gæti varðað hann fangelsis- refsingu samkvæmt IX. kafla laga 59/1969, ef sannaðist. Ákveðst gæsluvarðhaldstíminn allt að 3 dögum. Úrskurðarorð: Kærði, Sigurður Ingi Tómasson, skal sæta gæsluvarðhaldi í allt að 3 dögum. 30 Þriðjudaginn 21. janúar 1975. Nr. 111/1974. Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.) gegn Hreppsnefndum Ásahrepps og Djúpár- hrepps vegna hreppannna og eigendum og ábúendum jarða í þeim hreppum (Páll S. Pálsson hrl.) Hreppsnefndum Holtahrepps og Land- mannahrepps vegna hreppanna, eigendum og ábúendum jarða í þeim hreppum og eigendum jarðanna Næfurholts og Hóla í Rangárvallahreppi (Sveinbjörn Jónsson hrl.) Hreppsnefnd Skaftártunguhrepps vegna hreppsins og eigendum og ábúendum jarða í þeim hreppi (Skúli J. Pálmason hrl.) Sýslunefnd Eyjafjarðarsýslu vegna sýslunnar og hreppsnefnd Saurbæjar- hrepps vegna hreppsins (Friðrik Magnússon hrl.) og Hreppsnefndum Bárðdælahrepps og Ljósavatnshrepps vegna hreppanna og eigendum og ábúendum jarða í þeim hreppum (Jón Finnsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Frávísunardómur staðfestur. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Sóknaraðili hefur samkvæmt heimild í b lið 1. tl.1. mgr. 21. gr. laga nr. 75/1973 skotið máli þessu til Hæstaréttar með 31 kæru 7. maí 1974, sem Hæstarétti barst 4. júní 1974. Krefst hann þess, að frávísunardómur aukadómþings Rangárvalla- sýslu, uppkveðinn 24. apríl 1974, verði úr gildi felldur og lagt fyrir héraðsdóm að dæma um efni málsins. Þá krefst hann kærumálskostnaðar úr hendi allra varnaraðilja nema hrepps- nefnda Bárðdælahrepps og Ljósavatnshrepps vegna hrepp- anna og eigenda og ábúenda jarða í þeim hreppum. Varnaraðiljar Ásahreppur, Djúpárhreppur, Holtahreppur, Landmannahreppur og eigendur jarða Næfurholts og Hóla í Rangárvallahreppi hafa krafist þess, að hinn kærði frávís- unardómur verði staðfestur, þó þannig, að dæmd gjafvarnar- laun til talsmanna þeirra verði hækkuð. Þá krefjast þeir kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Varnaraðiljar Eyjafjarðarsýsla og Saurbæjarhreppur krefjast staðfestingar hins kærða dóms og kærumálskostnað- ar úr hendi sóknaraðilja. Varnaraðiljar Bárðdælahreppur og Ljósavatnshreppur svo og eigendur og ábúendur jarða í þeim hreppum krefjast þess, að hinn kærði dómur verði úr gildi felldur, Verði frávísunar- dómur staðfestur eða meðferð málsins ómerkt frá upphafi, krefjast þeir þess, að ákveðin verði hæfileg málsvarnarlaun til talsmanna þeirra í héraði og fyrir flutning kærumáls þessa fyrir Hæstarétti. Varnaraðiljar Skaftártunguhreppur og eigendur og ábú- endur jarða í þeim hreppi hafa einungis uppi þær kröfur fyr- ir Hæstarétti, að dæmd gjafvarnarlaun verði staðfest. Kærumál þetta hefur verið munnlega flutt samkvæmt 2. mgr. ð1. gr. laga nr. 75/1973. I. Mál þetta hefur verið rekið fyrir aukadómþingi Rangár- vallasýslu. Það hefur verið dæmt með samdómendum. II. Könnun á málatilbúnaði leiðir eftirfarandi í ljós: 1. Sóknaraðili fór þess á leit við sýslumann Rangárvalla- sýslu með bréfi, dags. 19. ágúst 1971, að hann gæfi út „opin- 92 bera eignardómsstefnu“ samkvæmt 220. gr. laga nr. 85/1936. Er bréf þetta í heild tekið upp í hinn kærða dóm. Bréfinu fylgdi endurrit af mótmælum, sem uppi voru höfð af hálfu sóknaraðilja á stofnfundi Veiðifélags Þórisvatns hinn 8. ágúst 1971. Þá fylgdi enn fremur stefna sú, sem tekin er upp í hinn kærða dóm. Gaf sýslumaður Rangárvallasýslu hana út hinn 26. ágúst 1971, og er hún birt með þeim hætti, er greinir í hinum kærða dómi. Með bréfi, dags. 10. október 1973, óskaði sóknaraðili þess, að formaður dómsins, er fór með málið í héraði, gæfi út framhaldsstefnu. Varð dómsformaður við þeim tilmælum og gaf út opinbera framhaldsstefnu hinn 26. október s. á. Var stefnan birt í Lögbirtingablaði 2. nóvember 1973. Er megin- efni hennar tekið upp í héraðsdóm. Bréf sóknaraðilja til sýslumanns Rangárvallasýslu, er fyrr greinir, fól eigi í sér næga greinargerð um heimild að lögum til útgáfu eignardómsstefnu. Að svo förnu mátti héraðsdóm- ari eigi gefa hana út, sbr. 220. gr., 217. og 218. gr. laga nr. 85/1936. 9. Svo sem rakið er í héraðsdómi, krefst sóknaraðili í frumstefnu 26. ágúst 1971 viðurkenningar á „eignarrétti rík- isins að Þórisvatni og Holtamannaafrétti og almenningum, til forna nefnt Þjórsártungur“. Hann kveðst þó viðurkenna „rétt byggðamanna til upprekstrar og annarra afréttarnota, sem hefð og venjur eru fyrir, svo langt sem þau koma til greina og með tilheyrandi skyldum og kvöðum“, en telja sig „eiganda („grunn“-eiganda) til lands, vatna og vatnsbotna, með öllum verðmætum (jarðefnum) Í jörðu og á, þar á meðal vatnsréttinda allra á hinu umstefnda svæði“. Er síðar í stefn- unni lýst með talningu kennileita mörkum svæðis þess, sem krafist er eignardóms fyrir. Í greinargerð sóknaraðilja í hér- aði eru kröfur þessar ítrekaðar og krafist dóms um eignar- rétt hans að landsvæði þessu „að undanskildum hefð- og lögbundnum réttindum afréttarhafa“. Ekki eru þau réttindi, sem sóknaraðili telur takmarka eignarrétt sinn, nánar skil- greind í greinargerðinni. Í framhaldsstefnu sóknaraðilja 26. október 1973 er mörkum landsvæðis þess, sem krafa er gerð 33 til, lýst með talningu kennileita og þau mörkuð á landabréf. Krefst sóknaraðili þar viðurkenningar á eignarrétti sínum að landsvæði því, sem á landabréfið er markað, ásamt „vötn- um og vatnsbotnum, með öllum verðmætum og jarðefnum, í jörðu og á, svo og vatnsréttindum, en að viðurkenndum rétti bænda (lögbýla) til venjulegra og hefðbundinna afrétt- arnota svo langt sem þau koma til greina, ásamt með tilheyr- andi skyldum og kvöðum“. Kröfur þessar eru ítrekaðar í greinargerð framhaldssakar. Það er grundvallarregla íslensks réttar, að sá, sem krefst réttinda sér til handa í dómsmáli, verði að gera skýra grein fyrir þeim. Í máli þessu hefur sóknaraðili ekki greint skýr- lega, hver séu fasteignaréttindi þau, sem hann telur sig eiga, en skorta formlegar heimildir um. Meðal annars brestur alveg skilgreiningu á, hver afnotaréttindi, kvaðir og önnur óbein eignarréttindi hann viðurkenni, að aðrir aðiljar eigi á landsvæði því, er hann telur eign sína. 3. - Svo sem sakarefni er markað í máli þessu, bendir margt til þess, að landsvæði þau, er málssóknin varðar, teljist til fleiri en eins lögsagnarumdæmis. Er þá athugunarefni, hvort varnarþing sé rétt, eins og á stendur, sbr. 216. og 220. gr. laga nr. 85/1936. Sakarefni er eigi afmarkað landfræðilega með þeim hætti, að gerlegt sé að fjalla um þessa hlið málsins. Eins og lýst hefur verið hér að framan, er málssókn þessi haldin slíkum megingöllum, að vísa ber málinu frá héraðs- dómi. Samkvæmt þessu verður staðfest niðurstaða hins kærða dóms um frávísun málsins, ákvörðun málskostnaðar og gjafvarnarkostnaðar. Kærumálskostnaður falli niður. Staðfesta ber athugasemdir héraðsdóms um meðferð máls- ins. Dómsorð: Hinn kærði dómur á að vera óraskaður. Kærumálskostnaður fellur niður. 34 Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. I. Ég vísa til atkvæðis meiri hluta dómenda um kröfugerð málsaðilja fyrir Hæstarétti. II. Sóknaraðili gerði eigi glögga grein fyrir því í beiðni til sýslumanns Rangárvallasýslu 19. ágúst 1971 um útgáfu eign- ardómsstefnu, með hverri heimild hann teldi sig kominn að þeim landsvæðum, sem hann beiddist eignardóms fyrir. Til- greining fasteignar þeirrar, er eignardómsbeiðnin tók til, var með öllu óljós og sú ein, að um væri að ræða afréttir og há- lendissvæði í og upp af embættisumdæmi héraðsdómarans. Verður ekki séð, að héraðsdómari hafi krafið sóknaraðilja nánari skýrslna um framangreind atriði, áður en hann gaf út eignardómsstefnu, svo sem rétt hefði verið. Samkvæmt þessu fullnægði sóknaraðili eigi skilyrðum þeim, sem sett eru í 220. gr., sbr. 217. gr. laga nr. 85/1936 fyrir því, að orðið yrði við beiðni hans um útgáfu eignardómsstefnu. Ljóst er af málsreifun sóknaraðilja fyrir héraðsdómi og Hæstarétti, að hann reisir kröfur sínar um eignardóm fyrir landsvæðum þeim, sem um getur í eignardómsstefnu 26. ágúst 1971 og framhaldsstefnu 26. október 1973, á því, að landsvæði þessi séu almenningur og hafi engir tekið á þeim heimildir til fullkominna eignarráða. Hluti þeirra sé að vísu afréttur, Holtamannaafréttur, en af því leiði það eitt, að af- réttarhafar megi nota afréttinn „til upprekstrar og annarra afréttarnota, sem hefð og venjur eru fyrir, svo langt sem þau koma til greina og með tilheyrandi skyldum og kvöð- um“. Hins vegar sé sóknaraðili fortakslaust eigandi allra landsvæðanna samkvæmt þeirri réttarreglu, að ríkið eigi öll lönd, sem aðrir hafi ekki stofnað til eignarréttar yfir sér til handa. Samkvæmt 220. gr. laga nr. 85/1936 getur maður beiðst útgáfu eignardómsstefnu, ef hann sannar eða gerir sennilegt, 35 „að hann hafi öðlast réttindi yfir fasteign .. . með samningi eða hefð, en hann skortir skilríki fyrir rétti sínum“. Að fram- an hefur verið lýst þeim lagagrundvelli, sem sóknaraðili reis- ir eignardómskröfu sína á. Hann hefur hvorki haft umrædd landsvæði í eignarhaldi, sem leitt gæti til hefðar, né reisir hann eignartilkall sitt á öðrum réttaratvikum, sem 220. gr. tekur til berum orðum eða fyrir lögjöfnun. Þegar af þeim ástæðum, sem nú hafa verið greindar, er ég samþykkur at- kvæði meiri hluta dómenda um, að staðfesta beri úrlausn héraðsdóms um, að málinu skuli vísað frá dómi. Þar sem ég fellst einnig á atkvæði meiri hluta dómenda, að því er varðar málskostnað, gjafvarnarlaun og athuga- semdir héraðsdóms um málsmeðferð í héraði, er ég sam- þykkur dómsorðinu. Dómur aukadómþings Rangárvallasýslu 24, apríl 1974. Mál þetta var dómtekið 22. f. m. Tildrög málshöfðunar þessarar eru þau, að hinn 19. ágúst 1971 ritaði lögmaður stefnanda sýslumanninum í Rangárvallasýslu svo- fellt bréf: „Í framhaldi af samtölum við yður, herra sýslumaður, sbr. og meðf. mótmælagerð á stofnfundi svokallaðs „Veiðifélags Þóris- vatns“ 8. þ. m. leyfi ég mér hérmeð f. h. Fjármálaráðuneytisins að fara þess á leit, að þér gefið út með heimild í 220. gr. einka- málalaga opinbera eignardómsstefnu til þess að fá ákveðna með dómi eignarréttarstöðu afrétta og hálendissvæðanna í og upp af embættisumdæmi yðar, þ. á m. Þórisvatnssvæðisins. Augljóst er, að venjuleg dómsmeðferð verður ekki viðhöfð, m. a. af því, að hvergi er á vísan að róa um varnaraðild(ir). Ég vænti þess því, að þér gefið út opinbera eignardómsstefnu, og hefi ég í því skyni látið fylgja uppkast að slíkri stefnu, sem ég fer fram á, að þér undirritið eftir að hafa ákveðið fyrirtökudag. Um fyrirtökustað og varnarþing færi eftir því, sem við höfum talað um, og varla getur annars staðar verið en á skrifstofu embættis yðar.“ Hinn 26. ágúst 1971 gaf sýslumaðurinn í Rangárvallasýslu út opinbera stefnu með svofelldum kröfum: „Fjármálaráðherra Halldór E. Sigurðsson hefir fyrir hönd rík- issjóðs farið þess á leit samkvæmt 220. grein laga nr. 85 1936, að út verði gefin eignardómsstefna til viðurkenningar á eignar- rétti ríkisins að Þórisvatni og Holtamannaafrétti, og almenning- um, til forna nefnt Þjórsártungur, en bein formleg eignarheimild að landsvæðum þessum liggur ekki fyrir. Er mikils um vert, og öllum hlutaðeigendum nauðsynlegt, að fá skorið úr um réttarstöðu þessara landsvæða, enda líklegt, að dómur í málinu yrði til mik- ilsverðrar leiðbeiningar um eignarréttarstöðu gagnvart öðrum afréttum í landinu, enda þótt því sé að vísu haldið fram, að um Holtamannaafrétt gæti nokkurrar sérstöðu. Ríkisvaldið viður- kennir rétt byggðamanna til upprekstrar og annarra afréttarnota, sem hefð og venjur eru fyrir, svo langt sem þau koma til greina og með tilheyrandi skyldum og kvöðum. Hins vegar telur það sig fortakslaust eiganda („„grunn““-eiganda) til lands, vatna og vatns- botna, með öllum verðmætum (jarðefnum) í jörðu og á og þar á meðal vatnsréttinda allra á hinu umstefnda svæði. Landsvæði þau, sem málssókn þessi tekur til, afmarkast af Þjórsá að vestan, Sprengisandi eftir vatnaskilum að norðan, Tungnaá að sunnan, en að austan eftir Blautukvísl frá Tungnaá í Blautukvíslarbotna, Þaðan sjónhending í Þóristind, þaðan í Þveröldu norðaustan Þór- isvatns og síðan austur í Svartakamb, þar sem hann er hæstur og þvert í Tungnaá. Þaðan upp eftir Tungnaá og allt upp til jökla, síðan til Vonarskarðs, Tungnafellsjökuls og loks norður á Sprengi- sand, eins og fyrr var sagt. Eru mörk þessi að svo stöddu ákveðin sumpart eftir svokölluðum landamerkjaskrám afréttarins og sum- part dómssátt frá 7. ágúst 1951, en jafnframt áskilinn réttur til breytinga á kröfugerðinni síðar, hvað merkin snertir. Ennfremur er áskilinn réttur til þess að fá ákveðin með dómi, mati eða sam- komulagi, mörk milli afréttar og almenninga á hinum umstefndu landsvæðum, ef ástæður þykja til. Eins og málavöxtum er háttað, þykir eðlilegast að reka mál þetta fyrir aukadómbþingi Rangárvallasýslu og þingfesta það á skrifstofu sýslunnar á Hvolsvelli.“ Birtist stefna þessi í 51. tbl. 64. árgangs Lögbirtingablaðsins, sem út kom hinn 8. september 1971. Við þingfestingu málsins hinn 26. nóvember 1971 var sótt þing af hálfu Ásahrepps og Djúpárhrepps í Rangárvallasýslu og einnig af hálfu einstakra jarðeigenda og ábúenda í hreppum þessum. Í greinargerð, sem fram hefur komið sameiginlega af hálfu þessara aðilja, eru þessar dómkröfur gerðar: 1. Að hrundið verði öllum kröfum stefnanda. 2. Að viðurkenndur verði að óskiptu eignarréttur nefndra hreppsfélaga, en til vara allra téðra jarðeigenda hvers um 37 sig og sameiginlega, að landsvæðum þeim, er um getur í stefnu, með öllum gögnum og gæðum, í jörðu og á. 3. Að stefnanda verði gert að greiða þessum aðiljum málskostn- að að skaðlausu. Við þingfestingu málsins var einnig sótt þing af hálfu samtaka sveitarfélaga í Suðurlandskjördæmi vegna „hins forna Sunnlend- ingafjórðungs“ og þessum aðilja áskilinn réttur til kröfugerðar Í málinu. Af hálfu þessa aðilja hefur eigi komið fram greinargerð eða kröfur. Við þingfestingu málsins var einnig sótt þing af hálfu Holta- hrepps og Landmannahrepps og eigenda og ábúenda jarða í þess- um hreppum svo og af hálfu eigenda og ábúenda jarðanna Nætfur- holts og Hóla í Rangárvallahreppi. Í greinargerð, sem fram hefur komið sameiginlega af hálfu þessara aðilja, eru þær dómkröfur gerðar, að kröfum stefnanda verði hrundið og viðurkenndur verði með dómi í málinu sameignarréttur þessara aðilja með Ásahreppi og Djúpárhreppi að landsvæðum þeim, sem eignardómsstefnan fjallar um, „þ. e. svonefndum Holtamannaafrétti og Þjórsártung- um“ samkvæmt mati óvilhallra manna. Þá er og krafist máls- kostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. Við þingfestingu málsins var að lokum sótt þing af hálfu Skaft- ártunguhrepps í Vestur-Skaftafellssýslu og eigenda og ábúenda jarða í þeim hreppi. Í greinargerð, sem fram hefur komið af hálfu þessara aðilja sameiginlega, eru þær dómkröfur gerðar, að kröf- um stefnanda verði hrundið, að því er varðar þann hluta þess landsvæðis, sem eignardómsstefnan tekur til, sem er austan af- réttarmarka Skaftártunguhrepps, en jafnframt muni vera mörk milli Rangárvallasýslu og Skaftafellssýslu, en þau séu úr mynni Námskvíslar, þar sem hún fellur í Tungnaá, beina stefnu í Þver- öldu fyrir norðan Þórisvatn, en að norðan verði mörkin að svo stöddu talin bein lína úr Þveröldðu um Svartakamb í Tungnaá. Jafnframt er þess krafist, að viðurkenndur verði eignarréttur þessara aðilja að framangreindu landsvæði með öllum verðmæt- um gögnum og gæðum í jörðu og á, þar með töldum vatnsréttind- um. Þá er og krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda. Er næst var háð þing í málinu hinn 6. maí 1972 var nú með samþykki fyrri aðilja einnig sótt þing af hálfu Bárðdælahrepps og Ljósavatnshrepps í Suður-Þingeyjarsýslu og eigenda og ábú- enda jarða í þeim hreppum. Í greinargerð, sem fram hefur komið sameiginlega af hálfu þessara aðilja, eru þær dómkröfur gerðar, að þeir verði sýknaðir af kröfum stefnanda, að því er snertir land- 38 svæði þau á Sprengisandi og umhverfis Sprengisand, sem. frá fornu fari hafa verið smöluð frá þessum hreppum, nánar tiltekið „norðan línu, sem dregin er úr Klakk eftir Háöldukvísl til Berg: vatnskvíslar, frá ármótum Bergvatnskvíslar og Fjórðungskvíslar um vatnaskil sunnan Fjórðungskvíslar og síðan suðaustur í Vatnajökli á Bárðarbungu, þar sem hún er hæst.“ Jafnframt er þess krafist, að viðurkenndur verði eignarréttur þessara aðilja að nefndum landsvæðum með öllum verðmætum, gögnum og gæð- um í jörðu og þar á meðal vatnsréttindum. Þá er þess og kraf- ist, að stefnandi verði dæmdur til að greiða þessum aðiljum máls- kostnað í málinu að mati dómsins. Það kemur fram í greinargerð þessara aðilja, að ekki sé gerð frávísunarkrafa, þó að tvímælis kunni að orka, að málið sé höfðað á réttu varnarþingi, að því er þessa aðilja varðar. Með bréfi, dags. hinn 10. október 1973, fór lögmaður stefnanda þess á. leit við formann dómsins, að gefin yrði út framhaldsstefna í málinu, er hafði að geyma svohljóðandi kröfugerð: ,„..., Að fjármálaráðherra, Halldór E. Sigurðsson, hefir farið þess á leit fyrir hönd ríkissjóðs, að út verði gefin — samkv. heimild í 220. gr. laga nr. 85/1936 — framhaldsstefna í eignardómsmáli því, er höfðað var með. opinberri stefnu, dags. 26. ágúst 1971, ti) viður- kenningar á eignarrétti ríkisins að Þórisvatni og Holtamanna- afrétti og hálendissvæðunum þar upp af, til forna nefnt Þjórsár- tungur. Hafa Landmælingar ríkisins nú markað á eftirfarandi uppdrátt landsvæði þau, sem um er að ræða, og er hann birtur hér í formi framhaldsstefnu til glöggvunar og skýringar á dóm- Samkvæmt þessu eru kröfur stefnanda þær, að ríkið verði talið grunneigandi að landsvæðum þeim, sem málssókn þessi tekur til og afmörkuð eru á uppdrætti þessum, nánar tiltekið: Af Þjórsá að vestan, síðan upp eftir Háöldukvísl að fjallinu Klakki, þaðan eftir vatnaskilum, svo sem þau eru mörkuð á kortinu, til Fjórð- ungsöldu, síðan yfir Tungnafellsjökul og Vonarskarð til Bárðar- bungu, þaðan eftir hinum afmörkuðu vatnaskilum suður til Háu- bungu í Vatnajökli, þaðan beina stefnu í Jökulfitjar, þá niður eft- ir Tungnaá þar til á móts við Svartakamb, þar sem hann er hæst- ur, þaðan beina línu í Þveröldu norðaustan Þórisvatns, þaðan beina línu í Þóristind, og í Blautukvíslarbotna, og eftir Blautu- kvísl niður í Tungnaá, en þaðan ráði Tungnaá, þar til hún fellur í Þjórsá ....“ 39 Auk þess vár í framhaldsstefnunni uppdráttur, þar sem dregin voru mörk svæðis þess, sem kröfugerð stefnanda beindist að. Hinn 26. október 1973 gaf formaður dómsins út framhaldsstefnu þessa. Var framhaldssök málsins þingfest 12. janúar 1974. Í greinargerð stefnanda í framhaldssök var nú aðild Skaftár- tunguhrepps mótmælt sem ólöglegri og þess krafist, að kröfum þessa aðilja verði vísað frá dómi og hann dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað. Þá var þess og krafist, að Landmanna- hreppur viki úr málinu, en málskostnaður falli niður, að því er hann varðar. Það kemur fram Í greinargerð stefnanda í fram- haldssök, að hann hafi hugsað sér að gera varakröfu varðandi „aðgreiningu (staðfræðilega) á afnotabundnum almenningum (Þ. e. afréttarsvæðum) og hins vegar hinum frjálsu almenningum (gróðurlausum hálendissvæðum)“, en þar sem áreið hafi ekki farið fram, verði slík kröfugerð að bíða. Við þingfestingu framhaldssakar var sótt þing af hálfu sýslu- nefndar Eyjafjarðarsýslu og hreppsnefndar Saurbæjarhrepps. Í greinargerð af hálfu þessara aðilja kemur fram, að þeir telji hluta landsvæðis þess, sem krafa stefnanda beinist að, vera innan marka landsvæðis þess, sem þessir aðiljar telji tilheyra Eyja- fjarðarsýslu og Saurbæjarhreppi og afmarkað hefur verið á upp- drætti á dskj. nr. 81, sem þeir hafa lagt fram, en suðurmörk þessi séu „frá Miklafelli í Hofsjökul, norðan Háöldukvíslar, yfir Sprengisand syðst, í bug á Fjórðungskvísl og síðan um Fjórðungs- kvísl austur í Jökuldal, sunnan Tungnafells.“ Er þess krafist, að kröfum stefnanda, er beinast að landsvæði þessu, verði hrundið, en jafnframt verði viðurkenndur eignarréttur þeirra að landsvæði þessu með öllum gögnum og gæðum, sem landareigninni fylgja í jörðu og á. Þá er og mótmælt kröfum Bárðdælahrepps og Ljósa- vatnshrepps og annarra aðilja málsins að landsvæðinu norðan greindrar línu. Þá er og krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda og annarra gagnaðilja. Í greinargerð í framhaldssök af hálfu Ásahrepps og Djúpár- hrepps:og eigenda og ábúenda jarða í þeim hreppum eru þessar dómkröfur gerðar: 1. Fyrir hönd Ása- og Djúpárhrepps, að málinu verði vísað frá dómi. 2.. Ef málið verður látið ganga til efnisdóms, þá eru dómkröfur þær f. h. hreppsnefnda Ása- og Djúpárhrepps vegna hrepp- anna sjálfra svo og eigenda og ábúenda jarða í hreppum þess- um, að kröfum stefnanda verði hrundið. 3. Þá er þess og krafist, að stefnanda verði gert að greiða máls- varnarlaun til Ása- og Djúpárhreppa, eins og mál þetta væri ekki gjafvarnarmál, og gildir sú krafa, hvort sem málinu lyktar með frávísunar- eða efnisdómi. Er frávísunarkrafan byggð á því, að stefnandi hafi ekki sannað eða gert sennilegt, að hann hafi öðlast þau réttindi yfir fasteign Þeirri, sem eignardómskrafan beinist að, og að hann hafi ekki sent dómaranum skriflega beiðni um útgáfu eignardómsstefnu, svo sem ákvæði 217. gr. og 220. gr. laga nr. 85/1936 mæli fyrir um. Hafi dómarinn því ekki tekið afstöðu til þess á grundvelli slíkra gagna, hvort stefna skyldi gefin út. Þá er því og haldið fram, að form eignardómsmála verði ekki notað til að fá skorið úr því, hvort ríki geti átt landsréttindi, sem það hefur eigi áður gert tilkall til, hvort sem það taki þau til sín með sjálftöku og neyði vörsluhafa til málshöfðunar eða hafi sjálft frumkvæðið um málshöfðun. Þá er frávísunarkrafan og studd þeim rökum, að lögmaður stefnanda hafi notað greinargerð í framhaldssök til skriflegs málflutnings, sem sé andstætt ákvæði 2. mgr. 109. gr. laga nr. 85/1936, enda hafi eigi verið ákveðinn skriflegur mál- flutningur í málinu. Í greinargerð í framhaldssök af hálfu Holtahrepps og Land- hrepps, eigenda og ábúenda jarða í þeim hreppum og jarð- anna Næfurholts og Hóla eru þær dómkröfur gerðar, að málinu verði vísað frá dómi og stefnandi dæmdur til að greiða þessum aðiljum málskostnað, eins og málið væri eigi gjafvarnarmál, þar á meðal málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra. Er frávís- unarkrafan byggð á því, að eigi hafi verið lagalegur grundvöllur til að höfða mál þetta sem eignardómsmál samkvæmt 217. og 220. gr. laga nr. 85/1936. Jafnframt var því haldið fram, að mála- tilbúnaður af hálfu stefnanda fæli í sér skriflegan málflutning. Í greinargerð í framhaldssök af hálfu Skaftártunguhrepps og eigenda og ábúenda jarða í þeim hreppi eru þær dómkröfur gerð- ar, að málinu verði vísað frá dómi og stefnandi dæmdur til að greiða þessum aðiljum málskostnað, þar á meðal málsvarnarlaun skipaðs talsmanns þeirra. Er frávísunarkrafan byggð á sömu sjón- armiðum og framangreindra varnaraðilja. Í greinargerð í framhaldssök af hálfu Bárðdælahrepps og Ljósa- vatnshrepps og eigenda og ábúenda jarða í þeim hreppum eru þær dómkröfur gerðar, að málinu verði vísað frá dómi og þess- 41 um aðiljum dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda, eins og málið væri eigi gjafvarnarmál, þar á meðal málsvarnarlaun skip- aðs talsmanns þeirra. Í greinargerð í framhaldssök af hálfu sýslunefndar Eyjafjarðar- sýslu og hreppsnefndar Saurbæjarhrepps er þess krafist að mál- inu verði vísað frá dómi og stefnandi dæmdur til að greiða þess- um aðiljum málskostnað, eins og málið væri eigi gjafvarnarmál. Frávísunarkröfur framangreindra aðilja í Eyjafjarðarsýslu og Suður-Þingeyjarsýslu eru byggðar á sömu rökum og frávísunar- kröfur annarra varnaraðilja, en auk þess kemur fram af hálfu hvors þeirra, að landsvæði það, sem krafa stefnanda beinist að, sé að nokkru innan Eyjafjarðarsýslu og að nokkru innan Suður- Þingeyjarsýslu og sé því varnarþing málsins, að því er þessa hluta landsvæðisins varðar, í Eyjafjarðarsýslu eða Suður-Þingeyjar- sýslu, væntanlega eftir ákvörðun dómsmálaráðherra, sbr. lög nr. 41/1919, 1. gr., og lög nr. 29/1965, Í. gr. Hinn 18. mars sl. ritaði lögmaður stefnanda dóminum bréf og tjáði honum, að sóknaraðili hefði ákveðið að færa kröfulínu sína í málinu frá vatnaskilum norðan Sprengisands og suður að línu þeirri, sem Bárðdælahreppur og Ljósavatnshreppur miðuðu kröfu- gerð sína við, en kröfugerð sýslunefndar Eyjafjarðarsýslu og Saurbæjarhrepps nái hvergi suður fyrir þessa línu og séu þessir aðiljar því sjálfkrafa úr málinu. Munnlegur málflutningur fór fram um frávísunarkröfur varn- araðilja hinn 22. f. m. Í þinghaldi þessu lýsti lögmaður Bárðdælahrepps og Ljósa- vatnshrepps og eigenda og ábúenda jarða í þessum hreppum því yfir, að af hálfu þessara aðilja sé fallið frá frávísunarkröfu þeirra í málinu, en jafnframt var því lýst yfir, að þeir geti ekki fallist á, að málið verði hafið, nema tryggt sé, að ekki verði með dómi í málinu fjallað um landsvæði norðan þeirra marka, sem þeir telji til réttar yfir. Af hálfu þessara aðilja var haldið fast við Þegar gerða málskostnaðarkröfu. Af hálfu annara varnaraðilja var haldið fast við framkomnar frávísunarkröfur og málskostnaðarkröfur. Af hálfu sýslunefndar Eyjafjarðarsýslu og Saurbæjarhrepps var því lýst yfir, að fallið sé frá mótmælum gegn varnarþingi málsins. Í þinghaldi þessu var því lýst yfir af hálfu stefnanda, að fallið sé frá kröfubreytingu þeirri, sem fram komi í bréfi lögmanns stefnanda hinn 18. mars sl, og falli kröfur stefnanda því í sömu skorður og í framhaldsstefnu. Jafnframt var því lýst yfir, að fall- 42 ið sé frá frávísunarkröfum hans, að því er varðar Landmanna- hrepp og Skaftártunguhrepp. Af hálfu stefnanda var þess krafist í þessum þætti málsins, að frávísunarkröfum varnaraðilja verði hrundið og varnaraðiljar dæmdir til að greiða stefnanda málskostnað fyrir þennan þátt málsins, sem ákveðinn verði við endanlegan efnisdóm í málinu. Krafa stefnanda í þessum þætti málsins er byggð á því, að með bréfi, dags. hinn 19. ágúst 1971, hafi þess formlega verið farið á leit við sýslumanninn í Rangárvallasýslu, að eignardómsstefna yrði gefin út. Það hafi svo verið gert að undangenginni ítarlegri athugun. Er því jafnframt haldið fram, að önnur málsmeðferð en eignardómsmeðferð hafi ekki komið til greina, eins og mála- vöxtum sé háttað, og hafi ekki verið hallað rétti nokkurs aðilja, þvert á móti hafi allir haft greiða og óhindraða aðstöðu til að gæta réttar síns og hafa uppi kröfur, eins og raun hafi á orðið. Þá er frávísunarkröfunum mótmælt á þeim grundvelli, að þær komi allt of seint fram, en samkvæmt 108. gr. laga nr. 85/1936 skuli frávísunarkröfur koma fram strax og skuli þær teknar til sérstaks málflutnings strax. Stefnandi telur sig frá alda öðli „grunneiganda“ réttar þess, sem hann krefst viðurkenningar á í máli þessu. Stefnanda var ljóst, er mál þetta var höfðað, að aðrir aðiljar teldu til réttar á landsvæði því, sem kröfugerð hans beinist að, svo sem fram kemur í frumstefnu, en nánar segir svo um þetta í greinargerð: „Fyrir liggur, að hrepparnir í lágsveitum Rangár- þings telja til réttar á Holtamannaafrétti, einkum Ása- og Djúpár- hreppar. Hins vegar er ekki kunnugt, hvort Holta- og Landmanna- hreppar láta mæta í málinu, en þeir eru aðiljar að Landmanna- afrétti, en lítil sneið af Þórisvatni telst liggja í þeim afrétti. Loks hafa Þingeyingar haft við orð, að þeir „ættu“ Sprengisand og Nýjadal.“ Eins og mál þetta liggur fyrir, er ágreiningsefni aðilja utan marka þeirra, sem ákvæði 220. gr. laga nr. 85/1936 setur til höfð- unar eignardómsmála. Á stefnandi ekki lögmæta kröfu til að reka mál þetta sem eignardómsmál samkvæmt 220. gr. laga nr. 85/1936. Ber því að vísa málinu í heild frá dómi. Það er athuga- vert, að í greinargerðum stefnanda í aðalsök og framhaldssök felst skriflegur málflutningur. Hefur kröfugerð af hálfu stefnanda ekki verið stöðug. Þá er það og athugavert, að eigi hefur komið fram, hverjir eru eigendur og ábúendur jarða í Ása- og Djúpár- 43 hreppum, Skaftártunguhreppi og Ljósavatns- og Bárðdælahrepp- um, sem kröfur eru hafðár uppi fyrir í málinu. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Hinn 28. ágúst 1972 veitti dómsmálaráðherra hreppsnefndum Ásahrepps og Djúpárhrepps f. h. hreppanna gjafvörn í málinu, og var Páll S. Pálsson hæstaréttarlögmaður jafnframt skipaður til að flytja málið fyrir gjafvarnarhafa. Hinn 22. nóvember 1972 veitti dómsmálaráðherra hreppsnefnd- um .Holtahrepps og Landmannahrepps f. h. hreppanna gjafvörn í málinu, og var Sveinbjörn Jónsson hæstaréttarlögmaður jafn- framt skipaður til að flytja málið fyrir gjafvarnarhafa. Hinn 21. nóvember 1972 veitti dómsmálaráðherra Bárðdæla: hreppi og Ljósavatnshreppi gjafvörn í málinu. Hinn 6. september 1973 var Jón Finnsson hæstaréttarlögmaður skipaður til að flytja málið fyrir gjafvarnarhafa. Hinn 22. nóvember 1972 veitti dómsmálaráðherra hreppsnefnd Skaftártunguhrepps gjafvarnarleyfi í málinu, og hinn 8. ágúst 1973 var Skúli Pálmason hæstaréttarlögmaður skipaður til að flytja málið fyrir gjafvarnarhafa. Hinn 22. mars 1974 veitti dómsmálaráðherra sýslunefnd Eyja- fjarðarsýslu og hreppsnefnd Saurbæjarhrepps gjafvörn í málinu, og var Friðrik Magnússon hæstaréttarlögmaður jafnframt skip- aður til að flytja málið fyrir gjafvarnarhafa. Gjafvarnarkostnaður hreppsnefnda Ása. og Djúpárhrepps f. h. hreppanna greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, sem ákveðst kr. 275.000. Gjafvarnarkostnaður hreppsnefnda Holtahrepps og Land- mannahrepps f. h. hreppanna greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Sveinbjörns Jónsson- ar hæstaréttarlögmanns, kr. 200.000. Gjafvarnarkostnaður hreppsnefndar Skaftártunguhrepps f. h. hreppsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Skúla Pálmasonar hæstaréttarlög- manns, kr. 125.000. Gjafvarnarkostnaður Bárðdælahrepps og Ljósavatnshrepps greiðist úr ríkissjóði, kr. 237.920, þar með talin málflutnings- laun skipaðs talsmanns þeirra, Jóns Finnssonar hæstaréttarlög- manns, kr. 200.000. Gjafvarnarkostnaður sýslunefndar Eyjafjarðarsýslu og hrepps- nefndar Saurbæjarhrepps, kr. 280.102.80, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Friðriks Magnússonar, kr. 200.000. Með úrskurði, uppkveðnum hinn 7. júlí 1972, vék hinn reglu- legi dómari sæti í málinu. Hinn 13. júlí 1972 skipaði dómsmála- ráðherra Bjarna K. Bjarnason borgardómara til að fara með mál þetta og dæma. Með úrskurði, uppkveðnum hinn 9. ágúst 1972, vék Bjarni K. Bjarnason sæti í málinu. Hinn 16. ágúst 1972 skip- aði dómsmálaráðherra Guðmund Jónsson borgardómara til að fara með mál þetta og dæma. Hefur hann kveðið upp dóm þennan ásamt samdómendunum Steingrími Gauti Kristjánssyni héraðs- dómara og Þórhalli Vilmundarsyni prófessor. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður. Gjafvarnarkostnaður hreppsnefnda Ásahrepps og Djúpár- hrepps f. h. hreppanna greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 275.000. Gjafvarnarkostnaður hreppsnefnda Holtahrepps og Land- mannahrepps f. h. hreppanna greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Sveinbjörns Jónssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 200.000. Gjafvarnarkostnaður hreppsnefndar Skaftártunguhrepps f. h. hreppsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutn- ingslaun skipaðs talsmanns þeirra, Skúla Pálmasonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 125.000. Gjafvarnarkostnaður Bárðdælahrepps og Ljósavatns- hrepps, kr. 237.920, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Jóns Finnssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 200.000. Gjafvarnarkostnaður sýslunefndar Eyjafjarðarsýslu og hreppsnefndar Saurbæjarhrepps, kr. 280.102.80, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Friðriks Magnússonar hæstaréttarlögmanns, kr. 200.000. 45 Þriðjudaginn 21. janúar 1975. Nr. 139/1974. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Gunnari Jónssyni (Sigurður Helgason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Bifreiðar. Brot gegn umferðarlögum og áfengislögum. Nytja- stuldur. Dómur Hæstaréttar. Staðfesta ber þá úrlausn héraðsdómara, að ákærði sé sann- ur að sök um það atferli, sem ákæra í málinu lýtur að, og er háttsemi hans réttilega færð til refsiákvæða, svo sem ákæru- skjal er úr garði gert. Í Hæstarétti eru lögð fram gögn um það, að ákærði hafi hlotið ökuskírteini hinn 16. október 1973, og var það endurnýjað 4. október 1974. Refsing ákærða þykir með vísan til 77. gr. almennra hegningarlaga hæfilega ákveð- in 15 daga varðhald, en vegna ungs aldurs ákærða þykir rétt að ákveða, að fullnustu refsingar skuli fresta og hún falla niður að 2 árum liðnum frá uppsögu dóms þessa, ef almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955, verður haldið. Rétt þykir að svipta ákærða ökuleyfi 1 ár frá 12. mars 1974 að telja. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað er staðfest. Dæma ber ákærða til að greiða allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 20.000, og málflutningslaun verjanda síns, kr. 20.000. Það athugast, að héraðsdómari hefur eigi prófað ákærða sjálfstætt um sakarefni, heldur einskorðað prófið við að lesa fyrir honum skýrslu rannsóknarlögreglu. Eru þeir rannsókn- arhættir andstæðir 77. gr. laga nr. 73/1973, nú laga nr. 74/ 1974. Dómsorð: Ákærði, Gunnar Jónsson, sæti varðhaldi 15 daga, en fullnustu refsingar skal frestað og hún niður falla að 9 árum liðnum frá uppsögu dóms þessa, ef almennt skil- orð 57. gr. almennra hegningarlagá nr. 19/1940 verður haldið. Hann er sviptur ökuleyfi 1 ár frá 12. mars 1974 að telja. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað á að vera órask- að. Ákærði greiði allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 20.000, og málflutningslaun verjanda síns, Sigurðar Helgasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 20.000. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Kópavogs 6. júní 1974. Mál þetta, sem dómtekið var sama dag, er höfðað af ákæru- valdsins hálfu með ákæru saksóknara ríkisins, dagsettri 20. maí 1974, á hendur Gunnari Jónssyni nema, Hlégarði 8, Kópavogi, fæddum 25. ágúst 1956 í Reykjavík, fyrir að taka í heimildarleysi aðfaranótt sunnudagsins 7. október 1973 bifreiðina R 31739 á bif- reiðastæði við Tjarnarbúð í Reykjavík og aka henni undir áhrif- um áfengis og án ökuréttinda eftir Suðurgötu, Kirkjugarðsstíg, Garðastræti og Tryggvagðu og þaðan upp á Vesturgötu, þar sem lögreglumenn höfðu afskipti af honum við hús nr. 22. Telst þetta varða við 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 20/1956, 2. mgr., sbr. 3. mgr. 25. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1960. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Ákærði er sakhæfur og hefur ekki sætt kærum og refsingum áður, svo kunnugt sé. Málsatvik eru þessi: Sunnudaginn 7. október 1973, klukkan 0150, kom Ragnheiður Ingólfsdóttir, Safamýri 13, Reykjavík, á lögreglustöðina við Tryggvagötu og tilkynnti, að stolið hefði verið frá henni bifreið- 47 inni R 31739 frá Tjarnarbúð á tímabilinu frá klukkan 2230 til klukkan 0145. Er lögreglumenn voru á varðgöngu í Kirkjustræti, klukkan 0235, veittu þeir athygli nefndri bifreið, þar sem henni var ekið fram hjá þeim vestur Kirkjustræti. Stöðvuðu þeir þegar næstu bifreið og báðu ökumann hennar að aka þeim á eftir bifreiðinni R 31739, og gerði hann það fús- lega. Í Garðastræti náðu þeir bifreiðinni og veittu henni eftirför að Vesturgötu 22, en þar náðu þeir að stöðva akstur hennar og höfðu tal af ökumanni hennar. Veittu þeir þá athygli, að áfengis- þef lagði frá vitum hans. Báðu þeir hann þá um að stíga út úr bifreiðinni, sem hann og gerði. Er þeir ætluðu að ræða við hann meira, gerði hann sig líklegan til að hlaupast á brott, og urðu þeir að færa hann í handjárn. Var ökumaðurinn og bifreiðin síðan færð á lögreglustöðina. Aðspurður af varðstjóra reyndist öku- maðurinn vera ákærði í máli þessu. Viðurkenndi hann að hafa stolið bifreiðinni R 31739 við Tjarnarbúð fyrr um kvöldið og að hafa ekið henni nokkuð um miðborgina. Hann viðurkenndi einnig að hafa drukkið áfengi fyrir aksturinn og að hafa fundið til áfeng- isáhrifa við aksturinn. Ein hurð bifreiðarinnar mun hafa verið ólæst, en til gangsetningar bifreiðarinnar kvaðst ákærði hafa notað naglaþjöl. Næsta dag skýrði ákærði svo frá hjá rannsóknarlögreglunni í Reykjavík: „Ég var að drekka í gærkvöldi, og byrjaði ég um kl. 21.00, og var ég þá á gangi í Kópavoginum. Síðan fór ég til Reykjavíkur, og var ég að þvælast um borgina, og var ég með vodka í flösku. Svo var það, að ég kom að bifreiðastæði við Tjarnarbúð, að mér datt í hug að taka bifreið traustataki, og þegar ég kom að bifreið- inni R 31739, var hún ólæst, og settist ég undir stýri. Ég notaði naglaþjöl til þess að gangsetja bifreiðina, og síðan ók ég Suðurgötuna, Kirkjugarðsstíg, Garðastræti og að bifreiða- stæði við Tryggvagötu. Þar lagði ég bifreiðinni og fór að ganga um miðborgina, en eftir skamma stund fór ég aftur að bifreið- inni og ók af stað. Það var svo skömmu síðar, að lögreglan stöðvaði mig á Vestur- götunni, og var farið með mig á lögreglustöðina, þaðan sem ég nú kom. Ég fann til áhrifa áfengis við aksturinn, en ég tel, að ég hafi ekki verið mjög drukkinn, Ég hef ekki ökuleyfi og hef ekki öðlast Það. 48 Ég veit ekki, hvað kom mér til að taka þessa bifreið, annað en eitthvað fikt. Ég held, að ég hafi ekki valdið skemmdum á bif- reiðinni né öðru í þessum akstri.“ Hinn 1. mars sl. kom ákærði fyrir dóm, og var framburður hans þar í samræmi við lögregluskýrslur. Hann gerði þó þá at- hugasemd, að hann stöðvaði af sjálfsdáðum, þ. e. a. s. að lögregl- an hafi ekki stöðvað hann. Þegar hann stöðvaði, ók lögreglan fram fyrir bifreið hans og stöðvaði þar. Hinn 12. mars kom ákærði aftur fyrir dóm vegna rannsóknar á meintri tilraun hans til töku og aksturs bifreiðarinnar R 25649 hinn 13. janúar sl. Þar sem ekki er ákært fyrir þessa hegðun í ákæruskjali, þykir ekki þörf á að rekja málavexti varðandi þessa tilraun ákærða. Hins vegar var ákærði í þessu þinghaldi sviptur ökuleyfi til bráðabirgða, en ökuskírteini ákærða var gef- ið út 16. október 1973. Tekið var sýnishorn úr blóði ákærða, og með gasgreiningu á súlu reyndist vera 0.73%, magn alkóhóls í blóðinu. Niðurstaða. Samkvæmt niðurstöðu alkóhólrannsóknar og með eigin játn- ingu ákærða, sem er í samræmi við önnur gögn í málinu, telst sannað, að ákærði hafi gerst sekur um háttsemi þá, sem honum er gefin að sök í ákæruskjali og þar rétt færð til refslákvæða. Með tilliti til aldurs ákærða svo og að hann hefur eigi áður sætt refs- ingu, svo kunnugt sé, og með hliðsjón af málavöxtum öllum þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin 15.000 kr. sekt til ríkissjóðs, en vararefsing varðhald í 10 daga, verði sektin eigi greidd innan 4 vikna frá uppkvaðningu (sic) dóms þessa, Svo sem krafist er í ákæruskjali og samkvæmt lagaákvæðum þeim, er þar greinir, ber að svipta ákærða ökuréttindum í 5 mán- uði frá 12. mars 1974 að telja, en þá var ákærði sviptur ökurétt- indum sínum til bráðabirgða. Loks ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar. Skaðabótakröfur voru ekki hafðar uppi í máli þessu. Sigurberg Guðjónsson fulltrúi kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærði, Gunnar Jónsson, greiði kr. 15.000 í sekt til ríkis- sjóðs, og komi varðhald í 10 daga í stað sektarinnar, verði hún eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins að telja. Ákærði skal frá 12. mars 1974 að telja sviptur ökuleyfi í 5 mánuði. 49 Ákærði greiði allan sakarkostnað. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Þriðjudaginn 21. janúar 1975. Nr. 166/1974. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Sigurði Kolbeini Eggertssyni (Agnar Gústafsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Bifreiðar. Brot gegn umferðarlögum og áfengislögum. Dómur Hæstaréttar. Sakarefni er réttilega lýst í héraðsdómi. Ber að staðfesta úrlausn dómsins um sök ákærða og færslu á háttsemi hans til refslákvæða svo og um ákvörðun refsingar og sviptingar ökuleyfis, enda hefur dómssátt sú, er ákærði gekkst undir hinn 6. desember 1968, ítrekunaráhrif vegna ölvunaraksturs þess, sem ákærði er dæmdur sekur um í máli þessu. Um ákvörðun refsingar vísast til 77. gr. almennra hegningarlaga. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað er staðfest. Dæma ber ákærða til að greiða allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 30.000, og málflutn- ingslaun skipaðs verjanda síns, kr. 30.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Ákærði, Sigurður Kolbeinn Eggertsson, greiði allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknar- 4 50 laun í ríkissjóð, kr. 30.000, og málflutningslaun verj- anda síns, Agnars Grústafssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 30.000. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Bolungarvíkur 16. apríl 1974. Mál þetta, sem tekið var til dóms 27. f. m. er höfðað af sak- sóknara ríkisins með ákæruskjali, dagsettu 30. október 1973, á hendur Sigurði Kolbeini Eggertssyni húsasmið, Hafnargötu 41 í Bolungarvík, fæddum 20. febrúar 1949 í Reykjavík, fyrir að aka aðfaranótt sunnuðagsins 4. febrúar 1973 unðir áhrifum áfengis bif- reiðinni X 2820 um götur á Bolungarvík, enn fremur fyrir að aka föstudaginn 5. október 1973 bifreiðinni Í 1116, sviptur öku- réttindum til bráðabirgða, heiman að frá sér áleiðis til Ísafjarðar, þar til lögreglan stöðvaði akstur hans í námunda við Hnífsdal. elst þetta varða við 2. mgr., sbr. 4. mgr. 25. gr. og 1. mgr. 27. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og 1. mgr. 24. gr., sbr. 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Þá er mál og höfðað af saksóknara ríkisins með ákæruskjali, dagsettu 17. desember 1973, á hendur Sigurði Kolbeini Eggerts- syni húsasmið, Hafnargötu 41, Bolungarvík, fæðdum 20. febrúar 1949 í Reykjavík, fyrir að aka fimmtudaginn 25. október og föstu- daginn 26. október 1973, sviptur ökuréttindum til bráðabirgða, bifreiðinni Í 1116 um götur Bolungarvíkur. Telst þetta varða við 1. mgr. 21. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Mál þessi voru sameinuð og hafa verið rekin sem eitt mál. Málavextir eru þessir: í, Í, Aðfaranótt sunnudagsins 4. febrúar 1973, klukkan 0230, mættu lögreglumenn í Bolungarvík bifreiðinni X 2820, þar sem henni var ekið upp Skólastíg, og þekktu lögreglumennirnir, Einar Þor- öl steinsson, Valdemar Guðmundsson og Pétur Runólfsson, öku- manninn sem ákærða í máli þessu, en hann var þá til dvalar á býlinu Meiri-Hlíð rétt innan við Bolungarvíkurkauptún. Þar sem lögreglumennina grunaði ákærða um að vera undir áhrifum áfengis, gáfu þeir honum merki um að stoppa, en hann sinnti því ekki og ók því lögreglan á eftir honum fram í Meiri-Hlíð. Er þangað kom, hljóp ákærði úr bifreiðinni ásamt konu sinni, sem verið hafði í bifreiðinni með honum, og fóru þau inn í húsið. Lög- reglumennirnir komu rétt á eftir og gengu í húsið eftir að hafa knúið dyra. Sat þá ákærði Í eldhúsinu, og var síðan farið með hann til héraðslæknisins til blóðtöku. Varð að beita valdi til að taka blóð úr ákærða. Virtist lögreglumönnunum ákærði vera áberandi ölvaður. Sama dag viðurkenndi ákærði fyrir lögreglunni í Bolungarvík að hafa ekið:bifreiðinni X 2820 frá félagsheimilinu í Bolungarvík og fram í Meiri-Hlíð í greint sinn og hafi lögreglan komið ca 1 mínútu á eftir sér inn í húsið. Samkvæmt niðurstöðu alkóhólrannsóknar á blóðsýni merktu Bolv. nr. 1/73 reyndist magn alkóhóls í blóði vera 1.68%s. Þann 6. febrúar 1973 kom fyrir dóm Knútur Björnsson læknir og kvað þau mistök hafa orðið hjá sér, að hann hafi notað brennsluspíritus til að strjúka af handlegg ákærða fyrir blóðtök- una Í greint sinn, en venjulega sé til þess notað sublimat. Sama dag komu lögreglumennirnir Einar Þorsteinsson og Valdemar Guðmundsson fyrir dóm og staðfestu lögregluskýrslu á dskj. nr. 1 um töku ákærða. Ákærði kom fyrir dóm 15. mars 1973. Neitaði hann því þá að hafa verið undir áhrifum áfengis við akstur bifreiðarinnar X 2820 Í greint sinn, og spurningu um það, hvort hann hefði tekið eftir því, er lögreglan gaf honum stöðvunarmerki, óskaði ákærði ekki að svara. Í sama þinghaldi var lagt fram nr. 5 bréf frá Rannsóknastofu í lyfjafræði, þar sem svarað er fyrirspurn um áhrif þess á niður- stöðu alkóhólrannsóknar, er brennsluspíritus hefur verið notaður til sótthreinsunar fyrir sýnistöku, og sagt, að prófessor Davíð Davíðsson muni hafa gert einhverjar athuganir þar að lútandi og muni hann hafa komist að þeirri niðurstöðu, að áhrif brennslu- spíritus á niðurstöðu alkóhólákvarðana væru hverfandi. Ákærði var sviptur ökuréttindum til bráðabirgða 3. október 1973, en dráttur málsins til þess tíma stafar m. a. af mannaskipt- um í embætti lögreglustjóra í Bolungarvík. 52 Þann 11. mars 1974 kom aftur fyrir dóm Einar Þorsteinsson lögreglumaður. Kvaðst vitnið muna nákvæmlega eftir því tilviki, er ákærði var tekinn. Hafi ákærði verið mjög drukkinn, enda hegðun hans öll í samræmi við það. Það hafi verið greinilegur áfengisþefur af honum og öll framkoma hans slík, að vitnið kvaðst ekki hafa verið í vafa um, að ákærði hafi verið mjög mikið ölvað- ur. Er vitnið kvaðst fyrst hafa orðið vart við ákærða í greint sinn, þá hafi hann átt erfitt með að sveigja bifreiðinni X 2820 frá vitn- inu á götu. Staðfesti vitnið síðan fyrri framburð sinn og vann eið að fram- burði sínum. Sama dag kom aftur fyrir dóm Valdemar Guðmundsson lög- reglumaður. Kvaðst vitnið muna nokkuð vel eftir því, er ákærði var tekinn grunaður um að aka bifreið sinni ölvaður í greint sinn. Kvað vitnið ákærða hafa verið mjög áberandi ölvaðan, er þeir þrír komu í eldhúsið heima hjá ákærða til að sækja hann. Kvaðst vitnið hafa fundið greinilegan áfengisþef af ákærða, en vitnið hafi þurft að halda honum og sitja við hlið hans í lögreglubifreiðinni. Vitnið kvað allt háttalag ákærða hafa bent til mikillar ölvunar. Staðfesti vitnið síðan fyrri framburð sinn og bætti við, að tölu- verður tími hafi liðið, þar til læknirinn tók blóð úr ákærða, en á meðan hafi þeir beðið með hann í bílnum utan við hús læknisins. Vann vitnið síðan eið að framburði sínum. Þann 18. mars 1974 kom fyrir dóm Pétur Runólfsson sjómaður, sem starfaði sem lögreglumaður í greint sinn. Kvað vitnið ákærða hafa verið greinilega undir áhrifum áfengis, er þeir tóku hann í eldhúsinu heima hjá sér. Þá kvað vitnið, að litlu hefði munað, að ákærði æki á Einar Þorsteinsson, er Einar ætlaði að stöðva akstur ákærða, skömmu eftir að hann hóf aksturinn frá félags- heimilinu. Vitnið kvað ákærða hafa reikað í spori og fundist hafi greinileg áfengislykt af honum, og kvaðst vitnið telja, að hann hafi verið mikið drukkinn, er þeir tóku hann, Vitnið kvað þá hafa veitt ákærða eftirför alveg heim til hans og stigið út úr bif- reiðinni, er ákærði og kona hans gengu inn í húsið. Vitnið kvað þá hafa reynt að stöðva akstur ákærða með hljóðmerkjum, sem hann hafi ekki sinnt, en aðeins aukið hraðann. Vitnið vann síðan eið að framburði sínum. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, játningu ákærða um akstur, niðurstöðu alkóhólrannsóknar, framburði vitna og öðrum gögnum málsins þykir sannað, að ákærði hafi ekki getað stjórnað bifreiðinni X 2820 örugglega, er hann ók henni aðfaranótt sunnu- 53 dagsins 4. febrúar 1973 frá félagsheimilinu í Bolungarvík og heim til sín í Meiri-Hlíð. Telja verður, að læknirinn hafi með mistökum sínum við töku blóðsýnisins rýrt svo gildi alkóhólniðurstöðunnar, að hún verði ekki lögð til grundvallar alkóhólmagninu í blóði ákærða. Telst því brot ákærða varða við 2. mgr., sbr. 3. mgr. 25. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og 1. mgr. 24. gr., sbr. 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. Er ákærði því sýknaður af því ákæruatriði, sbr. dskj. nr. 1, að hátterni hans varði við 2. mgr., sbr. 4. mgr. 25. gr. umferðarlaga. 1. 2. Að morgni föstudagsins 5. október 1973 var akstur bifreiðar- innar Í 1116 stöðvaður af lögreglunni í námunda við Hnífsdal. Ökumaður reyndist vera ákærði í máli þessu, sem sviptur var ökuréttindum til bráðabirgða frá 3. október 1973. Var hann færð- ur fyrir sakadóm Bolungarvíkur, þar sem hann viðurkenndi að hafa ekið bifreið sinni frá heimili sínu um morguninn og áleiðis til Ísafjarðar, er lögreglan stöðvaði frekari akstur, eins og áður greinir. Þykir því sannað, að ákærði hafi í greint sinn ekið sviptur öku- réttindum til bráðabirgða. Telst hátterni ákærða varða við 1. mgr. 27. gr., sbr. 80. gr. um- ferðarlaga nr. 40/1968, eins og réttilega er tilgreint í ákæruskjali á dskj. nr..1. II. Þann 26. október 1973 kom fyrir sakadóm Bolungarvíkur ákærði í máli þessu. Viðurkenndi hann að hafa ekið bifreið sinni, Í 1116, tvívegis að vinnustað sínum frá heimili sínu og tvisvar að verslun Jóns Fr. Einarssonar þann dag. Þá kvaðst hann hafa ekið daginn áður á vinnustað sinn eina ferð. Kvaðst hann hafa ekið bifreið sinni sem áður greinir, þar sem bifreiðarstjóri sinn hafi forfallast. Kvaðst hann taka þá áhættu að aka bifreið sinni, þegar nauðsyn krefði, þrátt fyrir ökuleyfissviptingu til bráðabirgða, sem fram fór 3. október sl. Þykir því sannað, að ákærði hafi í greint sinn ekið, sviptur öku- réttindum til bráðabirgða, og því gerst sekur um brot það, sem honum er gefið að sök í ákæruskjali, dskj. nr. 6, og er þar rétti- lega heimfært til refsiákvæða. 54 Niðurstaða. Ákærði, Sigurður Kolbeinn Eggertsson, fæddur 20. febrúar 1949 í Reykjavík, hefur sætt kærum og refsingum sem hér segir: 1964 20/10 í Bolungarvík: Áminning fyrir brot á 21. gr. áfengis- laga. 1965 28/9 í Kópavogi: Áminning fyrir brot á 21. gr. áfengis- laga. 1966 19/11 í Kópavogi: Sátt, 300 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengislaga. 1966 12/12 í Reykjavík: Sátt, 400 kr. sekt fyrir brot á 49. gr. umferðarlaga. 1967 25/9 í Reykjavík: Sátt, 1.000 kr. sekt fyrir brot á 48. gr. umferðarlaga. 1967 11/11 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengislaga. 1968 26/7 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengislaga. 1968 6/12 í Reykjavík: Sátt, 4.000 kr. sekt fyrir brot á 24. gr. áfengislaga og 25., 37. og 45. gr. umferðarlaga. Svipt- ur ökuleyfi í 8 mánuði frá 18. nóvember 1968. 1968 í Kópavogi: Uppvís að broti gegn 1. mgr. 259. gr. hegning- arlaga. Ákæru frestað skilorðsbundið í 2 ár frá 18. nóvember 1968. 1969 23/4 í Reykjavík: Sátt, 700 kr. sekt fyrir brot á 48. gr. umferðarlaga. Hæfilegt þykir með hliðsjón af 80. gr. umferðarlaga nr. 40/ 1968, að ákærði sæti varðhaldi í 30 daga. Þá ber samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfeng- islaga að svipta ákærða ökuréttindum ævilangt frá 3. október 1973, er ákærði var bráðabirgðasviptur. Þá ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Agnars Gúst- afssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 10.000. Dómsorð: Ákærði, Sigurður Kolbeinn Eggertsson, sæti varðhaldi í 30 daga. Ákærði er sviptur ökuréttindum ævilangt frá 3. október 1973 að telja. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarn- 5ð árlaun skipaðs verjanda síns, Agnars Gústafssonar hæstarétt- arlögmanns, kr. 10.000. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Þriðjudaginn 28. janúar 1975. Nr. 65/1971. Oddvitar Reykholtsdalshrepps og Hálsahrepps f. h. hreppanna (Sveinbjörn Jónsson hrl.) Segn Kalman Stefánssyni og Ólafi Kristóferssyni og gagnsök (Guðmundur Pétursson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein. bjö Einar Arnalds, Logi Ei og Magnús Þ. Torfa- son. Landamerki. Veiðiréttur. Dómur Hæstaréttar. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur Ólafur Kristófersson keypt eignarhluta föður sins, Kristófers Ólafssonar, í jörðinni Kalmanstungu og tekið við aðild málsins af honum. Aðaláfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 7. maí 1971. Krefjast þeir þess, að þeim verði dæmdur allur réttur til silungsveiði í ám og vötnum á þeim hluta Arnarvatnsheið- ar, sem Stefán Ólafsson, bóndi í Kalmanstungu, seldi Þor- steini Magnússyni, Húsafelli, Gísla Eggertssyni, Stóra-Kroppi, og Magnúsi Jónssyni, Vilmundarstöðum, með afsali 17. maí 1880, með þeirri undanþágu, að erfingjar Stefáns, sem kunna að búa í Kalmanstungu, eigi þar silungsveiðiitak fyrir heimili sín og að landamerki Kalmanstungu og nefnds hluta Arnar- vatnsheiðar verði viðurkennd þannig: Norðlingafljót að 56 Reyká, þaðan Reyká að Reykjavatni og úr Reykárósi við Reykjavatn, yfir Reykjavatn um austurenda Eiríksjökuls í sömu stefnu í austurmarkalínu Kalmanstungu við jökulrönd Langjökuls. Þá krefjast aðaláfrýjendur málskostnaðar óskipt úr hendi gagnáfryjenda í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur hafa áfrýjað málinu með stefnu 1. júní 1971. Krefjast þeir þess, að viðurkenndur verði eignarréttur núverandi Kalmanstungueigenda að allri silungsveiði í vötn- um, ám og lækjum á þeim hluta Arnarvatnsheiðar, sem Stef- án Ólafsson, bóndi í Kalmanstungu, seldi 17. maí 1880, og að landamerki heimalands Kalmanstungu og nefnds hluta Arn- arvatnsheiðar á því svæði, sem ósamkomulag er um, verði ákvörðuð þannig: Norðlingafljót að Reyká, þá Reyká að Reykjavatni og úr Reykárósi við Reykjavatn sjónhending í norðurenda Langjökuls. Jafnframt krefjast þeir málskostn- aðar úr hendi aðaláfrýjenda í héraði og fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fram í Hæstarétti m. a. uppdrættir af hinu umdeilda landsvæði. 1. Eins og rakið er í hinum áfrýjaða dómi, seldi Stefán Ólafs- son, bóndi í Kalmanstungu, bændunum Gísla Eggertssyni á Stóra-Kroppi, Magnúsi Jónssyni á Vilmundarstöðum og Þor- steini Magnússyni á Húsafelli landsvæði á Arnarvatnsheiði með afsali 17. maí 1880. Merki hins selda lands eru tilgreind þessi: „Að neðanverðu ræður Svínalækur í Þorgeirstjörn og þaðan beint í Arnarstein, svo að vestan og norðan eftir göml- um Kalmanstungumáldögum, að austan sem jöklar ráða, að sunnan ræður Reykjavatn og Reyká og þaðan Norðlingafljót að Svínalæk“. Með afsali 18. apríl 1884 seldu framangreindir kaupendur Hálsahreppi og Reykholtsdalshreppi fyrrgreint landsvæði Hálsahreppi að einum þriðja, en Reykholtsdalshreppi að tveim þriðju. Er merkjum landsins lýst þar á nákvæmlega sama hátt og Í fyrra afsalinu. Hinn 26. janúar 1886 var gert landamerkjabréf fyrir hið selda land eins og skylt var samkvæmt 3. gr. landamerkja- 57 laga nr. 5/1882. Er það m. a. undirritað af Stefáni Ólafssyni, eiganda Kalmanstungu, og hreppsnefndarmönnum Reyk- holtsdals- og Hálsahreppa. Í bréfinu var merkjum lýst og þau rakin réttsælis umhverfis landið frá Svínalæk um Arnarstein og svo að vestan og norðan. Síðan segir: ,,... úr Liklafelli í Langajökulsenda, síðan ræður jökull ofan á móts við Reykjavatn, þá úr jökli yfir Reykjavatn í Reykárós“. Loks er lýst óumdeildum merkjum frá Reykárósi að Svínalæk. Landamerkjabréf þetta var lesið á manntalsþingi á Sáms- stöðum í Hvítársíðu 20. maí 1889. Meðal gagna máls þessa er „Útdráttur úr landamerkjaskrá Jarðarinnar Kalmanstungu (landamerkjabók Mýrasýslu No. 156.).“ Er landamerkjaskrá þessi talin undirrituð í Kalmans- tungu 24. apríl 1897 af Ólafi Stefánssyni, eiganda Kalmans- tungu, Einari Magnússyni, oddvita Reykholtsdalshrepps, og Kristleifi Þorsteinssyni fyrir hönd Hálsahrepps. Í útdrætti þessum er landamerkjum Kalmanstungu og heiðarlandsins lýst svo: ,„ .. . frá Arnarsteini sjónhending í Þorgeirstjörn og frá henni eftir Svínalæk til Norðlingafljóts. Síðan ræður það fljót til Reykár, þá ræður hún til Reykjavatns og þaðan sjónhending í Jökulenda“. Hinn 19. mars 1963 komu Björn Jónsson, oddviti Reyk- holtsdalshrepps, Magnús Kolbeinsson, oddviti Hálsahrepps, og Kristófer Ólafsson og Kalman Stefánsson í Kalmanstungu á fund. Í fundargerð þessa fundar segir m. a.: „Rætt var um landamerki milli heimalands í Kalmanstungu og afréttar Borgfirðinga og rétt Kalmanstungubænda til silungsveiða í vötnum afréttarlandsins. Tvö sjónarmið komu fram. Kal- manstungubændur, Kristófer og Kalman, telja merkin frá norðurenda Langajökuls sjónhending í Reykárós (vatnsós- inn). Björn og Magnús telja hinsvegar að Langijökull ráði merkjum vestur á móts við Reykjavatn.“ Telja verður, að merkjalýsingin í landamerkjabréfinu frá 26. janúar 1886 samrýmist merkjalýsingu afsalsins frá 1880, en sé gleggri, að því er varðar þau merki hins selda lands, sem um er deilt í máli þessu. Verður landamerkjabréfið því lagt til grundvallar í málinu. Orðalag útdráttarins úr landa- 58 merkjaskrá Kalmanstungu frá 1897 um merki er aftur á móti frábrugðið landamerkjabréfinu frá 1886. Ólíklegt er þó, að umboðsmenn hreppanna hafi með þeirri landamerkjaskrá ætlað að breyta hinum fyrri merkjum, enda voru þeir ekki til þess bærir. Í landamerkjalýsingunni 1886 eru austurmerk- in talin frá Langjökulsenda „ofan á móts við Reykjavatn“. Verður að skilja þetta svo, að þar sé átt við vesturjaðar Lang- jökuls. Það álit oddvita Hálsa- og Reykholtsdalshreppa á fundinum 19. mars 1963, að Langjökull ráði merkjum „vest- ur á móts við Reykjavatn“, er í samræmi við þetta. Staður sá á vesturjaðri Langjökuls, sem landamerkjalýsingin telur „á móts við Reykjavatn“, verður ekki ákveðinn með vissu, en hann getur samkvæmt orðum landamerkjabréfsins frá 1886 ekki verið norðar en svo, að lína frá honum sjónhending í Reykárós liggi yfir Reykjavatn. Merkjalína sú, sem ákveðin var af héraðsdómi, er skoðað hafði staðhætti á vettvangi, fer eigi í bága við merkjalýsinguna í landamerkjabréfinu frá 1886. Málsaðiljar hafa ekki fært fram haldbær rök, er hnekki þessari úrlausn héraðsdóms, og ber því að staðfesta hana. 11. Í áðurgreindu afsali frá 17. maí 1880 segir, að landið sé selt með „öllum landsnytjum til lands og vatns... utan það að seljandi áskilur sér að hafa silungsveiði og eggjatöku fyr- ir sig og sína erfingja ...“. Í afsalinu til hreppanna 18. apríl 1884 segir, „að þar sem seljandinn Stefán Ólafsson í nefndu afsalsbréfi“ (þ. e. afsalinu frá 1880) „hefur áskilið sér af okkur að hafa eggjatöku og silungsveiði í hinu afsalaða landi fyrir sig og sína erfingja, þá er eignin einnig nú af okkar hendi afsöluð .. . með þessu sama skilyrði, að því er Stefán Ólafsson og hans erfingja snertir... “. Í landamerkjabréf- inu 26. janúar 1886 segir, að samkvæmt afsalsbréfi 18. apríl 1884 hafi Stefán Ólafsson, bóndi í Kalmanstungu, „eggjatekju og silungsveiði í heiðarlandi þessu fyrir sig og erfingja sína“. Í útdrætti landamerkjaskrárinnar frá 24. apríl 1897 segir: „Afkomendur Stefáns sál. Ólafssonar, er búa í Kalmanstungu eiga eggver, álftatekju og silungsveiði í afréttarlandi Reyk- 59 dælinga“. Í héraðsdómi er skýrt frá banni Stefáns Ólafssonar á manntalsþingum í Hálsahreppi og Reykholtsdalshreppi 1898: gegn silungsveiði, egsjatekju og álftatekju í hinu selda landi og mótmælum bænda á þingunum við banninu. Eins og áður hefur verið rakið, afsalaði Stefán Ólafsson í Kalmanstungu framangreindu heiðarlandi til viðsemjenda sinna með öllum landsnytjum, að því frátöldu að hann áskildi sér „að hafa silungsveiði og eggjatöku fyrir sig og sína erf- ingja . .. “. Er ágreiningur málsaðilja um það, að hverju marki silungsveiði í ám, lækjum og vötnum á hinu selda landi hafi verið undanskilin sölunni með þessu ákvæði af- salsbréfsins. Þegar þess er gætt, að það er forn og ný réttarregla, að landeigandi eigi fiskveiði í vötnum á landi sínu, sbr. land- brigðaþátt Grágásar um veiði, 208. kap. Konungsbókar og 438. kap. Staðarhólsbókar, og 56. kap. landleigubálks Jóns- bókar, en nú 2. gr. laga um lax- og silungsveiði nr. 76/1970, þá var rík ástæða til þess, að Stefán Ólafsson kvæði afdráttar- laust að orði, ef ætlun hans var sú, að enginn réttur til sil- ungsveiði í vötnum á hinu selda landi fylgdi með við sölu þess. Ákvæði í afsalinu um silungsveiðiréttinn eru hins vegar ekki skýr, og verður ekki örugglega af þeim ráðið, að til þessa hafi verið ætlast. Þá þykir sýnt af mótmælum hrepps- bænda á manntalsþingum í Hálsa- og Reykholtsdalshreppum 1898, að bændurnir hafa a. m. k. ekki þá litið svo á, að allur silungsveiðiréttur hafi verið tekinn undan við landssöluna 1880. Enn er það, að í málinu hafa verið lögð fram vottorð margra manna úr Hálsa- og Reykholtsdalshreppum um, að þeir hafi stundað silungsveiði í vötnum á heiðarlandinu án sérstaks leyfis eigenda Kalmanstungu. Hefur þessu ekki ver- ið hnekkt. Þá hafa gagnáfrýjendur ekki sýnt fram á, að þeir hafi eignast allan silungsveiðiréttinn fyrir hefð. Þegar alls þessa er gætt, þykja sagnáfrýjendur ekki hafa sannað, að þeir eigi einir silungsveiðirétt á hinu selda heiðarlandi. Er þá athugunarefni, hversu víðtækur var sá réttur til sil- ungsveiði, sem Stefán Ólafsson undanskildi við sölu lands- ins 1880. Ekki þykir bera að skilja ákvæði afsalsins um sil- 60 ungsveiði svo, að um hafi verið að tefla veiðirétt, sem ein- ungis væri bundinn við lífstíð Stefáns og erfingja hans, eins og aðaláfrýjendur halda fram. Er eðlilegast að líta svo á, að ætlunin hafi verið að tryggja, að Stefán sem eigandi Kal- manstungu héldi eftir nokkrum silungsveiðirétti á hinu selda landi fyrir jörðina. Verður ekki á það fallist, að sá veiðirétt- ur hafi verið takmarkaður við heimilisþarfir eingöngu. Sam- kvæmt þessu og þar sem ekki er skýrt kveðið á um annað í afsalinu, verður að líta svo á, að við söluna hafi veiðiréttur- inn orðið sameign Stefáns Ólafssonar og kaupunauta hans, þannig að þeir hafi allir haft jafnan rétt til að nýta veiðina, sbr. 56. kap. landsleigubálks Jónsbókar, en nú 1. tl. 4. gr. laga um lax- og silungsveiði nr. 76/1970. Varð engin breyting á þessu, er aðaláfrýjendur eignuðust hið selda land frá við- semjendum Stefáns Ólafssonar. Gagnáfrýjendur eru nú eig- endur Kalmanstungu. Samkvæmt þessu ber að fallast á úrlausn héraðsdóms um, að gagnáfrýjendur eigi að 1/4 hluta á móti aðaláfrýjendum silungsveiði í ám og vötnum á landi því, sem Stefán Ólafsson afsalaði 17. maí 1880. Staðfesta ber ákvæði hins áfrýjaða dóms um málskostnað svo og gjafsóknar- og gjafvarnarlaun. Málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Ákvæði héraðsdóms um landamerki eru staðfest. Gagnáfrýjendur, Kalman Stefánsson og Ólafur Kristó- fersson, eigendur Kalmanstungu, eiga að 1/4 hluta rétt til silungsveiði í ám og vötnum á landsvæði því, er Stef- án Ólafsson seldi 17. maí 1880. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað svo og gjal- sóknar- og gjafvarnarlaun eiga að vera óröskuð. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur merkjadóms Mýra- og Borgarfjarðarsýslu 11. febrúar 1971. Mál þetta var dómtekið að loknum munnlegum málflutningi hinn 16. f. m. Málið var þingfest hinn 26. júní 1967, en með bréfi, 61 dags. hinn 28. mars s. á., hafði Sveinbjörn Jónsson hæstaréttar- lögmaður f. h. oddvita Reykholtsdals. og Hálsahreppa tilkynnt sýslumanninum í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, að risinn væri ágreiningur milli hreppsnefnda hreppanna annars vegar og eig- enda Kalmanstungu I og II, Kristófers Ólafssonar og Kalmans Stefánssonar, hins vegar um landamerki milli heimalands Kal- manstungu og afréttarlands Borgfirðinga, er. eigandi Kalmans- tungu seldi nefndum hreppum með afsölum, dags. 17. maí 1880 og 6. júlí 1901, og enn fremur um veiðirétt nefndra hreppa í vötn- um á afrétti. Á síðara stigi máls þessa var því lýst yfir af hálfu aðilja, að ekki sé ágreiningur um veiðirétt eða landamerki land- svæðis þess, er eigandi Kalmanstungu seldi með greindu afsali frá 6. júlí 1901. Verður nú rákin forsaga ágreinings aðiljanna. Með lögfestu, dags. 28. maí 1879, sem þinglesin var hinn 14. júní 1879, lögfesti Stefán Ólafsson, bóndi í Kalmanstungu, jörð sína. Er meginmál gerningsins svohljóðandi: „Jeg undirskrifaður lögfesti hjer með eignarjörð mína Kalmanstungu í Hvítársíðu innan Mýrasýslu, sem eptir Konunglegrar hátignar allra náðu- legasta kaupbrjefi af 15. febrúar 1791 er að dýrleika 27 H 40 al. Lögfesti jeg tjeðrar jarðar töður og engjar, hús og haga, skóga, vötn, silungsveiði, eggver, fjaðratekju og álptadráp, grastekjur og allar landsnitjar þær, er nefndri jörðu fylgja til eftirskrifaðra örnefna. Hafursgil ræður úr jökli og framm í Hvítá, en Hvítá ræður ofan til Gunnlaugshöfða, þá vesturkvísl til háfahrauns, þá uppeptir Hrauni til Víðgelmis, þá frá Víðgelmi sjónhending í skriðugilið, fyrir neðan Kleppaskóg, úr gilinu sjónhending í Hamarstjörn, þá úr hamrinum er stendur fyrir utan tjörnina beint í Axlartjörn, þá ræður gilið úr Axlartjörn og frammí dalsá, þá ræður dalsá sjón- hending í Þorvaldsstaðavötn, þá beint í Arnarstein þá í Svínalæk þá í Úlfsvatnsárós, þá ræður Úlfsvatnsá að gnúpdælagötu, þá gnúpdælagötur norður í lækinn, sem fellur úr Leirutjörn hinni nyrðri svo austur eptir hryggjum í vörðuna fyrir norðan Torfa- vatn, þá úr vörðunni sjónhending fyrir norðan Hlíðarvatn í vest- urhæð og svo austur eptir heiði í jökulsenda, þá ráða jöklar fyrir sunnan Valljökul í Hafursgil. Elstu skilríki fyrir landamerkjum jarðarinnar er kaupbréf Halls Svarthöfðasonar og Jóns Gíslasonar af dato 1398 og svo margar lögfestur óuppátalaðar, þær seinustu upplesnar á Sáms- staðaþingi árin 1773, 1793 og 1810 og sú seinasta upplesin á Norð- 62 tunguþingi 1834. Þessi eru ítök í jörðina, Fljótstunga á skógar- högg uppfrá háhrauni til hrísgötu, gegnt Hrafnabjörgum og hrís- högg í Klappaskógi annað hvort til sels eða stekkjar, þó eigi leng- ur en Kalmanstungu mönnum endist til sels, líka á Fljótstunga sambeit á Fljótstunguheiði, fram að læk þeim er fellur úr Þor- geirstjörn framm í Fljót. Fyrirbíð ég hverjum manni að yrkja í eða vinna eður nota sjer upp á nokkurn máta nefndrar jarðar landeign eður hlunnindi, án míns leyfis undir viðliggjandi sektir.“ Með afsalsgerningi, dags. hinn 17. maí 1880, seldi Stefán Ólafs- son, bóndi í Kalmanstungu, bændunum Þorsteini Magnússyni á Húsafelli, Gísla Eggertssyni á Stóra-Kroppi og Magnúsi Jónssyni á Vilmundarstöðum hluta af landi jarðar sinnar. Er afsalsgern- ingur þessi svohljóðandi: „ „Jeg Stephan Ólafsson, bóndi í Kal- manstungu Gjöri hjérmeð heyrum kunnugt, að jeg hjermeð sel og afhendi eins og jeg hjer með sel og afhendi frá mjer og mínum erfingjum án innlausnar réttar bændonum Þorsteini Magnússyni á Húsafelli, Gísla Eggertssyni á Stórakroppi, Magnúsi Jónssyni á Vilmundarstöðum eign mína Kalmanstunguland liggjandi í Hvít- ársíðuhreppi og Mýrasýslu innan þessara takmarka. Að neðanverðu ræður Svínalækur í Þorgeirstjörn og þaðan beint í Arnarstein svo að vestan og norðan eptir gömlum Kal- manstungumáldögum, að austan sem jöklar ráða, að sunnan ræð- ur: Reykjavatn og Reyká og þaðan Norðlingafljót að Svínalæk með öllum landsnytjum til lands og vatns og yfirhöfuð öllum þeim réttindum sem filgt hefur og filgja ber með rjettu eptir gömlum eignarskjölum fyrir áður greindu landi og ekkert undan- skilið utan það að seljandi áskilur sjer að hafa silungsveiði og eggjatöku fyrir sig og sína erfingja fyrir umsamið kaupverð 3000 skrifa þrjú þúsund krónur hvar af helmingur greiðist á næstkom- andi lestum og hinn helmingurinn á haustlestum ásamt lagarentu 4 af H frá næstu fardögum. Kaupendur haldi kaupi sínu til laga og noti kaup sitt frá næstu fardögum en seljandi svarar lagariftingu.“ Skjal þetta var lesið á manntalsþingi og ritað í afsals- og veð- málabækur Mýrasýslu með þeirri athugasemd m. a., að seljandi hefði ekki þinglesna eignarheimild nema fyrir 2/3 hlutum jarðar- innar. Með afsalsgerningi, dags. hinn 18. apríl 1884, seldu þeir Magnús Jónsson, bóndi á Vilmundarstöðum, Þorsteinn Magnússon, bóndi á Húsafelli, og Gísli Eggertsson, bóndi á Stóra-Kroppi, Reykholts- dals- og Hálsahreppum þann hluta Kalmanstungulands, sem þeir 63 höfðu keypt með afsalsgerningnum frá 17. maí 1880. Er afsals- gerningur bændanna til hreppsfélaganna svohljóðandi: „Við undirskrifaðir, jeg Magnús Jónsson, bóndi á Vilmundar- stöðum, jeg Þorsteinn Magnússon, bóndi á Húsafelli, og jeg Gísli Eggertsson, bóndi á Stórakroppi, gjörum hjer með kunnugt: Að við höfum selt og afsalað eins og við hjer með seljum og afsölum Reykholtsdalshreppssveitarfjelagi og Hálsahreppssveitar- fjelagi í Borgarfjarðarsýslu, hinu fyrrnefnda sveitarfjelagi 2/3 (tvo þriðju) hluti og hinu síðarnefnda sveitarfjelagi 1/3 (einn þriðja) hluta af eign okkar úr Kalmanstungulandi í Hvítársíðu- hreppi og Mýrasýslu, sem við höfum keypt af Stefáni bónda Ól- afssyni í Kalmanstungu með afs.brjefi dags. 17. Maí 1880 og þing- lesnu á varnarþingi hinnar seldu fasteignar 28. Maí s. á. Liggur öll þessi eign, sem við höfum keypt með nefndu afsalsbrjefi, og sem við nú aptur seljum alla ofannefndum 2 sveitarfjelögum inn- an þeirra marka, er hjer segir: Að neðanverðu ræður Svínalækur í Þorgeirstjörn og þaðan beint í Arnarstein, svo að vestan og norð- an eptir gömlum Kalmanstungumáldögum, að austan sem jöklar ráða, að sunnan ræður Reykjavatn og Reyká og þaðan Norðlinga- fljót að Svínalæk. Er öll þessi eign hjer með afsöluð ofangreind- um tveim sveitarfjelögum í því hlutfalli, sem áður er greint, að afsöluðum öllum innlausnarrjetti frá okkur og erfingja okkar hálfu og með öllum sama rjetti í sjerhverju tilliti, sem við erum orðnir eigendur eignarinnar eptir ofangreindu afsalsbrjefi 17. Maí 1880. Skal það. sjerstaklega tekið fram, að þar sem, seljand- inn Stefán Ólafsson í nefndu afsalsbrjefi hefir áskilið sjer af okk- ur að hafa eggjatöku og silungsveiði í hinu afsalaða landi fyrir sig og sína erfingja, þá er eignin einnig nú af okkar hendi afsöluð ofannefndum tveim sveitarfjelögum með þessu sama skilyrði, að því er Stefán Ólafsson og hans erfingja snertir, en að öðru leyti er ekkert undan skilið af því, er eigninni fylgt hefir að fornu og henni samkvæmt áðurnefndu afsalsbrjefi á að fylgja. Söluverð fyrir ofannefnda eign er kr. 3.000 (þrjú þúsund krón- ur) og hefir sýslunefndin í Borgarfjarðarsýslu á fundi 26. Apr. 1881 fyrir hönd ofangreindra sveitarfjelaga samþykkt þessi kaup, Þannig að Reykholtsdalshreppur greiði 2/3 og Hálsahreppur 1/3 af kaupverðinu. Með því kaupverðið er oss greitt út í hönd þá lýsum við hjer með yfir því, að hin ofanumrædda afsalaða landeign, skuli hjer eptir vera fullkomin, frjáls og óátalin eign Reykholtsdalshrepps að 2/3 hlutum og Hálsahrepps að 1/3 hluta og skuli hreppsfjelög- 64 in sem kaupendur halda þessu kaupi sínu til laga á eigin kostnað, en vjer sem seljendur berum ábyrgð á því, að salan sje lögmæt. Til staðfestu afsalsbrjefi þessu höfum vjer ritað undir það eig- inhandar nöfn vor og sett fyrir innsigli okkar í viðurvist undir- skrifaðra vitundarvotta.“ Skjal þetta var lesið á manntalsþingi hinn 16. maí 1884 og skráð í afsals- og veðmálabækur Mýrasýslu með sömu athuga- semd og hin fyrri afsalsgerningur, þ. e. að Stefán Ólafsson í Kal- manstungu hefði ekki þinglesna heimild nema fyrir 2/3 hlutum jarðarinnar. Hinn 26. janúar 1886 var gerð svofelld lýsing merkjalandsvæðis þess, sem Reykholtsdals- og Hálsahreppar höfðu eignast með síð- astgreindu afsali: „Samkvæmt landamerkjalögum 17. marts 1884 skrifast hjer upp af undirrituðum hreppsnefndum í Reykholtsdals- og Hálsa- hreppum landamerki fyrir heiðarlandinu Arnarvatnsheiði er samkvæmt afsalsbrjefi 18. apríl 1884 er sameign Reykholtsdals og Hálsahreppssveitarfjelaga, hins fyrrnefnda sveitarfjelags að 2/3 og hins síðarnefnda sveitarfjelags að 1/3. Landeignin liggur innan þessara marka: Að neðan ræður Svínalækur, sem fellur úr Þorgeirstjörn norð- ur eptir sjónhending í Arnarstein, úr Arnarsteini beint í Úlfs- vatnsárlón, þá ræður Úlfsvatnsá upp að Gnúpdælagötu, þá ræður Gnúpdælagata vestanvert við Úlfsvatn norður í austurhorn Urð- hæðarvatns. Þaðan beint í landamerkjastein á Hraungörðum við Gnúpdælagötu (steinninn merktur LM) úr steininum norðan- vert við Hávaðavatn sjónhending austur heiði norðanvert við Hlíðarvatn um norðurenda Gunnarssonavatns upp í Svörtuhæð (vesturhæð) (í stein merktan LM), úr Svörtuhæð í svokallaðan Rjettavatnstanga við Rjettavatn, og tilheyrir tangi þessi sam- kvæmt samning þeim, er gjörður var um landamerkin hinn 24.- 25. júní fyrra árs jafnt hvorutveggja hlutaðeigendum sunnan og norðanmönnum, úr nefndum Rjettavatnstanga sjónhending fyrir norðan Álptavötn og Fljótadrög upp í Liklafell (Krák á sandi) úr Liklafelli í Langjökulsenda, síðan ræður jökull ofan á móts við Reykjavatn, þá úr jökli yfir Reykjavatn í Reykárós, þá ræður Reyká í Norðlingafljót síðan ræður Norðlingafljót þar til áður- nefndur Svínalækur fellur í það. Hlunnindi og ítök þau er aðrir eiga Í landeigninni eru þessi: 1. Samkvæmt áður áminnstu afsalsbrjefi 18. apríl 1884 hefir 65 Stefán Ólafsson bóndi á Kalmanstungu eggjatekju og silungs- veiði í heiðarlandi þessu fyrir sig og erfingja sína. 2. Gilsbakkakirkja á samkvæmt máldaga gömlum hálfa veiði í Úlfsvatni. Að landamerkjalýsing þessi sé samkvæmt göml- um máldaga fyrir Kalmanstungu landeign og oftnefndu af- salsbrjefi 18. apríl 1884 með tilliti til fyrrnefnds samnings 24.- 25. júní f. á. Mittið 0... Et Af hálfu - Hálsahrepps undirrituðu landamerkjalýsinguna hreppsnefndarmennirnir Þorsteinn Árnason, Jón Magnússon og Þorsteinn Magnússon oddviti og af hálfu Reykholtsdalshrepps Einar Magnússon oddviti og hreppsnefndarmennirnir Bjarni Þor- steinsson og Þórður Sigurðsson. Aðrir þeir, sem undirrituðu landa- merkjalýsinguna, voru Stefán Ólafsson, eigandi Kalmanstungu, Magnús Jónsson, eigandi Þorvaldsstaða, Hjörtur Líndal, eigandi Efra-Núps, Sigurður Benediktsson, eigandi Aðalbóls, Kristján Jónsson. og Páll Jónsson, úmráðendur Víðidalstungueignar, Sig- urður Jónsson, eigandi Haukagilsheiðar, Magnús Andrésson Gils- bakkastaðahaldari og Jón Pálsson, umráðamaður Fljótstungu. Landamerkjalýsingin var lesin á manntalsþingi að Sámsstöðum á Hvítársíðu hinn 20. júní 1889. Á manntalsþingi, sem háð var fyrir Hálsahrepp hinn 7. júní 1898, var skráð svofelld bókun í þingbókina: ;,9. Eptir ósk Ólafs bónda Stefánssonar í Kalmanstungu, sem var viðstaddur á þinginu, var lýst yfir banni hans gegn allri sil- ungsveiði, eggjatekju og álptatekju í landi því, er selt var undan Kalmanstungu 17. maí 1880 og Hálsa- og Reykholtsdalshreppar hafa síðan eignast til upprekstrar, nema hans leyfi komi til. Allir hreppsbændur, er voru á þinginu, mótmæltu því, að Ólafur í Kal- manstungu hefði neina heimild til slíks banns, með því að áminnst afsalsbréf heimilaði ekki erfingjum seljanda alla veiði og eggja- tekju í landinu, heldur veitti þeim jafnrétti í því tilliti við bænd- ur Í upprekstrarfélaginu, og sérstaklega mótmæltu þeir því, að Kalmanstungumaðurinn hefði neinn rétt til álptatekju í land- mu. Á manntalsþingi, sem háð var fyrir Reykholtsdalshrepp hinn 8. júní 1898, var skráð svofelld bókun í þingbókina: „13. Eptir beiðni Ólafs bónda Stefánssonar í Kalmanstungu var lýst yfir banni hans gegn allri silungsveiði, eggjatekju og álpta- tekju í landi því, er selt var undan Kalmanstungu 17. maí 1880, og Reykholtsdals- og Hálsahreppar hafa síðan eignast til upp- 5 6 66 rekstrar, og var þessu banni mótmælt alveg á sama hátt og gjört var á manntalsþingi í Hálsahreppi í gær.“ Með kaupsamningi, dags. hinn 6. júlí 1901, seldi Sefán Ólafs- son, bóndi í Kalmanstungu, Reykholtsdals- og Hálsahreppum land úr landi Kalmanstungu. Um mörk landsvæðisins og nánari kjör segir svo í kaupsamningnum: „1? Jeg Óalfur Stefánsson sel Reykholtsdals og Hálsahrepps- sveitarfjelögum allt Kalmanstunguland norðan Norðlingafljóts með merkjum samkvæmt landamerkjabrjefi fyrir Kalmanstungu, dags. 27. apríl 1897 með öllum nytjum til lands og vatns og yfir- höfuð öllum þeim rjettindum, sem fylgt hafa og fylgja ber með rjetti, eptir gömlum eignarskjölum fyrir áðurgreindu landi og ekkert undanskilið utan það Að: Seljandi áskilur Kalmanstungubóndanum allan veiðirjett í landinu og slæjur fyrir Kalmanstungubóndann, eins og hann vill nota fyrir sjálfan sig, þó án þess að verja landið og einnig óátalda sumarbeit fyrir afrjettarfjenað sinn. Ennfremur umbún- að um hey ef þörf gjörist. 2. Kaupverðið er 1200 tólf hundruð krónur, er greiðist í pen- ingum fyrir 15. dag næstk. októbermánaðar. 3. Á landinu liggja engar skuldir eða höpt, sem kaupi þessu sjeu til fyrirstöðu. 4. Kostnað þann, sem leiðir af kaupgjörningi þessum, skulu kaupendur greiða, en seljandi svarar til lagariptingar. 5. Frumrit gjörnings þessa skal fengið kaupendum, en selj- anda staðfest eptirrit af honum.“ Hinn 19. mars 1963 komu saman í Kalmanstungu fyrirsvars- menn sóknaraðilja, þeir Björn Jónsson, bóndi í Deildartungu, og Magnús Kolbeinsson, bóndi í Stóra-Ási, og varnaraðiljarnir, Kristófer Ólafsson og Kalman Stefánsson, og ræddu um landa- merki „milli heimalands í Kalmanstungu og afréttar Borgfirð- inga og rétt Kalmanstungubænda til silungsveiða í vötnum af- réttarlandsins.“ Tvö sjónarmið komu fram. Annars vegar sjónar- mið þeirra Kristófers og Kalmans að telja merkin frá norðurenda Langjökuls sjónhending í Reykárós (vatnsósinn), en hins vegar töldu Björn og Magnús, að Langjökull ætti að ráða merkjum vest- ur á móts við Reykjavatn. Varð samkomulag um að leita álits lög- fræðinga á túlkun á landamerkjabréfi og rétti Kalmanstungu- bænda og landeigenda til silungsveiði í vötnum afréttarins. Ekki tókst að samræma sjónarmið aðilja um landamerkin eða rétt að- 67 ilja til veiði á vötnum afréttarlandsins, og höfðuðu sóknaraðiljar síðan mál þetta. Af hálfu sóknaraðilja eru þær dómkröfur gerðar í málinu, að þeim verði dæmdur veiðiréttur í þeim hluta Arnarvatnsheiðar, sem Stefán Ólafsson, bóndi í Kalmanstungu, seldi Þorsteini Magn- ússyni o. fl. 17. maí 1880, með þeirri undanþágu, að erfingjar Stefáns, sem kunna að búa í Kalmanstungu, eigi þar veiðiítak fyrir heimili sín, og að landamerki Kalmanstungu og nefnds hluta af Arnarvatnsheiði verði viðurkennd þannig: Norðlingafljót að Reyká, þaðan Reyká að Reykjavatni og úr Reykárósi við Reykjavatn yfir Reykjavatn í austurenda Eiríks- jökuls. Jafnframt er þess krafist, að varnaraðiljar verði dæmdir til að greiða sóknaraðiljum málskostnað að mati dómsins, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Með bréfi, dags. hinn 17. desember 1969, veitti dómsmálaráð- herra sóknaraðiljum gjafsókn í málinu. Dómkröfur varnaraðilja eru þessar. A. Að viðurkenndur verði með dómi fullur og óskoraður eignar- réttur núverandi Kalmanstungueigenda á veiðirétti í vötnum, ám og lækjum á þeim hluta Arnarvatnsheiðar, sem Stefán Ól- afsson, bóndi í Kalmanstungu, seldi 17. maí 1880 og B. Að landamerki Kalmanstungu og nefnds hluta Arnarvatns- heiðar verði viðurkennd þannig: Norðlingafljót að Reyká, þaðan Reyká að Reykjavatni og úr Reykárósi við Reykjavatn, sjónhending í norðurenda Langjökuls. Til vara er þess krafist, að viðurkennt verði með dómi í máli þessu, að varnaraðiljar eigi helming veiði á móti sóknaraðiljum samkvæmt þingles- inni viðurkenningu frá 7. júní 1898. Þá krefjast varnaraðiljar og málskostnaðar úr hendi sóknar- aðilja að mati dómsins, eins og málið væri eigi gjafvarnarmál. Með bréfi, dags. hinn 17. desember 1969, veitti dómsmálaráð- herra varnaraðiljum gjafvörn í málinu. Kröfur sóknaraðilja eru byggðar á því, að með afsali Stefáns Ólafssonar til þeirra Þorsteins Magnússonar, Gísla Eggertssonar og Magnúsar Jónssonar frá 17. maí 1880 hafi öllum landsnytjum verið afsalað á því landsvæði, sem gerningurinn tók til, þar á meðal veiðirétti í ám og vötnum, en seljandi hafi aðeins áskilið sér silungsveiði fyrir sig og erfingja sína. Þar sem Stefán Ólafs- son sé látinn og erfingjar hans búi ekki í Kalmanstungu, sé réttur þessi niður fallinn samkvæmt efni sjálfs afsalsins og því eigi sóknaraðiljar einir rétt til veiði í ám og vötnum á greindu land- 68 svæði. Þá er því haldið fram af hálfu sóknaraðilja, að ef svo verði litið á, að með landamerkjaskránni fyrir Kalmanstungu frá 24. apríl 1897 hafi verið gerð breyting, þannig að í stað erfingja Stef- áns Ólafssonar kæmu niðjar hans, þá hafi slík breyting verið óheimil þeim fyrirsvarsmönnum sóknaraðilja, sem undirrituðu landamerkjaskrána. Af hálfu sóknaraðilja er því mótmælt, að Kalmanstungumenn hafi einir stundað veiði í ám og vötnum á landsvæði því, sem afsalið frá 17. maí 1880 tekur til. Er því jafnframt mótmælt í því sambandi, að Kalmanstungumenn hafi unnið eignarhefð á veiði- rétti í ám og vötnum á landsvæðinu. Að því er varðar hin um- deildu landamerki, þá er því haldið fram af hálfu sóknaraðilja, að ljóst sé, að draga eigi merkjalínuna úr Reykárósi suður yfir vatnið í endann á skriðjökli þeim, sem gengur norðaustur úr Eiríksjökli, enda geti ekki verið sjónhending frá ósnum í annan jökulenda og því komi ekki til álita að draga línuna í norðurenda Langjökuls. Er því haldið fram í þessu sambandi að sóknaraðiljar hafi allan tímann notað sem sína eign landsvæðið austan Reykja- vatns og greinds skriðjökuls Eiríksjökuls og hafi þeir séð um smölun á landsvæðinu og séð um og kostað grenjaleit. Er því hald- ið fram af hálfu sóknaraðilja, að ef svo verði litið á, að í landa- merkjalýsingunni frá 1886 sé átt við norðurenda Langjökuls, þá hafi sú ráðstöfun verið óheimil þeim, sem að henni stóðu af hálfu sóknaraðilja, þar sem um afsal lands hafi verið að ræða án heim- ildar. Af hálfu varnaraðilja er því mótmælt, að með afsalinu frá 17. maí 1880 hafi Stefán Ólafsson selt allan veiðirétt á landsvæði því, sem afsalað var, og aðeins áskilið sér veiðiítak fyrir sig og erf- ingja sína. Er því haldið fram, að með orðalagi afsalsins hafi Stef- án verið að undanskilja alla silungsveiði og eggjatöku á hinu selda landi, enda hafi á þeim tíma verið fullkomlega heimilað að skilja veiðirétt frá landareign, eins og Stefán hafi gert. Er þetta sjónarmið stutt þeim rökum, að ástæða til kaupa þessara hafi ver- ið sú, að Hálsasveit og Reykholtsdal hafi skort beitiland á afrétti, því afréttarlönd hreppa þessara liggi á Öræfum kringum Ok, sem séu gróðurlítil. Með kaupum þessum hafi hrepparnir því verið að sælast eftir hinum miklu gróðurlöndum á Arnarvatnsheiði og hafi það verið á hvers manns vitorði, að það hafi verið beitar- rétturinn einn, sem hrepparnir hafi lagt áherslu á að eignast. Á hinn bóginn hafi Kalmanstunga um aldaraðir haft mikil hlunn- 69 indi af veiði á heiðarvötnum og því hafi verið full ástæða fyrir eigandann að halda veiðiréttinum utan við söluna, en beitarlönd hafi hann átt næg eftir sem áður. Er því haldið fram af hálfu varnaraðilja, að ef þessi sjónarmið séu höfð í huga, þá sé miklu eðlilegra að skýra afsalið þannig, að Stefán Ólafsson hafi við söl- una undanskilið alla veiði í vötnum á landsvæðinu. Er því haldið fram í því sambandi, að allt fram til síðustu ára hafi enginn mað- ur úr Reykholtsdal eða Hálsasveit stundað veiðar á landsvæði þessu, nema með sérstöku leyfi frá Kalmanstungu. Á hinn bóginn hafi Kalmanstunga hagnýtt veiði í öllum vötnum á svæðinu ómót- mælt alla tíð frá 1880. Þó hafi Húsafellsmenn eitthvað veitt á þessu svæði, en það byggist á sérstökum viðskiptasamningi um jafnréttisveiði í Sesseljuvík og veiðivötnum Kalmanstungu. Þá er á það bent af hálfu varnaraðilja, að á manntalsþingum 7. og 8. júní 1898 hafi þáverandi eigandi Kalmanstungu, Ólafur Stefáns- son, lýst yfir banni gegn allri silungsveiði í vötnum á greindu svæði og hafi allir þeir hreppsbændur, sem á þinginu voru, viður- kennt jafnrétti Kalmanstungu á móti hreppunum. Fari svo, að eigi verði fallist á sjónarmið þessi, og talið verði, að Stefán Ólafs- son hafi afsalað veiðiréttinum, þá er því haldið fram af hálfu varnaraðilja, að eigendur Kalmanstungu hafi öðlast eignarrétt á veiðiréttinum í greindum vötnum fyrir hefð, enda hafi Kalmans- . tungubændur einir stundað veiði í vötnum á svæðinu og enginn úr Reykholtsdal eða Hálsasveit hafi stundað veiðar Þar, nema með leyfi Kalmanstungubænda. Því verði sóknaraðiljar að beita ákvæðum lax- og silungsveiðilaga, ef þeir kjósi að leysa veiði- réttinn til sín. Að því er varðar þann hluta ágreiningsefnisins, sem tekur til landamerkja, þá er því haldið fram, að samkvæmt landamerkjaskrá þeirri, sem dags. er 26. janúar 1886, en þing- lesin 1889 og undirrituð hafi verið af oddvitum Reykholtsdals- og Hálsahreppa, eiganda Kalmanstungu og eigendum jarða, sem áttu lönd eða réttindi að hinu afsalaða landi, sé ljóst, að Langjökuls- endi sé á mörkum. Einnig komi fram af landamerkjaskrá Kal- manstungu frá 24. apríl 1897, að ekki geti verið um annan jökul- enda að ræða en Langjökulsenda, því sé augljóst, að heimalandi Kalmanstungu tilheyri allt land sunnan og austan Norlingafljóts og Reykár og sunnan línu, sem er dregin úr Reykárósi í Lang- jökulsenda. Er því mótmælt, að það eigi sér nokkra stoð í heim- ildum, að landamerki liggi um Eiríksjökul. Er því mótmælt, að sóknaraðiljar hafi eignast nokkurn hluta landsins fyrir sunnan merkjalínu samkvæmt dómkröfu varnaraðilja fyrir hefð. 70 Í málinu hefur verið sótt þing af hálfu fjármálaráðherra Í. h. ríkissjóðs til réttargæslu. Af hálfu réttargæsluaðilja kemur fram, að eins og dómkröfum aðilja sé háttað, sé ekki talin ástæða til að hafa uppi ákveðnar kröfur af hans hálfu. Hins vegar kemur fram af hálfu réttargæslu- aðilja, að hann telji sér skylt að gæta hagsmuna íslenska ríkisins, að því er varðar eignarrétt að jöklum og hálendisauðnum lands- ins svo og almenningum vatna og vatnsbotna, hvort heldur utan eða innan einstakra landareigna, og yfirleitt að öllum þeim land- og vatnasvæðum, sem ekki eru háð ótvíræðum eignarrétti ein- staklinga. Þrátt fyrir athugasemd þá á afsali Stefáns Ólafssonar frá 17. maí 1880, að hann sé þinglesinn eigandi að 2/3 hlutum jarðarinn- ar Kalmanstungu, sem einnig kemur fram á afsalinu til sóknar- aðilja, þá þykir fram komið af yngri heimildarskjölum varðandi jörðina, sem fram hafa komið í málinu, að Stefán hafi raunveru- lega verið eigandi allrar jarðarinnar. Ágreiningur málsaðilja, að því er tekur til marka landsvæðis þess, sem selt var með afsalinu frá 17. maí 1880, tekur til þess, hvort draga skuli þann hluta merkjalínunnar úr Reykárósi í norð- urenda Langjökuls eða í enda skriðjökuls þess, er gengur norð- austur úr Eiríksjökli. Samkvæmt afsalinu frá 17. maí 1880 er sá hluti merkjalýsing- arinnar, sem hér er deilt um, mjög óljós, enda virðist eyða í henni. Má ætla, að með merkjalýsingunni frá 1886 hafi átt að gera merk- in gleggri, enda var þar um lagaskyldu að ræða samkvæmt lögum frá 17. mars 1882. Hvorug heimildin er þó það ótvíræð, að merk- in verði dregin á þessum kafla, svo að óyggjandi sé. Ai ákvæði afsalsins virðast suðurmörk hins selda landsvæðis miðuð við Reyká og Reykjavatn. Virðist ljóst, að mörk hins selda landsvæð- is eru þar tengd merkjalýsingum í lögfestunni frá 1879, en ekki er Firíksjökull eða skriðjöklar hans hluti þeirrar merkjalýsingar. Af merkjalýsingunum frá 1886 kemur fram, að mörk hins selda landsvæðis liggi milli Langjökuls og Reykáróss yfir Reykjavatn. Það er eigi ástæða til að telja, að þeir, sem að þessari merkjalýs- ingu stóðu af hálfu Reykholtsdals. og Hálsahreppa, hafi farið út fyrir stöðuumboð sitt. Dóminum þykir ekki grundvöllur til að taka til greina kröfu annars hvors aðilja um ákvörðun landa- merkja á hinum umdeilda kafla. Þykir dóminum eftir öllum at- vikum og með tilliti til staðhátta rétt að ákvarða þennan hluta 7 landamerkjanna sem beina línu úr vesturrönd Langjökuls um merkjapunkt ÁA í eldvörpum þeim, sem eru vestan Langjökuls samkvæmt uppdrættinum á dskj. nr. 12 um punkt II samkvæmt uppdrættinum á dskj. nr. 78, uns hún sker strönd Reykjavatns í merkjapunkti B samkvæmt sama uppdrætti, en síðan ráði norð- austurströnd Reykjavatns merkjum að Reykárósi. Af hálfu sókn- araðilja hafa ekki verið færðar að því sönnur, að þeir hafi unnið eignarhefð á landi sunnan merkjalínu þessarar. Í þessu sambandi er á það að líta, að ekki kemur fram, að eigendur Kalmanstungu hafi talið Langjökul sjálfan (jökulhettuna) sína eign, enda verð- ur eigi séð, að þeir hafi átt neina hagsmuni við það tengda. Það þykir verða að skýra efni afsalsins frá 17. maí 1880 svo, að með því hafi Stefán Ólafsson selt viðsemjendum sínum veiðirétt í ám og vötnum á landsvæðinu, en Stefán hafi jafnframt áskilið jörðinni Kalmanstungu rétt til veiði í ám og vötnum á landsvæð- inu að jöfnu á móti hverjum viðsemjenda sinna, þ. e. að 1/4 hluta. Er eigi fram komið, að þessi réttur jarðarinnar sé niður fallinn. Verður því að líta svo á, að jörðin Kalmanstunga eigi veiðirétt í ám og vötnum á landsvæði því, sem selt var með afsalinu frá 17. maí 1880 að 1/4 hluta með sóknaraðiljum. Hins vegar er ekki fram komið, að jörðin Kalmanstunga hafi fyrir hefð öðlast óskipt- an veiðirétt á landsvæðinu. Ekki er komið fram af hálfu aðilja, að sérstök sjónarmið gildi um veiðirétt í Reykjavatni, ef sóknaraðiljar verði taldir eiga land að því. Eftir þessum úrslitum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Málskostnaður sóknaraðilja ákveðst kr. 181.382.83 og greiðist úr ríkissjóði, og ber skipaðum talsmanni sóknaraðilja, Sveinbirni Jónssyni hæstaréttarlögmanni, af. þeirri fjárhæð kr. 130.000 í málssóknarlaun. Málskostnaður varnaraðilja ákveðst kr. 154.986.23 og greiðist úr ríkissjóði, og ber skipuðum talsmanni varnaraðilja, Guðmundi Péturssyni hæstaréttarlögmanni, af þeirri fjárhæð kr. 130.000 í málsvarnarlaun. Með úrskurði, uppkveðnum hinn 12. júlí 1968, vék hinn reglu- legi dómari sæti í máli þessu. Með bréfi dómsmálaráðuneytisins, dags. 16. ágúst 1968, var Guðmundur Jónsson borgardómari skip- aður til að fara með mál þetta í stað hins reglulega dómara. Hefur hann kveðið upp dóm þennan ásamt samdómendunum Guðmundi Sverrissyni og Magnúsi Óskarssyni. 72 Dómsorð: Sá hluti landamerkja lands þess, er Stefán Ólafsson, bóndi í Kalmanstungu, seldi bændunum Þorsteini Magnússyni, Gísla Eggertssyni og Magnúsi Jónssyni með afsali því frá 17. maí 1880, er í málinu greinir, en nú er eign sóknaraðilja, Reykholtsdals. og Hálsahreppa, og um er deilt í máli þessu, skal ákveðinn þannig: Bein lína úr vesturrönd Langjökuls yfir merkjapunkt A samkvæmt uppdrættinum á dskj, nr. 12, um mælipunktinn Il samkvæmt uppdrættinum á dskj. nr. 78, uns hún sker bakka Reykjavatns í merkjapunkti B sam- kvæmt sama uppdrætti, síðan ræður norðausturströnd Reykjavatns til norðurs að Reykárósi, en þaðan ræður Reyká að Norðlingafljóti. Jörðin Kalmanstunga á rétt til veiði í ám og vötnum á landsvæði því, sem Stefán Ólafsson seldi með afsali því frá 17. maí 1880, er í málinu greinir, að 1/4 á móti sóknaraðilj- um. Málskostnaður fellur niður. Málskostnaður sóknaraðilja, Reykholtsdals- og Hálsa- hreppa, kr. 181.382.83, greiðist úr ríkissjóði. Af þeirri fjár- hæð ber skipuðum talsmanni sóknaraðilja, Sveinbirni Jóns- syni hæstaréttarlögmanni, kr. 130.000 í málssóknarlaun. Málskostnaður varnaraðilja, Kristófers Ólafssonar og Kal- mans Stefánssonar, kr. 154.986.23, greiðist úr ríkissjóði. Af þeirri fjárhæð ber skipuðum talsmanni þeirra, Guðmundi Péturssyni hæstaréttarlögmanni, kr. 130.000 í málsvarnar- laun. 74 Föstudaginn 31. janúar 1975. Nr. 101/1973. Dagfinnur Stefánsson (Ólafur Þorgrímsson hrl.) gegn Sigurði M. Helgasyni skiptaráðanda og Soffíu Haraldsdóttur (Magnús Thorlacius hrl.) og Soffía Haraldsdóttir gegn Dagfinni Stefánssyni. Dómendurs hæstarqttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson. Einar Arnalds og Logi Einarsson. Hjón. Fjárskipti. Uppboð. Dómur Hæstaréttar. Einar Ingimundarson, uppboðshaldari í Gullbringu- og Kjósarsýslu, hefur kveðið upp hinn áfrýjaða úrskurð. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu upphaflega með stefnu 28. apríl 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 4. apríl s. á. Því máli var vísað frá Hæstarétti með dómi 13. júní 1973. Með heimild í 36. gr. laga nr. 57/1962 áfrýjaði aðaláfrýjandi málinu að nýju með stefnu 22. júní 1973, birtri 27. september 1973. Krefst hann þess, að uppboðshaldarinn í Gullbringu- og Kjós- arsýslu gefi út uppboðsafsal sér til handa fyrir byggingarlóð- inni nr. 26 við Haukanes í Garðahreppi „gegn greiðslu á hluta“ gagnáfrýjanda „í uppboðsverðinu, þegar frá heildar- verðinu hafa verið dregnar þær tvær fjárhæðir, kr. 163.000 og kr. 33.256, sem aðaláfrýjandi greiddi vegna eignarinn- ar, eftir að fjárfélagi hjónanna var slitið“. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi, Soffía Haraldsdóttir, áfrýjaði máli þessu upphaflega 2. maí 1972 og hefur nú gagnáfrýjað því að nýju með stefnu 4. október 1973. Krefst hún þess aðallega, „að 14 uppboðskaupum aðaláfrýjanda á byggingarlóð að Hauka- nesi 26 í Garðahreppi verði riftað án endurgreiðslu innborg- aðs fjár og lagt fyrir uppboðshaldara að láta fara fram upp- boð af nýju.“ Til vara krefst hún staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar. Þá krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti. Málinu hefur ekki verið gagnáfrýjað af hálfu hins stefnda skiptaráðanda. Kröfur hans eru þær sömu og gagnáfrýjanda. Lóð sú, sem í málinu greinir, var seld á opinberu uppboði samkvæmt ákvörðun hins stefnda skiptaráðanda, sem fjallar um búskipti aðaláfrýjanda og gagnáfrýjanda, en þau fengu leyfi til skilnaðar að borði og sæng 28. febrúar 1968 og lög- skilnað 7. ágúst 1970. Uppboðið var haldið af uppboðshald- aranum í Gullbringu- og Kjósarsýslu með hliðsjón af 23. gr. laga nr. 57/1949. Fallast ber á þá úrlausn uppboðshaldara, að dráttur sá af hendi aðaláfrýjanda, er varð á greiðslu uppboðsandvirðis, rarði eigi riftun uppboðskaupa. Eigi eru haldkvæm rök fyrir þeirri kröfu aðaláfrýjanda, að hann fái uppboðsafsal gegn greiðslu á helmingi þess verðs, er hann bauð í hina seldu eign, þegar frá uppboðsverðinu hafa verið dregnar kr. 196.856, er hann telur sig hafa greitt vegna eignarinnar. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómsorð: Framangreindri riftunarkröfu gagnáfrýjanda, Soffíu Haraldsdóttur, og stefnda, Sigurðar M. Helgasonar skiptaráðanda, er synjað. Krafa aðaláfrýjanda, Dagfinns Stefánssonar, um upp- boðsafsal fyrir lóðinni nr. 26 við Haukanes í Garðahreppi gegn greiðslu á helmingi uppboðsverðs, þegar frá því hafa verið dregnar kr. 196.856, er ekki tekin til greina. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur nið- ur. 5 Úrskurður uppboðsréttar Gullbringu- og Kjósarsýslu 4. janúar 1972. Í máli þessu, sem tekið var til úrskurðar þann 16. desember sl. að loknum munnlegum málflutningi hefur umboðsmaður sækjanda, Magnús Thorlacius hæstaréttarlögmaður, krafist þess aðallega, að uppboðskaupum verjanda á byggingarlóð að Hauka- nesi 26, Garðahreppi, verði riftað án endurgreiðslu innborgaðs fjár, en til vara, að niður verði felldir frádráttarliðirnir í frum- varpi að úthlutunargerð á uppboðsandvirði áðurnefndrar bygg- ingarlóðar, samtals kr. 196.856. Kröfur umboðsmanns verj- anda, Ólafs Þorgrímssonar hæstaréttarlögmanns, eru þær, að öll- um kröfum sóknaraðilja verði hrundið og að umbjóðanda hans, Dagfinni Stefánssyni, verði lögð út byggingarlóðin nr. 26 við Haukanes, Garðahreppi, gegn greiðslu þeirri, sem hann hefur þeg- ar innt af hendi til uppboðsréttarins, að áskildum rétti verjanda til að krefjas helmings af kosnaði við uppboð eignarinnar af hluta sækjanda úr félagsbúi málsaðilja. Báðir krefjast málsaðiljar máls- kostnaðar úr hendi hvor annars að skaðlausu eða eftir mati réttar- ins. Málavextir eru þeir, sem nú verður lýst: Með bréfi ódagsettu, en mótteknu hjá embættinu 11. maí 1971, beiddist Sigurður Helgason borgarfógeti þess, að auglýst yrði upp- boð til sameignarslita vegna skipta á félagsbúi Dagfinns Stefáns- sonar og fyrrverandi konu hans, Soffíu Haraldsdóttur, á bygg- ingarlóðinni nr. 26 við Haukanes í Garðahreppi, eign nefnds fé- lagsbús. Auglýsing þessa efnis birtist síðan í 31., 35. og 37. tölu- blaði Lögbirtingablaðsins 1971, og var þar fram tekið, að uppboð á nefndri byggingarlóð færi fram á henni sjálfri fimmtudaginn 15. júlí 1971, klukkan 2.00 e. h., til sameignarslita samkvæmt beiðni skiptaréttar Reykjavíkur, og einnig, að lóð þessi væri þing- lýst eign varnaraðilja, Dagfinns Stefánssonar. Til áréttingar auglýsingu þessari birtist síðan í dagblaðinu Vísi þann 12. júlí 1971. efnislega samhljóða auglýsing. Sala á eigninni fór svo fram, eins og ákveðið hafði verið, þann 15. júlí sl., og varð hæstbjóðandi á uppboðinu Ólafur Þorgrímsson hæstaréttarlögmaður f. h. varnaraðilja í máli þessu, Dagfinns Stefánssonar. Var boð hans kr. 550.000. Næsthæstbjóðandi var Magnús Thorlacius hæstaréttarlögmaður f. h. sóknaraðilja, Soffíu Haraldsdóttur. Á uppboðinu tók umboðsmaður verjanda fram og óskaði bókað, að hann (verjandi) hefði að hálfu greitt gatnagerð- 76 argjald af lóðinni og krefðist hann þess, að það yrði greitt af upp- boðsandvirði eignarinnar. Síðar við rekstur máls þessa lagði um- boðsmaður varnaraðilja fram skilríki (kvittanir) fyrir því, að hann (varnaraðili) hefði þann 1. mars 1968 greitt hitaveitugjald til Hitaveitu Arnarness, kr. 33.256, og þann 29. september 1970 hefði hann greitt til sveitarsjóðs Garðahrepps vegna Haukaness 26 kr. 163.600, eða samtals kr. 196.856. Ekki komu fram við uppboðið mótmæli frá sóknaraðilja eða umboðsmanni hennar gegn þessari kröfu umboðsmanns varnaraðilja. Þann 16. júlí sl. greiðdi umboðsmaður varnaraðilja til embættis uppboðshaldarans í Gullbringu- og Kjósarsýslu kr. 100.000 upp í uppboðsandvirði hinnar seldu eignar. Leið svo fram til 27, októ- ber sl, að ekki voru gerð frekari skil á uppboðsandvirðinu af hálfu uppboðskaupanda eða umboðsmanni hans, en þann dag sendi uppboðshaldari þeim Ólafi Þorgrímssyni hæstaréttarlög- manni sem umboðsmanni hæstbjóðanda í eignina, Magnúsi Thor- lacius hæstaréttarlögmanni sem umboðsmanni næsthæstbjóð- anda og Sigurði M. Helgasyni, borgarfógeta í Reykjavík, sem upp- boðsbeiðanda símskeyti þar sem segir, að krafist hafi verið tafar- lauss uppgjörs á uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, sem hér ræðir um, og hafi hann (uppboðshaldari) því ákveðið, að hafi ekki hæstbjóðandi gert upp uppboðið að fullu fyrir 6. nóvember sl. yrði tekið næsthæsta boð í eignina eða uppboð haldið að nýju á henni vegna vangreiðslu á uppboðsandvirðinu. Daginn eftir, þ. e. 28. október sl., komu fyrir uppboðshaldara Ólafur Þorgríms- son hæstaréttarlögmaður og með honum verjandi í máli þessu, Dagfinnur Stefánsson, og lögðu fram sem tryggingu fyrir eftir- stöðvum þess hluta uppboðsandvirðis hinnar seldu eignar, sem þeir töldu uppboðskaupanda eiga að standa skil á, svo og áætluð- um uppboðskostnaði ávísun á Verslunarbanka Íslands að tjárhæð kr. 185.000. Héldu þeir því fram sem fyrr við þetta tækifæri, að sá hluti fasteignagjalda, sem verjandi hafði greitt af hinni seldu eign, skyldi við uppgjör koma til frádráttar af uppboðsand- virðinu óskiptu, áður en því yrði skipt milli sameigenda hinnar seldu eignar, þ. e. aðilja þessa máls. Þann 8. nóvember sl. var mál þetta tekið fyrir í uppboðsrétti Gullbringu- og Kjósarsýslu að viðstöddum Magnúsi Thorlacius hæstaréttarlögmanni, umboðsmanni sækjanda, Ólafi Þorgríms- syni hæstaréttarlögmanni, umboðsmanni verjanda, og Sigurði M. Helgasyni, borgarfógeta í Reykjavík, uppboðsbeiðanda, Við fyrirtöku þessa lagði uppboðshaldari fram uppkast að út- 71 hlutunargerð á andvirði hinnar seldu eignar, þar sem gert var ráð fyrir, að fasteignagjöld þau, sem verjandi: hafði greitt af hinni seldu eign, sbr. það, sem hér: að framan segir, yrðu dregin frá uppboðsandvirðinu óskiptu og að hlutur hvors sameiganda hinn- ar seldu eignar, þ. e. aðilja þessa máls, yrði því kr. 550.000 196.856 = 353.144 ;: 2 = 176.572. Þessu uppkaásti að út- hlutunargerð mótmælti umboðsmaður sóknaraðilja og óskaði að leggja fram greinargerð í málinu til rökstuðnings mótmælum sín- um. Hafa síðan umboðsmenn málsaðilja beggja lagt fram greinar- gerðir sínar og munnlegur flutningur málsins farið fram, svo sem áður segir. Aðalkröfu sína um, að uppboðskaupum varnaraðilja verði rift- að án endurgreiðslu innborgaðs fjár, styður umboðsmaður sókn- araðilja með því, að varnaraðili hafi látið undir höfuð leggjast að greiða allt uppboðsandvirðið og gert þau skil, sem hann hafi gert, seint og illa. Telur hann (umboðsmaður sóknaraðilja), að af þessu réttlætist riftun uppboðskaupanna. Varakröfu sína, þ. e. að niður verði felldir frádráttarliðirnir í frumvarpi að úthlutunargerð, samtals kr. 196.856, styður um- boðsmaður sóknaraðilja þeim rökum, að þrátt fyrir það að upp- boð það, sem hér ræðir um, hafi farið fram á uppboðsþingi Gull- bringu- og Kjósarsýslu af þeirri ástæðu einni, að það sé sam- kvæmt ákvæðum laga nr. 57/1949, 23. gr., þá sé það fjarstæða, að uppboðshaldarinn í Gullbringu- og Kjósarsýslu eigi fyrir þær sakir að grípa fram fyrir hendur skiptaréttar Reykjavíkur, þar sem skipti á félagsbúi málsaðilja fara nú fram. Sé því ekki um það að ræða, að verið sé að gæta hagsmuna Þeirra, sem veðbönd eiga í þeirri eign, sem seld hefur verið á uppboði, heldur telji varnaraðili sig hafa lagt út fé fyrir búið og eiga kröfu á endur- greiðslu. Segir umboðsmaður sóknaraðilja, að hún hafi einnig lagt út fé fyrir búið og eigi því kröfu á endurgreiðslu, en það heyri undir skiptarétt Reykjavíkur, hvernig eignir og skuldir bús- ins skiptast með aðiljum þessa máls. Sé það í hans verkahring, en ekki uppboðshaldara í öðru lögsagnarumdæmi. Kröfu sína um útlagningu á hinni seldu eign til varnaraðilja rökstyður umboðsmaður hans með því, að fasteign sú, sem hér ræðir um, sé hjúskapareign varnaraðilja, sem hann eigi rétt á að fá sér lagða út gegn greiðslu á sannvirði hennar til fullnægju á rétti sóknaraðilja. Um þetta segir umboðsmaður varnaraðilja raunar hafa verið reynt að semja, en það hafi ekki tekist og hafi því ekki verið annars kostur en að sannreyna verðmæti eignar- 18 innar með uppboði. Telur umboðsmaður verjanda, að umbjóðandi hans hafi ekki einu sinni þurft að bjóða sjálfur í eignina, heldur hafi hann getað krafist á henni útlagningar samkvæmt hæsta boði. Þá hefur umboðsmaður verjanda bent á í greinargerð sinni og við munnlegan flutning málsins, að það sé meginregla í íslensk- um rétti, að ekki aðeins skuli uppboð á fasteignum fara fram í þinghá, þar sem þær eru, sbr. 23. og 12. gr. laga nr. 57/1949, held- ur og einnig að öll mál út af réttindum yfir fasteign skuli rekin í þinghá, þar sem fasteignin liggur, sbr. 78. gr. laga nr. 85/1936. Af þessum sökum telur hann, að uppboðshaldara beri að skera úr ágreiningi í máli þessu. Þá bendir umboðsmaður varnaraðilja einnig á, að á hinni seldu eign hafi hvílt samningsbundnar kvaðir um greiðslu gatnagerðargjalds og greiðslur vegna þátttöku í Hita- veitu Arnarness. Hafi þess verið getið við uppboð á eigninni, að verjandi hafi greitt upp í gjöld þessi, eftir að aðiljar þessa máls slitu hjúskap sínum, og hafi þess þá verið krafist, að þessar fjár- hæðir yrðu endurgreiddar af uppboðsandvirðinu óskiptu. Hvorki skiptaráðandinn í Reykjavík né umboðsmaður sóknaraðilja, sem báðir hafi verið viðstaddir, er uppboðið fór fram, hafi mótmælt þessu og hafi uppboðið farið þannig fram. Telur umboðsmaður varnaraðilja hann eiga ótvíræðan skuldajafnaðarrétt við uppboðs- andvirðið, bæði vegna helmingseignar sinnar í andvirði eignar- innar sem og þeirra kvaðagreiðslna, sem hann hafi leyst til sín, eftir að hjúskap aðilja lauk. En jafnframt eigi hann kröfu til greiðslu á helmingi þess kostnaðar, sem leitt hefur af uppboðinu, i búshluta sóknaraðilja. Þá hefur umboðsmaður verjanda enn fremur bent á, að bú málsaðilja sé undir opinberum skiptum eftir kröfu sækjanda og sé hann (þ. e. sækjandi) því ekki að hans áliti aðili þessa máls, heldur skiptaráðandinn í Reykjavík vegna bús- ins. Þess skal getið, að við munnlegan flutning máls þessa lagði umboðsmaður sóknaraðilja, Magnús Thorlacius hæstaréttarlög- maður, fram málflutningsumboð, þar sem segir, að áðurnefndur lögmaður hafi umboð til að flytja mál það, er búið (Soffía Har- aldsdóttir) á nú í gegn Dagfinni Stefánssyni fyrir uppboðsrétti Gullbringu. og Kjósarsýslu, búinu að kostnaðarlausu. Umboð þetta er undirritað af Sigurði M. Helgasyni borgarfógeta, sem fer með skiptamál málsaðilja fyrir skiptarétti Reykjavíkur. Af hálfu skiptaréttar Reykjavíkur hafa hins vegar engar kröfur verið gerðar við rekstur máls þess, sem hér er til úrskurðar. Aðalkrafa sóknaraðilja í máli þessu er, svo sem áður getur, að 79 uppboðskaupum varnaraðilja á lóðinni nr. 26 við Haukanes í Garðahreppi verði vegna dráttar á greiðslu uppboðsandvirðis rift- að án endurgreiðslu innborgaðs fjár. Rétt er það að vísu, að allmikill og verulegur dráttur hefur orð- ið á því, að uppboðskaupandi, varnaraðili í máli þessu, stæði upp- boðshaldara skil á uppboðsandvirðinu samkvæmt boði sínu. Þess ber þó að gæta, að varnaraðili greiddi þegar, eftir að upp- boðshaldari hafði sett honum ákveðinn lokafrest til greiðslu þess, þann hluta uppboðsandvirðisins, sem hann (varnaraðili) taldi sig að eigin mati eiga að greiða, en mál það, sem hér er til úrskurðar, er hins vegar sprottið af ágreiningi málsaðilja um greiðslu hins hluta uppboðsfjárhæðarinnar. Þykja því samkvæmt framan- sögðu og eftir atvikum ekki nægileg efni til riftunar á uppboðs- kaupum varnaraðilja, og er því aðalkrafa sóknaraðilja ekki tekin til greina. Varakrafa sóknaraðilja er, að niður verði felldir frádráttarlið- irnir í frumvarpi að úthlutunargerð á uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, svo sem lýst er hér að framan, samtals að fjárhæð kr. 196.856. Vegna þessarar kröfu er þetta tekið fram: Svo sem hér að framan er getið, fór uppboð á byggingarlóðinni nr. 26 við Haukanes, Garðahreppi, fram samkvæmt beiðni skipta- ráðandans í Reykjavík, en hann hefur með höndum skipti á fé- lagsbúi aðilja máls þessa, Dagfinns Stefánssonar og Soffíu Har- aldsdóttur. Virðist því vera ljóst, að eign þessi hafi verið hluti af heildar- eignum félagsbús áðurnefndra hjóna og hafi beiðni skiptaráðand- ans í Reykjavík um uppboðssölu á þessum eignarhluta búsins byggst á því aðeins, að honum yrði komið í verð, þar eð málsað- iljar hafi ekki verið ásáttir um, í hvors hlut eign þessi skyldi koma við skiptin. Af framansögðu virðist leiða, hvað sem öðru líður, að andvirði nefndrar eignar, eins og það reyndist verða samkvæmt hæsta boði á uppboði því, sem fram fór á eigninni þann 15. júlí 1971, skuli allt og óskipt renna í nefnt félagsbú, sem er í vörslu skiptaráðandans í Reykjavík. Beri því uppboðshaldar- anum Í Gullbringu- og Kjósarsýslu að innheimta uppboðsandvirði hinnar seldu eignar samkvæmt hæsta boði í hana á áðurnefndu uppboði og greiða andvirðið síðan uppboðsbeiðanda, skiptaráð- andanum í Reykjavík. Umboðsmaður varnaraðilja hefur frá upphafi máls þessa kraf- ist þess, að greiðslur Þær, sem hann (varnaraðili) hefur innt af hendi vegna hinnar seldu eignar (fasteignagjöld), eftir að fjár- félagi hjóna þeirra, sem eru aðiljar þessa máls, var slitið, skuli dragast frá uppboðsandvirði hinnar seldu eignar óskiptu svo og beri sóknaraðilja að greiða helming uppboðskostnaðar. Telja verð- ur, að kröfum öllum á hendur búi því, sem hér ræðir um, án tillits til þess, af hvaða skiptum þær eru sprottnar eða af hvaða eignarhlutum búsins þær kunna að stafa, beri að beina til þess aðilja, sem hefur með höndum skipti heildareigna búsins milli aðilja þessa máls, þ. e. skiptaréttar Reykjavíkur, og verði ekki gegn mótmælum sóknaraðilja tekin afstaða til neinna sér- krafna viðkomandi búinu fyrir öðrum rétti, t. d. uppboðsrétti, sem engin önnur afskipti hefur haft af skiptum viðkomandi bús en þau að annast sölu á eignarhlutum þess eftir beiðni skiptaráð- anda, sem með búið fer í heild. Samkvæmt framansögðu verður því niðurstaða þessa réttar sú, að tekin er til greina varakrafa umboðsmanns sóknaraðilja um, að niður skuli felldir frádráttarliðir í frumvarpi að úthlutunar- gerð á uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, samtals að fjárhæð kr. 196.856, og skuli fjárhæðin öll samkvæmt hæsta boði í eign- ina, kr. 550.000, afhent skiptaráðandanum í Reykjavík, er hún hefur að fullu verið greidd uppboðshaldaranum í Gullbringu- og Kjósarsýslu. Uppboðskostnað allan ber uppboðskaupanda eftir almennum reglum og samkvæmt wppboðsskilmálum að greiða. Rétt þykir eftir atvikum, að málskostnaður falli niður. Því úrskurðast: Aðalkrafa sóknaraðilja, Soffíu Haraldsdóttur, um riftun uppboðskaupa varnaraðilja, Dagfinns Stefánssonar, á bygg- ingarlóðinni nr. 26 við Haukanes, Garðahreppi, á uppboði 19. júlí 1971 án endurgreiðslu innborgaðs fjár er ekki tekin til greina, enda greiði uppboðskaupandi, varnaraðili í máli þessu, þegar að fullu uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, kr. 550.000, til uppboðshaldarans Í Gullbringu- og Kjósar- sýslu. Tekin er hins vegar til greina varakrafa sóknaraðilja um, að niður verði felldir frádráttarliðir í framlögðu frumvarpi að úthlutun á uppboðsandvirði hinnar seldu eignar, samtals að fjárhæð kr. 196.856. Málskostnaður fellur niður. 81 Mánudaginn 3. febrúar 1975. Nr. 38/1974. Reynir Örn Leósson og Hulda Garðarsdóttir gegn Þorvaldi Þórarinssyni. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjendur, Reynir Örn Leósson og Hulda Garðarsdóttir, er eigi sækja dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistar- gjald til ríkissjóðs, ef þau vilja fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði þau stefnda, Þorvaldi Þórarinssyni, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafist ómaksbóta, kr. 8.000 í ómaksbætur að viðlagðri aðför að lögum. Mánudaginn 3. febrúar 1975. Nr. 84/1974. Sigurgeir V. Sigurgeirsson gegn Vegagerð ríkisins og Almennum Tryggingum h/f. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Sigurgeir V. Sigurgeirsson, er eigi sækir dóm- þing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistargjald til ríkis- sjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 82 Mánudaginn 3. febrúar 1975. Nr. 100/1974. Þórður Johnsen gegn Sindra-Stáli. Utivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Þórður Johnsen, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Mánudaginn 3. febrúar 1975. Nr. 124/1974. Hvesta h/f gegn Skiftaráðandanum í Reykjavík. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Hvesta h/f, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði hann stefnda, skiftaráðandanum í Reykjavík, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafist ómaksbóta, kr. 4.000 í ómaksbætur að viðlagðri aðför að lögum. 83 Mánudásginn 3. febrúar 1975. Nr. 97/1973. Guðmundur Þengilsson ; (Kristján Eiríksson hrl.) gegn | Bjarna Höskuldssyni (Árni Grétar Finnsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt „Sigurjó Björn Svein- björnsson og Einar Arnalds. . Kaupsamningur. Vextir. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 20. júní 1973. Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann að öðru leyti en því, að ársvextir ákveðast 7% frá 10. maí 1972 til 16. maí 1973, 9% frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 12% frá þeim degi til greiðsludags. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 18.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður, þó svo, að ársvextir ákveðast 7% af hinni dæmdu fjárhæð frá 10. maí 1972 til 16. maí 1973, 9% frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 12% frá þeim degi til greiðsludags. Áfrýjandi, Guðmundur Þengilsson, greiði stefnda, Bjarna Höskuldssyni, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 18.000. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. 84 Dómur bæjarþing Reykjavíkur 26. apríl 1973. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutn- ingi 3. apríl sl., hefur Bjarni Höskuldsson, Hringbraut 24, Reykja- vík, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, hirtri 23. maí 1972, gegn Guðmundi Þengilssyni, Sogavegi 74, Reykjavík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 8.700 með 1% dráttarvöxtum á mánuði eða fyrir brot úr mánuði frá 10. maí 1972 til greiðslu- dags auk hæfilegs málskostnaðar að mati réttarins. Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og jafnframt að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefnda málskostnað að mati réttarins. Málið var þingfest 25. maí 1972. Lögmaður stefnda fékk fresti til þess að skila greinargerð til 29. júní 1972. Þá var málinu frest- að um óákveðinn tíma. Dómarinn, sem dæmir málið, fékk það til meðferðar í janúar sl. Leitað hefur verið um sáttir í máli þessu, en án árangurs. Málavextir virðast vera þeir, að stefndi hafi selt stefnanda íbúð á 1. hæð, merkt F á teikningu, í húsinu nr. 78 við Vesturberg í Reykjavík samkvæmt kaupsamningi, dags. 22. nóvember 1971. Lögmenn aðilja eru sammála um, að afsal fyrir eigninni hafi ver- ið gefið út 10. maí 1972. Þá er gengið skyldi frá afsali, reis ágrein- ingur með málsaðiljum um það, hvernig túlka bæri ákvæði í kaupsamningi um vexti af væntanlegu húsnæðismálastjórnar- láni, og greiddi stefnandi umkrafða vexti með fyrirvara. Stefnandi höfðaði síðan mál þetta til endurgreiðslu á vöxtum, sem hann telur ofgreidda. Af hálfu stefnanda eru kröfur rökstuddar með því, að stefnandi hafi keypt íbúðina m. a. með þeim kjörum, að stefndi skyldi bíða eftir láni húsnæðismálastjórnar. Hafi verið skýrt tekið fram í kaupsamningnum á dskj. nr. 3, að vextir skyldu reiknast frá ákveðnum upphafsdegi samkvæmt fyrri hluta láni frá 1. mars 1972, sem stefnandi hafi gert, sbr. dskj. nr. 4, og samkvæmt síðari hluta láni frá 1. september 1972. Í kaupsamningnum séu bein ákvæði um vaxtagreiðslur af fram- angreindum lánum, en þau séu þannig: „Gert er ráð fyrir, að fyrri hluti húsnæðismálastjórnarláns fáist í febrúar 1972 og síðari hluti sex mánuðum síðar. Verði dráttur á lánveitingum þessum, ber kaupanda að greiða víxilvexti af fyrri hluta lánsins frá 1. mars 1972, en síðari hluta frá 1. sept. 1972 til greiðsludags.“ Þegar ganga skyldi frá afsali fyrir eigninni þann 10. maí sl., 85 hafi stefndi gert kröfu til þess, að greiddir yrðu 914 % ársvextir af láni því, sem húsnæðismálastjórn veitir, þ. e, síðari hluta, að fjár- hæð kr. 300.000 frá 10. maí 1972 til 1. september 1972. Hafi stefn- andi greitt vexti þessa með fyrirvara um að endurheimta vexti fyrir framangreint tímabil í þeim tilgangi að fá útgefið afsal fyrir eigninni. Stefnufjárhæðin sé því 92% ársvextir af kr. 300.000 frá 10. maí 1972 til 1. september 1972, kr. 8.700, auk vaxta og kostnaðar. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að kaupsamningurinn á dskj. nr. 3 sé grundvöllur túlkunar samnings málsaðilja. Í kaup- samningnum sé sérákvæði varðandi vexti af húsnæðismálastjórn- arláni. Þetta ákvæði verði að skilja þannig, að vextir af síðari hluta lánsins skyldu einungis greiðast frá 1. september 1972. Sé sá skilningur í samræmi við almenna málvenju og það, sem hafi verið ætlun samningsaðilja við samningsgerðina. Af hálfu stefnanda er einnig á það bent, að í sambandi við fyrri hluta húsnæðismálastjórnarlánsins hafi kaupsamningurinn verið túlkaður í samræmi við skilning stefnanda, sbr. dskj. nr. 4. Stefndi sé vanur fasteignasölu, en stefnandi óvanur slíkum viðskiptum. Lögfræðingur stefnda hafi mikla reynslu í að gera samninga um fasteignakaup, en hann hafi gert samning þann, sem mál þetta er af risið. Stefndi rökstyður sýknukröfur sínar með vísan til eftirfarandi ákvæða í kaupsamningi á dskj. nr. 3: 1. „Íbúðin sjálf selst tilbúin undir tréverk og málningu.“ 2. „Seljandi greiðir öll gjöld, er greiða ber, á meðan húsið er í byggingu, að afhendingarðegi sjálfrar íbúðarinnar, er miðast við þann dag, er íbúðin sjálf afhendist múrhúðuð.“ 3. „Venjulegir víxilvextir greiðast af eftirstöðvum, sem eftir kunna að verða við afhendingu íbúðarinnar sjálfrar í um- sömdu ástandi og einnig ef kaupanda er veittur frestur á greiðslum samkv. samningi. Þegar íbúðin er tilbúin múrhúð- uð, skal fara fram afsal og lokauppgjör, og frá þeim tíma, þ. e. frá afhendingu íbúðarinnar, skal kaupandi greiða hita og rafmagnskostnað og önnur gjöld. Eftirstöðvar kaupverðsins skulu tryggðar með víxlum og tryggingarbréfum með veði Í eignarhlutanum og beri víxlarnir vexti frá afhendingardegi íbúðarinnar til kaupanda samkv. framansögðu.“ Samkvæmt þessu ákvæði eigi kaupandi að greiða vexti af öllu því, sem hann skuldi við afhendingu. Enda sé sanngjarnt að kaup- andi greiði vexti af andvirði íbúðar, eftir að kaupandi taki við 86 íbúðinni. Verslunarvenja sé, að vextir séu greiddir eftir afhend- ingu. Það verði að taka það sérstaklega fram, ef ekki eigi að greiða vexti eftir afhendingu. Svo sem sjá megi af þessum tilgreindu ákvæðum, komi glöggt í ljós, að samkvæmt kaupsamningnum á dskj. 3 hafi verið ætlun aðilja máls þessa, að stefnandi tæki við íbúð sinni, strax og hún væri sjálf tilbúin, í umsömdu ástandi og að hann tæki frá þeim tíma við afsali hennar og hirti arð hennar og að „venjulegir víxil- vextir greiddust af eftirstöðvunum, sem eftir kynnu að vera við afhendingu íbúðarinnar sjálfrar í umsömdu ásigkomulagi,“ og einnig, að eftirstöðvar kaupverðsins skyldu „tryggðar með víxl- um og tryggingarbréfum með veði í eignarhlutanum og beri víxl- arnir vexti frá afhendingarðegi íbúðarinnar til kaupanda samkv. framansögðu“. Ágreiningur málsaðilja er eingöngu um það, hvernig beri að túlka ákvæði kaupsamningsins á dskj. nr. 3 varðandi vexti af húsnæðismálastjórnarlánum. Ekki er ágreiningur um fjárhæð. Við munnlegan málflutning upplýsti lögmaður stefnda, að hann hafi samið dskj. nr. 3, en svona samningar hafi verið gerðir vegna sölu á 50 íbúðum, sú síðasta þeirra hafi verið seld í nóvember 1972. Í kaupsamningnum á dskj. nr. 3 er svohljóðandi ákvæði: „Venjulegir víxilvextir greiðast af eftirstöðvum, sem eftir kunna að verða við afhendingu íbúðarinnar sjálfrar Í umsömdu ásigkomulagi, og einnig ef kaupanda er veittur frestur á greiðsl- um skv. samningi. Þegar íbúðin er tilbúin múrhúðuð, skal fara fram afsal og lokauppgjör, og frá þeim tíma, þ..e. frá afhendingu íbúðarinnar, skal kaupandi greiða hita- og rafmagnskostnað og önnur gjöld. Eftirstöðvar kaupverðsins skulu tryggðar með víxl- um og tryggingarbréfum með veði í eignarhlutanum og beri víxl- arnir vexti frá afhendingarðegi íbúðarinnar til kaupanda samkv. framansögðu.“ Enn fremur er svohljóðandi ákvæði: „Gert er ráð fyrir, að fyrri hluti Húsnæðismálastjórnarláns fá- ist í febrúar 1972 og síðari hluti sex mánuðum síðar. Verði drátt- ur á lánveitingum þessum, ber kaupanda að greiða víxilvexti af fyrri hluta lánsins frá 1. mars 1972, en síðari hluta frá 1. septem- ber 1972 til greiðsludags.“ Við túlkun kaupsamningsins þykir verða að gera ráð fyrir því, að ákvæðinu um vexti af húsnæðismálastjórnarláninu væri ætlað að hafa einhverja þýðingu, og þykir verða að skilja ákvæði þetta 87 þannig, að af síðari hluta húsnæðismálastjórnarláns skuli greið: ast vextir frá 1. september 1972 og fyrr ekki. Skilningur þessi byggist á orðalagi ákvæðisins og almennri málvenju. Dskj. nr. 4 styður enn fremur þessa túlkun ákvæðisins... Niðurstaða málsins verður því sú, að kröfur stefnanda verða teknar til greina að öllu leyti. Hæfilegt þykir, að stefndi greiði stefnanda kr. 4.500 í máls- kostnað. FRA Uppkvaðning dómsins hefur dregist nokkuð vegna páskaleyfis og mikilla anna dómarans, sem var Auður Þorbergsdóttir. Dómsorð: Stefndi, Guðmundur Þengilsson, greiði stefnanda, Bjarna Höskuldssyni, kr. 8.700 með 1%. vöxtum fyrir hvern byrjað- an mánuð frá 10. maí 1972 til greiðsludags.og kr. 4.500 í máls- kostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 5. febrúar 1975. Nr. -9/1975. Ragna Aðalsteinsdóttir og Sigríður Aðalsteinsdóttir gegn Ólafi Helgasyni. Dómondur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Frávísunardómur staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 20. janúar 1975, sem barst Hæstarétti 21. s. m., hafa sóknaraðiljar samkvæmt heimild í b lið 1. tl. 21. gr. laga nr. 75/1973 skotið til Hæstaréttar frávísunardómi, uppkveðn- um í „héraðsdómi Ögurhrepps“ 3. janúar 1975. Krefjast sókn- araðiljar þess, að hinn kærði frávísunardómur verði úr gildi 88 felldur og að lagt verði fyrir héraðsdómara að dæma um efni málsins. Þá krefjast sóknaraðiljar kærumálskostnaðar. Varnaraðili hefur í ódagsettri greinargerð krafist þess, að hinn kærði dómur verði staðfestur að niðurstöðu til, „en þó með þeirri breytingu, að hinn tildæmdi málskostnaður í hér- aði verði stórlega hækkaður ...“. Þá krefst hann kærumáls- kostnaðar. Þegar af þeim ástæðum, sem Í héraðsdómi greinir, ber að staðfesta hann. Rétt er að sóknaraðiljar greiði varnaraðilja kr. 8.000 í kærumálskostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur á að vera Óraskaður. Sóknaraðiljar, Ragna Aðalsteinsdóttir og Sigríður Að- alsteinsdóttir, greiði varnaraðilja, Ólafi Helgasyni, kr. 8.000 í kærumálskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur aukadómþings Ísafjarðarsýslu 3. janúar 1975. Mál þetta, sem tekið var til dóms eða úrskurðar 16. f. m., hafa þær Ragna og Sigríður Aðalsteinsdætur, Laugabóli, Öihröpið, Norður-Ísafjarðarsýslu, höfðað fyrir héraðsdóminum með stefnu, birtri 2. október 1970, á hendur Ólafi Helgasyni, Njörvasundi 36, Reykjavík, til þess „með dómi gagnvart honum að fá viðurkennd- an innlausnarrétt á veiðirétti á vatnasvæði fyrir hálfum Efstadal, Ögurhreppi, Norður-Ísafjarðarsýslu.“ Þá hafa stefnendur stefnt til réttargæslu landbúnaðarráðherra f. h. landbúnaðarráðuneytisins. Á hendur réttargæslustefnda eru eigi gerðar kröfur í þessu máli, og hann hefur heldur engar kröfur gert, enda ekki látið mæta í þessu máli. Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að máli þessu verði vísað frá dómi, en til vara, að stefndi verði algerlega sýknaður, og loks til þrautvara, að sýknað verði að svo stöddu. Verði innlausn til- dæmd, taki hún í engu tilfelli til veiðiréttar í Efstaðalsvatni. Jafnframt krefst stefndi málskostnaðar eftir mati dómsins úr hendi stefnenda in soliðum, hvernig sem málinu reiðir af, en verði það dæmt að efni til, krefst stefndi þess til vara, að máls- kostnaður verði látinn falla niður. 89 Reynt hefur verið að koma á sáttum í máli þessu, en sú við- leitni hefur ekki borið árangur. Málavextir eru þessir: Með kaupsamningi, dags. 5. janúar 1942, selur stefndi, Ólafur Helgason, föður stefnenda, Aðalsteini Jónassyni, Laugabóli í Ög- urhreppi í Norður-Ísafjarðarsýslu, hálfa jörðina Efstadal í Laug- arðal, Ögurhreppi, Norður-Ísafjarðarsýslu, „að undanteknum veiðirétti árinnar, sem hann gerir ekki kröfu til þess að hann fylgi með í kaupunum.“ Stefnendur eru dætur Aðalsteins Jónassonar. Við lát hans erfðu þær þann jarðarhluta, sem hér um ræðir, og eru sameigendur að eigninni ásamt stefnda, Ólafi Helgasyni. Með bréfi, dags. 8. febrúar 1966, fóru stefnendur þess á leit við landbúnaðarráðherra, að hann samþykkti innlausn á veiði- rétti að hálfum Efstadal í Ögurhreppi, þar sem veiðiréttur hafði verið undanskilinn í sölunni til föður þeirra þann 5. janúar 1942. Í bréfi þessu segir m. a. svo: „Umræddur veiðiréttur er í Laugardalsá. Teljum við undanskot hans í afsalinu ólöglegt, sbr. gildandi lagaákvæði um þetta efni, sbr. og hliðstæð lagaákvæði, er í gildi voru, er afsalið var gert.“ Það er rangt í bréfi þessu að tala um afsal, þar sem hér er um kaupsamning að ræða. Hinn 13. júní 1967 svarar landbúnaðarráðherra málaleitan stefnenda jákvætt með svofelldum orðum: „Samkvæmt umsókn yðar í bréfi, dags. 8. febrúar sl. og að fengnum meðmælum Veiðimálanefndar vill ráðuneytið með skír- skotun til 3. gr. laga nr. 53, 5. júní 1957 um lax og silungsveiði, heimila yður og systur yðar Sigríði sem eigendum að hálfri jörð- inni Efstadal í Ögurhreppi að innleysa til yðar veiðirétt í Laugar- dalsá, sem svarar til eignarhluta yðar í jörðinni“. Hinn 12. desember 1967 ritar lögmaður stefnenda sýslumann- inum í Ísafjarðarsýslu bréf, þar sem hann beiðist þess, að sýslu- maður útnefni eða dómkveðji óvilhalla menn til að meta veiði- rétt þann, sem hér um ræðir, þannig að eigendur Efstadals geti leyst hann til sín og fengið að því loknu réttindi sín skráð í veð- málabækur, Hinn 6. febrúar 1968 útnefnir sýslumaðurinn í Ísafjarðarsýslu þrjá menn „til þess að meta veiðirétt hálfs Efstadals í Ögurhreppi í Laugardalsá og vötnum í Laugardal“. Mat hinna dómkvöddu manna er dagsett 2. mars 1968. Að lokn- um inngangsorðum segir svo Í matinu: 90 „Að vandlega athuguðu máli höfum við orðið sammála um að meta umræddan veiðirétt á kr. 7.000.00 — sjö þúsund krónur — “. Eigi gafst matsþola, Ólafi Helgasyni, kostur á að gæta hags- muna sinna við mat þetta: En hinn 16. mars 1968 ritar lögmaður stefnenda stefnda bréf, þar sem hann kynnir honum niðurstöðu mats þessa. Í niðurlagi bréfsins óskar lögmaðurinn þess, að Ólat- ur Helgason: láti sig vita, hvort hann samþykki matið eða ekki og „þá hve hátt þér teljið það eiga að vera og hvern hátt þér óskið að hafa á þessu.“ Með bréfi, dags. 18. júní 1968, svarar lögmaður Ólafs Helgason- ar framangreindu bréfi. Í því er tekið fram, að Ólafur Helgason samþykki alls ekki innlausn þar greindra veiðiréttinda nema sam- kvæmt dómi. Enn fremur er framangreindu mati mótmælt, en til vara er fjárhæð þess mótmælt sem of lágri. Ekki óskaði Ólafur Helgason eftir yfirmati. Næst gerist það í málinu, að með stefnu, útgefinni 26. júní 1968, höfða stefnendur mál gegn Ólafi Helgasyni fyrir aukadómþingi Ísafjarðarsýslu. Þetta er aukadómþingsmálið nr. 9/1968. Dómur í þessu máli var uppkveðinn hinn 20. nóvember 1968 í aukadóm- þingi Ísafjarðarsýslu. Með þeim dómi er stefnendum veittur rétt- ur til innlausnar samkvæmt 3. gr. laga nr. 53/1957 á veiðirétti í Laugarðalsá í Ögurhreppi, sem svarar til jarðarhluta þeirra, gegn greiðslu til stefnda, Ólafs Helgasonar, á kr. 7.000. Stefndi, Ólafur Helgason, vildi ekki una héraðsdóminum, og með áfrýjunarstefnu, dags. 4. febrúar 1969, skaut hann málinu til Hæstaréttar og krafðist þess, að undirréttarðóminum yrði hrundið og allar kröfur hans í héraði yrðu teknar til greina. Í mars 1969 gagnáfrýjuðu stefnendur. Hinn 16. mars 1970 gekk dómur í máli þessu í Hæstarétti. Sam- kvæmt honum var hinn áfrýjaði dómur ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi. Í forsendum hæstaréttardómsins segir m. a, svo: „Mál þetta var í héraði rekið fyrir aukadómþingi Ísafjarðar- sýslu á Ísafirði, að því er virðist með samþykki aðilja. Samkvæmt ákvæðum 78. gr., sbr. 72. gr. laga nr. 85/1936 skyldi mál þetta rekið fyrir héraðsdómi í Ögurhreppi, Norður-Ísafjarðarsýslu, og máttu aðiljar eigi semja um, að það skyldi rekið í annarri þinghá. Þegar af þessari ástæðu ber því að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og vísa málinu frá héraðsdómi. Það athugast, að mál þetta er mjög vanreifað. Gögn skortir um, að málsaðiljar séu þinglesnir eigendur jarðarinnar Efstadals, Ekk- ert er fram komið um veiði í vötnum þeim, sem um er fjallað í g1 málinu, og á hvern hátt henni er ráðstafað. Eigi verður séð, að atvinnumálaráðuneytið hafi leitað álits aðaláfrýjanda, áður en gagnáfrýjendum var veitt leyfi til að. leysa til sín veiðiréttinn. Þá kemur eigi fram, að hinir dómkvöddu matsmenn hafi gefið aðiljum kost á að gæta réttar síns, áður en þeir framkvæmdu mat sitt, og ekki kemur fram í matsgerðinni, hvaða gögn lágu fyrir matsmönnum og hvaða sjónarmið þeir lögðu. til grundvallar við matsgerð.“ Eftir þennan hæstaréttardóm höfða stefnendur nýtt mál á hend- ur stefnda fyrir héraðsdómi Ögurhrepps, og er það mál það, sem hér er til úrlausnar. Með bréfi, dags. 23. október 1970, til sýslumanns Ísafjarðar- sýslu óskar lögmaður stefnenda eftir því, að dómkvaddir verði menn til þess að meta til innlausnar veiðirétt fyrir hálfu Efsta- dalslandi, eign stefnenda, og verði aðiljum eða lögmönnum þeirra þá gert aðvart um matið og það rökstutt nægilega. Hinn 3. nóvember 1970 dómkvaddi sýslumaðurinn í Ísafjarðar- sýslu sömu menn til að framkvæma matið og þá, sem gerðu matið, dags. 2. mars 1968. Með bréfi, dags. 22. mars 1971, til sýslumannsins í Ísafjarðar- sýslu mótmælir lögmaður stefnda þessari dómkvaðningu sem al- gerri fjarstæðu, þar sem sömu menn séu dómkvaddir til þess að meta réttindi þessi og áður höfðu metið þau, en einmitt fyrra mat þeirra hafi sætt aðfinnslum í Hæstarétti á sínum tíma. Jafnframt getur lögmaðurinn þess í téðu bréfi, að hann hafi ekki fyrr en fyr- ir tveimur dögum fengið umrædda dómkvaðningu í hendur, en hún virðist hafa farið fram 3. nóvember 1970, án þess að sér væri á nokkurn hátt gert aðvart. Á aukadómþingi Ísafjarðarsýslu, sem haldið var 13. september 1971, er dómkvaðning matsmannanna frá 3. nóvember 1970 felld úr gildi og dómkvaddir tveir nýir menn, þeir Jóhann Eiríksson fiskmatsmaður og Þorleifur Pálsson bankaritari, báðir á Ísafirði, til þess að framkvæma hið umbeðna mat. Í dómkvaðningunni segir Mm. a. svo: „Ber þeim að skila skriflegri matsgerð og framkvæma matið eftir bestu vitund og þekkingu, svo þeir geti unnið eið að gerð- inni, ef krafist verður. Ennfremur ber matsmönnum undir sama skilorði að gera grein fyrir, hvort veiði sé í vatnasvæði því, sem hér um ræðir, Matsmenn skulu ljúka matinu svo fljótt sem auðið er og gefa aðilum kost á að vera viðstaddir, þegar matið fer fram.“ Með símskeyti, dags. 14. september 1971, til lögmanns stefnda, 92 Sigurðar Ólasonar hæstaréttarlögmanns, tilkynnir sýslumaður- inn í Ísafjarðarsýslu lögmanninum um dómkvaðningu þessa og jafnframt, að matið fari fram 17. september n. k. í Efstadal. Hinn 17. september 1971 heldur sýslumaðurinn í Ísafjarðar- sýslu aukadómþing Ísafjarðarsýslu, Ögurhreppsþinghá, að Lauga- bóli. Var þá tekið fyrir mál þetta, og lagði dómarinn fram nr. 13 dómkvaðningu og nr. 14 framangreint símskeyti. Af hálfu stefn- enda var mættur lögmaður þeirra, en „af hálfu stefnda f. h. Sig- urðar Ólasonar hrl. er mættur Jónas Magnússon, kaupmaður, Sól- götu 1, Ísafirði.“ Enn fremur er þess getið í bókun, að matsmenn séu mættir samkvæmt dómkvaðningu og hafi dómarinn ásamt matsmönnum farið á vettvang og skoðað aðstæður allar. Mat hinna dómkvöddu manna er dags. 27. janúar 1972. Það hljóðar svo að loknum inngangsorðum: „Eftir að hafa skoðað vatnasvæði það, sem hér um ræðir, þann 17. september 1971 og að vandlega athuguðu máli, urðum við sam- mála um að meta veiðiréttinn á kr. 15.000.00 — fimmtán þús- und — .“ Hinn 8. febrúar 1972 ritar lögmaður stefnda lögmanni stefn- enda bréf og sendir sýslumanninum í Ísafjarðarsýslu eftirrit þess. Í þessu bréfi segir m. a. svo: „Mér hefir í dag borist í hendur svokölluð „matsgerð“ um veiði- rétt fyrir hálfum Efstadal í Ögurhreppi, dags. 27. f. m. Vil ég ekki láta hjá líða að setja þegar í stað fram eindregin mótmæli gegn plaggi þessu sem algerðri markleysu, þar sem matsmenn hafa alls ekki farið eftir fyrirmælum dómkvaðningarinnar og auk þess engan veginn gætt réttra sjónarmiða við sjálfa mats- gerðina. Þeir hafa hvorki gefið mér (né umbj. m.) kost á að vera viðstaddir matið, né heldur hafa þeir gert neina „grein fyrir, hvort veiði sé í vatnasvæði því, sem hér um ræðir“, enda þótt þeir þykist að vísu hafa „skoðað“ það. Þá er sýnilegt, að þeir hafa ekki gætt réttra sjónarmiða við matið, þar sem matsfjárhæðin fyrir veiðina nú og um alla framtíð nær ekki helmingi þess, sem kemur í hlut umbj. míns við árlega arðskrárúthlutun Veiðifélags- ins. Jafnframt því sem matsgerðinni er þannig mótmælt sem fjar- stæðu, lögleysu og markleysu þá er henni er tuto einnig mótmælt sem óstaðfestri og loks áskilinn réttur til að krefjast yfirmats inn- an 8 vikna frá deginum í dag að telja“. Hinn 7. mars 1974 vék sýslumaðurinn í Ísafjarðarsýslu, Þor- varður K. Þorsteinsson, sæti í máli þessu ex officio á þeim for- 93 sendum, að hann hafi á sínum tíma sem fulltrúi í landbúnaðar- ráðuneytinu undirritað f. h. landbúnaðarráðherra leyfi til inn- lausnar veiðiréttar í Laugardalsá. Þar sem komið gæti til mála, að hann yrði kallaður sem vitni síðar í málinu, beri honum sam- kvæmt 37. gr., sbr. 36. laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði að víkja sæti í málinu ex officio. Hinn 15. maí 1974 var Garðar Gíslason, aðalfulltrúi yfirborgar- dómarans í Reykjavík, skipaður setudómari í Ísafjarðarsýslu til að fara með og dæma mál þetta. Vegna sérstakra embættisanna Garðars Gíslasonar féllst ráðuneytið á að leysa hann frá setu- dómarastörfum í máli þessu, og hinn 8. nóvember 1974 skipaði það Magnús Thoroddsen, borgardómara í Reykjavík, setudómara Í málinu í stað Garðars. Hinn 16. f. m. fór fram munnlegur flutningur um frávísunar- kröfu af hálfu stefnda. Stefndi rökstyður frávísunarkröfu sína með því, að mál þetta sé ranglega höfðað, þar sem það hefði átt að sæta meðferð áreiðar- og vettvangsdómsmála, sbr. 3. kafla laga nr. 41 frá 1919. Hér sé um að ræða ágreining, að því er varðar „afnot vatns“, sbr. 16. gr. laganna. Samkvæmt ábendingu í dómi Hæstaréttar frá 18. mars 1970 eigi dómurinn að rannsaka eða fá upplýst „um veiði í vötn- um þeim, sem um er fjallað í málinu.“ Til slíks þurfi áreið og vettvangsgöngu. Þá sé einnig óvissa um það í sóknarskjölum, til hvaða veiðisvæða innlausnarkrafan taki, hvort hún taki einungis til Laugardalsár eða einnig til Efstadalsvatns. Ekki hafi nein matsgerð farið fram samkvæmt 84. gr., 1. mgr., veiðilaga nr. 76/ 1970 um lax- og silungsveiði. Þetta verði áreiðar- og vettvangs- dómur að kanna sjálfstætt. Auk þess er því haldið fram af hálfu stefnda, að óvissa sé um landamerki. Slík mál verði að reka fyrir landamerkjadómi. Því næst verði að gera lögleg landskipti milli jarðarhelminga, áður en fitjað sé upp á innlausn, sbr. orðið landareign í 1. mgr. 3. gr. lax- og sil- ungsveiðilaganna. Lögmaður stefnenda hefur í einu og öllu andmælt þessum stað- hæfingum lögmanns stefnda við munnlegan flutning um frávís- unarkröfuna. Dómurinn getur ekki fallist á þessar röksemdir stefnda fyrir frávísun, sem nú hafa verið greindar. Dómurinn getur ekki fallist á það með stefnda, að nauðsynlegt sé að höfða mál út af innlausn veiðiréttinda fyrir áreiðar. og vett- vangsdómi samkvæmt 3. kafla laga nr. 41 frá 1919. Dómur Hæsta- 94 réttar frá 18. mars 1970 bendir eigi til þess, og dómur Hæstaréttar frá 3. maí 1940, þar sem deilt var um innlausn veiðiréttinda, gerir heldur eigi slíka kröfu. Ekki getur rétturinn heldur fallist á það, að nauðsynlegt sé, að landskipti fari fram á landi Efstadals, áður en unnt sé að dæma um réttindi þau, sem mál þetta snýst um. Hugsanlegur ágreiningur um landamerki jarðarinnar er því held- ur eigi til fyrirstöðu, að dæmt sé um ágreining um innlausn á veiðirétti milli eigenda jarðarinnar Efstadals. Þessum frávísunar- ástæðum stefnda er því öllum hrundið. Þá heldur stefndi því fram, að dómkröfur stefnenda séu óðdóm- hæfar, þar sem þær krefjist, „að fá viðurkenndan innlausnarrétt“, án þess að ákveðin krafa sé gerð um innlausn og án þess að nein ákveðin fjárhæð sé nefnd eða boðin sem andvirði hins inn- leysta veiðiréttar. Engin gild matsgerð hafi heldur farið fram, hvorki til ákvörðunar veiðisvæða þeirra, sem um er að ræða, né heldur til ákvörðunar innlausnarfjárhæðar. Dómkröfur stefnenda séu þess vegna svo óljósar og óákveðnar, að eigi verði dómur á þær lagður, eins og þær liggi fyrir. Í rauninni feli þær eigi annað í sér!en lagatúlkunarspurningu, en samkvæmt 67. gr. laga um meðferð einkamála í héraði nr. 85/1936 segir, að „dómstólar verða ekki krafðir álits um lögfræðileg efni, nema að því leyti sem nauðsynlegt er til úrlausnar ákveðinni kröfu í dómsmáli.“ Slík „ákveðin“ krafa liggi ekki fyrir samkvæmt ofansögðu. Þá bendir stefndi á það, að. engar löglegar matsgerðir liggi fyrir Í málinu varðandi fjárhæð þess veiðiréttar, sem beiðst er innlausn- ar á. Þær matsgerðir, sem fyrir liggi í málinu, séu haldnar þeim annmörkum, að ekkert sé á þeim byggjandi, enda geri stefnend- ur það eigi í málatilbúnaði sínum. Að vísu sé heimilt samkvæmt 71. gr. laga um meðferð einkamála í héraði að skipta sakarefni máls. En þrátt fyrir það sé það samt sem áður ófrávíkjanlegt skil- yrði, að sjálf dómkrafan sé það ákveðin, að ekkert fari milli mála. Þá bendir stefndi á, að þar sem ekki sé boðin fram greiðslan fyrir innlausn veiðiréttarins, þá verði síðar að höfða nýtt mál til þess að fá greitt endurgjald fyrir réttindi þessi, ef innlausn verði heim- iluð, þar sem matsgerðir séu ekki aðfararhæfar. Stefndi hefur vissulega mikið fyrir sér í því, að eðlilegast sé varðandi mál út af innlausn á veiðiréttindum, að í því liggi ljóst fyrir, hvert endurgjald sé fram boðið og hvernig það sé fundið, þannig að gera megi út um hvort tveggja Í einu dómsmáli. Hins vegar verður rétturinn að telja, þegar hafður er í huga dómur Hæstaréttar frá 3. maí 1940 í málinu nr. 15/1940: Jósep Björnsson 95 gegn kirkjumálaráðherra f. h. kirkjujarðasjóðs og gagnsök, að stefnendum hafi verið heimilt að haga kröfugerð á þann veg sem þær hafa gert í þessu máli, enda þótt það geti haft í för með sér annað dómsmál út af endurgjaldi fyrir veiðiréttindin, verði inn- lausn viðurkennd. Af þessum sökum verður málinu eigi vísað frá dómi á þessum grundvelli. Þá heldur stefndi því fram, að mál þetta sé allt meira og minna vanreifað. Ekki sé getið um neinar fjárhæðir, er innlausnin mið- ist við, ekkert upplýst um sjálf veiðisvæðin eða takmörk þeirra, jafnvel ekki heldur um örugg landamerki jarðarinnar. Ekki sé heldur upplýst um, hvernig áformað sé að ráðstafa hinum inn- leysta veiðirétti, ef til kemur. Þá hafi ekki verið leitað umsagnar stefnda, áður en ráðherra veitti innlausnarleyfið, enda umsóknin aldrei verið borin undir hann. Engin gögn hafi verið lögð fram um það, hvernig ráðuneyið og veiðimálastofnunin hafi tjáð sig um það. Að endingu heldur stefndi því fram sem frávísunar- ástæðu, að leyfi landbúnaðarráðuneytisins frá 13. júní 1967 sé ekki lengur í gildi, og þar sem stefnendur hafi eigi útvegað sér nýtt ráðuneytisleyfi fyrir innlausn veiðiréttindanna, sé það enn ein ástæðan til frávísunar málsins. Ekki getur rétturinn fallist á það með stefnda, að vísa beri mál- inu frá vegna þess, að stefnendum hafi borið að fá nýtt ráðu- neytisleyfi til innlausnar á veiðiréttindum, enda hafa þeir þegar leyfi til innlausnar frá landbúnaðarráðuneytinu, dags. 13. júní 1967. Það leyfi hefur eigi verið dæmt ógilt. Að því er varðar þá fullyrðingu stefnda, að mál þetta sé vanreifað, þá verður heldur eigi á það fallist, að vísa beri málinu frá af þeim sökum, ef eigi kæmi annað til, það sem nú skal frá greint: Í máli þessu hafa verið lagðar fram margar greinargerðir úr fyrri málum aðiljanna. Aktur aukaðómþingsmálsins nr. 9/1968 hefur verið lagður fram svo og hæstaréttarágripið. Af þessu leiðir, að. ýmis 'skjöl-í málinu hafa að minnsta kosti verið tvívegis lögð fram í dóminum. Þá er einnig á það að líta, að lögð hafa verið fram í dóminum skjöl, sem ekki snerta kjarna þess máls, sem hér er til úrlausnar. Því er það, að mál þetta, sem í eðli sínu er einfalt, er orðið ein slík réttarfarsleg flækja, að telja verður mála- tilbúnað af hálfu stefnenda brýnt brot á ákvæðum og anda einka- málalaganna, nr. 85 23. júní 1936, um skýran málflutning og glöggan, og þar sem eigi verður talið, að unnt sé að koma málinu í löglegt horf úr því sem komið er, þá verður ekki hjá því komist að vísa því frá dómi, (sbr. túlkun Hæstaréttar Íslands, t. d. í þess- 96 um dómum: Hrá. XVI bindi, bls. 444, og XXXVI bindi, bls. 336). Einnig er á það að líta, að kröfugerð stefnenda í stefnu er eigi í samræmi við innlausnarleyfi ráðuneytisins frá 13. júní 1967. Eftir þessum málalokum ber að dæma stefnendur in soliðum til að greiða stefnda málskostnað, sbr. 1. mgr. 180. gr. laga nr. 85 23. júní 1936 um meðferð einkamála í héraði. Málskostnaður þessi ákveðst kr. 15.000. Magnús Thoroddsen, setudómari í Ísafjarðarsýslu, kvað upp dóm þennan. Nokkur dráttur hefur orðið á dómsuppsögu. Stafar hann af jólaleyfum. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Stefnendur, Ragna og Sigríður Aðalsteinsdætur, greiði in solidum stefnda, Ólafi Helgasyni, kr. 15.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 7. febrúar 1975. Nr. 47/1973. Benedikt V. Gunnarsson (Hafsteinn Baldvinsson hrl.) gegn Ingjaldi Guðmundssyni (Ragnar Aðalsteinsson hril.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Kaupgjaldsmál. Kjarasamningar. S jóveðréttur. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 21. mars 1973. Upphaflega áfrýjaði hann málinu 29. janúar 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 24. s. m. en héraðs- dómur var kveðinn upp 14. september 1972. Útivistardómur 97 gekk í því máli 2. mars 1973. Er málinu nú áfrýjað sam- kvæmt heimild í 36. gr. laga nr. 75/1973. Krefst áfrýjandi sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Um lögskipti aðilja gildir kjarasamningur um kaup og kjör háseta, mat- sveina og vélstjóra á Vestfjörðum, sem gerður var í maí- mánuði 1970 milli Alþýðusambands Vestfjarða og útvegs- manna á Vestfjörðum. Er eingöngu ágreiningur um skilning á þeim ákvæðum þessa kjarasamnings, sem nú verða rakin: Í 1. gr. kjarasamningsins eru ákvæði um skiptakjör, þegar veitt er með línu. Fá skipverjar í sinn hlut ákveðinn hundr- aðshluta af brúttóafla, en hluturinn er mismunandi mikill eftir stærð bátanna. Samkvæmt d lið greinarinnar fá skip- verjar á bátum, sem eru 50 rúmlestir og þar yfir, í sinn hlut 31% af brúttóafla miðað við 11 menn, en bátur sá, sem mál- ið fjallar um, er 64 rúmlestir brúttó. Í 5. mgr. II. tl. er ákvæði um, að vanti skipverja í róður, skuli hlutur hans skiptast milli þeirra manna, sem þann róður fóru. Þá er í 11. gr. samn- ingsins ákvæði um kauptryggingu skipverja, svohljóðandi: „Útgerðarmaður skal tryggja hlut hvers skipverja með kaup- tryggingu fyrir hvern mánuð (30 daga) af ráðningartíman- um“, en síðar Í greininni er greint frá fjárhæð þessarar kaup- tryggingar, sem er misjafnlega há eftir stöðu skipverja. Ljóst er, að samkvæmt greindu ákvæði 5. mgr. II. tl. 1. gr. fá skipverjar sérstaka þóknun fyrir aukið álag, sem leiðir af því, að færri mönnum er ætlað að skila sömu eða svipuðum afköstum. Hins vegar er kauptryggingarákvæðum 11. gr. ætl- að að tryggja skipverjum ákveðin lágmarkslaun, sem þeim eru goldin án tillits til stærðar báts eða tölu skipverja og án nokkurrar viðmiðunar við afköst eða sérstakt álag. Þetta ákvæði er sjálfstætt og í engum tengslum við 1. gr. Ef ætlun- in var að skipta kauptryggingu á sama hátt og skipt var afla- hlut, hefði orðið að setja skýlaust ákvæði um það, eins og 7 98 gért er í samsvarandi kjarasamningi Alþýðusambands Vest- fjarða og útvegsmanna á Vestfjörðum, sem tók gildi 1. jan- úar 1979, en þar segir: „Vanti skipverja Í róður, skal hlutur hans og kaup eða kauptrygging skiptast milli þeirra manna, sem þann róður fara“. Að svo vöxnu máli ber að sýkna áfrýjanda af kröfu stefnda um þá kauptryggingu, sem deilt er um í málinu. Hins vegar verður að skýra ákvæði greindrar 5. mgr. Il. tl. 1. gr. kjara- samningsins á þann veg, að stefndi eigi rétt til 1/4 hlutar af andvirði þess aflahlutar, sem fallið hefði í skaut 2. vélstjóra og matsveini, en lögmenn aðilja eru sammála um, að það nemi samtals kr. 9.611.70. Samkvæmt þessu ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda kr. 9.612 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1971 til 16. maí 1973, 9% frá þeim degi til 15. júli 1974, 12% frá þeim degi til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, kr. 25.000. Samkvæmt 2. tl. 216. gr. siglingalaga nr. 66/1963 á stefndi sjóveðrétt í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, til tryggingar greindum fjárhæðum. Það athugast, að eðlilegast var að reka mál um sakarefnið fyrir Félagsdómi. Dómsorð: Áfrýjandi, Benedikt V. Gunnarsson, greiði stefnda, Ingjaldi Guðmundssyni, kr. 9.612 ásamt 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1971 til 16. maí 1973, 9% frá þeim degi til 15. júlí 1974, 12% frá þeim degi til greiðsludags og máls- kostnað, kr. 25.000. Stefndi á sjóveðrétt í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, til tryggingar dæmdum fjárhæðum. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjó- og verslunardóms Ísafjarðarsýslu 14. september 1972. Ár 1972, fimmtudaginn 14. september, var kveðinn upp dómur í máli þessu, sem höfðað var fyrir sjó- og verslunardómi með 99 stefnu, útgefinni 31. ágúst 1971 af Ingjaldi Guðmundssyni, Eyrar- vegi 10, Flateyri, gegn Benedikt V. Gunnarssyni skipstjóra, Grundarstíg 4, Flateyri, og var málið dómtekið 24. ágúst sl. Gerði stefnandi þær dómkröfur á stefnunni, að stefnda yrði dæmt að greiða honum kr. 44.637.50 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 1. janúar 1971 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Loks krafð- ist stefnandi viðurkenningar á sjóveðrétti í m/b Ásgeiri Torfa- syni, ÍS 96, fyrir tildæmdum fjárhæðum. Kröfum sínum breytti stefnandi í greinargerð vegna mislesturs á uppgjöri stefnda, þann- ig að krafist er nú kr. 19.264.70, en að öðru leyti eru kröfurnar óbreyttar. Málavextir eru, eftir því sem fram hefur komið í málinu, að stefnandi var ráðinn háseti á skip stefnda, m/b Ásgeir Torfason, ÍS 96, á haustvertíð 1970, eða tímabilið 9. nóvember til 19. des- ember, þ. e. a. s. 41 dag. Á skipinu voru þá aðeins fjórir menn í stað sex, eða tveim færri en samningar gera ráð fyrir. Þeir menn, sem vantaði á skipið, voru matsveinn og 2. vélstjóri. Stefndi gerði svo upp við stefnanda með kauptryggingu eins og sex menn hefðu verið á bátnum, en aflahlutur á tímabilinu náði því ekki að samsvara kauptryggingu. Þegar stefnandi tók við uppgjörinu, segir stefndi, að stefnandi hafi spurt sig, hvort upp- gjörið ætti að vera svona. Jafnframt sagði stefndi, að stefnandi hefði persónulega ekki haft uppi frekari mótmæli við sig eftir það, en hann hefði hins vegar fengið bréf, dags. 9. janúar 1971, frá Verkalýðsfélaginu Skildi á Flateyri, þar sem óskað er eftir leiðréttingu á uppgjörinu. Sú leiðrétting, sem stefnandi óskaði eftir, var sú, að hann fengi 1/4 hluta þeirrar kauptryggingar, kaups og orlofs, sem í hlut matsveins og 2. vélstjóra hefði komið á umræddu tímabili, en fjárhæðin fyrir mánaðartíma er sundur- liðuð á dskj. nr. 5, sem er frá Alþýðusambandi Vestfjarða. Nemur hún kr. 56.384, sem deilt er með 4 = 4.096. Í greinargerð stefnanda er þetta talið nema kr. 469.87 á dag, sem reyndist vera réttur úreikningur, þ. e. ekki er unnt að reikna með broti úr eyri. Er því krafa stefnanda í greinargerð kr. 469.87 x 41 dagur == 19.264.70 og samkvæmt framansögðu tölulega rétt útreiknað. Að gengið sé út frá réttum tölum á dskj. nr. 5, kemur fram Í sameiginlegri tilkynningu um launagreiðslur sjómanna frá Alþýðusambandi Vestfjarða og Útvegsmannafélagi Vestfjarða, sbr. dskj. nr. 4. 100 Stefndi féllst eigi á að greiða stefnanda viðbótarfjárhæð þá, sem hann fór fram á, og leiddi það til þess, að mál þetta var höfð- að. Kröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröf- um stefnanda og honum dæmdur málskostnaður að mati dóms- ins. Stefndi hefur ekki mótmælt, að um réttan dagafjölda sé að ræða eða tölulegan útreikning. Gefa þessi atriði því ekki tilefni til sérstakrar umsagnar. Sama máli gegnir um það, að það er ekki ágreiningsefni milli aðilja, að 6 menn eigi að vera á land- róðrarbátum, sem stunda veiðar með línu og eru 50 rúmlestir og þar yfir, sbr. í þessu tilliti 1. gr., d lið, samninga á dómsskj. nr. 3. Úrslit málsins velta á því, hvort skipta skuli kauptryggingu og öðrum launum þeirra, sem á skipi eru ekki, en ættu að vera það til þess að fullur mannfjöldi væri, milli þeirra hinna færri manna, sem á skipi eru, eða hvort slík skipting skuli aðeins gerð, þegar um aflahlut er að ræða. Stefnandi færir eftirfarandi rök fyrir því í greinargerð, að nefnd skipting á kauptryggingu skuli gerð: „Meginástæða þess, að aflahlutur sá, sem til skipta kemur, skiptist í færri staði eftir því sem færri eru á bát, er að sjálfsögðu aukið álag á hvern ein- stakan skipverja. Það leiði af sjálfu sér, að fjórir menn, sem vinna störf sex manna á skipi, verða að leggja meira að sér en ella, jafnt þótt aflahlutur nái ekki kauptryggingu. Það væri því mjög óeðlileg niðurstaða, að sjómaðurinn fengi engin laun fyrir sitt aukna erfiði, en útgerðarmaðurinn hagnaðist á því, að færri væru á skipinu en samningar standa til.“ Fleiri atriðum styður stefnandi skilning sinn. Nefna skal yfir- lýsinguna á dskj. nr. 5 frá Alþýðusambandi Vestfjarða og áður er vikið að, en í henni segir m. a.: „Eftir uppgjöri til skipverja er vangoldið af hálfu útgerðarmanns laun matsveins og II. vél- stjóra, sem samkv. samningum skal skipta milli þeirra skipverja, sem á sjó fara, eða í þessu tilfelli milli fjögurra manna.“ Þá bendir stefnandi á framburð Péturs Sigurðssonar í þinghaldi haldi 22. október 1971, en hann hefur verið forseti ASV frá því í september 1970 og verið í stjórn sambandsins frá árinu 1962 og samninganefnd 1964 annað slagið (sic). Segir vitnið meðal ann- ars í framburði sínum: ... fóru fram viðræður milli sjómanna og útgerðarmanna, og var ágreiningsefnið, sem fram kemur Í bréfinu og málið stendur út af, tekið til umræðu á síðasta samn- ingsfundi. Á þeim fundi voru tveir útgerðarmenn, sem voru Í 101 samninganefnd, þeir Jóakim Pálsson, Hnífsdal, og Guðfinnur Einarsson, Bolungarvík, sammála um túlkun samninganefndar ASV um skiptingu kauptryggingar og aðra kaupliði. Í stuttu máli var túlkun ASV sú, að allar tekjur, sem maður hefði haft, ef hann hefði mætt til róðurs, skyldu skiptast jafnt milli skipverja, sem þann róður fara, enda vinni þeir hans verk. Enn fremur teljum við, að skipstjóranum sé í sjálfsvald sett, með hvað langa línu hann rær með undir því hámarki, sem samningar segja til um, og á það ekki að hafa áhrif á kaup skipshafnar viðkomandi báts. Aðrir en framangreindir tveir útgerðarmenn tjáðu sig ekki um málið frá þessari hlið.“ Einnig vísar stefnandi til framburðar Guðmundar Guðmunds- sonar útgerðarmanns í nefndu þinghaldi, en þá sagði hann meðal annars: „Aðspurður segir vitnið, að það viti til þess, að þar sem fimm menn hafi verið á sjó í stað sex manna, hafi þessir fimm fengið 1/5 hluta hver af kauptryggingu eða hlut, sem 6. manni hefði borið, hefði hann róið“. Loks bendir stefnandi á dskj. nr. 8, sem er reikningur frá m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, en sam- kvæmt reikningnum er um kauptryggingu að ræða í því tilviki, en við er bætt 1/5 af sjötta manns hlut. Stefndi mótmælti skiln- ingi stefnanda í greinargerð sinni á dskj. nr. 9 með eftirfarandi hætti: „Eins og fram kemur í gögnum stefnanda, snýst mál þetta um það, hvort skipta eigi upp kauptryggingu milli skipverja á bátnum miðað við fulla leyfilega tölu skipverja, þegar færri eru á skipi en samningar gera ráð fyrir. Telur stefnandi, að um þetta gildi sömu reglur og þegar um hlut er að ræða. Hér er um grundvallar misskilning stefnanda að ræða á eðli kauptryggingar, enda kemur þetta greinilega fram í 11. gr. þess kjarasamnings, sem í gildi var haustið 1970. Þar segir: „Útgerðar- maður skal tryggja hlut hvers skipverja með kauptryggingu fyrir hvern mánuð (30 daga) af ráðningartímanum sem hér segir...“ Kauptryggingu er ætlað, eins og í 11. gr. segir, að tryggja ákveðin lágmarkslaun. Með færri mönnum á skipi en samningar segja til um er fullvíst, að árangur verði ekki sá sami og þegar um fulla tölu skipverja er að ræða. Þetta á sérstaklega við um það, þegar um mjög fáa menn er að ræða, eins og var í því tilfelli, sem mál þetta fjallar um. Í samningum eru bein ákvæði um það, á hvern hátt fara skuli, þegar um hlut er að ræða, þegar skipverja vantar, þ. e. að þeim hlut skuli skipt milli þeirra, sem í þann róð- ur fara. Engin sambærileg ákvæði eru um það, þegar aðeins er um kaup- 102 tryggingu að ræða, og er fráleitt að álíta, að sama gildi um þetta.“ Þá bendir stefndi á bréfaskipti milli Landssambands íslenskra útvegsmanna, dskj. nr. 10, og svarbréf Sjómannafélags Reykja- víkur, dskj. nr. 11, en í svarbréfinu segir m. a.: „Við erum sam- mála yður um þann skilning, að umrædd kauptrygging gildi fyrir hvern tilgreindan skipverja, óháð fjölda skipverja.“ Einnig segir stefndi í vörn sinni, að ummæli (Guðmundar Guðmundssonar aths. dómsins) svo og uppgjör og framburður, sem stefnandi styð- ur mál sitt með, hnígi allt í þá átt, að hér sé um eitt formið á yfir- borgunum að ræða, enda hvergi að finna í gildandi samningum skyldu í þessa átt. Þá tekur stefndi fram í vörninni, að hann vilji að lokum leggja sérstaka áherslu á: „að engin ákvæði í kjarasamningum segja til um, að skipta skuli upp kauptryggingu á sama hátt og skipt er aflahlut, þegar skipverja vantar Í róður, að kröfum sjómannafélaganna um bein ákvæði í samninga í þessa átt hefur ávallt verið neitað, að engin rök hafa komið fram um það, að um aukna vinnu hafi verið að ræða hjá stefnanda eða skipverjum á m/b Ásgeiri Torfasyni, þar sem róið var með styttri línu heldur en gert er ráð fyrir, miðað við fulla tölu skipverja. að ekki er hægt að tala um neina fasta venju í þessum tilvikum, framlögð uppgjör sýna að skipt er upp aflahlut, þegar um hann er að ræða, enda enginn ágreiningur um það. Þegar skipt hefur verið upp kauptryggingu á færri menn, hefur verið gert um það sérstakt samkomulag. Slíkt samkomulag var hins vegar ekki gert á milli aðilja þessa máls, og því gilda um það hinir almennu kjarasamningar, sem í gildi voru.“ Framburðum stefnanda og Eggerts Jóns Jónssonar skipstjóra, sem réð stefnanda á bátinn, ber ekki saman, og engin vitni eru fram komin í málinu, er borið geta vitni um það, hvað þeim fór á milli. Er því ekki unnt að nota þá framburði sem grundvöll að niðurstöðu dóms í málinu. Þegar vegin eru og metin rök þau, sem rakin hafa verið hér að framan, verður þetta ljóst: 1. Mun meira vinnuálag verður á hverjum manni, þegar fjór- ir menn vinna verk sex manna. Gildir þetta bæði um vinnu þá, er að sjómennsku einni lýtur, svo sem vaktir verða lengri, meiri vinna er að halda öllu í góðu horfi á skipinu og gæta öryggis um 103 siglingu þess. Einnig verður: meiri vinna í þeim atriðum, er að fiskveiðum lýtur. 2. Það verður ekki fallist á það, að fullvíst sé, að árangur verði ekki sá sami með færri mönnum á skipi, og er þá væntanlega átt við það, að hann verði minni heldur en þegar um fulla tölu skip- verja er að ræða. Ljóst er, að aflamagnið fer ekki eftir því, hve margir menn eru um borð í skipinu, heldur eftir fiskgengd, því hve fiskurinn gefur sig til og öðrum slíkum atriðum. 3. Framburður Péturs Sigurðssonar forseta ASV um viðræður sjómanna og útgerðarmanna veitir mjög sterkar líkur fyrir skiln- ingi stefnanda á því, að skipta beri kauptryggingunni eins og hann heldur fram og að slík sé skoðun útgerðarmanna, a. m. k. hér á norðanverðum Vestfjörðum. 4. Stefndi hefur eigi leitt nein vitni, hvorki úr hópi sjómanna né útgerðarmanna, sem hreki þau atriði, er í 3. lið hér að framan getur. Hallann af þessu verður stefndi að bera. Það verður því samhljóða niðurstaða dómsins, að almenn lög og sanngirnisrök, studd gögnum málsins, leiði til þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 19.264.70 með 1% drátt- arvöxtum fyrir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 1. janúar 1971 til greiðsludags og kr. 19.990 í málskostnað. Stefnandi á sjóveðrétt í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, fyrir tildæmdum kröfum. Dóm þennan kvað upp Björgvin Bjarnason sýslumaður ásamt meðdómsmönnunum Einari Jóhannssyni hafnsögumanni og Sím- oni Helgasyni skipaeftirlitsmanni. Dómsorð: Stefndi, Benedikt V. Gunnarsson, greiði stefnanda, Ingjaldi Guðmundssyni, kr. 19.264.70 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 1. janúar 1971 til greiðsludags og kr. 19.990 í málskostnað. Stefnandi á sjó- veðrétt í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, fyrir tildæmdum kröf- um. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 104 Föstudaginn 7. febrúar 1975. Nr. 48/1973. Benedikt V. Gunnarsson (Hafsteinn Baldvinsson hrl.) gegn Gunnari Guðmundssyni (Ragnar Aðalsteinsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Kaupgjaldsmál. Kjarasamningar. Sjóveðréttur. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 21. mars 1973. Upphaflega áfrýjaði hann málinu 29. janúar 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 24. s. m., en héraðs- dómur var kveðinn upp 15. september 1972. Útivistardómur gekk í því máli 2. mars 1973. Er málinu nú áfrýjað sam- kvæmt heimild í 36. gr. laga nr. 75/1973. Krefst áfrýjandi sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Um lögskipti aðilja gildir kjarasamningur um kaup og kjör háseta, mat- sveina og vélstjóra á Vestfjörðum, sem gerður var Í maímán- uði 1970 milli Alþýðusambands Vestfjarða og útvegsmanna á Vestfjörðum. Er eingöngu ágreiningur um skilning á þeim ákvæðum þessa kjarasamnings, sem nú verða rakin: Í 1. gr. kjarasamningsins eru ákvæði um skiptakjör, þegar veitt er með línu. Fá skipverjar í sinn hlut ákveðinn hundr- aðshluta af brúttóafla, en hluturinn er mismunandi mikill eftir stærð bátanna. Samkvæmt d lið greinarinnar fá skip- verjar á bátum, sem eru 50 rúmlestir og þar yfir, í sinn hlut 31% af brúttóafla miðað við 11 menn, en bátur sá, sem mál- ið fjallar um, er 64 rúmlestir brúttó. Í 5. mgr. II. tl. erákvæði um, að vanti skipverja í róður, skuli hlutur hans skiptast 105 milli þeirra manna, sem þann róður fóru. Þá er í 11. gr. samn- ingsins ákvæði um kauptryggingu skipverja, svohljóðandi: „Útgerðarmaður skal tryggja hlut hvers skipverja með kaup- tryggingu fyrir hvern mánuð (30 daga) af ráðningartíman- um“, en síðar Í greininni er greint frá fjárhæð þessarar kaup- tryggingar, sem er misjafnlega há eftir stöðu skipverja. Ljóst er, að samkvæmt greindu ákvæði 5. mgr. II. tl. 1. gr. fá skipverjar sérstaka þóknun fyrir aukið álag, sem leiðir af því, að færri mönnum er ætlað að skila sömu eða svipuðum afköstum. Hins vegar er kauptryggingarákvæðum 11. gr. æti- að að tryggja skipverjum ákveðin lágmarkslaun, sem þeim eru goldin án tillits til stærðar báts eða tölu skipverja og án nokkurrar viðmiðunar við afköst eða sérstakt álag. Þetta ákvæði er sjálfstætt og Í engum tengslum við 1. gr. Ef ætlun- im var að skipta kauptryggingu á sama hátt og skipt var afla- hlut, hefði orðið að setja skýlaust ákvæði um það, eins og gert er í samsvarandi kjarasamningi Alþýðusambands Vest- fjarða og útvegsmanna á Vestfjörðum, sem tók gildi 1. jan- úar 1972, en þar segir: „Vanti skipverja í róður, skal hlutur hans og kaup eða kauptrygging skiptast milli þeirra manna, sem þann róður fara“. Að svo vöxnu máli ber að sýkna áfrýjanda af kröfu stefnda um þá kauptryggingu, sem deilt er um í málinu. Hins vegar verður að skýra ákvæði greindrar 5. mgr. Il. tl. 1. gr. kjara- samningsins á þann veg, að stefndi eigi rétt til 1/4 hlutar af andvirði þess aflahlutar, sem fallið hefði í skaut 2. vélstjóra og matsveini, en lögmenn aðilja eru sammála um, að það nemi samtals kr. 25.361.70. Samkvæmt þessu ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda kr. 25.362 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1971 til 16. maí 1973, 9% frá þeim degi til 15. júlí 1974, 12% frá þeim degi til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, kr. 30.000. Samkvæmt 2. tl. 216. gr. siglingalaga nr. 66/1963 á stefndi sjóveðrétt í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, til tryggingar greindum fjárhæðum. Það athugast, að eðlilegast var að reka mál um sakarefnið fyrir Félagsdómi. 106 Dómsorð: Áfrýjandi, Benedikt V. Gunnarsson, greiði stefnda, Gunnari Guðmundssyni, kr. 25.362 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1971 til 16. maí 1973, 9% frá þeim degi til 15. júlí 1974, 12% frá þeim degi til greiðsludags og máls- kostnað, kr. 30.000. Stefndi á sjóveðrétt í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, til tryggingar dæmdum fjárhæðum. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjó- og verslunardóms Ísafjarðarsýslu 15. september 1972. Ár 1972, föstudaginn 15. september, var kveðinn upp dómur í máli þessu, sem höfðað var fyrir sjó- og verslunardómi með stefnu, útgefinni 31. ágúst 1971 af Gunnari Guðmundssyni skip- stjóra, Vallargötu 7, Flateyri, gegn Benedikt V. Gunnarssyni skip- stjóra, Grundarstíg 4, Flateyri, og var málið dómtekið 14. septem- ber sl. Gerði stefnandi þær dómkröfur, að stefnda yrði dæmt að greiða honum kr. 44.637.50 með 1% vöxtum fyrir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 1. janúar 1971 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Loks krafð- ist hann viðurkenningar á sjóveðrétti í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, fyrir tildæmdum fjárhæðum. Kröfum sínum breytti stefn- andi í greinargerð vegna mislesturs í uppgjöri stefnda, þannig að stefnandi krafðist kr. 19.264.70, en að öðru leyti eru kröfurnar óbreyttar. Ennþá breytti stefnandi með samþykki lögmanns stefnda kröfugerð sinni í sókn þannig, að hann krafðist þess, að stefnda yrði dæmt að greiða stefnanda kr. 47.699.50 með 1% dráttarvöxt- um fyrir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 1. janúar 1971 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ í samræmi við framlagðan málskostnaðarreikning. Lög- mennirnir urðu nú sammála um það, að stefnandi hefði verið 96 úthaldsdaga starfandi vélstjóri á skipi stefnda, m/b Ásgeiri Torfa- syni, ÍS 96, á tímabilinu 15. september til 19. desember 1970 (að vísu segir í vörn stefnda 5. 9.-19. 12., en hér hlýtur að veraum mis- ritun að ræða). 107 Málavextir verða því eftir því, sem nú hefur komið fram í mál- inu, að stefnandi var ráðinn háseti (sic) á skip stefnda, m/b Ás- geir Torfason, ÍS 96, á haustvertíð 1970, eða tímabilið 15. septem- ber til 19. desember, þ. e: a. s. 96 daga. Á skipinu voru aðeins fjór- ir menn í stað sex, eða tveim færri en samningar gera ráð fyrir. Þeir menn, sem vantaði á skipið, voru matsveinn og 2. vélstjóri. Stefnandi kom fyrir dóm hinn 22. október 1971 og skýrði meðal annars þannig frá: „Ég fékk gert upp fyrir haustvertíðina 31/12 1970, og gerði ég engar athugasemdir þá, þar sem ég ekki vissi, hvernig uppgjörið ætti að vera. Rétt eftir áramótin benti formað- ur Verkalýðsfélagsins Skjaldar, Hendrik Tausen, mér á það, að uppgjörið væri ekki rétt, og fól ég því félaginu að fá það leiðrétt fyrir mína hönd. Þar sem ég hafði ekki kynnt mér framangreinda samninga (samninga um kaup og kjör háseta, matsveina og vél- stjóra á Vestfjörðum milli ASV og útvegsmanna á Vestfjörðum, aths. dómsins), mótmælti ég aldrei uppgjörinu persónulega við stefnda.““ Sú leiðrétting, sem stefnandi óskaði eftir, var sú, að hann fengi 1/4 hluta þeirrar kauptryggingar, kaups- og orlofs, sem í hlut matsveins og 2. vélstjóra hefði komið á umræddu tímabili, en fjárhæðin fyrir mánaðartíma er sundurliðuð á dskj. nr. 5, sem er frá Alþýðusambandi Vestfjarða. Nemur hún kr. 56.384, sem deilt er með 4 — kr. 14.096. Í greinargerð stefnanda er þetta talið nema kr. 469.87 á dag, sem reyndist vera réttur útreikningur, þ. e. ekki er unnt að reikna með broti úr eyri. Er því krafa stefnanda í sókninni ekki rétt reiknuð kr. 47.699.50, en á að vera kr. 469.87 x 96 dagar = kr. 45.107.,52. Að gengið sé út frá réttum tölum á dskj. nr. 5, kemur fram í sameiginlegri tilkynningu um launa- greiðslur sjómanna frá Alþýðusambandi Vestfjarða og Útvegs- mannafélags Vestfjarða, sbr. dskj. nr. 4. Stefndi féllst eigi á að greiða stefnanda viðbótarfjárhæð þá, sem hann fór fram á, og leiddi það til þess, að mál þetta var höfðað. Kröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröf- um stefnanda og honum dæmdur málskostnaður að mati dóms- ins. Stefndi hefur ekki mótmælt, að um réttan dagafjölda sé að ræða eða tölulegan útreikning. Gefa þessi atriði því ekki tilefni til sérstakrar umsagnar. Sama máli gegnir um það, að það er ekki ágreiningsefni milli aðilja, að 6 menn eigi að vera á land- róðrarbátum, sem stunda veiðar með línu og eru 50 rúmlestir og þar yfir, sbr. í þessu tilliti 1. gr., d lið, samninga á dskj. nr. 3. 108 Úrslit málsins velta á því, hvort skipta skuli kauptryggingu og öðrum launum þeirra, sem á skipi eru ekki, en ættu að vera það, til þess að fullur mannskapur væri, milli þeirra hinna færri manna, sem á skipinu eru, eða hvort slík skipting skuli aðeins gerð, þegar um aflahlut er að ræða. Lögmenn aðilja fóru þess á leit við dóminn, að endurrit af yfir- heyrslum í sjó- og verslunardómsmálinu nr. 6/1971 yrði lagt fram sem dskj. nr. 32, en málið er hliðstætt þessu máli, og varð dómur- inn við þeirri ósk. Stefnandi færir eftirfarandi rök fyrir því í greinargerð, að nefnd skipting á kauptryggingu skuli gerð: „Meginástæða þess, að aflahlutur sá, sem til skipta kemur, skiptist í færri staði eftir því sem færri eru á bát, er að sjálfsögðu aukið álag á hvern ein- stakan skipverja. Það leiðir af sjálfu sér, að fjórir menn, sem vinna störf sex manna á skipi, verða að leggja meira að sér en ella, jafnt þótt aflahlutur nái ekki kauptryggingu. Það væri því mjög óeðlileg niðurstaða, að sjómaðurinn fengi engin laun fyrir sitt aukna erfiði, en útgerðarmaðurinn hagnaðist á því, að færri væru á bátnum en samningar standa til.“ Fleiri ariðum styður stefnandi skilning sinn. Nefna skal yfir- lýsingu á dskj. nr. 5 frá Alþýðusambandi Vestfjarða og áður er vikið að, en í henni segir meðal annars: „Eftir uppgjöri til skip- verja er vangoldið af hálfu útgerðarmanns laun matsveins og 2. vélstjóra, sem samkv. samningum skal skipta milli þeirra skip- verja, sem á sjó fara, eða í þessu tilfelli milli fjögurra manna.“ Þá bendir stefnandi á framburð Péturs Sigurðssonar í þinghaldi 22. október 1971, en hann hefur verið forseti ASV frá því í sept- ember 1970 og verið í stjórn sambandsins samfleytt frá árinu 1962 og samninganefnd 1964 annað slagið (sic). Segir vitnið m. a. í framburði sínum: „... fóru fram viðræður milli sjómanna og útgerðarmanna, og var ágreiningsefnið, sem fram kemur í bréf- um og málið okkar stendur út af, tekið til umræðu á síðasta samn- ingafundinum. Á þeim fundi voru tveir útgerðarmenn, sem voru í samninganefnd, þeir Jóakim Pálsson, Hnífsdal, og Guðfinnur Einarsson, Bolungarvík, sammála um túlkun ASV um skiptingu kauptryggingu og aðra kaupliði. Í stuttu máli var túlkun ASV sú, að allar tekjur, sem maður hefði haft, ef hann hefði mætt til róðurs, skyldu skiptast jafnt milli skipverja, sem þann róður fara, enda vinni þeir hans verk. Enn fremur teljum við, að skipstjóran- um sé í sjálfsvald sett, með hvað langa línu hann rær með undir því hámarki, sem samningar segja til um, og á það ekki að hafa 109 áhrif á kaup skipshafnar viðkomandi báts. Aðrir en framan- greindir tveir útgerðarmenn tjáðu sig ekki um málið frá þeirri hlið.“ Einnig vísar stefnandi til framburðar Guðmundar Guðmunds- sonar útgerðarmanns í nefndu þinghaldi, en þá sagði hann m. a.: „Aðspurður segir vitnið, að það viti til þess, að þar sem fimm menn hafi verið á sjó í stað sex manna, hafi þessir fimm fengið 1/5 hlut hver af kauptryggingu eða hlut sem sjötta manni hefði borið, hefði hann róið.“ Loks bendir stefnandi á dskj. nr. 8, sem er reikningur frá m/b Ásgeiri Torfasyni, en samkvæmt reikn- ingnum er um kauptryggingu í því tilviki að ræða, en við er bætt 1/5 hlut af sjötta manns hlut. Stefndi mótmælir skilningi stefn- anda Í greinargerð sinni á dskj. nr. 9 með eftirfarandi hætti: „Eins og fram kemur í gögnum stefnanda, snýst mál þetta um Það, hvort skipta eigi upp kauptryggingu milli skipverja á bátn- um miðað við fulla leyfilega tölu skipverja, þegar færri eru á skipi en samningar gera ráð fyrir. Telur stefnandi, að um þetta gildi sömu reglur og þegar um hlut er að ræða. Hér er um grundvallar misskilning hjá stefnda að ræða á eðli kauptryggingar, enda kemur þetta greinilega fram í 11. gr. þess kjarasamnings, sem í gildi var haustið 1970. Þar segir: „Útgerðar- maður skal tryggja hlut hvers skipverja með kauptryggingu fyrir hvern mánuð (30 daga) og ráðningartímann sem hér segir .. .“ Kauptryggingu er ætlað, eins og í 11. gr. segir, að tryggja ákveðin lágmarkslaun. Með færri mönnum á skipi en samningar segja til um, er fullvíst, að árangur verður ekki sá sami og þegar um fulla tölu skipverja er að ræða. Þetta á sérstaklega við um það, þegar um mjög fáa menn er að ræða, eins og var í því til- felli, sem mál þetta fjallar um. Í samningunum eru bein ákvæði um það, á hvern hátt fara skuli, þegar um hlut er að ræða, þegar skipverja vantar, þ. e. að þeim hlut skuli skipt milli þeirra, sem í þann róður fara. Engin sambærileg ákvæði eru um það, þegar aðeins er um kauptryggingu að ræða, og er fráleitt að álíta, að sama gildi um þetta.“ Þá bendir stefndi á bréfaskipti milli Landssambands íslenskra útvegsmanna, dskj. nr. 10, og svarbréf Sjómannafélags Reykjavík- ur, dskj. nr. 11, og er í svarbréfi segir, m. a.: „Við erum sammála yður um þann skilning, að umrædd kauptrygging gildi fyrir hvern tilgreindan skipverja.“ Einnig segir stefndi í vörn sinni, að ummæli Guðmundar Guð- mundssonar (aths. dómsins) svo og uppgjör og framburðir, sem 110 stefnandi styður mál sitt með, hnígur alit í þá átt, að hér sé um eitt formið á yfirborgun að ræða, enda hvergi að finna í gildandi samningum skyldu í þessa átt. Þá tekur stefndi fram í vörninni, að hann vilji að lokum leggja sérstaka áherslu á: „að engin ákvæði í kjarasamningum segja til um, að skipta skuli kauptryggingu á sama hátt og skipt er aflahlut, þegar skip- verja vantar Í róður, að kröfum sjómannafélaganna um bein ákvæði í samningum í þessa átt hefur ávallt verið neitað, að engin rök hafa komið fram um það, að um aukna vinnu hafi verið að ræða hjá stefnanda eða skipverjum öðrum á m/b Ásgeiri Torfasyni, þar sem róið var með styttri línu heldur en gert er ráð fyrir, miðað við fulla tölu skipverja, að ekki er hægt að tala um neina fasta venju í þessum tilvik- um, framlögð uppgjör sýna, að skipt er upp aflahlut, þegar um hann er að ræða, enda enginn ágreiningur um það. Þegar skipt hefur verið upp kauptryggingu á færri menn, hefur verið gert um það sérstakt samkomulag. Slíkt samkomulag var hins vegar ekki gert á milli aðilja þessa máls, og því gilda um það hinir almennu kjarasamningar, sem í gildi voru.“ Framburðum stefnanda og Eggerts Jóns Jónssonar skipstjóra, sem réð stefnanda á bátinn, ber ekki saman, og engin vitni eru þar fram komin í málinu, er borið geta um það, hvað þeim fór á milli. Er því ekki unnt að nota þá framburði sem grundvöll að niðurstöðu dóms í málinu. Þegar vegin eru og metin rök þau, sem rakin hafa verið hér að framan, verður þetta ljóst: 1. Mun meira vinnuálag verður á hverjum manni, þegar fjór- ir menn vinna verk sex manna. Gildi þetta bæði um vinnu þá, er að sjómennsku einni lýtur, svo sem vaktir verða lengri, meiri vinna er að halda öilu í góðu horfi á skipinu og gæta öryggis um siglingu þess. Einnig verður vinnan meiri í þeim atriðum, er að fiskveiðum lýtur. 2. Það verður ekki fallist á það, að fullvíst sé, að árangur verði ekki sá sami með færri mönnum á skipi, og er þá væntanlega átt við það, að hann verði minni heldur en þegar um fulla tölu skip- verja er að ræða. Ljóst er, að aflamagnið fer ekki eftir því, hve margir menn eru um borð í skipinu, heldur eftir fiskgengd, því hve fiskurinn gefur sig til og öðrum slíkum atriðum. 111 3. Framburður Péturs Sigurðssonar, forseta ASV, um viðræður sjómanna og útgerðarmanna veitir mjög sterkar líkur fyrir skiln- ingi stefnanda á því, að skipta beri kauptryggingu, eins og hann heldur fram, og að slík sé skoðun útgerðarmanna, a. m. k. hér á norðanverðum Vestfjörðum. 4. Stefndi hefur eigi leitt nein vitni, hvorki úr hópi sjómanna né útgerðarmanna, sem hreki þau atriði, er í 3. lið hér að framan getur. Hallann af þessu verður stefndi að bera. Það verður því samhljóða niðurstaða dómsins, að almenn laga. og samningarök leiði til þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 45.167.50 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 1. janúar 1971 til greiðsludags og kr. 29.000 í máls- kostnað. Stefnandi á sjóveðrétt í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, fyrir til- dæmdum kröfum. Dóm þennan kvað upp Björgvin Bjarnason sýslumaður ásamt meðdómsmönnunum Einari Jóhannssyni hafnsögumanni og Sím- oni Helgasyni skipaeftirlitsmanni. Dómsorð: Stefndi, Benedikt V. Gunnarsson, greiði stefnanda, Gunn- ari Guðmundssyni, kr. 45.107.50 með. 1% dráttarvöxtum fyr- ir hvern mánuð og brot úr mánuði frá 1. janúar 1971 til greiðsludags og kr. 29.000 í málskostnað. Stefnandi á sjóveðrétt í m/b Ásgeiri Torfasyni, ÍS 96, fyrir tildæmdum kröfum. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 112 Föstudaginn 7. febrúar 1975. Nr. 65/1973. María Helgadóttir (Kristján Eiríksson hrl.) gegn Samvinnubanka Íslands h/f og gagnsök (Sveinn H. Valdimarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds, Logi Ei og Magnús Þ, Torfason. Uppboð. Úrskurður úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 25. apríl 1973. Krefst hún þess aðallega, að hinum áfrýjaða úr- skurði verði hrundið og synjað um framgang uppboðs. Til vara krefst hún þess, að uppboð verði aðeins heimilað til lúkningar á kr. 180.000. Í báðum tilvikum krefst hún máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 14. júní 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 12. s. m. Krefst hann staðfest- ingar hins áfrýjaða úrskurðar með þeirri breytingu, að drátt- arvextir verði dæmdir 1% á mánuði frá 1. september 1970 til 16. maí 1973, 1.5% á mánuði frá þeim degi til 5. júlí 1974 og 2% á mánuði frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Eins og rakið er í hinum áfrýjaða úrskurði, fór gagnáfrýj- andi þess á leit með bréfi 29. apríl 1971, að fasteignin nr. 33 við Bergstaðastræti (steinhúsið) yrði seld á nauðungarupp- boði til lúkningar skuld samkvæmt veðskuldabréfi, útgefnu 1. júlí 1969 af aðaláfrýjanda og tryggðu með 2. veðrétti í nefndri eign. Uppboðsbeiðninni fylgdi ljósrit veðskuldabréfs þessa. Svo sem greinir í hinum áfrýjaða úrskurði, var málið tekið fyrir í uppboðsrétti Reykjavíkur 7. september 1971. Þá lagði uppboðshaldari fram greinda sölubeiðni ásamt ljósriti af veðskuldabréfi. Enn fremur lagði hann fram uppboðsskil- 113 mála og veðbókarvottorð. Síðan er bókað í þingbók: „Í rétt- inum er mættur af hálfu uppboðsbeiðanda enginn og eigandi eignarinnar er ekki mættur. Frestur er veittur til 21; 9. kl. 10.“ Á uppboðsþingi 21. september 1971 var ekki sótt þing af hendi uppboðsbeiðanda, en þá var sótt þing.af hendi upp- boðsþola og málinu frestað til 26. október s. á. Málið var síðan tekið fyrir í uppboðsrétti 26. október og 2. desember 1971. Hvorugur málsaðilja sótti þing, en málinu var samt frestað. Þegar málið kom fyrir í uppboðsrétti 17. janúar 1979, var sótt þing af hendi uppboðsbeiðanda, en uppboðsþoli sótti ekki þing. Var þá ákveðin sala „á eigninni sjálfri 15. 2. kl. 14.30 að undangenginni augl. í dagbl.“ Næst var málið tekið fyrir 18. maí 1972. Var þá sótt þing af hendi beggja aðilja, og af hendi uppboðsþola komu fram mótmæli gegn því, að uppboð færi fram, þar sem uppboðsheimild væri áfátt. Eigi var sótt þing af hendi gagnáfrýjanda (uppboðsbeið- anda), þegar málið var tekið fyrir í fyrsta sinni, en forföll- um var ekki lýst. Samkvæmt ákvæðum 4. gr. laga nr. 57/ 1949, sbr. 118. og 223. gr. laga nr. 85/1936 varð málatilbún- aður gagnáfrýjanda af þessum sökum ónýtur, og bar upp- boðshaldara að fella málið niður. Með vísan til þessa verður að fella úr gildi hinn áfrýjaða úrskurð og synja um framgang uppboðsins. Eftir atvikum er rétt; að. málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður er úr gildi felldur, og er synj- að. um framgang uppboðs þess, er í málinu greinir. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur nið- ur. . Úrskurður uppoðsréttar Reykjavíkur 29. mars 1973, Þess er krafist af hálfu Samvinnubanka Íslands h/f aðallega, að húseignin..nr. 33 „við. Bergstaðastræti, þ.. e.. steinhús,. ásamt geymsluskúr og 1/2 eignarlóð, verði seld á nauðungaruppboði til lúkningar kr. 345.000. veðskuld, en. til vara til: lúkningar. kr. 8 114 180.000: og í báðum tilfellum ásamt 10% ársvöxtum frá 1. júlí 1969 til september 1970, en 1% dráttarvöxtum á mánuði frá þeim degi 'til 'greiðsludags, enn fremur til lúkningar kostnaði við upp- boðið, þ.:á m. innheimtulaunum samkvæmt taxta LMFÍ, en að frádregnum kr.:30.000.. Þá krefst hann málskostnaðar vegna upp- boðsréttarmálsins.. Varnaraðili, María Helgadóttir, Njálsgötu 49. hefur mótmælt því, að uppboð fari fram til lúkningar hærri kröfu. en kr. 180.000 og að frádregnum kr. 30.000. Er málskostnaðar krafist úr hendi sóknaraðilja. Málið var lagt undir úrskurð að loknum munnlegum málflutn- ingi þann 16. þ. m. ““Sámkvæmt veðbókarvottorði á rskj. 20 í máli þessu er varnar- aðili, María Helgadóttir, eigandi að steinhúsinu á Bergstaðastræti 33, enn fremur að geymsluskúr, sama stað, og 1/2 eignarlóð. Sóknaraðili uppboðsréttarmáls þessa hefur lagt fram sem rskj. 5. í málinu veðskuldabréf, undirskrifað af Maríu Helgadóttur, dagsett 1. júlí 1969. Bréfið hljóðar um skuld við Samvinnubanka Íslands h/f, kr. 345: þúsund. Skuldin skal greidd með jöfnum ár- legum afborgunum á næstu 6 árum frá útgáfudegi ásamt hámarks- vöxtum, þá 9.5%, og .er gjalddagi afborgana og vaxta 1. septem- ber ár hvert, sá fyrsti er 1. september 1970. Veðsett er fasteignin Bergstaðastræti 33, steinhúsið, og er um að ræða 2. veðrétt og uppfærslurétt næst á eftir skuldum á 1. veðrétti, og er getið um samhliða 2. veðrétt, kr. 250.000. Vanefndaaðildir skuldareigenda eru þær, sem tíðkanlegar eru í veðbréfum, þ. á m. er heimilt að láta selja hina veðsettu eign án undangengins dóms eða fjárnáms samkvæmt 15. gr. lögtaks- laga eða án undangengins dóms, sáttar eða aðfarar samkvæmt 39. gr. laga nr. 95/1947, sbr. 3. gr. laga nr. 18/1887 og lög 57/1949. Bréfi þessu var þinglýst 11. júlí 1969, og er þess getið af þing- lýsingardómara, að veðsali sé þinglesinn eigandi steinhúss, 1/2 lóðar og geymsluskúrs. Uppboðsbeiðni er dagsett 29. apríl 1971. Var uppboðsþola til- kynnt um hana með tíðkanlegum hætti þann 14. júní s. á. aug- lýsing var send til birtingar 28. sama mánaðar og birtist í 40., 42. og 44. blaði Lögbirtingablaðs 1971. Uppboð var tekið fyrir þann 7. september 1971 og var síðan nokkrum sinnum frestað, en sala var ákveðin 15. febrúar 1972 og frestað nokkrum sinnum. Þann 18. maí 1972 var ákveðið, að um fram kominn ágreining yrði rek- ið sérstakt uppboðsréttarmál, og er það mál hér til úrskurðar. 115 Í máli þessu liggur fyrir kaupsamningur, gerður 16. nóvember 1967, um hluta hússins nr. 49 við Njálsgötu milli Þórlaugar Hans- dóttur sem kaupanda og Arnar Þór hæstaréttarlögmanns vegna Samvinnubanka Íslands sem seljanda. Ljósrit af samningi þess- um er lagt fram í máli þessu sem rskj. 7. Kaupandi skyldi greiða verð eignarhlutans með veðskuldabréfum, þ. á m. skyldi hún af- henda seljanda veðskuldabréf, kr. 180.000, sem út yrði gefið af Maríu Helgadóttur, Bergstaðastræti 33, og veitti 2. veðrétt í allri fasteigninni Bergstaðastræti 33. Gjalddagar skyldu vera bann 1. september ár hvert, í 1. skipti 1. september 1968, og bera hæstu fastéignalánsvexti, en þeir voru 9%%, er samningur var gerður. Vextir áttu að falla á frá 1. júlí 1967. Þetta veðskuldabréf var svo gefið út af Maríu Helgadóttur bann 20. mars 1968 og var í samræmi við ákvæði kaupsamningsins. Þess skal getið, að það er komið fram í málinu, að Kári Borgfjörð Helgason, Freyjugötu, bróðir nefndrar Maríu, hefur annast samn- ingagerð fyrir hana svo og fyrir Þórlaugu Hansdóttur, en hann er tengdasonur hennar. Einnig er fram komið, að af veðskuld þessari hefur ekkert ver- ið greitt nema kr. 30.000 samtals, og munu þær greiðslur hafa farið fram 15. júní 1971 og 22. júlí s. á. Þá er komið fram í málinu, að María Helgadóttir hefur sjálf keypt hluta af húseigninni Njálsgötu 49, sbr. kaupsamninga, rskj. 13 og 14 og veðskuldabréf, rskj. 11 og 12 í máli þessu. Örn Þór hæstaréttarlögmaður hefur sem vitni í máli þessu skýrt svo frá, að um áramót 1967-1968 hafi Kári B. Helgason tjáð sér, að ekki væru peningar til til þess að greiða vegna skuldbindinga um kaup á hlutum af Njálsgötu 49, og hafi því frestast útgáfa veð- skuldabréfa þar til í mars 1968, en Kári hafi sagt, að þá hlyti að vera hægt að greiða þessa peninga. Svo hafi þó ekki reynst og því frestast fram í júlí 1969, að gengið yrði frá sölu eignarhlut- anna, en þá hafi útborgun verið leyst af hendi. En vaxtaskuld hafi verið til orðin, er hér var komið, svo og aðrar skuldir, t. d. vegna þess að seljandi hafi greitt opinber gjöld af eigninni. Kaupendur hafi ekki haft handbæra peninga til að borga hækkun þessa og hafi Kári verið látinn vita, að þessum kostnaðarauka mætti bæta við hinar umsömdu veðskuldir, þ. e. við veðskuldabréf það, er umsamið var, að hvíla skyldi á Bergstaðastræti 33, en eignarhlut- arnir í Njálsgötu 49 væru fullveðsettir fyrir. Þetta hafi Kári sam- þykkt. Kveðst Örn nú hafa breytt þeim veðbréfum, sem tilbúin voru, sett nýja gjalddaga og hækkað, eins og um var talað, veð- 116 skuldabréfið í Bergstaðastræti 33 úr 180.000 kr. í kr. 345.000. Er þau María og Kári komu síðan á hans fund, kveðst Örn hafa út- listað þessar gerðir sínar fyrir Maríu, sem hafi þá undirritað bréf- in öll, þ. á m. veðskuldabréf það, er nú er uppboðsgrundvöllur í máli þessu. Örn Þór segir, að bréf þessi hafi síðan verið í sínum fórum, uns deilur hófust með aðiljum máls þessa. Þá hafi hann afhent endur- skoðanda, Eyjólfi Guðmundssyni, ljósrit það, er. liggur fyrir í máli þessu sem rskj. 8, þ. e. upphaflega gerð veðbréfsins í Bergstaða: stræti 33. Enn fremur hafi hann fengið Eyjólfi yfirlit yfir stöðu skulda á eignarhluta Þórlaugar Hansdóttur, rskj. 9 í málinu, og eigi 1. liður við veðskuldina í Bergstaðastræti 33, en hinir liðirnir að öðrum veðskuldum-í Njálsgötu 49. Komið hafi í ljós við nán- ari athugun, að kr. 345.000 var réttari tala en þær 331.378, sem tilgreindar eru sem skuld á þessu yfirliti. María Helgadóttir, uppboðsþoli í máli þessu, hefur gefið að- iljaskýrslu, sem lögð er fram í málinu sem rskj. 19. Hún kveðst hafa komið á skrifstofu Arnar Þór hæstaréttarlögmanns í júlí 1969 og borgað kr. 230.000 vegna íbúðarkaupa og jafnframt undir- ritað nýtt veðbréf, að beiðni Arnar, með veði í Bergstaðastræti 33, þar eð eldra bréf, undirritað af henni 20. mars 1968, hafi verið óstimplað. Kveðst hún hafa treyst því, er hún skrifaði undir þetta nýja bréf, að þar væri um að ræða sömu veðskuldafjárhæð og í því fyrra, og kveðst hún aldrei hafa samþykkt né gefið út veð- bréf að fjárhæð 345.000. Kári B. Helgason hefur mætt sem vitni Í málinu, og ber hann, að það sé rangt hjá Erni Þór, að hann hafi lýst því yfir við Örn um áramót 1967-1968, að ekki væru peningar fyrir hendi. En sann- leikurinn sé sá, að Örn hafi ekki verið reiðubúinn til að ganga frá bréfunum, vegna þess að staðið hafi á að aflétta veðskuldum, er á eigninni hvíldu. María hafi skrifað undir veðskuldabréfið óút- fyllt, það er fram er nú lagt sem rskj. 5 Þessari staðhæfingu systkinanna róli Örn Þór sem rangri, og segir hann, að engin ástæða hafi verið til að hafa nein brögð í frammi, þar eð Kári hafi lagt á það mikið kapp, að samningar tækjust. Þessa staðhæfingu Arnar styður Jónas Gústavsson hér- aðsdómslögmaður, þáverandi fulltrúi hans, en Jónas hefur gefið vottorð í málinu, fram lagt á rskj. 18. Hann segir, að Örn hafi komið með veðskuldabréfið á rskj. 5 inn til sín, Í næsta herbergi, þá þegar undirritað af Maríu Helgadóttur, og kveðst Jónas hafa ritað nafn sitt á það sem vottur. Hann telur sig muna að hafa vél- 117 ritað útfyllingar á skuldabréfsformið, og einnig telur hann sig þekkja rskj. 8, sem hann hafi haft til að vélrita eftir. Kveðst hann því fúllviss þess, að María hafi verið búin að undirrita skulda- bréfið að fullu frágengið, eins og það nú er fram lagt. "Skýrslum Arnar Þór og Jónasar Gústavssonar er mótmælt af varnaraðilja sem röngum og vilhöllum. Sóknaraðili máls þessa telur veðskuldabréfið á rskj. 5 fullgilda uppboðsheimild í hverri grein. Vanskil séu svo mikil, að óumdeilt ætti að vera, að ganga megi að hinni veðsettu eign samkvæmt al. mennum reglum og neyta heimilda bréfsins um nauðungarupp- boð án undanfarandi réttargerða. Hann vísar til bréfs síns 2. febrúar 1971 til varnaraðilja, Maríu Helgadóttur, en endurrit bréfs þessa er lagt fram sem rskj. 2 í máli þessu: Innheimtutil- raunir sínar hafi engan árangur borið annan en þann, að varnar- aðili hafi borgað kr. 30.000 upp í skuldina, og þá hafi enginn fyrir- vari verið gerður af varnaraðilja hálfu um galla á veðbréfinu. Varnaraðili hafi ekkert borgað eftir þetta. Sóknaraðili vísar um málavexti til skýrslu Arnar Þór. Því er mótmælt sem röngu, að varnaraðili hafi undirritað óútfyllt veðbréfsform, og sé ekki á því byggjandi, sem um þetta hafi fram komið af hálfu hennar og bróður hennar, Kára B. Helgasonar, en því hafi ekki verið mót- mælt, að veðskuldabréfið beri undirskrift varnaraðilja. Sóknar- aðili vísar til þess, að fram sé komið af varnaraðilja hálfu, að hún viðurkenni fyllilega að skulda kr. 180.000 að frádregnum kr. 30.000, sem samkvæmt framansögðu hafa verið greiðdar, og er þess krafist til vara, að uppboð fari fram til lúkningar þeirri fjár- hæð. Af varnaraðilja hálfu er minnt á það, að veðbréf það, er hún skyldi samkvæmt kaupsamningi Þórlaugar Hansdóttur gefa út, hafi verið afhent þann 20. mars 1968. Bréfið hafi síðan legið ó- Þinglesið hjá Erni Þór þar til 1. júlí 1969 og þannig á það fallin stimpilsekt. Þannig sé það svo, að Örn hafi beðið um, að nýtt skuldabréf yrði gefið út, og varnaraðili orðið við því og skrifað undir veðskuldabréf, án þess að upphæðar væri getið í bréfinu og upphæðin kr. 345.000 hafi verið sett þar algerlega án sinnar vit- undar eða leyfis. Ljóst sé, að sóknaraðili hafi sönnunarbyrði þess, að löglega hafi verið að gerð þessa bréfs staðið, einkum eigi þetta við, þá er notuð séu prentuð skuldabréfaform. Stór hluti þessarar fjárhæðar séu vextir, sem hefðu ekki fallið, ef ekki hefði orðið dráttur á því, að gengið yrði frá þessum málum. Þannig hafi sóknaraðili reynt að koma því svo fyrir, að varnaraðili veðtryggði 118 honum skuldir Þórlaugar Hansdóttur í eign sinni langt fram yfir það, sem um hafi verið samið, en það:sé ekki vefengt í málinu, að varnaraðilja beri að svara til kr. 180.000 að frádregnum kr, 30.000. Varnaraðili hefur ekki mótmælt því, að hún hafi undirritað veðskuldabréfið á rskj. 5, en hún segist aðeins hafa undirritað hinn prentaða texta, sem sé: skuldabréfaformið óútfyllt. Hún hef- ur ekki fært sönnur á þessa staðhæfingu. Með því að veðskulda- bréf þetta fullnægir að öðru leyti skilyrðum til þess að vera upp- boðsheimild án dóms, sáttar og aðfarar, og vanskil varnaraðilja eru mjög veruleg, verður hin umbeðna uppboðsgerð látin ná fram- gangi samkvæmt aðalkröfu uppboðsbeiðanda. Þá ber að úrskurða varnaraðilja til þess að borga sóknaraðilja málskostnað, sem þyk- ir hæfilega tiltekinn kr. 20.000. Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. í Því úrsklurðast: Hin veðsetta eign, steinhús, geymsluskúr og hálf eignarlóð að Bergstaðastræti 33, verður samkvæmt kröfu og á ábyrgð - ísóknaraðilja, Samvinnubanka Íslands h/f, seld á nauðungar- uppboði til lúkningar kr. 345:000 með 10% ársvöxtum frá 1. júlí 1969 til 1 september 1970, en 1% mánaðarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags, svo og til lúkningar kostnaði við uppboðið, þ. á m. innheimtulaunum samkvæmt gjaldskrá LMFÍ, en að frádregnum kr. 30.000. María Helgadóttir, Njálsgötu 49, greiði Samvinnubanka Ís- lands h/f kr. 20.000 í málskostnað innan 15 daga frá birtingu úrskurðar þessa að viðlagðri aðför að lögum. 119 Miðvikudaginn 12. febrúar 1975.. : Nr. 119/1973. Prjónastofan Iðunn h/f 2 - (Jóhannes L. L. Helgason hrl.) gegn Framkvæmdastofnun ríkisins f. h.“ Framkvæmdasjóðs Íslands (Hafsteinn Baldvinsson hrl.). Dómendur: A hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr og Logi Einarsson og Be fpssorarnlr Arnljótur Björnsson og Gaukur Jörundáson.“ í !) Víxilmál. Fyrning víxilréttar. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 7. ágúst 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 30. júlí s. á. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Stefndi gerir þær dómkröfur, að hinn áfrýjaði damur verði staðfestur og honum dæmdur málskostnaður fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Þegar víxill sá, sem í málinu greinir, var gefinn út, sagði í meginmáli hans, að gjalddagi væri við sýningu. Ágreinings- laust er, að áritun fjögurra stjórnarmanna Icelandic Arts á Crafts Inc., útgefanda víxilsins, þess efnis, að frestur til sýn- ingar víxilsins til greiðslu væri 5 ár, var skráð á víxilinn, löngu eftir að áfrýjandi ritaði á hann samþykki sitt sem greiðandi. Er ósannað, að sú breyting á víxlinum hafi verið gerð með samþykki hans. Áfrýjandi varð því aðeins skuld- bundinn af víxilsamþykki sínu í samræmi við upphaflegan texta víxilsins, sbr. 69. gr. víxillaga nr. 93/1933. . Stefndi glataði að vísu ekki víxilrétti á hendur áfrýjanda, þótt hann sýndi honum ekki víxilinn til greiðslu innan þess eins árs frests frá útgáfudegi, 9. nóvember 1964, sem greinir í 1. mgr. 34. gr. víxillaga, sbr. niðurlagsákvæði 1. mgr. 53. gr. laganna. Hins vegar verður að reikna fyrningarfrest á víxil- 120 skuldbindingu áfrýjanda samkvæmt 1. mgr. 70. gr. víxillaga frá lokadegi framangreinds sýningarfrests. Af þessu leiðir, að kröfur stefnda á hendur áfrýjanda samkvæmt vixlinum voru fyrndar samkvæmt síðastnefndu lagaákvæði, þá er mál þetta var höfðað. Af þessum ástæðum ber að sýkna áfrýj- anda af kröfum stefnda í málinu. Samkvæmt þessum úrslitum verður stefndi dæmdur til að greiða áfrýjanda kr. 90.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Áfrýjandi, Prjónastofan Iðunn h/f, á að vera sýkn af kröfum stefnda, Framkvæmdastofnunar ríkisins f. h. Framkvæmdasjóðs Íslands. Stefndi greiði áfrýjanda kr. 90.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 21. desember 1972. Mál þetta hefur Framkvæmdastofnun ríkisins höfðað vegna Framkvæmdasjóðs Íslands með stefnu, birtri 24. október 1972, á hendur Prjónastofunni Iðunni h/f, Nýjugrund, Seltjarnarnesi. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða honum víxil að fjárhæð $ 2.322.34 ásamt 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan vanskilamánuð frá 10. nóvember 1969 til greiðslu- dags, kr. 180 í afsagnarkostnað, auk alls málskostnaðar að skað- lausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Af hálfu stefnda hefur verið sótt þing og þær dómkröfur gerð- ar, að hann verði algerlega sýknaður af kröfum stefnanda og hon- um auk þess tildæmdur málskostnaður samkvæmt taxta LMFÍ. Sátt var reynd, en án árangurs. Víxillinn, sem er grundvöllur stefnukröfunnar, er útgefinn í Reykjavík þann 9. nóvember 1964 af fyrirtækinu Icelandic Arts ár Crafts (Kristján Friðriksson) og samþykktur til greiðslu við sýningu af Þorsteini Guðbrandssyni fyrir hönd Prjónastofunnar Iðunnar h/f. Víxillinn er að upphæð $ 2.322.34. Greiðslustaður hans er Landsbanki Íslands, Reykjavík. Aðiljar eru sammála um það, að þann 11. október 1967 hafi 121 svofelld: athugasemd verið rituð á víxilinn: „Sýningarfrestur er 5 ár. F. h. stjórnar Ice.-Arts ár Crafts Inc. Á. S., Kr. Fr., H.G. K., H. B.“ Aðiljar eru sammála um, að þetta séu upphafsstafir fjög- urra: af fimm stjórnarmönnum Icelandic Arts ár Crafts, þeirra Ás- bjarnar Sigurjónssonar, Kristjáns Friðrikssonar, Hjalta G. Kristj- ánssonar og Hilmars Berndsens. Víxillinn er framseldur eyðuframsali af útgefanda. Hann var afsagður sökum greiðslufalls þann 10. nóvember 1969. Fram hefur verið lagt bréf Framkvæmdasjóðs Íslands, dags. 3. október 1967, til stjórnar Icelandic Arts ér Crafts Inc. Segir í bréfi þessu: „Eins og kunnugt er, ábyrgist Framkvæmdasjóður Íslands lán það, er félag yðar hefir hjá Manufacturers Hanover Trust Co., New York. Til tryggingar ábyrgð Framkvæmdasjóðs eru ábyrgðarvíxlar útgefnir af hluthöfum í félaginu. Með því að Framkvæmdasjóður hefur nú þegar þurft að greiða af framangreindu láni og ekki er útlit fyrir, að félagið sjálft geti á næstunni greitt hinar mánaðarlegu afborganir og vexti af lán- inu, mun Framkvæmdasjóður nú þurfa af hefja innheimtu fram- angreindra ábyrgðarvíxla.“ Þessu bréfi svarar Ásbjörn Sigurjónsson, stjórnarformaður Ice- landic Arts ér Crafts Inc. með bréfi, dags. sama dag. Segir í því bréfi: „Við þökkum bréf yðar, dagsett í dag, og var það rætt á stjórn. arfundi, sem var einnig haldinn í dag. Stjórnin var einróma samþykk því að óska þess, að þér tækjuð til athugunar að jafna niður greiðslum á 40 mánuði, til þess að þessi viðbótarútgjöld hluthafa mættu koma jafnar niður á kom- andi tímabil. Einnig var óskað eftir því, að fyrst um sinn yrðu aðeins inn- heimtir víxlar til júníloka 1968, eða þar til aðalfundur hefði ver- ið haldinn í maí 1968. Með þessum ráðstöfunum teljum við, að rekstursgrundvöllur sé tryggður fyrir næstu 8 mánuði að minnsta kosti, að öllu óbreyttu. Væntum við þess, að þér sjáið yður fært að verða við óskum okkar. Þess skal að lokum. getið, að hluthafafundur hefur verið boðað- ur n. k. fimmtudag kl. 16.00 í Domus Medica.“ Fram hefur verið lagt ljósrit úr fundargerðarbók Icelandic Arts 122 ér Crafts Inc. Kemur þar fram, að hinn 11. október 1967 var hald- iðn stjórnarfundur í félaginu.:Mættir voru Hilmar Berndsen, Guð- mundur Guðmundsson, Ásbjörn Sigurjónsson, Kristján Friðriks son og Hjalti Geir Kristjánsson og auk þeirra Benedikt Antons- son frá Framkvæmdasjóði. Í fundargerðinni segir síðan: „Benedikt Antonsson las bréf, sem farið hafa milli stjórnar Ice- craft og:stjórnar Framkvæmdasjóðs. Benedikt greindi frá, að stjórn Framkvæmdasjóðs gæti ekki orðið við beiðni. stjórnarinnar um að breyta ábyrgðarvíxlunum í dagsetta víxla og innheimt þá á löngum tíma, nema því aðeins að ábyrgðarvíxlarnir yrðu framlengdir með löglegum hætti. Benedikt greindi einnig frá, að Framkvæmdasjóður hefði ritað bréf til Harvey Sooker um, að Framkvæmdasjóður mundi greiða afborganir og vexti af láninu hjá Manufacturers Hanover Trust Co: Framkvæmdasjóður fór fram á, að stjórnin skrifaði á ábyrgðar- víxlana ákvörðun um framlengdan sýningarfrest til:að firra hlut- hafana því, að víxlarnir yrðu innheimtir strax. Síðan ritaði stjórnin á alla ábyrgðarvíxlana.“ Undir:fundargerðina rita allir stjórnarmenn nema Guðmundur Guðmundsson. Fimmtudaginn 12. október 1967 var haldinn hluthafafundur í Icelandic Arts ér Crafts Inc. Samkvæmt framlögðu ljósriti úr fundargerðarbók kom fram í ræðum tveggja stjórnarmanna á fundinum, að nauðsynlegt mundi verða að innheimta þá ábyrgðar- víxla, sem hluthafar gáfu og samþykktu við stofnun félagsins, til þess að tryggja áframhaldandi afborganir af því láni, sem upphaf- lega var tekið. Enn fremur segir í fundargerðinni: „Formaður kom fram með þá tillögu, að hlutafélagið fari fram á það við Framkvæmdasjóð, að breytt verði ábyrgðarvíxlum þeim, sem hjá sjóðnum eru til tryggingar afborgunum at láninu, þannig að þeir greiðist með jöfnum afborgunum á þremur árum, eftir því sem þörf krefur. Var tillagan samþykkt samhljóða.“ Þá hafa verið lögð fram í málinu endurrit úr bæjarþingsbók Reykjavíkur í málinu nr. 2786/1972: Seðlabanki Íslands gegn Últíma h/f. Endurrrit þessi eru frá 1. júní 1972 og 8. júní 1972. Mál þetta var risið af sams konar víxlum og þeim, er hér liggur fyrir. Í þinghöldum þessum komu fyrir dóm stjórnarmenn Ice- landic Arts ér Crafts, þeir Kristján Friðriksson, Hjalti Geir Kristj- ánsson og Ásbjörn Sigurjónsson. Voru þeir sammála um bað, að þeir hefðu ritað athugasemdina um sýningarfrestinn á alla þá 123 víxla, sem hluthafar höfðu sett Framkvæmdasjóði til tryggingar ábyrgð sjóðsins. Jafnframt, að þetta hefði verið gert:að beiðni sjóðsins. Þeir mundu ekki eftir því, að rætt hefði verið um gildi slíkrar athugasemdar, þá er þeir rituðu undir hana. Þá kom það fram hjá Ásbirni Sigurjónssyni, að um ánnað hefði ekki verið að:ræða en rita undir athugasemdina, annars.hefði búðinni í New York verið lokað. Stjórnarmenn þessir höfðu allir samþykkt fyrir hönd fyrirtækja sinna sams konar víxla og þann, er liggur frammi í þessu máli, og var einum þeirra, Kristjáni Friðrikssyni, stefnt f. h. fyrirtækisins Últíma h/f í málinu til uppfyllingar sams konar víxilskuldbindingu. Þann 12. júní 1972 gekk dómur í máli því, er hér hefur verið gert að umtalsefni. Var niðurstaða hans sú, að stefndi Últíma h/f skyldi greiða stefnanda Seðlabanka Íslands f. h. Framkvæmda- sjóðs Íslands andvirði þeirra víxla, er Últíma h/f hafði sett Fram- kvæmdasjóði til tryggingar ábyrgð sjóðsins vegið Icelandic Arts ér Crafts. Upplýst er, að margir hluthafa Icelandic Arts ér Crafts hafa í samræmi við dóm þennan samið við Framkvæmdasjóð um greiðsl- ur tryggingarskuldbindinga sinna. Stefnda mun einnig hafa stað- ið það tilboða, en ekki viljað þiggja þá kosti, og hefur því sjóður- inn höfðað mál þetta. Njáll Þorsteinsson, framkvæmdastjóri stefnda, hefur komið fyrir dóminn. Þegar fundargerð hluthafafundar Icelandic Arts ér Crafts frá 12. október 1967 hafði verið lesin fyrir honum, minntist hann þess ekki að hafa sótt þennan fund. Hann kvaðst hafa frétt það á skotspónum, að víxillinn hefði verið áritaður um 5 ára sýn- ingarfrest. Hann kvaðst ekki hafa vitað, að hag félagsins væri svo komið í október 1967, að reynt gæti á innheimtu tryggingarvíxla, en hugsunin hafi verið sú, að félagið gæti greitt lánið af rekstri sínum. Hann sagði, að fyrirtæki hans hefði aldrei verið sýnt eða tilkynnt áritunin um 5 ára sýningarfrestinn eða þeir beðnir að samþykkja þá áritun. Hann kvaðst hafa sótt a. m. k. tvo hluthafafundi. Hafi annar beirra verið boðaður skriflega, en hinn munnlega. Þorsteinn Guðbrandsson, forstjóri stefnda, hefur komið fyrir dóm. Hann kannaðist við að hafa samþykkt víxilinn. Hann sagði, að áritunin um 5 ára sýningarfrest hefði þá ekki verið á honum. Hann kvaðst hafa sótt tvo hluthafafundi hjá Icelandic Arts ér Crafts. Á þeim fyrri hafi verið rætt um aukningu hlutafjár og um það þá rætt, að aðrar skuldbindingar féllu niður. Á síðari fund- 124 inum hafi verið rætt um víxlana. Páll S. Pálsson hæstaréttarlög- maður hafi þar látið í ljósi efasemdir um, að víxlarnir væru gildir að íslenskum lögum. Þetta hafi verið um líkt leyti og félagið hætti störfum. Hann kvað það vel geta verið, að þeir hefðu fengið fundarboð á fleiri fundi, en þeir hefðu ekki sótt þá. Hann kvaðst ekki fyrr en í þinghaldi þessu hafa heyrt minnst á 5 ára sýningar- frestinn. Í þinghaldi þessu skoraði lögmaður stefnda á lögmann stefn- anda að upplýsa eftirfarandi þrjú atriði: 1. Hvenær og hvernig hinn umstefndi víxill var sýndur til greiðslu? 2. Á hvaða gengi það lán var greitt, sem hinn umstefndi víxill átti að tryggja að hluta? 3. Á hvaða kjörum var samið við þá samþykkjendur ábyrgðar- víxla, sem ekki kusu að láta mál sín ganga til dóms, og hvort umbjóðandi hans megi vænta sambærilegra kjara, ef dómur gengur stefnanda í vil? Lögmaður stefnanda upplýsti, að Landsbanki Íslands hefði séð um sýningu víxilsins. Hann kvaðst reikna með, að bankinn hefði ánnast það með venjulegum hætti og sem lög geri ráð fyrir. Lög- maðurinn kvaðst ekki sjá ástæðu til þess að upplýsa spurningar 2 og 3, þar sem hér væri um hreint víxilmál að ræða. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að mál þetta sé höfðað sem víxilmál samkvæmt 17. kafla laga nr. 85/1936. Hér sé um formlega löglegan víxil að ræða og hafi sýningarfrestur hans verið gerður 5 ár með áritun á víxilinn Í samræmi við 34. gr. laga nr. 93/1933. Áritunin sé gerð, eftir að Framkvæmdasjóður hafi til- kynnt, að hann gæti ekki haldið áfram greiðslum á erlendu láni, sem víxill þessi meðal fleiri víxla var til tryggingar fyrir, án þess að ábyrgðin væri endurnýjuð. Allir stjórnarmenn útgefanda hafi ritað á víxilinn utan einn. Þá var af hálfu stefnanda sérstak- lega vitnað til dóms þess, sem hér að framan er gerður að umtals- efni, í málinu Seðlabanki Íslands vegna Framkvæmdasjóðs gegn Últíma h/f. Málavextir í því máli hafi verið nákvæmlega þeir sömu og í þessu máli. Dómsniðurstaða hafi orðið sú, að víxlarnir væru taldir í fullu gildi. Í forsendum dómsins segi m. a., að sam- kvæmt 70. gr. laga nr. 93/1933, sbr. 1. mgr. 34. gr. og gagnályktun frá 1. mgr. 53. gr. sömu laga, hafi víxilskuldbinding stefnda verið enn í gildi, þá er stjórn útgefanda víxlanna áritaði þá um 5 ára sýningarfrest. Samkvæmt 34. gr., 1. mgr., laga nr. 93/1933 geti útgefandi lengt sýningarfrest víxils. Þess sé hvergi getið, að það 125 þurfi að gera við útgáfu. Fram hafi komið í framlögðum fundar: gerðum útgefanda, að lenging sýningarfrestsins væri gerð til þess að komist yrði hjá að ganga strax að hluthöfunum,-þar á meðal stefnda, og væri þannig stefnda til hagsbóta. Upplýst var, að Fram- kvæmdastofnun ríkisins hefur nú tekið við fyrirsvari Fram- kvæmdasjóðs. Af hálfu stefnda er því einnig haldið fram, áð“ hér sé ur víxil- mál að ræða. Víxillinn hafi verið samþykktur til greiðslu af stefnda. Hann hafi ekki verið sýndur til greiðslu á sýningarfrest- inum, en sýningarfrestur sé 1 ár samkvæmt 34. gr. laga nr. 93/ 1933. Stefnandi hafi ekki fyrr en nú gert frekari reka að inn- heimtu þessari. Víxilskylda stefnda sé fallin niður fyrir van- geymslu. Það haggi ekki þessari niðurstöðu, þótt útgefandi hafi áritað víxlana um 5 ára sýningarfrest, því það hafi ekki verið gert fyrr en í október 1967 og án alls atbeina samþykkjanda. Fráleitt sé, að 34. gr., 1. mgr., laga nr. 93/1933 verði skýrð á þann veg, að útgefendur geti hvenær sem er eftir útgáfu víxils breytt sýningar- fresti hans. Ef svo væri, gæti útgefandi sýningarvíxils komið. í veg fyrir, að fyrningarreglur nái til víxilsins, og haldið honum í ævar- andi gildi án nokkurs atbeina eða raunar vitneskju samþykkj- anda. Að vísu virðist þetta vera efnisleg niðurstaða bæjarþings Reykjavíkur í málinu: Seðlabanki Íslands f. h. Framkvæmdasjóðs gegn Últíma h/f, en stefndi kveðst ekki geta fallist á hana, enda sé hún í algeru ósamræmi við fyrningarreglur, almennt. Hér eigi 69. gr. laga nr. 93/1933 við, þar eð breytingar hafi verið gerðar á texta víxilsins, eftir að stefndi ritaði á hann, en samkvæmt til- vitnaðri lagagrein skuli fara um skyldu stefnda eftir upphafleg- um texta víxilsins. Þá er því haldið fram, að málsatvik í margtilvitnuðum dómi séu ekki nákvæmlega þau sömu, þar sem í því máli hafi hagað svo til, að stjórnarmaður stefnda Últíma h/f hafi jafnframt verið framkvæmdastjóri útgefanda víxilsins, Icelandic Arts ér Crafts. Niðurstaða dómsins sé að vísu ekki reist á þeim tengslum. Þá var því mótmælt, að það væru gildar forsendur, sem ættu erindi inn í dóm í víxilmálin, að lenging sýningarfrestsins hefði verið gerð, til þess að komist yrði hjá því að ganga að hluthöfum og þannig gerð þeim til hagsbóta. Á það var einnig bent, að þessi ívilnun hafi verið gerð að stefnda algerlega fornspurðum. Þá var enn á því byggt, að víxilskuldbinding stefnda væri í raun ábyrgðarskuldbinding vegna skulda útgefanda víxlanna. Af 126 því leiði, að stefndi hafi átt jafnháa endurkröfu á útgefanda og þeirri fjárhæð nam, sem hann hefði þurft að greiða. Það sé almenn regla um ábyrgðarskuldbindingar, að greiðslufrestur, sem skuld- areigandi kunni að veita skuldara án samþykkis ábyrgðarmanns, leiði til þess, að ábyrgðarmaðurinn losni við skuldbindingu sína og því leiði efnisrök ekki heldur til greiðsluskyldu stefnda, burt séð frá reglum víxilréttar. Álit dómsins. XVII. kafli laga 85/1936 þykir eiga við um meðferð máls þessa hér fyrir dóminum, þar sem hér er um að ræða víxil í réttu formi. Samkvæmt 70. gr. laga nr. 93/1933, sbr. 1. mgr. 34. gr. og gagn- ályktun frá 1. mgr. 53. gr. sömu laga, var víxilskuldbinding stefnda enn í gildi, þá er stjórn útgefanda víxlanna áritaði þá um 5 ára sýningarfrest. Samkvæmt 34. gr., 1. mgr., laga nr. 93/1933 getur útgefandi lengt sýningarfrest víxils. Þess er hvergi getið, að það þurfi að gera við útgáfu. Í víxlinum var ekki kveðið á um sérstakan sýningarfrest. Þykir því 10. gr. laga nr. 93/1933, en ekki 69. gr. nefndra laga, eiga við, þegar gildi áritunarinnar um 5 ára sýningarfrestinn er metið. Fram er komið, að Framkvæmdabanki Íslands tókst á hendur ábyrgð á bandarísku láni Icelandic Arts ár Crafts, og til tryggingar á ábyrgðinni fékk Framkvæmdabankinn afhenta sýningarvíxla, samþykkta af hinum ýmsu hluthöfum fé- lagsins og útgefna af félaginu sjálfu, og er hér um að ræða einn af þeim víxlum. Jafnframt er fram komið, að framlenging sýn- ingarfrestsins var gerð, til þess að komist yrði hjá því, að Fram- kvæmdasjóður yrði að ganga að hluthöfunum og gera tryggingar- víxlana gildandi. Þá er hluthafar samþykktu víxlana, máttu þeir búast við því, að þeim yrði haldið í gildi, meðan Framkvæmada- sjóður stæði í ábyrgð á hinu bandaríska láni. Verður þannig ekki talið, að víxillinn hafi verið öðru vísi fylltur út en þeir máttu búast við. Að þessu athuguðu þykja tilvitnuð lagaákvæði verða skilin svo, að víxilskuldbinding stefnda að framlengdum sýning- arfrestinum falli ekki niður, fyrr en að 8 árum liðnum frá út- gáfuðegi, og hafi þannig verið í fullu gildi, þá er stefnandi stefndi máli þessu hér til dóms þann 24. október 1972. Af þessu öllu leið- ir, að taka ber kröfu stefnanda til greina. Eftir úrslitum málsins þykir rétt, að stefndi greiði stefnanda kr. 30.000 í málskostnað. Hrafn Bragason borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Prjónastofan Iðunn h/f, greiði stefnanda, Fram- 127 kvæmdastofnun ríkisins: f.“ h. Framkvæmdasjóðs Íslands, $.2.322.34 ásamt 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan van- skilamánuð frá 10. nóvember 1969 til greiðsludags, kr. 180 „Á afsagnarkostnað og kr. 30.000 í málskostnað, allt innan 15 “ðaga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 12. febrúar 1975. Nr. 14/1975. Félag íslenska prentiðnaðarins gegn Alþýðusambandi Íslands f. h. Hins íslenska prentarafélags. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Félagsdómsmál. Frávísunardómur staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 23. desember 1974, sem barst Hæstarétti 5. fe- brúar 1975, hefur sóknaraðili samkvæmt 67. gr. laga nr. 80/1938 kært til Hæstaréttar frávísunardóm Félagsdóms, uppkveðinn 20. desember 1974, í máli sóknaraðilja gegn varnaraðilja. Krefst hann þess, að hinn kærði frávísunar- dómur verði úr gildi felldur og lagt fyrir Félagsdóm að kveða upp efnisdóm í málinu. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða dóms og kæru- málskostnaðar. Með vísan til forsendna hins kærða dóms ber að staðfesta hann... Rétt er að dæma sóknaraðilja til að greiða varnaraðilja kærumálskostnað, er ákveðst 8.000 krónur. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur á áð vera óraskaður. Sóknaraðili, Félag íslenska prentiðnaðarins, greiði varnaraðilja, Alþýðusambandi Íslands f. h. Hins íslenska prentarafélags, 8.000 krónur í kærumálskostnað.að við- lagðri aðför að lögum. Dómur Félagsdóms 20. desember 1974. Mál þetta er höfðað fyrir Félagsdómi með stefnu, dags. hinn 28. október 1974, af Félagi íslenska prentiðnaðarins gegn Alþýðu- sambandi Íslands fyrir hönd Hins íslenska prentarafélags, „til þess að fá það dæmt til þess að þola, að meðlimir þess fái ekki greitt orlof, hvorki úttekna orlofsdaga né greitt orlofsfé fyrir tímann frá 27. mars til 9. maí 1974, eða 43 daga, sem verkfall prentara stóð.“ Er þess og krafist, að varnaraðilja verði gert að greiða sóknaraðilja málskostnað samkvæmt mati dómsins. Af hálfu varnaraðilja eru. þær dómkröfur gerðar aðallega, að málinu verði vísað frá Félagsdómi og til samningsbundins gerðar- dóms aðiljanna, en til vara, að varnaraðili verði sýknaður af öll- um: kröfum sóknaraðilja. Þá“er krafist málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja, hver sem úrslit málsins verða. Frávísunarkrafa varnaraðilja er tekin til meðferðar sérstak- lega samkvæmt 2. mgr. 108. gr. laga nr. 85/1936, sbr. 69. gr. laga nr. 80/1938, og fór fram munnlegur málflutningur um hana 13. þ. m. Af hálfu varnaraðilja var þess þá krafist, að málinu yrði vís- að frá Félagsdómi og sóknaraðilja gert að greiða Varnaraðilja málskostnað að mati dómsins. Af hálfu sóknaraðilja var þess kraf- ist, að frávísunarkröfu varnaraðilja yrði hrundið og varnaraðilja gert að greiða sóknaraðilja málskostnað að mati dómsins, Málavextir eru þessir: Frá 27. mars til 9. maí á síðastliðnu vori stóð yfir verkfall Hins íslenska prentarafélags. Leystist verkfallið, er nýr kjarasamn- ingur var gerður milli félagsins og sóknaraðilja hinn 9, maí sl. Var um það samið, að kjarasamningur þessara aðilja frá 15. des- ember 1971 skyldi framlengdur með nánar tilgreindum breyting- um. Ein af breytingum þeim, sem gerðar voru, var á ákvæðum fyrri samnings um orlof. Eru ákvæði hins nýja samnings um þetta efni svohljóðandi: „Grein 6.1. Sumarleyfi. Starfsfólk skal fá 25 virka daga í sum- 129 arleyfi með fullu kaupi og orlofsfé 814% af yfirvinnukaupi, enda hafi það unnið í sömu prentsmiðju í eitt ár samfleytt. Starfsfólk, sem unnið hefur 12 ár í iðninni, á rétt á 28 virkra daga sumarleyfi og 9%4% orlofsfé af yfirvinnukaupi. Á tímabilinu 1. júní til 30. september skal veita í einu lagi a. m. k. 21 orlofsdag í samráði við prentsmiðjustjóra og á þann hátt, að sem minnst truflun verði á rekstri prentsmiðjunnar. Verði ekki fullt samkomulag um skiptinguna, skal hlutkesti ráða, hverj- ir fari á hverjum tíma. Starfsfólk, sem unnið hefur skemur en eitt ár í prentsmiðjunni, skal fá sumarleyfi með fullu kaupi að tiltölu við þann tíma, sem það hefur unnið. Orlofsárið reiknast frá 1. maí til 30. apríl. Laun fyrir orlofs- daga skulu greidd næsta virkan dag, áður en orlof hefst. Þá skal einnig greitt orlofsfé af aukavinnu síðasta orlofsárs. Hækkun orlofsfjár úr 809% í 94% af yfirvinnukaupi Þeirra, sem unnið hafa 12 ár í iðninni, gildir frá 1. maí 1974.“ Í fyrri samningi hafði lengd sumarleyfis verið 24 og 27 dagar. Var ákvæði um orlofsárið eins í báðum samningunum. Hinn 14. maí sl. sendi stjórn sóknaraðilja umburðarbréf til félaga sinna, þar sem gerð var grein fyrir því, hvernig reikna skyldi sumarleyfi árin 1974 og 1975. Kom þar fram, að verkfall Hins íslenska prent- arafélags hefði staðið í 43 daga, og samkvæmt því yrði stytting orlofs hjá yngri starfsmönnum þrír orlofsdagar, en hjá starfs- mönnum með meira en tólf ára starfsreynslu yrði styttingin þrír og hálfur dagur. Einnig kom fram, að þar sem verkfallið hefði fallið á tvö orlofstímabil, yrði að skipta orlofsstyttingunni milli tveggja ára og kæmi því einn dagur af henni „á orlofsárið 1974- 1975, þ. e. vegna sumarleyfis næsta ár.“ Var og tekið fram, að samkvæmt því væri orlof starfsmanna, sem starfað hefðu í iðn- inni tólf ár eða skemur, 22 virkir dagar í orlof 1974, en þeirra, sem starfað hefðu lengur, 24.5 orlofsdagar. Á fundi stjórnar og trúnaðarmannaráðs Hins íslenska prentara- félags hinn 27. júní sl. var samþykkt að skora á félagsmenn að taka fullt sumarleyfi samkvæmt samningi aðiljanna frá 9. maí sl., þ. e. 25 daga og 28 daga eftir starfsaldri, og væri litið á það sem brot á samningi aðiljanna, ef þetta orlof yrði skert. Það kemur fram, að á fundi stjórnar sóknaraðilja hinn 5. júlí sl. hafi verið fjallað um tvö atriði, sem fram höfðu komið í samtölum fyrir- svarsmanna aðilja, annars vegar að starfsmenn fengju uppbót á orlofsárið, sem lauk 30. apríl sl, er næmi einum orlofsdegi, og hins vegar að viðurkennt yrði orlof í verkfallstíma sem um orlofs- 9 130 skyldan vinnutíma væri að ræða, og fyrst um sinn skyldi sex vikna verkfallstími vera innan þeirra tímamarka. Í bréfi, sem stjórn sóknaraðilja ritaði Hinu íslenska prentarafélagi hinn 6. júlí sl. var þessum tilmælum hafnað og skýrt frá því, að stjórnin hefði samþykkt að vísa málinu til Félagsdóms. Með bréfi, sem sóknaraðili ritaði Hinu íslenska prentarafélagi hinn 27. júlí sl., var m. a. óskað eftir umsögn um það, hvort félagið teldi ágrein- ingsefnið réttilega lagt fyrir Félagsdóm eða hvort ágreiningurinn félli undir verksvið gerðardóms samkvæmt 10.1. gr. kjarasamn- ings aðiljanna. Í svarbréfi Hins íslenska prentarafélags, dags. hinn 26. ágúst sl., kom fram sú afstaða, að ágreiningsefnið bæri undir úrskurð gerðardóms samkvæmt hinu tilgreinda samnings- ákvæði, en þar sem Grafíska sveinafélagið hefði ákveðið að leggja í gerð sams konar ágreining milli þess og sóknaraðilja, þá væri óþarft að reka tvö gerðardómsmál um sams konar ágreining og því styddi félagið málstað Grafíska sveinafélagsins fyrir gerðar- dóminum. Frávísunarkrafa varnaraðilja er byggð á því, að samkvæmt ákvæði gr. 10.1. í kjarasamningi aðiljanna skuli leggja sérhvern ágreining út af honum eða einhverjum atriðum í honum í gerð fimm manna, en ákvæði þetta hafi um langan tíma verið í kjara- samningum aðiljanna. Ákvæði þetta sé fortakslaust og þótt ekki hafi verið í gildi kjarasamningur, meðan á verkfallinu stóð, þá hafi ekki átt að taka neitt orlof á verkfallstímanum. Hinn nýi samningur taki því til þessa tilviks, enda hafi verið unnið eftir honum, frá því verkfallinu lauk og sé enn. Þá er því og haldið fram, að ákvæði orlofslaga standi ekki í vegi fyrir því, að ágrein- ingsefnið verði lagt undir samningsbundinn gerðardóm, enda beri gerðardómi að fara eftir landslögum í úrskurði sínum. Krafa sóknaraðilja um það, að frávísunarkröfunni verði hrund- ið, er einkum byggð á því, að ágreiningsefnið falli að verulegu leyti utan kjarasamnings aðiljanna og falli því ekki undir gerðar- dómsákvæðið. Er því haldið fram, að ágreiningurinn sé raunveru- lega um framkvæmd orlofslaga, þar sem hann snúist um það, hvernig reikna eigi orlofsdaga, þ. e. hvort menn eigi að fá orlof fyrir verkfallsdaga. Slíkur ágreiningur falli undir dómstóla, en ekki gerðardóm. Ágreiningsefnið sé kjaraágreiningur svo nátengt kjarasamningi aðiljanna, að heimilt sé að leggja það fyrir Félags- dóm, enda taki ákvæði 16. gr. orlofslaga ekki til máls eins og þessa. 131 Gerðardómsákvæði gr. 10.1. kjarasamnings aðiljanna frá 15. desember 1971 er svohljóðandi: „Gerðardómur. Rísi ágreiningur út af samningi þessum eða út af einhverjum atriðum í honum, skal leggja sérhvern slík- an ágreining í gerð fimm manna, og er gerðardómur skipað- ur þannig: Hið íslenska prentarafélag velur tvo menn og Félag íslenska prentiðnaðarins aðra tvo, síðan kjósa þessir fjórir gerðarmenn hinn fimmta, oddamanninn, en komi þeir sér ekki saman um oddamanninn, tilnefnir borgarðómari hann. Dómur sá, er gerðarmenn kveða upp, sker úr ágrein- ingnum til fullnustu.“ Hliðstætt ákvæði hefur verið í kjarasamningum aðilja málsins um langan tíma, og það var óbreytt upp tekið í kjarasamninginn frá 9. maí 1974. Deiluefni aðiljanna í máli þessu fjallar um það, hvernig skuli ákveða orlofsdaga og orlofsfé á gildistíma samningsins. Slíkur ágreiningur skal lagður í gerð fimm manna samkvæmt gr. 10.1. í kjarasamningi aðiljanna. Að svo vöxnu máli ber að vísa máli þessu frá Félagsdómi. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Félagsdómi. Málskostnaður fellur niður. 132 Þriðjudaginn 18. febrúar 1975. Nr. 70/1973. Sverrir Ragnars (Ásmundur S. Jóhannsson hdl.) gegn Bæjarstjóranum á Akureyri f. h. bæjarsjóðs (Friðrik Magnússon hrl.) og Kaupfélagi Eyfirðinga til réttargæslu (Gunnar Sólnes hdl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Bjöm Svein- björnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og prófessor Arnljótur Björnsson. Eignarréttur að landspildu. Dómur Hæstaréttar. Freyr Ófeigsson, héraðsdómari á Akureyri, hefur kveðið upp hinn áfrýjaða dóm. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 11. maí 1973. Hann krefst þess aðallega, að viður- kenndur verði eignarréttur hans að lóðarspildu að stærð 1389.6 m?, þar sem áður var Sjávargata á Akureyri innan greindra marka: Að austan frystihús Kaupfélags Eyfirðinga, að sunnan Gránufélagsgata, að vestan austurmörk lóðar Kjötiðnaðarstöðvar Kaupfélags Eyfirðinga og að norðan lína „hornrétt á norðurmörk“ lóðar frystihúss Kaupfélags Ey- firðinga. Til vara krefst áfrýjandi þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 625.000 með 7% ársvöxtum frá 26. október 1972 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 16. júlí 1974, en 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda. Stefndi krefst þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur og honum dæmdur málskostnaður fyrir Hæsta- rétti úr hendi stefnda. Til vara krefst hann þess, að fjárhæð varakröfu áfrýjanda verði lækkuð og málskostnaður þá lát- inn falla niður í héraði og fyrir Hæstarétti. 133 Áfrýjandi hefur stefnt Kaupfélagi Eyfirðinga fyrir Hæsta. rétt til að gæta réttar síns í málinu, en engar kröfur gert á hendur félaginu. Réttargæslustefndi hefur fyrir Hæstarétti tekið undir og stutt dómkröfur stefnda, en ekki haft uppi sjálfstæða kröfugerð að öðru leyti en því, að hann krefst þess, að staðfest verði ákvæði héraðsdóms um málskostnað honum til handa, og enn fremur, að honum verði dæmdur málskostn- aður úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti. Það athugast, að samkvæmt sumum málsgögnum virðist lóðarspilda sú, sem um er deilt í málinu, vera nokkru stærri en tilgreint er í kröfugerð áfrýjanda. Við það þykir mega miða af þeim ástæðum, sem raktar eru í héraðsdómi, að sá hluti Sjávargötu, sem mál þetta fjall- ar um, hafi verið lagður af stefnda, sennilega á árunum 1914 og 1915, og hafi það verið gert í samræmi við samþykkt bygg- ingarnefndar Akureyrarkaupstaðar um gatnagerð á Oddeyri, er gerð var 8. febrúar 1904 með heimild í 2. mgr. 4. tl. opins bréfs 6. janúar 1857. Eigandi þess lands, sem gatan lá um, Hinar sameinuðu íslensku verslanir, var því skyldur til sam- kvæmt A lið 5. tl. áðurnefnds opins bréfs að láta af hendi við stefnda það land, sem til götulagningarinnar þurfti, en gegn bótum úr hans hendi. Það er ágreiningslaust, að stefndi galt ekki fé fyrir land, sem fór undir Sjávargótu. Er þá álitaefni, hvort götustæðið sé nú eign áfrýjanda, sem leiðir rétt sinn frá Hinum samein- uðu íslensku verslunum. Ekki verður séð, að neinar bótakröfur hafi verið gerðar á hendur stefnda fyrir töku landsins undir Sjávargötu, ef frá er talin sú bótakrafa, sem er greint frá í héraðsdómi, að J. V. Havsteen gerði sem leigutaki lóðarspildu, sem gatan virðist hafa verið lögð um, en frá þeirri kröfugerð var þó fallið, er Akureyrarkaupstaður mótmælti henni. Þegar þessa er gætt og jafnframt haft í huga, að lagning götunnar virð- ist hafa verið sérstakt hagsmunamál þeim, er áttu eða nýttu lóðir á Oddeyrartanga, svo sem ráða má af endurteknum áskorunum til bæjarstjórnar um götulagninguna, og enn fremur af staðháttum á Oddeyrartanga, þá þykir stefndi hins 134 vegar hafa haft gilda ástæðu til að ætla, að Hinar sameinuðu íslensku verslanir sættu sig í verki við töku götustæðisins, án þess að sérstakt endurgjald kæmi fyrir það úr hans hendi. Þá er enn fremur á það að líta, að ekki verður séð, að áfrýjandi eða forverar hans hafi nokkru sinni hreyft því við stefnda, að þeir teldu sér hið umþrætta götustæði, fyrr en með bréfi áfrýjanda 8. júlí 1968. Í því bréfi kemur þó alls ekki fram það álit áfrýjanda sjálfs, að Hinar sameinuðu íslensku versl- anir hafi frá öndverðu haldið eignarrétti sínum að gölustæði Sjávargötu, heldur reisir hann í bréfinu tilkall sitt til gótu- stæðisins eingöngu á því, að hann hafi hinn 12. maí 1965 end- urgjaldslaust lagt til land undir Grímseyjargötu, er koma eigi í stað Sjávargötu, og þess vegna eigi götustæði Sjávargölu, sem á sínum tíma hafi einnig verið lagt til endurgjaldslaust, að falla til hans aftur. Á þá skoðun áfrýjanda verður hins vegar ekki fallist, þar sem ljóst er af bréfi hans til stefnda 12. maí 1965 og samþykkt bæjarstjórnar Akureyrar 18. s. m., að götustæði Grímseyjargötu frá Strandgötu og norður úr hafi áfrýjandi látið af hendi samkvæmt 1. mgr. 30. gr. skipu- lagslaga nr. 19/1964, þá er bæjarstjórn féllst á umsókn hans um, að leigulóð Olíufélagsins h/f á Oddeyrartanga yrði breytt í byggingarlóð. Samkvæmt framansögðu þykir mega miða við það, að stefndi hafi orðið eigandi hinnar umdeildu landspildu, þá er Sjávargata var lögð, og þar sem áfrýjandi hefur ekki sýnt fram á, að stefndi hafi berum orðum eða í verki afsalað sér síðar rétti til hins umdeilda lands, ber að staðfesta hinn áfrýj- aða dóm. Rétt er, að áfrýjandi greiði stefnda kr. 100.000 og réttar- gæslustefnda kr. 35.000 í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Sverrir Ragnars, greiði stefnda, bæjarstjór- anum á Akureyri f. h. bæjarsjóðs, kr. 100.000 og réttar- gæslustefnda, Kaupfélagi Eyfirðinga, kr. 35.000 í máls- kostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. 135 Dómur bæjarþings Akureyrar 1. mars 1973. Mál þetta, sem dómtekið var 16. febrúar sl., hefur Sverrir Ragn- ars sparisjóðsstjóri, Þingvallastræti 27, Akureyri, höfðað hér fyr- ir bæjarþingi með stefnu, útgefinni 26. október 1972, á hendur bæjarstjórn Akureyrar í. h. bæjarsjóðs Akureyrar og gegn stjórn Kaupfélags Eyfirðinga, Akureyri, til réttargæslu í málinu. Krefst stefnandi þess aðallega, að viðurkenndur verði eignar- réttur hans á lóð að stærð 1389.6 m? milli frystihúss KEA og kjöt- iðnaðarstöðvar KEA á Oddeyrartanga, þar sem áður lá um Sjávar- gata. Í greinargerð hefur stefnandi uppi þá varakröfu, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 1.031.250 í skaðabætur auk 7% ársvaxta frá útgáfudegi stefnu til greiðsludags. Við munn- legan flutning málsins lækkaði stefnandi varakröfu sína í kr. 625.000 ásamt vöxtum, eins og að framan greinir. Í báðum tilvikum krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt framlögðum reikningi. Stefndi krefst algerrar sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar að skaðlausu að mati dómsins eða samkvæmt framlögðum reikningi. Til vara krefst hann lækkunar varakröfu stefnanda og að máls- kostnaður verði felldur niður. Á hendur réttargæslustefnda eru ekki gerðar kröfur í málinu og ekki heldur af hans hendi utan það, að hann krefst málskostn- aðar úr hendi stefnanda að fjárhæð kr. 104.250. Málsatvik eru þessi: Með kaupbréfi, dagsettu 26. september 1863, eignaðist Þor- steinn Daníelsson, Skipalóni, fasteignina Oddeyri, sem nú er á Akureyri, en mun upphaflega hafa verið hluti jarðarinnar Stóra- Eyrarlands. Eign þessa seldi Þorsteinn aftur stjórnarnefnd Gránu- félagsins, þeim Tryggva Gunnarssyni alþingismanni og Einari Ásmundssyni varaþingmanni, með afsali gerðu að Skipalóni 3. desember 1871. Eignin komst síðan í eigu Hinna sameinuðu ís- lensku verslana h/f (De forenede Islandsforretninger) hinn 20. september 1912, sem aftur seldu hana hinn 18. september 1926 með kaupsamningi til Ragnars Ólafssonar ræðismanns, Akureyri, en afsal er dagsett 29. maí 1928. Hinn 31. janúar 1927 seldi Ragn- ar Ólafsson bæjarstjórn Akureyrarkaupstaðar eignina, en skildi m. a. undan Tangann austast á eyrinni með fjöruréttindum fram af, er takmarkast af línu, dreginni vestan við húsið nr. 53 við 136 Gránufélagsgötu (Litlu-Reykjavík) beint til suðurs í C. Hoefners- lóð á Oddeyrartanga og til norðurs í Tóvélalækinn fyrir sunnan steinolíuhús seljanda, séð vestanvert við það, síðan beint til aust- urs í sjó út. Þessa lóð eignaðist Sverrir Ragnars, stefnandi máls þessa, hinn 12. desember 1935, en áður, eða 13. desember 1926, hafði faðir hans, Ragnar Ólafsson, selt Kaupfélagi Eyfirðinga frystihús, sem Hinar sameinuðu íslensku verslanir h/f áttu áður austan greindra lóðamarka ásamt lóð, sem nánar er lýst í afsali. Vestan þessarar lóðar hefur hluti Sjávargötu legið til skamms tíma, en með samningi, dagsettum 16. janúar 1969, leigði bæjar- stjórn Akureyrar Kaupfélagi Eyfirðinga lóð að stærð 1389.6 m? af götustæðinu. Hefur Kaupfélag Eyfirðinga reist þar stórgripasláturhús, að stærð 317.62 m?, með leyfi byggingaryfirvalda bæjarins og girt lóðina af til einkanota sinna. Lóð þessi er nánar tiltekið þar, sem áður var Sjávargata frá Gránufélagsgötu í suðri að norðurhlið vöruskemmu, hornrétt, en skemma þessi er milli sláturhúss KEA og lóðar Esso. Austan lóðarinnar er frystihúslóð sú, sem áður er getið, eignarlóð KEA, en vestan lóðarinnar er lóð, sem stefnandi seldi Útgerðarfélagi KEA h/f með afsali, dags. 24. júní 1937, og mun sú lóð nú einnig vera eignarlóð Kaupfélags Eyfirðinga. Með bréfi, dags. 8. júlí 1968, mótmælti stefnandi því við bæj- arstjórn Akureyrar, að hún ráðstafaði landi þessu, og lýsti ábyrgð á hendur bæjarsjóði vegna þeirrar kröfu, sem hann taldi sig eiga til ofangreindrar landspildu. Telur stefnandi land þetta vera skýlausa eign sína. Hvorki hann né heimildarmenn hans hafi afsalað sér landi þessu. Þótt Sjávar- gata hafi á þessu landi legið, geti það ekki skapað eignarrétt til handa bæjarsjóði Akureyrar, heldur umferðarrétt þeim til handa, sem lóðir eiga eða leigja við nefnda götu. Nú, þegar umferð um götuna hafi verið lögð niður, falli sá réttur sjálfkrafa niður. Með samningi við Olíufélag Íslands h/f hafi stefnandi leigt félaginu land norðan þessa svæðis, þar sem áður lá um Sjávar- gata á 49.65 m kafla. Með bréfi til bæjarstjórnar Akureyrar, dags. 12. maí 1965, hafi stefnandi sótt um, að lóð þessari yrði breytt í byggingarlóð í samræmi við ákvæði skipulagslaga og heitið því um leið að láta land endurgjaldslaust af hendi við bæjarsjóð Ak- ureyrar, lóðarspildu vestan nefndrar leigulóðar Olíufélags Íslands h/f, undir Grímseyjargötu samkvæmt breyttu skipulagi. Hinn 13. s. m. hafi bæjarstjórn samþykkt erindið gegn því skilyrði, að 137 stefnandi léti af hendi endurgjaldslaust land undir Grímseyjar- götu frá Strandgötu og norður úr. Með samþykkt þessari hafi bæjarstjórn viðurkennt eignarrétt hans á þeim hluta leigulóðar Olíufélags Íslands h/f, sem áður lá um Sjávargata. Þá hafi stefnandi með afsali, dagsettu 16. janúar 1964, selt hafnarsjóði Akureyrar 13.100 m? lóðir auk fjörulóðar austast á Oddeyrartanga. Innan þeirrar lóðar sé leigulóð Kristjáns Nóa Kristjánssonar, upphaflega milli hans og stefnanda frá 3. febrúar 1945, en skert til vesturáttar hinn 22. febrúar 1952 vegna lagn- ingar Sjávargötu. Af þessu sjáist, að bæjaryfirvöld hafi leyst til sín götustæði Sjávargötu á þessu svæði og þar með viðurkennt eignarrétt stefnanda. Þá hafi Kaupfélag Eyfirðinga eignast 3956.4 m? lóð hinn 1. júlí 1960 frá Guðmundi Jörundssyni. Samkvæmt uppdrætti liggur lóð þessi yfir Sjávargötu sunnan hins umþrætta svæðis og sé svo einn- ig skýrt tekið fram í afsalinu. Afsalinu sé þinglýst og hafi því ekki verið mótmælt af hálfu Akureyrarbæjar. Af framansögðu sé ljóst, að eignarréttur einstaklinga að götu- stæði Sjávargötu hafi verið virtur bæði norðan og sunnan hins umþrætta svæðis. Öll sömu eðlisrök hnígi að eignarréttindum að hinu umþrætta svæði og framangreindum svæðum. Með hliðsjón af framangreindum rökum sé óskiljanlegt, að bæjarstjórn Akureyrar skuli með samningi, dags. 16. janúar 1969, hafa leigt Kaupfélagi Eyfirðinga hið umþrætta land þrátt fyrir mótmæli stefnanda. Þá hefur stefnandi mótmælt því, að hið umþrætta land hafi verið tekið eignarnámi. Ekkert endanlegt skipulag hafi legið fyr- ir, er gatan var gerð, og því geti ekki verið til að dreifa eignar- námi samkvæmt þágildandi skipulagslögum. Þá hafi stefndi ekki hlutast til um, að tjón lóðareigenda af eignarnámi yrði metið eins og honum hafi borið skylda til, ef um eignarnám var að ræða. Eignarnámið, ef framkvæmt hafi verið, sé því af þessum ástæð- um ólöglegt. Þá heldur stefnandi því fram, að umferð um götustæði Sjávar- götu hafi hafist af sjálfu sér án tilstuðlan skipulagsyfirvalda. Upphaflega hafi myndast ökuslóði norður sjávarkamb, sem þarna var, sem síðar hafi verið lagfærður. Um eiginlega gatnagerð hafi ekki verið að ræða á Sjávargötu norðan Gránufélagsgötu. Mannvirkjagerð í sambandi við lagningu götunnar hafi aðeins farið fram á þeim hluta Sjávargötu, sem liggur sunnan Gránu- 158 félagsgötu og ennþá er almenn umferðargata, og til þeirrar gatna- gerðar hafi fé það runnið, er bæjarsjóður lagði til gatnagerðar- innar. Stefndi heldur því hins vegar fram, að hann sé eigandi hins umþrætta lands. Er lögsagnarumdæmi Ákureyrar var stækkað með lögum nr. 34/1895, hafi m. a. Oddeyrin verið lögð undir lögsagnarumdæmi Akureyrar. Af því hafi leitt, að lög og reglur, er á Akureyri giltu, hafi þá einnig tekið gildi á Oddeyri. Í 2. gr. nefndra laga hafi verið ákveðið, að verslunarlóð bæjarins skyldi aðeins ná yfir hina fornu kaupstaðarlóð, þ. e. Akureyri og Oddeyri, og það nánar greint í lögunum. Meðal lagaákvæða þeirra, er tóku gildi á Odd- eyri með lögum 34/1895, hafi verið opið bréf frá 6. janúar 1857, sem gilti um skipulag og byggingar á Akureyri, samkvæmt 2. mgr. 4. gr. þess hafi byggingarnefnd Akureyrar borið með sam- þykki amtmanns að ákveða, „hvar auð svæði megi vera, og hvar leggja skuli strætin“. Byggingarnefnd hafi síðan á fundi sínum 8. febrúar 1904 ákveð- ið legu gatna o. fl. á Oddeyrinni í samræmi við greinda lagaheim- ild, þ. á m. Sjávargötu. Þessi ákvörðun byggingarnefndar hafi síðan með samþykki amtmanns tekið gildi sem skipulag. Á sama ári hafi verið gerður uppðráttur Í samræmi við ákvörðun þessa fundar byggingarnefndar, er sýni legu m. a. Sjávargötu og heiti. Eftir þessu skipulagi hafi síðan verið farið um byggingu mann- virkja og gatna á Oddeyri, allt þar til nýtt skipulag tók gildi í samræmi við lög nr. 55/1921. Með tilskipun nr. 12/1904, frá 23. ágúst, hafi störf þau, sem amtmanni voru ætluð samkvæmt opnu bréfi 6. janúar 1857, verið lögð undir bæjarstjórn Akureyrar. Þar með hafi skipulag allt og byggingarmálefni verið sett undir bæjar- stjórn, en hún síðan falið veganefnd ákvarðanir í málum, er vörð- uðu m. a. götulagningu, en síðan átt sjálf síðasta orð í þeim efn- um. Telja verði, að allar skipulagsaðgerðir, er á Oddeyri voru fram- kvæmdar, hafi verið með vilja eða jafnvel fyrir beiðni þeirra aðilja, er þar höfðu hafið atvinnurekstur, og vitnar stefndi í því sambandi til bréfa nokkurra aðilja til bæjarstjórnar frá 26. júlí 1913, sem síðar verður vikið að. Sjávargata hafi verið byggð á árunum 1914-1915, en sennilega hafi eitthvað verið byrjað á henni fyrr. Hinn 7. apríl 1913 hafi Pétur Pétursson, framkvæmdastjóri 139 Hinna sameinuðu íslensku verslana, sem þá voru orðnar eigendur Oddeyrarinnar, farið fram á við bæjarstjórn, að girðingar við Gránufélagsgötu yrðu lagfærðar. Af bréfi þessu megi ráða, að endurgjaldslaust hafi verið látið af hendi frá Gránufélaginu land undir þá götu, þ. e. Gránufélagsgötu. Í lok bréfsins segi: „Ég vænti greiðra svara og fljótra aðgerða í þessu máli, einkum þegar þess er gætt, að Gránufélagið hefur ekki krafist endurgjalds fyrir land undir veg þennan, en hefur auk þess lagt til vegarins brú, sem var að minnsta kosti 100 kr. virði, þótt léleg væri“. Hér sé um að ræða sama félag og átti mest allt eða allt land á neðri hluta Oddeyrar á þeim tíma, þegar neðri hluti Gránufé- lagsgötu og Sjávargata voru byggðar eða a. m. k. löngu voru hafnar umræður um byggingu Sjávargötu og hún færð inn á upp- drátt, þegar Gránufélagið fór með eignarráð að neðri hluta Odd- eyrar. Hefði verið til þess ætlast, að bæjarsjóður greiddi fyrir landið, hefði félagið hlotið að gera til þess kröfu, en svo hafi ekki verið og hafi þó eitthvað verið um það, að greitt væri fyrir land undir götur og gangstéttir. Hinar sameinuðu íslensku verslanir hafi eignast Oddeyrina með afsali, dags. 20. september 1912, en ekki verði séð, að komið hafi fram krafa um endurgjald frá því félagi. Stefnandi leiði rétt sinn frá framangreindum eigendum, en faðir hans hafi eignast Oddeyri með afsali 29. maí 1928. Af öllu framansögðu megi vera ljóst, að aldrei hafi verið ætlast til neins endurgjalds fyrir land undir götur þarna, enda augljóst, hvert hagræði lóðareigendur höfðu af götulagningu, sem haft hafi áhrif til hækkunar lóðaverðs og aukinnar eftirspurnar eftir lóð- um og atvinnuaðstöðu þar. Þá hafi bæjarsjóður kostað til vegarlagningarinnar og göturnar verið almennar umferðarleiðir athugasemdalaust um áraraðir. Hljóti því bæjarsjóður að hafa eignast landið, a. m. k. fyrir fulln- aða eignarhefð. Enn fremur megi beinlínis lesa út úr opnu bréfi frá 6. janúar 1857, að lóðareigendum sé skylt að láta af hendi end- urgjaldslaust lönd undir götu. Þá mótmælir stefndi því, að nokkur viðurkenning á eignarrétti stefnanda yfir hinu umþrætta landsvæði felist í ráðstöfun hans eða annarra á landi undir Sjávargötu norðan og sunnan hins um- Þrætta svæðis. Heimild bæjaryfirvalda til handa stefnanda um að breyta lóð Olíufélags Íslands í byggingarlóð og í því sambandi skilyrði um, að stefnandi legði til land endurgjaldslaust undir Grímseyjargötu, hafi byggst á 30. gr., 1. mgr., núgildandi skipu- 140 lagslaga nr. 19/1964. Þetta ákvæði núgildandi skipulagslaga standi ekki í neinu samhengi við stofnun eignarréttar yfir hinni umdeildu landspildu úr Sjávargötu. Þó að fram hafi komið, að KEA hafi fengið afsal fyrir eignum Guðmundar Jörundssonar, þar sem tekið sé fram, að með í kaup- unum fylgi sá hluti eignarlóðarinnar, sem sé undir Sjávargötu, og þessu hafi ekki verið mótmælt af bæjarsjóði, þurfi það ekki að tákna annað en það, að bæjarsjóði var allsókunnugt um þetta ákvæði í afsalsbréfinu, þar til málarekstur stefnanda máls þessa hófst. Þá sé ekkert fram komið, sem sanni eignarrétt Guðmundar Jörundssonar að götuspildunni, því að hann leiði rétt sinn frá Jakob Kvaran, sbr. afsal dags. 2. maí 1950, en þar sé lóðin talin 3300 fermetrar og ekkert getið um lóðarhluta í götunni, en Guð- mundur hafi hins vegar afsalað 3956.4 m?. Séu því allar líkur á, að hér sé um vanheimild Guðmundar að ræða. Þá mótmælir stefndi þeirri staðhæfingu stefnanda, að Sjávar- gata norðan Gránufélagsgötu hafi aldrei verið aðalumferðarleið. Bendir hann á, að í fundargerð byggingarnefndar 1. október 1917 segi: „Hinum sameinuðu íslensku verslunum leyft að byggja fær- anlega smiðju á lóð austan Sjávargötu og norðan Gránufélags- götu“. Þá bendir hann á bókun byggingarnefndar frá 3. júní 1918, þar sem leyfð er bygging frystihúss þess, er KEA eignaðist síðar og stendur austan hins umþrætta svæðis. Er í leyfinu tekið fram, að byggingarnefndin hafi ákveðið húsastæðið, sérstaklega fram- hlið þess, sem „standi í hina ákveðnu húsalínu“. Telur stefndi tilvitnanir þessar nægja til að sýna fram á, að gatan hafi verið gerð og út frá henni mælt fyrir húsum þegar á þessum tíma. Að lokum heldur stefndi því fram, að yrði litið svo á, að um eignarnám samkvæmt opnu bréfi 6. janúar 1857 hefði verið að ræða á landspildunni, sem mál þetta er risið út af, hefði þáverandi landeigandi eignast bótakröfu á hendur bæjarsjóði. Þar sem hins vegar ekkert liggi fyrir um, að þá hafi verið reynt að gera bótaréttindin gildandi, hljóti bótakrafan fyrir löngu að vera fallin niður fyrir fyrningu, sbr. 4. gr. laga nr. 14/1905. Allt fram til síðustu ára hafi ríkt fullkomið tómlæti um rétt- indi yfir götunni og hefði stefnandi álitið sig eiganda götunnar, hefði hann ekki síst í sölu sinni á landspildu til Hafnarsjóðs Akur- eyrar átt að taka sérstaklega fram, að þar í fylgdi götustæði Sjávargötu, en ekkert komi hins vegar fram um, að svo sé, og ekkert sé getið um sérstakt endurgjald fyrir götustæði. Málflutningur réttargæslustefnda er mjög á sama veg og 141 stefnda, en til viðbótar hefur hann lagt áherslu á, að ekki sé hægt að skerða umferðarrétt hans um hið umdeilda svæði, sem hann telur sig hafa keypt ásamt eignarlóðunum báðum megin götunn- ar, hvort sem stefnanda verði dæmdur eignarréttur að landinu eða ekki. Aðiljar hafa lagt fram þau gögn, sem þeir vitna til og að framan er getið. Samkvæmt gögnum málsins er upphaf Sjávargötu það, að á fundi hinn 8. febrúar 1904 ákvað byggingarnefnd Akureyrar stærð og legu nokkurra gatna á Oddeyrinni. Í b lið samþykktar- innar segir: „Frá Ósbrú skal liggja 20 álna breið gata norður sandinn, Sjávargata“. Á sama fundi skoraði byggingarnefndin á bæjarstjórnina að láta mæla upp Oddeyrina og gera kort af henni á líkan hátt og þegar hafði verið gert af hinum hlutum bæjarins. Í samræmi við framangreinda ályktun var hið sama ár gerður uppdráttur af Oddeyrinni og fyrirhugaðar götur teiknaðar þar inn á. Uppdráttur þessi liggur frammi í málinu, og samkvæmt honum er lega Sjávargötu ákveðin frá suðri til norðurs frá Ósbrú í suðri og til sjávar í norðri. Liggur gatan að mestu á austurbakka svonefnds Norðmannsóss, sem á þeim tíma klauf Oddeyrina að mestu frá suðri til norðurs. Þó liggur gatan að nokkru leyti út í Norðmannsós, einkum á því svæði, sem nú er umþrætt í máli þessu. Nokkuð virðist hafa dregist að leggja Sjávargötu, og hinn 26. júlí 1913 rituðu nokkrir lóðareigendur bæjarstjórn Akureyrar bréf, þar sem þeir fóru fram á, að mælt yrði út fyrir götunni, og í tilefni af bréfum þessum samþykkti veganefnd á fundi sínum hinn 1. september s. á. að leggja til við bæjarstjórn, að hin fyrir- hugaða Sjávargata yrði byggð vorið eftir. Í fundargerð veganefndar 19. febrúar 1914 segir m. a. í 2. lið: „Rætt um vegi og endurbætur á vegum á komandi vori. Telur nefndin sjálfsagt að þetta verði gjört: a. Sjávargata á Oddeyri byggð Bað tm ga Ss Í tilefni af bótakröfu J. V. Havsteens vegna fyrirhugaðrar lagn- ingar Sjávargötu yfir lóð hans, samþykkti veganefnd eftirfar- andi á fundi sínum þann 16. maí 1914: „Með því að etatsráð J. V. Havsteen hefur lóð þessa á leigu frá „De forenede Islands for- retninger““ og að í leigusamningnum er áskilinn 10 álna breiður vegur út og suður í gegnum lóðina, sjálfsagt með tilliti til lagn- ingar Sjávargötu, þá leggur nefndin til að bæjarstjórn neiti að 142 greiða Havsteen nefndar skaðabætur“. Í sömu fundargerð segir enn fremur: „Nefndin hefur hugsað sér veg þennan 6 álna breið- an og að verja til hans á þessu ári allt að 1000 kr. ef vegaféð hrekkur til. Annars er vegurinn stunginn út þannig, að hann verði sem ódýrastur, en þó innan takmarka Sjávargötu, sem áætluð er samkvæmt korti bæjarins ca 18 álna breið.“ Í fundargerð veganefndar 17. maí 1914 kemur fram, að nefndin semur við Jóh. H. Havsteen um að færa til grjót á lóð hans, hon- um að kostnaðarlausu, vegna vegarlagningarinnar gegn því, að faðir hans, áðurnefndur J. V. Havsteen, falli frá áðurgerðri skaða- bótakröfu. Í fundargerð veganefndar 24. apríl 1915 segir m. a. í 1. lið: „Rætt um vegagjörðir og endurbætur vega í bænum á komandi vori. Nefndin leggur til að þetta verði unnið: a. Sjávargata fullgjörð, og var áætlað að það mundi kosta um kr. 350. Ba a Á ið legu Sjávargötu þegar árið 1904 og síðan kostað og framkvæmt lagningu hennar á árunum 1914 og 1915, a. m. k. að mestu leyti. Aðiljar eru ekki á eitt sáttir um, hve langt til norðurs götulagn- ing þessi hefur náð. Ekki er um það deilt, að Sjávargata hafi frá suðri náð að Gránufélagsgötu eða suðurmörkum þess svæðis, er hér er um deilt, en eins og áður segir, heldur stefnandi því fram, að eiginleg gatnagerð hafi ekki farið fram norðan Gránufélags- götu. Hefur stefnandi skýrt svo frá fyrir dómi, að engin mannvirki í sambandi við götulagningu hafi verið norðan Gránufélagsgötu, þegar hann eignaðist lóðirnar, sbr. kaupsamning dags. 12. desem- ber 1935. Einungis hafi verið um að ræða götuslóða. Hann kvaðst þó ekki fortaka, að eitthvað hafi verið borið ofan í áður. Jarð- vegur götunnar hafi verið malarkambur. Þá kvað stefnandi sér ekki kunnugt um, að nein götulagning hefði farið þarna fram síðar. Kvað stefnandi umferð um Sjávargötu hafa legið að suður- mörkum þeirrar lóðar, þar sem nú er K. Jónsson éz Co. h/f. Með kaupsamningi, dags. 28. janúar 1927, seldi Ragnar Ólafs- son Kaupfélagi Eyfirðinga frystihús á Oddeyrartanga ásamt lóð undir og umhverfis húsið. Er lóðamörkum svo lýst í kaupsamn- ingi: „Að sunnan bein lína frá Sjávargötu og austur í sjó fram, 13,6 mtr., sunnan við suðvesturhorn frystihússins en 14,6 mtr. 143 sunnan við suðausturhorn þess. Að vestan ræður Sjávargata, að norðan bein lína frá Sjávargötu austur í sjó fram 85 mtr. norðan við téð suðurmörk og parallelt með þeim, að austan ræður sjór- inn“. Með samningi, dags. 28. nóvember 1928, var gerður nýr samn- ingur milli aðilja um lóðamörkin og þeim þar svo lýst: „Að sunn- an bein lína frá Sjávargötu og austur í sjó fram 11,55 metra sunn- an við suðvesturhorn frystihússins, mælt í stefnu með vesturstafni frystihússins en 14 mtr. sunnan við suðausturhorn þess mælt í stefnu með austurstafni frystihússins, að vestan ræður Sjávar- gata, að norðan bein lína frá Sjávargötu og austur í sjó fram 85 metrum norðan við téð suðurmörk og parallelt með þeim, að austan ræður sjórinn.“ Hér er um að ræða hið sama frystihús og veitt var leyfi til byggingar á hinn 3. júní 1918 og getið er um í rökstuðningi stefnda, en í bókun byggingarnefndar segir: „Leyfir byggingar- nefndin að byggja húsið á tilgreindum stað samkvæmt framlögð- um uppdrætti, og hefir nefndin ákveðið hússtæðið, sérstaklega framhlið þess, sem standi í hinni ákveðnu húsalínu““. Við athugun á uppdrættinum frá 1904 sést, að útilokað er, að bygging húss þessa hafi getað farið fram, áður en gatan var lögð á þessu svæði, þar sem þarna er um að ræða hluta Norðmannsóss, sem hefur þurft að fylla upp til að fært væri um götuna að hinni fyrirhuguðu byggingu, og reyndar hefur einnig þurft að fylla upp hússtæðið sjálft. Þarna er einmitt um að ræða þann hluta göt- unnar, sem hér er um deilt. Verður því að ætla, að gatan hafi a. m. k, náð norður fyrir þrætusvæðið á þessum tíma. Raunar verður að telja líklegt, að gatan hafi þegar náð að lóð þeirri, þar sem nú er K. Jónsson ér Co. h/f, sbr. framburð stefnanda, en ekki verður það talið sannað af gögnum málsins. En með kaupsamn- ingi, dags. 8. júní 1942, seldi stefnandi Dráttarbraut Akureyrar lóð þá, er liggur norðan við áðurnefnda frystihúslóð og allt norð- ur að lóð K. Jónssonar ér Co. h/f. Í kaupsamningnum er vestur- mörkum hinnar seldu lóðar lýst svo, að þau takmarkist af Sjávar- götu. Eins og áður segir, sést á uppdrættinum frá 1904, að talsverða uppfyllingu hefur þurft í götuna á því svæði, sem hér er um deilt. Sá hluti götunnar, er sunnan Gránufélagsgötu liggur, hefur aftur á móti verið gerður á þurru landi. Verður því að álykta, að fé það, sem varið var til gatnagerðarinnar á árunum 1914 og 1915, 144 hafi einkum farið til vegargerðarinnar á hinu umþrætta svæði. Sú fullyrðing stefnanda, að engin mannvirkjagerð hafi farið fram við gerð götunnar þar, fær því ekki staðist. Það er álit dómsins, að líta beri á samþykkt byggingarnefndar frá 8. febrúar 1904 og uppdrátt þann, sem gerður var sama ár, sem löglegt skipulag fyrir Oddeyri, enda í fullu samræmi við ákvæði opins bréfs frá 6. janúar 1857, sem þá gilti um skipulags- mál á Akureyri og var einnig Í gildi, þegar götulagningin fór fram á hinu umþrætta svæði. Samkvæmt lagaheimild þessari var byggingarnefnd heimilt að taka eignarnámi lönd undir götur gegn greiðslu bóta. Hvorki er fram komið, að eignarnám hafi farið fram á landinu undir Sjávargötu né að eigendum landsins hafi verið fyrir það greitt. Verður því að ætla, að landeigendur hafi að minnsta kosti sætt sig við töku götustæðisins án þess að fá fyrir það greiðslu. Með hliðsjón af því, að um var að ræða eignarnámsheimild til handa byggingarnefnd, verður að ætla, að gengið hafi verið út frá eignarrétti að landinu til handa bænum, er landið var undir götuna tekið, þar sem ekkert er fram komið um, að öðruvísi hafi verið um samið við landeigendur, þ. e. um umferðarrétt yfir götu- stæðið. Eins og að framan er rakið, annaðist bæjarsjóður Akureyrar gatnagerðina og kostaði hana að öllu leyti. Þá er og ekki annað fram komið en að sá hluti Sjávargötu, sem hér er um deilt, hafi alla tíð, frá því er gatan var byggð, verið almenn umferðargata fyrir almenning og verið við haldið og endurbætt af steinda, allt þar til umferð var þar niður lögð, að því er virðist á árunum 1965-1968. Af öllu framangreindu athuguðu er ljóst, að stefnandi hafði fyr- ir löngu eignast hið umþrætta land fyrir fullnaða eignarhefð, sbr. lög nr. 46/1905, er landið var leigt Kaupfélagi Eyfirðinga með samningi, dags. 16. janúar 1969, og getur ráðstöfun annarra aðilja á öðrum hlutum götustæðisins ekki haggað því. Ber því samkvæmt framansögðu að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 90.000. Réttargæslustefndi hefur frá upphafi málsins haldið uppi rétt- argæslu í málinu og bæði lagt fram greinargerð og flutt málið munnlega. Ber því einnig að dæma stefnanda til að greiða honum málskostnað, sem eftir atvikum telst hæfilega ákveðinn kr.45.000. 145 Dómiísorð: Stefndi, bæjarstjórn Akureyrar f. h. bæjarsjóðs Akureyrar, á að vera sýkn af kröfum stefnanda, Sverris Ragnars, í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda kr. 90.000 og réttargæslustefnda, Kaupfélagi Eyfirðinga, kr. 45.000 í málskostnað, hvort tveggja innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að við- lagðri aðför að lögum. Föstudaginn 21. febrúar 1975. Nr. 136/1972. Dánarbú Vigfúsar Jóns Einarssonar (Hilmar Ingimundarson hrl.) Segn Bræðrunum Ormsson h/f (Hafsteinn Baldvinsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Kaupgjaldsmál. Kjarasamningar. Dómur Hæstaréttar. Vigfús Jón Einarsson lést hinn 23. nóvember 1973, og hef- ur dánarbú hans tekið við aðild máls þessa samkvæmt 2. mgr. 53. gr. laga nr. 85/1936. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 18. október 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 21. september s. á. Krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða hon- um kr. 47.780.94 með 1% vöxtum fyrir hvern mánuð eða byrjaðan mánuð frá 1. ágúst 1969 til greiðsludags. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál þar, en hann fékk gjafsóknar- leyfi fyrir Hæstarétti 25. apríl 1973. 10 146 Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms, sem ekki hefur verið gagnáfrýjað, ber að staðfesta hann og dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 30.000. Gjafsóknarkostnaður áfrýjanda fyrir Hæstarétti, þar með talin laun talsmanns hans, kr. 30.000, greiðist úr ríkissjóði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, dánarbú Vigfúsar Jóns Einarssonar, greiði stefnda, Bræðrunum Ormsson h/f, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 30.000. Gjafsóknarkostnaður áfrýjanda fyrir Hæstarétti, þar með talin laun talsmanns hans, Hilmars Ingimundarson- ar hæstaréttarlögmanns, kr. 30.000, greiðist úr ríkissjóði. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 22. desember 1971. K Mál þetta, sem tekið var til dóms 9. þ. m., er höfðað með stefnu, birtri 5. september 1970. Stefnandi málsins er Vigfús Einarsson rafvirki, Stórholti 23 hér í borg. Stefndi er Bræðurnir Ormsson h/f hér í borg. Dómkröfur stefnanða eru nú þær, að stefnda verði dæmt að greiða honum kr. 47:180.94 með 1% vöxtum fyrir hvern mánuð eða byrjaðan mánuð frá Í. ágúst 1969 til greiðsluðags auk máls- kostnaðar að skaðlausu. Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefn- anda verði gert að greiða honum málskostnað að skaðlausu. II. Stefnandi skýrir svo frá málavöxtum, að hann hafi verið við vinnu hjá stefnda frá því um miðjan október 1968 og fram til júlíloka 1969. Hann hafi orðið óvinnufær vegna veikinda 17. maí — 14. júní 1969 og 23. júní — 10. júlí sama ár. Samkvæmt 12. gr. 147 samnings nokkurra verkalýðsfélaga við Vinnuveitendasambandið um vinnu við Búrfellsvirkjun frá 24. febrúar 1967 hafi atvinnu- rekanda borið að greiða iðnaðarmönnum sjúkdómskostnað, lækn- ishjálp og full laun í allt að fjórum vikum í hverju sjúkdóms- tilfelli, sem orsakast við vinnu, þ. e. þegar menn veikjast á vinnu- stað. Þegar veikindi hans hófust, hafi hann verið staddur á vinnu- stað og hafði unnið við afleit vinnuskilyrði, kulda og dragsúg. Stefnandi kveðst ekki hafa fengið greitt eins og honum bar sam- kvæmt þessu ákvæði. Þá krefst hann þess, að stefndi greiði sjúkrakostnað og fæðispeninga og auk þess ógreitt orlof. Stefnandi sundurliðar kröfur sínar þannig: 1. Vangoldin laun vegna veikinda 17. maí — 14. júní 1969 að viðbættu orlofsfé kr. 16.305.73 2. Vangoldin laun að viðbættu orlofsfé vegna veik- inda 23. júní — 10. júlí 1969 — 17.125.35 3. Sjúkrakostnaður — 933.00 4. Fæðispeningar — 9.000.00 5. 7% orlof af kr. 18.250.00 — 1.277.50 6. Vangoldið kaup — 3.079.36 Samtals kr. 47.780.94 Ill. Verða nú einstakir kröfuliðir stefnanda teknir til athugunar. Um 1. Krafa um vangoldin laun vegna veikinda 17. maí — 14. júní 1969. Stefnandi kveðst hinn 17. maí 1969, er hann var við vinnu sína við Búrfellsvirkjun, hafa fengið aðkenningu að slagi. Telur stefnandi, að vinnuskilyrði hafi verið slæm, þegar hann veiktist. Hann segir, að verkfall hafi verið í síðari hluta apríl- mánaðar 1969 og hafi það tekið til rafvirkja við Búrfellsvirkjun. Fyrir verkfallið hafi stöðvarhúsið, þar sem stefnandi vann, yfir- leitt verið hitað upp. Eftir verkfallið, sem stefnanda minnir, að hafi lokið 29. apríl, hafi ekki verið um kyndingu á vinnustaðnum að ræða. Hafi þetta haft í för með sér, að dragsúgur hafi verið á vinnustaðnum. Þeir rafvirkjarnir hafi m. a. unnið að tengingu stjórnskápa og vegna þrengsla við verkið hafi þeir oft ekki getað klætt sig eins og skyldi. Í málinu liggur frammi vottorð Magnúsar Skúlasonar, cand. med. á Borgarspítalanum, dags. 28. maí 1969. Þar segir svo: „Vig- fús Jón Einarsson hefur legið á lyflækningadeild Borgarspítalans síðan 17/5 sl. Hann útskrifast í dag, 28/5 1969, en er ráðlagt að hvílast í tvær vikur til viðbótar.“ Í málinu liggur frammi vottorð, dags. 27. júlí 1969, svohljóð- andi: „Það er rétt, sem greinir í skýrslu lækna á Borgarspítalanum, að Vigfús Einarsson vann að tengingu stjórnskápa við afleit vinnuskilyrði, kulda og dragsúg, þegar hann veiktist að Búrfelli hinn 17. maí 1969. Honum var ekið rakleiðis frá Búrfelli að Borg- arsjúkrahúsinu. Trúnaðarmaður: Sveinn Björnsson Jóhannes Bjarni Jónsson Guðmundur Sigurbergsson.“ Vottorðsgjafinn Guðmundur Sigurbergsson vélvirki hefur hér fyrir dómi 6. október 1971 lýst vottorð þetta rétt, en vitnið kveðst hafa verið sarfsmaður hjá stefnda sumarið 1969 og hafa unnið m. a. við Búrfellsvirkjun. Vitnið ók stefnanda frá Búrfellsvirkjun og á Borgarsjúkrahúsið í Reykjavík, daginn sem stefnandi veikt- ist, eins og frá greinir í vottorðinu. Vitnið segir, að stefnandi hafi unnið í stöðvarhúsinu, sem hafi verið opið í annan endann. Segir vitnið, að sums staðar hafi verið þrengsli við að komast að þeim verkefnum, sem stefnandi þurfti að leysa af hendi við tengingu stjórnskápa. Eftir að stefnandi veiktist 17. maí, var hann frá vinnu til 14. júní. Hann heldur því fram, að stefnda sé skylt að greiða honum full laun á þessu veikindatímabili, þ. e. í 4 vikur. Skírskotar hann í því sambandi í fyrsta lagi til 12. gr., sbr. 33. gr. svokallaðs Búr- fellssamnings og í öðru lagi til 1. gr., 4. gr. og 7. gr. laga nr. 16/ 1958 og í þriðja lagi til 13. gr. samnings milli Félags löggiltra raf- virkjameistara í Reykjavík, skammstafað FLRR, og Félags ís- lenskra rafvirkja, skammstafað FÍR, en stefnandi er félagsmaður í síðastgreindu félagi. Búrfellssamningurinn, sem undirritaður var 24. febrúar 1967, er milli Verkamannasambands Íslands, Málmiðnaðar- og skipa- smíðasambands Íslands, Sambands byggingamanna og fulltrúa- ráðs verkalýðsfélaganna í Árnessýslu vegna Verkalýðsfélagsins Þórs, Selfossi, J árniðnaðarmannafélags Árnessýslu og Félags byggingariðnaðarmanna í Árnessýslu og Félags íslenskra raf- virkja annars vegar og Vinnuveitendasambands Íslands vegna Fosskrafts s/f hins vegar. Nefnt ákvæði Búrfellssamningsins er svohljóðandi: „12. gr. Um greiðslu launa í slysa- og veikindatilfellum. Slasist verkamaður vegna vinnu eða flutnings til og frá vinnu- 149 stað, skal hann halda óskertu kaupi eigi skemur en 7 virka daga. Verði ágreiningur um bótaskyldu vinnuveitenda, skal fara eftir því, hvort slysatrygging ríkisins telur skylt að greiða bætur vegna slyssins. Vinnuveitandi kostar flutning hins slasaða til heimilis eða sjúkrahúss, ef læknir telur slíkt nauðsynlegt. Hafi verkamaður unnið samtals í 3 mánuði (450 klst.) eða leng- ur hjá sama atvinnurekanda, skal hann fá greidda 3 daga í veik- indaforföllum. Hafi hann unnið í 4 mánuði (600 klst.) eða lengur, skal hann fá greidda 6 daga, rafvirkjar þó 8 daga. Í þessu sam- bandi skal vera fylgt sömu reglum um greiðslur og lög nr. 16/ 1958 mæla fyrir um. Í veikinda- og slysatilfellum skal verkafólk, sem réttar nýtur skv. lögum nr. 16/1958, eiga auk ákvæða laganna rétt á allt að 14 daga kaupi. Í þessu sambandi skal fylgt sömu reglum um greiðslur og fram- angreind lög kveða á um. Greiða skal þeim iðnaðarmönnum, er lokið hafa sveinsprófi og samningur þessi tekur til, í slysa- og sjúkdómstilfellum, sem or- sakast við vinnuna eða af henni, þar með talin slys á ferð að og frá vinnustað og hvers konar atvinnusjúkdómar, laun, sjúkdóms- kostnað og læknishjálp í allt að 4 vikur í hverju tilfelli, enda gangi dagpeningar slysatrygginga ríkisins til atvinnurekanda. Um frekari greiðslur vegna slysa og eða veikindaforfalla fer eftir lögum nr. 16/1958. Við vinnu, sem að dómi Öryggiseftirlits ríkisins er sérstaklega áhættusöm, skal atvinnurekanda skylt að slysatryggja rafvirkja fyrir upphæð, sem sé að minnsta kosti 100% hærri en hin lög- boðna slysatrygging.“ Stefnandi heldur því fram, að skilja beri orðalagið „sem orsak- ast við vinnuna eða af henni“ í 6. mgr. ofangreindrar 12. gr. á þann veg, að þar sé átt við það, þegar menn veikist á vinnustað. Stefnandi kveðst hafa verið staddur á vinnustað, þegar veikindi hans hófust, og kveðst hafa unnið við afleit vinnuskilyrði, kulda og dragsúg. Samkvæmt orðalagi 6. mgr. 12. gr. gildi því 4 vikna greiðsluskylda í tveimur tilvikum fyrst og fremst. Ljóst sé, að greiðsluskyldan gildi ekki aðeins, þegar beinlínis megi ætla eða færðar séu sönnur á, að vinnan hafi valdið veikindunum, heldur einnig í þeim tilvikum, þegar menn veikist á vinnustaðnum. Til samanburðar megi benda á, að veikindi, sem stafi af slysum á vinnustað eða á leið að eða frá vinnustað, veiti rétt til launa í 4 150 vikur, hver sem orsök slyssins sé. Hefur stefnandi bent á, að nefnt ákvæði Búrfellssamningsins sé sett vegna sérstakra vinnuað- stæðna og verði að skýrast með hliðsjón af því. Að því er fjár- hæðir varðar, vitnar stefnandi til 4. gr. laga nr. 16/1958. Jafnhliða því að styðja kröfur sínar við: Búrfellssamning vísar stefnandi á 4. gr. laga nr. 16/1958, sem veiti með vissum skilyrð- um rétt til 14 daga kaups Í veikindatilfelium, og til viðbótar vísar hann til samnings FÍR og FLRR, en samkvæmt ákvæði, sem fyrst hafi komið í samninga haustið 1965, eigi rafvirkjar, sem uppfylli skilyrði laga nr. 16/1958, rétt á 14 daga veikindagreiðslu og auk þess rétt til 14 daga veikindagreiðslu, sem sömu lög veita. Stefn- anði lítur svo á, að hann hafi fyllt upp skilyrði laganna um 1800 unnar vinnustundir hjá stefnda á seinustu 12 mánuðum, þegar fyrst komi til: álita að greiða honum laun samkvæmt þessum ákvæðum. Hann telur engu máli skipta, þótt hann hafi ekki verið búinn að starfa hjá stefnda í 12 mánuði, þar sem ákvæðinu um 12 mánuði sé augljóslega ætlað að fyrirbyggja, að menn njóti rétt- ar laganna, ef þeir hafi unnið 1800 stundir hjá sama vinnuveit- anda á lengri tíma en 12 mánuðum, ella hefði ákvæðið verið orðað svo: Unnið hjá sama atvinnurekanda í eitt ár eða lengur, þar af í minnst 1800 stundir seinasta árið o. s. Írv. Í ákvæðinu sé hins vegar ekki svo einfaldlega tekið til orða, heldur lögð á það megin- áhersla, að unnar 1800 klukkustundir skuli teljast eitt ár, ef þær séu unnar á minna en einu ári. Að lokum rökstyður stefnandi þennan kröfulið sinn með því, að samkvæmt 13. gr. samnings FLRR og FÍR sé uppsagnarfrestur af beggja hálfu, meistara og rafvirkja, einn mánuður, en öll ákvæði nefnds samnings eigi að koma stefnanda að góðu sam- kvæmt 33. gr. Búrfellssamningsins. Með því að hann þannig eigi rétt á mánaðar uppsagnarfresti, svo sem gert sé ráð fyrir í 1. gr. laga nr. 16/1958, eigi hann rétt á 28 daga veikindakaupi sam- kvæmt 4. gr. sömu laga svo sem 7. gr. sömu laga heimili. Stefndi heldur því fram, að 4. gr. laga nr. 16/1958, sbr. 1. gr. sömu laga, hafi alla tíð verið túlkuð á þann veg, að fyrsta skil- yrði til þess að njóta réttar samkvæmt þeim sé, að vinnusamband- ið hafi varað í minnst 12 mánuði. Ákvæðið um 1800 klukkustund- ir sé hins vegar sett til þess að tryggja þeim starfsmönnum, sem ekki hafi tryggða fulla vinnu, rétt hjá þeim vinnuveitanda, sem þeir hafa aðallega unnið hjá, er vinna nær ofangreindu marki. Hefur stefndi sérstaklega vitnað í þessu sambandi til athuga- semda þeirra, sem fram komu með lagafrumvarpi að lögum þess- 151 um á sínum tíma. Í athugasemdum frumvarpsins um Í. gr. segi m. a.: „Í fyrstu málsgrein er launþega, sem fær laun sín greidd í tíma- eða vikukaupi, veittur réttur til 1 mánaðar uppsagnarfrests frá störfum, ef hann hefur unnið hjá sama atvinnurekanda í 1 ár eða lengur.“ Stefndi heldur því fram, að víðar í athugasemdun- um komi glöggt fram, að miðað sé við 12 mánaða tímabil. Í öðru lagi telur stefndi, að stefnandi hafi ekki unnið samtals 1800 vinnu- stundir, svo sem 1. gr. laga nr. 16/1958 geri ráð fyrir. Þá vísar stefndi til 10. gr. samnings FLRR og FÍR, en þar segi: „Í slysa- og sjúkdómstilfellum, sem orsakast af vinnunni, greiði viðkom- andi meistari rafvirkja kaup samkvæmt 1. mgr. 1. gr. samnings þessa, allt að 4 vikum, svo og sjúkdómskostnað og læknishjálp.“ Þetta ákvæði hafi jafnan verið skilið þannig í þessum samningi, að þar væri einungis um að ræða slys við vinnuna eða atvinnu- sjúkdóma, svo sem eitrun margs konar. Þá hefur stefndi lagt fram í málinu svohljóðandi vottorð: „samkvæmt beiðni Einars Árnasonar hdl., vottast eftirfarandi: Ákvæði 7.1. í núgildandi kaup- og kjarasamningi milli Félags járniðnaðarmanna og Meistarafélags járniðnaðarmanna svohljóð- andi: „Í slysa- og sjúkdómstilfellum, sem orsakast við vinnuna, eða af henni, svo sem vegna hvers konar málmeitrunar, augn- veiki, (sem orsakast af rafsuðugeislum) eða annarra at- vinnusjúkdóma, þá greiði viðkomandi verkstæði kaup sam- kvæmt 1.1. og einnig sjúkdómskostnað og læknishjálp í allt að 4 vikum í hverju tilfelli, enda gangi dagpeningar Slysa- tryggingar ríkisins til atvinnurekanda. Vinnuveitendur geta krafist læknisvottorðs trúnaðarlæknis verkstæðisins í slysa- og sjúkdómstilfellum, þegar vinnuveitanda ber að greiða kostnaðinn.“ Svo og tilsvarandi ákvæði eldri samninga sömu aðilja hafa ágreiningslaust verið túlkuð á eftirfarandi hátt af oss: Ákvæði þetta hefur jafnan verið skýrt á þann veg, að það taki aðeins til slysa og atvinnusjúkdóma, eða sjúkdóma, sem rekja má beinlínis til vinnunnar, sbr. orðalag hins tilvitnaða ákvæðis, en ekki til tilfallandi veikinda, svo sem inflúensu, kransæðastíflu, eða þ. u. 1. Reykjavík, 8. desember 1971. Félag járniðnaðarmanna, Guðjón Jónsson. 152 Meistarafélag járniðnaðarmanna, Garðastræti 41, Guðjón Tómasson.“ Stefndi mótmælir því alfarið, að stefnandi geti byggt rétt á 13. gr. samnings FLRR og FÍR, þar sem veikindadagar séu óháðir uppsagnarfresti, nema að því er sérákvæði 1. gr. laga nr. 16/1958 taki til. Rétturinn lítur svo á, að skýra verði 6. mgr. 12. gr. Búrfells- samningsins á þann veg, að þar sé átt við slys, sem orsakast við vinnuna, eða sjúkdóma, sem verða af vinnunni, þ. e. atvinnusjúk- dóma, eða sjúkdóma, sem rekja má beinlínis til vinnunnar. Verð- ur að telja, að 3. mgr. nefndrar 12. gr. styðji þessa skýringu á ákvæðinu, enda hefur stefnandi ekki sannað gegn mótmælum steinda, að það hafi verið ætlan samningsaðilja, að margnefnt ákvæði skyldi veita starfsmönnum við Búrfellsvirkjun víðtækari rétt. Stefnandi hefur ekki sannað, að veikindi hans hafi orsakast við vinnuna, svo sem þetta ákvæði 6. mgr. 12. gr. Búrfellssamn- ingsins hefur verið skýrt hér að framan. Getur hann því ekki byggt neinn rétt á þessu ákvæði samningsins. Þá verður að fallast á það með stefnda, að stefnandi hafi ekki uppfyllt skilyrði 1. gr. laga nr. 16/1958, þar sem stefnandi hafði ekki unnið fulla 12 mánuði hjá stefnda, þegar hann veiktist, sbr. orðalag 1. mgr. 1. gr. laganna, sbr. og athugasemdir, sem fylgdu frumvarpi til laganna, þegar það var lagt fram á Alþingi. Eigi verður á það fallist með stefnanda, að eins mánaðar upp- sagnarfrestur, sem hann átti rétt á samkvæmt 13. gr. samnings FLRR og FÍR, veiti honum sjálfstæðan rétt til launa í veikinda- tilfellum samkvæmt 4. gr. laga nr. 16/1958, sbr. 1. og 7. gr. lag- anna, enda gefur orðalag nefndra lagagreina ekki ástæðu til að skýra þau svo rúmt eins og stefnandi gerir kröfu til. Verður því að fallast á það með stefnda, að uppsagnardagar samkvæmt 13. gr. áðurgreinds samnings séu óháðir áðurgreindum ákvæðum laga nr. 16/1958. Með því að stefndi þykir hafa sannað, að hann hafi þegar greitt stefnanda veikindakaup á umræddu veikindatímabili samkvæmt 3. mgr. 12. gr. Búrfellssamningsins, svo sem stefnda bar, verður krafa stefnanda samkvæmt þessum kröfulið ekki tekin til greina, og ber því að sýkna stefnda að því leyti. Um 2. Krafa um vangoldin laun vegna veikinda 23. júní — 10. júlí 1969. Stefnandi skýrir svo frá, að hinn 23. júní 1969 hafi hann fengið 153 heiftuga eyrnabólgu. Hann hafi þá verið staddur á vinnustað við vinnu sína við Búrfellsvirkjun. Í málinu liggur frammi svohljóðandi vottorð: „Vigfús Einarsson vann við raflagnir í dieselstöðvarhúsi við Búrfell, er hann veiktist 21. júní 1969. Meðan hann var hitaveik- ur annaðist hjúkrunarkona um hann og gaf „fúkka-lyf“ að ráði læknis Laugaráshéraðs, er hún hafði símasamband við. Að ráði héraðslæknis fór hann síðan til meðferðar hjá eyrna- sérfræðingi í Reykjavík, er hann var orðinn hitalaus. Trúnaðarm.: Samþykkir seinna vottorði: Jóhannes Bjarni Jónsson Eiríkur G. Gíslason Sveinn Björnsson.“ Stefnandi hefur lagt fram í málinu vottorð Sigurðar Þorgríms- sonar læknis, þar sem tilgreint er, að stefnandi hafi verið óvinnu- fær „vegna sjúkdóms“ 23. júní — 27. júní 1969. Einnig liggur frammi vottorð Guðmundar Eyjólfssonar læknis, þar sem því er lýst, að stefnandi hafi verið óvinnufær 28. júní — 10. júlí 1969 vegna eyrnabólgu. Stefnandi styður kröfu sína um vangreitt kaup á þessu veik- indatímabili sömu rökum og lýst hefur verið í kaflanum hér á undan. Stefndi hefur, að því er veikindi þessi varðar, haft uppi söru málsástæður og raktar voru í áðurnefndum kafla. Með skírskotun til þess, sem rakið hefur verið í kaflanum hér að framan, ber að taka sýknukröfu stefnda, að því er þennan lið varðar, einnig til greina. Um 3. Sjúkrakostnaður. Stefnandi hefur ekki sundurliðað kröfu sína samkvæmt þess- um lið, en hér virðist vera um að ræða lyfjakostnað og greiðslur til lækna. Stefndi hefur ekki mótmælt fjárhæð kröfuliðs þessa, en telur, að stefnandi hafi ekki sýnt fram á, að hann eigi rétt á að fá þenn- an kostnað greiddan nema í þeim tilfellum, sem 6. mgr. 12. gr. Búrfellssamningsins eigi við, en svo sé ekki í þessu tilfelli. Svo sem fyrr er rakið í kaflanum um kröfulið 1, á stefnandi rétt á launum samkvæmt ofangreindum veikindum samkvæmt 3. mgr. 12. gr. Búrfellssamningsins. Gegn mótmælum stefnda hefur stefnandi ekki sannað, að í slíkum tilfellum eigi hann rétt á end- urgreiðslu á útlögðum kostnaði fyrir lyf eða lækniskostnað. Ber því að sýkna stefnda af kröfu stefnanda samkvæmt þessum kröfu- lið. 154 Um 4. Fæðispeningar. Stefnandi heldur því fram, að stefnda sé skylt að greiða honum fæðispeninga, á meðan hann var veikur. Fæðisdaga reiknar stefn- andi þannig, að hann telur saman þá: daga, sem hann var veikur, en dregur frá þá daga, sem hann var á sjúkrahúsi. Heldur stefn- andi því fram, að samkvæmt þeim útreikningi eigi hann rétt á fæðispeningum í 30 daga. Þegar rafvirkjar við Búrfellsvirkjun voru í verkfalli og þurftu að kaupa fæði, hafi þeim verið reiknað það á kr. 300 á dag. Telur stefnandi, að stefnda beri að greiða honum kr. 9.000 (30x300) í fæðispeninga samkvæmt ákvæðum 4. gr. laga nr. 16/1958, sem mælir svo fyrir, að starfsmenn skuli eigi missa neins Í af launum sínum, Í hverju sem þau séu greidd, en hann hafi haft frítt fæði samkvæmt 15. gr. Búrfellssamnings- ins. Stefndi mótmælir kröfulið þessum með öllu. Heldur stefndi því fram, að stefnandi eigi ekki einu sinni rétt til að fá greidda fæðispeninga fyrir þá 16 daga, sem hann hafi átt rétt á veikinda- peningum fyrir í áðurgreindum tveim veikindatilfellum. í 3. málslið 3. mgr. 12. gr. Búrfellssamningsins segir, að um greiðslur í veikindaforföllum, sem nefnd málsgrein tekur til, skuli fylgt sömu reglum og lög nr. 16/1958 mæla fyrir um. Skýra verður þetta ákvæði á þann veg, að stefnandi skuli „eigi missa neins í af launum sínum, í hverju sem þau eru greidd“ eins og orðað er í 4. gr. laganna. Óumdeilt er, að hluti af starfskjörum stefnanda var fólginn í fríu fæði. Samkvæmt því þykir stefnandi eiga rétt á greiðslu fæðispeninga fyrir 8 daga í hvoru veikindatil- felli, eða samtals 16 daga. Fjárhæð fæðispeninganna hefur ekki verið mótmælt sérstaklega. Verður hún því lögð til grundvallar. Verður krafa stefnanda, að því er fæðispeninga varðar, tekin til greina með kr. 4.800 (16 x 300), en með vísan til þeirra raka, sem greinir Í kaflanum um kröfulið 1, þykir stefnandi ekki eiga rétt á frekari fæðisdagagreiðslum. Um 5. Orlof, 7% af kr. 18.250. Að því er varðar þennan kröfulið, vísar stefnandi til 5. gr. Búr- fellssamningsins, sem fjallar um flutninga verkafólks, en aðiljar málsins eru á einu máli um það, að 5. gr. taki einnig til rafvirkja. Greinin er svohljóðandi: „Starfsfólk það, sem vinnur að virkjunarframkvæmdum hjá Búrfelli, sér sér sjálft fyrir flutningi að og frá vinnustað og ferð- ast í eigin tíma. Á þetta bæði við um helgarflutninga og við upp- haf og enda ráðningartímabils. 155 Til þess að mæta þessum ferðakostnaði úr óbyggðum, skal vinnuveitandi greiða hverjum starfsmanni kr. 630 á vinnuviku, eða hlutfallslega, sé um hluta úr viku að ræða.“ Stefnandi Kveðst hafa fengið greiddan kostnað samkvæmt ákvæði ofangreindrar greinar, samtals kr. 18.250. Gerir hann kröfu til þess, að stefndi greiði honum 7% orlofsfé af nefndri fjárhæð, eða kr. 1.277.50. Vísar stefnandi til 7. gr. orlofslaga, en þar segir: „Nú er kaup greitt með fæði, húsnæði eða öðrum hlunn- indum að öllu leyti eða einhverju, og greiðist þá orlofsfé af verð- mæti þess, sem miðast við mat skattanefndar á hlunnindum þess- um til tekna við síðustu ákvörðun tekjuskatts.“ Stefndi krefst sýknu af þessum kröfulið með þeim rökum, að hér sé í raun réttri endurgreiðsla stefnda á útlögðum ferðakostn- aði, sem orlof eigi.ekki að greiða af samkvæmt 6. gr. orlofslaga, en í 1. mgr. nefndrar greinar segir: „Eigi skal reikna orlofsfé af greiðslum, sem ætlaðar eru til borgunar á sérstökum kostnaði vegna starfsins, t. d. ferðakostnaði og ekki teljast skattskyldar.“ Stefnandi heldur því fram, að 6. gr. orlofslaganna eigi hér ekki við, enda hafi honum verið gert að greiða skatta af fjárhæð þess- ari. Í G lið 16. gr. reglugerðar um tekjuskatt segir: „Ef vinnuveit- andi endurgreiðir starfsmanni ferðakostnað á þann hátt að greiða honum ákveðna fjárhæð fyrir hvern dag, teljast slíkir dagpen- ingar til skattskyldra tekna starfsmannsins, en til frádráttar skal leyfður beinn kostnaður vegna ferðarinnar, ... “ Eigi er í ljós leitt, að stefnandi hafi haft fram að færa reikninga yfir beinan kostnað vegna ferðanna. Eins og málið liggur fyrir, verður því lagt til grundvallar, að öll fjárhæðin kr. 18.250, sem ekki hefur verið mótmælt tölulega, teljist öll til skattskyldra tekna stefn- anda. Samkvæmt þessu er stefnda því skylt að greiða stefnanda orlofsfé sem svarar 7% af fjárhæðinni, eins og stefnandi hefur krafist. Verður þessi kröfuliður því tekinn til greina að fullu. Um 6. Vangoldið kaup. Kröfu sína samkvæmt þessum liðum sundurliðar stefnandi þannig: „Í 1. viku 1969 vantar: Dv. 14 klst. 91/60 1.282.40 Ev. 2%M — 133/70 301.00 Í 4. viku vantar Nv. 2 klst. 165/30 330.60 156 Í 25. viku (17. júní) vantar Dv. 9 klst. 107/10 963.90 2.877.90 7% orlof 201.46 Kr. 3.079.36% Stefnandi heldur því fram, að honum hafi ekki verið greidd laun fyrir 1. janúar 1969, svo sem hann hafi átt rétt á samkvæmt 14. gr. Búrfellssamnings. Þá hafi hann ekki fengið greidd vinnu- laun fram að hádegi 2. janúar sama ár. Er krafa hans fyrir þessa vinnu tilgreind í fyrstu tveim fjárhæðunum hér að ofan. Þá held- ur stefnandi því fram, að stefndi skuldi honum 2 tíma í eftirvinnu, sem hann hafi unnið í 4. viku sama ár, kr. 330.60. Að lokum telur stefnandi, að hann eigi inni hjá stefnda greiðslu fyrir 17, júní sama ár, kr. 903.90. Stefndi mótmælir þessum kröfulið í heild sem röngum. Hann bendir á, að stefnandi hafi fengið fulla greiðslu fyrir nýársdag 1969, sbr. dskj. nr. 11. Þá hafi stefnandi ekki byrjað vinnu eftir nefnd áramót fyrr en eftir hádegi 2. janúar. Vitnar stefndi í því sambandi til vottorðs Jóhannesar Bjarna Jónssonar, sem síðar verður rakið. Stefndi bendir á, að sú venja hafi verið hjá fyrir- tækinu á vinnstöðum, að starfsmenn hafi skilað verkstjóra sín- um útfylltum vinnuseðli með sundurliðun á, að hverju hafi verið unnið. Verkstjóri hafi útfyllt dagskýrslur um vinnutíma starfs- manna. Hafi verkstjóri ekki viðurkennt vinnutíma starfsmanns á vinnuseðli, komi þeir ekki fram á dagskýrslu. Ef ágreiningur reis, hafi slík ágreiningsefni verið leyst á vinnustaðnum og með atbeina trúnaðarmanns, ef þurfa þótti. Mótmælir stefndi því fjár- hæðinni kr. 330.60 sem ósannaðri og auk þess hafi stefnandi ekki borið fram kvörtun um þessa vinnutíma fyrr en Í júní 1970. Sú kvörtun verði að teljast allt of seint fram komin. Að lokum bend- ir stefndi á, að hann hafi þegar greitt stefnanda kaup fyrir 17. júní 1969, en án skyldu, sbr. dskj. nr. 15 og nr. 12. Í málinu liggur frammi vottorð Ólafs Júníussonar og Eiríks Garðars Gíslasonar, dagsett 8. desember 1971, svohljóðandi: „Við undirritaðir, sem unnum hjá Bræðrunum Ormsson h.f. veturinn 1968-1969 við Búrfellsvirkjun vottum eftirfarandi: Samkomulag var um það, að ekki skyldi unnið í dagvinnu milli jóla og nýárs 1968, en helgidagar skyldu engu að síður greiddir. 157 Vinna hófst samkvæmt samkomulagi þessu eftir hádegi hinn 2. jan. 1969. Áætlunarbílar, sem fluttu verkamenn austur, fóru frá Reykja- vík um kl.'9.00 þann 2. jan. 1969, en við fórum í bíl Eiríks G. Gíslasonar um svipað leyti og hófum vinnu á umsömdum tíma.“ Þá liggur einnig frammi vottorð Jóhannesar Bjarna Jónssonar, dagsett 11. nóvember 1971, svohljóðandi: „Ég undirritaður, Jóhannes Bjarni Jónsson rafv., Bergstaða- stræti 66, sem var trúnaðarmaður FÍR hjá Bræðrunum Ormsson h/f, við Búrfell á árinu 1969, votta eftirfarandi: Samkomulag var um það við alla vinnuhópa á staðnum að fella niður vinnu milli jóla og nýárs 1968 án launa, en hins vegar voru greidd laun fyrir helgidagana samkvæmt samningum og venjum. Vinna hófst aftur eftir hádegi 2. jan. Laugardagurinn fyrir jól var unninn sem virkur dagur gegn fríi á Þorláksmessu. Ágreiningsefni á vinnustaðnum voru yfirleitt leyst þar án erfið- leika.“ * Telja verður, að stefndi hafi sannað, að hann hafi þegar greitt stefnanda kaup fyrir 1. janúar og 17. júní 1969. Stefnandi hefur ekki sannað, að til þess hafi verið ætlast, að hann skyldi vinna fyrir hádegi 2. janúar 1969, eða hann hafi boðið fram vinnu sína á þeim tíma. Verður stefnanda því ekki dæmd greiðsla fyrir þann hluta 2. janúar 1969. Fallast verður á það með stefnda, að kvört- un stefnanda um 2 næturvinnutíma í 4. viku 1969 hafi! komið allt of seint fram. Þykir því, eins og á stendur, að taka beri sýknu- kröfu stefnda, að því er vinnulaun fyrir þessa tvo tíma varðar, þegar af þeirri ástæðu til greina. Svo sem nú hefur verið rakið, ber að sýkna stefnda af þessum kröfulið. IV. Samkvæmt því, sem rakið hefur verið í kafla III hér að fram- an, verður stefnda dæmt að greiða stefnanda kr.6.077.50 (4.800.00 | 1.277.50) og ber stefnda að greiða stefnanda þá fjárhæð með vöxtum, sem rétt þykir að reikna 8% ársvexti frá 1. ágúst 1969 til greiðsludags. Eftir þessum úrslitum ber stefnda að greiða stefnanda máls- kostnað, sem ákveðst kr. 4.500. Bjarni K. Bjarnason borgardómari kvað upp dóm þennan. 158 Dómsorð: Stefndi, Bræðurnir Ormsson h/f, greiði stefnanda, Vigfúsi Einarssyni, kr. 6.077.50 með 8% ársvöxtum frá 1. ágúst 1969 til greiðsludags og kr. 4.500 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 21. febrúar 1975. Nr. 87/1973. Síldarvinnslan h/f (Ólafur Ragnarsson hrl.) gegn Sv. B. Rude og gagnsök (Hörður Ólafsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson og Einar Arnalds. Skuldamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 30. maí 1973. Krefst hann sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 30. ágúst 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi sama dag. Krefst hann stað- festingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæsta- rétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram ýmis ný gögn. Af hálfu aðaláfrýjanda var ekki sótt þing í máli þessu Í héraði. Hann hefur ekki fullnægt skilyrðum 45. gr. laga nr. 75/1973, og koma því málsástæður hans eigi til greina fyrir Hæstarétti. Samkvæmt því og þar sem fjárhæðir kröfu gagnáfrýjanda hafa ekki sætt andmælum, ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm. 159 Eftir þessum málalokum ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 75.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Síldarvinnslan h/f, greiði gagnáfrýj- anda, Sv. B. Rude, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 75.000, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 23. mars 1973. Mál þetta, sem upphaflega var tekið til dóms í reglulegu bæjar- þingi 19. október 1972, er höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 25. september 1972, af Sv. B. Rude trésmíðameistara, Ny- marksvej 57, Nyborg í Danmörku, gegn Síldarvinnslunni h/f, Nes- kaupstað, til greiðslu á eftirstöðvum skulda vegna úttektar á efni til starfsmannahúss stefnda á Neskaupstað og á vinnu við upp- setningu þess húss, danskar kr. 10.895.58 - danskar kr. 4.212.50 -- danskar kr. 21.163.60, alls þannig danskar kr. 36.271.68 með 9% ársvöxtum frá 31. janúar 1969 til greiðsludags, og málskostn- aði að skaðlausu eftir mati bæjarþingsins. Stefndi sótti ekki þing við þingfestingu málsins, og var það dómtekið að kröfu stefnanda. Dómarinn kvað upp frávísunardóm 1. nóvember 1972, þar sem málið ætti undir sjó- og verslunardóm. Stefnandi kærði dóminn til Hæstaréttar 15. nóvember, og með dómi Hæstaréttar 13. desember 1972 var hinn kærði dómur felld- ur úr gildi, og var málinu vísað heim til dómsálagningar að nýju. Dómarinn kvaddi til sérfróða meðdómsmenn, og var málið endur- upptekið 12. febrúar sl. með vísan til 120. gr. laga nr. 85/1936 og frestað til vitnaleiðslu. Vitnaleiðslan fór fram 2. mars sl., og var málið dómtekið á ný að henni lokinni. Hina umstefndu skuld kveður stefnandi vera eftirstöðvar skuld- ar vegna úttektar á efni til starfsmannahúss stefnda á Neskaup- stað og á vinnu við uppsetningu þess húss. Umrædd viðskipti hafi átt sér stað framhaldandi á tímabilinu frá 15. júní 1966 til 31. janúar 1969. Hafi þau hafist með því, að Rögnvaldur Johnsen arkitekt hafi gert 15. júní 1966 kaupsamning f. h. stefnda um kaup hans á tilbúnu byggingarefni af stefnanda til umræddðs starfsmannahúss stefnda. Viðskiptunum hafi lokið með uppgjöri 160 stefnanda, dags. 31. janúar 1969. Hafi það verið í þrem liðum, í fyrsta lagi eftirstöðvar skuldar frá 25. júní 1968, danskar kr. 10.895.58, upphaflega danskar kr. 20.621.36, en að frádregnum greiðslum stefnda upp í þá skuld, danskar kr. 646.50 þann 12. ágúst 1968 og danskar kr. 10.000 þann 28. nóvember 1968, en með áföllnum 9% ársvöxtum. Hafi þeir vextir verið áskildir og reikn- aðir og ekki að því fundið af stefnda. Í öðru lagi efnisúttekt, af- skipun frá Nyborg í október 1968, danskar kr. 4.212.50. Í þriðja lagi vinnulaun sveina stefnanda, flutningur á verkfærum þeirra, ferðakostnaður þeirra frá Danmörku og heim aftur, danskar kr. 21.163.60. 20. ágúst 1969 hafi borist bréf frá stefnda, kvartanir vegna galla og tilmæli um, að eftirstöðvarnar yrðu felldar niður. Bréfi þessu hafi stefnandi svarað 24. ágúst 1971. Hafi stefnandi talið kvartanirnar mörgum árum of seint fram komnar, mótmælin auk þess ekki á rökum reist og ítrekað kröfur sínar um greiðslu eftirstöðvanna. Kröfubréfi lögmanns stefnanda 7. apríl sl. hafi stefndi ekki sinnt. Stefnandi hefur lagt fram á dskj. nr. 2-19 greinargerð og ýmis skjöl varðandi þessa kröfu. Vitnið Rögnvaldur Johnsen hefur komið fyrir dóminn. Vitnið skýrði frá því, að það hefði farið til Danmerkur árið 1966 til þess að sjá um kaup á verbúðarhúsi fyrir steinda og hafi ætlunin ver- ið að fá hús mjög fljótt, þar sem mikið hafi legið á að fá hús fyrir vertíðarfólk. Vitnið hafi talið, að gerð hússins hentaði fyrir stefnda, og hafi vitnið skrifað undir kaupsamninginn á dskj. nr. 5 með fullu umboði stefnda. Vitnið hafi ekki verið beðið af stefnda hálfu að fylgjast með byggingu hússins og hafi það ekki séð það. Vitnið hefur borið, að við gerð kaupsamningsins hafi verið mjög um það rætt, að húsið þyrfti að standast íslenska veðr- áttu og þyrfti þannig að vera vel þétt fyrir veðri og vindum, en ekki hafi verið tekið fram í kaupsamningnum, hvers efnis þétt- ingin ætti að vera. Efni hússins hafi í stórum dráttum verið þetta: Uppistaða timbur, utanhússklæðning og þakklæðning asbest, og hafi stærð hússins verið 10 m á breidd og 50 metrar á lengd. Stefndi hefur hvorki sótt né látið sækja þing, og er honum þó löglega stefnt. Verður þá eftir 118. gr. laga nr. 85/1936 að dæma málið eftir framlögðum skjölum og skilríkjum. Stefnukröfur eru vandlega sundurliðaðar og skýrt tilgreindar í skjölum málsins. Dómurinn hefur farið yfir bréf stefnda frá 20. ágúst 1969, sem getið er um í stefnu og lagt hefur verið fram á dskj. nr. 18. Eins og málið liggur hér fyrir dóminum, er ekki 161 ástæða til að ætla, að gallar þeir, sem á dskj. nr. 18 eru sagðir vera á húsinu, séu á ábyrgð stefnanda, og ekki er heldur ástæða til að ætla, að starfsmaður stefnanda hafi pantað meira af þak- plötum en nauðsyn bar til. Rétt þykir því að taka kröfur stefn- anda til greina, og verður honum dæmd stefnufjárhæðin að fullu að öðru leyti en því, að vextir eru hæfilega ákveðnir 7% árs- vextir. Málskostnaður ákveðst kr. 50.000. Dóm þennan kváðu upp Garðar Gíslason fulltrúi, Indriði Níels- son byggingameistari og Jóhann J. Ólafsson forstjóri. Dómsorð: Stefndi, Síldarvinnslan h/f, greiði stefnanda, Sv. B. Rude, danskar kr. 36.271.68 með 7% ársvöxtum frá 31. janúar 1969 til greiðsludags og kr. 50.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 21. febrúar 1975. Nr. 6/1974. Þórarinn Jónasson (Jón E. Ragnarsson hrl.) Segn Pétri Axel Jónssyni og gagnsök (Kristján Eiríksson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir B björnsson og Einar Arnalds. dikt „Sigurjó Björn Svein- Víxilmál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 10. jan- úar 1974. Krefst hann aðallega sýknu af kröfum gagnáfrýj- anda, en til vara sýknu að svo stöddu. Í báðum tilvikum krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 11 162 Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 16. janúar 1974. Krefst hann staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram nokkur ný gögn. Varnir þær, sem haldið er uppi af hálfu aðaláfrýjanda, komast ekki að í víxilmáli þessu. Ber því að staðfesta héraðs- dóminn. Samkvæmt þessu ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 35.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Þórarinn Jónasson, greiði gagnáfrýj- anda, Pétri Axel Jónssyni, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 35.000, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 14. desember 1973 Mál þetta, sem dómtekið var þann 6. desember sl., hefur Pétur Axel Jónsson lögfræðingur, Háaleitisbraut 17, Reykjavík, höfðað með stefnu, birtri 9. mars 1973, á hendur Þórarni Jónassyni, Skaftahlíð 8, Reykjavík. Kröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða hon- um kr. 180.000 með 1% dráttarvöxtum á mánuði eða broti úr mánuði frá 10. júlí 1972 til greiðsludags, kr. 180 í afsagnarkostnað auk málskostnaðar að mati dómsins. Sótt hefur verið þing af hálfu stefnda og þær dómkröfur gerð- ar, að hann verði sýknaður og honum dæmdur ríflegur málskostn- aður úr hendi stefnanda. Til vara krefst hann þess að verða sýkn- aður að svo stöddu og dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda. Sátt hefur verið reynd, en án árangurs. Undirstaða málssóknar stefnanda er víxill, útgefinn 10. apríl 1972 af stefnanda og ábakinn eyðuframsali af honum, en sam- þykktur af stefnda, Þórarni Jónassyni, til greiðslu í Landsbanka Íslands, Reykjavík, þann 10. júlí 1972. Upphæð víxilsins nemur kr. 180.000. Víxillinn var afsagður sökum greiðslufalls þann 12. júlí 1972. Hann ber með sér tvo stimpla Landsbankans, annar er um greiðslu þann 21. september 1972 og hinn, að víxillinn hafi verið innleystur af útgefanda. 163 Stefndi byggir kröfur sínar í málinu á því, að stefnandi hafi tekið að sér að annast fyrir hann skipti á dánarbúi móður hans og í því sambandi tekið við umtalsverðum fjárhæðum, sem voru eign stefnda. Stefndi hafi um þetta leyti fest kaup á íbúð að Skaftahlíð 8 með tilheyrandi skuldbindingum um greiðslur og útborgun. Hann hafi m. a. átt að greiða kr. 180.000 í apríl 1972. Stefnandi hafi þá ekki getað staðið honum skil á þessu fé, en hafi haft samband við bankastjóra í Landsbankanum og falast eftir víxilláni, sem svaraði þessari fjárhæð. Hann hafi sagt bankastjór- anum, að víxillinn væri til þess að brúa bil fyrir stefnda, sem ætti mikið fé í vændum vegna búskiptanna. Stefndi fór síðan í bankann og fékk víxilinn hjá bankastjóra og tók við peningunum úr bankanum. Hann heldur því fram, að stefnandi hafi átt að standa bankanum skil vegna víxilsins og hafi hann Þegar tekið sér greiðslu fyrir víxilinn af því fé, sem hann hafði í vörslu sinni fyrir hann. Stefndi hefur með bréfi, dags. 4. október 1972, farið fram á beiðni um opinbera rannsókn vegna víxilmáls þessa, og stendur sú rannsókn enn yfir. Stefndi hefur krafist þess í greinar- gerð, að málið yrði ekki dómtekið, fyrr en að lokinni þessari rann- sókn. Í þinghaldi þann 6. desember óskaði stefndi eftir fresti til frek- ari gagnaöflunar og skoraði á stefnanda málsins að koma fyrir dóm og ítrekaði kröfugerð í greinargerð um, að „svunta“ víxils- ins væri lögð fram. Lögmaður stefnanda kvaðst þá neita öllum frekari fresti og frekari gagnaöflun með tilvísun til þess, að hér sé um víxilmál að ræða. Lögmaður stefnda taldi þá ekki ástæðu til þess að krefjast úrskurðar um frest, þar sem hann væri þess fullviss, hvernig slíkur úrskurður félli. Lögmenn lýstu síðan gagnaöflun lokið, og fór fram munnlegur flutningur málsins. Hér er um víxilmál að ræða, og án samþykkis stefnanda verða ekki aðrar varnir hafðar uppi um efni máls en um getur í 208. gr. laga nr. 85/1936, a), b) og c) liðum. Víxill sá, sem fram er lagður, er í löglegu formi, og samkvæmt stimplum bankans á víxlinum, en stimpla þessa verður að taka í einu lagi, þá hefur stefnandi leyst til sín víxilinn og er þannig löglegur handhafi hans. Sú vörn stefnda, að víxillinn sé greiddur, kemst ekki að í víxilmáli, sbr. ofangreind ákvæði. Þar sem varnir stefnda komast ekki að í málinu, frestar kæra hans til sakadóms ekki meðferð málsins. Stefndi hefur ekki sýnt fram á, að frekari gögn upplýsi málið sem víxilmál. Af öllu ofanrituðu leiðir, að taka ber kröfu stefnanda til greina. 164 Samkvæmt þessum úrslitum þykir stefndi eiga að greiða stefn- anda málskostnað, sem telst hæfilega metinn kr. 35.000. Hrafn Bragason borgarðómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Þórarinn Jónasson, greiði stefnanda, Pétri Axel Jónssyni, kr. 180.000 með 1% dráttarvöxtum á mánuði eða broti úr mánuði frá 10. júlí 1972 til greiðsludags, kr. 180 í af- sagnarkostnað og kr. 35.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lög- um. Miðvikudaginn 26. febrúar 1975. Nr. 37/1973. Stjórn ríkisspítalanna Heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Gylfi Thorlacius hdl.) gegn K og M sjálfum og vegna ólögráða sonar þeirra, S (Hjörtur Torfason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason og Þorsteinn Thoraren- sen borgarfógeti. Skaðabótamál. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 23. febrúar 1973. Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefndu. Hann krefst hvorki málskostnaðar í héraði né fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafvarnarmál. Stefndu, sem höfðu gjafsókn í hér- 165 aði, fengu gjafvörn hér fyrir dómi með bréfi dómsmálaráðu- neytisins 13. mars 1973. 1. Með úrskurði 30. apríl 1974 ákvað Hæstiréttur að leggja mál þetta fyrir Læknaráð. Var þess óskað, að Læknaráð léti í té álit á grundvelli læknisfræðilegra gagna málsins um það, hvort vanheilindi drengsins, S, svo sem þeim væri lýst í sak- argögnum, yrðu rakin til þess, að móðir hans sýktist af rauð- um hundum á meðgöngutíma barnsins. Í tillögu réttarmála- deildar Læknaráðs 10. október 1974, sem staðfest var sem ályktun ráðsins 13. nóvember 1974, segir svo: „Samkvæmt þeim gögnum, sem fyrir liggja, virðist ljóst, að drengurinn kafi smitast af rauðum hundum á fósturskeiði. Yfirgnæfandi líkur eru til þess, að vanheilindi drengsins séu afleiðing þeirr- ar smitunar.“ Með vísan til þessarar ályktunar Læknaráðs og læknis- fræðilegra gagna máls að öðru leyti verður að leggja til grundvallar dómi í málinu, að vanheilindi drengsins S verði rakin til þess, að móðir hans veiktist af rauðum hundum, er hún gekk með barnið. Il. Gögn máls leiða í ljós, að stefnda K sótti hinn 29. janúar 1964 um leyfi til þess að fóstri hennar yrði eytt samkvæmt heimild í lögum nr. 16/1938. Unnusti hennar og núverandi eiginmaður, stefndi M, ritaði samþykki sitt á umsóknina sama dag. Heimilislæknir K, Kjartan Magnússon, sem er við- urkenndur sérfræðingur í kvensjúkdómum og fæðingarhjálp, rannsakaði hana sama dag. Í vottorði hans, sem dagsett er 30. janúar 1964 og skráð er á umsóknareyðublaðið, segir, að K hafi veikst „„þ. 21/1 '64 með typiskum rubeola einkennum. Útbrot frá 21/1-24/1“. Þá er fram tekið, að ástæða til um- sóknarinnar sé „Rubeola in graviditate“. Stefndu hafa haldið þvi fram hér fyrir dómi, að umsóknin muni hafa borist skrif- stofu landlæknis 30. janúar 1964. Þykir verða að leggja þær 166 staðhæfingar til grundvallar, enda var þess ekki gætt á skrif- stofu landlæknis að skrá viðtökudag umsóknar, eins og þó er gert ráð fyrir á hinu prentaða eyðublaði, sem umsóknin er rituð á. Á umsóknina er skráð þessi athugasemd: „Læknisvottorð ófullnægjandi 7/2 '64“. Þá er þar skráð, að Kjartan Magnús- son læknir hafi upplýst, í viðtali, að hann hafi sjálfur séð umsækjandann, „er hann var sjúkur af rubeola“. Athuga- semd þessi er ódagsett, en undirrituð af Snorra P. Snorra- syni lækni, sem var ritari nefndar þeirrar, er að framan get- ur. Enn hafa nefndarmenn ritað á umsóknina nöfn sín því til staðfestu, að þeir séu því samþykkir fyrir sitt leyti, að fóstureyðing verði leyfð. Áritun þessi er ódagsett, og engin sögn hafa komið fram um það, hvenær hún var gerð eða hvenær nefndin skýrði landlækni frá niðurstöðu sinni, Öll gögn skortir um starfshætti nefndar þessarar við úrlausn um umsóknir um fóstureyðingu, og enginn nefndarmanna hefur komið fyrir dóm í málinu. Að svo vöxnu gaf landlæknir út leyfi samkvæmi 3. gr. laga nr. 16/1988 til að eyða fóstri K. Í leyfinu er það skilyrði sett, að aðgerðin verði „framkvæmd á fæðingardeild Landspítal- ans af læknum deildarinnar“. Í lok leyfis segir svo: „Tilefni aðgerðarinnar: Rubeola in graviditate“. Leyfið sendi land- læknir til Kjartans Magnússonar læknis með bréfi, dagsettu sama dag, „til fyrirgreiðslu“, eins og segir í því. Eigi verður ráðið af gögnum máls, hvort bréf hafi verið sent frá land- lækni til fæðingardeildar Landspítalans um leyfi þetta, en frá því var skýrt í málflutningi, að slíkt væri tiðkanlegt. Í bréfi lögmanns stefndu til stjórnarnefndar ríkisspítal- anna frá 29. október 1970 segir, að lögð hafi verið fram beiðni um rúm fyrir K á fæðingardeildinni „samstundis“ og leyfi landlæknis barst. Hér fyrir dómi var því lýst yfir af hendi K, að hún hefði sótt um legurúm á fæðingardeildinni samtímis og hún afhenti landlækni umsókn sína um fóstureyðingu. Eigi er fram komið í málinu, að nokkuð sé um það bókað á skrifstofu ríkisspítalanna, hvenær umsókn þessi hafi borist þangað. 167 II. Svo sem lýst er í héraðsdómi, var K lögð inn á fæðingar- deild Landspítalans 21. febrúar 1964. Lá hún þar til 26. s. m. Yfirlæknir deildarinnar neitaði að framkvæma fóstureyðingu á K. Segir hann aðalástæðuna hafa verið þá, „hve hún var langt gengin með“ og hve hættuleg aðserð væri, þegar svo stæði á. Kveðst hann eigi hafa viljað taka á sig „ábyrgð þess- arar aðgerðar... “. Í héraðsdómi er lýst þeirri sýknuástæðu áfrýjanda, að stefnda K hafi horfið frá ákvörðun sinni um fóstureyðingu, þegar hún hafði verið nokkurn tíma á fæðingardeild, en í sjúkraskrá fæðingardeildar Landspítalans er skráð 26. febrú- ar 1964 af deildarlækni: „Hik er á sjúklingi varðandi aðgerð og er í samráði við hana hætt við hana“. Gegn staðhæfingum K og með hliðsjón af afstöðu hennar til fóstureyðingar næstu daga er eigi unnt að leggja til grundvallar, að hik á henni hafi leitt til þess, að hætt var við aðgerð, enda benda skýrslur yfir- læknis um ástæðuna fyrir því, að hann neitaði að framkvæma aðgerðina, til hins sama. Sýknukrafa áfrýjanda, sem reist er á þessari málsástæðu, er því eigi tæk. Svo sem greinir í héraðsdómi, reyndi K og heimilislæknir hennar að fá nokkra nafngreinda lækna til að framkvæma fóstureyðingu á grundvelli vilyrðis, sem þau telja sig hafa haft frá landlækni fyrir því, að hann mundi samþykkja, að aðgerð væri framkvæmd á öðru viðurkenndu sjúkrahúsi en fæðingardeild Landspítalans og af öðrum færum læknum en læknum þeirrar deildar. Þessar tilraunir báru þó ekki árangur. K ól fullburða barn 26. ágúst 1964. Barnið hlaut nafnið S. Er vanheilindum hans lýst í héraðsdómi. IV. Það er meginregla íslensks réttar, að fóstur má eigi deyða. Er ólögmæt fóstureyðing refsiverð, að því er varðar háttsemi móður og þess manns, sem að henni veitir, samkvæmt 216. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. og 11. gr. laga nr. 38/1935 og 9. gr. laga nr. 16/1938. 168 Með ákvæðum laga nr. 38/1935 og laga nr. 16/1938 eru veittar heimildir til að eyða fóstri, þegar tilteknar, ríkar ástæður eru fyrir hendi. Eru þær heimildir einskorðaðar við, að læknir framkvæmi fóstureyðingu og fullnægt sé ýmsum nánari skilyrðum, sem lögin setja. Þau ákvæði laga þessara, sem einkum hafa þýðingu við úrlausn þessa máls, eru 5. gr., 2. mgr., 3. tl. a, sbr. 2. tl. a, laga nr. 16/1938. Má samkvæmt þeim ákvæðum framkvæma fóstureyðingu, ef gild rök liggja til þess, að viðkomandi beri í sér að kynfylgju það, sem mikil líkindi séu til, að komi fram á afkvæmi hans sem alvarlegur vanskapnaður, hættulegur sjúkdómur, andlegur eða líkam- legur, fávitaháttur eða hneigð til slæpa, eða að afkvæmi hans sé talið „í tilsvarandi hættu af öðrum ástæðum, enda verði þá ekki úr bætt á annan hátt“. Samkvæmt 6. gr. laganna þarf leyfi landlæknis til fóstureyðingar, og skal hann hafa um það samráð við 3 manna nefnd, sem skipuð er samkvæmt 1. mgr. 5. gr. laganna. Landlæknir ákveður og, hvar aðgerð skuli framkvæmd og af hvaða lækni, ef ekki er unnt að fram- kvæma hana á opinberu sjúkrahúsi. Samkvæmt 1. mgr. 7. gr. er læknum því aðeins heimilt að framkvæma aðgerð, er land- læknir hefur leyft samkvæmt framansögðu, að ekki sé „fyrir- sjáanlegt, að heilsu viðkomanda sé búið tjón af framkvæmd aðgerðarinnar“. Með bréfi landlæknis 17. nóvember 1972 er leitt í ljós, að á árinu 1963 voru veitt 23 leyfi til fóstureyðingar vegna „rubeola in graviditate“ og árið 1964 61 leyfi. Gögn eru eigi í málinu frá fyrri tímum um þetta efni, og eigi er í ljós leitt, hvort og í hverjum mæli umsóknum um fóstureyðingu, þeg- ar svo stendur á, hafi verið hafnað. Það er viðurkennt í mál- inu, að þegar á árinu 1964 hafi sú skoðun verið búin að ná fótfestu, að ef þunguð kona veikist af rauðum hundum snemma á meðgöngutíma, sé veruleg hætta á, að barn, ef lif- andi fæðist, verði vanheilt. Þá er og leitt í ljós, að landlæknir og ráðgjafarnefndin hafi á þeim tíma verið búin að marka þá afstöðu að leyfa fóstureyðingu í slíkum tilvikum. Verður að fallast á, að sú framkvæmd hafi næga lagastoð í áður- greindum ákvæðum 2. og 3. tl. 2. mgr. 5. gr. laga nr. 16/1938. 169 V. Stefndu reisa dómkröfur sínar í málinu einkum á því, að saknæm háttsemi hjá opinberum starfsmönnum, sem fjöll- uðu um umsókn K um fóstureyðingu og framkvæmd á leyfi landlæknis til aðgerðarinnar, hafi valdið því, að K fékk ekki fóstri sínu eytt og ól barn, sem eigi var heilbrigt. Beri áfrýj- anda að bæta stefndu fjártjón og miska, sem þau hafi beðið af þessum sökum. Stefndu styðja kröfur sínar m. a. við það, að seinagangur hafi verið á afgreiðslu á umsókn K um fóstureyðingu. Hefur áður verið rakið það, sem fram er komið um umsókn K til landlæknis og aðdraganda að útgáfu fóstureyðingarleyfis 13. febrúar 1964. Nauðsynlegt er, að stjórnvöld, sem fjalla eiga um umsókn um fóstureyðingu, leysi greiðlega úr slíku erindi. Hitt er þó ekki minna um vert, að vandað sé til úrlausnar um svo ör- lagaríkt málefni svo sem kostur er. Lög nr. 16/1938 setja ekki landlækni eða nefnd samkvæmt 5. gr. laganna ákveðinn frest til afgreiðslu umsóknar, og reglugerð, er mæli fyrir um það efni, hefur ekki verið sett. Eins og mál þetta liggur fyrir, verður að miða við það mat þeirra stjórnvalda, sem fjölluðu um umsókn K, að læknisgögn með umsókninni hafi ekki ver- ið fullnægjandi. Var stjórnvöldum þessum því réttmætt að leita fyllri skýringa. Tók væntanlega nokkurn tíma að afla þeirra. Hafa stefndu ekki sýnt fram á, að við afgreiðslu um- sóknar hafi orðið nein slík vanræksla í stjórnsýslu, sem baki áfrýjanda fébótaábyrgð. Þá benda stefndu á það, að eigi hafi verið brugðið nógu skjótt við um að láta K fá legurúm á fæðingardeild Land- spítalans, þegar hún hafði fengið leyfi til fóstureyðingarinn- ar 13. febrúar 1964. Hafi hún beðið eftir legurúmi til 21. s. m. Áður hafa verið raktar staðhæfingar K um það, hvenær hún sótti um legurúm, en að öðru leyti skortir öll gögn um það, hvað olli framangreindri bið. Hafa engin rök verið leidd að því, að hún hafi stafað af vanrækslu þeirra, sem um það mál fjölluðu, en auk þess er ekki leitt í ljós, að skjótari afgreiðsla hefði nokkru breytt um þá afstöðu, sem yfirlæknir fæðingar- 170 deildar Landspítalans tók til framkvæmdar fóstureyðingar. Enn styðja stefndu kröfur um viðurkenningu á fébóta- ábyrgð áfrýjanda við það, að óréttmætt hafi verið af yfir- lækni fæðingardeildar Landspítalans að synja K um fóstur- eyðingu, eftir að hún var þangað komin til þeirrar aðgerðar. Leggja verður til grundvallar, að læknar fæðingardeildar Landspítalans hafi eigi viljað eyða fóstri K, vegna þess hve lengi hún hafði gengið með, þegar hún kom á fæðingardeild- ina. Hafi fóstureyðing af þeirri ástæðu þá verið orðin það varhugaverð að þeirra mati, að þeir hafi ekki viljað taka á sig ábyrgð á framkvæmd hennar, þegar gætt var tilefnis leyfisins. Stefndu hafa ekki leitt rök að því, að læknarnir hafi með greindri synjun brotið gegn starfsskyldum sínum að lögum. Verður og að telja, þegar litið er til eðlis þeirrar aðgerðar, sem um var að ræða, og þess viðhorfs, sem ríkjandi var gagn- vart fóstureyðingum, að læknunum hafi ekki verið skylt að framkvæma aðgerðina, sem þeir töldu varhugaverða. Þá verður skaðabótaskylda áfrýjanda ekki reist á því, að ríkinu sé lögskylt að sjá svo um, að fóstureyðing fáist jafnan fram- kvæmd, ef löglegt leyfi hefur verið fengið til hennar sam- kvæmt 1. mgr. 3. gr. laga nr. 16/1938, enda leggja hvorki þau lög né aðrar réttarheimildir slíka skyldu á hendur rík- inu. Samkvæmt því, sem rakið hefur verið, hafa stefndu ekki sýnt fram á nein þau atvik, sem á verði reist skaðabótaskylda áfrýjanda gagnvart þeim, og verður áfrýjandi sýknaður af kröfum þeirra í málinu án þess að kanna þurfi, hvort aðrar lagaástæður girði fyrir skaðabótaskyldu áfrýjanda. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um sýknu af kröfum stefnda S í máli þessu. Allur gjafsóknarkostnaður máls þessa í héraði og gjaf- varnarkostnaður stefndu hér fyrir dómi greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns stefndu í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 200.000. Mál þetta var í héraði dæmt af héraðsdómara ásamt sam- dómendum. Annar þeirra, Guðjón Guðnason yfirlæknir, var 171 kvaddur til dómsetu 1. júní 1972, en hinn samdómandinn, Halldór Þorbjörnsson, núverandi yfirsakadómari, var ekki kvaddur til setu í dómi fyrr en við munnlegan flutning máls, 1. febrúar 1978. Þessi háttur á kvaðningu samdómenda er andstæður meginreglu 201. gr. laga nr. 85/1936. Eftir að Guðjón Guðnason yfirlæknir var kvaddur til sam- dómandastarfs, voru háð dómþing 14. september 1972 og 15. nóvember s. á. af dómsformanni einum, en í þinghöldum þessum voru teknar skýrslur af prófessor Pétri Jakobssyni yfirlækni og Sævari Halldórssyni lækni. Enn þingaði dóms- formaður einn í málinu 29. nóvember 1972 og 18. desember 1972. Verður þó ekki séð, að nein þau atvik, sem um getur í 205. gr. laga nr. 85/1936, hafi réttlætt þetta. Framangreind málsmeðferð er aðfinnsluverð, en ekki þyk- ir þó alveg næg ástæða til að ómerkja héraðsdóminn. Á dómbþingi 18. desember 1972, sem haldið var af dóms- formanni einum, ákvað hann að ósk lögmanna aðilja að skipta sakarefni, sbr. ákvæði 5. mgr. 71. gr. laga nr. 85/1936, og flytja málið að svo stöddu eingöngu um „skaðabótaábyrgð stefndu“. Eins og dómkröfum og sakarefni var háttað, var þessi skipting mjög óheppileg. Stefndu hafa beint málssókn þessari að stjórnarnefnd rík- isspítalanna, heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra, öllum f. h. ríkissjóðs. Var eigi ástæða til, að þessum aðiljum öllum væri stefnt til sameiginlegs fyrirsvars vegna ríkissjóðs. Dómsorð: Ákvæði héraðsdóms um sýknu af kröfum K og M fyr- ir hönd S á hendur áfrýjanda, stjórnarnefnd ríkisspítal- anna, heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra f. h. rík- issjóðs, er staðfest. Áfrýjandi, stjórnarnefnd ríkisspítalanna, heilbrigðis- ráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, á að vera sýkn af kröfum stefndu, K og M, í máli þessu. Allur gjafsóknarkostnaður í héraði og gjafvarnar- kostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar 172 með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns stefndu í héraði og fyrir Hæstarétti, Hjartar Torfasonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 200.000. Sératkvæði Einars Arnalds hæstaréttardómara. Málsatvik eru rakin í héraðsdómi og kröfum aðilja lýst í atkvæði meiri hluta dómenda Hæstaréttar. Sannað er í málinu, að stefnda K sýktist af sjúkdómnum rauðum hundum hinn 21. janúar 1964. Samkvæmt gögnum máls verður einnig að leggja til grundvallar, að vanheilindi drengsins S eigi rætur að rekja til þessa sjúkdóms K móður hans. Eins og rakið er í héraðsdómi, er alveg ósannað, að K hafi fallist á að hætta við aðgerðina. Pétur Jakobsson, yfirlæknir fæðingardeildar Landspítal- ans, segir ástæðuna fyrir því, að hann neitaði að framkvæma fóstureyðinguna hinn 22. febrúar 1964, hafa verið, að K hafi verið komin of langt á leið, en meðgöngutíma hennar taldi hann þá vera 14 vikur. Læknar fæðingardeildarinnar voru þá þrír. Voru hinir tveir sammála yfirlækninum um lengd meðgöngutímans og einnig um það, að eigi væri rétt að fram- kvæma aðgerðina af þeim sökum. Samkvæmt 1. mgr. 7. gr. laga nr. 16/1938 er slík aðgerð því aðeins heimil, að ekki sé fyrirsjáanlegt, að heilsu konunnar sé búið tjón af fram- kvæmdinni. Yfirlækninum bar að leggja sjálfstætt mat á þetta atriði. Hann hefur borið, að almennt væri hættulegt að eyða fóstri, eftir að kona er gengin með í 14 vikur. Þessu hefur ekki verið hnekkt, og verður krafa stefndu því ekki reist á þeim grundvelli, að mistök hafi átt sér stað um þetta efni af hálfu lækna fæðingardeildarinnar. Umsóknin um aðgerðina ber eigi áritun um það, hvenær hún barst landlækni, en K hefur haldið því fram, að hún hafi sjálf farið með umsóknina til landlæknis hinn 30. janúar 1964 og sama dag lagt fram í skrifstofu ríkisspítalanna beiðni um legurúm á fæðingardeild Landspítalans. Ekki hefur þessu verið andmælt af hálfu áfrýjanda, og verður því við það að 173 miða í málinu, að umsóknin ásamt vottorði heimilislaknis hennar, sem er sérfræðingur í kvensjúkdómum og fæðingar- hjálp, hafi borist til landlæknis 30. janúar. Af hálfu áfrýjanda hefur því verið haldið fram, að þeir annmarkar hafi verið í vottorði heimilislæknisins, að þar sé ekki greint frá því, hvort læknirinn hafi skoðað K, þegar hún lá veik af rauðum hundum. Nauðsynlegt hafi verið að ræða nánar við heimilislækninn um þetta og útgáfa leyfisins um fóstureyðinguna hafi því dregist af þessum sökum. Í læknisvottorðinu, sem er dagsett 30. janúar, kemur fram, að læknirinn rannsakaði K daginn áður, og segir í vottorð- inu, að ástæða til umsóknarinnar sé „Rubeola in graviditate“. Gögn máls leiða ekki í ljós, hvenær nefndin, sem skipuð var samkvæmt 5. gr. laga nr. 16/1938, fékk málið til afgreiðslu né hvenær hún hafði samband við heimilislækninn um þetta efni, en ljóst er, að málið er komið til nefndarinnar 7. febrú- ar og að ritari hennar er þá búinn að eiga viðtal við heimilis- lækninn. Í því viðtali staðfesti heimilislæknirinn, að hann hefði „séð sjúkl., er hann var sjúkur af rubeola“. Eins og rakið var, er óljóst, hvenær nefndin fékk málið til afgreiðslu. Ekki er heldur leitt í ljós, hvenær hún hafði sam- band við heimilislækninn né hvenær hún skýrði landlækni frá niðurstöðu sinni. Í málflutningi hér fyrir dómi var því lýst yfir af hálfu áfrýjanda, að fyllri upplýsinga um þennan þátt málsins væri hvorki að finna í skjalasafni landlæknis- embættisins né nefndarinnar. Verður áfrýjandi, ef því er að skipta, að bera hallann af því. Eftir að leyfið til fóstureyð- ingarinnar var veitt hinn 13. febrúar, virðist ekkert samband hafa verið haft af hálfu þessara stofnana við skrifstofu stjórnarnefndar ríkisspitalanna í því skyni að tryggja, að K fengi strax legurúm, en það fékk hún ekki fyrr en 21. fe- brúar. Beiðni um aðgerðina var reist á a lið 3. tl. 2. mgr. 5. gr. laga nr. 16/1938. Sá þáttur laganna, sem fjallar um fóstur- eyðingar í tilvikum sem þessum, er ófullkominn, en löggjaf- inn hlýtur að hafa haft í huga, að atbeina stjórnvalda væri þörf til að tryggja, að aðgerð gæti farið fram strax eftir leyf- 174 isveitingu. Óskýr lög og ófullkomin verður að túlka eftir réttarþörfum á hverjum tíma. Verður því að skýra ákvæðin þannig, að slík aðstoð hafi verið starfsskylda beggja þeirra stofnana, sem í 5. gr. er falið að sjá um framkvæmd laganna. K komst í skurðstofu hinn 22. febrúar, en þá voru liðnar rúmar þrjár vikur frá því umsókn hennar barst landlækni. Samkvæmt framansögðu er ljóst, að töfin á veitingu leyfis- ins til fóstureyðingarinnar og drátturinn á því, að K fengi inni á fæðingardeildinni, urðu þess valdandi, að fóstureyð- ingin fór eigi fram. Urðu hér á mistök í stjórnsýslu. Ber áfrýjandi ábyrgð á starfsemi þeirra stofnana, sem í hlut eiga. Afleiðingar þessara mistaka urðu afdrifaríkar. Þykir mega leiða það af meginreglum laga með hliðsjón af réttarþróun- inni í þessum efnum, að bótaréttur sé fyrir hendi til þeirra, er verða fyrir tjóni af þessum sökum. Þar sem meiri hluti dómenda Hæstaréttar hefur komist að þeirri niðurstöðu, að sýkna beri í málinu, þykir mér eigi ástæða til að tjá mig um efni þessa bótaréttar stefndu, K og M. Ég er samþykkur dómi Hæstaréttar um sýknu áfrýjanda af kröfum S. Einnig er ég sammála meiri hluta dómenda um gjafsóknar- og gjafvarnarkostnað og aðfinnslur um máls- meðferð í héraði. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 22. febrúar 1973. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutn- ingi um skaðabótaábyrgð stefndu 2. febrúar sl., hafa hjónin K og M ...,... hér í borg, höfðað fyrir sína hönd og ólögráða sonar þeirra, S, sama stað, fyrir bæjarþingi Reykjavíkur gegn stjórnar- nefnd ríkisspítalanna, heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra, Reykjavík, öllum fyrir hönd ríkissjóðs, til greiðslu in soliðum á skaðabótum að fjárhæð samtals kr. 6.500.000 ásamt 7% ársvöxt- um frá 26. febrúar 1964 til greiðsludags og málskostnaði að skað- lausu eftir mati réttarins. Stefndi hefur krafist sýknu af kröfum stefnenda, en með tilliti til ástæðna stefnenda gerir stefndi ekki kröfu um málskostnað úr hendi stefnenda. Eftir því sem fram er komið undir rekstri málsins, virðast mála- vextir vera þeir, að stefnandi K (hún er í skjölum málsins al- mennt nefnd K, og verður það gert í dóminum) hafi hinn 21. 175 janúar 1964 veikst af rauðum hundum, en hún var þá barnshaf- andi. Fyrsti dagur síðustu blæðinga hjá henni hafi verið 16. nóv- ember 1963. Hinn 29. janúar 1964 sótti K um leyfi til fóstureyð- ingar, og fylgdi umsókn hennar læknisvottorð, dags. 30. janúar 1964, undirritað af Kjartani Magnússyni lækni. Hinn 13. febrúar 1964 veitti landlæknir leyfi til fóstureyðingaraðgerðar á K. Leyfi landlæknis var veitt samkvæmt ákvæðum laga nr. 16 frá 13. janúar 1938. Hinn 21. febrúar 1964 var K lögð inn á fæðingar- deildina, hinn 26. sama mánaðar var hún útskrifuð af deildinni, án þess að fóstureyðing hefði verið framkvæmd. Hinn 26. ágúst 1964 ól K sveinbarn, sem hlaut nafnið S. Snemma kom í ljós, að barnið S var ekki heilbrigt, og telja stefnendur K og M, foreldrar barnsins, að ástæðan fyrir vanheilindum barnsins sé, að móðirin fékk rauða hunda á meðgöngutímanum. Leitað hefur verið um sáttir í máli þessu, en án árangurs. Hinn 29. mars 1972 var stefnendum veitt gjafsókn í máli þessu. Í gjafsóknarleyfinu segir, að við rekstur málsins beri að gera þá réttarkröfu, að málskostnaður verði tildæmdur gjafsóknarhafa, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Í þinghaldi 18. desember sl. óskuðu lögmenn aðilja eftir því að skipta málinu þannig, að það verði fyrst flutt eingöngu um skaðabótaábyrgð stefnda. Með vísan til 5. mgr. 71. gr. laga nr. 85 frá 1936 féllst dómari á ósk lögmanna um skiptingu málsins. 1. og 2. febrúar sl. fór fram munnlegur málflutningur í þessum þætti málsins. Lögmaður stefnenda gerði þær kröfur, að viðurkennd yrði fé- bótaábyrgð ríkissjóðs á því atferli, að ekki var framkvæmd fóst- ureyðing hjá stefnanda K í febrúar 1964. Jafnframt krafðist hann málskostnaðar úr hendi stefnda, eins og málið væri eigi gjaf- sóknarmál. Lögmaður stefnda gerði þær kröfur, að stefndi yrði sýknaður af öllum kröfum stefnenda. Þar sem stefnendur hafa fengið gjaf- sókn í málinu, er ekki gerð krafa um málskostnað. Lögmaður stefnenda sundurliðaði kröfur sínar eins og þær eru í stefnu og breytti 4. lið kröfu sinnar í stefnu með samþykki lögmanns stefnda á þá leið, að sá liður verði bætur til S vegna þess, að aflahæfi hans hafi verið skert umfram aðra menn. Kröfur stefnenda sundurliðast þannig: 1. Bætur til stefnanda K fyrir þjáningar og annan miska í sambandi við veru hennar á fæðingar- deildinni 21.-26. febrúar 1964 og í beinu fram- haldi þar af 2 iðin kr. 500.000 2. Bætur til stefnenda K og M fyrir fjártjón vegna fæðingar drengsins, heilsugæslu, uppeldis og framfærslu, sbr. 3. og 6. gr. laga nr. 80/1947 .. — 2.000.000 3. Bætur til stefnenda K og M vegna röskunar á stöðu og högum fjölskyldunnar og annars miska — 2.000.000 4. Bætur til S vegna þess, að aflahæfi hans hafi verið skert umfram aðra Menn ......000.00.... — 2.000.000 (Þessi liður var í stefnu bætur til stefnanda S vegna kostnaðar af framfærslu hans, heilsugæslu og menntun). Stefnendur rökstyðja kröfur sínar með því, að hér hafi verið um að ræða beiðni um fóstureyðingu á grundvelli laga nr. 16/ 1938, þ. e. ákvæða a liðs 3. tölul. 2. málsgr. 5. gr. laganna. Tilefni beiðnarinnar hafi verið það eitt, að burði stefnanda K hafi verið talinn í hættu stefnt af völdum sjúkdómsins rauðra hunda (rube- ola eða rubella), sem hún hafi fengið á 6.-7. viku meðgöngu- tímans, hinn 21. janúar 1964, sbr. dskj. nr. 5. Sjúkdómur þessi sé þekktur að því að geta valdið vanskapnaði, andlegum og lík- amlegum, á afkvæmum þungaðra kvenna, sem taka hann á fyrstu mánuðum meðgöngutímans, þ. e. afleiðingum af því tagi, sem lýst sé í a lið 2. tölul. 2. málsgr. 5. gr. laganna. Séu Lkindin til þessa nánast í hámarki á þeim tíma, sem um hafi verið að ræða hjá stefnanda K. Hún og aðstandendur hennar hafi haft hugmynd um þessa eiginleika sjúkdómsins og megi þakka það árvekni þeirra og heimilislæknisins, að þegar í stað hafi verið gripið til þeirrar ráðstöfunar, sem ein hafi dugað til að bægja hættunni frá. Aðrar ástæður móðurinnar hafi verið eðlilegar í alla staði og henni ekki talin sérstök hætta búin af framkvæmd hinnar um- beðnu aðgerðar. Afstaða hinnar lögskipuðu nefndar, sem hafi fjallað um beiðni stefnanda K á vegum landlæknis, hafi verið afdráttarlaus og sam- hljóða tekin. Sýnist leyfi landlæknis á dskj. nr. 6 segja allt, sem sanna þurfi varðandi nauðsyn aðgerðarinnar og skyldu þeirra lækna, sem hún var falin, til að framkvæma hana tafarlaust, sbr. annars ákvæði 6. og 7. gr. laga nr. 16/1938. Ekkert hafi verið aðgerðinni til fyrirstöðu af hálfu stefnanda K, heldur hafi hún beðið þess eins, að af framkvæmdinni yrði, fyrst um tvær vikur eftir leyfi nefndarinnar og síðan á aðra viku eftir legurúmi á fæð- ingarðeild Landspítalans. Hafi þetta að sjálfsögðu verið erfiður biðtími. 177 Eigi að síður hafi farið svo, að aðgerðin hafi ekki verið fram- kvæmd. Hafi það ekki verið af annarra völdum en þeirra, sem hana hafi átt að annast, þ. e. lækna fæðingardeildarinnar, sem hafi brugðist stefnendum gersamlega, og þá fyrst og fremst yfir- læknirinn. Ástæðurnar til mistaka þeirra sýnist ekki skipta meg- inmáli og þurfi naumast að færa fram tilgátur um þær hér, held- ur séu það verkin sjálf, sem tali. Sú staðreynd, að stefnandi K hafi verið útskrifuð af deildinni, án þess að aðgerðin færi fram, sé ein sér full sönnun þess, að mistök hafi átt sér stað. Nánari atvik varðandi legu stefnanda K á fæðingardeildinni megi sumpart sjá af sjúkraskrá hennar á dskj. nr. 7, en skráin beri það sjálf með sér, að hún sé ófullkomin heimild. Bókanir í meginmáli skýrslunnar séu ekki dagsettar nema hinar eiginlegu dagbókarfærslur, sem taldar séu gerðar 22., 24. og 26. febrúar, en dögunum 23. og 25. sé sleppt. Getið sé höfundar að þessum síðast- nefndu færslum svo og þess aðilja, er skýrslu hafi tekið af stefn- anda K í upphafi, en sýnt virðist, að fleiri hafi komið þarna við sögu. Þess sé ekki getið, að stefnandi K hafi verið búin undir að- gerð og flutt á skurðstofu. Þá sé og ljóst, að ósamræmi sé í bók- unum skrárinnar varðandi meðgöngutíma stefnanda K. Á bls. 2 í dálkinum „grindarhol“ sé þess getið, að ástand svari til „12 vikna graviditets“. Á bls. 4 sé hins vegar skráð hinn 24. febrúar, að konan sé komin „ca. 14 vikur á leið“ og því „10 vikur á leið“, þegar hún fékk rubeola. Á bls. 1 sé svo sjúkdómur stefnanda K greindur sem „rubeola in graviditate, mens IV“. Síðastnefndu færslurnar stangist mjög á við niðurstöður heimilislæknisins á dskj. nr. 5, sem hafi talið stefnanda K vera komna 7-8 vikur á leið hinn 29. janúar. Hins vegar sé fyrstnefnda niðurstaðan mjög nærri ályktun hans, þannig að einungis skakki einni viku eða minna. Fæðingartími barnsins sýni, að greining heimilislæknis- ins hafi verið rétt. Hugsanlegt sé, að læknum fæðingardeildarinnar hafi orðið á mistök við greiningu á þungun stefnanda K, enda virðist sjúkra- skráin gefa þetta til kynna. Stefnanda K hafi þó fundist stað- reyndin vera sú, að mál hennar ætti skilingsleysi að mæta hjá yfirlækni deildarinnar og aðgerðin vera honum sérstaklega ógeð- felld af einhverjum ástæðum. Það verði að segjast eins og er, að fyrstu móttökur stefnanda K af hálfu yfirlæknisins, sbr. dskj. nr. 3, hafi aðallega virst til þess fallnar að brjóta niður ákvörðun hennar um að gangast undir aðgerðina, þvert ofan í það, sem fyrir hann hafði verið lagt. Það andrúmsloft, sem henni hafi þótt 12 178 gæta þá í sinn garð, hafi henni fundist einnig vera ráðandi á deild- inni þann tíma, sem hún hafi átt eftir að dvelja þar. Sá tími hafi aðallega orkað á hana sem tilgangslaus bið eftir heimsendingu af stofnuninni. Það sé svo önnur og alvarleg hlið á þessu máli, að varnaðar- kerfi laga nr. 16/1938 skuli hafa staðið og fallið með afstöðu yfir- læknis fæðingarðeildarinnar eða stofnunarinnar yfirleitt. Sé þetta gagnstætt tilgangi laganna og á allan hátt óverjandi. Í þessu sambandi beri að hafa það hugfast, að fóstureyðing sé ekki síður stjórnarfarsleg en læknisfræðileg aðgerð, ekki síst sú tegund hennar, sem um sé fjallað í lögum nr. 16/1938. Hún feli í sér neyðarvörn gegn þeim hættum, sem um ræði í lögunum og til þess séu fallnar að valda þjóðfélagslegri og einstaklingsbundinni ógæfu, bæði fyrir það líf, sem í húfi sé, móðurina og fjölskyldu hennar og samfélagið í heild. Vegna hins afgerandi eðlis ráðstöf- unarinnar hafi löggjafinn falið framkvæmd hennar sérstakri for- sjá hins opinbera. Þessari neyðarvörn hafi stefnendur í málinu verið sviptir án lögmætra ástæðna. Það sé mál fæðingardeildar- innar, sem aðgerðin hafi strandað hjá, að ábyrgjast afleiðingar þessarar sviptingar, en einnig allra þeirra handhafa opinbers valds, sem annast áttu framkvæmd laganna og fylgja henni eftir. Það sýnist ekki álitamál, að ríkissjóði beri skylda til að bæta stefnendum allt það tjón, sem þau hafi orðið fyrir vegna þeirra atvika, sem vitnað sé til hér að framan. Skipti þá ekki máli, hvort unnt sé að tengja sökina við einhvern tiltekinn persónulegan að- ilja, en hitt sé jafnljóst, að ríkissjóður hljóti að teljast bera ábyrgð á atferli allra þeirra, sem hér eigi hlut að máli, lækna og stofn- ana og þá sérstaklega yfirlæknis fæðingardeildar Landspítalans. Tjón stefnenda í máli þessu sé annars vegar fólgið í hinni ámæl- isverðu meðferð, sem stefnandi K hafi orðið fyrir á fæðingar- deild Landspítalans og fóstureyðingarleyfi hennar hlaut yfirleitt. Hafi þetta valdið henni stórfelldum miska. Hins vegar komi það fram í ástandi stefnanda S, sem sé andlega og líkamlega van- þroska af völdum þess sjúkdóms, sem móðir hans hafi tekið á meðgöngutímanum (syndroma rubellae, sbr. vottorðið á dskj. nr. 8). Varðandi ástand S vísar lögmaður stefnenda til dskj. nr. 3 og 11, sbr. dskj. nr. 24. Af hálfu stefnenda er því haldið fram, að eftir að landlæknir hafði veitt leyfi til fóstureyðingar, sbr. dskj. nr. 8, hafi hlutverk lækna fæðingardeildarinnar verið að framkvæma fóstureyðingu svo framarlega sem heilsu móður hafi ekki verið hætta búin af 179 þeirri aðgerð. Það hafi ekki verið í verkahring læknanna að fjalla um það, hvort hættulegt væri eða ekki fyrir fóstur stefnanda K, að hún fékk rauða hunda á meðgöngutímanum, það hafi verið í verkahring nefndarinnar að taka afstöðu til þess, hvort beiðnin um fóstureyðingu væri á rökum reist eða ekki. Nefndin hafi veitt samþykki sitt og á grundvelli samþykkis nefndarinnar hafi land- læknir veitt leyfið. Af hálfu stefnda eru sýknukröfur byggðar á eftirfarandi: a) Engin lögákvörðuð skylda hafi hvílt á læknum fæðingar- deildar Landspítalans um að framkvæma fóstureyðinguna. b) Ekki hafi verið sýnt fram á, að niðurstaða mats læknanna hafi verið subjektiv röng (þ. e. vísvitandi eða af stórfelldu gá- leysi). c) Ekki hafi verið færðar óyggjandi sannanir fyrir því, að sjúkdómur stefnanda K í janúar 1964 hafi verið rauðir hundar né að vanheilindi drengsins, S, eigi rætur sínar að rekja til sjúk- dóms þess, er móðirin hafi þá fengið. d) Ástæða sé til að ætla, að stefnanda K hafi snúist hugur, að því er tekur til ákvörðunar hennar um fóstureyðinguna. Um a— b. Það sé meginregla, að fóstureyðingar séu bannaðar og sé banni þessu framfylgt með refsiákvæðum þeim til handa, er þær fram- kvæma, þ. e. jafnt gagnvart læknum sem öðrum svo og gagnvart konunni, er fóstrinu lætur eyða. Lög nr. 16/1938 heimili undan- þágu frá þessu banni í vissum tilfellum. En undanþága þessi geri ekki annað en gera hlutaðeigendur, þ. e. lækninn og hina van- færu konu, refsilausa gagnvart þjóðfélaginu við framkvæmd fóst- ureyðingarinnar. Framkvæmdin sé þó ekki öllum heimil, þ. e. einungis læknum, „enda sé ekki fyrirsjáanlegt, að heilsu viðkomandi sé búið tjón af framkvæmd aðgerðarinnar“, eins og segi í 7. gr. laga nr. 16/ 1938. Samkvæmt þessu sé það áfram mat þess, er aðgerðina eigi að framkvæma, hvort hún sé hættuleg eða ekki. Eins og lög nr. 16/1938 séu fram sett, sýnist þau mæla fyrir um ívilnandi „rétt- indi“ til handa lækninum og hinni barnshafandi konu. Þau geri sem sé ráð fyrir því, að lækninum sé ljúft að vinna þetta verk, hann bíði með tilbúna skurðstofu eftir leyfi til fóstureyðingar og og síðan eftir því að framkvæma verkið. Vald landlæknis og hinn- ar ráðgefandi nefndar nái ekki lengra en að veita leyfið og að undanþiggja aðiljana hinu almenna banni við fóstureyðingum. Landlæknir eigi samkvæmt lögunum aðeins að segja fyrir um 180 það, í hverju aðgerðin eigi að vera fólgin, hvar hún skuli fram- kvæmd og af hvaða lækni. Lögin hafi engin ákvæði um það, ef sá læknir vilji ekki vinna verkið. Þá komi til hins almenna mats hans sjálfs á öllum aðstæðum eins og jafnan í læknisfræðinni. Að sjálfsögðu framkvæmi lækn- irinn það mat sjálfstætt og óháð skoðunum annarra aðilja, sem nú megi teljast málinu óviðkomandi. Það sé því ekki um það að ræða, að eitt eða neitt hafi verið lagt fyrir yfirlækninn í þessu efni, eins og segi Í greinargerð stefnanda á bls. 3. Nefndin og land- læknir hafi lokið hlutverki sínu í bili, en læknirinn hugi að öllum aðstæðum, bæði almennum vinnulögmálum lækna og ákvæðum annarra laga um fóstureyðingar, laga nr. 38 frá 28. janúar 1935. Þar segi í 2. mgr. 9. gr.: „Ef kona hefur gengið lengur með en 8 vikur, skal læknir þó elkókð eyða fóstrinu nema um því meiri hættu sé að ræða, er ætla má, að komið verði í veg fyrir með fóstureyðingunni og ekki á annan hátt, enda jafnist þá hætta sú, sem aðgerðinni er samfara, er konan hefur gengið svo lengi með, engan veginn við hættu þá, sem koma á í veg fyrir“. Þarna komi mat á ný ásamt banni við að eyða fóstri, ef kona hefur gengið lengur með en 8 vikur. Stefnandi K hafi verið talin hafa fengið rauða hunda 21. janúar 1964 og segi í greinargerð stefnenda á bls. 2, að þá hafi verið 6.-7. vika meðgöngutímans. Þetta sé ekki rétt. Fyrsti dagur síðustu tíða fyrir getnað sé 16. nóvember 1963. Þann 21. janúar 1964 hafi konan verið gengin með í 9 vikur og þá 14 vikur, þegar hún kom á fæðingardeild Landspítalans. Við mat á hættueiginleikum sjúk- dóms þessa hjá fóstrinu beri að hafa í huga, að talin sé því minni hætta á skemmdum hjá fóstrinu því lengra sem á meðgöngutím- ann líði. Sú hugmynd stefnenda að beina kröfum sínum að ríkissjóði sem eiganda þess sjúkrahúss, sem besta aðstöðuna teljist hafa til að annast þessar aðgerðir, og staðfesting þeirrar hugmyndar með skaðabótaskyldu á hendur ríkissjóði mundi slá öðru af tvennu föstu: Í annan stað, að ríkissjóður bæri ábyrgð á því, að konan veiktist, eftir að hún varð þunguð, eða þá, að hinu leytinu, að hún eigi lögvarða kröfu til þess að fá fóstri sínu eytt. Hvort tveggja þetta sýnist fjarri öllu sanni, hið fyrra a. m. k. svo stór- lega úrleiðis miðað við allar viðurkenndar bótareglur og hið síð- ara einnig fjarstætt að óbreyttum lagaákvæðum um þessi efni og lagaákvæðum um lækna og skyldur þeirra. Hvaða læknir er skyldur til þess að framkvæma og bera ábyrgð á aðgerðum, ef 181 hann sjálfur telur vafasamt að framkvæma þær? Til þess, að svar við þessari spurningu yrði á þann veg, að um slíka skyldu væri að ræða, þurfi stefnendur að geta bent á beint og ótvírætt lagaákvæði í þá átt. Svar við spurningunni sé ekki að fá í lögum um réttindi og skyldur lækna nr. 47/1932 né annars staðar í lög- um. En í Codex Ethicus lækna segi Í 4. gr.: „Það er meginregla, að lækni er frjálst að hlýða samvisku sinni og sannfæringu. Hann getur, ef lög eða úrskurðir bjóða ekki ann- að, synjað að framkvæma læknisverk, sem hann treystir sér ekki til að bera ábyrgð á ...“. Víða í sóknarskjölum láti lögmaður stefnenda kaldranaleg orð falla í garð yfirlæknis fæðingardeildarinnar, svo sem að komið hafi verið í veg fyrir aðgerðina, að yfirlæknirinn hafi vísað kon- unni af skurðstofunni með þeim ummælum, að hún ætti þangað ekkert erindi, að konan hafi ekki getað fundið, að mál hennar ætti þar samúð að mæta, fremur hið gagnstæða o. s. frv. Við þetta orðalag gerir lögmaður stefnda þá athugasemd og ábend- ingu, að hér sé um eitt viðurhlutamesta ákvörðunaratriði lækna að ræða, þar sem um sé að tefla eyðingu þegar kviknaðs lífs, og geti það því naumast ákvarðast af atriðum eins og samúð eða öðrum tilfinningalegum viðhorfum. Þar þurfi meira til að koma, fyrst og fremst rökrétt hugsun og yfirvegað mat á öllum aðstæð- um, bæði er taki til sjúkdómsins, sem vera eigi hættuvaldurinn, til þeirrar áhættu, sem læknirinn leggi konuna í, og til þess, hvort fóstrinu sé í raun veruleg hætta búin. Þetta mat yfirlæknisins hafi leitt til þeirrar niðurstöðu, að ekki væri hættandi á aðgerð, og við það hafi orðið að standa, þó að óskir stefnanda K hafi beinst í aðra átt. Með þessu hafi þó ekki, eins og segir í stefnu, verið komið í veg fyrir hina leyfðu fóstureyðingu, þar eð leitað hafi verið til annarra lækna til að gera aðgerðina, en þeir hafi ekki heldur treyst til þess. Þessar tilraunir til að útvega aðra lækna hafi verið gerðar af stefnanda sjálfri og heimilislækni hennar, en ekki hafi verið svo mikil alvara í þeim, að leyfis land- læknis hafi verið aflað á ný né voru þessar tilraunir gerðar fyrir beina milligöngu hans. Á árinu 1963 hafi verið veitt alls 71 leyfi til fóstureyðinga, þar af 23 vegna rauðra hunda. Á árinu 1964 hafi sambærilegar tölur verið 85, þar af 61 vegna rauðra hunda. Það hafi verið áhyggjuefni margra lækna á þessum árum, hversu mörg leyfi voru veitt til fóstureyðinga vegna rauðra hunda, enda hafi þekking á afleiðingum þeirra og margra annarra veiru- 182 sjúkdóma fyrir vanfærar konur ekki verið eins fullkomin og nú sé orðið. Þá hafi t. d. verið talið víst, að 6.—8. meðgönguvikurnar væru hættulegastar og talið, að hættuástand væri liðið hjá eft- ir þann tíma. Þekkingin sé nú orðin víðtækari á þessum málum. Þannig hafi þá ekki einu sinni verið unnt að greina með óyggj- andi móti, hvort um þennan sjúkdóm hafi verið að ræða eða ekki, og hafi það verið fyrst á árinu 1964, að veiran hafi fundist í blóð- serum sjúklinganna. Víst sé hér um sorglegt tilfelli að ræða og hjónin, foreldrar drengsins, eigi alla samúð skilið, en annað mál sé hitt, hvernig málið horfi við frá skaðabótaréttarlegu sjónarmiði. Tjón þetta verði ekki bætt með fé og sé reyndar undarlegt, að slíkar kröfur skuli uppi hafðar. Eina úrræðið, sem eitthvað gæti, úr því sem kom- ið er, linað sársauka og erfiðleika foreldranna í framtíðinni, væri, ef þjóðfélaginu tækist að koma á fót heimili fyrir sjúklinga af þessu tagi, sem sagðir séu allmargir. En krafa sú, sem hér sé uppi höfð, færi þjóðfélagið ekki nær því marki, þvert á móti e. t. v. fremur skref til baka, ekki síst, ef fleiri kæmu hér í kjölfar með stórar peningakröfur af almannafé, en ekki sé loku fyrir það skot- ið, að eins sé ástatt um fleiri, er orðið hafi fyrir svo þungri reynslu. Um c. Í þessum lið sýknukröfu stefnda er þess getið, að ekki hafi ver- ið færðar óyggjandi sannanir fyrir því, að stefnandi K hafi veikst af rauðum hundum í janúar 1964, né að vanheilindi sonar hennar, S, eigi rætur að rekja til þess sjúkdóms. Þessi skoðun sé byggð á ýmsum atriðum í gögnum málsins, t. d. sé vottorð heimilislæknis K mjög ófullkomið, aðeins talað um „typisk rubeola-einkenni“, án þess að þessum einkennum sé lýst. Útbrot sanni ekkert og geti þau stafað af öðrum orsökum en rubeola-vírus. Læknisvottorðið sé því síður en svo afgerandi sönnun í þessu tilliti enda segi í at- hugasemd starfsmanns landlæknis á bls. 4 á dskj. 5, og sé sú at- hugasemd dagsett "7. febrúar 1964: „Læknisvottorð ófullnægj- andi“. Breyti engu, þó við hið ófullnægjandi læknisvottorð hafi verið látið sitja og látið undan með þessari athugasemd: „Kjartan Magnússon læknir upplýsir í viðtali við undirrit. að hann hafi séð sjúkl., er hann var sjúkur af rubeola. Sn. P. Snorrason.“ Þessi skoðun styðjist ekki síst við ýmis atriði í hinni ítarlegu bandarísku skýrslu á dskj. nr. 11, en þar komi víða fram, að dreng- urinn sé ekki typiskt „rauðuhunda“-barn. Ýmis atriði í hinni 183 bandarísku skýrslu vekji efasemdir um, að hér sé um áfleiðingar rauðra hunda að ræða. Gætu þar ýmsir aðrir sjúkdómar komið til greina. Í gögnum málsins komi fram, að á síðari mánuðum hafi dreng- urinn sýnt mikla framför á andlega sviðinu. Þannig hafi greindar- vísitala hans hækkað ótrúlega mikið frá árinu 1969 til ársins 1971, sem einnig gæti bent til þess, að barnið sé óvenjulega seinþroska, en muni með tíð og tíma ná enn betri árangri. Um d. Síðasta lið í kröfugerð stefnda er nefnd sem sýknuástæða, að ástæða sé til að ætla, að stefnanda hafi snúist hugur, að því er taki til fyrstu ákvörðunar sinnar um fóstureyðinguna. Komi þetta fram í lokaorðum í sjúkraskrá fæðingardeildarinnar, dags. 26. febrúar 1964, þ. e. daginn, sem hún fór heim, með þessum orðum: „Hik er á sjúklingi varðandi aðgerð, og er Í samráði við hana hætt við hana“. Undir þetta riti G. Snædal. Getum megi að því leiða, hver hafi verið ástæðan til þessarar niðurstöðu, sem sé sú, að sjúklingi muni hafa verið skýrt frá því, að ekki væri unnt að gera þessa aðgerð nema með keisaraskurði, en sem kunnugt sé, sé sú aðferð litin mjög alvarlegum augum, ekki síst af konum. Þá muni sjúklingi og hafa verið gerð grein fyrir því, að svo og svo langan skurð þyrfti til þess að ná fóstrinu út, sem síðan mundi skilja eftir lengra ör bæði á ytra borði kviðarhols og á legi heldur en við vanalegan keisaraskurð, sem framkvæmdur er á lokastigi meðgöngu. Ekki sé ósennilegt, að þessar ástæður ásamt almenn- um hughreystingarorðum læknanna um, að barnið yrði heilbrigt, hafi valdið breytingum á ákvörðun konunnar. Síðasta kröfulið stefnenda er mótmælt sérstaklega með vísan til þess, að þegar bakgrunnur þessa máls sé hafður í huga og það, að aðalætlun foreldranna var að koma í veg fyrir fæðingu barns- ins, sé órökrétt að gera kröfu í þessa átt. Hinn kosturinn hafi sem sé verið sá, að barnið hafi aldrei fæðst, fóstrinu verið eytt áður. Annars sé hér komið inn á svið, sem sjálfsagt sé ekki al- gengt í dómsmálum, þ. e. vangaveltum um hin flóknustu rök lífs og dauða og jafnvel hvort heppilegra sé fyrir einstaklinginn að vera lífs eða liðinn. Dómur um það efni, svo óyggjandi sé, fáist naumast í bráð, að öllum dómstólum ólöstuðum. Er þess því kraf- ist, að kröfunni, sem felst í þessum tölulið, verði vísað frá dómi sem ódómhæfri. Við munnlegan málflutning 1. þ. m. var af hálfu stefnda ekki 184 höfð uppi frávísunarkrafa, hvorki að hluta málsins né í heild, og verður því talið, að stefndi hafi fallið frá kröfu sinni um frávís- un í þessum þætti málsins. Það er rétt, sem haldið er fram af hálfu stefnda, að almennt eru fóstureyðingar bannaðar að íslenskum lögum. Undantekning- ar frá þessu banni er að finna í lögum nr. 38 frá 1935 og lögum nr. 16 frá 1938. Þá er frumvarp að lögum um leiðbeiningar fyrir konur um varnir gegn því að verða barnshafandi og um fóstureyðingar var samið, en það eru lög nr. 38 frá 1935, þá voru engin ákvæði í lög- um, er heimiluðu læknum fóstureyðingar. Í greinargerð frum- varpsins segir, að þó að þetta sé svo, sé hvarvetna litið svo á, að lækni sé heimilt og jafnvel skylt að fórna lífi fósturs eða barns í fæðingu, ef þess er þörf til að bjarga lífi móðurinnar og jafnvel þó að ekki sé meira í húfi en yfirvofandi alvarlegt heilsutjón hennar, sem þó muni orka tvímælis. Þessari heimild og jafnvel skyldu læknanna finni lögfræðingar stað þrátt fyrir hin skýlausu ákvæði allra hegningarlaga um þetta atriði með kenningum sín- um um svokallaðan „neyðarrétt“. Í greinargerð frumvarpsins segir, að það sé hlutverk frum- varpsins, ef að lögum verði, að greiða úr þeim vanda, sem það hafi í för með sér, að lögð sé allt að 8 ára hegningarvinna við því, ef út af beri um rétta framkvæmd þess, sem í sumum tilfellum séu tvímælalaus og þýðingarmikil skyldustörf, þannig að það liggi sem ljósast fyrir, hvað læknum er heimilt og skylt í þessum efnum og hvað óheimilt. Í 10. gr. frumvarpsins er svohljóðandi ákvæði: „Nú hefir kona orðið barnshafandi og vantar meira en 12 vikur á fullan með- göngutíma og er ástæða til að ætla, af því að konan hefir áður alið vanskapað barn eða haldið meðfæddum sjúkdómi eða af öðrum rökum, að um kynfylgju sé að ræða, er komið geti fram á burði þeim, er konan gengur með, og er lækni þá heimilt að eyða fóstr- inu, þó að ekki sé nauðsynlegt vegna heilsu konunnar, enda sé þá einnig farið nákvæmlega eftir reglum þeim, er greinir í 11. gr. þessara laga, sbr. og 2. málsgrein 9. gr.“ Þessi grein var felld nið- ur úr frumvarpinu. Þannig að samkvæmt lögum nr. 38 frá 1935 eru fóstureyðingar einungis heimilar, ef heilsa móður krefst þeirra. Í lögum um að heimila í viðeigandi tilfellum aðgerðir á fólki, er koma í veg fyrir, að það auki kyn sitt, en þau eru nr. 16 frá 13. janúar 1938, er ákvæði í 5. gr. laganna, er heimilar fóstur- 185 eyðingu, ef gild rök liggja til þess, að burður viðkomandi sé í mikilli hættu af kynfylgjum þeim eða öðrum ástæðum, sem um getur í tölulið 2 a í sömu grein, og svo ef kona hefur orðið þung- uð við nauðgun. Þær ástæður, sem upp eru taldar í 2 a, eru, að gild rök liggi til þess, að viðkomandi beri í sér að kynfylgju það, er mikil líkindi séu til, að komi fram á afkvæmi hans sem alvar- legur vanskapnaður, hættulegur sjúkdómur, andlegur eða líkam- legur, fávitaháttur eða hneigð til glæpa eða að afkvæmi hans sé í tilsvarandi hættu af öðrum ástæðum, enda verði þá ekki úr bætt á annan hátt. Í greinargerð fyrir lögum þessum segir m. a.: „Það á sér ekki stað í tilsvarandi lögum annars staðar, að fóstureyðingaraðgerðir séu heimilaðar í hliðstæðum tilgangi og vananir. Er slíkt talið eiga heima í fóstureyðingarlögum. Til þess var og upphaflega ætlast hér, að ákvæði um þetta yrðu í fóstureyðingarlögunum, og þannig var gengið frá frumvarpi til þeirra laga, er það á sínum tíma var lagt fyrir Alþingi. En ákvæðið fann þá ekki náð fyrir augum þingsins og var fellt í burtu, en að vísu með góðum orð- um um, að það fengi að fljóta með í lögum sem þessum, er þau kæmu til kasta Alþingis. Formsins vegna er ekkert út á þetta að setja og fer raunar vel á. Fóstureyðingarlögin miða eingöngu við heilbrigðishag konunnar sjálfrar, sem aðgerðin er framkvæmd á, en þessum lögum er að miklu leyti ætlað að miða við ástand af- kvæmisins. Hér er því rökrétt samhengi á milli.“ Í greinargerðinni segir enn fremur: „Hugsanlegt er, að hætta sé talin á, að barn fæðist hættulega sjúkt, vanskapað eða alvarlega gallað á annan hátt, þó að ekki sé arfgengi til að dreifa, heldur sé ástæðunnar að leita í öðrum vanheilindum móðurinnar, er áhrif hafi á þroska eða heilbrigði fóstursins í móðurlífi. Frum- varpið heimilar að taka slíkt til athugunar.“ Í greinargerðinni segir um 7. gr.: „Að sjálfsögðu er öllum öðr- um en læknum óheimilar aðgerðir samkvæmt lögum þessum. Og lækni er slík aðgerð jafn óheimil sem öðrum mönnum, nema lög- lega út gefið leyfi liggi fyrir, er beinlínis heimili honum aðgerð- ina. Þó er enn sú takmörkun á heimild læknisins, að sjálfur verð- ur hann að sannfæra sig um, að ekki sé viðkomandi fyrirsjáan- lega búið heilsutjón af framkvæmd aðgerðarinnar. Landlæknir og nefndin hafa væntanlega sjaldnast ástæðu til að kynnast um- sækjandanum persónulega og munu að jafnaði ekki taka til at- hugunar heilbrigðisástand hans að þessu leyti, enda gæti orðið sú breyting á heilbrigðum manni frá því að leyfi væri gefið út 186 fyrir hann og þangað til að framkvæmd aðgerðarinnar kæmi, að þá væri orðin lífshætta fyrir hann að leggjast undir hana, Hlut- aðeigandi læknir á því að bera ábyrgð á framkvæmd sjálfrar að- gerðarinnar og því, hvernig hún tekst, eins og hverju öðru læknis- verki, sem hann tekur að sér að leysa af hendi. Engin ákvæði eru í lögunum, sem skylda lækna til að fram- kvæma þessar aðgerðir á fólki gegn vilja þess. Þrátt fyrir útgefið leyfi getur því ekki orðið úr framkvæmd þeirrar aðgerðar, sem enginn læknir fæst til að taka að sér að framkvæma.“ Á dskj. nr. 6 er leyfi landlæknis, útgefið 13. febrúar 1964, til fóstureyðingaraðgerðar á K. Leyfið er svohljóðandi: „Leyfi landlæknis til aðgerðar samkvæmt ákvæðum laga nr. 16, 13. jan. 1938 um að heimila í viðeigandi tilfellum aðgerðir á fólki, er koma í veg fyrir, að það auki kyn sitt. Aðgerð samkvæmt ákvæðum laga nr. 16, 13. jan. 1938 er því aðeins heimil, að fyrir liggi skriflegt leyfi landlæknis, enda ekki fyrirsjáanlegt, að heilsu viðkomandi sé búið tjón af framkvæmd aðgerðarinnar. Aðgerðina má ekki framkvæma gegn vilja við- komandi (lögráðamanns hans eða tilsjónarmanns) nema heimiluð sé samkvæmt dómsúrskurði. Aðgerðinni skal haga samkvæmt hinu skriflega leyfi landlæknis og fylgja í hvívetna ýtrustu kröf- um læknisfræðinnar til tryggingar tilætluðum árangri af aðgerð- inni, minnstri hættu viðkomandi af henni og því, að hann verði sem skjótast heill. Læknir skal síðan senda landlækni skýrslu um aðgerðina og þannig úr garði gerða, er hann segir fyrir um (sbr. 6. og 7. gr. laganna). Hér með heimilast samkvæmt ákvæðum laga nr. 16, 13. jan. 1938 og að fengnu tilskildu samþykki hlutaðeigandi nefndar fóst- ureyðingaraðgerð á K, . . . enda verði aðgerðin framkvæmd á fæðingardeild Landspítalans af læknum deildarinnar. Skal farið í einu og öllu eftir fyrirmælum nefndra laga og þar á meðal afgreidd til landlæknis skýrsla um aðgerðina á meðfylgj- andi eyðublaði. Aðgerðin er heimiluð samkvæmt umsókn hlutaðeigandi sjálfrar og var samþykkt af nefndinni með samhljóða atkvæðum. Tilefni aðgerðarinnar: Rubeolae in graviditate. Reykjavík, 13. febr. 1964. TIK,...“ Leyfi landlæknis á dskj. nr. 6 og umsókn stefnanda K á dskj. 187 nr. 5 eru í samræmi við lög nr. 16 frá 1938. Í 6. gr. nefndra laga segir svo: „Landlæknir ákveður í hverju einstöku tilfelli í sam- ráði við nefnd þá, er um getur í 5. gr., í hverju aðgerðin, er hann gefur út leyfi fyrir, skuli vera fólgin, hvar hún skuli framkvæmd og ef það getur ekki orðið á opinberu sjúkrahúsi, þá af hvaða lækni. Leyfi landlæknis skal vera rökstutt, getið tilefnis um- sækjanda og afstöðu nefndarinnar til leyfisins. Nú synjar land- læknir leyfis, er meiri hluti nefndarinnar mælir með, og má þá umsækjandi leita úrskurðar dómsmálaráðherra, er þá má fela nefndinni að gefa út leyfið.“ Samkvæmt þessu ákvæði átti stefnandi K engan íhlutunarrétt um það, hvar eða af hvaða lækni fóstureyðingin skyldi fram- kvæmd. Eftir að umsókn hennar ásamt læknisvottorði á dskj. nr. 5 hafði verið send til hlutaðeigandi, var hlutverk stefnanda K lokið og ekki annað fyrir hana að gera en bíða eftir, að leyfið yrði veitt eða um það synjað, og eftir að leyfið var veitt, þá bíða eftir sjúkrarúmi á þeim stað, þar sem aðgerðin skyldi framkvæmd samkvæmt leyfi landlæknis. Það kom fram, þá er dr. Gunnlaugur Snædal læknir kom fyrir dóm, að leyfilegt sé að framkvæma fóstureyðingar á fæðingar- deild Landspítalans og Fjórðungssjúkrahúsinu á Akureyri og svo geti landlæknir veitt leyfi til þess, að svona aðgerðir séu fram- kvæmdar á öðrum sjúkrahúsum, en þannig leyfi mundu einungis veitt við einstakar aðgerðir. Einnig að á fæðingardeildinni væru framkvæmdar svona 90-120 fóstureyðingar á ári. Fyrir dómi taldi Pétur H. J. Jakobsson yfirlæknir þessar tölur ekki ólíklegar. Á dskj. nr. 23 er svar við spurningu um það, hvort þess séu dæmi, að landlæknir hafi veitt einhverjum læknum á Reykjavíkursvæð- inu leyfi samkvæmt lögum nr. 16/1938 til að framkvæma fóstur- eyðingu á öðrum sjúkrahúsum en fæðingardeild Landspítalans. Svar landlæknis er svohljóðandi: „Í skýrslum fyrirfinnast ekki slík dæmi.“ Af því, sem hér hefur verið rakið, þá þykir ólíklegt, að sæki kona á Reykjavíkursvæðinu um leyfi til fóstureyðingar, að land- læknir ákveði í leyfi sínu, að fóstureyðing skuli framkvæmd ann- ars staðar en á fæðingardeild Landspítalans. Á dskj. nr. 23 kemur fram, að á árinu 1963 hafi verið veitt 29 leyfi til fóstureyðinga samkvæmt lögum nr. 16 frá 1938, þar af 23 vegna rubeola in graviditate. Á árinu 1964 66 leyfi, þar af 61 vegna rubeola in graviditate. Þegar litið er til tilgangs laganna nr. 16 frá 1938, þá verður að 188 telja, að bá er landlæknir hafði gefið út leyfi til fóstureyðingar- aðgerðar á stefnanda K, hafi skapast réttur til handa stefnanda K til þess að fá fóstri sínu eytt, svo framarlega sem henni ekki snerist hugur varðandi aðgerð eða að heilsufar hennar yrði þann- ig, að aðgerð teldist ekki forsvaranleg. Eftir að landlæknir hafði veitt leyfið til fóstureyðingarinnar, en í leyfinu segir, að tilefni aðgerðarinnar sé rubeola in gravidi- tate, þá bar læknum fæðingardeildarinnar að leggja leyfið til grundvallar. Í þeirra verkahring var einungis að athuga um það, hvort aðgerðin væri forsvaranleg með tilliti til heilsu konunnar. Í verkahring læknanna var ekki að meta það, hvort það teldist hættulegt eða ekki, að konan hafi fengið rauða hunda. Pétur H. J. Jakobsson yfirlæknir bar fyrir dómi, að aðalástæð- an fyrir því, að hann neitaði að framkvæma fóstureyðingu á stefn- anda K, hafi verið sú, hve hún var langt gengin með. Yfirlæknir- inn staðfesti sem rétt efni dskj. nr. 18, en þar segir m. a.: „Rann- sóknir leiddu í ljós, og voru aðstoðarlæknar mér sammála um það, að konan væri barnshafandi og gengin með 14 vikur. Fyrsti dagur síðustu tíða var 16. nóvember 1963, og passaði það vel við niður- stöðu rannsóknarinnar.“ „Ég hefi orðið fyrir því hér á deildinni, að konur hafi verið í lífshættu þrátt fyrir blóðgjafir og fullkomn- ustu aðstoð eftir fóstureyðingar, og sú hætta er alltaf meiri eftir því, hve langt konan er gengin með, og þess vegna vildi ég ekki taka á mig ábyrgð þessarar aðgerðar og konan send heim.“ Fyrir dómi sagði yfirlæknirinn, að þar sem segir á dskj. nr. 18, að konan hafi verið gengin með í 14 vikur, það eigi við, þá er konan var skoðuð á fæðingardeildinni. Við útreikning á aldri fósturs sé alltaf miðað við fyrsta dag síðustu blæðinga og svo skoðun á konunni. Við fyrsta dag síðustu blæðinga verði alltaf að miða, því að það sé mjög mismunandi hjá hinum einstöku kon- um, hvenær egglos verði, en ef konan viti raunverulega, hvenær getnaður hafi átt sér stað, þá sé hægt að miða við þann tíma, en annars við fyrsta dag síðustu blæðinga. Almennt taldi yfirlækn- irinn það hættulegt að framkvæma fóstureyðingu, eftir að kona er gengin með í 14 vikur, en fóstureyðing eftir þann tíma sé fram- kvæmd, ef það teljist nauðsynlegt vegna heilsufars móðurinnar. Það geti komið þau tilfelli, að það verði að losa konu við fóstur, þó að hún sé gengin mjög langt með, vegna þess að konan sé í lífs- hættu vegna sjúkdóms. Í þessu tilfelli hafi móðirin verið heil- brigð, og yfirlæknirinn sagði, að við ákvörðun um fóstureyðingu þá verði hann að taka á sig ábyrgð á heilsu móðurinnar. Yfirlækn- 189 irinn sagði, að á fæðingardeildinni hafi konur ekki dáið vegna fóstureyðinga. Yfirlæknirinn sagði, að það sé vitað allt frá árinu 1940, að það geti haft hættu í för með sér, þegar barnshafandi kona fær rauða hunda eða aðra vírussjúkdóma, en vírusinn vegna rauðra hunda hafi fyrst verið ræktaður fyrir 10 árum. Ekki hafi skoðanir manna breyst á síðustu 10 árum, að því er varðar hættueigindir sjúk- dómsins. Það sé enn talið hættulegast, ef konan fær sjúkdóminn, þegar hún hefur gengið með skemur en 8 vikur, og almennt sé talið, að það sé hættulaust, þó að kona fái rauða hunda, ef hún er búin að ganga með lengur en 12 vikur. Þær skemmdir, sem sjúk- dómur þessi geti valdið á fóstrinu, séu miðvefsskemmdir. Framburður Gunnlaugs Snædals læknis hér fyrir dómi var í meginatriðum samhljóða framburði yfirlæknisins. Gunnlaugur taldi það ofmælt, að fóstureyðing framkvæmd með keisaraskurði væri lífshættuleg, en það sé hættulegra en að taka fullburða barn með keisaraskurði. Á árinu 1964 hafi alltaf verið notuð sú aðferð að taka fóstur með keisaraskurði, ef framkvæmd var fóstureyðing á fóstri, sem kona hafði gengið lengur með en 12 vikur, en nú í seinni tíð séu fleiri aðferðir notaðar. Á árinu 1964 hafi fólk talið, að aðalhættutími, ef barnshafandi kona fékk rauða hunda, væri á 6.-8. viku, en eftir 10. viku væri lítil hætta á ferðum. Nú orðið viti fólk meir um þennan sjúkdóm og aðra vírussjúkdóma og sé nú almennt talið, að flestir vírussjúkdómar geti orsakað fóstur- skemmdir, ef kona fær sjúkdóminn á vissum tíma meðgöngunnar, en hættan sé ennþá mest fyrir 10. viku, en sé til staðar eitthvað lengur. Almennt sé talið, að eftir að fóstur er komið á þann aldur, að komin er á það full mannsmynd, en það muni vera í kringum 12.-14. viku, þá sé lítil hætta á ferðum, þó kona fái vírussjúkdóm, en um þetta séu skiptar skoðanir, en flestir læknar fallist á þá skoðun, að ef eitthvað er að barni og móðirin hafi fengið rauða hunda eftir 14. viku meðgöngutímans, þá sé einhverju öðru um að kenna en rauðu hundunum. Gunnlaugur sagði, að hann hafi verið sammála yfirlækni fæðingardeildarinnar um að gera ekki aðgerðina, en í gögnum þeim, sem læknarnir hafi fengið frá land- lækni, hafi verið ósamræmi í aldursákvörðun fóstursins miðað við það, sem læknum fæðingardeildarinnar hafi talist til, en á þessum tíma hafi læknar deildarinnar verið þrír og hafi þeir allir verið sammála. Reglan sé sú á sjúkrahúsum, að læknar deildanna framkvæma ekki aðgerðir, sem yfirlæknir hverrar deildar vill ekki, að séu framkvæmdar. 190 Egnir dómi bar Et lan ak 20 á eðlngangeildlpni ið með í 14 vikur eða lengur, en til þess að á tlsunarðina sé fram- kvæmd eftir þennan tíma, þurfi ástæður að vera knýjandi. Jón var spurður um það, hvort hann teldi, að það, að kona fái rauða hunda á meðgöngutímanum, sé það knýjandi nauðsyn, að rétt sé að framkvæma fóstureyðingu, eftir að kona hefur gengið með í 14 vikur, og svaraði hann því til, að eftir því sem hann hafi lesið þá séu skoðanir manna mismunandi á því, hve hættulegt það sé, að kona fái rauða hunda á meðgöngutíma, en almennt sé talið, að fái kona rauða hunda, eftir að hún hafi gengið með í 8 vikur, þá sé hætta ekki svo mikil. Í þessu tilfelli muni eins og í öðrum vera miðað við 8 vikur frá fyrsta degi síðustu blæðinga. Viðhorf til fóstureyðinga taldi Jón vera svipuð í dag og á árinu 1964 og að- ferðir, sem notaðar eru, séu þær sömu að mestu leyti. Jón sagði, að það hafi komið fyrir, að konur hafi verið komnar á fæðingar- deildina til þess að fá framkvæmda fóstureyðingu og muni þá heimilislæknar eða sérfræðingar hafa haft milligöngu og haft samband við yfirlækni deildarinnar, en þá hafi komið í ljós, að konurnar væru komnar of langt á leið, og þá í sumum tilfellum verið talað við konurnar og útskýrt fyrir þeim, í hverju aðgerðin væri fólgin, og þær þá hætt við og í öðrum tilfellum hafi læknar neitað að framkvæma aðgerðir, vegna þess að konurnar hafi ver- ið komnar of langt á leið. Ekki mundi læknirinn í svona tilfellum eftir því, að konurnar hafi verið búnar að fá leyfi frá landlækni, eins og í þessu tilfelli. Læknirinn sagði, að það taki lengri tíma, þegar sótt sé um leyfi til nefndarinnar heldur en þegar heimilis- læknir eða sérfræðingur gefur skýrslu um heilsufar konunnar til yfirlæknis fæðingardeildarinnar og sækir um fóstureyðingu og í þeim tilfellum þá sé reynt að sjá til þess af hálfu deildarinnar, að konurnar þurfi ekki að bíða eftir plássi, heldur séu þær teknar strax. Af því, sem hér hefur verið rakið, þá virðist ástæðan fyrir því, að fóstureyðingin var ekki framkvæmd, hafa verið sú, að stefn- andi K hafi verið komin of langt á leið, en læknar fæðingardeild- arinnar hafi talið hana vera gengna með í 14 vikur. Yfirlæknir fæðingarðeildarinnar tók fram, að í þessu tilfelli, hafi móðirin verið heilbrigð. Samkvæmt framburðum lækna fæðingardeildarinnar eru fram- kvæmdar fóstureyðingar á fæðingardeildinni, eftir að konur hafa gengið lengur með en 14 vikur, en þær aðgerðir virðast byggjast 191 á því, að þær séu til þess gerðar að bjarga lífi móður. Þannig, að mat á því, hvort fóstureyðing er framkvæmanleg eða ekki, virð- ist vera mismunandi, þegar lífi móður er talin hætta búin af Þunganum, sbr. 9. gr. laga nr. 38 frá 1935, og svo þegar fóstrið er talið í hættu, sbr. 5. gr. laga nr. 16 frá 1938. Almennt munu læknar eiga mat á því, hvort aðgerðir eru for: svaranlegar eða ekki. Enda verða þeir ekki skyldaðir til að fram- kvæma aðgerðir sem fóstureyðingu, telji þeir það ekki réttlætan- legt af einhverjum ástæðum. Ef 1. dagur síðustu blæðinga er lagður til grundvallar við út- reikning á því, hversu langt kona er gengin með, þá hefur stefn- andi K verið búin að ganga með. fóstur sitt í 66 daga, þá er hún veiktist 21. janúar 1964, en það gera 9 vikur og 3 daga. Þá er hún sótti um leyfi til fóstureyðingar hinn 29. janúar 1964, þá hefur hún verið búin að ganga með í 74 daga, eða 10 vikur og 4 daga. Frá því að stefnandi sótti um leyfið og þar til það var veitt, liðu 15 dagar, og frá leyfisveitingu og þar til hún var lögð inn á fæð- ingardeildina liðu 8 dagar. Því, hvað það leið langur tími, frá því að sótt var um leyfi til fóstureyðingar og þar til stefnandi K var lögð inn á fæðingardeild- ina, gat stefnandi K ekki ráðið. Þá er hún hafði tekið ákvörðun um að óska leyfis til fóstureyðingar, fór hún að eins og lögin mæla fyrir um, og það var það eina, sem hún gat gert. Með lögunum nr. 16 frá 1938 þá er handhöfum ríkisvaldsins falin þau afskipti af fóstureyðingum, að landlæknir veitir leyfi til aðgerðanna að fengnu samþykki þriggja manna nefndar, sem dómsmálaráðherra skipar. Landlæknir ákveður, hvar og af hverj- um aðgerðin skuli framkvæmd. Í þessu tilfelli ákvað landlæknir, að aðgerðin skyldi framkvæmd á ríkissjúkrahúsi. Þegar litið er til tilgangs laga nr. 16 frá 1938 og svo þess, að samkvæmt ríkjandi lögum er heimildin í þessum lögum eini möguleikinn til þess að fá leyfi til fóstureyðingar vegna hættu á vanheilindum fósturs, þá þykir verða að leggja þá skyldu á þá aðilja, sem um mál þessi fjalla, að þeir sjái til þess hver á sínu sviði, að mál þessi fái svo skjóta afgreiðslu sem mögulegt er. Í tilfelli því, sem mál þetta er af risið, þykir töluvert á það skorta, en eins 'og áður er rakið, liðu 22 dagar frá dagsetningu læknisvottorðsins, sem fylgdi umsókn stefnanda K um fóstur- eyðinguna, þar til stefnandi K var lögð inn á fæðingardeildina, þar sem aðgerðin skyldi framkvæmd. Samkvæmt áritun á dskj. nr. 5 þá hefur umsóknin a. m. k. verið komin til hlutaðeigandi 192 nefndar 7. febrúar 1964, en frá þeim tíma og þar til stefnandi K var lögð inn liðu iá dagar. Fyrir dómi bar Kjartan Magnússon læknir, að hann hafi verið heimilislæknir stefnanda K, þá er hún sótti um leyfi til fóstur- eyðingar. Læknirinn bar, að aldrei hafi verið hik á K í sambandi við fóstureyðinguna. Hún hafi oft hringt í lækninn þessa daga, sem hún var á fæðingarðeildinni, og alltaf kvartað yfir því, að aðgerðin væri ekki framkvæmd, og hafi læknirinn gert margar tilraunir til þess að hafa tal af yfirlækni fæðingardeildarinnar, en ekki tekist. Stefnandi K hafi farið beint af fæðingardeildinni á skrifstofu landlæknis, en svo haft samband við lækninn eftir hádegi sama dag og þá sagt, að hún hefði munnlegt loforð land- læknis fyrir því, að fóstureyðingarleyfið mundi gilda, ef hún fengi einhvern annan lækni til þess að framkvæma fóstureyðing- una. Læknirinn sagðist hafa haft samband við Jónas Bjarnason lækni. Hann hafi ekki haft aðstöðu til að framkvæma þetta. Einn- ig hafi hann haft samband við Andrés Ásmundsson. Hann hafi ekki viljað gera þetta. Foreldrar K muni svo hafa haft samband við sjúkrahúslækninn á Selfossi, Óla Kr. Guðmundsson, og hafi hann tjáð sig fúsan til að gera þetta og hafi K farið austur á Sel- foss, en þá hafi læknirinn verið búinn að breyta um skoðun og ekki viljað framkvæma fóstureyðinguna. Ekki vissi læknirinn ástæðuna fyrir hinu breytta viðhorfi læknisins á Selfossi, en þeg- ar K kom frá Selfossi, þá hafi hún talið þýðingarlaust að reyna meir og talið alla vera á móti sér. K hafi verið mjög leið yfir þessu og uggandi. K hafi ekki breytt um skoðun varðandi fóstur- eyðinguna, en gefist upp við frekari tilraunir til þess að fá að- gerðina framkvæmda. Kjartan læknir sagði, að á þessum tíma hafi hann enga aðstöðu haft til þess að framkvæma svona aðgerð, en ef hann hefði haft aðstöðu, hefði hann verið fús til að gera hana. Fyrir dómi bar yfirlæknir fæðingardeildarinnar, Pétur H. J. Jakobsson, að hann vissi til þess, að K hafi beðið annan lækni að framkvæma fóstureyðinguna, en hann hafi ekki treyst sér til þess. Yfirlæknirinn sagði, að sig minnti, að það hafi verið Óli Kr. Guð- mundsson, sem þá hafi verið læknir á Selfossi. Þá er stefnandi K kom fyrir dóm til yfirheyrslu, bar hún mjög á sama hátt og Kjartan Magnússon læknir um tilraunir hennar og heimilislæknis hennar til þess að fá fóstureyðingu, eftir að hún hafði verið útskrifuð af fæðingardeildinni. Þar fyrir utan bar hún, að Gunnlaugur Snædal læknir hafi, þá er hún var á fæð- 193 ingardeildinni, tvisvar komið og talað við hana og útskýrt fyrir henni, hversu hættuleg þessi aðgerð væri. Það yrði að taka fóstr- ið með keisaraskurði og hún mundi að öllum líkindum aldrei geta átt barn aftur og aðgerðin væri lífshættuleg. Ekki sagði stefnandi K, að þessar viðræður hafi fengið sig til þess að breyta um skoðun. Hún hafi verið það hrædd um, að eitthvað yrði að barninu, að hún hafi viljað vinna þetta til. Vakin var athygli stefnanda K á því, sem segir á bls. 5 á dskj. nr. 7: „26/2. Hik er á sjúklingi varðandi aðgerð, og er í samráði við hann hætt við hana.“ Stefnandi K sagði, að þetta væri rangt. Það hafi aldrei verið neitt hik á henni í sambandi við aðgerðina og það hafi ekki verið hætt við aðgerðina í samráði við hana. Af því, sem hér hefur verið rakið úr framburðum Þeirra stefn- anda K, Péturs H. J. Jakobssonar yfirlæknis og Kjartans Magn- ússonar læknis, þykir sannað, að stefnanda K hafi ekki snúist hugur, að því er tekur til ákvörðunar hennar um fóstureyðinguna, og að ekki hafi verið hætt við aðgerð í samráði við hana. Í málinu er fram komið, að það, að fóstureyðingaraðgerðin var ekki framkvæmd á stefnanda K, hefur haft í för með sér mikla röskun á stöðu og högum stefnanda K og eiginmanns hennar, stefnanda M. Við niðurstöðu málsins, að því er stefnendur K og M varðar, verður lagt til grundvallar, að leyfi landlæknis var veitt vegna „tubeola in graviditate“, að þá er stefnanda K hafði verið veitt leyfi til fóstureyðingar, hafi skapast réttur til handa stefnanda K að fá fóstrinu eytt, svo framarlega sem henni ekki snerist hug- ur varðandi fóstureyðinguna ellegar heilsu hennar teldist hætta búin af aðgerð. Það var ekki af heilsufarsástæðum konunnar, að hætt var við aðgerð, og það var ekki að ósk hennar. Læknar fæðingardeildarinnar segja ástæðuna fyrir því, að fóst- ureyðing var ekki framkvæmd, að konan hafi verið komin of langt á leið, þá er hún var lögð inn á fæðingardeildina. Á þessu munu læknar eiga mat, og munu læknar ekki verða skyldaðir til þess að framkvæma aðgerð eins og fóstureyðingu, telji þeir hana ekki réttlætanlega. Það, hvað það leið langur tími, frá því að stefnandi K sótti um leyfi til fóstureyðingar og þar til að hún var lögð inn á fæðingar- deildina, var ekki sök stefnanda K. Heldur virðist það vera vegna þess, hve þeir aðiljar, sem um þessi mál eiga að fjalla samkvæmt lögunum nr. 16 frá 1938, og svo sá aðili, sem úthlutar sjúkrarúm- um á þeirri stofnun, þar sem fóstureyðingaraðgerðin skyldi fram- 13 194 ad 2 haX var kvæmd samkvæmt leyfi landlæknis, ed það Var á fæðingardeild Landspítalans, brugðust hver um sig seint við. Réttlátt þykir og eðlilegt, að þjóðfélagið beri ábyrgð á atvik- um sem þessum. Verður því að telja, að stefndi beri ábyrgð gagn- vart stefnendum K og M á tjóni, sem þau kunna að hafa beðið, vegna þess að fóstureyðingaraðgerðin var ekki framkvæmd. Eins og málið liggur fyrir, er af hálfu stefnenda á því byggt, að það, sem að barninu S er, sé afleiðing þess, að móðir hans fékk rauða hunda, þá er hún gekk með hann. Því er eigi haldið fram, að það, að stefnandi K fékk rauða hunda, stafi af aðgerðum eða aðgerðarleysi aðilja, sem stefndi beri fébótaábyrgð á. Verður stefndi því sýknaður af kröfum stefn- enda K og 'M í. h. sonar þeirra, S, um, að viðurkennd verði fébóta- ábyrgð stefnda á því, að aflahæfi S hafi verið skert. Hæfilegt þykir, að stefndi greiði stefnendum, K og M, kr. 110.810 í málskostnað. Af þeirri fjárhæð ber skipuðum talsmanni stefnenda, Hirti Torfasyni hæstaréttarlögmanni, kr. 60.000 í tals- mannslaun. Dóminn kváðu upp Auður Þorbergsdóttir borgardómari og meðdómendurnir Halldór Þorbjörnsson lögfræðingur og Guðjón Guðnason yfirlæknir. Dómsorð: Stefndi, stjórnarnefnd ríkisspítalanna, heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra, öll fyrir hönd ríkissjóðs, skal vera sýkn af kröfum stefnenda, K og M í. h. sonar þeirra, S. Krafa stefnenda, K og M, um, að viðurkennd verði fébóta- ábyrgð stefnda, stjórnarnefndar ríkisspítalanna, heilbrigðis- ráðherra og fjármálaráðherra, allra fyrir hönd ríkissjóðs, á því atferli, að ekki var framkvæmd fóstureyðing hjá stefn- anda K í febrúar 1964, er tekin til greina. Stefndi greiði stefnendum, K og M, kr. 110.810 í málskostn- að. Af þeirri fjárhæð ber skipuðum talsmanni stefnenda kr. 60.000 í talsmannslaun. 195 Miðvikudaginn 26. febrúar. Nr. 150/1973. Bjarni Bender og Ingi B. Ársælsson (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.) segn Hljómsveit Guðjóns Pálssonar: Guðjóni Pálssyni Ómari Axelssyni Guðjóni Inga Sigurðssyni Eyþóri Þorlákssyni og Sigurbjörgu Sveinsdóttur (Hörður Einarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjó Á n Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Kaupgjaldsmál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 18. október 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 28. septem- ber s. á. Krefjast þeir sýknu af öllum kröfum stefndu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Lögð hafa verið fram í Hæstarétti nokkur ný gögn. Af hálfu stefndu er því haldið fram, að hljómsveit þeirra hafi verið ráðin til hljóðfæraleiks hjá einkafyrirtæki áfrýj- enda, Leikhúskjallaranum, í 6 mánuði frá 1. maí til 1. nóv- ember 1967. Skyldi hljómsveitinni tryggð a. m. k. 17 klukku- stunda vinna á viku nefnt tímabil. Skyldi vinnan innt af höndum á tilteknum vikudögum. Laun skyldu vera kr. 1.235 á klukkustund. Lágmarkskauptrygging hljómsveitarinnar hafi því átt að vera kr. 20.995 á viku. Enginn ágreiningur er með aðiljum um tímakaupið, en af hálfu áfrýjenda er því mótmælt, að stefndu hafi verið ráðin til 6 mánaða, svo og því, að stefndu skyldi tryggt framangreint lágmarkskaup á viku. Þá fullyrða áfrýjendur, að í ráðningarsamningi hafi verið gert ráð fyrir, að Leikhúskjallaranum yrði lokað eftir 196 mánaðamótin júni-júlí 1967 vegna viðgerðar, er eigi tæki skemmri tíma en mánuð. Hefði verið samkomulag um, að stefndu fengju eigi laun þann tíma. Upplýst er, að stefndu gegndu öll hljómleikastörfum á öðr- um veitingahúsum, er ráðningarsamningur aðilja var gerð- ur í mars 1967. Sögðu þau þessum störfum upp með mánað- arfyrirvara, áður en þau hófu störf hjá áfrýjendum hinn 1. maí. Með hliðsjón af þessu svo og framburði stefndu þykir ljóst, að stefndu hafi mátt skilja afstöðu áfrýjenda svo, að þeim væri tryggður vinnusamningur um nokkurt tímabil. Gögn máls um framkvæmd vinnusamningsins sýna, að stefndu voru greidd laun fyrir minnst 17 stundir á viku, hvort sem þær voru unnar eða ekki, í 9 vikur frá upphafi samningstímans 1. maí, þar til Leikhúskjallaranum var lok- að vegna viðgerðar eftir fyrstu helgina í júlí. Þegar þessa er gætt og svo aðdragandans að ráðningu stefndu, þykir verða að leggja til grundvallar, að þeim hafi með nefndum vinnu- samningi verið tryggð greiðsla fyrir minnst 17 stundir á viku allan samningstímann. Eins og rakið er í héraðsdómi, var Leikhúskjallaranum lokað vegna viðgerðar frá 3. Júlí til 3. september 1967. Ósannað er gegn mótmælum stefndu, að svo hafi um samist, að þau tækju ekki laun þann tíma, sem lokað var. Stefndu hófu aftur störf 4. september, en tveim vikum síðar, hinn 17. september, létu þau af störfum hjá áfrýjendum, þar sem þau fengu ekki greidd laun þann tíma, sem lokað var, og aðeins greiðslu fyrir 137 klukkustund á viku í september. Eins og áður segir, þykir sannað með gögnum máls, að stefndu hafi mátt ætla, að þeim væri tryggður vinnusamnings- ur um nokkurn tíma. Ekki hafa þau þó fært sönnur á, að samningurinn hafi átt að gilda í 6 mánuði. Þegar virt er efni vinnusamningsins og tildrög hans, þykja stefndu hins vegar hafa átt rétt á hæfilegum uppsagnarfresti. Stefndu var rétt að hætta fyrirvaralaust störfum hjá áfrýjendum vegna van- efnda þeirra á því að greiða þeim laun þan, sem þeim bar. Þykja bætur vegna þessa, eins og atvikum er háttað, hæfilega ákveðnar kr. 60.000. 197 Samkvæmt þessu ber að dæma áfrýjendur óskipt til að greiða stefndu laun fyrir tímabilið 3. júlí til 3. september 1967, kr. 188.955, vangreidd laun 4. til 17. september s. á., kr. 8.645, og framangreindar bætur, kr. 60.000, alls kr. 257.600 með 7% ársvöxtum af kr. 197.600 frá 15. september 1967 til 12. janúar 1968, en af kr. 257.600 frá þeim degi til 16. maí 1973 og með 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Áfrýjendur greiði óskipt stefndu kr. 90.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Áfrýjendur, Bjarni Bender og Ingi B. Ársælsson, greiði óskipt stefndu, hljómsveit Guðjóns Pálssonar: Guðjóni Pálssyni, Ómari Axelssyni, Guðjóni Inga Sigurðssyni, Eyþóri Þorlákssyni og Sigurbjörgu Sveinsdóttur, kr. 257.600 með 7% ársvöxtum af kr. 197.600 frá 15. sept- ember 1967 til 12. janúar 1968, en af kr. 257.600 frá þeim degi til 16. maí 1973 og með 9% ársvöxtum af sömu fjár- hæð frá þeim degi til greiðsludags. Áfrýjendur greiði óskipt stefndu kr. 90.000 í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 6. júní 1973. Mál þetta, sem tekið var til dóms 30. maí sl., hefur Guðjón Pálsson hljóðfæraleikari, Bókhlöðustíg 8, Reykjavík, f. h. hljóm- sveitar Guðjóns Pálssonar höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, útgefinni 12. janúar 1968, á hendur Bjarna Bender veitingamanni, Skipasundi 15, og Inga B. Ársælssyni veitingamanni, Ljósheim- um 18, báðum í Reykjavík, til þess að þeir verði in solidum per- sónulega og vegna einkafyrirtækis síns, Leikhúskjallarans, Þjóð- leikhúsinu við Hverfisgötu, einnig í Reykjavík, dæmdir til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 275.790 með 1% dráttarvöxtum á mánuði eða broti úr mánuði af kr. 197.600. frá 15. september 1967 til útgáfudags stefnu þessarar 12. janúar 1968 og af kr. 198 275:790 frá þeim degi til greiðsludags og málskostnaðar sam- kvæmt aukatekjulögum og lágmarksgjaldskrá LMFÍ. Af hálfu hinna stefndu eru þær dómkröfur gerðar, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og stefnanda dæmt að greiða þeim málskostnað að skaðlausu. Málavöxtum er lýst í stefnu á þessa leið: „Frá 1. maí 1967 var hljómsveit Guðjóns Pálssonar, sem skipuð var hljóðfæraleikurunum Guðjóni Pálssyni, hljómsveitarstjóra, Ómari Axelssyni, Guðjóni Inga Sigurðssyni, Eyþóri Þorlákssyni og Sigurbjörgu Sveinsdóttur söngkonu, ráðin til hljóðfæraleiks í veitingastaðnum Leikhúskjallaranum, einkafyrirtæki stefndu. Meðlimir hljómsveitarinnar sögðu allir upp föstum störfum við hljóðfæraleik í öðrum veitingahúsum, þegar þeir réðu sig til Leik- húskjallarans. Ráðningarkjör voru þau, að laun hljómsveitar- innar skyldu vera kr. 1.235.00 á klukkustund (að meðtöldu orlofi o. fl.) og hljómsveitinni tryggð a. m. k. 17 klukkustunda vinna á viku, sem innt skyldi af hendi á fimmtudags-, föstudags- laugar- dags og sunnudagskvöldum. Kauptrygging hljómsveitarinnar varð þannig kr. 20.995.00 á viku. Ráðningartímabilið var 6 mánuðir, þ. e. frá 1. maí til 1. nóvember 1967. Ráðningarsamningurinn var munnlegur. Um mánaðamót maí-júní 1967 skýra stefndu hljóm- sveitarstjóranum frá því, að verið geti, að þeir verði að loka veit- ingastaðnum um smátíma á næstunni, þar sem heilbrigðisyfir- völd hafi krafist breytinga á salernum hússins. Stefndu kváðust þó ætla að reyna að komast hjá lokun með því að láta vinna að viðgerðunum í áföngum fyrri hluta viku, enda væri rekstrar- stöðvun ákaflega óheppileg fyrir þá. Ef til lokunar kæmi, sögðu stefndu útilokað, að hún stæði lengur en 1 mánuð, og jafnframt tóku þeir skýrt fram, að hljómsveitin mundi fá sitt kaup, meðan á lokuninni stæði, enda vildu þeir umfram allt halda hljómsveit- inni. Síðan er ekkert á þetta efni minnst fyrr en um það bil einni viku fyrir mánaðamót júní-júlí 1967, en þá skýra stefndu frá því, að húsinu verði lokað um mánaðartíma, þ. e. júlímánuð, vegna fyrrnefndra breytinga. Færa stefndu það nú í tal við hljónsveitar- stjórann, hvort hljómsveit hans mundi fáanleg til þess að leika á héraðsmótum Framsóknarflokksins á Austurlandi í júlímánuði. Meðlimir hljómsveitarinnar voru tregir til að takast á hendur slíka ferð, en féllust þó á það til þess að létta undir með stefndu. Af þessu varð þó ekki, þar sem stefndu tókst ekki að fá þessa vinnu fyrir hljómsveitina. Gerði stefndi Bjarni þá tilraun að fá vinnu fyrir hljómsveitina á Hótel Sögu í júlímánuði, en hótel- 199 stjórinn, Konráð Guðmundsson, kvaðst ekki hafa þörf fyrir aðra hljómsveit fyrr en í ágústmánuði, þegar hin fastráðna hljómsveit Hótel Sögu færi í sumarleyfi. En stefndi sagði það vera of seint, því að þá yrði búið að opna Leikhúskjallarann aftur. Eftir helg- ina 1.-2. júlí 1967 var Leikhúskjallaranum lokað vegna fyrirhug- aðrar viðgerðar, og átti húsið þá að vera lokað júlímánuð, eins og fyrr segir. Í þau skipti, sem hljómsveitarstjórinn kom að máli við stefnda Bjarna í júlímánuði út af kaupgreiðslum til hljóm- sveitarinnar, gerði Bjarni mikið úr þeim erfiðleikum, sem stefndu ættu Í vegna rekstrarstöðvunarinnar, en hafði við orð, að úr þeim mundi rakna, strax og húsið yrði opnað aftur. Fékk hljómsveitin engin laun greidd, eftir að Leikhúskjallaranum var lokað í byrj- un júlímánaðar. Þegar hljómsveitarstjórinn hafði samband við stefnda Bjarna í lok júlímánaðar, tjáði Bjarni honum, að Leik- húskjallarinn yrði ekki opnaður aftur fyrstu helgina í ágúst, eins og ráðgert hafði verið, heldur næstu helgi þar á eftir. Svo fór þó, að veitingahúsið var ekki opnað þá helgi heldur, og var opnun hússins þannig frestað frá einni viku til annarrar, þar til það loks var opnað aftur um aðra helgi í september. Þegar nokkuð var komið fram í ágústmánuð og rekstur Leikhúskjallarans hófst ekki að nýju, tók hljómsveitarstjórinn að ganga harðar eftir vinnulaunaskuld stefndu við hljómsveitina og fékk í lið með sér starfsmann Félags íslenskra hljóðfæraleikara, Sverri Garðarsson. Varð stefndi Ingi nú aðallega í fyrirsvari fyrir stefndu, og varð brátt ljóst, að hann ætlaði að reyna að komast hjá greiðslum með alls kyns undanbrögðum. Náði hann lengst í glæsilegri rökfimi sinni, þegar hann studdi synjun sína um greiðslu þeim „rökum“, að honum hefði ekki dottið annað í hug en meðlimir hljómsveitar- innar færu á síld, á meðan Leikhúskjallarinn væri lokaður. Þeg- ar að því leið, að Leikhúskjallarinn opnaði aftur á sl. hausti, og stefndu ræddu við hljómsveitarstjórann um leik hljómsveitar hans í Leikhúskjallaranum, það sem eftir væri ráðningartímans, skýrði stefndi Ingi frá því, að stefndu yrðu nú að gera þá breyt- ingu á rekstri sínum að hafa veitingahúsið opið aðeins tvö kvöld í viku, og lét hann á sér skilja, að stefndu væru ekki lengur sjálf- ráðir um rekstur fyrirtækis síns. Af þessum ástæðum vildu stefndu nú afnema umsamda kauptryggingu hljómsveitarinnar og greiða henni einungis eftir raunverulegum vinnustundafjölda. Meðlimir hljómsveitarinnar töldu sér ekki fært að fallast á þessa kauplækkun, og á fundi hljómsveitarstjórans og Sverris Garðars- sonar, starfsmanns FÍH, með stefndu gerði hljómsveitarstjórinn 200 stefndu það tilboð, að hljómsveit hans léki í Leikhúskjallaranum út september, en leystu stefndu síðan frá ráðningarsamningnum og kjör hljómsveitarinnar væru óbreytt þennan eina mánuð. Kveður hljómsveitarstjórinn sér hafa skilist, að stefndu sam- þykktu þetta tilboð, enda hafi þeir ekki hreyft neinum athuga- semdum. Hóf hljómsveitin síðan á ný leik í Leikhúskjallaranum um aðra helgi í september. Þegar kom til greiðslu launa fyrir fyrstu vikuna (4.-10. september), neituðu stefndu að greiða meira en nam launum fyrir unnar vinnustundir (137 klukkustund), samtals kr. 16.672.50. Vegna þessara vanefnda tilkynnti Félag íslenskra hljóðfæraleikara f. h. hljómsveitarinnar stefndu með bréfi, dags. 15. september 1967, að hljómsveitin mundi hætta störfum í Leikhúskjallaranum frá og með 21. september 1967, jafnframt því sem félagið krafði stefndu um vangoldin vinnu- laun hljómsveitarinnar, þá kr. 197.600.00, og áskildi hljómsveitinni jafnframt rétt til skaðabóta vegna vanefnda stefndu. Fyrir vinnu- vikuna 11.-17. september greiddu stefndu hljómsveitinni laun á sama hátt og vikuna þar á undan, kr. 16.672.50. Eftir að hljóm- sveitin sagði upp starfi sínu hjá stefndu, fóru fram samkomu- lagsviðræður á milli aðiljanna, meðal annars með þátttöku full- trúa FÍH og lögmanna stefndu, en þær viðræður voru árangurs- lausar. Til stóð, að FÍH efndi til verkfalls hjá stefndu, en frá því ráði var horfið, þar sem ágreiningsefni aðiljanna í máli þessu mun naumast geta talist vinnudeila í merkingu laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur. Hljómsveitin lagði niður störf hjá stefndu frá og með 21. september 1967 og leystist hljómsveit- in þá upp.“ Af hálfu hinna stefndu er skýrt svo frá málavöxtum í greinar- gerð, að í mars-apríl 1967 hafi Guðjón Pálsson komið að máli við þá og falað vinnu í Leikhúskjallaranum fyrir hljómsveit sína. Hafi það orðið að samkomulagi, að hann gæti fengið vinnu þar fyrir hljómsveitina frá 1. maí. Jafnframt hafi honum verið tjáð, að Leikhúskjallaranum yrði lokað um mánaðamótin júní-júlí vegna viðgerða og breytinga á húsnæðinu, en viðgerð sú tæki eigi skemmri tíma en mánuð. Hafi orðið að samkomulagi, að hljóm- sveitin tæki eigi laun fyrir þann tíma, er lokað yrði. Ekki hafi verið gerður skriflegur ráðningarsamningur. Hinir stefndu kveða viðgerðina hafa tekið lengri tíma en ætlað hafi verið, og hafi eigi verið opnað aftur fyrr en viku af september. Nokkrum dögum áður hafi stefnandi komið að máli við þá og krafist launa fyrir tímabil það, sem lokað hafi verið. Hafi því umsvifalaust verið 201 hafnað. Hljómsveitin hafi eigi að síður hafið störf, er opnað hafi verið aftur, og unnið í hálfan mánuð og fengið kaup sitt skilvís- lega greitt sem alltaf áður. Hafi hún að þeim tíma liðnum horfið frá störfum. Aðiljayfirheyrslur og vitnaleiðslur hafa farið fram í máli þessu. Stefnandi, Guðjón Pálsson, hefur skýrt svo frá, er hann kom fyrir dóm í máli þessu, að eins og fram komi í málavaxtalýsing- unni, hafi verið samið um ákveðna upphæð á klukkustund og ákveðna kauptryggingu á viku, en þessi samningur byggist ekki á samningi Félags íslenskra hljóðfæraleikara og Sambands veit- inga- og gistihúsaeigenda (SVG). Tekur hann fram, að það sé aðeins tímakaupið, sem ekki sé í samræmi við áðurgreindan samn- ing, en að öðru leyti sé hann í samræmi við hann. Guðjón segir, að hljómsveitarmeðlimir hafi ekkert unnið júlí- mánuð 1967 og ágústmánuð, eða þar til opnað var aftur, nema þeir, sem áður höfðu unnið aðra vinnu jafnhliða hljóðfæraleikn- um. Segir hann það vera aðeins tvo menn úr hljómsveitinni, sem haft hafi fasta vinnu með, en þeir séu Guðjón Ingi Sigurðsson og Ómar Axelsson. Vinni Ómar skrifstofustörf hjá Flugfélagi Ís- lands h/f, en Guðjón Ingi vinni við trésmíðar. Guðjón kveðst ekki kannast við, að samkomulag hafi verið um, að hljómsveitin tæki ekki laun fyrir júlímánuð, meðan veitingahúsinu var lokað. Kveðst hann ekki hafa heyrt það, fyrr en hann hafi séð það í greinargerð stefndu. Þá segir hann og, að fram að þeim tíma, sem Leikhúskjallaranum var lokað, hafi hljómsveitin alltaf fengið greiðslu, sem miðuð hafi verið við 17 tíma á viku, og hafi þeir fengið greitt fyrir meira, hafi þeir unnið lengri tíma. Þá segir hann og, að þegar komið hafi til tals, að hljómsveitin léki á hér- aðsmótum Framsóknarflokksins á Austurlandi í júlímánuði, hafi ætlunin verið sú, að. þær greiðslur, sem hljómsveitin fengi fyrir það starf, gengju upp í kaupgreiðslur frá stefndu fyrir júlímánuð. Guðjón segir, að hljómsveitin hafi ráðið sig til stefndu síðast í marsmánuði 1967, þar sem þeir hafi þurft að segja upp starfi sínu hjá þeim, sem þeir unnu hjá áður, með mánaðarfyrirvara. Kveðst hann hafa spurt stefndu um það, hvort veitingastaðurinn ætti að vera opinn allt sumarið, og hafi þeir sagt svo vera, þ. e. a. s. Bjarni Bender, og hafi hann sagt, að ætlunin væri að reka skemmtistaðinn með skemmtikröftum allt sumarið, Kveður stefn- andi þetta hafa verið forsendur fyrir því, að þeir stefnendurnir fóru úr öðru starfi og réðu sig hjá hinum stefndu. Guðjón kveðst hafa starfað sem hljómsveitarstjóri á Hótel Borg, næst áður en 202 hann réð sig til stefndu, og hafi þeir Guðjón Ingi og Ómar Axels- son verið með sér í hljómsveitinni á Hótel Borg. Stefnandi, Guð- jón, kveðst hafa byrjað að starfa hjá Loftleiðum hinn 1. október 1967, og kveður hann tekjur sínar hjá Loftleiðum frá 1. október 1967 til nóvember sama ár vera innifaldar í tölulið 3 b á bls. 3 í stefnu. Sigurbjörg Sveinsdóttir, ein af stefnendum, hefur skýrt svo frá fyrir dómi, að hún hafi ekki haft nein afskipti af samnings- gerð, þegar hljómsveit stefnanda var ráðin til hinna stefndu í Leikhúskjallarann, en hún segir, að sér hafi skilist, að hljóm- sveitin væri fastráðin til 6 mánaða með ákveðinni 17 vinnustunda tryggingu á viku. Hún kveðst ekki hafa verið viðstödd samnings- gerð þá, sem um ræðir Í máli þessu, og kveðst hún hafa sínar upp- lýsingar um það, hvernig samið hafi verið, frá hljómsveitarstjór- anum. Hún segir hljómsveitarstjórann ekki hafa minnst á það, að til stæði, að Leikhúskjallaranum yrði lokað, fyrr en rétt áður en það var ger, og hafi hann þá ekki vitað, hversu lengi það yrði. Telur hún, að talað hafi verið um, að það yrði í allra lengsta lagi einn mánuður, sem lokað yrði. Hún kveður meðlimi hljómsveit- arinnar alltaf hafa verið til staðar og hafi þeir verið tilbúnir að hefja vinnu á ný, þegar opnað yrði. Þá kveður Sigurbjörg hljóm- sveitarstjórann hafa haft það eftir hinum stefndu, að hljómsveit- in fengi kaup, meðan lokað væri. Eyþór Þorláksson, einn af stefnendum, hefur skýrt svo frá, er hann kom fyrir dóm í máli þessu, að hann hafi ekki haft nein afskipti af samningsgerð, þegar hljómsveit stefnanda var ráðin til hinna stefndu í Leikhúskjallarann, og ekki heldur hafi hann verið viðstaddur, þegar samningar fóru fram. Hann kveður hljóm- sveitarstjórann hafa skýrt sér frá því, að hljómsveitin væri ráðin til 6 mánaða með 17 vinnustunda tryggingu á viku. Kveður hann trygginguna hafa verið bunda við ákveðna daga vikunnar, þ. e. fimmtudaga frá klukkan 2000-2330, föstudaga frá klukkan 2000- 0100, laugardaga frá klukkan 2000-0100 og sunnudaga 2000-2330. Eyþór kveður hljómsveitarstjórann ekki hafa minnst á það við sig, að til stæði, að Leikhúskjallaranum yrði lokað á ráðningar- tímanum vegna lagfæringa. Kveðst hann hafa fært það í tal við hljómsveitarstjórann að fá mánaðarfrí á samningstímanum, en hann hafi ekki séð sér fært að veita það. Eyþór kveður það hafa verið hinn 30. júní 1967 sem hljómsveitarstjórinn hafi tilkynnt þeim í hljómsveitinni, að veitingastaðnum yrið lokað um sinn vegna lagfæringa. Segir hann, að stefndi Bjarni hafi þetta sama 203 kvöld tilkynnt hljómsveitarstjóranum þessa ákvörðun, en eigi getað sagt með vissu, hversu lengi yrði lokað, þar sem þeir hefðu ekki með framkvæmdirnar að gera, kannski yrði það hálfur mán- uður, kannski mánuður, en þó ekki gert ráð fyrir, að það yrði lengra en einn mánuður. Segir Eyþór, að hljómsveitarstjórinn hafi tilkynnt þeim í hljómsveitinni um leið eftir stefnda Bjarna, að hljómsveitin fengi kauptrygginguna greidda fyrir þann tíma, sem lokað yrði. Eyþór kveðst hafa verið til staðar allan tímann, meðan lokað var, og ekki farið neitt burtu né unnið annars staðar á meðan. Kveðst hann hafa byrjað aftur að vinna, þegar Leik- húskjallarinn var opnaður aftur hinn 8. september 1967, og unnið þar til og með 17. september sama ár, þegar hljómsveitin hætti í Leikhúskjallaranum. Kveðst hann síðan ekkert hafa unnið að hljóðfæraleik fram til áramóta 1967-68, er hann byrjaði að leika á Hótel Borg. Á þessu tímabili kveðst hann lítillega hafa fengist við kennslu, einnig á meðan hann var starfandi í Leikhúskjallar- anum. Guðjón Ingi Sigurðsson, einn af stefnendum, hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu, að hann hafi ekki verið viðstaddur samningsgerð þá, sem um ræðir í málinu. Hins vegar kveðst hann hafa þær upplýsingar frá hljómsveitarstjóranum, að hljómsveitin hafi verið ráðin með 17 vinnustunda tryggingu á viku, sem bund- in hafi verið við fimmtudags-, föstudags-, laugarðags- og sunnu- dagskvöld. Guðjón Ingi kveður, að hljómsveitarstjórinn hafi alls ekki minnst á það, að Leikhúskjallaranum mundi lokað um tíma umrætt sumar 1967, þvert á móti hafi verið um það rætt, að hald- ið yrði áfram af fullum krafti með skemmiatriði ráðningartíma- bilið, en hann kveður það hafa verið 6 mánuði. Guðjón kveður hljómsveitarstjórann hafa tilkynnt hljómsveitinni þann 30. júní 1967, að Leikhúskjallaranum yrði lokað um tíma vegna lagfær- inga, og hafi verið talað um, að það yrði aðeins mjög stuttur tími sem lokað yrði af þessum ástæðum. Hann telur, að hljómsveitar- stjórinn hafi ekki vitað um þessa lokun, fyrr en um leið og hann tilkynnti það hljómsveitinni. Segir Guðjón, að talað hafi verið um, að trygging yrði greidd, á meðan á lokuninni stæði, sam- kvæmt því sem hljómsveitarstjórinn hafi tilkynnt hljómsveitinni. Allan þann tíma, sem Leikhúskjallaranum var lokað, eða rúma tvo mánuði, að mætti telur, kveðst hann hafa verið til staðar hér í bænum og aldrei. farið neitt burtu í lengri tíma. Hann kveðst hafa byrjað að starfa í hljómsveit á Hótel Sögu hinn 1. október 1967, eftir að hann hætti störfum í Leikhúskjallaranum. 204 Ómar Axelsson, einn af stefnendum, hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu, að hann hafi verið starfandi í hljómsveit Guð- jóns Pálssonar sumarið 1967, eða á þeim tíma, sem um ræðir í máli þessu, en kveðst ekki hafa verið viðstaddur samningsgerð við forráðamenn Leikhúskjallarans. Hann kveður hljómsveitar- stjórann hafa tjáð sér, að samið væri um 17 stunda tryggingu á viku, bundna við fimmtudags-, föstudags-, laugardags. og sunnu- dagskvöld. Minnist Ómar þess ekki, að hljómsveitarstjórinn gæti þess neitt í upphafi, að lokað yrði á sumrinu, en hinn 30. júní hafi hann skýrt þeim hljómsveitarmönnum frá því, að lokað yrði um tíma vegna lagfæringa, og kveðst hann telja, að hljómsveitar- stjórinn hafi ekki vitað það, fyrr en ákveðið var, að svo yrði gert. Segir hann, að talað hafi verið um, að lokað yrði í mánuð eða jafnvel styttri tíma. Ómar segir, að þeim hljómsveitarmönnum hafi verið sagt, að þeir yrðu á kaupi, á meðan lokað yrði. Hann segir, að liðin muni hafa verið vika af septembermánuði, þegar hljómsveitin hafi byrjað að leika á ný í Leikhúskjallaranum. Kveðst hann hafa verið til staðar í bænum allan þann tíma og hafi ekkert unnið annað í millitíðinni, þ. e. a. s. nein önnur auka- störf, en hann kveðst alltaf hafa verið í föstu starfi sem skrif- stofumaður með hljóðfæraleiknum. Ómar kveðst ekki hafa fengið starf sem hljómlistarmaður aftur fyrr en í nóvember 1967 og þá aðeins einu sinni í viku. Hann segir, að talað hafi verið um, að ráðningartími hljómsveitarinnar væri 6 mánuðir. Vitnið Sverrir Garðarsson hljómlistarmaður hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu, að það hafi verið um mitt sumar 1967, að Guðjón Pálsson, hljómsveitarstjóri í Leikhúskjallaranum, hafi komið til sín og tjáð sér, að búið væri að loka honum, og kveður vitnið Guðjón hafa sagt sér, að stöðvaðar hefðu verið launa- greiðslur hljómsveitarinnar um líkt leyti og þyrfti hann því að- stoðar við í sambandi við innheimtu launanna. Vitnið segir, að er það hafi farið að inna Guðjón eftir því, hvernig samið hefði verið, þá hafi Guðjón sagt sér, að hljómsveitin hefði verið ráðin frá 1. maí 1967 til 1. nóvember 1967, og segir vitnið sér hafa skil- ist, að það hafi verið ákveðið til að byrja með. Vitnið segir, að hljómsveitin hafi haft 17 tíma tryggingu á viku, en um það bil mánuði eftir að þeir hafi byrjað að leika, eða um 1. júní 1967, hafi veitingamennirnir tjáð hljómsveitinni, að það gæti orðið um mánaðarstopp vegna lagfæringa á salernum Þjóðleikhússins. Vitn- ið kveður hljómsveitina hins vegar hafa ráðið sig í þeirri góðu trú, að um framtíðarstarf væri að ræða. Vitnið kveður Guðjón 205 einnig hafa sagt sér, að veitingamennirnir í Leikhúskjallaranum væru að reyna að selja hljómsveitina á aðra staði til þess að létta útgjöldum fyrir sjálfa sig. Kveður vitnið Svavar Gests, sem þá hafi verið formaður Félags íslenskra hljómlistarmanna, hafa kannað, hvort eitthvað væri hæft í því, að veitingamennirnir væru að reyna að selja hljómsveitina á aðra staði, og hafi hann í því sambandi talað við Konráð Guðmundsson, veitingamann á Hótel Sögu, og hafi Konráð viðurkennt, að veitingamenn Leik- húskjallarans hefðu boðið honum hljómsveitina í júlímánuði um- rætt sumar, en hann hafi hins vegar boðist til þess að taka hljóm- sveitina í ágústmánuði, en þá hafi veiingamennirnir talið, að þeir yrðu byrjaðir aftur í Leikhúskjallaranum. Vitnið segir, að þeir hafi litið svo á, hann og Svavar Gests, að með tilraunum hinna stefndu til þess að selja hljómsveitina hafi þeir viðurkennt greiðsluskyldu sína. Hinn 29. ágúst umrætt sumar kveðst vitnið hafa farið með hljómsveitarstjóranum, Guðjóni Pálssyni, og rætt við Inga B. Ársælsson, annan hinna stefndu, og þar hafi Ingi við- urkennt að hafa ráðið hljómsveitina með 17 klukkustunda trygg- ingu á viku, sem hún hafi átt að inna af hendi á 4 dögum vik- unnar, en þar sem hann hafi viljað halda hljómsveitinni, hafi hann beðið um, að tryggingin yrði lækkuð niður í 10 tíma á viku, sem inntir væru af hendi á tveimur dögum. Vitnið segir, að hinn 6. september 1967 hafi það farið með Guðjóni Pálssyni til Bjarna Bender og þar hafi Bjarni ekki neitað réttmæti kaupkrafna hljómsveitarinnar og hafi Bjarni þá haft samband við Inga B. Ársælsson símleiðis og hafi Bjarni haft það eftir Inga, að hann skildi vel sjónarmið hljómsveitarmanna í sambandi við kaupkröf- urnar, en hljómsveitin yrði að sækja það eftir öðrum leiðum. Vitnið kveður Bjarna í þetta sinn hafa sagt, að hann hefði getað selt hljómsveitina á Hótel Sögu í ágústmánuði og tvo mánuði á veitingahúsið Röðul og sparað sér þar með útgjöld. Enn fremur kveður vitnið Bjarna hafa sagt, að viðgerðin hefði alltaf dregist frá viku til viku fram yfir það, sem þeir hefðu upphaflega búist við. Þá segir vitnið, að næsta dag, þ. e. 7. september, hafi þeir aftur hitt Bjarna Bender og hafi hann þá viðurkennt, að þeir veitingamennirnir hafi ráðið hljómsveitina allt sumarið. Ingi Björgvin Ársælsson hefur skýrt svo frá, er hann kom fyrir dóm í máli þessu, að það hafi verið tekið fram af hálfu hinna stefndu, þegar stefnandi réð sig til þeirra, að veitingastaðnum yrði lokað að minnsta kosti mánaðartíma, og segir stefndi Ingi, að það hafi ekki verið á sínu valdi eða þeirra stefndu að hafa 206 áhrif á tímalengd framkvæmdanna, þar sem framkvæmdir þessar hafi heyrt undir þjóðleikhússtjóra, sem hafi. verið leigusali. Stefndi Ingi segir, að legið hafi fyrir bréf um lagfæringar á hús- næðinu frá heilbrigðiseftirlitinu, þar sem þess hafi verið skil- yrðislaust krafist, að umræddar lagfæringar færu fram. Segir hann, að það hafi komið skýrt fram af hálfu hinna stefndu þegar í upphafi, að hljómsveitin fengi eigi greidd laun, meðan á lagfær- ingum þessum stæði. Einnig hafi verið svo um samið, að hljóm- sveitin hæfi aftur störf hjá stefndu að loknum umræddum lag- færingum, og hafi talast svo til, að hljómsveitinni væri frjálst að leita sér annarra starfa á meðan, hvor sem væri hljómsveitar- störf eða á öðrum sviðum. Stefndi Ingi kveðst hafa haft hönd í bagga með ráðningu hljómsveitarinnar, en þó muni hljómsveitar- stjórinn fyrst hafa talað við meðstefnda Bjarna Bender, enda muni þeir hafa verið eitthvað kunnugir fyrir, en sjálfur kveðst stefndi Ingi ekki hafa þekkt hljómsveitarstjórann, Guðjón Páls- son, neitt persónulega. Hann segir, að þegar ráðning hljómsveitar- innar hafi átt sér stað, hafi þeir stefndu báðir og hljómsveitar- stjórinn hist einu sinni, að hann telur, og kveðst hann geta bætt því við, að hljómsveitarstjórinn hafi sótt það nokkuð fast að fá þetta starf. Varðandi efni ráðningarsamningsins segir stefndi Ingi, að svo hafi verið samið, að hljómsveitin léki fjögur kvöld í viku, meðan leikár Þjóðleikhússins stæði yfir og leikið væri Í Þjóðleikhúsinu. Og kveðst hann vilja taka fram í þessu sambandi, að starfsemi Leikhúskjallarans sé ákaflega nátengd starfsemi Þjóðleikhússins. Þessi fjögur kvöld, sem um hafi verið samið, segir stefndi Ingi, hafa verið fimmtudðags-, föstudags-, laugardags- og sunnudagskvöld. Þá kveðst hann vilja bæta því við, að ráð hafi verið fyrir því gert, að hljómsveitin væri reiðubúin að taka að sér vinnu önnur kvöld, ef vinna félli til eða tilefni gæfist. Stefndi Ingi segir, að svo hafi verið um samið, að hljómsveitin fengi greitt fyrir þá vinnu, sem hún innti af hendi, en ekki hafi verið samið um neina lágmarkstryggingu fyrir hana á viku. Tek- ur hann og sérstaklega fram, að þegar hljómsveitin hafi unnið fjögur kvöld í viku, þá hafi það verið um það bil 17 tímar. Stefndi Ingi tekur einnig fram, að hljómsveitarstjóranum hafi verið full- kunnugt, hvers eðlis vinnan væri, eða mátt vera það kunnugt, þar sem hann muni áður hafa starfað við hljóðfæraleik í Leik- húskjallaranum. Stefndi Ingi tekur fram, að Leikhúskjallarinn hafi verið opnaður að viðgerð lokinni, eins fljótt og frekast hafi verið kostur á, og hafi það verið gert með undanþágu, þar sem 207 ekki hafi verið lokið endanlega frágangi á salernisskálum. Hann segir, að Leikhúskjallarinn hafi verið opnaður 7. september um haustið 1967, en þá hafi Þjóðleikhúsið ekki verið byrjað starf- semi sína og hafi þá verið haft opið aðeins þrjú kvöld í viku, með- an svo hafi verið, en að öðru leyti hafi starfsemi Leikhúskjallar- ans verið með eðlilegum hætti. Stefndi Ingi segir, að þeir stefndu hafi frekar gert ráð fyrir því, að lagfæringin tæki skemmri tíma en raun hafi orðið á, en hann kveðst vilja ítreka það, að þeir hafi ekki haft neina aðstöðu til að hafa áhrif á gang framkvæmdanna, enda þótt þeir hafi rekið á eftir framkvæmdunum við þjóðleik- hússtjóra, eins og aðstæður hafi leyft, svo og við aðra þá, sem með viðgerðirnar hafi haft að gera. Stefndi Ingi gerir þær at- hugasemdir, eftir að honum hafði verið kynnt málavaxtalýsing stefnanda svo og framburður hljómsveitarstjórans, að hljóm- sveitarstjóranum hafi verið kunnugt um það þegar í upphafi, að húsinu yrði lokað um tíma vegna lagfæringa. Þá segir stefndi Ingi, að stefnanda hafi verið gert ljóst þegar í upphafi ráðningar, að ekki yrði um neinar kaupgreiðslur að ræða, meðan húsinu væri lokað. Tekur hann fram, að í sumum veitingahúsum sé venja að ráða hljómsveit aðeins frá degi til dags og megi m. a. af því sjá, hvílík fjarstæða það hefði verið að ráða hljómsveit á fullu kaupi og tiltekinn tíma, meðan engin starfsemi hafi átt sér stað í veit- ingahúsinu og þar af leiðandi engar tekjur. Stefndi Ingi segir, að tímakaup það, sem samið hafi verið um við stefnendur, hafi verið hærra en kjarasamningur Sambands veitinga- og gistihúsa- eigenda og Félags íslenskra hljóðfæraleikara hafi gert ráð fyrir á þeim tíma. Tekur hann og fram, að hann telji, að ekki hafi í þessu tilfelli verið um svo frábæra starfskrafta að ræða, að raun- verulega væri tilefni til að greiða þeim hærra kaup en öðrum. Kveðst hann því líta á þessa greiðslu til þeirra sem ívilnun, enda hafi hljómsveitin ekki verið búin að geta sér neitt orð sem slík. Stefndi Ingi tekur fram, að allan þann tíma, sem hér um ræðir, hafi verið alveg örðugleikalaust að ráða hljómsveitir, enda hafi verið verulegt framboð á þeim á þessum tíma. Stefndi Ingi viður- kennir, að rétt sé, að þeir stefndu hafi gert tilraunir til þess að fá inni fyrir hljómsveitina, á meðan á lokun Leikhúskjallarans stóð, án þess þó að hann teldi þá stefndu á nokkurn hátt skuld- bundna til þess, og telur stefndi þetta einungis hafa verið af vel- vilja gert. Þá segir stefndi Ingi, að launakröfum af hálfu stefn- anda fyrir þann tíma, sem lokað hafi verið veitingahúsinu, hafi ekki verið hreyft fyrr en örfáum dögum áður en opnað var. 208 Stefndi Ingi segir, að í viðræðum þeim, sem fram hafi farið milli hans og hljómsveitarstjórans og fulltrúa FÍH, hafi Guðjón Páls- son látið í ljós, að honum þætti þetta ekki nægilega mikil vinna, en stefndi kveðst hafa gert honum fulla grein fyrir því, að starf- semi Leikhúskjallarans yrði með þessum hætti, jafnframt sem hann hafi gefið honum kost á því, sem áður hafi verið ráð fyrir gert, að annast hljómsveitarstörf í Leikhúskjallaranum innan þess ramma, sem stefndi kvaðst mundu ákveða eftir því sem tilefni gæfist til. Stefndi kveðst vilja taka fram til skýringar á framan- rituðu, að rekstur hússins sé með þeim hætti, að aðra daga, t. d. þriðjudaga og miðvikudaga, komi fyrir, að samkvæmi séu haldin í húsinu, þar sem hljómsveit leiki, t. d. frá klukkan 2100-0100 eða 0200. Þá tekur stefndi fram, að eftir viðræður þær, sem fram hafi farið við hljómsveitarstjórann, hafi hann orðið þess var, að við- horf hans hafi verið mjög einhliða, sem hafi komið m. a. fram í því, að hann hafi haft uppi óbilgjarnar og óraunhæfar kröfur, en haldið sig hins vegar ekki hafa neinar skyldur við stefnendur sem atvinnurekanda. Segir stefndi Ingi, að þessum viðskiptum við stefnanda hafi lokið með þeim hætti, að hann og hljómsveit hans hafi hætt störfum í Leikhúskjallaranum, og að því er stefndi segir sér virðast af þeirri ástæðu, að hljómsveitarstjórinn hafi ekki haft aðstöðu til að ákvarða sjálfur sinn vinnutíma og í raun- inni rekstrarfyrirkomulag hússins. Stefndi Ingi segir, að lagfær- ing sú, sem fram hafi farið á veitingahúsinu í umrætt sinn, hafi verið umfangsmikil, en upphaflega, þegar þeir stefndu hafi rætt við þjóðleikhússtjóra um lagfæringar þær, sem staðið hafi fyrir dyrum, þá hafi verið gert ráð fyrir, að framkvæmdir mundu taka einn mánuð. Raunin hafi hins vegar orðið sú, að framkvæmdirnar hafi staðið yfir í 9 vikur. Stefndi Ingi tekur fram, að aldrei hafi orðið neitt samkomulag milli hans og Sverris Garðarssonar. Stefndi Bjarni Bender Róbertsson hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu eftir að hafa staðfest málavaxtalýsingu í grein- argerð á dskj. nr. 4, að tímakaupið sé rétt tilgreint af hálfu stefn- anda, en hins vegar hafi stefnanda ekki verið tryggð nein Jág- markskauptrygging á viku, en á þeim tíma, sem ráðning hljóm- sveitarinnar hafi farið fram, hafi yfirleitt verið um 17 klukku- stunda vinnu að ræða á viku og stundum meira. Hafi og verið rætt um, að stefnandi nyti þeirrar vinnu, sem til félli, auk fram- angreindra fjögurra daga, sem opið hafi verið. Stefndi Bjarni Bender segir, að stefnanda hafi verið gert það ljóst, þegar við ráðningu, að veitingahúsinu yrði lokað um tíma, þar sem lægi 209 fyrir bréf frá heilbrigðisyfirvöldum, þar sem krafist væri lag- færinga að viðlagðri lokun. Segir stefndi Bjarni Bender, að þó hafi komið til tals að reyna að komast hjá lokun, ef hægt væri, en það hafi komið á daginn hins vegar, að það væri óumflýjan- legt að loka um tíma, meðan lagfæring færi fram. Um mánaða- mót maí-júní segir stefndi Bjarni Bender, að þeir stefndu hafi aftur átt tal um þetta við stefnanda með það fyrir augum að segjá hljómsveitinni upp með mánaðar fyrirvara, þar sem séð hafi ver- ið, að ekki yrði komist hjá því að loka veitingastaðnum um sinn af áðurgreindum orsökum. Segir stefndi Bjarni Bender, að hljóm- sveitarstjórinn, Guðjón Pálsson, hafi þá sagt, að það kæmi sér mjög illa að fá uppsögn, þar sem hann væri tiltölulega nýráðinn í húsið og búinn að ráða menn úr öðrum hljómsveitum til sín, og hafi þá orðið að samkomulagi, að stefnanda yrði ekki sagt upp og gagnkvæmur skilningur kæmi til, er til lokunar kæmi, og hljóm- sveitin byrjaði aftur, þegar opnað yrði á ný. Segir stefndi Bjarni Bender, að komið hafi til tals, að báðir aðiljar reyndu að útvega stefnanda vinnu, þ. e. hljómsveitinni, á meðan á lokun veitinga- hússins stæði, og kveðst hann hafa reynt það, en þó án allrar skuldbindingar, en það hafi ekki tekist. Kveðst stefndi Bjarni Bender í þessu sambandi hafa hringt út á land og leitað fyrir sér með vinnu fyrir hljómsveitina og einnig hér innan bæjar. Hins vegar kveður hann aldrei hafa komið til greina, að stefnandi fengi greitt kaup frá stefndu þann tíma, sem lokað væri vegna við- gerðarinnar. Stefndi Bjarni Bender segir, að hann hafi ekki vitað neitt, hvað lagfæringin á Leikhúskjallaranum tæki langan tíma, en hann segir, að talað hafi verið um einn mánuð. Stefndi Bjarni Bender segir, að eins og áður sé fram komið, hafi aldrei komið til, að stefnandi fengi neinar greiðslur frá hinum stefndu, meðan Leikhúskjallaranum væri lokað vegna viðgerðanna. Hins vegar segir hann, að hljómsveitarstjórinn, Guðjón Pálsson, hafi komið til sín á þeim tíma, sem lokað var, og tjáð sér, að hljómsveitar- menn væru févana, og leitaði fyrir sér um, hvort stefndu vildu greiða þeim eitthvað sem fyrirframgreiðslu, er kæmi til frádrátt- ar, þegar þeir hæfu störf að nýju, eftir að opnað væri. Kveðst hann hafa svarað þessari málaleitan hljómsveitarstjórans neit- andi, þar sem enginn rekstur væri í veitingahúsinu. Stefndi Bjarni Bender segir, að þeir stefndu hafi gert það, sem í Þeirra valdi hafi staðið, til þess að framkvæmdum í Leikhúskjallaranum yrði hraðað eins og hægt væri, þannig að hægt væri að opna sem fyrst á ný. Hann segir, að það sé rétt, að þeir stefndu hafi orðið 14 210 að takmarka rekstur veitingahússins við tvö kvöld í viku, fyrst eftir að opnað hafi verið á ný í september, enda hafi þá Þjóðleik- húsið ekki verið tekið til starfa að loknu sumarleyfi. Tekur hann fram, að það hafi verið að sjálfsögðu þeirra stefndu að ákveða rekstrarfyrirkomulag veitingahússins, enda hafi hljómsveitin alltaf fengið greidda þá vinnu, sem þeir hafi unnið, enda hafi þeir leikið meira en þessa tvo föstu daga, sem áður séu nefndir. Stefndi Bjarni Bender kveðst munu hafa átt frumkvæðið að því að tala við hljómsveitarstjórann Guðjón um það, að þá stefndu kæmi til með að vanta músik í Leikhúskjallarann, og síðan hafi það þróast á þann veg, að Guðjón hafi ráðið sig hjá þeim stefndu með hljómsveit sína. Hefur nú verið rakið það helsta, sem fram hefur komið við aðiljayfirheyrslur og vitnaleiðslur í málinu. Stefnandi sundurliðar kröfur sínar sem hér segir: 1. Laun fyrir vinnuvikurnar 3/7-3/9, 9 vikur, kr. 20.995 pr. viku „02.00.0000... enn kr.188.955 9. Eftirstöðvar vinnulauna fyrir vinnuvikurnar 4/9- 17/9, 2 vikur, kr. 4.322.50 pr. viku ...........- — 8.645 Kr. 197.600 Bótakrafa vegna samningsrofa: Umsamin laun fyrir vinnuvikurnar 18/9-29/10, 6 vikur, kr. 20.995 pr. viku, samtals kr. 125.970 b. Frá dragast tekjur meðlima hljómsveitarinnar af hljóðfæraleik 21/9-1/11, kr. 4TT80 0. — 78.190 Samtals kr. 275.790 Eins og þegar er fram komið, reisir stefnandi dómkröfur sínar í máli þessu á því, að um samningsrof hafi verið að ræða af hálfu hinna stefndu, og eigi hann því bótakröfur á hendur þeim vegna þess tjóns, sem hann hafi af því beðið. Samið hafi verið munn- lega um það, að ráðningartímabilið skyldi vera 6 mánuðir, þ. e. frá 1. maí til 1. nóvember, en ráðningarkjör þau, að laun hljóm- sveitarinnar skyldu vera kr. 1.235 á klukkustund (að meðtöldu orlofi o. fl.), og hljómsveitinni tryggð að minnsta kosti 17 klukku- stunda vinna á viku, sem innt skyldi af hendi á fimmtudags-, föstudags-, laugardags og sunnudagskvöldum. Kauptrygging hljómsveitarinnar hafi þannig verið kr. 20.995 á viku. Þennan samning hafi hinir stefndu vanefnt með því að neita að greiða 211 stefnanda fyrir þann tíma, sem Leikhúskjallaranum hafi verið lokað á samningstímanum, og draga síðan af kaupinu, eftir að opnað var á ný, en enginn fyrirvari hafi verið gerður af hálfu hinna stefndu um, að lokað yrði og að greiðslur til stefnanda féllu niður á meðan eða lækkuðu af þeim sökum. Hinir stefndu reisa hins vegar sýknukröfu sína á því, að stefn- anda hafi þegar í upphafi verið tjáð, að Leikhúskjallaranum yrði lokað um mánaðamótin júní-júlí vegna viðgerðar og breytinga á húsnæðinu, en sú viðgerð tæki eigi skemmri tíma en mánuð. Hafi orðið að samkomulagi, að hljómsveitin tæki eigi laun fyrir þann tíma, sem lokað yrði, heldur fengi hún aðeins greitt fyrir þá vinnu, sem hún innti af hendi, og ekki hafi verið samið um neina lágmarkstryggingu fyrir hana á viku. Hljómsveitin hafi fengið alla þá vinnu, sem hún hafi innt af hendi fyrir stefndu, skilvís- lega greidda og eigi því engar kröfur á hendur hinum stefndu í máli þessu. Samkvæmt því, sem fram hefur komið í málinu, er ekki ágrein- ingur um lengd upphaflegs ráðningartíma, það er 6 mánuðir. Hins vegar greinir aðilja á um eftirgreind atriði: 1. Hvort stefnanda hafi verið það ljóst þegar við upphaf ráðn- ingartímans, að gera mætti ráð fyrir eins mánaðar hléi (eða lengra) án launa. 2. Hvort samið hafi verið um lágmarkskauptryggingu. Eins og þegar er fram komið, var ekki gerður neinn skriflegur samningur um ráðningu þá, sem mál þetta er risið af, heldur sam- ið munnlega. Samkvæmt vottorðum á dskj. nr. 5 og nr. 8, sem ekki hefur sérstaklega verið mótmælt, sögðu allir íeðlimir hljómsveitar- innar upp föstum störfum í hljóðfæraleik í öðrum veitingahúsum, þegar þeir réðu sig til hinna stefndu. Gegn eindregnum mótmæl- um stefnanda, sem studd eru með framburði vitnisins Sverris Garðarssonar, þykja stefndu eigi hafa fært sönnur að þeirri stað- hæfingu sinni, að svo hafi samist, að stefnandi nyti eigi launa allt samningstímabilið. Hið sama gildir, að því er tekur til stað- hæfinga hinna stefndu um það, að eigi hafi verið um neina lág- markskauptryggingu samið. Stefnandi hefur dregið frá kröfum sínum í málinu laun fyrir hljóðfæraleik, sem hann hefur fengið frá öðrum aðiljum á samn- ingstímabilinu, eftir að hann hætti hjá hinum stefndu. Þykir því bera að taka kröfur hans, sem ekki hefur verið mótmælt tölulega, til greina að fullu, þó þannig, að vextir ákveðast 7% ársvextir frá 212 15. september 1967 til 1. maí 1973, en 9% ársvextir frá þeim degi til greiðsludags. Eftir þessum úrslitum ber því að dæma hina stefndu til að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 55.000. Valgarður Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Bjarni Bender og Ingi B. Ársælsson, greiði annar fyrir báða og báðir fyrir annan persónulega og vegna einka- fyrirtækis þeirra, Leikhúskjallarans, stefnanda, hljómsveit Guðjóns Pálssonar, kr. 275.790 með 7T% ársvöxtum af kr. 197.600 frá 15. september 1967 til 12. janúar 1968 og sömu ársvöxtum af kr. 275.790 frá þeim degi til 1. maí 1973, en 9% ársvöxtum af kr. 275.790 frá þeim degi til greiðsludags og kr. 55.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 27. febrúar 1975. Nr. 104/1974. Gísli Hafsteinsson og Sigríður Valdimarsdóttir (Magnús Thorlacius hrl.) gegn Þuríði Axelsdóttur og gagnsök (Sveinn H. Valdimarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Barn. Innsetningaraðgerð staðfest. Dómur Hæstaréttar. Sigurður Briem Jónsson, setufógeti í Þingeyjarsýslu, kvað upp hinn áfrýjaða úrskurð. 213 Aðaláfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnum 28. maí og 21. júní 1974. Krefjast þau þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði felldur úr gildi og að þeim verði dæmdur málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi gagnáfrýjanda. Gagnáfrýjandi, sem fékk gjafvörn fyrir Hæstarétti með bréfi dómsmálaráðuneytis 1. júlí 1974, áfrýjaði málinu með stefnu 4. júní s. á. Krefst hún staðfestingar hins áfrýjaða úr- skurðar, þó svo, að henni verði dæmdur málskostnaður í hér- aði, eins og málið væri þar eigi gjafsóknarmál. Þá krefst hún málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi aðaláfrýjenda, svo sem málið væri þar eigi gjafvarnarmál. Allmörg ný gögn hafa komið fram fyrir Hæstarétt, og hafa aðiljar máls komið fyrir dóm og nokkur vitni. Leitt er í ljós, að gagnáfrýjandi fór til Raufarhafnar hinn 1. október 1974 og fékk sér þar afhent barnið Herborgu Gísla- dóttur, er mál þetta varðar. Hefur Herborg dvalist með móð- ur sinni, gagnáfrýjanda, óslitið síðan. Aðaláfrýjandi Gísli Hafsteinsson var eigi hér á landi, er gagnáfrýjandi fékk barnið til sin, og hefur hann lýst sig andvígan brottför barns- ins frá Raufarhöfn. Af hálfu barnaverndarnefndar Reykjavíkur hefur farið fram nokkur könnun á heimilisháttum og afkomu gagnáfrýj- anda, og m. a. tengslum barnsins Herborgar við hana svo og tengslum Herborgar við systur sína, er elst upp þar á heim- ilinu. Fylgir greinargerð þessi bréfi barnaverndarnefndar Reykjavíkur frá 1. nóvember 1974 til lögmanna aðilja, og er hún meðal gagna máls. Í yfirlýsingu 30. október 1974 frá barnaverndarnefnd Reykjavíkur greinir frá því, að nefndin hafi ákveðið „að kyrrsetja barnið Herborgu Gísladóttur ... á heimili móður hennar Þuríðar Axelsdóttur ... þar til dóm- ur hefur fallið í hæstaréttarmálinu nr. 104/1974 eða þar til barnaverndarnefnd ákveður annað“. Eigi er frá því greint samkvæmt hvaða lagaheimild þessi ákvörðun sé gerð og eigi heldur hvaða gögn hafi legið fyrir nefndinni, er þessi úrlausn var veitt. Fyrir Hæstarétt hefur verið lögð greinargerð frá barna- 214 verndarnefnd Raufarhafnar, dags. 21. október 1974. Lýsir nefndin því, að breytingar hafi orðið á heimilishögum aðal- áfrýjanda, síðan álitsgerð nefndarinnar frá 9. maí 1974 var látin uppi, en sú álitsgerð er rakin í hinum áfrýjaða úrskurði. Fram hafi komið „mjög mikið kæruleysi hjá Gísla gagnvart heimili sínu og fjölskyldu, svo sem tíð ferðalög hans burt af staðnum og jafn vel til annarra landa fyrirvaralaust“. Hafi það aftur haft í för með sér, að kona hans hafi orðið að taka að sér störf hans „og þar af leiðandi hefur hún ekki getað sinnt heimili þeirra eins og skyldi“. Er það niðurstaða nefnd- arinnar „að tvímælalaust muni það verða barninu fyrir bestu að verða áfram hjá móður sinni í Reykjavík, en þangað er hún komin núna ...“ Gagnáfrýjandi Þuríður Axelsdóttir hefur foreldraráð barnsins Herborgar samkvæmt 3. málsgr. 22. gr. laga nr. 95/ 1947. Barnaverndarnefnd Raufarhafnar hefur, svo sem rak- ið var, eigi úrskurðað, að barnið skuli vera hjá aðaláfrýjend- um, sbr. 3. málsgr. 36. gr. laga nr. 33/1966, heldur lýst þeirri skoðun sinni, að það muni vera barninu fyrir bestu að dvelj- ast áfram hjá gagnáfrýjanda. Ber samkvæmt þessu að stað- festa niðurstöðu hins áfrýjaða úrskurðar. Rétt þykir að stað- festa úrlausn fógeta um málskostnað og gjafsóknarkostnað. Dæma ber aðaláfrýjendur til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 85.000, er renni í ríkissjóð. Allur gjafvarnar- kostnaður málsins fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns gagnáfrýjanda fyrir Hæstarétti, kr. 65.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður, Aðaláfrýjendur, Gísli Hafsteinsson og Sigríður Valdi- marsdóttir, greiði málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 85.000, sem renni í ríkissjóð. Gjafvarnarkostnaður málsins fyrir Hæstarétti greið- ist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs 215 talsmanns gagnáfrýjanda, Sveins Hauks Valdimarsson- ar hæstaréttarlögmanns, kr. 65.000. Dóminum ber að fullnægja að viðlaðri aðför að lög- um. Úrskurður fógetaréttar Þingeyjarsýslu 25. maí 1974. Í máli þessu, sem tekið var til úrskurðar 15. þ. m., hefur Sveinn H. Valdimarsson hæstaréttarlögmaður f. h. Þuríðar Axelsdóttur, Hjallavegi 54, Reykjavík, krafist úrskurðar um, að óskilgetin dóttir hennar og Gísla Hafsteinssonar, Herborg Gísladóttir, verði fengin henni með beinni fógetagerð, en barnið dvelst nú á heimili gerðarþola að Helgafelli á Raufarhöfn. Er þess einnig krafist, að gerðarþoli verði úrskurðaður til þess að greiða fyllsta: málskostnað að mati réttarins, svo sem málið væri eigi gjafsóknarmál. Gerðarbeiðandi hefur með bréfi dómsmálaráðuneytisins 14. mars 1974 fengið gjafsókn í undirrétti. Af hálfu gerðarþola eru gerðar þær réttarkröfur, að framkom- inni gerðarbeiðni verði hrundið og að gerðarbeiðanda verði dæmt að greiða málskostnað að skaðlausu. Fógeti leitaði sátta, en sáttatilraun reyndist árangurslaus. Málavextir eru þessir: Það liggur fyrir í máli þessu, að um haustið 1968 hófu þau Þur- íður Axelsdóttir og Gísli Hafsteinsson sambúð án hjúskapar, og bjuggu þau fyrst í Reykjavík. Í febrúar 1970 fluttust þau að Bjargi við Selfoss og dvöldust þar til vors, en 16. maí þ. á. flutt- ust þau að Votmúla í Sandvíkurhreppi og bjuggu þar, uns þau fluttust um fardagaleytið 1971 að Hellishólum í Fljótshlíðar- hreppi. Þau eignuðust á þessum tíma tvö stúlkubörn, Herborgu, fædda 23. desember 1968, sem mál þetta snýst um, og aðra dóttur, fædda 20. desember 1970. Vegna ósamkomulags slitu Þuríður og Gísli sambúð sinni í sept- ember 1971, og fluttist Þuríður þá af heimilinu til Reykjavíkur og hafði með sér yngra barnið. Um orsakir sambúðarslitanna eru aðiljar ósammála, og vísast um það efni til rskj. nr. 15, 22, 30 og 3l. Þuríður taldi, að um það: hefði verið rætt, að hún tæki eldra barnið til sín, strax og aðstæður leyfðu, en því er mótmælt af hálfu gerðarþola Gísla. 216 Um áramótin 1972/1973 taldi Þuríður sig hafa aðstæður til að taka eldri dóttur sína til sín, en þá hafi barnsfaðirinn neitað að láta barnið af hendi og hafi hann ítrekað þá neitun sína síðan og ekki leyft móðurinni að sjá barnið. Barnsfaðirinn, Gísli Hafsteinsson, sem nú er giftur Sigríði Valdimarsdóttur, hefur nú flust til Raufarhafnar, og dvelst Her- borg þar á heimili þeirra hjóna. Hefur Sigríður Valdimarsdóttir gengið inn í mál þetta og tekið undir réttarkröfur eiginmanns síns, Gísla Hafsteinssonar. Innsetningarmál var upphaflega höfðað í Rangárvallasýslu vegna þessa tilefnis, en áður en til úrskurðar kom, fluttust gerð- arþolar til Raufarhafnar sl. haust, og féll því málið þar niður. Aflað hefur verið ýmissa gagna og álitsgerða barnaverndar- yfirvalda og sérfræðinga, sem liggja fyrir í máli þessu. Barnaverndarnefnd Reykjavíkur skilaði greinargerð um hag Þuríðar, sem lögð er fram í málinu sem rskj. nr. 2. Segir svo í nið- urstöðu greinargerðarinnar, sem Ása Ottesen fulltrúi hefur samið: „Við rannsókn þessa máls hefur ekkert það komið í ljós, sem mæli gegn því, að Þuríður Axelsdóttir sé ekki fær um að annast báðar dætur sínar. Mikið fremur, að hér sé um að ræða hæfan einstakling, enda fær hún besta orð á vinnustað og víðar. Þuríður er að eigin sögn bindindissöm og að því er virðist reglu- söm í besta lagi. Hvað snertir Herborgu litlu, er það eitt að segja, að það er ekki í mínu valdi að segja til um, hvað henni er hugsanlega fyrir bestu, þar sem hún dvelur hjá föður.“ Að tilhlutan Barnaverndarráðs Íslands var óskað eftir áliti barnaverndarnefndar Raufarhafnar. Var á fundi nefndarinnar hinn 18. janúar sl. samþykkt að mæla með, að Gísli Hafsteinsson fengi fullan umráðarétt yfir dóttur sinni Herborgu. Kveðst nefndin hafa kynnt sér hegðun Gísla og heimilisástæður og telji það ekki ábótavant. Eins og áður er getið, var fógetamál út af þessu tilefni upphaf- lega höfðað fyrir fógetarétti Rangárvallasýslu, en gerðarþolar áttu þá heima að Hellishólum í Fljótshlíð. Af því tilefni gaf barna- verndarnefnd Fljótshlíðarhrepps álit sitt, dags. 25. maí 1973, þar sem segir svo m. a.: „Nefndin er ekki í aðstöðu til að kveða á um, hvort barninu er hentara að hverfa aftur til móður sinnar ellegar dvelja áfram hjá föður sínum að Hellishólum, eins og farið er fram á í bréfi yðar, 217 þar sem nefndin þekkir lítið sem ekkert til móður barnsins og hennar aðstæðna.“ Barnaverndarráð Íslands hafði mál þetta til meðferðar nokk- urn tíma. Hinn 7. mars sl. ályktaði ráðið svohljóðandi orðrétt: „Þar sem ekki hefur borist svar frá lögmanni Gísla Hafsteins- sonar við tilboði Þuríðar Axelsdóttur um ákveðinn umgengnis- rétt við börn sín og tilmæli um, að hann skili eldri dótturinni í hendur móður, ályktar Barnaverndarráð, að þar sem móðirin hafi ótvíræðan forræðisrétt beggja barna sinna og skv. upplýsingum um heimilisástæður og læknisvottorði um heilsufar hennar, telj- ist hún hafa allar aðstæður til að annast börn sín. Telur því Barnaverndarráð rétt, að Þuríður Axelsdóttir fái í sína umsjá eldri dótturina, Herborgu Gísladóttur, sem nú dvelur hjá föður á Raufarhöfn. Jafnframt leggur ráðið áherslu á, að föðurnum sé tryggður eðlilegur umgengnisréttur svo sem kostur er. Formanni var falið að halda áfram tilraunum til sátta milli foreldranna á framangreindum grundvelli, og gefst til þess viku frestur.“ Hinn 19. mars sl. ritaði umboðsmaður gerðarþola bréf til sýslu- mannsins í Þingeyjarsýslu, þar sem hann beiðist þess, að sýslu- maður taki sæti í barnaverndarnefnd Raufarhafnarhrepps sam- kvæmt 13. gr. laga nr. 53/1966 og hlutist til um, að nefndin taki afstöðu til töku barnsins af heimili gerðarþola. Hinn 9. maí tók svo fulltrúi sýslumanns, Adólf Adólfsson, sæti í barnaverndarnefnd Raufarhafnar, og skilaði nefndin álitsgerð. Segir svo í lokaorðum greinargerðarinnar: „Með tilliti til þess, sem fram hefur komið um aðstæður móður barnsins, álítur nefndin, að mun heppilegra sé barnsins vegna, að hún dvelji hjá hjónunum Gísla og Sigríði, sérstaklega með tilliti til umönnunar á skólagöngutíma, og jafnframt álítur nefnd- in, að telpan verði að hafa fullt samband við móður sína á eins eðlilegan hátt og hægt er, með fullu samkomulagi foreldranna.“ Hinn 19. mars sl. sneri umboðsmaður gerðarþola sér til sýslu- manns Þingeyjarsýslu og óskaði, að dómkvaddir yrðu tveir hæfir og óvilhallir menn (sérfræðingar) til að láta í té álit sitt um kröfu Þuríðar Axelsdóttur um, að dóttir hennar, Herborg Gísla- dóttir, verði með beinni fógetagerð tekin af heimili föður hennar, Gísla Hafsteinssonar. Segir í beiðni um dómkvaðninguna, að ljóst sé af skjölum máls- ins, að Barnaverndarráð hafi ekki kynnt sér heimili barnsins, 218 enda ekki verið bært að úrskurða mál þetta. Segir síðan orðrétt: „En réttur barnsins virðist vera sá, að kannað sé, hvað því er fyr- ir bestu í þessu efni og hvort það geti haft ill áhrif á það að verða tekið brott af heimili föður síns, þar sem það hefur dvalist alla ævi.“ Dómkvaðning fór fram sama dag, sbr. rskj. nr. 11. Hinir dómkvöddu matsmenn, Kristinn Björnsson sálfræðingur og Sigurjón Björnsson prófessor, skiluðu ítarlegri álitsgerð þann 22. apríl sl., sem liggur frammi í málinu sem rskj. nr. 18. Í lokaorðum álitsgerðar hinna dómkvöddu manna segir orðrétt svo: „Samkvæmt athugunum okkar verða þessar helstu niðurstöður: 1. „Ekki verður annað séð en vel fari um Herborgu, þar sem hún er nú, og að hún eigi ástríki að fagna og búi við eðlilega heim- ilishætti og uppeldi. 9. Við höfum enga ástæðu til að ætla annað en móðir Herborgar, Þuríður Axelsdóttir, sé prýðilega fær um að annast uppeldi telpunnar og að hún búi við aðstæður, sem gera henni það efnislega kleift. 3. Við það að flytjast af heimili föður og stjúpmóður til móður verður að vísu allmikil breyting á högum Herborgar. Í stað þess að dveljast hjá tveimur uppalendum fer hún til einstæðr- ar móður, sem vinnur úti, og þarf að sjá henni fyrir dagvist- un. Herborg er án efa tilfinningalega tengd föður, stjúpmóður og fóstbróður, en hefur lítil kynni af móður sinni og systur sl. 2-2% ár. Að sjálfsögðu mundi flutningur til móður fela í sér nokkurt álag fyrir telpuna. Það er þó vel innan þeirra marka, sem við teljum eftir vand- lega yfirvegun, að heilbrigt barn eigi að þola án sálrænna áfalla — sér í lagi sé tryggilega frá því gengið, að tengsl Her- borgar við fjölskylduna fyrir norðan geti haldist og að vista- skiptin séu undirbúin og framkvæmd af fyllstu nærgætni. 4. Af viðtölum við báða aðilja virtist okkur koma fram svo mik- ill samkomulagsvilji og hagur og velferð Herborgar svo mjög fyrir brjósti borinn af öllum, að okkur þykir líklegt, að hægt verði að ná samkomulagi, sem báðir aðiljar geti við unað. Þess er að geta, að þar sem telpan er á 6. ári, eru naumast nema 3-4 ár þangað til hún getur sjálf sagt skoðun sína á því, hvort heimilið hún kýs að aðaldvalarstað. En til þess að telp- an verði fær um það, þarf hún að sjálfsögðu að fá tækifæri til að kynnast móður sinni og systur vel á næstu árum. 219 Við leyfum okkur að benda á, að heppilegasti tími til að hefja slík kynni á ný er, þegar móðir næst fær sumarfrí. Þá hefur hún bestu aðstöðu til að annast telpurnar alveg, þarf ekki að hafa þær á dagheimili og getur myndað góð tengsl við Her- borgu, sem raunar þarf ekki að efa, að takast muni að mynda. Framhald yrði svo samningsatriði foreldra, væntanlega háð því, hvernig telpan unir sér, eða úrskurðaratriði yfirvalda, ef á þarf að halda.“ Sveinn H. Valdimarsson hæstaréttarlögmaður, umboðsmaður gerðarbeiðanda, styður mál sitt þeim rökum, að krafa sín bygg- ist á þeim sjálfsagða og ótvíræða rétti, sem móðir hafi til umráða yfir óskilgetnu barni sínu, sbr. 22., sbr. 23. gr. laga nr. 95 frá 1947, enda sé ekkert það í aðstæðum eða fari móður, sem fari í bága við velferð barnsins samkvæmt ítarlegri athugun barna- verndarnefndar Reykjavíkur. Þá hafi Barnaverndarráð Íslands einnig ályktað, að barnið skuli fara í umsjá móðurinnar. Sömu- leiðis benti hann á þá umsögn í niðurstöðu hinna dómkvöddu manna, að engin ástæða sé til að ætla annað en móðir Herborgar sé prýðilega fær um að annast uppeldi telpunnar og að hún búi við aðstæður, sem gera henni það efnislega kleift. Magnús Thorlacius hæstaréttarlögmaður, umboðsmaður gerðar- þola, hefur mótmælt afgreiðslu og ályktun Barnaverndarráðs Ís- lands sem lögleysu. Að vísu sé hægt að semja um, að ráðið geri ályktun um barna- verndarmál af þessu tagi, enda hafi slíkt verið gert, þegar sér- staklega hefur verið ástatt, t. d., þegar útlendingar hafa átt hlut af annarra hálfu. En slíkur samningur hafi ekki verið gerð- ur hér. Þá kveðst umboðsmaður gerðarþola ekki draga í efa, að sam- kvæmt lögum nr. 95/1947, 22. og 23. gr., ráði móðir óskilgetnu barni sínu. En í þessu máli skipti foreldravald eða forræði barns alls engu máli. Hér sé um allt annað að ræða, þ. e. a. s. kröfu um töku barns af heimili eða um, að það skuli flutt frá fósturforeldr- um. Þá beri að fara eftir 13. gr. laga nr. 53/1966. Bendir umboðsmaður gerðarþola sérstaklega á ákvæði 16. gr. laga nr. 87/1947, að barnaverndarnefnd sé jafnan heimilt að úr- skurða, að óskilgetið barn, sem er í fóstri, skuli vera kyrrt hjá fósturforeldri, ef það fer vel um það, enda þótt sá, er foreldraráð hefur yfir barninu, kalli eftir því. Þessi regla sé ítrekuð í 3. mgr. 36. gr. laga nr. 53/1966 um öll börn, bæði óskilgetin og hjóna- bandsbörn. 220 Barnaverndarnefnd Raufarhafnar hafi í greinargerð sinni álit- ið, að með tilliti til aðstæðna móður barnsins sé mun heppilegra barnsins vegna, að hún dvelji hjá hjónunum Gísla og Sigríði. Vegna afgreiðslu Barnaverndarráðs á máli þessu hafi verið nauðsynlegt að fá dómkvadda matsmenn til að fjalla um kröfu gerðarbeiðanda um töku Herborgar af heimili fósturforeldra hennar, þar sem augljóst mál sé, að ekki hafi faðir hennar og stjúpmóðir óríkari rétt en aðrir fósturforeldrar. Sé álit hinna dómkvöddu matsmanna, að flutningur Herborgar til gerðarbeiðanda muni fela í sér nokkurt álag fyrir hana, er hún muni geta þolað, ef vistaskiptin væru undirbúin og fram- kvæmd af fyllstu nærgætni. Þessum skilyrðum sé ekki fullnægt, enda megi telja, að svo verði aldrei. Það kynni þó að verða ettir 3-4 ár. Sé því ljóst, að ekki séu skilyrði fyrir hinni umbeðnu fó- getagerð. Samkvæmt 22. gr., sbr. 23. gr. laga nr. 95/1947 er aðalreglan sú, að óskilgetnu barni ræður móðir. Er heldur ekki um það ágreiningur í máli þessu, að Þuríður Axelsdóttir hafi foreldraráð yfir barni sínu Herborgu. Kemur þá til álita, hvort afhending barnsins til móðurinnar stefni í hættu velferð þess eða að barninu sé búinn sálrænn háski af afhendingu þess til móður sinnar. Þegar virt eru gögn málsins og m. a. með hliðsjón af álitsgerð Barnaverndarráðs Íslands og þó sérstaklega með vísan til álits hinna dómkvöddu sérfræðinga, þá verður ekki talið, að færð hafi verið viðhlítandi rök fyrir skaðsemi gerðarinnar fyrir barn þetta. Þykir því ekki fært að synja kröfu gerðarbeiðanda um um- beðna fógetagerð vegna þessarar málsástæðu. Er þessi niðurstaða sérstaklega byggð á álitsgerð hinna dóm- kvöddu matsmanna, sem sérstaklega fjölluðu um þetta atriði. Þannig ber að láta hina umbeðnu innsetningargerð fara fram á ábyrgð gerðarbeiðanda. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Gjafsóknarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skipaðs talsmanns gerðarbeiðanda, samtals kr. 90.000. Því úrskurðast: Gerð þessi fer fram samkvæmt kröfu gerðarbeiðanda og á hans ábyrgð. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar 221 með talin laun skipaðs talsmanns greðarbeiðanda, Sveins H. Valdimarssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 90.000. Fimmtudaginn 27. febrúar 1975. Nr. 17/1975. Jóhanna Kristjánsdóttir segn Þorgeiri Þorsteinssyni, lögreglustjóra á Keflavíkurflugvelli. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Frávísun. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 11. febrúar 1975, sem barst Hæstarétti sama dag, hefur sóknaraðili kært „synjun Þorgeirs Þorsteinssonar, lög- reglustjóra á Keflavíkurflugvelli, um að kveða upp úrskurð, hvort líkamsleit skyldi framkvæmd á“ sóknaraðilja „eða ekki“. Krefst sóknaraðili þess, að varnaraðili verði víttur fyrir málsmeðferð sína. Frá varnaraðilja hefur borist greinargerð um málið, en ekki eru þar gerðar kröfur. Samkvæmt gögnum máls eru atvik þau, að sóknaraðili. er starfar sem flugfreyja hjá Loftleiðum h/f, kom með flugvél frá útlöndum 28. janúar sl. Tollgæsluyfirvöld ákváðu, að framkvæmd skyldi leit á öllum flugfreyjum, er komu með flugvélinni. Sóknaraðili mótmælti leit án dómsúrskurðar. Varnaraðili, sem fer með yfirstjórn tollgæslu á Keflavíkur- flugvelli, var kvaddur á vettvang. Kveðst hann hafa tjáð sóknaraðilja, að með skírskotun til ákvæða 12. og 14. gr. laga nr. 59/1969 mundi hann fyrirskipa leitina án úrskurðar. Um atvik þetta er svo bókað í dagbók tollgæslunnar á Kefla- 222 víkurflugvelli: „Gerð var líkamsleit á Jóhönnu Kristjáns- dóttur flugfreyju, án úrskurðar, samkvæmt ákvörðun Þor- geirs Þorsteinssonar lögreglustjóra, með tilkvöddum vitn- um. Leitin var framkvæmd í lokuðum klefa af Björgu Val- týsdóttur. Ekkert fannst“. Ákvörðun varnaraðilja sú, sem um er deilt í máli þessu, rar yfirvaldsákvörðun, er verður ekki borin undir Hæstarétt með kæru. Ber því að vísa máli þessu frá Hæstarétti. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Föstudaginn 28. febrúar 1975. Nr. 178/1974. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari ) gegn Friðfinni Júlíusi Guðjónssyni (Ingi Ingimundarson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Líkamsmeiðingar. Brot gegn 217. gr. almennra hegningar- laga. Dómur Hæstaréttar. Háttsemi ákærða, sem ákæruskjal lýtur að, er lýst í héraðs- dómi. Staðfesta ber þá úrlausn héraðsdómara, að ákærði hafi beitt Arthúr Björgvin Bollason harðræðum framar því, er efni stóðu til, hinn 2. desember 1972, en afskipti ákærða af Arthúr Björgvin stóðu í tengslum við dyravörslu við veit- 223 ingahúsið að Lækjarteigi 2. Varðar háttsemi ákærða við 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, svo sem greinir í héraðsdómi. Gögn máls benda til þess, að Arthúr Björgvin hafi verið aðgangsharður, er hann leitaði inngöngu í veit- ingahúsið síðla kvölds. Átti Arthúr Björgvin því nokkra sök á viðureign þeirra ákærða. Enn fremur ber að staðfesta þá úrlausn héraðsdómara, að ákærði hafi gerst offari í dyravarðarstarfi sínu við sama veitingahús, er hann hafði afskipti af Tómasi Ísleifssyni hinn 4. febrúar 1973 inmi í veitingahúsinu. Varðar þetta atferli við 217. gr. almennra hegningarlaga, svo sem greint er í hér- aðsdómi. Refsing ákærða þykir með vísan til 77. gr. almennra hegn- ingarlaga réttilega ákveðin í héraðsdómi. Staðfesta má ákvörðun héraðsdóms á fébótum til Arthúrs Björgvins. Ekki eru næg gögn komin fram fyrir því, að Tóm- as Ísleifsson hafi orðið fyrir þeirri töf í námi, sem hann held- ur fram: Verða honum því eigi dæmdar fébætur samkvæmt 1. tölulið í kröfugerð hans, sem lýst er í héraðsdómi. Þykja bætur honum til handa í heild hæfilega ákveðnar kr. 75.000. Ber ákærða að greiða þá fjárhæð ásamt 7% ársvöxtum frá 4. febrúar 1973 til 16. maí s. á. og með 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Staðfesta ber ákvörðun héraðsdóms um sakarkostnað. Dæma ber ákærða til greiðslu alls kostnaðar af áfrýjun sak- arinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 40.000, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, kr. 40.000. Dómsorð: Ákvæði hins áfrýjaða dóms um refsingu ákærða, Frið- finns Júlíusar Guðjónssonar, svo og um greiðslu sakar- kostnaðar eiga að vera óröskuð. Ákærði greiði Arthúr Björgvin Bollasyni kr. 12.000. Þá greiði hann Tómasi Ísleifssyni kr. 75.000 ásamt 7% ársvöxtum frá 4. febrúar 1973 til 16. maí s. á. og ásamt 9% ársvöxtum frá þeim degi til: greiðsludags. 224 Ákærði greiði allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, kr. 40.000, og máls- varnarlaun skipaðs verjanda síns, Inga Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, kr. 40.000. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 13. maí 1974. Ár 1974, mánudaginn 13. maí, er á dómþingi sakadóms Reykja- víkur, sem háð er að Borgartúni 7 af Haraldi Henryssyni, saka- dómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 225/1974: Ákæruvaldið gegn Friðfinni Júlíusi Guðjónssyni, sem tekið var til dóms sama dag. Mál þetta höfðar saksóknari ríkisins með ákæru, dagsettri 6. apríl 1973, á hendur ákærða, Friðfinni Júlíusi Guðjónssyni verk- stjóra, Ljósheimum 8, Reykjavík, fæddum 7. maí 1929 að Búðum, Fáskrúðsfirði, „fyrir líkamsárásir á samkomugesti í veitingahús- inu Lækjarteigi 2, Reykjavík, þar sem ákærði gegnir dyravarðar- störfum í hjáverkum, með því að beita óhæfilegri og ónauðsyn- legri líkamlegri hörku í meðferð á samkomugestum, sem ákærði hefur þurft að hafa afskipti af í starfi sínu, sem hér verður rakið: 1. Laugardagsnóttina 2. desember 1972 tekið Arthúr Björgvin Bjarnason, Hrauntungu 7, Kópavogi, harkalegum tökum, eftir að Arthúr Björgvin hafði leitað ákaft inngöngu í veitingahúsið, m. a. með því að taka hann aftan frá hálstaki og hert svo að, að Arthúr Björgvin missti meðvitund um stund, lagt hann síðan á grúfu á gólfið í anddyrinu, jafnframt því sem ákærði sneri upp á báða handleggi hans og hélt þeim þannig um stund fyrir aftan bak á samkomugestinum, sem baðst ákaft vægðar. Nokkuð sá á Arthúr Björgvin eftir þessa meðferð, m. a. bólguþroti í hálsvöðv- um og mikil eymsli þar og óþægindi við allar hreyfingar á hálsi, mikil hreyfingareymsl í axlarliðum, einkum í hægri öxl, nokkur bólga á hægri úlnlið og hreyfingareymsli þar, auk verulegra mar- bletta á upphandlegg vinstra megin og fótlegg hægra megin. 2. Laugarðagskvöldið 3. febrúar 1973, laust eftir miðnætti, ráðist á Tómas Ísleifsson, Sólheimum, Mýrdal, í efri sal veitingahússins, 225 eftir að einn samkomugesta hafði tvívegis veist að Tómasi með hnefahöggum og þeir síðan tekist eitthvað á, og tekið Tómas háls- taki og hert mikið að, auk þess sem ákærði sneri upp á hálsbindi Tómasar og herti þannig einnig að hálsi hans, allt með þeim af- leiðingum, að Tómas missti um stund meðvitund og kenndi mikill- ar köfnunartilfinningar, auk þess sneri svo ákærði mjög harka- lega upp á vinstri handlegg Tómasar og lagði hann þannig niður á grúfu á bekk, þar sem ákærði hélt Tómasi nokkra stund, þar til aðrir dyraverðir komu á vettvang og aðstoðuðu ákærða við að koma Tómasi út úr húsinu um bakdyr. Á þeirri leið sætti Tómas nokkru harðræði af hálfu dyravarðanna, og hafði ákærði sig þar einkum í frammi. Af þessari meðferð sá verulega á Tómasi, eink- um bar á miklum blæðingum í báðum augum og eymslum í háls- vöðvum, auk þess sem hann hefur síðan verið haldinn mikilli van- líðan og kennt verks í höfði og augum. Atferli ákærða, sem nú hefur verið rakið, telst varða við 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til greiðslu skaðabóta, verði þeirra krafist, og til greiðslu alls sakar- kostnaðar.“ Málavextir eru sem hér segir: 1. Föstudaginn 1. desember 1972 var haldinn dansleikur á vegum stúdenta við Háskóla Íslands í veitingahúsinu að Lækjarteigi 2 hér í borg. Samkvæmt leyfi lögreglustjóraembættisins í Reykja- vík var gestafjöldinn í veitingahúsinu takmarkaður við 813 manns. Um klukkan 2300 var húsinu lokað, og kom þá í ljós, að 910 aðgöngumiðar höfðu verið afhentir, og auk þess stóð fjöldi manns við inngöngudyr, er hafði aðgöngumiða. Viðurkenndu for- ráðamenn dansleiksins fyrir lögreglu, að þeir hefðu látið prenta fimmtánhundruð miða og selt þá fyrir kr. 300 stykkið. Hinn 8. desember 1972 kom Arthúr Björgvin Bollason kennari, Hrauntungu 7, Kópavogi, fæddur 15. september 1950, til rann- sóknarlögreglunnar í Reykjavík og kærði dyravörð í framan- greindu veitingahúsi, ákærða í máli þessu, fyrir líkamsárás á sig, Þegar hann hefði ætlað að sækja umgetinn dansleik. Hafi hann ásamt kunningja sínum og eiginkonum þeirra komið fyrst að veitingahúsinu laust fyrir klukkan 2300, en þeir hafi haft að- göngumiða. Dyr hafi verið lokaðar og mikill mannfjöldi fyrir utan og eftir að þau höfðu beðið þarna árangurslaust nokkuð 15 226 fram yfir klukkan 2330, hafi þau horfið frá, enda engum hleypt inn í húsið á þessu tímabili. Hafi þau síðan komið aftur að dyr- um hússins um klukkan 0100 og þá verið fámennt fyrir utan og dyr hússins opnaðar öðru hverju til að hleypa út fólki og einnig hafi þau séð, að þremur stúlkum og einum karlmanni var hleypt inn. Hafi þeir félagar talað við dyraverðina, sýnt þeim aðgöngu- miða sína og beðið um inngöngu, en dyraverðirnir neitað án þess að vilja tilgreina ástæðu. Dyraverðirnir hafi opnað nokkrum sinn- um og þá hafi þeir félagar í hvert skipti átt tal við þá. Í eitt skipti, þegar þeir ætluðu að loka dyrunum, kvaðst vitnið hafa sett hönd- ina fyrir hurðina og einnig hafi félagi sinn tekið í hana að utan- verðu og þannig hafi þeir komið í veg fyrir, að hægt væri að loka. Þá hafi tveir dyraverðir gripið sig og kippt sér inn í húsið og haldið sér þar sinn hvorum megin, en þriðji dyravörðurinn farið út og stimpast við félaga sinn. Sá hafi svo komið inn aftur og farið að veita félögum sínum lið við að halda sér. Hafi einhver þeirra þriggja tekið sig hálstaki aftan frá, mjög fast, svo að það náði ekki andanum. Taldi vitnið, að sér hafi verið haldið þannig í um það bil tvær mínútur og þá hafi það misst meðvitund um stund, en þegar það hafi rankað við sér aftur, hafi það legið á grúfu á gólfinu og einn dyravarðanna verið ofan á því og haldið hægri handlegg sínum aftan við bak vitnisins og snúið upp á hann. Kvaðst vitnið hafa beðið manninn um leyfi til að setjast upp og bíða þannig eftir lögreglunni, sem búið hafi verið að kalla á stað- inn, en hann hafi neitað því. Komu síðan lögreglumenn á staðinn, og fór vitnið með þeim á lögreglustöðina. Síðar um nóttina kvaðst vitnið svo hafa farið að finna til vanlíðunar, aðallega í hægri öxl, úlnlið og í tungunni, sem það hefði bitið í, þegar það var tekið hálstaki. Hafi kunningjar sínir farið með sig á slysavarðstofuna, þar sem læknir hafi skoðað sig, og lagði vitnið fram vottorð frá lækninum, Jóni R. Kristinssyni aðstoðarlækni. Segir þar m. a. svo: „Við skoðun kemur eftirfarandi í ljós: 1. Það er dálítil vínlykt úr vitum Arthúrs, en hann kemur vel fyrir. 9. Það er 1/2 em fleiður vinstra megin á tungu, grunnt, en dá- lítill roði og þroti er í kringum sárið. 3. Arthúr er aumur í hálsvöðvum, og hefur hann töluverð óþæg- indi í hálsi við allar hreyfingar í hálsinum. Aðeins vottar fyr- ir þrota vinstra megin í hálsi, og þreyfieymsli eru yfir háls- vöðvum, bæði vinstra og hægra megin. 227 4. Arthúr er aumur í báðum axlarliðum, sérstaklega er hann aumur í hægri axlarlið. Getur hann ekki hreyft eðlilega í hægri öxl vegna verkja framan og ofan til í axlarliðnum. Óveruleg eymsli eru framan til í vinstri axlarlið. Fær hann verk framan til í vinstri axlarlið við að færa vinstri handlim aftur fyrir bak. A. ö0. 1. er eðlileg hreyfing í vinstri axlarlið. 5. Aumur um hægri úlnlið, og er nokkur bólga dorsalt um hægri úlnlið, og allar hreyfingar í hægri úlnlið eru aumar. 6. Fjórir gómstórir marblettir eru innan á vinstri upphandlegg, rétt ofan við vinstri olnboga. Er Arthúr verulega aumur þar viðkomu, en eðlil. hreyfing er í vinstri olnboga. 7. Framan á miðjum hægri fótlegg er 3x2 cm mar, aumt við- komu. Ekki aðra áverka að sjá. Meðferð: Tekin er röntgenmynd af hægri axlarlið Arthúrs. Við þá myndatöku koma ekki fram nein áverkamerki í hægri axlarlið. Arthúr fær síðan fetil til þess að hvíla hægri handlim í. Honum er ráðlagt að hreyfa hægri axlarlið. Einnig er honum ráðlagt að koma á móttöku Slysadeildar aftur þann 6. 12. 1972 til frekara eftirlits á hægri öxl og eins til eftirlits á hægri úlnlið.“ Vitnið kvaðst síðar hafa frétt, að dyravörður sá, er tók það hálstaki og lá síðan ofan á því og sneri upp á handlegg þess, hafi verið ákærði í máli þessu. Krafðist það þess, að hann yrði dæmd- ur til refsingar, og áskildi það sér rétt til að koma síðar að bóta- kröfu. Ákærði kom fyrir rannsóknarlögreglu vegna máls þessa hinn 15. desember 1972. Kvaðst hann minnast þess sérstaklega, að um klukkan 0100 umrædda nótt hafi tveir drukknir menn legið við dyr samkomuhússins, en hann var þar við dyrnar að gegna störf- um sem dyravörður. Kvað hann þessa tvo menn hafa verið sér- staklega erfiða og freka í tilraunum sínum til að komast inn, en ekki hafi verið margt fólk við dyrnar, er þá bar að garði. Kvað hann mennina hafa verið með svívirðingar í garð þeirra dyravarð- anna og margoft reynt að hindra þá í að loka dyrum samkomu- hússins, er þeir þurftu að hleypa fólki út. Hafi nánast verið óvinn- andi við þessar aðstæður, þar sem ógerningur hafi verið að ganga um dyr hússins fyrir ágangi mannanna, sem hafi reynt valdbeit- ingu við að komast inn fyrir. Hafi aðallega annar mannanna, ljós- hærður, sem mun vera kærandi í málinu, haft sig í frammi, og að lokum kvaðst ákærði hafa neyðst til að kippa honum inn fyrir dyrnar til að koma vitinu fyrir hann, en þar hafi maðurinn sýnt hinn mesta mótþróa og hafi þeir þá lent í átökum. Kvaðst ákærði 228 hafa orðið að taka manninn hálstaki, enda hafi hann brotist mik- ið um. Síðan hafi maðurinn verið lagður á gólfið á magann og hafi Guðmundur Jónasson dyravörður aðstoðað sig eitthvað. Kvaðst ákærði hafa haldið höndum mannsins fyrir aftan bak, en ekkert snúið upp á þær, þannig að þvingun gæti orðið. Þá sagði ákærði, að ekki kæmi til greina, að maðurinn hefði misst með- vitund í þessum átökum, enda hafi hann, þ. e. ákærði, gætt þess, að öndunin hindraðist ekki, er hann tók hálstakið. Hann kvað manninn ekki hafa kvartað um nein meiðsli, er lögreglan kom á vettvang. Ákærði kvað dansstöðum lokað klukkan 2330 og því hafi ekki komið til greina að hleypa þessum mönnum inn, enda þótt þeir hefðu haft aðgöngumiða, sem hann kvaðst ekki hafa vitað um. Hann minnist þess ekki, að neinu fólki hafi verið hleypt inn á umræddu tímabili, en oft komi fyrir, að fólk þurfi að bregða sér frá vegna persónulegra aðstæðna. Ákærði neitaði með öllu að greiða kæranda bætur, þar eð hann gæti algerlega sjálfum sér um kennt, hvernig fór, og neitaði hann jafnframt að vera valdur að þeim meiðslum, sem kærandi kenndi sér. Ákærði kom fyrir dóm vegna máls þessa hinn 24. október 1973, og kvaðst hann þá ekki muna eftir atvikum og vísaði til framan- greindrar skýrslu sinnar hjá rannsóknarlögreglu. Hann tók fram, að hann hefði starfað við dyravörslu í umræddum veitingastað í 8 ár og á þeim tíma hafi hann aldrei slasað nokkurn mann við störf sin. Verður nú horfið að því að rekja framburði vitna fyrir dómi og rannsóknarlögreglu varðandi mál þetta. Vitnið Jónas Jón Hallsson lögreglumaður, Vesturbergi 28, kvaðst hafa verið við miðavakt í veitingahúsinu umrætt kvöld. Það hafi ekki verið statt við útidyrnar og því ekki sjálft haft af- skipti af þeim, sem voru við þær. Það kvaðst hafa veitt athygli tveim mönnum skömmu eftir miðnætti, sem vildu fá inngöngu í húsið, en fengu ekki. Minnti vitnið, að þeir hefðu verið með að- göngumiða. Taldi það þá ölvaða og hafi þeir haft í frammi dólgs- hátt-og stóryrði við dyraverði og hafi dyraverðir átt í erfiðleik- um með að hleypa gestum um dyrnar. Taldi vitnið, að piltarnir hefðu verið æstir og gert tilraunir til að æsa upp fólk í kringum sig, en ekki hafi verið margt fólk þarna við dyrnar. Virtist kær- andi hafa sig meira í frammi, og sá vitnið, að tveir dyraverðir kipptu honum inn fyrir dyrnar. Hafi hann sýnt hinn mesta mót- þróa og verið lagður í gólfið og haldið þar niðri á grúfu og hönd- 229 um hans haldið fyrir aftan bak. Það kvaðst ekki hafa séð, að neitt óþarfa harðræði hafi verið haft í frammi af hálfu dyravarðarins, en það hafi ekki verið áhorfandi að því allan tímann, er dyravörð- urinn hélt manninum niðri. Vitnið taldi manninn hafa róast, en ekki man það, hvort hann bað um að fá að sleppa. Vitnið kvaðst hafa verið búið að fara fram á það við dyraverðina, að þeir hringdu á lögregluna til að fjarlægja pilta þessa, og hafi kæranda verið haldið niðri, uns lögreglan kom á vettvang. Vitnið kvaðst ekki hafa vitað til þess, að öðru fólki hafi verið hleypt inn á þessu tímabili nema því, sem fékk að fara út til að geyma yfirhafnir í bifreiðum fyrir utan vegna þrengsla í fatageymslu. Vitnið Guðmundur Þorvar Jónasson dyravörður, Ásbraut 17, Kópavogi, skýrði svo frá, að það hefði verið við dyravörslu með ákærða umrætt kvöld. Það kvaðst hafa veitt eftirtekt kæranda og félaga hans, sem því hafi ekki virst áberandi ölvaðir, en þeir hafi hins vegar látið mjög ófriðlega við dyrnar og hindrað þá dyra- verðina í starfi sínu. Hafi þeir ákaft leitað eftir inngöngu, en ver- ið neitað og þá hafi þeir óskað skýringa á því. Þá hafi þeir reynt að halda útihurðinni opinni og einnig legið á henni, þegar ópna átti. Hafi það orðið úrræði þeirra dyravarðanna að taka annan Þeirra inn fyrir dyrnar og hafi þeir ákærðu kippt kæranda inn fyrir. Hafi hann brotist um á hæl og hnakka og veitt alla mót- spyrnu, er hann gat, en ákærði hafi átt við hann, eftir að hann var kominn inn fyrir dyrnar, og kvaðst vitnið ekki hafa séð öll átök þeirra. Kvaðst það hafa séð ákærða leggja manninn á grúfu á teppalagt gólfið og síðan hafi hann haldið höndum hans fyrir aftan bak. Hafi maðurinn öskrað og æpt, eftir að búið var að leggja hann á gólfið, en ekki mundi vitnið, hvort hann hefði beð- ið um, að sér yrði sleppt, en það hefði örugglega ekki verið gert, þótt hann hefði um það beðið. Það kvaðst aldrei hafa orðið þess vart, að kærandi missti meðvitund í þessum átökum. Vitnið Hallur Páll Helgi Jónsson háskólanemi, Hrauntungu 7, Kópavogi, kvaðst hafa verið með kæranda umrætt sinn, og skýrði vitnið frá atvikum á svipaðan hátt og hann. Þegar þeir hafi kom- ið að dyrunum í síðara skiptið, hafi verið þar um 10 manns. Hafi dyraverðirnir ekki viljað hleypa þeim inn, enda þótt öllum þeim, er voru við dyrnar fyrr um kvöldið, er þeir komu þarna, hefði síðar verið hleypt inn. Skömmu síðar hafi þeir séð, að tveimur stúlkum hafi verið hleypt inn, án þess að sjáanlegt væri, að þær hefðu aðgöngumiða. Er þeir hafi óskað skýringa á þessu, hafi þeim verið svarað því einu, að þeim kæmi það ekki við. Hafi þeir 230 orðið leiðir og þráir við þetta og haldið áfram að þrátta við dyra- verðina. Hafi komið fyrir, að þeir hafi haldið dyrunum, er þær voru opnaðar til að hleypa út fólki, og hafi tilgangurinn aðeins verið sá, að ræða málin við dyraverðina. Skyndilega hafi 3-4 dyra- verðir ruðst út um dyrnar og þrifið kæranda inn fyrir, en einn þeirra hafi ráðist að sér, án þess að þar yrði um mikil átök að ræða. Vitnið gat ekkert borið um átök kæranda og ákærða innan dyra. Það kvað þó kæranda hafa lítillega bragðað áfengi, en taldi, að hvorugur þeirra hefði fundið til áhrifa áfengis, eða a. m. k. mjög lítið. Vitnið Magnús Sæmundsson myndlistakennari, Hrauntungu 73, Kópavogi, kvaðst hafa verið statt á umræddum stúdentadansleik. Um klukkan 0100 hafi það verið statt í anddyri hússins og þar séð dyravörð liggja ofan á ungum manni, þrýsti hann andlit hans niður í gólf, sveigði hendur hans á bak aftur og þjarmaði að hon- um. Fannst vitninu aðfarir dyravarðarins mjög harkalegar og alveg ónauðsynlegar, þar eð maðurinn hafi enga mótspyrnu veitt. Hins vegar hafi hann beðið dyravörðinn um að lina á tökunum, en vitnið kvað dyravörðinn ekki hafa sinnt því, enda hafi hann verið mjög æstur. Vitnið kvaðst hvorki hafa þekkt dyravörðinn né nefndan mann. Kvaðst vitnið aðeins hafa fylgst með atburði þessum stutta stund. Vitnið Sigríður Þórarinsdóttir kennari, Eiðum, Suður-Múla- sýslu, kvaðst hafa verið statt umrætt sinn í anddyri veitinga- hússins ásamt Magnúsi Sæmundssyni. Hafi það séð dyravörð halda ungum pilti niðri í gólfinu, þannig að dyravörðurinn hafði annað hnéð á baki mannsins og spennti báðar hendur hans aftur fyrir bak og upp með höfðinu. Vitnið sagði, að maðurinn hefði beðið dyravörðinn um að lina á tökunum, en hann ekki orðið við því. Staðhæfði vitnið, að maðurinn hefði enga mótspyrnu veitt. Það kvaðst hvorki hafa þekkt manninn né dyravörðinn. Hafi því fundist aðfarir dyravarðarins harkalegar og ónauðsynlegar. Það hafi séð piltinn nokkru eftir átökin og hafi sér þá virst hann vera mjög illa útleikinn. Vitnið taldi, að þau Magnús hefðu fylgst með átökunum í fimm eða tíu mínútur. Vitnið Jón Hermann Karlsson háskólanemi, Tunguvegi 50, skýrði svo frá, að það hefði verið statt fyrir utan veitingahúsið, þegar umræddur atburður átti sér stað. Vildi vitnið, eins og fleiri, freista þess að komast inn á dansleikinn, enda þótt það hefði ekki aðgöngumiða. Kvað vitnið nokkurn hóp fólks hafa verið þarna og fáeinum verið hleypt inn, enda þótt vitnið sæi ekkki, að þeir 231 væru með aðgöngumiða. Taldi vitnið, að fólk þetta hefði komist inn fyrir kunningsskap við dyraverðina. Vitnið kvaðs. hafa séð þarna tvo pilta, og kannaðist það við annan þeirra án þess að vita nafn hans. Virtust þeir ekki undir áhrifum áfengis, a. m. k. ekki áberandi. Voru þeir hinir einu þarna, sem virtust hafa aðgöngu- miða. Hafi þeir hampað miðum sínum og óskað inngöngu, en dyra- verðirnir ekki viljað hleypa þeim inn. Hafi þá hafist orðahnipp- ingar milli þeirra og dyravarðanna, án þess þó að til átaka kæmi. Hafi piltarnir viljað vita, hvers vegna þeir kæmust ekki inn, þótt þeir væru með aðgöngumiða. Þeir hafi lítil sem engin svör fengið við þessum spurningum og þeir hafi leitað frekar eftir svörum og héldu útihurð til að geta talað frekar við dyraverði. Skipti engum togum, að út ruddust nokkrir dyraverðir og veittust að mönnun- um, sérstaklega öðrum, sem tekinn var hálstaki aftan frá og dreg- inn inn í húsið. Hafi hann reynt eitthvað að sprikla, en ekki sýnt aðra mótspyrnu. Vitnið kvaðst ekki hafa heyrt þá félaga vera með ljótt orðbragð við dyraverðina, heldur hafi þeir einungis verið að spyrja ákveðinna spurninga. Vitnið Friðrik Haukur Hallsson háskólanemi, Ásabyggð 2, Ak- ureyri, kvaðst hafa verið á oftnefndum dansleik og hafi það skömmu eftir miðnætti gengið fram í anddyri veitingahússins. Hafi það þá séð dyravörð þar með ljóshærðan mann í hálstaki og hafi annar dyravörður verið eitthvað að aðstoða við tökin á þeim ljóshærða. Hafi þeir keyrt ljóshærða manninn í gólfið og hafi hann legið þar á grúfu, en annar dyravarðanna hafi sett hnéð í bak hans og haldið í fyrstu annarri hendi mannsins fyrir aftan bak. Fannst vitninu dyravörðurinn halda manninum lengi í þess- um heljartökum, og á tímabili hélt þessi sami dyravörður báðum höndum mannsins fyrir aftan bak, þannig að hann gat hvorki hreyft legg né lið. Vitnið kvaðst ekki hafa verið undir áhrifum áfengis og hvorki þekkt dyravörðinn né piltinn. Því fannst dyra- vörðurinn beita piltinn stórfelldu og alveg óþörfu harðræði, enda hafi hann engri mótspyrnu getað við komið. Kvaðst vitnið af þessu tilefni hafa spurt dyravörðinn að heiti, og minnti vitnið, að hann hefði sagst heita Friðfinnur. Að lokum skal hér rakinn framburður kæranda, Arthúrs Björg- vins Bollasonar, fyrir dómi. Vitnið ítrekaði fyrri framburð sinn um aðdraganda átakanna. Það sagði, að það hefði misst meðvit- und smástund, þegar það var tekið hálstaki og hert að, en þegar það hafi rankað við sér aftur, hafi það legið á grúfu á gólfinu með andlitið niður í gólf, en dyravörðurinn hafi legið ofan á því með 232 hnéð eða hnén, með hendur þess fyrir aftan bak og hafi hann snú- ið upp á þær í hvert skipti, sem vitnið reyndi að snúa til höfðinu. Það kvaðst hafa beðið dyravörðinn að losa tökin og sagt, að það mundi bíða rólegt eftir lögreglu, en dyravörðurinn ekki orðið við þessu, heldur hert á takinu. Það kvaðst ekki hafa veitt honum neitt viðnám eða mótstöðu. Vitnið kveðst hafa hlotið meiðsl þau, sem í læknisvottorði greinir, haft talsverðar þrautir og verið frá vinnu í vikutíma. Þessi meiðsl hafi það öll og aðeins fengið í viðureigninni við ákærða. Það kvaðst hafa náð sér að fullu eftir átök þessi. Ljóst er af framansögðu, að ákærði hafði fulla ástæðu til af- skipta af kæranda og félaga hans vegna framkomu þeirra við dyr veitingahússins greint sinn. Hins vegar verður að telja sannað með hliðsjón af framburðum vitna og læknisvottorði, að ákærði hafi gerst offari í meðferð sinni á kæranda og beitt hann óþarfa harðræði. Telst hann með því hafa gerst brotlegur við 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 2. Hinn 5. febrúar 1973 kom í skrifstofu rannsóknarlögreglunnar í Reykjavík Tómas Ísleifsson, fæddur 7. mars 1948, til heimilis að Ytri-Sólheimum, Mýrdal, Vestur-Skaftafellssýslu, og kærði þar yf- ir líkamsárás, sem hann taldi sig hafa orðið fyrir af hálfu ákærða, er hann var gestur í veitingahúsinu við Lækjarteig hinn 3.febrúar 1973. Sagðist honum svo frá, að hann hefði komið í veitingahúsið um klukkan 2130 og hafi hann verið einn á ferð. Þarna á dans- leiknum kvaðst hann hafa hitt stúlku, sem hann hafi ekki þekkt fyrir, að nafni Ólöf Kristjánsdóttir, en hún er systir manns, sem hann þekki. Hafi þau farið saman um húsið og setið saman við borð á efri sal um tíma. Undir lok dansleiksins, er þau hafi verið að dansa, hafi maður að nafni Ólafur Benediktsson ráðist að sér og slegið sig hægra megin á nefið og við það hafi hann fengið blóðnasir. Hafi þau þá hætt að dansa og gengið af dansgólfinu og hann hafi þurrkað blóðið af andliti sínu. Síðan hafi þau farið aft- ur að dansa eða gengið í átt að stigapallinum, en þá hafi fyrr- greindur Ólafur komið aftur og slegið sig enn á ný og hafi höggið lent vinstra megin á kinnbeinið, en ekki hafi hann fallið við högg- ið. Þegar hér var komið, hafi einhverjir gengið á milli þeirra Ólafs, en hinn síðarnefndi hafi þrifið stúlkuna með sér. Síðan kveðst hann hafa heyrt, að einhver kallaði á dyraverði og hafi þeir komið rétt á eftir, en þá hafi Ólöf og Ólafur verið við bar- 233 inn. Dyraverðirnir hafi ráðist beint á sig og tekið sig tökum og hafi annar þeirra, sá sem eldri var, gengið harðast fram í því. Sér hafi trúlega fundist þetta ósanngjarnt og líklega veitt ein- hverja mótspyrnu, þó svo að hann hafi ekki getað notað hend- urnar, þar eð honum var haldið í tökum. Þá hafi það engum tog- um skipt, að fyrrgreindur dyravörður hafi snúið hálsbindi sínu við. Skömmu síðar kvaðst hann hafa misst meðvitund og þegar hann hafi rankað við sér, hafi hann legið ofan á stólum á grúfu og vinstri hönd sín hafi verið fyrir aftan bak og hné hafi verið spyrnt í bak sér. Hafi hann átt mjög erfitt með andardrátt og fundist, að hann væri að kafna, einnig haft miklar kvalir. Hann kveðst hafa heyrt, að einhverjir ræddu um það, að þeir ættu að sleppa sér, og einnig hafi hann heyrt, að Ólöf sagði, að hann væri saklaus. En þegar hér var komið, hafi dyraverðirnir tekið sig á milli sín og farið með sig Í gegnum eldhúsið og þar niður stiga að útgangi, sem er á bakhlið hússins. Þegar niður að dyrunum hafi komið, hafi þeir spurt sig, hvort hann hefði ekki verið með frakka. Kvað hann svo vera, og játaði hann því aðspurður af þeim, að hann væri með númer. Hafi hann farið fram á það, að fá að ná í frakkann sjálfur, og jafnframt tjáð þeim, að hann kynni ekki við svona framkomu, því hann stæði ekki í neinum slags- málum. Þeir hafi brugðist reiðir við þessu og tekið sig aftur tök- um og einnig í hálsbindi sitt og hert að. Þá hafi hann orðið hrædd- ur og beðið griða, en þeir hafi ekki sleppt sér strax, en síðan hafi þeir ýtt sér út og lokað hurðinni. Hann kvaðst hafa farið niður á lögreglustöð við Hverfisgötu og skýrt frá því, sem gerst hafði, og síðan farið heim. Um hádegi daginn eftir hafi hann svo farið á slysavarðstofuna, þar sem hann var skoðaður, en honum hafi verið vísað til augnlæknis. Hann kvaðst ekki geta fullyrt, hvort þeir áverkar, sem á sér væru, en bæði augu voru mjög blóðhlaup- in og brútin, væru eftir högg Ólafs eða eftir átökin við dyraverð- ina. Áskildi hann sér rétt til að gera bótakröfu á hendur dyra- vörðunum, en gerði hins vegar enga kröfu á hendur Ólafi. Hann kvaðst ekki hafa verið ölvaður, en lítillega undir áhrifum áfengis, Þegar þetta gerðist. Fyrir dómi hinn 3. september 1973 staðfesti kærandi þessa skýrslu sína. Hann sagði þá, að hvorugt högg Ólafs hefði komið á augu hans og engin frekari átök orðið með þeim, svo sem Ólafur hefði tekið hann hálstaki. Staðhæfði hann, að ákærði hefði tví- vegis tekið á hálsbindi hans og hert að, fyrst uppi í salnum og síðan niðri við bakdyr. Taldi hann, að þeir hefðu þarna niðri lok- 234 að hurð, sem lá fram í húsið, til að vitni yrðu ekki að atburðin- um. Hann kvaðst enn ekki búinn að ná sér eftir atburð þennan, hvorki andlega né líkamlega. Kærandi hefur lagt fram 4 læknisvottorð um áverka, er hann hlaut greint sinn. Í áverkavottorði slysadeildar Borgarspítalans, dags. 5. febrúar 1973, undirrituðu af Sigurði Kr. Péturssyni að- stoðarlækni, segir m. a.: „Skoðun: 1. Sj. er aumur hægra megin á nefi og er lítilsháttar bólga þar. Það er blóð í nösum. 2. Bólginn og aumur á vinstra gagnauga. 3. Það eru blæðingar undir húð á efri augnlokum, á báðum augum, frá innri augnkrókum og út undir miðju. 4. Það eru mjög miklar blæðingar undir tárahimnu á augn- lokum og augum, báðum megin, svo augnhvíta er rauð- blá að sjá á stórum svæðum. 5. Punktblæðingar á hálsi vinstra megin við barkakýli, á svæði, sem er 10x10 cm að stærð. Sj. er aumur viðkomu yfir hálsvöðvum að framan. Meðferð: Ekki þótti ástæða til sérstakrar meðferðar, en sj. var sendur til augnlæknis.“ Hörður Þorleifsson augnlæknir gaf út vottorð hinn 5. febrúar 1973, þar sem segir m. a.: „Á augum voru miklar blæðingar í og undir slímhúð, á hægra auga utan og neðan við glæru og á vinstra auga innan og neðan við glæru. Engir áverkar voru innan Í augum, og sjón var eðlileg með viðeigandi gleraugum. Ekkert mar var á augnumgerð eins og sést við hnefahögg á auga. Blóðleifar í nösum. Áverkinn er einkennandi fyrir skyndilegan þrýstingsauka í bláæðakerfi höf- uðsins eins og sést við kirkingu eða herðingu að hálsæðum.“ Sverrir Bergmann, sérfræðingur í heila- og taugasjúkdómum, segir m. a. um áverkana og afleiðingar þeirra í vottorði, dags. 18. febrúar 1973: „Frá því atvik þetta gerðist, hefur Tómas þjáðst af almennri vanlíðan og haft verk í höfði og augum. Einkenni þessi hafa þó farið minnkandi. Hann tók strax eftir miklum blæðingum í aug- um og kringum þau, en úr þessu hefur þó heldur dregið. Við skoðun hjá undirrituðum er Tómas slappur og skjálfandi og með miklar blæðingar í augum (subconjunctival), aumur yfir 235 hálsvöðvum, en hins vegar skýr og vefræn neurologísk skoðun er eðlileg. Heilalínurit var tekið, og reyndist það vera eðlilegt. Miðað við þær alvarlegu afleiðingar, er hlotist geta af áverk- um eins og Tómas varð fyrir, verður að telja, að hann hafi slopp- ið vel. Áverki af þessu tagi hindrar eðlilegt frárennsli blóðs frá höfði og heila og eykur því þrýsting blóðs þar með þeim afleið- ingum, að æðar bresta. Hin augljósu merki um þetta hafði Tómas í augum, eins og lýst er. Hins vegar hefðu æðar getað brostið á stöðum í höfði og heila, er skilið hefðu eftir einkenni allmiklu alvarlegri en þau, sem raun virðist á, sem betur fer. Það verður að segjast, að enda þótt vefræn neurologísk skoðun sé eðlileg, er ekki hægt að fyrirtaka möguleika á blæðingum annars staðar en sást, og ekki verður með vissu sagt um, hvort skemmd hafi orðið á æðaveggjum hálsæða. Afleiðingar af þessu hvoru tveggja myndu koma í ljós síðar.“ Vigfús Magnússon læknir hefur einnig gefið út vottorð, dags. 6. mars 1973, um áverka kæranda, þar sem segir m. a.: „Tómas hlaut allmikla subconjunctival blæðingu á bæði augu, einkum þó hægra. Í dag sést hálfmánalaga blæðing til h. á hæ. auga og bæði augu með gulgrænni slikju. Ekki er á þessu stigi málsins unnt að segja með vissu, hvenær hann verður jafngóður.“ Lagðar hafa verið fram í málinu ljósmyndir af kæranda, teknar 13. febrúar 1973, og sýna þær, að augu hans hafa verið mjög blóð- hlaupin. Ákærði kom fyrir rannsóknarlögreglu vegna máls þessa hinn 12. febrúar 1973. Hann kvaðst hafa verið að fara upp á efstu hæð veitingahússins í öðrum erindagerðum, en þegar þangað kom, hafi hann séð, að tveir menn hafi verið að togast á um kvenmann, og hafi hann beðið þá að hætta þessu, þar eð þetta væri ekki rétti staðurinn til að útkljá þessi mál. Hættu þeir þessu þá og hafi hann snúið sér frá, en þá hafi hann veitt því athygli, að þeir voru aftur farnir að slást, og hafi hann séð, að annar þeirra, sem hann taldi vera æstari, var blóðugur í framan. Þar sem hann hafi verið þarna einn dyravarða, hafi hann tekið þann, er hann taldi æstari, og tekið hann hálstaki, en hann hafi veitt mótþróa eftir mætti og reynt að losna. Hafi hann þá hert að hálstakinu og farið með hann að bekk, sem þarna var, og lagt hann þar á grúfu og sett hendur hans fyrir aftan bak. Einnig hafi hann sett hægra hné í bakið á honum, en hann taldi, að hann hefði ekki meitt hann með þessu. Skömmu síðar hafi hinn dyravörðurinn komið sér til að- 236 stoðar og þeir hafi reist manninn upp og farið með hann á milli sín fram í eldhús og þar niður að bakdyrum. Þar hafi manninum verið boðið að ná í frakka sinn, en hann hafi sjálfur viljað ná í hann, en þar sem hann hafi verið mjög æstur, töldu þeir það óráð- legt og vísuðu honum út. Hann hafi brugðist reiður við því og ekki viljað fara og þeir þá tekið hann tökum með því að taka í hend- urnar á honum og hafi þeir þannig ýtt honum út. Hann kvað það alger ósannindi, að hann hafi tekið í hálsbindi hans og hert að. Hann hafi tekið hann hálstaki og hert þannig að. Hann áleit, að maðurinn hefði verið talsvert ölvaður. Taldi hann, að hann hefði ekki orðið fyrir neinum verulegum meiðslum af sínum völdum. Þeir ákærði og kærandi voru samprófaðir hjá rannsóknarlög- reglunni, og náðist ekki frekara samræmi í framburði þeirra. Ákærði taldi, að kærandi hefði ekki misst meðvitund í átökum þeirra. Fyrir dómi hinn 24. október sl. vísaði ákærði til framangreindr- ar skýrslu sinnar hjá rannsóknarlögreglu og ítrekaði framburð sinn þar. Tók hann fram, að meiðsl kæranda, væru þau nokkur, séu algerlega hans sök vegna framferðis hans greint sinn. Verður nú skýrt frá framburði vitna um atburði þessa. Vitnið Ólöf Kristjánsdóttir nemandi, Eikjuvogi 4, 22ja ára að aldri, skýrði frá því, að það hefði verið á umræddum veitinga- stað þetta kvöld og hitt þar kæranda. Hafi þau dansað saman, en þá hafi Ólafur Benediktsson, sem vitnið þekkti, ráðist að kæranda og slegið hann, en vitnið sá ekki, hvar höggið lenti. Hafi þau Tóm- as þá hætt að dansa og gengið í átt að hljómsveitinni og síðan á barinn, sem er við stigaganginn. Skömmu síðar kom Ólafur þar að, þar sem þau Tómas töluðu saman, og réðst á ný á Tómas, og urðu einhver handalögmál í framhaldi af því, en ekki vissi vitnið, hvort Ólafur sló Tómas, en vitnið segir, að sér hafi verið kastað svo frá, að það féll við. Einhverjir hafi nú gengið milli þeirra og kallað hafi verið á dyraverði. Er vitnið stóð upp, sá það, að dyra- verðirnir voru komnir með Tómas á milli sín, en það sá ekki upp- haf átakanna milli þeirra, en þegar vitnið sá til, lá hann á grúfu á bekk, sem þarna var. Voru báðar hendur hans fyrir aftan bak og höfuð hans keyrt niður í bekkinn og einnig hafi blóð vætlað úr nefinu. Augun hafi verið útistandandi og blóðhlaupin og hafi hann átt mjög erfitt með að tala. Vitnið kvaðst hafa orðið reitt vegna þessa og sagt dyravörðunum, að hann væri saklaus, en þeir hafi ekki sinnt því. Skömmu síðar hafi það séð, að dyraverðirnir fóru með Tómas á milli sín í áttina að eldhúsinu. Vitnið kvaðst 237 ekki hafa séð, að Tómas hafi hlotið neina áverka eftir átökin við Ólaf, en kvað það þó geta verið. Það kvaðst ekki hafa verið undir áhrifum áfengis, en gat ekki borið um, hvort Tómas var undir áhrifum. Vitnið Ólafur Benediktsson skýrsluvélanemi, Langagerði 114, 21 árs að aldri, kvaðst hafa verið þarna í veitingahúsinu umrætt kvöld og hafi hann hitt þar Ólöfu Kristjánsdóttur, en þau hafi verið kunningjar í þrjú ár. Hann hafi svo síðar um kvöldið séð hana vera að dansa við:mann og þá hafi hann orðið afbrýðisamur og slegið manninn, en ekki mundi hann, hvar höggið lenti. Hafi þá ekki orðið frekari átök milli þeirra. Skömmu síðar hafi vitnið svo komið fram á barinn og þá séð Ólöfu vera að tala við Þennan mann, og mundi vitnið ekki, hvort einhver orðaskipti urðu þarna milli þeirra. Síðan hafi það skeð, að þeir lentu í einhverjum handalögmálum, sem vitnið taldi víst, að það hefði átt upptök að. Ekki mundi það, hvort það sló manninn þarna við barinn, en fé- lagar sínir hafi fljótlega skilið þá. Kvaðst það síðan hafa farið niður á næstu hæð með félögum sínum. og ekki vitað, hvað gerð- ist uppi, en það hafi heyrt það hjá einhverjum, að dyraverðirnir hefðu farið illa með manninn. Vitnið kvað átök þeirra hafa verið mjög óveruleg og útilokað, að maðurinn hefði hlotið nokkur meiðsl af þeim, enda þeir fljótt: skildir að, en þó megi vera, að maðurinn hafi fengið sprungu á vör af höggi vitnisins. Það sagði, að í hvorugt skiptið hafi til þess komið, að þeir hefðu tekist á hálstaki. Aðeins hafi verið um það að ræða, að það hafi slegið og reynt að slá til mannsins. Vitnið Guðbjörg Ragna Ragnarsdóttir nemandi, Sólheimum 25, 22ja ára að aldri, kvaðst hafa verið þarna á veitingastaðnum með vinkonu sinni Ólöfu Kristjánsdóttur. Þegar vitnið hafi verið að dansa við Ólaf Benediktsson og Ólöf við Tómas, hafi Ólafur skyndilega ráðist að Tómasi og slegið til hans. Átök þeirra á milli hafi ekki verið mikil og hvorugur hafi tekið hinn kverkataki. Vitnið gat ekki borið neitt um upphaf átaka Tómasar og dyra- varða, en segir, að honum hafi verið haldið niðri á grúfu á legu- bekk, er það sá fyrst til. Hafi þá dyravörður setið ofan á honum og þrýst honum niður í bekkinn. Fannst vitninu farið mjög illa með manninn, og kvaðst það ekki hafa getað orða bundist og spurt, hvort drepa ætti manninn. Það sá síðan, að farið var með manninn, en sá ekki frekar til átaka. Vitnið Daníel Guðjón Óskarsson bifreiðarstjóri, Gautlandi 9, 25 ára að aldri, kvaðst hafa verið að störfum sem dyravörður 238 nefnt kvöld á veitingastað þessum. Það gat ekki skýrt neitt frá aðdraganda umræddra átaka, en kvaðst hafa verið beðið að koma upp á efstu hæð. Er þangað kom, hélt ákærði Tómasi niðri á bekk og hafi þeir ákærði síðan farið með hann átakalaust að bakdyrum hússins. Er vitnið kom að þeim, sagði það, að ákærði hefði haldið annarri hendi mannsins fyrir aftan bak og hafi sér virst hann halda honum frekar létt. Það sá, að blæddi úr nefi mannsins, og kvað það hann þá ekki hafa sýnt neinn mótþróa. Hann hafi gengið með þeim niður átaka- og orðalaust, og Þegar niður kom að bak- dyrunum hafi þeir spurt hann, hvort hann væri með frakka, og kvað hann svo vera. Bað vitnið hann að láta sig hafa númer sitt, þar sem það ætlaði að sækja frakkann, en hann vildi það ekki og vildi sjálfur sækja hann. Hafi þeir þá spurt, hvort hann vildi vera rólegur í salnum, ef þeir hleyptu honum aftur inn, en þar eð hann hafi ekki svarað því, hafi þeir vísað honum á dyr. Um leið og þeir hafi opnað dyrnar, hafi hann farið að sýna mótþróa og þá hafi þeir snúið upp á hendur hans og ýtt honum út fyrir og lokað hurð- inni. Það minnist þess ekki, að þeir hafi tekið hann hálstaki í þessum átökum. Vitnið kvaðst hafa veitt því athygli, er það kom fyrst að þeim ákærða og Tómasi, að bindi hins síðarnefnda var fráflakandi og skyrtan óhneppt í hálsmálið. Það mótmælti því, að þeir hefðu tekið í bindið, er þeir settu hann út. Það kvaðst ekki hafa orðið vart við, að maðurinn hefði verið meðvitundarlaus, þegar það kom að þeim ákærða. Taldi vitnið, að maðurinn hefði ekki hlotið neina illa meðferð hjá þeim dyravörðunum umfram það, sem gerist við menn, sem veita mótþróa. Við samprófun vitnisins og kæranda náðist ekki frekara sam- ræmi í framburði þeirra. Vitnið Helgi Ingvarsson verslunarstjóri, Vonarlandi við Soga- veg, 24 ára að aldri, kvaðst hafa verið staddur á barnum á efstu hæð veitingahússins, þegar umræddur atburður átti sér þar stað. Sá það tvo menn eitthvað vera að kíta, án þess þó að slást. Dyra- vörður hafi komið þar að og tekið annan manninn hálstaki og skellt honum í sófa og sest ofan á hann. Ekki varð vitnið vart við, að dyravörðurinn tæki í hálsbindi mannsins. Hafi það tekið sér- staklega eftir því, þar eð það hafi sjálft staðið í svona, vegna þess að það starfi stundum sem dyravörður í öðru húsi. Taldi það dyra- vörðinn ekki hafa beitt manninn neinu harðræði umfram það, sem efni stóðu til. Vitnið kvaðst hafa verið talsvert mikið undir áfengisáhrifum greint sinn. 239 Vitnið Brynja Guðmundsdóttir þjónn, Rauðalæk 23, 36 ára að aldri, var umrætt sinn við afgreiðslu á umræddum bar á efstu hæð. Kvaðst það hafa orðið vart við átök tveggja manna og þegar það hafi séð, að úr þeim ætluðu að verða slagsmál, hafi það látið kalla á dyraverði og hafi ákærði komið þar að skömmu síðar. Hafi hann reynt að ganga á milli þeirra og róa þá, og virtist það fyrst takast, en síðan hafi þeir skyndilega farið aftur saman og þá hafi ákærði tekið annan manninn, en vitnið sá ekki, hvort hann tók hann hálstaki, en það sá hann leggja hann á bekk og halda honum þar niðri. Það varð ekki vart við, að ákærði tæki í háls- bindi mannsins, en það telur, að maðurinn hafi verið mjög æstur og veitt mótspyrnu eftir mætti. Vitnið veitti því athygli, að mað- urinn var blóðugur í andliti, og taldi sig hafa séð það, áður en ákærði kom á vettvang. Ekki kvaðst vitnið hafa veitt því athygli, að maðurinn missti meðvitund í átökunum. Vitnið Svanhildur Kjartansdóttir húsmóðir, Yrsufelli 2, 39 ára að aldri, var einnig við störf umrætt kvöld á oftnefndum bar. Það kvaðst hafa veitt athygli tveimur mönnum, sem voru í átökum fyrir framan barinn, og af því tilefni hafi verið kallað í dyraverði. Ákærði hafi þá verið að koma þangað upp í öðrum erindagerðum og hafi hann farið í það að reyna að skilja mennina. Það hafi ekki tekist og hafi ákærði orðið að taka annan manninn. Vitnið sá ekki, er ákærði tók manninn, en sá, þegar hann lagði hann á bekk, cg þá kveðst það hafa veitt því athygli, að maðurinn var blóðug- ur í andliti, og kvaðst það hafa farið til að þurrka blóðið framan úr honum. Ekki kvaðst það hafa séð, að ákærði héldi í hálsbindi mannsins, og það sá ekki betur en hann væri með fulla meðvit- und. Skömmu síðar leiddu dyraverðirnir manninn á brott gegnum eldhúsið, og sá vitnið ekki frekar til átaka þeirra. Áverkar þeir, sem kærandi bar á augum eftir átök þau, er hann lenti í, eru samkvæmt vottorði Harðar Þorleifssonar augnlæknis „einkennandi fyrir skyndilegan þrýstingsauka í bláæðakerfi höf- uðsins eins og sést við kyrkingu eða herðingu að hálsæðum.“ Fyrir liggur, að kærandi hafði, áður en ákærði hóf afskipti af honum, lent í átökum við annan mann. Fullvíst verður að telja eftir framburðum þeirra beggja svo og vitna, að maður þessi hafi ekki tekið kæranda neinu hálstaki. Hins vegar liggur fyrir fram- burður ákærða sjálfs og vitna um, að hann hafi tekið kæranda hálstaki. Telja verður því fram komna fulla sönnun fyrir því, að kærandi hafi hlotið umrædda áverka í þeim átökum, er hann lenti í við ákærða. Enda þótt ákærði hafi haft ástæðu til afskipta 240 af kæranda, verður ekki séð, að honum hafi verið gefið tilefni að beita hann því harðræði, sem telja verður sannað af eigin fram- burði hans, framburði vitna og læknisvottorðum, að hann hafi beitt. Verður því að virða honum áverka kæranda til sakar, og þykir hann með þessu atferli hafa gerst brotlegur við 1. mgr. 217. gr. almennra hegningarlaga. Refsing ákærða fyrir atferli það, sem lýst hefur verið hér að framan undir 1 og 2, þykir hæfilega ákveðin varðhald 45 daga. Rétt þykir þó eftir atvikum að fresta fullnustu refsingarinnar, þannig að hún falli niður að tveimur árum liðnum frá uppkvaðn- ingu dóms þessa, ef almennt skilorð 57. gr. almennra hegningar- laga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955 verður haldið. Kærendur hafa lagt fram bótakröfur í málinu, og verður þeim nú lýst og afstaða tekin til þeirra. Arthúr Björgvin Bollason hefur gert kröfu um, að ákærði verði dæmdur til að greiða sér kr. 22.000 í skaðabætur. Sundurliðar hann kröfu sína þannig. Kr. 2.000 útlagður kostnaður — 20.000 miskabætur Samtals kr. 22.000 Lagður hefur verið fram reikningur að fjárhæð kr. 800 vegna læknisvottorðs, en aðrir reikningar hafa ekki verið lagðir fram. Rétt þykir að ákveða kæranda Arthúr Björgvin bætur í einu lagi, cg þykja þær hæfilega metnar kr. 12.000. Tómas Ísleifsson hefur gert kröfu um skaðabætur sem hér seg- ir! 1. Bætur fyrir tekjutap „00.00.0000. 0000... kr. 317.856 2. Bætur fyrir eyðilögð gleraugu ........00....... — 4.870 3. Bætur fyrir annan útlagðan kostnað .......... — 3.155 4. Miskabætur ....0...000.. 00. — 150.000 Samtals kr. 475.881 Um 1. Kærandi kveðst hafa stundað nám í líffræði við Háskóla Íslands síðan haustið 1970. Taldi hann sig hafa tafist frá námi Í 6 mánuði vegna atburðar þessa, þar eð hann missti af hálfs mán- aðar námskeiði í tölfræði og því hafi hann eigi getað tekið próf um vorið. Samkvæmt vottorði frá líffræðiskor verkfræði- og raun- vísindaðeildar hóf hann þar nám í upphafi haustmisseris 1970, en 241 útskrifaðist hinn 23. febrúar 1974. Stundaði hann því námið í samtals 7 misseri, en samkvæmt kennsluskrá verkfræði- og raun- vísindadeildar er gert ráð fyrir 6 misserum til náms í líffræði. Af framangreindu vottorði líffræðiskorar kemur hins vegar fram, að enda þótt Tómas lyki ekki prófi að loknu vormisseri í júní 1973, hefði hann getað lokið því í ágúst 1973. Kröfufjárhæð sam- kvæmt þessum lið er miðuð við laun menntaskólakennara, en kærandi segir, að menn með slíka menntun starfi helst sem slíkir. Eru það laun samkvæmt 21. launaflokki opinberra starfsmanna, og eru þau reiknuð kr. 52.975 á mánuði, þegar krafan er sett fram 31. ágúst 1973, og miðast krafan við 6 mánuði. Enda þótt telja megi líklegt, að framangreind meiðsli hafi vald- ið kæranda talsverðri röskun, verður að álíta, að krafa samkvæmt þessum lið sé ekki studd nægilegum rökum, til að unnt sé að taka hana til greina og verði að sýkna ákærða af henni. Hins vegar sé eðlilegt að taka tillit til þessa við ákvörðun bóta samkvæmt 4. lið. Um á. Ekki þykir hafa komið fram sönnun fyrir því í málinu, að ákærði eigi sök á því, að gleraugu kæranda eyðilögðust, og verður hann því sýknaður af kröfu samkvæmt þessum lið. Um 3. Lagðir hafa verið fram reikningar hér að lútandi, og þykir eðlilegt og rétt að taka þennan lið kröfunnar til greina að öllu leyti. Um 4. Kærandi heldur því fram, að hann hafi orðið fyrir mjög áberandi og óþægilegum meiðslum, enda þótt svo vel virðist hafa farið, að þau yrðu ekki varanleg. Verður að telja þetta sennilegt. Svo sem að var vikið hér að framan, má og telja mjög líklegt, að ofangreindir áverkar hafi valdið kæranda talsverðri röskun, og við ákvörðun bóta samkvæmt þessum lið þykir mega hafa hlið- sjón af því, að ekki var tekin til greina krafa samkvæmt 1. lið. Þegar allt þetta er virt, þykja bætur til handa kæranda sam- kvæmt þessum lið hæfilega ákveðnar kr. 125.000. Samkvæmt ofanrituðu verður ákærði því dæmdur til að greiða kæranda Tómasi Ísleifssyni kr. 128.155 með 7% ársvöxtum frá 3. febrúar 1973 til 1. maí s. á., en 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Ekki verður tekin til greina krafa kæranda um innheimtulaun samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Að lokum verður ákærði dæmdur til greiðslu alls kostnaðar af máli þessu, þar á meðal til greiðslu málsvarnarlauna til skipaðs verjanda síns, Inga Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, kr. 30.000. 16 242 Dómsorð: Ákærði, Friðfinnur Júlíus Guðjónsson, sæti varðhaldi í 45 daga, en fullnustu refsingarinnar skal fresta og hún niður falla að tveimur árum liðnum frá birtingu dóms þessa, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði Arthúr Björgvin Bollasyni kr. 12.000 í bæt- ur. Ákærði greiði Tómasi Ísleifssyni kr. 128.155 í bætur auk 7% ársvaxta frá 3. febrúar 1973 til 1. maí s. á., en 9% Áárs- vaxta frá þeim degi til greiðsludags. Ákærði greiði allan kostnað málsins, þar með talin máls- varnarlaun til skipaðs verjanda síns, Inga Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, kr. 30.000. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Mánudaginn 3. mars 1975. Nr. 113/1973. Helgi Helgason (Haukur Jónsson hrl.) gegn Ásu Björnsson og gagnsök (Ragnar Ólafsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr og Einar Arnalds. Skuldamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu, útgefinni 26. júlí 1973, birtri 20. september s. á. Krefst hann þess, að gagnáfrýjandi verði dæmd til að greiða sér kr. 25.925 ásamt 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 15. september 1969 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 243 Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 1. október 1973. Krefst hún staðfestingar héraðsdóms, þó svo, að henni verði dæmdur málskostnaður í héraði. Þá krefst hún málskostn- aðar fyrir Hæstarétti. Aðaláfrýjandi tók við greiðslu fyrir lax, er hann seldi gagnáfrýjanda sumarið 1969, hinn 15. september 1969 og kvittaði fyrir. Eigi er sannað, að hann hafi hreyft athuga- semdum við það uppgjör fyrr en með bréfi 7. september 1970, sem rakið er í héraðsdómi. Aðaláfrýjandi hefur eigi sannað, að um það verðlag hafi samist, er hann heldur fram, en vott- orð og framburðir viðsemjenda gagnáfrýjanda, er seldu henni lax þetta sumar, styðja málstað hennar. Með vísan til þessa og að öðru leyti með skírskotun til raka héraðsdóms þykir bera að staðfesta hann. Samkvæmt þessum úrslitum máls ber að dæma aðaláfrýj- anda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæsta- rétti, kr. 18.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Helgi Helgason, greiði gagnáfrýjanda, Ásu Björnsson, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 18.000, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 7. maí 1973. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutn- ingi 24. apríl sl., hefur Helgi Helgason, Þursstöðum, Borgarhreppi, Mýrasýslu, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 14. maí 1971, gegn Ásu Björnsson, Framnesvegi 65, Reykja- vík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 28.619 auk 1% dráttar- vaxta fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 15. september 1969 til greiðsludags og málskostnaðar samkvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. Stefnda hefur krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefndu málskostnað sam- kvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. 244 Leitað hefur verið um sáttir í málinu, en án árangurs. Málið var þingfest 27. maí 1971. Lögmaður stefndu fékk frest til þess að skila greinargerð til 24. júní 1971. Þann dag var mál- inu frestað um óákveðinn tíma til gagnaðflunar. Undirritaður dómari fékk málið til meðferðar í október 1972, tók hann málið fyrst fyrir 7. nóvember sl., síðan var málinu frestað til yfirheyrslu til 22. nóvember sl. og svo aftur til 13. desember sl., en þann dag óskuðu lögmenn aðilja eftir því, að málið yrði sent sýslumanni Mýra- og Borgarfjarðarsýslu til yfirheyrslu málsaðilja og vitna, og var það gert með bréfi, dags. sama dag. Sýslumaður Mýra. og Borgarfjarðarsýslu endursendi skjöl málsins að loknum yfir- heyrslum með tveim bréfum, dags. 20. febrúar 1973 og 26. mars 1973. Dómarinn tók málið því næst fyrir 6. apríl sl, og þá var málinu frestað að ósk lögmanna aðilja til 26. apríl sl, en síðan var málið tekið fyrir 24. apríl sl. að ósk lögmanna aðilja, og lýstu lögmenn þá yfir, að gagnasöfnun væri lokið, og fór þá fram munn- legur málflutningur. Mál þetta er af því risið, að á árinu 1969 seldi stefnandi stefndu lax. Stefnandi telur lax þann, er hann seldi stefndu, vangreiddan um kr. 28.619. Stefnda telur laxinn hafa verið greiddan að fullu 15. september 1969. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að lax sá, sem stefnandi seldi stefndu á árinu 1969, en það hafi verið 309 kg, hafi átt að greiðast með sama meðalverði og Kaupfélag Borgfirðinga hafi greitt fyrir lax sumarið 1969. Meðalverð kaupfélagsins þetta sum- ar fyrir sams konar lax, útflutningslax, hafi verið kr. 253.38. Greiðsla fyrir framangreind 309 kg hafi því átt að vera kr. 78.294. Upp í þetta hafi stefnda greitt kr. 49.675 hinn 15. september 1969 og hafi hún ekki fengist til að greiða meira. Af hálfu stefndu er því haldið fram, að stefnda hafi keypt lax af stefnanda fyrir kr. 49.560. Laxinn hafi verið keyptur á föstu verði. Laxinn hafi verið að fullu greiddur 15. september 1969, eins og um hafi verið samið, að öðru en því, að stefnda hafi greitt stefnanda af vangá kr. 49.675 eða kr. 115 meira en rétt var. Fyrir dómi bar stefnandi málsins um viðskipti hans og stefndu á þá lund, að hann hafi farið til stefndu og boðist til að selja henni lax. Þá hafi hann sýnt stefndu laxa þá, sem hann hafi komið með, og hafi stefnda lýst yfir því, að hún borgaði ekki verr en Kaup- félag Borgfirðinga. Stefnandi sagði, að ef stefnda hefði ekki lýst þessu yfir, hefði ekki orðið um nein viðskipti að ræða. Stefnandi hafi farið þeirra erinda á fund hennar að kanna, hvort hann gæti 245 fengið hærra verð en hjá Kaupfélagi Borgfirðinga, þar sem hann hafði lagt inn laxinn áður. Stefnandi sagði, að hann hafi lagt inn nokkra laxa hjá Kaup- félagi Borgfirðinga, einmitt í því skyni að fá viðmiðunarverð, er hann gerði lokauppgjör við stefndu. Þannig hafi það verið alger forsenda fyrir viðskiptum hans við varnaraðilja, að hann fengi a. m. k. ekki lægra verð annars staðar en hann gat fengið hjá Kaupfélagi Borgfirðinga. Hann hafi ekki hætt viðskiptum við Kaupfélag Borgfirðinga, vegna þess að hann gæti ekki fengið út- borgaða peninga fyrir innlagðar afurðir, heldur vegna hins, að hann vildi fá hærra verð fyrir seldan lax. Þetta sama vor hafi hann selt Kaupfélagi Borgfirðinga smálaxinn, en látið vænni lax- inn ganga til stefndu til að fá hærra verð fyrir útflutningslaxinn. Stefnandi hafi sjálfur afhent laxinn á Hvítárvöllum. Stefnda hafi alls ekki og aldrei greint sér frá verði því, sem um ræði á dskj. nr. 15. Stefnandi sagði, að því er uppgjör varðar við stefndu á andvirði innvegins lax, að hann hafi kvittað fyrir mótteknum peningum sem innborgun upp í viðskipti, en ekki hafi verið þar um endanlega kvittun að ræða. Fyrir dómi staðfesti stefndi sem rétt efni dskj. nr. 15, en þar segir Mm. a.! „Er mánuður var liðinn af veiðitíma sumarið 1969 eða hinn 19. júní kom hingað Helgi Helgason, bóndi frá Þursstöðum, með 6 laxa af mismunandi stærðum og bað mig að kaupa þá af sér svo og meira af laxi, ef veiddist í veiðilagnir hans þá um sumarið. Hann sagðist vera kominn vegna þess, hve ánægðir nágrannar sínir, bændurnir í Rauðanesi, væru með sín laxaviðskipti við mig, og einnig vegna þess að hann legði áherslu á að fá peninga strax fyrir sína veiði og vildi því selja mér laxinn og fá hann greiddan strax, en ekki leggja hann inn í kaupfélagið í Borgarnesi og bíða mánuðum saman eftir peningum. Sagðist Helgi vilja fá kr. 170.00 jafnaðarverð fyrir hvert kíló. Ég sagði honum því, að þetta sumar greiddi ég fjögur mismun- andi verð fyrir laxinn eftir stærðum og mætti hann koma með lax á því verði, en það var: 1. Lax sem var 2 -4 kg kr. 140.00 hvert kíló 2 — — — 4 55 — — 150.00 — — 3. — — — 557 — — 180.00 — — 4. — — — T kg ogþar yfir — 200.00 — — Féllst bóndinn á þetta og sagðist vilja hlíta þessum verðum. Ég sagði honum, að greiðslur gætum við haft eftir samkomulagi og 246 endanlegt uppgjör yrði gert í lok veiðitímans. Hann varð ánægð- ur með þessi kjör og kom með nokkuð af laxi þetta sumar. Um haustið eða hinn 15. september 1969 gerðum við upp endan- lega okkar viðskipti, og kom þá í ljós, að innlagður lax var sem hér segir: 47Tlaxar (24 kg) „140 kíló á 140 kr. Samtals kr. 19.600.00 14 — (455kg) 64 — -150— — — 9.600.00 13 — (55-Tkg) 7 — -180— — — 13.860.00 4 — (7-10kg) 325 — -200— — — 6.500.00 Samtals kr. 49.560.00 Þegar ég hafði reiknað þetta út, bað ég Helga að fara yfir út- reikninginn og lesa mér upp, hver niðurstöðutala væri, þegar ég skrifaði ávísunina. Hann las upp 49.675.00, sem ég greiðdi hon- um og hann kvittaði fyrir (eftir að hann var farinn sá ég, að hon- um hefði verið ofgreitt 115.00 kr., en hafði ekki frekar orð á því). Helgi var hinn ánægðasti með okkar viðskipti og kvað gott að eiga hér viðskipti með lax. Þetta sumar keypti ég lax af 6 öðrum bændum á sama verði og sömu skilmálum og okkar Helga viðskipti voru. Mín verslun með lax hefur frá upphafi verið miðuð við staðgreiðslu, en ekki við neitt uppbóta- eða verðjöfnunarkerfi.“ Fyrir dómi sagði stefnda, að hún hafi ekki sýnt stefnanda skrif- lega það verð, sem fram kemur á dskj. nr. 15, en kveðst hafa greint honum frá því verði munnlega. Annað verð hafi ekki verið rætt, nema stefnandi hafi gert 170 kr. kröfu, sem hún hafi hafnað. Fullnaðaruppgjör við bændurna 6, sem um ræðir, hafi farið fram við alla fyrir áramót, en uppgjörið við stefnanda strax. Þessir 6 bændur séu hinir sömu og þeir, sem hafa gefið vottorð í máli þessu. í málinu hafa verið lögð fram nokkur vottorð frá viðskipta- vinum stefndu og fleiri aðiljum, þar á meðal bróður stefnanda. Fyrir dómi staðfesti Þórður Helgason, bróðir stefnanda. sem rétt svohljóðandi vottorð: „Undirritaður votta hér með, að vorið 1969, þegar frú Ása Björnsson ákvað að kaupa lax af Helga Helgasyni, Þursstöðum, kvaðst hún eigi greiða honum lægra verð en Kaupfélag Borg- firðinga myndi gera. Eru þetta hennar óbreyttu orð, en ég var viðstaddur samtal þeirra í bústað hennar á Hvítárvöllum.“ | Fyrir dómi bar Hannes Ólafsson, eiginmaður stefndu, að hann 247 hafi heyrt að mestu leyti ásamt Þórði Helgasyni samtal stefn- anda og stefndu í máli þessu hinn 19. júní 1969. Ástæða þess, að Hannes heyrði ekki allt samtalið, hafi verið sú, að þeir Þórður hafi tekið tal saman utanhúss, en málsaðiljar hafi gengið til stofu og rætt þar. Hannes lýsti því yfir, að hann hafi heyrt stefnanda ræða það, að hann vildi eigi una því að fá ekki uppgert í Kaup- félagi Borgfirðinga fyrr en löngu eftir lok laxveiðitímans, allt upp Í ár, og vildi hann því gera ráðstafanir til að selja laxinn við staðgreiðsluverði. Hannes tók fram, að hann hafi hlýtt á verj- anda gera sækjanda grein fyrir því, að hún keypti lax í fjórum verðflokkum eftir stærð. Í málinu hafa verið lagðar fram 6 yfirlýsingar, allar samhljóða að öðru leyti en fyrsta málsgreinin, og eru þær undirritaðar af eftirtöldum mönnum: Magnúsi Elíassyni, Viggó Jónssyni, Birni Jónssyni, Gísla Jónssyni, Kristjáni Guðjónssyni og Jóni Gísla- syni. Yfirlýsing Magnúsar Elíassonar er svohljóðandi: „Sumarið 1969 seldi ég undirritaður Ásu Björnsson, Hvítár- völlum, lax úr veiðum mínum fyrir landi jarðarinnar Melkot í Stafholtstungum. Samningar okkar vegna þessarar verslunar voru þeir, að lax- inum var skipt í fjóra verðflokka eftir stærð sem hér segir: a) 2 -4 kg 140.00 krónur hvert kíló b) 4 -55 — 150.00 — — — Cc) 5.5-7 — 180.00 — a d) 7 kg og yfir 200.00. — — Verð þetta miðaðist við greiðslu upp í viðskiptin á veiðitíman- um eftir samkomulagi og endanlegt uppgjör í lok hans. Þetta staðfestist hér með.“ Hinar 5 yfirlýsingar eru samhljóða að öðru leyti en fyrsta máls- greinin. Framangreindir aðiljar hafa allir staðfest efni yfirlýsinga þess- ara sem rétt fyrir dómi. Lagt hefur verið fram vottorð, undirritað af Sigþór Þórarins- syni, dags. 11. júní 1971. Vottorð þetta er svohljóðandi: „Veturinn 1970 fékk ég hjá Kristjáni Guðjónssyni, Ferjubakka II, Borgarhreppi, staðfest laxaverð fyrir árið 1969, kr. 212.00 pr. kg fyrir þann lax, sem hann seldi það ár frú Ásu Björnsson og Hann- esi Ólafssyni, Hvítárvöllum.“ Vottorð þetta hefur Sigþór Þórarinsson staðfest sem rétt. Fyrir dómi bar Sigþór, að upplýsingar þær, sem greint er frá á vott- 248 orðinu, hafi hann fengið skriflega frá Kristjáni Guðjónssyni. Gat Sigþór þess, að unnt sé að afla heimildar þessarar hjá yfirmats- nefnd, er fjallar um bætur fyrir missi laxveiðiréttinda, en aðiljar í því efni eru auk Sigþórs ríkissjóður og sýslusjóður Mýrasýslu. Formaður yfirmatsnefndar sé Gizur Bergsteinsson, fyrrverandi hæstaréttardómari. Umrætt verð á vottorðinu á dskj. nr. 16 sé meðaltalsverð á öllum innlögðum laxi. Fyrir dómi bar Kristján Guðjónsson, að talan kr. 212 á dskj. nr. 16 sé of há, þar sem hún sé gefin áður en endanlegt uppgjör hafi farið fram. Vottorð hans, sem liggi til grundvallar yfirlýs- ingu á dskj. nr. 16, sé rangt. Verðið kr. 212 fyrir hvert kg af laxi sé of hátt, enda hafi vottorðið verið byggt á ónógum upplýsing- um, þar sem endanlegt uppgjör hafi enn ekki farið fram, er hann gaf Sigþór upplýsingarnar. Kristján var spurður að því, hvort hann hafi haft fyrirvara á, er hann veitti Sigþór Þórarinssyni umbeðnar upplýsingar um verð á laxi veturinn 1970. Kristján sagðist ekki hafa haft skriflegan fyrirvara á um þetta efni, en orðað fyrirvarann við Sigþór. Fyrir dómi sagðist Sigþór ekki minnast slíks munnlegs fyrir- vara. Fyrir dómi bar Jón Gíslason, eftir að hann hafði staðfest sem rétt efni yfirlýsingar sinnar á dskj. nr. 12, að endanlegt verð hafi verið hærra en greinir í liðum A til D á dskj. nr. 12. Þó kvaðst hann ekki muna, hve miklu hærra verðið varð. Endanlegt upp- gjör hafi verið gert um áramótin 1969-1970. Í málinu hefur verið lagt fram sem dskj. nr. 21 yfirlýsing, und- irrituð af Jóni Gíslasyni, Innri-Skeljabrekku, og er efni yfirlýs- ingarinnar svohljóðandi: „Í réttarhaldi í Borgarnesi þann 29. janúar sl. kvaðst ég undir- ritaður hafa endanlega fengið hærra verð en samningur sagði til um fyrir þann lax, er ég lagði inn hjá Ásu Björnsson. Ég hef nú athugað þetta mál nánar og sé þá, að sú greiðsla, sem ég endanlega fékk frá Ásu, er fullkomlega í samræmi við upp- haflegan samning okkar, en ekki hærri. Uppgjörið fór fram fyrir áramót 1969 til 1970.“ Af hálfu stefnanda eru kröfur rökstuddar með því, að meðal- verð á laxi innlögðum í Kaupfélag Borgfirðinga frá stefnanda á árinu 1969 hafi verið kr. 253.38, eins og dskj. nr. 4 sýni. Stefn- andi hafi samið við stefndu um greiðslu þessa meðalverðs, sbr. dskj. nr. 3. Stefnda skuldi stefnanda enn kr. 28.619, eins og í 249 stefnu greini, þar sem hún hafi aðeins greitt kr. 49.675 af kr. 78.294, sem henni beri að greiða. Við munnlegan málflutning lýsti lögmaður stefnanda yfir, að fjárhæð kvittunar fyrir greiðslu til stefnanda á dskj. nr. 24 sé ekki vefengd. Magnið af laxi á dskj. nr. 6 sé ekki vefengt. En stefnda hafi lofað að greiða stefnanda sama verð fyrir laxinn og Kaupfélag Borgfirðinga greiddi. Við munnlegan málflutning kom það einnig fram, að stefnandi hafi ekki farið að aka langa leið með lax til að afhenda á Hvítár- völlum, ef hann hafi ekki átt að fá hærra verð þar en í Borgar- nesi. Ef hann hefði átt að fá sama verð á Hvítárvöllum, þá hefði hann frekar selt lax í Borgarnesi, sem er rétt hjá heimili stefn- anda. Af hálfu stefndu eru kröfur rökstuddar með því, að laxinn, sem stefnda keypti af stefnanda, hafi verið keyptur á föstu verði. Laxinn hafi verið að fullu greiddur 15. september 1969, eins og um hafi verið samið, að öðru leyti en því, að stefnda hafi greitt stefnanda af vangá kr. 49.675, eða kr. 115 meira en rétt var. Í málflutningi var því haldið fram af hálfu lögmanns stefndu, að viðskipti málsaðilja hafi verið venjuleg staðgreiðsluviðskipti. Enda taki stefnda ekki lax í umboðssölu, það, sem hún ekki selji umferðinni, það selji hún til kaupfélagsins í Borgarnesi. Stefnda flytji ekki út lax. Aðalútflytjendur á laxi séu Kaupfélag Árnes- inga og Kaupfélag Borgnesinga. Útflutningsverðið 1969 á laxi hafi reynst hærra en gangverðið 1969. Ágreiningur málsaðilja er eingöngu um það, hvaða verð hafi verið samið um. Stefnandi byggir kröfur sínar á meðalverði, sem Kaupfélag Borgfirðinga greiddi á árinu 1969 fyrir lax, en um það verð hafi málsaðiljar samið. Þegar litið er til framburðar stefnanda fyrir dómi, þá heldur hann því fram, að það hafi verið forsenda fyrir viðskiptum hans við stefndu, að hann fengi a. m. k. ekki lægra verð annars staðar en hann gat fengið hjá Kaupfélagi Borgfirðinga. Einnig, að hann hafi ekki hætt viðskiptum sínum við Kaupfélag Borgfirðinga vegna þess, að hann gæti ekki fengið útborgaða peninga fyrir inn- lagðar afurðir, heldur vegna hins, að hann vildi fá hærra verð fyrir seldan lax. Því var ómótmælt haldið fram í munnlegum málflutningi, að stefnda flytti ekki út lax, og jafnframt að aðalútflytjendur á laxi 250 hér á landi væru Kaupfélag Borgfirðinga og Kaupfélag Árnes- inga. Í málinu liggur frammi sem dskj. nr. 22 kvittun, undirrituð af stefnanda, dags. 15. september 1969, kvittun þessi er fyrirvara- laus. Ekki hefur komið fram undir rekstri málsins, að stefnandi hafi mótmælt uppgjöri stefndu fyrr en með bréfi, dags. 7. septem- ber 1970. Eins og málið liggur fyrir við dómtöku, þykir það ósannað, að málsaðiljar hafi samið um sama verð og Kaupfélag Borgfirðinga greiddi á þessum tíma. Niðurstaða málsins verður því sú, að stefnda verður sýknuð af kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af mál- inu. Dóminn kvað upp Auður Þorbergsdóttir borgardómari. Dómsorð: Stefnda, Ása Björnsson, skal vera sýkn af kröfum stefn- anda, Helga Helgasonar, í máli þessu. Málskostnaður falli niður. 251 Mánudaginn 10. mars 1975. Nr. 138/1973. Ólafur Ólafsson (Örn Clausen hrl.) gegn Jóni Pálssyni og gagnsök (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Skuldamál. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 3. október 1973. Hann krefst sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda í málinu og málskostnaðar bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 4. október 1973. Hann gerir þær dómkröfur, að aðaláfryjandi verði dæmdur til að greiða honum kr. 86.994 með 8% ársvöxtum frá 6. maí 1971 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Eftir uppsögu héraðsdóms hafa nokkur vitni gefið skýrsl- ur fyrir dómi. Vitnaskýrslur í máli þessu eru ósamhljóða, og önnur sönn- unargögn eru óljós. Staðfesta ber þá úrlausn héraðsdómara að miða við það, að landstærð að flatarmáli 4.7 ha verði lögð til grundvallar kröfum gagnáfrýjanda á hendur aðaláfrýjanda. Um verð- ákvörðun í sambandi við þökuristuna þykir rétt að leggja til grundvallar reikningsgerð gagnáfrýjanda, sem á því er reist, að jafnt hafi verið rist hvort sumarið um sig 1968 og 1969. Með þessum athugasemdum ber að staðfesta þá niður- stöðu héraðsdóms, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda kr. 56.994 með 8% ársvöxtum frá 6. maí 1971 til greiðsludags, en vaxtakröfunni hefur eigi verið sérstaklega andmæli. 252 Rétt þykir, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 40.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður að undan- skildu ákvæði um málskostnað. iAðaláfrýjandi, Ólafur Ólafsson, greiði gagnáfrýjanda, Jóni Pálssyni, málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals kr. 40.000. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Gagnáfrýjandi krefur aðaláfrýjanda í máli þessu um end- urgjald fyrir túnþökur, sem hann leyfði aðaláfrýjanda að rista á landi sínu. Reiknar hann endurgjaldið sem tiltekna upphæð fyrir hvern fermetra og leggur þá saman flatarmál hvors tveggja landsins, þess, sem af var rist, og hins, sem spillist vegna umferðar við ristu og flutninga. Vitnaskýrslur um túnþökuristu aðaláfrýjanda á landi gagnáfrýjanda eru mjög ósamhljóða. Gasnáfrýjandi hófst handa um skurðgröft á landinu, jöfnun uppgraftar og jarð- vinnslu án þess að staðreyna, hversu miklu landi aðaláfrýj- andi hafði rist ofan af. Varð ekki gengið úr skugga um þetta til hlítar eftir þær framkvæmdir. Hann miðar enn fremur kröfugerð sína við það, eins og fyrr segir, að sér beri greiðsla úir hendi aðaláfrýjanda eftir samanlögðu flatarmáli túnþakn- anna, sem aðaláfrýjandi risti, og flatarmáli landsins, sem spilltist af traðki vegna ristunar. Ekki hefur hann þó upp- lýst, hverjar venjur gildi um síðastgreint atriði í viðskipt- um eins og þeim, er málið fjallar um, en ósannað er, að aðal- áfrýjandi hafi spillt grasrót í landi hans um nauðsyn fram. Samkvæmt því, sem nú var rakið, og þegar hafður er í huga aðdragandi að samkomulagi málsaðilja, þá þykja málsgögn 253 svo ótraust um þann þátt í kröfugerð gagnáfrýjanda, er lýt- ur að því, við hvaða landstærð sé hér rétt að miða, að aðal- áfrýjanda verður ekki gert að greiða fyrir túnþökur af stærra landi en því, sem hann hefur viðurkennt að hafa rist ofan af samkvæmt eigin mælingu, eða samtals 30253 m?. Í héraðsdómi eru raktar gagnstæðar staðhæfingar máls- aðilja um það, hvernig samist hafi með þeim í öndverðu um endurgjald aðaláfrýjanda fyrir þær þökur, sem hann risti í túni gagnáfrýjanda. Hvorugur málsaðilja hefur sannað staðhæfingar sínar um þetta, og sjálfur hefur sagnáfrýjandi ekki miðað endurgjaldskröfu sína í málinu við þann samn- ingsgrundvöll, sem hann telur réttan, en krefur aðaláfrýj- anda um greiðslu, sem nemur 2 krónum fyrir hvern m? vegna þökuristu 1968, en 3 krónum fyrir hvern m? vegna þökuristu 1969. Aðaláfrýjandi hefur ekki sýnt fram á, að framangreint verð sé ósanngjarnt, og verður það lagt til grundvallar dómi í málinu, sbr. 5. gr. laga nr. 39/1922, sem hér á við fyrir lögjöfnun. Dómkröfur sínar miðar sagnáfrýjandi við, að aðaláfrýj- andi eigi að greiða fyrir túnþökuristu á samtals 5.9 ha lands. Áætlar hann, að jafnt hafi verið rist árin 1968. og 1969, eða 2.95 ha hvort ár. Eigi heildarendurgjald þá að nema kr. 147.500. Frá þeirri fjárhæð dregur gagnáfrýjandi greiðslur, sem hann hefur fengið frá aðaláfrýjanda, alls kr. 60.506. Kemur þá út fjárhæð dómkröfu hans. Aðaláfrýjandi hefur lýst því fyrir Hæstarétti, að hann hafi rist mikinn minni hluta af þökunum árið 1968, eða aðeins um það bil 5000 m?. Afganginn, um það bil 25253 m?, hafi hann rist 1969. Þykir rétt að leggja þessa skiptingu til grundvallar, en hún er gagn- áfrýjanda hagstæðari en sú, sem hann sjálfur hefur áætlað, miðað við þá verðlagningaraðferð, sem hann beitir. Ber aðal- áfrýjanda samkvæmt þessu að greiða gagnáfrýjanda kr. 85.759 (5000 x 2 kr. 25.253 x 3 kr.) að frádregnum kr. 60.506, eða alls kr. 25.253 með vöxtum svo sem krafist er, en vaxtakrafan hefur ekki sætt sérstökum andmælum. Rétt er, að aðaláfryjandi greiði gagnáfrýjanda samtals kr. 35.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 254 Dómsorð tel ég samkvæmt þessu eiga að hljóða svo: Aðaláfrýjandi, Ólafur Ólafsson, greiði sagnáfrýjanda, Jóni Pálssyni, kr. 25.253 með 8% ársvöxtum frá 6. maí 1971 til greiðsludags og kr. 35.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur aukadómþings Árnessýslu 30. júlí 1973. I. Mál þetta er höfðað fyrir aukadómþingi Árnessýslu með stefnu, útgefinni 20. júní 1972, af Jóni Pálssyni, dýralækni á Selfossi, gegn Ólafi Ólafssyni garðyrkjumanni, Stuðlum í Ölfushreppi, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 86.994 auk 8% ársvaxta frá 6. maí 1971 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu eða eftir mati réttarins. Til vara krefst hann annarrar lægri fjárhæðar eftir mati dómsins. Stefndi krefst algerrar sýknu svo og máls- kostnaðar að skaðlausu. Eftir að málið hafði að loknum munn- legum málflutningi verið lagt Í dóm hinn 3. mars sl. var það með úrskurði 30. mars sl. tekið upp til frekari gagnaðflunar, og að henni lokinni og nýjum munnlegum flutningi var málið síðan tekið til dóms 3. þessa mánaðar, en sökum annríkis dómarans og óhjákvæmilegra fjarvista úr bænum hefur dómur ekki orðið kveð- inn upp fyrr en nú. II. Málavextir eru þeir í stórum dráttum, að vorið 1968 talaðist svo til með aðiljum málsins, að stefndi skæri og keypti þökur af túni stefnanda í Árbæjarlandi á Ölfusárbökkum. Hefur stefndi fengist við slíkan þökuskurð og sölur, en rekur annars garðyrkju- stöð. Milli þeirra aðiljanna hafði verið gott nábýli og þeir veitt hvor öðrum ýmsa aðstoð eftir því sem á stóð og til þurfti hverju sinni. Hafði stefnandi nú í hug að bylta túni sínu og ræsa betur fram, en túnið var gamalræktað, sbr. uppdrátt Ásgeirs L. Jóns- sonar frá 1942 (dskj. 14). Útkantar þess neðst voru þó ekki í fullri rækt og hér og þar í landinu einhverjar skemmdir eða lélegir blettir, eins og oft vill verða, þótt aðiljum málsins komi nú ekki saman um, hvort eða hve mikil brögð hafi verið að slíku. Var land það, sem stefndi fékk þannig til ofanristu og „umráða“ sam- tals 9.7 hektarar miðað við útlínur, sbr. uppdrátt Vals Þorvalds- sonar ráðunauts, sem hann gerði síðar og í öðru sambandi, dskj. 6. Kemur landstærð og lögun túnsins eftir uppdrætti þessum ná- lega að öllu heim við uppdráttinn frá 1942. 255 Engir sérstakir samningar voru að öðru leyti gerðir milli máls- aðilja um viðskipti þessi. Stefnandi heldur því að vísu fram, að talað hafi verið um, að stefndi skilaði „túni fyrir tún“, en þessu neitar stefndi með öllu, og verður það því ekki talið sannað. Að- iljum ber hins vegar saman um, að ekkert hafi verið samið sér- staklega um verð á þökunum. Stefndi viðurkennir, að svo hafi verið samið, að hann skæri af túninu eins mikið og „hægt væri“, en um úttekt eða mælingu á hinu skorna landi virðist ekkert hafa verið samið, þar á meðal ekkert um það, hvernig reikna skuli land það, sem fer í traðk vegna bílflutninga þaknanna um og út af landinu og nýtist þess vegna ekki til þökuskurðar. Eftir að stefnandi hafði hirt tún sitt sumarið 1968, tók stefndi til við þökuskurðinn og telur sig hafa rist af ca hálfum hektara það sumar. Afganginn hafi hann svo rist síðara sumarið. Kveðst hann þá hafa gert stefnanda aðvart um að koma eða láta mæla með sér „pæluna“. Þessu mótmælir stefnandi, og verður það því að teljast ósannað í málinu. Kveðst stefndi þá hafa mælt hið ofanafrista land sjálfur samviskusamlega með málbandi og hafi það reynst vera 3.053 ha. Niðurstöðu þessa eða mælingu virðist hann hins vegar ekki hafa tilkynnt stefnanda fyrr en löngu síðar, eða 4. maí 1971 (sbr. dskj. 4), hálfu öðru til tveim árum eftir að þökuskurði lauk. Sendi hann stefnanda um leið lokagreiðslu, að hann taldi, vegna viðskipta þessara. Stefnandi mótmælti með bréfi 6. næsta (sic) mánaðar bæði mælingu og lokauppgjöri þessu, sbr. nánar hér á eftir. Þegar að þökuskurði þessum loknum hóf stefnandi endurrækt- un landsins með því að grafa skurð þvert yfir landið (milli spildna 1 og 5, sbr. uppdrátt hér á eftir) og hreinsa upp úr öðr- um. Sumarið 1970 var ýtt út ruðningum og landið lokræst og jafnað, en um haustið plógherfað (grófunnið). Hinn 22. apríl 1971 fékk stefnandi síðan ráðunaut til þess að gera uppdrátt af landinu (dskj. 6) með tilliti til þess, hve mikið þyrfti af áburði og grasfræi til þess að „fínvinna“ landið og rækta það upp. Leit uppdrátturinn þannig út, en hann er þingmerktur nr. 6 í dóms- skjölum: 256 0. geri Dy Á kr Ak æðb #ASha ðe 410 ha Z. /e3 Ja SAS /a 0 NÁ T Sr Q Ið RÆ 77 = a % „729 79 Á Æ) 2032 Æ EÐ 11 6 2 2 4 %o Sskg #- Ve pe hæ. 257 Uppdrátturinn hefur ekki sætt andmælum sem slíkur. Eftir að stefnanda hafði borist bréfið, dags. 4. maí, sem fyrr greinir, lét hann ráðunautinn gera sundurliðaða athugun eða áætlun um, hve stórum svæðum túnsins hafi verið rist ofan af. Komst stefnandi síðan að þeirri niðurstöðu, að stefndi hefði rist af minnst 5.9 ha, eftir að hann (stefnandi) hafi þó fyrir varúðar- sakir dregið frá ca 1 ha til þess að vera örugglega innan réttra stærðarmarka. Því næst skrifaði stefnandi bréf til stefnda, dags. 6. maí 1971, mótmælti mælingum stefnda, eins og fyrr segir, og stakk upp á að miða við 5.9 ha þökuskurð bæði árin, er skiptist að jöfnu, þannig að 2.95 ha greiðist með 2 kr. á fermeter, en 2.95 ha 3 kr. ferm. Samkvæmt þessu taldi hann stefnda eiga ógreiddar kr. 86.994, sem hann óskaði greiðslu á „við fyrstu hentugleika“, en kvaðst að öðru leyti tilbúinn að leggja málið í gerð óvilhallra manna. Þegar stefndi hafnaði hvoru tveggja þessu, leiddi það til málssóknar þeirrar, sem hér er til meðferðar. Ítrekaðar sáttatilraunir fóru fram í málinu, en án árangurs. III. Kröfugerð stefnanda er studd þeim rökum, að hann hafi léð stefnda allt tún sitt til þökuskurðar, og því mátt og hlotið að ganga út frá því, að rist yrði ofan af svo miklu, sem tök væru á og aðstæður leyfðu, enda sé þetta reyndar viðurkennt af stefnda í dskj. 8. Stefnandi kveðst aldrei mundu hafa heimilað túnið til þökuskurðar upp á önnur býti, enda sé það hrein fjarstæða, að ekki hafi mátt skera af nema sem svarar tæpum þriðjungi túns- ins, svo sem stefndi heldur fram. Stefndi hafi heldur ekki tryggt sér sönnun í því efni, svo sem með því að kalla til óviðkomandi aðilja. Stefnandi mótmælir mælingu þeirri, sem stefndi kveðst hafa gert eftir þökuskurðinn, og telur það yfirsjón sína að hafa ekki verið betur á verði gagnvart stefnda. Hann kveður það al- rangt, að túnið hafi verið svo illa farið sem stefndi vill vera láta, enda mest af því slétt, véltækt og yfirleitt í góðri rækt. Hann telur stefnda hafa rist af miklu stærri svæðum en hann nú vilji kannast við, auk þess sem miklu af góðu þökulandi hafi verið spillt með þungabílflutningum í vætutíð, einkum síðara sumarið. Loks hafi stefndi flutt inn á landið mikið af sandi og rauðamðl, sem hafi kostað sig stórfé að fjarlægja, áður en endurræktun þess yrði haldið áfram. Hafi stefnandi af öllum þessum viðskiptum við stefnda orðið fyrir stórfelldu tjóni. Kröfuútreikninga sína byggir stefnandi að öðru leyti Þannig 17 258 upp, að skorinn hafi verið reitur nr. 1, (4.10 ha), sbr. uppdrátt- inn á dskj. 6, enn fremur 1.8 ha af reit nr. 5, eða alls 5.9 hektarar. Hins vegar hafði stefnandi til varúðar „sleppt alveg að reikna með nokkuð af spildum 2, 3 og 4 og einum ha af spildu 5“, enda þótt einnig hafi verið töluvert skorið af þeim spildum. Helming þessara landstærða, 2.95 ha, reiknar hann síðan á 2 kr. fermeter- inn, en hinn helminginn á 3 kr. ferm, en það hafi verið gangverð á túnþökum þessi sumur. Stefndi hefur, eins og áður segir, krafist algerrar sýknu í mál- inu. Hann heldur því fram, að þar sem kröfugerð stefnanda sé byggð á einberri ágiskun og ekki studd neinum þeim rökum, sem mark verði tekið á, sé málið í rauninni ódómtækt fyrir vanreifun og beri þess vegna að vísa því frá dómi. Gerði hann upphaflega beina kröfu þar um, en féll frá henni á síðara stigi málsins, en byggði áfram á því sem efnislegri sýknuástæðu, að málið væri af stefnanda hendi algerlega óupplýst og vanreifað frá grunni. Hann telur sig að fullu og fyrir löngu hafa gert upp við stefn- anda og sé kröfugerð þessi og málssókn því allt of seint fram komin. Hann kveður tún stefnanda hafa verið mjög lélegt, holótt og kalið, og ekki verið unnt að rista ofan af nema „bletti og bletti“ hingað og þangað. Þess vegna hafi það og verið alger forsenda af hans hendi, að greiðsla færi ekki fram úr 2 kr. á fermeterinn. Mælingu sína á hinu skorna landi kveður stefndi sig hafa gert eftir bestu samvisku, enda hafi hann og skorað á stefnanda að koma og mæla með sér landið, en því hafi hann engu sinnt. Það hafi svo ekki verið fyrr en löngu síðar, eftir að fullnaðaruppgjör hafði farið fram og eftir að stefnandi hafði plægt landið og ýtt skurðruðningum yfir það, að stefnandi fitjar upp á nýjum kröf- um, en þá hafi hann þannig verið búinn að afmá endanlega þau ummerki og sönnunaraðstöðu, sem áður voru fyrir hendi og úti- lokað hefðu alla óvissu og ágreining. Samkvæmt almennum og viðurkenndum reglum beri stefnandi því alla sönnunarbyrði og sönnunarhalla í þessu máli. Stefndi telur uppdráttinn á dskj. 6 engu máli skipta í þessu sambandi, þar sem hann sé eingöngu gerður með tilliti til endurræktunar landsins og áburðarþarfar, og vætti ráðunautsins þýðingarlaust í þessu máli, enda verði hann heldur ekki talinn með öllu óvilhallt vitni. IV. Eins og sjá má, ber hér ærið mikið á milli, og má segja, að stað- hæfing standi gegn staðhæfingu um flest það, sem máli skiptir. 259 Nokkur vitni hafa komið fyrir dóminn, einkum í þá veru að reyna að fá fram upplýsingar um stærð þeirra túnsvæða, sem stefndi skar þökur af hjá stefnanda umrædd sumur, 1968 og 1969. Ráðunauturinn, Valur Þorvaldsson, hefur þrívegis komið fyrir dóminn sem vitni. Vitnið viðurkennir að hafa að beiðni stefnanda gert margnefndan uppdrátt (dskj. 6) og hafi á þeim tíma verið búið að plógherfa landið og ýta út skurðruðningum. Vitnið er spurt, hvort það „geti um það sagt, eftir að land hefur verið plóg- herfað, hvar af landinu hafi verið teknar þökur og hvar ekki, seg- ir vitnið, að mjög auðvelt sé að sjá það eftir plóg-herfun, en hins vegar sjáist það ekki þar, sem ruðningum hefur verið ýtt út“. Og vitnið tekur fram, að „það hafi komið á umrætt land oftar en einu sinni, og þar á meðal áður en byrjað var að vinna það til ræktunar, eftir að þökuskurðinum var lokið“. Þá var enn frekar bókað eftir vitninu: „Vitnið telur, að skorið hafi verið að mestu leyti af allri spildunni nr. 1 (4.10 ha), alveg af spildu 2, (0.20 ha), af ræmu með austurhlið spildu nr. 3 (1.25 ha), nánast allri spildu nr. 4 (0.30 ha) og nokkuð af spildu nr. 5 (2.80 ha), en hve mikið var skorið af síðast nefndu spildunni, vill vitnið ekki giska á nán- ar“. Nokkur fleiri vitni hafa verið leidd fyrir dóminn að beggja að- ilja tilhlutan. Vitni þau, sem stefnandi hefur leitt í málinu, eru öll vel staðkunnug, og eftir framburðum þeirra er svo að sjá sem stefndi hafi rist ofan af öllu stærri svæðum í túninu heldur en vætti ráðunautsins, sem nú var rakið, bendir til og muni því áætlun hans í varlegra lagi. Vitni þau, sem stefndi hefur hins vegar komið með fyrir réttinn, eru fjærbúandi menn, sem keypt hafa eða ekið afristum þökum stefnda af umræddu landi. Eftir þeirra vætti að dæma virðist stefndi hafa rist af mun minna landi heldur en önnur vitni bera. En framburðir þessir útiloka heldur ekki, að fleiri hafi fengið þökur hjá stefnda, þess vegna meira land verið rist en vitni þessi geta borið um (sbr. réttarhald 18. okt. 1972). Ber vitnun málsaðiljanna þannig lítt eða ekki sam- an og vitnisburðargildi þeirra af ýmsum ástæðum takmarkað og því þýðingarlítið að rekja framburðina nánar í einstökum atrið- um, og má segja, að ráðunauturinn hafi þar nokkra sérstöðu. Þess má geta til viðbótar, að maður sá, er plægði landið, telur sig ekkert geta munað um þessa hluti. Þar sem gagnasöfnun í málinu virtist þannig ekki leiða til neinnar öruggrar niðurstöðu enn sem komið var, kvað dómarinn upp hinn 30. mars 1973 úrskurð samkvæmt heimild í 120. gr. laga 260 nr. 85/1936, þar sem aðiljum var gefinn kostur á að afla frekari gagna, sérstaklega: a) Að leggja fram minnisbók þá eða vasabók, sem stefndi sýndi lauslega í síðasta þinghaldi, sem virtist hafa að geyma einhverjar upplýsingar um þökuskurð stefnda á landi stefnanda. b) Að stefndi upplýsi, hvort hann hafi nokkrar teikningar og/eða minnisgreinar um mælingu þá, sem hann kveðst hafa gert á hinu þökuskorna landi, og þá að leggja þær fram. c) Aflað verði vættis þess eða þeirra, sem tóku til við plæg- ingu og endurræktun landsins, eftir að þökuskurði stefnda var lokið. d) Að stefndi leggi fram gögn úr bókhaldi sínu þau ár, sem hér skipta máli og sem væntanlega geta gefið upplýsingar um þökuskurð hans og sölur. e) Að afla annarra gagna, sem framangreind atriði kunna að gefa tilefni til. Þrátt fyrir úrskurð þennan tókst aðiljum ekki að upplýsa mál- ið frekar. Stefndi lagði ekki fram neinn uppdrátt eða riss í sam- bandi við mælingu sína á landinu eða gerði grein fyrir henni á annan hátt né heldur nein gögn úr bókhaldi sínu eða minnisbók- um, sem nokkurs voru virði, og stefnandi kom ekki með plæg- ingamanninn fyrir dóm, en hann er búsettur norður í landi. Hins vegar bar hann réttinum þau skilaboð frá honum, að hann myndi ekkert um plæginguna, eins og áður var sagt, og gæti því ekkert um hana borið fyrir rétti. Lýstu aðiljar gagnasöfnun lokið, og var málið því næst flutt á nýjan leik og tekið til dóms. V. Augljóst er, að mjög brestur á upplýsingar í máli þessu, eink- um hvað snertir stærðir landspildna þeirra, sem stefndi skar þök- ur af, svo og ástand túnsins, áður en rist var. Um hvort tveggja þetta hefur aðiljum láðst að tryggja sér viðhlítandi sannanir og báðum orðið á í því efni. Hvað landstærðirnar snertir, var það fyrst og fremst skylda stefnanda að tryggja sér sannanir eða láta mæla landið, þar sem hann lét bylta túninu og gera áfram- haldandi ræktunarframkvæmdir, sem að sjálfsögðu torvelduðu slíkar mælingar eftir á. Þótt ósannað verði að telja, að honum hafi verið gert sérstaklega aðvart, þegar þökuskurði stefnda var lokið, leysir það stefnanda ekki frá sönnunarskyldunni, nema annað og fleira komi til. Hann hafði alla aðstöðu til að fylgjast með því sjálfstætt, hvað þessum hlutum liði, og sera viðeigandi 261 ráðstafanir. Landstærðir þær, sem hann miðar kröfugerð sína við, eru að nokkru eða miklu leyti ágiskanir og verða því einar sér ekki lagðar til grundvallar dómi í málinu. Á hinn bóginn verður heldur ekki byggt á landstærðum þeim, sem stefndi færir til. Því er lýst í greinargerð hans fyrir dóm- inum, að hann hafi orðið að „sæta lagi“ og taka „blett og blett hér og þar“, sökum þess hve túnið hafi verið kalið og holótt. Mæl- ingu á slíkum þökuskurði varð þess vegna að gera með sérstakri nákvæmni, helst með uppdrætti eða einhverjum þess konar að- ferðum. Þá hefði einnig þurft að mæla land það, sem ekki hefur nýst til þökuskurðar vegna traðks og skornings af völdum bíla- umferðar og flutninga. Stefndi hefur enga grein gert fyrir því, hvernig hann hagaði mælingu sinni, og að engu leyti tryggt sér sönnun fyrir réttleika hennar, sem honum hefði þó verið allsendis innan handar, svo sem með því að kalla til mælingamann eða annað gott og trúverðugt vitni. Þetta var honum ekki síður nauð- synlegt, þótt rétt væri, að stefnandi hafi ekki sinnt áskorun um að mæta til mælingarinnar. Eins og á stóð og þar sem stefndi viðurkennir, að umsamið hafi verið, að hann skæri þökur af um- ræddu túni „eftir því sem hægt væri“, bar honum sérstaklega að tryggja sér sönnun í þessum efnum, strax er þökuskurði lauk. Þetta virðist honum algerlega hafa sést yfir. Í annan stað hefur hann enga grein gert fyrir því, hvers vegna hann tilkynnti ekki stefnanda án tafar um niðurstöðu mælingar sinnar, heldur virðist hann hafa dregið það upp undir tvö ár, eða þar til endurræktun landsins er svo langt á veg komin, að ekki er lengur unnt að hans eigin dómi að staðreyna hið rétta. Þykir því ekki fært að leggja útreikninga eða mælingar stefnda til grundvallar í málinu. Er þannig líkt á komið með báða málsaðilja að þessu leyti. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, virðist ekki annað fyrir hendi en meta það sjálfstætt, sem ætla má um stærð hins ofanristaða lands, með hliðsjón af því, sem helst má telja upp- lýst í málinu. Kemur þar fyrst og fremst til álita vætti Vals Þor- valdssonar ráðunauts, en hann verður að teljast höfuðvitnið í málinu. Hann er staðkunnugur í besta lagi, kom á landið bæði undan og eftir að endurrækt þess hófst, og sem kunnáttumanns hlýtur vætti hans að vera þyngra á metum en ella. Er hvort tveggja, að ekki verður á það fallist, að samskipti hans við stefn- anda dragi á nokkurn hátt úr sanngildi framburðar hans, enda á hinn bóginn greinilegt af samanburði við aðrar vitnaskýrslur, að áætlun hans um stærðir hins þökuskorna lands er síst óvarleg. 262 En eftir athugun hans og framburði virðast umræddar landstærð- ir vera nálægt 5 hektörum, eða jafnvel eitthvað yfir það. Er þann- ig augljóst, að reikna má með mun stærra landi heldur en mæl- ing stefnda bendir til og hafi hún því verið á einhvern hátt óná- kvæm, enda væri með nokkrum ólíkindum, að ekki hafi verið hægt að nýta nema tæpan þriðjung af þessu gamalræktaða túni til þökuskurðar, og það á svo löngum tíma, tveim sumrum, sem stefndi hafði til umráða í þessu skyni. Á það er bent áður, að stefndi hefur fyrir sitt leyti ekki tryggt sér neinar sannanir um þessi efni, en allt að einu verður þó fyrir varúðar sakir að miða við þær minnstu landstærðir, sem með nokkrum líkum geta kom- ið til greina. Samkvæmt þessu og með sérstakri hliðsjón og stuðningi af vætti Vals Þorvaldssonar ráðunauts verður niðurstaða dómsins sú að miða við 4.7 hektara, eða nálægt helmingi túnsins. Lítur dómurinn svo á, að það geti með engu móti talist óvarlega í sakir farið, enda þótt slíkt mat hljóti að vera nokkurri óvissu bundið, eins og til hefur tekist um sannanir í málinu, og báða aðilja er um að saka. Ekki verður séð, að sérstaklega hafi verið samið um verð fyrir hinar skornu túnþökur. Stefndi telur að vísu, að gengið hafi ver- ið út frá kr. 2 á fermeter, og hafi þetta reyndar verið „alger for- senda“ af hans hendi. Stefnandi neitar því hins vegar, að samið hafi verið um neitt ákveðið verð, hvorki 1968 né 1969. Gegn andmælum hans verður þetta því ekki talið sannað. Verður þá að miða við gangverð á túnþökum þessi ár, en það virðist hafa verið 2 kr. á fermeter fyrra árið, en 3 kr. síðara árið, enda viður- kennir stefndi að hafa greitt öðrum það verð. Stefndi skýrir svo frá, að hann hafi rist ofan af ca hálfum hektara fyrra sumarið, en afgangnum síðara árið. En þar sem stefnandi hefur miðað kröfu sína við, að sinn helmingurinn hafi verið ristur hvort sum- ar, verður á því að byggja og reikna heildarverðið samkvæmt því. Eftir þessu verður niðurstaða dómsins sú, að stefndi greiði 235 ha á 2 kr. fermeterinn og 2.35 ha á 3 kr. ferm., eða samtals kr. 117.500, þar frá dragast greiðslur frá stefnda, samtals kr. 60.506. Verður stefnda þá gert að greiða mismuninn, kr. 56.994, auk vaxta, eins og krafist er í stefnu. Rétt þykir eftir öllum atvikum, að hvor málsaðili greiði sinn kostnað af málinu. 263 Dóm þennan kvað upp Sigurður Ólason, löggiltur fulltrúi sýslumannsins í Árnessýslu. Dómsorð: Stefndi, Ólafur Ólafsson, greiði stefnanda, Jóni Pálssyni, kr. 56.994 auk 8% ársvaxta frá 6. maí 1971 til greiðsludags. Málskostnaður falli niður. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 13. mars 1975. Nr. 68/1974. Gunnar Pálsson (Sigurður Ólason hrl.) gegn Örlaugi Björnssyni og gagnsök (Kristinn Einarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson ag Magnús Þ. Torfa- son. Fasteignakaup. Gallar. Skaðabótamál. Sýkna. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu upphaflega með stefnu 1. ágúst 1973. Útivistardómur gekk í því máli 1. apríl 1974. Samkvæmt heimild í 36. gr. laga nr. 75/1973 áfrýjaði aðal- áfrýjandi málinu að nýju með stefnu 4. apríl 1974. Krefst hann sýknu af kröfum sagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafsóknar- mál. Aðaláfrýjandi, sem hafði gjafvörn í héraði, fékk gjaf- sókn hér fyrir dómi með bréfi dómsmálaráðuneytis 13. des- ember 1978. 264 Gagnáfrýjandi áfrýjaði máli þessu upphaflega með stefnu 16. ágúst 1973. Útivistardómur gekk í því máli 1. apríl 1974. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu að nýju með stefnu $. apríl 1974. Krefst hann þess, að aðaláfrýjanda verði dæmt að greiða honum kr. 82.300 með 7% ársvöxtum frá 15. október 1969 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Gagnáfrýjandi hafði gjafsókn í máli þessu í héraði. Fyrir héraðsdómi hafði gagnáfrýjandi ekki uppi kröfur um afslátt af kaupverði vegna þeirra galla, sem hann telur hafa verið á húsinu Óðinsgötu 21, þegar hann keypti það. Fyrir Hæstarétti hefur hann lýst yfir því, að dómkrafa hans sé alfarið og eingöngu reist á því, að hann eigi rétt til greiðslu skaðabóta úr hendi aðaláfrýjanda vegna galla á húsinu. Sam- kvæmt framansögðu kemur ekki til álita fyrir Hæstarétti að dæma gagnáfrýjanda afslátt af kaupverði, svo sem héraðs- dómur gerði. Gagnáfrýjandi heldur því ekki fram fyrir Hæstarétti, að aðaláfrýjandi hafi við söluna veitt sér rangar upplýsingar um ástand hússins, leynt göllum þess vísvitandi eða að öðru leyti vanrækt að láta sér í té upplýsingar um atriði, sem máli hafi skipt og aðaláfrýjanda hafi borið að upplýsa. Þó telur hann aðaláfrýjanda hafa verið skylt að skýra sér frá skor- kvikindum, sem verið hafi í húsinu, en um þau hafi aðal- áfrýjandi vitað. Krafa gagnáfrýjanda um skaðabætur vegna meindýra Í húsinu er miðuð við áætlaðan kostnað við að eyða þeim með svælingu. Aðaláfrýjandi hefur sjálfur á eigin kostnað gert ráðstafanir til að útrýma skorkvikindum þessum. Virðast þær aðgerðir hafa borið árangur, því að Andrés Eyjólfsson, sem keypti húsið af gsagnáfrýjanda, hefur lýst því fyrir dómi, að hann telji ekki þörf á að láta svæla það eins og sakir standa. Samkvæmt þessu og þar sem gagnáfrýjandi, sem selt hefur húsið, hefur lýst yfir því, að skaðabótakrafa hans sé ekki reist á því, að húsið hafi selst fyrir lægra verð en hann galt fyrir það, þá verður þessi kröfuliður ekki tekinn til greina. Svo sem rakið er í héraðsdómi, sáu yfirmatsmenn nokkur 265 ummerki leka, sem þeir telja hafa stafað af rakaþéttingu. Hvorki sáu undirmatsmenn né yfinmatsmenn leka þennan sjálfir, og gögn eru ófullkomin um það, hversu mikið hafi að honum kveðið. Gólfraki sá, sem um er getið í málinu, virðist eingöngu hafa verið við útvegg stofu á neðri hæð. Hefur hér- aðsdómur, sem skipaður var sérfróðum meðdómendum, tal- ið, að rakinn hafi þó ekki verið slíkur, að aðaláfrýjandi hafi haft ástæðu til að vekja athygli gasnáfrýjanda á honum. Þegar gætt er þess, sem nú hefur verið rakið um galla þá, er gagnáfrýjandi telur hafa verið á húsinu, aldurs hússins og þeirra krafna, sem á byggingartíma þess voru gerðar til frágangs húsa, þess að gagnáfrýjandi skoðaði húsið gaum- gæfilega, áður en hann keypti það, og svo yfirlýsinga gagn- áfrýjanda um grundvöll kröfugerðar sinnar, þá verður ekki talið, að hann geti haft uppi skaðabótakröfur á hendur aðal- áfrýjanda vegna galla á húsinu. Ber því að sýkna aðaláfrýj- anda af kröfum hans í málinu. Rétt er, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um gjafsóknar- og gjaf- varnarkostnað. Gjafsóknarkostnaður aðaláfrýjanda fyrir Hæstarétti greið- ist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs tals- manns hans, kr. 25.000. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Gunnar Pálsson, á að vera sýkn af kröfum gagnáfrýjanda, Örlaugs Björnssonar, í máli þessu. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur nið- ur. Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknar- og gjafvarnar- kostnað eiga að vera óröskuð. Allur gjafsóknarkostnaður aðaláfrýjanda fyrir Hæsta- rétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutnings- 266 laun skipaðs talsmanns hans, Sigurðar Ólasonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 25.000. Sératkvæði Benedikts Sigurjónsson hæstaréttardómara. Í máli þessu krefur gagnáfrýjandi um skaðabætur vegna galla, sem hann telur hafa verið á húshluta þeim, er hann keypti af aðaláfrýjanda 21. október 1969. Fallast má á það álit héraðsdóms, að þegar kaupin fóru fram, hafi húshlutinn verið haldinn göllum, sem aðaláfrýj- anda mátti vera kunnugt um. Þykir gasnáfrýjandi eiga rétt á nokkrum bótum vegna galla þessara. Með hliðsjón af fjár- hæðum yfirmatsgerðar og þeirra raka, sem í héraðsdómi greinir, eru bætur vegna gallanna hæfilega ákveðnar kr. 30.000 ásamt vöxtum eins og krafist er. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um gjafsóknar- og gjafvarnarkostnað. Gjafvarnarkostnaður aðaláfrýjanda fyrir Hæstarétti greið- ist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs tals- manns hans, kr. 25.000. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Gunnar Pálsson, greiði gagnáfrýjanda, Örlaugi Björnssyni, kr. 30.000 með 7% ársvöxtum frá 21. október 1969 til greiðsludags. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Ákvæði héraðsdóms um gjafsóknar- og gjafvarnar- kostnað eiga að vera óröskuð. Allur gjafsóknarkostnaður aðaláfrýjanda fyrir Hæsta- rétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutnings- laun skipaðs talsmanns hans, Sigurðar Ólasonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 25.000. 267 Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 15. maí 1973. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, hefur Örlaugur Björnsson, Óðinsgötu 21 hér í borg, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri hinn 23. apríl 1971, á hendur Gunnari Páls- syni, Blönduhlíð 4 hér í borg, og gert þessar endanlegar dómkröf- ur: Að stefndi verði dæmdur til greiðslu á kr. 82.300 með 7% árs- vöxtum frá 21. október 1969 til greiðsludags og að honum verði gert að greiða málskostnað samkvæmt mati réttarins, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, enda sé við ákvörðun málskostn- aðar tekið tillit til matskostnaðar. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar aðallega, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda, en til vara, að fjárhæð stefnukröfunnar verði lækkuð verulega. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. Hinn 5. apríl 1971 veitti dómsmálaráðherra stefnanda leyfi til gjafsóknar í málinu fyrir undirrétti „allt að kr. 15.000.00%. — Hinn 8. október 1971, sbr. og breytingu hinn 9. febrúar 1973, var stefnda veitt leyfi til gjafvarnar í málinu „allt að kr. 15.000.00%. Málavextir eru þessir: Með kaupsamningi, dags. hinn 13. október 1969, keypti stefn- andi af stefnda þriggja herbergja íbúð í viðbyggingu Óðinsgötu 21 hér í borg ásamt tilheyrandi eignarlóðarhluta. Var kaupverð ákveðið kr. 725.000. Í kaupsamningi er svofellt ákvæði: „Kaup- andi hefir kynnt sér núverandi ástand hins selda eignarhluta og sættir sig við það í einu og öllu.“ Eignin skyldi vera laus til fullra afnota fyrir stefnanda hinn 1. desember :1969, og skyldi hann frá þeim tíma greiða skatta og skyldur af eigninni. Hinn 21. október 1969 gaf stefndi stefnanda afsal fyrir eigninni. En stefnandi hafði þá fullnægt ákvæðum kaupsamnings um greiðslu kaupverðs. Í afsali er svofellt ákvæði: „Kaupandi hefir kynnt sér núverandi ástand hins selda eignarhluta og sættir sig við það í einu og öllu.“ Hinn 18. mars 1970 fór lögmaður stefnanda þess á leit við borgar- dómaraembættið í Reykjavík, að dómkvaddir yrðu tveir hæfir og óvilhallir menn til að skoða galla á húseigninni og meta til fjár, hvað kosta mundi fullkomin viðgerð á henni. Í bréfi stefnanda og eiginkonu hans, sem fylgdi matsbeiðni, er gerð grein fyrir kvörtunum þeirra. Segir þar svo: 268 „Viljum taka fram eftirfarandi: 1. Skömmu eftir að við fluttum í fyrrnefnt húsnæði, urðum við vör við skorkvikindi á W.C. og í því sama herbergi er „sturta“, enn fremur í eldhúsi og meðfram teppi í stofu, töluðum við um þetta við fyrrverandi eiganda íbúðarinnar um miðjan desember sl., sögðust þau bæði hjónin oft hafa orðið vör við þessi skordýr. Um miðjan janúar sl. kvörtuðum við til Gunnars og vildum, að hann gerði eitthvað til útrýmingar á þessu, þá var talað við mein- dýraeyði; kom hann hér og úðaði 16. janúar sl.; bar það engan árangur. 23. janúar er svo úðað hér í annað skipti, þann sama dag kl. 8 um kvöldið kemur Gunnar og segist ætla að brjóta upp gólf í „sturtu“, sem hann og gerði með hjálp minni (Örlaugs). Þar reyndist vera holrúm undir niður á grunn-plötu fyllt upp með sandi, sem var rennandi blautur, reyndist þarna vera fullt af þessum skordýrum. Þá kom enn fremur í ljós, að enginn vatns- lás var í niðurfalli. 3. og síðasta úðun fór svo fram 26. janúar og reyndist sem hinar fyrri gagnslaus með öllu. Kölluðum við þá hingað heim fulltrúa frá borgarlækni og tók hann hér bæði dauð og lifandi skordýr, samanber umsögn frá borgarlækni. Ein teg- undin, sem þar er tilgreind „Tínusbjalla“ er hér um alla íbúðina, en „grápaddan“ er aðallega í eldhúsi, W.C. og stofu. 2. Enn fremur fór að leka niður úr miðju lofti í svefnherbergi, það var um miðjan janúar, töluðum við um það við Gunnar, en hann kvaðst aldrei hafa orðið var við það, en við höfum sönnur fyrir, að svo hafi þó verið. 3. Enn fremur fór að bera á ólofti í stofu og miklum gólfkulda. Var okkur sagt núna fyrir viku, að klóakrör frá Óðinsgötu 23 hefði legið undir stofugólfið hér á nr. 21, hefði það komið í ljós 1968, er gangstétt var lögð hér við húsið, var þá lögð önnur klóak- lögn frá húsinu nr. 23, en gamla lögnin er trúlega þar undir ennþá óhreyfð og ólokuð. 4. Enn fremur málaði Gunnar stafninn á viðbyggingunni stuttu áður en við fluttum inn, eru nú að koma í ljós sprungur í þann vegg og mikill leki í eldhúsglugga. 5. Enn fremur sprunga og leki við stofuglugga. Allt, sem hér er nefnt, var ekki tilgreint við sölu og samnings- gerð.“ Í matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna, Magnúsar Guðjóns- sonar húsasmíðameistara og Óskars Smiths pípulagningameistara, sem dags. er hinn 6. maí 1970, segir svo um skoðun þeirra og nið- urstöðu: 269 „Matsmenn gengu um húsið og kynntu sér aðstæður eftir föng- um. Allmikil rigning var, er matið fór fram, en tiltölulega lygnt. Leka var ekki vart í þetta skipti, en þó mátti greina á þremur til fjórum stöðum merki um leka. Ekki er ólíklegt, að leki á þaki við brandvegg og við glugga komi fram, þegar hvassviðri er og rigning, þar sem þak hússins er með litlum halla og útveggir nokkuð sprungnir. Óskar Smith fór aftur á staðinn laugardaginn 4. mars í mikilli rigningu og var ekki heldur var við leka í þetta skipti, enda lygnt þennan dag eins og við fyrstu skoðun. Matsmenn fóru svo í þriðja skiptið á vettvang þann 11. mars og skoðuðu allt nánar. Þak hússins er, eins og áður segir, með litlum halla. Á því er gamalt bárujárn, sem hefur verið bikað nýlega. Þakið er nokkuð sigið, aðallega götumegin, og talsvert veikburða, þannig að ef hoppað er á því, þá lætur það mikið undan, svo líklegt má telja, að eitthvað af sperrum þaksins séu fúnar eða brotnar. Matsmenn telja þess vegna, að nauðsynlegt sé að endurnýja nokkurn hluta þaksins. Enn fremur þarf að þétta betur undir gluggum, sem eru á stafni, sem stendur upp fyrir þakið. Þakrennu á bakhlið þarf líka að lagfæra. Síðan þarf að gera lítilsháttar við loft í hjóna- herbergi uppi. Kostnað við að lagfæra framangreind atriði telj- um við hæfilega metinn á kr. 18.500.00. Í matsbeiðninni er talað um raka í stofu, sem valdi ólofti, og einnig mikinn gólfkulda, en í meðfylgjandi bréfi er ekki minnst á raka, heldur gefið í skyn, að óloftið muni stafa frá gamalli klóaklögn undir gólfinu. Við teljum ósennilegt, að klóaklögn, sem hætt er að nota, geti valdið verulegu ólofti í þessu tilfelli, þar sem hún er undir steyptri plötu. Þó geti slíkt átt sér stað, en við treystumst ekki til að skera úr um þetta atriði, svo óyggjandi sé. Matsmenn urðu heldur ekki varir við raka né heldur sérstakt óloft í stofu, en telja þó líklegt, að um nokkurn gólfkulda geti ver- ið að ræða, þar sem ekki mun hafa verið venja að einangra gólf sérstaklega á þeim tímum, er húsið var byggt. Við teljum því hæpið að líta sérstaklega á Þetta atriði sem einstakan galla, þar sem húsið er allt einangrað með fyrri tíma hætti, sem ekki er neitt í líkingu við nútímakröfur. Það er skoðun okkar, að hús þetta, sem sennilega mun vera byggt árið 1923, hafi aldrei verið vönduð bygging. Notast hefur verið við gafla aðliggjandi húsa, þannig að einungis hliðarveggir hússins hafa verið steyptir. Þar af er ekki óeðlilegt, að sprungur 210 myndist milli húsanna. Ekki virðist þó leka með þessum sprung- um, heldur virðist frekar um leka að ræða, þar sem veggir hafa sprungið út frá gluggum og dyraopum. Nokkuð af þessum sprung- um mætti þétta með því að höggva þær upp og þétta með þan-þétti og mála síðan yfir að nýju. Við álítum að þannig megi lagfæra þann leka, sem kemur fram í gluggum. Kostnað við þetta metum við á kr. 8.500.00. Mat okkar samkvæmt framansögðu verður því á þessa leið: Viðgerð á þaki, þétta undir gluggum á stafni, gera við þakrennu, lagfæra loft í svefnherbergi ...... kr. 18.500.00 Þétting á sprungum á útveggjum .............. — 8.500.00 Málning að. utan, 4 smám sa tn 60 nn — 3.000.00 Kr. 30.000.00% Stefnandi vildi eigi una niðurstöðu mats þessa og fékk hinn 27. maí 1970 dómkvadda yfirmatsmenn. Í matsgerð hinna dómkvöddu yfirmatsmanna, Ögmundar Jónssonar verkfræðings, Diðriks Helgasonar múrarameistara og Kristins Sigurjónssonar húsa- smíðameistara, sem dagsett er hinn 24. júlí 1970, segir svo um skoðun þeirra og niðurstöðu: „2. Umrætt hús er í rauninni viðbygging við húsið nr. 21 við Óðinsgötu, en er nú séreign. Teikningar lágu ekki fyrir, enda er húsið skv. umsögn undirmatsins sennilega byggt árið 1923. Það er tvær hæðir og ris. Lengd með götu er 4.20 og breidd 8.00 m. Risið er 0.42 m. Kjallari er enginn. Á neðri hæð er stofa, eldhús og salerni með „sturtu“. Á efri hæðinni er stofa, herbergi og geymsla. Loft milli hæða er úr timbri. Stofugólf á neðri hæð er u. þ. b. í sömu hæð og gangstétt að utan. Eldhúsgólfið er 8 cm hærra en stofugólfið, en stétt á bakhlið er ca 0.83 m yfir eldhús- gólfi. Inngangur er baka til, en á framhlið markar fyrir gömlu dyraopi, sem síðar hefur verið hlaðið upp í.... Verkefnið er afmarkað í dómkvaðningu okkar, en hún er sam- hljóða dómkvaðningu undirmatsins að breyttu breytanda. Við skoðunargerð þann 9. 6. sl. tókum við fram, að við gætum ekki metið annað en bað, sem undirmatið fjallaði um eða væri í rök- rænu samhengi við matsatriði þess. Þannig munum við ekki meta galla, sbr. 6. og 9. lið í fylgiskjali yfirmatsbeiðni. Liðir 1-5 og 7-8 eru samræmanlegir við liði 2-6 í fylgiskjali undirmatsgjörðar. Eins og vikið er að í undirmatinu, hafa kröfur í húsagerð breyst mikið, síðan húsið var byggt. Núgildandi byggingarsamþykkt ger- ir lágmarks gæðakröfur til allra helstu byggingarhluta, og er 271 þeim fylgt eftir. Þegar viðbyggingin við Óðinsgötu 21 var byggð, voru byggingarhættir aðrir en nú og kröfur byggingarsamþykkt- arinnar minni. Við teljum ógerlegt að færa húsið í það horf, að það fullnægi í öllu nútímakröfum eða uppfylli bókstaf núgild- andi byggingarsamþykktar. Kröfuna um „fullkomna viðgerð“ skv. dómkvaðningunni takmarka matsmenn við það, sem þeir telja framkvæmanlegt og aðstæður leyfa. Afstöðu til bótaskyldu taka matsmenn ekki, enda ekki til þess kvaddir. Í samráði við aðila var ákveðin framhaldsskoðun, sem fór fram þann 23. júní sl. Auk matsmanna voru eigendur og Gunnar Páls- son viðstaddir. Er matsmenn komu á staðinn, voru járnplötur rifnar af þakinu og hola boruð í gólfið rétt við vegg út að götu. Húsið var að nýju skoðað, utan og innan. Þann 4. þ. m. kom einn matsmanna (Ög- mundur) á staðinn og báðir hinir degi síðar. Þann 15. þ. m. var sprautað vatni á útvegginn undir umsjá Diðriks Helgasonar. Henta þykir að skipta matsatriðum þannig niður: 1. (Gólf í stofu á neðri hæð, 2. Þak og þakrennur, 3. Útveggir. 1. Gólf í stofu á neðri hæð: Nýlegt teppi er á gólfinu og var þar við sölu. Nær það yfir allt gólfið. Undir því er, á miðju gólfi, gamalt teppi, en með veggjum nýjar flókaræmur. Þegar teppinu var lyft upp með útvegg við fyrstu skoðun, barst megn fúkkalykt að vitum manns. Flókinn var rakur. Dúkur, límdur á steininn, var undir, gamallegur. Í holunni, sem brotin var upp, mældist dýpt niður á klöpp 16 em frá efri brún múrhúðar. Múrhúðin var ca 2.0-2.5 cm á þykkt. Ofan á klöppinni var þunnt sandlag, það var jarðrakt viðkomu. Steypan var þurr. Klapparnibbur sáust neðst á útvegg að utan, og er því veggur- inn grundaður á klöpp í u. þ. b. jarðhæð. Grágrýtisklöpp er á öllu þessu svæði, og var þarna nakið holt áður en byggð hófst. Óðins- gatan er á klapparstalli (áður fyrr var þar grjótnám). Aðstæður benda eindregið til þess, að mjög djúpt sé á jarðvatn. Merki um aðstreymi yfirboðsvatns í grunninn fundust ekki og er ólíklegt. Við álítum, að þó að rakavörn fyrirfinnist ekki, hafi vatn ekki dregið upp í gólf eða veggi. Það styðst einnig af því, að sólfsteyp- an var þurr. Leka frá glugganum teljum við ekki vera orsök rak- ans undir teppinu. Hitaeinangrun vantar í gólfið. Við álítum að 272 rakinn undir teppinu stafi af rakaþéttingu (kondens). Áður en teppið var lagt (út í hvert horn), mun minna hafa borið á þessu. Loftið lék þá óhindrað um þéttiflötinn (yfirborð dúksins) og þurrkaði hann, en eftir teppalögnina er loftið kyrrstætt undir því, og rakinn getur safnast fyrir. Mestur var rakinn næst útvegg, og styrkir það skoðun okkar. Við seinni skoðun hafði teppið og flók- inn verið tekinn upp, inn undir miðju gólfs, og nokkur loftun átt sér stað. Fúkkalykt fannst nú jafnvel ekki í stofunni, en var ein- um matsmanna áberandi við fyrstu skoðun, strax og hann kom inn úr útidyrunum. Þegar sprautað var á útvegginn kom ekkert vatn fram á gólfinu. Við álítum orsakir rakans, óloftsins og gólf- kuldans þær, sem nú hafa verið raktar. Sú skoðun hefur komið fram, að gólfkuldi og óloft kæmi frá gömlum klóaksrörum, sem lögð voru niður fyrir nokkru (ca 1968). Stútur, sem sagður var á þessum rörum, Var utan veggjar götu megin og vel steypt í hann. Við fundum enga ástæðu til að ætla, að óloft eða kuldi stafaði frá þessum rörum. Valkostur okkar til úrbóta (og höfum við þá kostnað og röskun í huga) er þessi: Fjarlægja teppi, undirlag þess, dúk og hreinsa gólfplötu. Festa lista á gólf, 1" þykka og 172" breiða með 0.50 m millibili. Í bilið kæmi 1' frauðplasteinangrun. Því næst klætt yfir með gufuþéttri himnu (t. d. plastfolia) og lagður þar á fljótandi gólfparket. Síðan yrði teppið lagt á aftur. Kostnað teljum við hæfilega metinn á kr. 27.600.00. Miðað er við efni og vinnu á verðlagi í dag. 2. Þak og þakrennur: Þakið er klætt bárujárni, bikuðu og óryðguðu að neðan. Göt sáust ekki á því. Undir járninu var þakpappi. Klæðningin — 1" borð að austan við mæni og 3/4" að vestan var mjög fúin. Fúinn var mun meiri að austan en vestan. Bil milli sperra mældist 1.00 m. Þær eru 2"x5", og vottar fyrir fúa á efri brún þeirra. Loftbitar 97x5 eru með sama bili og sperrur og klætt neðan á þá. Sperrur eru negldar með löskum við loftbita og tengdar í mæni á sama hátt. Loftbitar hvíla á útveggjum og millivegg og stólar niður á þá frá sperrum, sem næst Í miðju hafi. Enginn stuðningur er und- ir mæni. Spænir eru til einangrunar ofan á klæðningu, en virðast loka loftrásum við þakbrún. Engin loftræsting var á mæni. Þakið er áberandi sigið, meira að vestan en austan. Það er of veikbyggt, eins og sigið staðfestir. Ekki er áberandi sig á lofti efri hæðar. 273 Þakrenna á bakhlið er óvirk, hallar í ranga átt, þ. e. ekki að niðurfalli. Þurrt var í veðri, er skoðanir okkar voru gerðar, og sást hvergi leki. Undirmatsmenn sáu heldur ekki leka. Þó eru ljós merki um leka þar, sem hans er getið í 1.-3. lið fylgiskjals yfirmatsins. Auk þess fundum við óljósa lekatauma í geymslu á efri hæð. Geymsl- an er í horninu milli bakveggs og gafls gamla hússins (nr. 21). Taumarnir voru á gaflinum og komu undan loftlista. Framan- greind lekamerki eru frá þakinu eða mótun þess við gaflinn. Eins og áður greinir, var þakjárnið heilt, og má því ætla, að það sé regnhelt. Vafalaust er fúinn í þakinu og lekinn frá því, t. d. á svefnherbergislofti, vegna rakaþéttingar, en hún stafar af ónógri loftræstingu. Leki við gafl gæti einnig stafað frá óþéttum skeytum þaksins við gaflinn. Við þakskegg sást, að svo mundi vera. Endurbótatillaga okkar er í stuttu máli bannig: Fjarlægja bárujárnið, pappa, klæðningu og þakbrúnir, styrkja sperrur (með áneglingu), bæta inn stól við mæni, lagfæra ein- angrun, klæða að nýju, leggja pappa (nýjan) og bárujárn (endur- notað). Setja þakbrúnir, loftrásir, túður, lagfæra þakrennur og bétta við gafla. Einnig þarf að lhafsata loft á efri hæð. Kostnað teljum við hæfilega metinn, efni og vinnu, miðað við núverandi verðlag á kr. 34.700.00. 3. Útveggir: Eins og greinir í undirmatinu, var notast við gafla aðliggjandi húsa og aðeins hliðarveggirnir steyptir. Samdráttur (svinn) steypunnar hefur opnað rifur til beggja enda. Þétt hefur verið í þessar rifur. Ekki var sannanlegt, að læki frá þeim. Múrhúð er víða sprungin. Eins og áður getur, hefur verið hlað- ið upp í dyr á götuvegg. Einnig hafa verið settir í nýir gluggar. Margar sprungur í múrhúðuninni mætti rekja til slíkra aðgerða.. Hér og þar á báðum hliðum sá marka fyrir gömlum viðgerðum, einkum við gafla aðliggjandi húsa. Við fundum engin merki þess, að veggsteypan sjálf væri sprung- in. Sönnun fyrir því, að útveggir lækju, fannst ekki. Lekamerki, sem fundust, bentu frekar til leka frá þaki en veggjum. Heppi- legt væri að silicone-bera vegginn áður en næst yrði málað og að nota síðan vatnshrindandi málningu. Kostnað vegna viðgerða á veggjum höfum við ekki metið. Vegna 6. liðar í fylgiskjali yfirmats viljum við geta þess, að við létum vatn renna á gólf í „sturtu““klefa, og kom þá fram leki 18 274 neðanvið þröskuld. Þetta þarf að endurbæta, og teljum við rétt að koma fyrir þartilgerðri skál.“ Í tilefni af kvörtunum frá stefnanda yfir skordýrum í íbúðinni framkvæmdi embætti borgarlæknisins í Reykjavík skoðun í íbúð- inni 13. og 20. febrúar 1970. Í fyrra skiptið fundust nokkur dauð dýr á stofugólfinu við dyr, og í síðara skiptið fannst eitt lifandi dýr á eldhúsgólfi. Rannsóknastofnun landbúnaðarins fram- kvæmdi rannsókn á dýrum þeim, sem þarna fundust. Niðurstaðan í fyrra tilvikinu var þessi: „Samkvæmt rannsókn voru í sýnishorni þessu eftirtaldar dýra- fosiuödl Grápöddur (Oniscidae). Þær lifa á jurtafæðu, bæði lifandi jurt- um, rótarávöxtum og rotnandi jurtaleifum. Grápöddur geta vald- ið skemmdum í garðávaxtageymslum, matjurtagörðum og gróður- húsum. Köngulær (Araneida). Þær eru skaðlausar, en gera gagn með því að tortíma meindýrum. Tínusbjalla (Ptinus sp.). Geta skemmt matvæli, fatnað o. fl.“ Niðurstaðan í síðara tilvikinu er sú, að þarna væri um grá- pöddu að ræða. Í júnímánuði framkvæmdi embætti borgarlæknis- ins í Reykjavík nýja athugun í íbúð stefnanda og tók þar sýnis- horn dýra, sem fundust. Niðurstaða Rannsóknastofnunar land- búnaðarins á rannsókn á dýrum þessum er svohljóðandi: „Samkvæmt rannsókn voru eftirtaldar dýrategundir í sýnis- horni þessu: Köngulær (Araneida). Þær valda ekki tjóni, en gera gagn með því að tortíma meindýrum. Grápöddur (Oniscidae). Þær nærast á jurtafæðu, bæði lifandi jurtum, rótarávöxtum og rotnandi jurtaleifum. Grápöddur geta valdið skemmdum í matjurtagörðum, gróðurhúsum og garð- ávaxtageymslum.“ Í bréfi borgarlæknisembættisins, dags. 12. júní 1970, sem var ritað af þessu tilefni, segir m. a. svo: „Með hliðsjón af fyrri rannsóknum á skordýrum, er tekin voru í íbúð yðar þ. 13. og 20. febrúar sl., og einnig meðfylgjandi rann- sókn er augljóst, að þörf er á að útrýma skordýrum úr íbúðinni.“ Í tilefni af kvörtunum frá stefnanda framkvæmdi borgarlæknis- embættið í Reykjavík enn athugun í íbúðinni hinn 14. júlí. Fund- ust þá í salernisklefa 5 lifandi skordýr, öll af sömu tegund. Niður- staða athugana Rannsóknastofnunar landbúnaðarins á dýrum þessum Var sú, að þar væri um að ræða grápöddur. Í málinu er 275 fram komin svofelld yfirlýsing. Aðalsteins Jóhannssonar mein- dýraeyðis: „Þann 16., 23. og 26. jan. 1970 var ég í íbúð Örlaugs Björnsson- ar, Óðinsgötu 21, R.vík, að útrýma skordýrum, sem kallast grá- pöddur, sem ekki bar fullan árangur. Fyrir mörgum árum var ég beðinn að útrýma sams konar pödd- um úr gamla baðhúsi Reykjavíkur, sem nú er horfið. Þetta eru einu staðirnir, sem ég hef verið í til að útrýma grápöddum. Ekki er mér kunnugt um, hvort nokkurt samband er þarna á milli.“ Í málinu er fram komið bréf Rúnars Bjarnasonar, slökkviliðs- stjóra í Reykjavík, svohljóðandi: „Umbeðið af yður staðfestist, að undirritaður hefur kannað að- stæður að Óðinsgötu 21 með tilliti til eyðingar skorkvikinda með blásýru. Talið er, að eyðing með blásýru geti borið árangur og annmark- ar vegna nærliggjandi húsa séu ekki verulegir. Álitið er, að lag- færingar á húsakynnum eigi fremur að fara fram, áður en svæl- ing er framkvæmd, þar sem meira öryggi fengist þá fyrir útrým- ingu skordýra og að ekki sækti í sama horf á ný. Lausleg áætlun um kostnað við svælingu og lögregluvörslu, á meðan á henni stæði, væri ca 20.000 kr.“ Hér fyrir dómi hefur stefnandi skýrt svo frá, að hann hafi skoð- að umrædda íbúð tvisvar, áður en gengið var frá kaupsamningi, og hafi stefndi verið við í bæði skiptin og sýnt íbúðina. Stefnandi kveðst ekki hafa séð neina annmarka á ástandi íbúðarinnar. Hann kveður stefnda ekki hafa skýrt sér frá neinum annmörkum á íbúð- inni, en stefndi hafi sagst vera búinn að lagfæra íbúðina mikið. Stefnandi kveður, að stofan á jarðhæð hafi verið veggfóðruð á striga, en búið hafi verið að mála yfir veggfóðrið. Hann kveðst við yfirlit á stofunni ekki hafa séð nein merki um leka né raka. Stefnandi kveðst þó síðar hafa hugsað sér að klæða stofuna með viði. Stefnandi kveður eldhúsið, sem sé á jarðhæð, hafa verið mjög þokkalegt að sjá. Þá kveður hann stefnda hafa sagt sér, að einfalt gler væri í eldhúsglugga, hann væri lélegur og hefði komið leki þar inn. Stefnandi kveður baðherbergið vera á jarðhæð. Þar sé gólfið flísalagt og einnig flísalagt upp á miðja veggi. Í fyrstu kveður hann ekkert hafa verið að sjá á baðherberginu. Stefnandi kveður útveggi uppi hafa verið með sama frágangi og í stofu niðri, en á vegg þeim, sem snúi að aðalhúsinu nr. 21 við Óðins götu, hafi verið klæðaskápur úr harðviði. Stefnandi kveður stefnda hafa sagt sér, að leki hafi komið fram í skápnum, en hann 276 væri búinn að gera við það með því að múra að þakinu og þannig komið í veg fyrir leka. Þá kveður stefnandi annað herbergi vera uppi á loftinu og hafi verið nýbúið að standsetja það. Það hafi verið nýveggfóðrað eða nýmálað, en í lofti hafi verið texplötur. Ekki kveður stefnandi neitt hafa verið að sjá á því herbergi. Stefnandi kveður stefnda hafa sagt, að þakið væri gott. Stefn- andi kveður stefnda hafa sagt sér, að járnið á þakinu hefði verið lagfært og hafi þá verið notað nokkuð af járni því, sem var á þakinu fyrir, en einnig notað nokkuð af járni, sem verið hafi á aðalbyggingunni. Ekki kveðst stefnandi muna, hvort stefndi hafi sagt sér, hvenær þetta hafi verið gert. Þá kveður stefnandi stefnda hafa sagt sér, að hann hafi klætt fram úr sperrur (sic) og undir þær, en síðan hafi hann borað ca %2'"' göt eða minni á neðra borðið. Stefnandi kveðst vera fatlaður og því ekki hafa farið upp á bak hússins. Stefnandi kveður húsið hafa verið nýmálað að utan og hafi ekki sést á því neinar sprungur. Stefnandi kveðst nú hafa fengið að mála stofuna viku áður en stefndi flutti úr íbúðinni. Sjálfur kveðst stefnandi hafa tekið við íbúðinni og flutt í hana hinn 1. desember. Á meðan hann var að mála stofuna, kveður hann stefnda hafa sagt sér, að hann væri að ganga frá baðinu, og hafi hann verið með fúusement og borið á milli flísanna þar. Stefnandi kveður það hafa verið um viku eftir að hann flutti í íbúðina, sem farið hafi verið að bera á skorkvikindum í stofu og í baði. Hann kveðst strax hafa kvartað við stefnda yfir þessu, en þar sem liðið hafi að jólum og þau hjónin hafi viljað halda jólin í ró og næði, hafi orðið að samkomulagi, að stefndi kæmi til að athuga þetta í byrjun janúarmánaðar. Þá hafi stefndi komið og höggvið upp hluta af gólfi í baði undir sturtu. Þar hafi verið hol- rúm undir og hafi komið upp mikið af skorkvikindum. Stefnandi kveður í ljós hafa komið, að enginn vatnslás hafi verið á frá- rennsli. Hann kveður stefnda hafa sett vatnslás þarna í og síðan steypt undir gólfið niður að plötunni. Við þessar aðgerðir kveður stefnandi stefnda hafa þurft að taka frá salernisskál og hafi þá komið í ljós, að veggur á bak við var einfaldur timburveggur. Kveður hann stefnda nú hafa hlaðið fyrir aftan salernisskálina vikursteini og gengið frá því. Þrátt fyrir þessar aðgerðir kveður stefnandi skorkvikindin ekki hafa horfið. Var nú fenginn mein- dýraeyðir, er úðaði eldhús, stofu og bað þrisvar sinnum með stuttu millibili, en stefnandi kveður það engan árangur hafa bor- ið. Kveður hann meindýraeyðinn hafa sagt sér, að eina ráðið væri að svæla húsið með gasi. Stefnandi kveður sýnilega hafa verið, 27 er hann skoðaði húsið, að í útvegg að götu, þar hafi verið dyraop, sem múrað hafi verið upp í. Kveðst hann hafa talið, að upp í dyra- opið hafi algerlega verið múrhúðað. Hann kveður það hafa kom- ið fram, eftir að hann seldi íbúðina, að í dyraopinu hafi hurðin enn verið á hjörum, og hafi dyraopinu því ekki algerlega verið lokað, eins og hann hafi talið. Hann kveður dyraop þetta koma inn í stofuna og kveður þarna hafa verið mikið um skorkvikindi. Eftir aðgerðir stefnda í baðinu kveður stefnandi hafa borið meira á skorkvikindum í eldhúsinu og í stofu. Hann kveður skorkvik- indin hafa komið í bylgjum og hafi meira borið á þeim í kuldum. Hann kveður desembermánuð hafa verið mildan, en í janúar, þegar byrjað hafi verið að snjóa, hafi komið fram leki á þakinu. Hafi lekinn komið fram í svefnherberginu og meðfram skorsteini í baðherberginu. Kveður stefnandi aðalskemmdirnar frá lekan- um hafa komið fram á milli þess sem mötin voru framkvæmd. Hann kveðst hafa látið stefnda vita munnlega af þessum leka. Þá kveður stefnandi raka hafa komið fram í horni á stofugólfi. Um veturinn kveður hann sprungur í veggjunum hafa farið að koma í ljós. Kveður stefnandi málið þá hafa verið komið á það stig, að hann hafi verið búinn að leita aðstoðar lögfræðings. Stefnandi kveður umrætt hús vera steypt á milli aðalbyggingar hússins nr. 21 og hússins nr. 23 við Óðinsgötu, án þess að tvöfaldur brand- gafl sé, svo sem þó sé gert ráð fyrir á teikningu. Stefnandi kveð- ur stefnda hafa sagt sér, að teikning af húsinu væri til, og muni það hafa verið rétt eftir að kaupsamningur var gerður. Kveðst stefnandi telja, að það hafi verið einhvern tíma eftir áramótin sem hann hafi kynnt sér teikningu þessa hjá byggingarfulltrúa. Stefnandi kveður það hafa komið fram hjá stefnda í janúarmán- uði 1970, að eftir að hann keypti íbúðina, hafi hann steypt eld- húsgólfið, sem áður hafi verið trégólf. Ekki kveðst stefnandi hafa spurt stefnda að því, þegar hann skoðaði íbúðina, hvernig gólf væru einangruð. Hann kveður stofugólfið hafa verið teppalagt horn í horn og kveðst ekki hafa lyft teppinu upp. Hann kveðst hafa gengið á teppinu á skónum og því ekki fundið neinn gólf- kulda. Stefndi, Gunnar Pálsson, hefur skýrt svo frá fyrir dómi, að hann minni, að það hafi verið á árinu 1963 sem hann hafi flutt inn í íbúðina og hafi það verið í desembermánuði. Kveðst hann hafa búið í íbúðinni stöðugt, þar til hann seldi stefnanda hana. Stefndi kveður það hafa verið nokkuð löngu eftir að hann flutti í íbúðina sem leki hafi komið fram á stafni hússins. Hann kveður 218 pússningu á gaflinum alveg hafa verið ónýta. Hann kveðst hafa látið múrhúða gaflinn og hafi þá alveg tekið fyrir lekann. Ekki kveðst hann muna, hvaða ár þetta var. Stefndi kveðst einstöku sinnum hafa orðið var við grálottur í íbúðinni og hafi það helst verið í eldhúsinu. Ekki kveðst hann hafa leitað til meindýraeyðis, á meðan hann bjó í íbúðinni. Stefndi kveðst hafa skýrt stefnanda frá lekanum á gafli hússins. Kveðst hann hafa sagt stefnanda frá því, að hann hefði látið múrhúða gaflinn og svo virtist. sem tekið hefði fyrir lekann eftir það. Stefndi kveður, að verið geti, að hann hafi ekki skýrt stefnanda frá grálottunum. Stefndi kveður stefnanda hafa komið tvisvar sinnum til að skoða húsið og hafi hann fengið að ganga frjáls um það og skoða það. Kveðst stefndi hafa verið heima í bæði skiptin og gengið með stefnanda um hús- ið. Stefndi kveður sama gólfið hafa verið í húsinu, er hann keypti það og er hann seldi stefnanda það. Eina framkvæmdin við gólfið kveður hann hafa verið þá að setja flísar á eldhúsgólfið. Stefndi kveðst eiginlega ekki hafa orðið var við raka í stofugólfi, en hann kveðst hafa orðið var við gólfkulda. Hann kveður teppið á stofu- gólfi fyrst í stað ekki hafa náð alveg út til veggja, en um tveim- ur eða þremur árum eftir að hann keypti íbúðina hafi hann sett á gólfið teppi, sem náði alveg út að veggjum. Andrés Eyjólfsson, núverandi eigandi umræddrar húseignar, hefur skýrt svo frá fyrir dómi, að stefnandi hafi bent sér á eina lifandi grápöddu, er hann skoðaði íbúðina. Einnig kveðst hann hafa séð dauðar grápöddur við gólfteppi í stofu, er hann skoðaði íbúðina. Andrés kveður stefnanda hafa í stórum dráttum skýrt sér frá efni bréfs Rúnars Bjarnasonar til Ástu Gunnarsdóttur, en hann hafi ekki skýrt sér frá því, að í bréfinu sé gert ráð fyrir lagfæringu hússins, áður en svæling fari fram. Andrés kveðst hafa tekið upp stokk með heitavatnsleiðslu í eldhúsi og kveðst þá hafa séð skordýr, sem hann telur, að hafi verið silfurskottur. Andrés kveðst vinna við húsaviðgerðir og kveðst hafa orðið var við svona pöddur víða, sérstaklega í niðurgröfnum kjöllurum, þó ekki grápöddur. Andrés kveðst hafa unnið að endurnýjun á þaki hússins lóðarmegin. Kveður hann þakið allt hafa verið morkið og rennandi blautt fyrst í stað, því að loftræstingu hafi vantað. Kveðst hann hafa útbúið túður til loftræstingar og hafi þá þorn- að mikið. Kveðst hann eiga eftir að lagfæra þann hluta þaksins, sem snýr út að götunni, og kveðst hann telja, að sá hluti þaksins sé mikið betri. Stefnandi hafði í stefnu haft uppi þá aðalkröfu, að kaupum 219 hans á umræddri eign yrði riftað með þeim lögfylgjum, sem rift- ing hefur í för með sér. Í greinargerð var fallið frá þessari kröfu, en höfð uppi sú krafa, sem er varakrafa í stefnu. Er fjárhæð dóm- kröfunnar sundurliðuð þannig: 1. Bætur samkvæmt yfirmatsgerð ................ kr. 62.300 2. Kostnaður við að útrýma skordýrum samkvæmt yfirlýsingu Rúnars Bjarnasonar ..............%. — 20.000 Kr. 82.300 Krafa stefnanda er byggð á því, að svo sem ljóst sé af fram- komnum matsgerðum, hafi umrædd húseign verið haldin veru- legum leyndum göllum, sem stefndi hafi ekki skýrt frá við kaup- in. Því beri stefnda að bæta stefnanda tjón hans af þeim sökum, er nemi hinni umstefndu fjárhæð, en báðir liðir stefnukröfunnar séu byggðir á álitsgerðum sérfróðra manna. Það kemur fram af hálfu stefnanda, að hann hafi orðið að selja húseignina fyrir mun lægra verð en hann keypti hana fyrir, þar sem málaferli um rift- un hafi leitt til mikils tjóns fyrir báða málsaðilja. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að húseign sú, sem stefn- andi keypti af stefnda, hafi þá verið nær hálfrar aldar gömul. Hafi legið ljóst fyrir, að búast mætti við meira viðhaldi og jafnvel endurbótum á húseigninni en á þeim húsum, sem yngri eru og sem byggð eru eftir strangari kröfum en gerðar voru á þeim tíma, er húsið var byggt. Til að firra seljanda ábyrgð á slíku og girða fyrir eftirmála vegna ágalla, sem vitað var um við kaupin, og ágalla, sem koma kynnu fram síðar, hafi verið sett ákvæði þess efnis, að kaupandi hefði kynnt sér þáverandi ástand hins selda og sætt sig við það í einu og öllu. Fljótlega eftir að stefnandi tók við eigninni, hafi borist kvartanir frá honum yfir því, að skordýr væru í íbúðinni. Þeim kvörtunum hafi verið mætt með tilboði af hálfu stefnda, sem leitt gæti til þess, að ljúka mætti málinu með samkomulagi. Því boði hafi þó ekki verið sinnt, en í þess stað hafi verið óskað eftir dómkvaðningu manna til að meta ýmsa galla á eigninni, sem nú hafi verið orðnir aðrir en áður hafði ver- ið kvartað yfir, hins vegar hafi nú ekki verið minnst á skorkvik- indi. Er sýknukrafa stefnda byggð á því, að engir slíkir gallar hafi komið fram á eigninni, að stefnda verði gerð fébótaábyrgð á þeim gagnvart stefnanda. Er því haldið fram, að sá, sem kaupir mjög gamla húseign eins og þessa, megi vita, að viðhalds og end- urbóta sé þörf í ríkari mæli en á yngri húseignum, og ætti það því þegar að leiða til sýknu. Auk þess sé á það að líta, að skýrt 280 hafi verið tekið fram, að íbúðin væri seld í því ástandi, sem hún var í og kaupandi hafi sætt sig við að öllu leyti. Að því er varðar einstaka þætti yfirmatsgerðarinnar, þá er því haldið fram af hálfu stefnda varðandi bætur fyrir stofugólf, að eigi sé rökstutt, hver galli sá sé, sem stefndi eigi að bæta, og því sé sá þáttur alger- lega vanreifaður. Er því haldið fram, að raki sá, sem yfirmats- menn hafi fundið og telji, að stafi af rakaþéttingu vegna ónógrar loftræstingar, hafi verið fyrir hendi, þegar stefnandi keypti hús- eignina, og augljós þeim, sem lyftir upp gólfteppinu. Er því hald- ið fram, að hér sé ekki um leyndan galla að ræða. Þá er því og haldið fram, að með viðgerð þeirri, sem yfirmatsmenn gera ráð fyrir, fái stefnandi aðra og betri íbúð en hann hafi getað vænst að fá við kaupin. Að því er varðar þann þátt yfirmatsgerðarinnar, sem tekur til þaksins, þá er því haldið fram af hálfu stefnda, að athygli stefnanda hafi verið vakin á því, að leki hefði komið fram í svefnherbergi nokkrum árum áður og að gert hefði verið við þakið og hefði ekki borið á leka eftir það, enda telji matsmenn ekki um leka að ræða, heldur rakaþéttingu, sem stafi af ónógri loftræstingu. Allt þetta hafi stefnandi mátt vita við kaupin, enda hafi stefndi ekki leynt stefnanda neinu af því, sem hann hafi sjálfur vitað. Þá er því haldið fram af hálfu stefnda, að ekki sé óalgengt, að flugur og önnur skorkvikindi angri menn í híbýlum þeirra og séu ekki dæmi til, að einstökum aðilja hafi verið gert að svara til fébótaábyrgðar af slíku. Er því haldið fram, að eigi hafi verið meiri brögð af þessu en gengur og gerist, en jafnvel þótt svo hafi verið, er því mótmælt, að það baki stefnda fébótaábyrgð. Í málinu er fram kominn kaupsamningur milli stefnanda og Andrésar Eyjólfssonar, dags. 3. maí 1971, en samkvæmt honum seldi stefnandi Andrési umrædda eign fyrir kr. 632.500. Það er ágreiningslaust, að umrædd húseign sé mjög gömul, sennilega um 50 ára gömul. Þótt í kaupsamningi aðilja sé ákvæði þess efnis, að stefnandi hafi kynnt sér ástand eignarinnar og sætt sig við það í einu og öllu, þá þykir slík yfirlýsing ekki þar með firra stefnanda rétti til að hafa uppi kröfur út af ástandi hins selda, sem þykir verða að meta með hliðsjón af samskiptum aðilj- anna í heild. Þótt stefnanda hafi mátt vera ljóst, að hann var að kaupa gamla húseign, sem byggð var á þeim tíma, er ekki voru gerðar eins ríkar kröfur við byggingu íbúðarhúsa og nú, þá verður eigi talið, að hann hafi mátt gera ráð fyrir svo verulegum raka í gólfi neðri hæðar sem telja verður staðfest með matsgerð yfirmatsmann- 281 anna. Er og eigi fram komið, að stefndi, sem búið hafði í húsinu í 5-6 ár, hafi haft ástæðu til að vekja athygli stefnanda á þessu. Þá verður heldur eigi talið, að stefnandi hafi mátt gera ráð fyrir slíkum raka, að leiddi til leka í lofti efri hæðar, svo sem yfir- matsmenn telja sennilega skýringu á leka á lofti efri hæðar í sam- ræmi við kvörtun stefnanda. Þá þykir og í ljós leitt, að svo veru- leg brögð hafi verið að skordýrum í íbúðinni, að þörf hafi verið sérstakra aðgerða til að útrýma þeim. Verður samkvæmt þessu að telja, að húseignin hafi verið haldin leyndum göllum við kaup stefnanda. Þykir rétt að dæma stefnanda afslátt af kaupverði eignarinnar úr hendi stefnda af þessum sökum. Þegar annars veg- ar eru virtar fjárhæðir yfirmatsgerðarinnar og áætlaður kostn- aður við útrýmingu meindýra, en hins vegar að í úrbótatillögum í yfirmatsgerð er gert ráð fyrir ástandi, sem stefnandi gat eigi búist við í svo gömlu húsi, þá þykir afsláttur sá, sem rétt þykir að dæma stefnanda úr hendi stefnda, hæfilega ákveðinn kr.40.000. Þótt stefnandi hafi nú selt umrædda húseign, þykir það ekki firra hann rétti til heimtu bóta úr hendi stefnda, enda er ósannað, að hann hafi selt eignina með slíkum kjörum, að hann hafi eigi orðið fyrir tjóni í viðskiptum þessum öllum. Samkvæmt þessu verða úrslit málsins þau, að stefndi verður dæmdur til að greiða stefnanda kr. 40.000 með 7% ársvöxtum frá 21. október til greiðsludags. Í máli þessu hefur stefnanda verið veitt gjafsókn „allt að kr. 15.000.00“. Einnig hefur stefnda verið veitt gjafvörn „allt að kr. 15.000.00“. Samkvæmt ákvæðum 173. gr. laga nr. 85/1936 eru hlunnindi gjafsóknar- og gjafvarnarhafa fjórþætt. Auk þess sem gjafsóknar- og gjafvarnarhafi er undanþeginn greiðslu réttar- gjalda, sem gjafsóknar- eða gjafvarnarleyfi nær til samkvæmt 1. og 2. tl. greinarinnar, er honum skipaður talsmaður, nema þess þyki ekki þörf, og greiðir ríkissjóður talsmanninum ferðakostnað og þóknun fyrir málflutninginn eftir ákvörðun dómara sam- kvæmt 3. tl. greinarinnar, en samkvæmt 4. tl. greiðir ríkissjóður fyrir gjafvarnar- eða gjafsóknarhafa ýmis gjöld í sambandi við rekstur málsins, þ. á m. þóknun til mats- og skoðunarmanna. Í máli þessu nemur útlagður kostnaður við þingfestingu og dóm- kvaðningu matsmanna samtals kr. 1.565 og þóknun til mats- manna og yfirmatsmanna kr. 26.500 ásamt kostnaði við fram- kvæmd mats. Í XI. kafla laga nr. 85/1936 eru ekki ákvæði um takmarkaða gjafsókn eða gjafvörn, svo sem ákveðið er í gjaf- sóknarleyfi og gjafvarnarleyfi máls þessa. Ekki er í leyfunum 282 gerð grein fyrir því, hvernig ætlast sé til, að takmörkun þessari sé beitt gagnvart hinum ýmsu þáttum kostnaðar, sbr. 173. gr. laga nr. 85/1936. Með hliðsjón af hinum ótvíræðu ákvæðum hinn- ar tilvitnuðu lagagreinar, og þá sérstaklega 3. tl, þykir skorta lagagrundvöll að beita takmörkunum þeim, sem felast í gjaf- sóknarleyfi og gjafvarnarleyfi aðilja máls þessa. Samkvæmt efnisúrlausn málsins þykir rétt, að stefndi greiði upp Í málskostnað í máli þessu kr. 22.000, er renni í ríkissjóð. Þá ber að dæma ríkissjóð til að greiða kostnað stefnanda af rekstri máls þessa, kr. 45.065, þar af málssóknarlaun skipaðs talsmanns stefnanda, Kristins Einarssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 17.000. Þá greiði ríkissjóður kostnað stefnda af rekstri málsins, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs talsmanns hans, Sigurðar Ólasonar hæstaréttarlögmanns, kr. 17.000. Dóm þennan kváðu upp Guðmundur Jónsson borgardómari, Ragnar Ingimarsson verkfræðingur og Indriði Níelsson húsa- smíðameistari. Dómsorð: Stefndi, Gunnar Pálsson, greiði stefnanda, Örlaugi Björns- syni, kr. 40.000 með 7% ársvöxtum frá 21. október 1969 til greiðsludags. Stefndi greiði kr. 22.000 upp í málskostnað, er renni Í ríkissjóð. Kostnaður stefnanda af rekstri máls þessa, kr. 45.065, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málssóknar- laun skipaðs talsmanns stefnanda, Kristins Einarssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 17.000. Kostnaður stefnda af rekstri máls þessa greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnar- laun skipaðs talsmanns stefnda, Sigurðar Ólasonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 17.000. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 283 Fimmtudaginn 13. mars 1975. Nr. 185/1973. Messíana Tómasdóttir ' (Þorvaldur Þórarinsson hrl.) segn Ólafi Gíslasyni (Guðrún Erlendsdóttir hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfa- son. Hjónaskilnaður. Eignaskiptasamningur. Ógildingarkrafa. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 27. desember 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 12. s. m. Krefst hún þess, að ákvæði skilnaðarskilmála, sem aðiljar undirrituðu 29. október 1970, verði um eignaskipti dæmd ógild. Áfrýjandi hafði gjafsókn í héraði og hefur fengið gjaf- sókn hér fyrir dómi með leyfi 3. desember 1973. Krefst hún málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Hún hefur stefnt Jóni Einari Jakobssyni til réttargæslu og haft uppi málskostnaðarkröfu á hendur honum í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi og réttargæslustefndi krefjast staðfestingar héraðs- dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Málsatvikum er lýst í héraðsdómi. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Samkvæmt ákvörðun dómsmála- ráðuneytisins frá 31. desember 1973 skal áfrýjandi frá 1. janúar 1974 hafa forræði þeirra tveggja barna, er lutu for- ráðum stefnda, en stefndi greiða henni meðalmeðlag með hvoru barni frá sama tíma til fullnaðs 17 ára aldurs barn- anna. Aðiljar eru sammála um, að skuldir búsins hafi hinn 30. nóvember 1970 numið rúmlega 1.800.000 krónum. Eigi hefur verið kannað með mati dómkvaddra manna, hvert var almennt gangverð fasteignar búsins á þeim tíma, 284 er skilnaðarskilmálarnir voru undirritaðir. Verður því um það efni að hafa hliðsjón af framlögðum gögnum, húsbygg- ingarskýrslu aðilja, fasteignamati og brunabótamati hússins á þessum tíma. Samkvæmt því og öðrum gögnum máls er ósannað, að samningurinn um fjárskipti aðilja hafi verið ósanngjarn á þeim tíma, er til hans var stofnað, en málshöfð- unarfrestur samkvæmt 59. gr. laga nr. 39/1921 var auk þess liðinn, þegar málið var höfðað. Er og alveg ósönnuð sú máls- ástæða áfrýjanda, að samningur hennar og stefnda um skiln- aðarkjör sé orðinn til fyrir misneytingu eða að fyrir hendi hafi verið aðrar ástæður, sem valdið geti ógildi ákvæða hans um eignaskipti. Að svo vöxnu máli ber að sýkna stefnda af kröfu áfrýjanda um ógildingu eignaskiptaákvæða skilnaðar- skilmálans frá 29. október 1970. Rétt þykir, að allur málskostnaður í héraði og fyrir Hæsta- rétti falli niður. Gjafsóknarkostnaður málsins í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun lög- manns áfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 130.000 krónur. Dómsorð: Stefndi, Ólafur Gíslason, á að vera sýkn af framan- greindri ógildingarkröfu áfrýjanda, Messíönu Tómas- dóttur. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur nið- ur. Gjafsóknarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun lögmanns áfrýjanda, Þorvalds Þórarinssonar hæstarétt- arlögmanns, samtals 130.000 krónur. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 16. júlí 1973. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 5. þ. m., hefur Messíana Tómasdóttir, Ránargötu 32, Reykjavík, höfðað fyrir dóminum með stefnum, birtum 5. maí 1972, á hendur Ólafi Gíslasyni verk- 285 fræðingi, Árlandi 2, Reykjavík, og Jóni Einari Jakobssyni héraðs- dómslögmanni, Austurstræti 6, Reykjavík, til réttargæslu. Stefn- andi gerir þær dómkröfur, að stefnda, Ólafi Gíslasyni, verði gert að þola riftun á „hjónaskilnaðarsáttmála“, er stefnandi undirrit- aði 29. október 1970 og gerður var vegna skilnaðar stefnanda og stefnda að borði og sæng, en skilnaðarleyfisbréf var útgefið hinn 1. desember 1970. Enn fremur gerir stefnandi þá réttarkröfu, að stefnda verði gert að greiða henni málskostnað að skaðlausu, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, en stefnanda var veitt gjaf- sókn með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins frá 6. nóvember 1972. Á hendur réttargæslustefnda, Jóni Einari Jakobssyni hér- aðsdómslögmanni, gerir stefnandi engar sjálfstæðar réttarkröfur. Stefndi, Ólafur Gíslason, krefst sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar að skaðlausu. Af hálfu réttargæslustefnda, Jóns Einars Jakobssonar, er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda. Málavextir eru þeir, að árið 1961 gengu stefnandi, Messíana Tómasdóttir, og stefndi, Ólafur Gíslason, í hjónaband. Þeim varð þriggja barna auðið, og eru börnin fædd 1961, 1963 og 1965. Vorið 1970 dró til hjúskaparslita með þeim hjónum. Dvaldist konan í Flatey á Breiðafirði um sumarið ásamt börnunum, og um haustið fluttist hún í íbúð að Bergstaðastræti 20 í Reykjavík, en börnin dvöldust hjá föður sínum að Árlandi 2 í Reykjavík, þar sem verið hafði sameiginlegt heimili fjölskyldunnar. Hinn 29. október 1970 gerðu hjónin með sér svofelldan skrif- legan samning um eftirfarandi skilnaðarkjör: „Við undirrituð, Ólafur Gíslason og Messíana Tómasdóttir, hjón að Árlandi 2, Rvík, höfum orðið ásátt um eftirfarandi skilnaðar- kjör vegna væntanlegs skilnaðar að borði og sæng: 1. Karlmaðurinn skal hafa forræði 3 barna okkar hjóna, en þau eru: Ásdís fædd 30/9 1961, Gísli fæddur 25/6 1963 og Ása Björk fædd 28/4 1965. Konan skal hafa umgengnisrétt, þannig að hún hafi börnin laugar- og sunnudaga og auk þess allt að 4 mánuði (skólaleyfi) á sumrin. Konan greiðir ekki meðlag með börnum, en karlmaður greiðir 2.500.00 á mánuði vísitölubætt pr. barn, þegar þau eru hjá móður á sumrin. 2. Lífeyrir er greiddur með hvorugu hjóna. 3. Eignum skal skipta sem hér segir: Karlmaður eignast að óskiptu fasteign að Árlandi 2, Rvík, svo og bifreiðina R-18980 (Skoda 1000 árg. 1965). Karlmaður greiðir 286 konu 200.000.00 kr., sem greiðist á næstu tveimur árum. Sam- komúlag hefur orðið um skiptingu innbús. Karlmaður tekur að sér að greiða allar skuldir búsins.“ Hinn 25. nóvember 1970 mættu hjónin bæði saman hjá valds- manni, fulltrúa yfirborgardómarans í Reykjavík, lýstu því yfir, að þau væru sammála um að æskja skilnaðar að borði og sæng, og lögðu fram ofanritað samkomulag og staðfestu, að þau óskuðu eftir, að skilnaðarkjörin yrðu í samræmi við það. Hinn 1. desember 1970 veitti yfirborgardómarinn í Reykjavík hjónunum leyfi til skilnaðar að borði og sæng með vísan til öl. gr. laga nr. 39 frá 1921, og er í leyfisbréfinu meðal annars fram tekið, að samkomulag sé um skiptingu eigna og greiðslu skulda. Eftir að leyfi til skilnaðar að borði og sæng var fengið, innti maðurinn af hendi hina umsömdu peningagreiðslu, kr. 200.000, m. a. með því að afhenda konunni til eignar bifreið búsins. Maðurinn hefur lagt fram yfirlit yfir eignaskiptingu þeirra hjóna, og er meginefni yfirlitsins svohljóðandi: „Eignir: Árland 2, Reykjavík, fasteignamat kr. 2.344.000.00 (Brunabótamat þá kr. 2.287.000.00 Bygg.kostn. kr. 2.267.656.00) Bifreið Skoda (söluverð) — 77.000.00 Alls kr. 2.421.000.00 Skuldir: Sbr. rskj. 14 með leiðrétt, á rskj. kr. 1.812.600.00 Mismunur — 608.400.00 Alls kr. 2.421.000.00 Samkvæmt ofangr. er nettóeign kr. 2x304.200.00. Konan hefur fengið greiddar kr. 277.000.00 úr hendi mannsins. Innbú skiptist þannig, að konan fékk að taka af því eins og hún sjálf taldi sig hafa þörf á.“ Fram er komið í málinu, að hjónin höfðu rætt allítarlega sín á milli um skilnaðarkjör, áður en skilnaðarskilmáli sá, er áður er til vitnað, var undirritaður. Það er einnig fram komið, að mað- urinn annaðist gerð skjalsins. Það er einnig upplýst, að réttar- gæslustefndi, Jón Einar Jakobsson héraðsdómslögmaður, átti einn fund með þeim hjónum, eftir að skjalið var samið, en áður en það var undirritað. 287 Hjónin mættu ein hjá valdsmanni hinn 25. nóvember 1970, er skilnaðarmálið var tekið fyrir. Við aðiljayfirheyrslu var m. a. bókað eftir stefnanda. „Þá óskar mætta að taka fram, að það hafi verið öðru hvorum megin við áramótin 1970-71, sem hún hafi átt símtal við Jón Einar Jakobsson, og hafi hún tjáð honum, að hún væri mjög miður sín yfir því að hafa undirritað skilnaðarskilmálana og spurt hann að því, hvort ekki væri hægt að rifta þessu. Mætta kveður hann hafa svarað, að það væri ekki hægt fyrr en við lögskilnað. Segir mætta, að það hafi verið af þessum átæðum, sem hún hafi ekki aðhafst neitt í þá átt að leita til annars lögfræðings til að fá skil- málunum rift.“ Við aðiljayfirheyrslu kvað réttargæslustefndi stefnanda, Messí- önu, hafa hringt til sín eftir áramót, hún hafi fyrst og fremst verið að ræða um forræði fyrir börnunum, hvort hægt væri að taka það til endurskoðunar, en ekkert rætt um eignaskiptingu eða slík fjárhagsatriði. Réttargæslustefndi kvaðst hafa upplýst kon- una um það, að forræði fyrir börnunum væri lögum samkvæmt hægt að taka til endurskoðunar. Hinn 19. nóvember 1971 ritar svo lögmaður stefnanda, Þor- valdur Þórarinsson hæstaréttarlögmaður, Jóni Finari Jakobssyni héraðsdómslögmanni, svofellt bréf: „Hjónaskilnaðarmálið nr. H-5-185/1970: Ólafur Gíslason og Messíana Tómasdóttir. Ég vil hér með staðfesta samtal ókkar um ofangreint mál. Jafn- framt vil ég koma á framfæri við yður vegna umbj. yðar kröfum frú Messíönu í sambandi við lögskilnað þeirra, sem ætti að geta farið fram hvenær sem er eftir 25. þ. m. Kröfur Messíönu eru að svo stöddu þessar: 1. Hún vill fá forræði allra barnanna framvegis og tvöfaldan barnalífeyri með þeim til fullnaðs 18 ára aldurs hvers þeirra, sbr. reglur Tryggingastofnunar ríkisins. 2. Messíana vill fá lífeyri með sér úr hendi mannsins, kr. 12.000.00 á mánuði, frá 1. desember 1971 til 30. nóvember 1974, sem greiðist mánaðarlega fyrirfram. 3. Maðurinn endurgreiði frú Messíönu meðlag það, er hún greiddi af eignum sínum fyrirfram með börnum þeirra hjóna frá 25. nóvember 1970 til fullnaðs 17 ára aldurs hvers þeirra. Í mínum vörslum er vottorð Garðars Svavarssonar, sóknar- prests, dags. 1. þ. m., um árangurslausa sáttatilraun með hjón- unum.“ 288 Stefnandi hefur lagt fram svofellda skýringu og sundurliðun á kröfulið 3: „Þann 29. október 1970, sama dag og ég undirrituð, Messíana Tómasdóttir, skrifaði undir hjónaskilnaðarsáttmála þann, er þetta mál er risið af, reiknaði Ólafur Gíslason út, að mér viðstaddri, hluta þann af eignum okkar, er mér bæri að greiða sem meðlag með börnum okkar til 20 ára aldurs hvers þeirra. Var gengið út frá 2.500.00 kr. á mánuði fyrir hvert barn. Börnin voru þá 5, 7 og 9 ára gömul, þannig að ár þeirra til tví- tugsaldurs voru 15, 13 og 11, samtals 39. 2.500.00 kr. á mánuði verða þannig 30.000.00 kr. á ári fyrir hvert barn. 30.000.00 krónur í 39 ár verða 1.170.000.00 krónur. Þá kvað Ólafur 200.00, — (sic) krónur verða eftir af nettóvirði hússins og gæti ég fengið þær. Má vera að Ólafur hafi þarna reiknað innbú með í húsverðinu og að sá hluti „samningsins“, er varðar innbú, sé þannig til kom- in. Seinna vakti ég athygli Ólafs á því, að meðlag með börnum væri aðeins greitt til 16 ára aldurs, en hann kvað breytingar vera í vændum, þannig að greitt yrði til 17 ára aldurs. Kvaðst hann mundu endurgreiða mér helming meðlags barnanna frá 17 ára til tvítugs, þ. e. a. s. 135.000.00 kr., en mundi þó draga frá and- virði bifreiðar, er ég hafði fengið, 70.000.00 kr., þannig að af þess- um 270.000.00 krónum fékk ég greiddar 65.000.00 kr.“ Um þennan útreikning segir stefnandi svo í bréfi til lögmanns síns, sem lagt hefur verið fram í málinu: „Hún talar um 70.000.00 65.000.00 135.000.00 kr. og virð- ist fá hana út með því að segja 3 börn í 3 ár á 30.000.00 kr. (2.500 kr. x 12 == 30.000.00 kr.), eða samtals 270.000.00 kr., og deilir svo í með 2 og fær þá 135.000.00 kr. Í fyrsta lagi hef ég alltaf skilið meðlag með barni sem helming framfærslukostnaðar barns, þannig að hitt foreldrið sjái um hinn hlutann, þannig að mér hefði aldrei dottið í hug að deila með tveimur. Í öðru lagi, að væri það rétt hjá henni, að dregið hefði verið frá sameign okkar 2.500 kr./mán. fyrir öll börnin fram til 20 ára aldurs, þá er það hvorki meira né minna en kr. 1.170.000.00, sem er hrein firra, sé þessi tala borin saman við eignir og skuldir búsins. Í því sam- bandi minni ég þig á upplýsingar þær, sem ég sendi þér um, hvað ég hef gert fyrir húsið eftir skilnaðinn, en það kostaði ekki lítið, ef til endurmats kemur.“ 289 Við aðiljayfirheyrslu sagði stefndi það rétt, að það hefði komið til umræðu með þeim hjónum, áður en uppkast að skilnaðarmál- um var gert, hvort konan skyldi greiða meðlag með börnunum, en í ljós hefði komið, þegar búið var gert upp, að ekki væri grund- völlur fyrir því, þar sem nettóeign búsins hafi reynst svo lítil. Í framlögðu bréfi til lögmanns síns farast stefnda svo orð um þetta atriði: „Það verður ekki of oft sagt, að eins og kom fram hjá mér í vitnaleiðslum, þá var rætt um það okkar Messíönu á milli, að við létum uppeldiskostnað barnanna greiðast af húsinu, og er senni- legt, að hún hafi rætt um það við Brynju o. fl. fyrr um haustið. Þegar til kom, var ekkert til skiptanna, ef Messíana átti að fá e-ð út úr búinu, og var því þá droppað.““ Hinn 25. nóvember 1971 var beiðni hjónanna um lögskilnað tekin fyrir af valdsmanni. Konan ítrekaði þá kröfur þær, sem fram koma í bréfinu frá 19. nóvember 1971, og lýsti því yfir, að hún teldi, að eignaskipt- um þeirra hjóna væri ekki lokið, og áskildi sér allan rétt í því sambandi. ' Maðurinn mótmælti öllum umræddum kröfum að öðru leyti en því, að hann lýsti sig samþykkan því, að konan fengi forræði yngsta barnsins, og bauðst til að greiða með því eitt og eitt fjórða meðlag til fullnaðs 17 ára aldurs, miðað við meðalmeðlög Trygg- ingastofnunar ríkisins á hverjum tíma. Málið var síðan sent dómsmálaráðuneytinu til úrlausnar um forræði barna og meðlög með þeim, en með bréfi 17. maí 1972 beiddist stefnandi opinberra skipta á búinu, og hinn 5. maí s. á. var mál þetta höfðað, en stefna í því er útgefin hinn 4. maí. Þegar stefnandi hafði þannig hafist handa um að fá úrlausn dómstóla um ágreining um búskipti, veitti dómsmálaráðuneytið loks, eða hinn 15. maí 1972, aðiljum leyfi til lögskilnaðar og úr- skurðaði, að konan skyldi hafa forræði yngsta barnsins og maður- inn greiða með því 1 meðalmeðlag, en maðurinn skyldi áfram hafa forræði tveggja eldri barnanna og annast framfærslu þeirra einn. Stefnandi hefur haldið því fram, að börnin hafi í raun dvalist hjá sér meginhluta þess tíma, sem liðinn er frá því skilnaður frá borði og sæng var veittur. Það er upplýst, að aðiljar hafa nú bæði gengið í hjónaband að nýju. Stefnandi festi fljótlega eftir skilnaðinn kaup á íbúð við Ránar- 19 290 götu í Reykjavík, en stefndi fluttist af landi brott og er nú bú- settur erlendis. Dómkröfur sínar rökstyður stefnandi með því, að framangreind- ur „hjónaskilnaðarsáttmáli“ sé ógildur samkvæmt ýmsum megin- reglum III. kafla laga nr. 7 frá 1. febrúar 1936. Stefnandi heldur því fram, að stefndi hafi fengið sig með ágengni og fortölum til þess að skrifa undir margnefndan hjónaskilnaðarsáttmála. Hann hafi beitt sig ýmsum rökum, svo sem að undirskriftin væri að- eins pro forma, eða formsatriði, og að hægt væri að fá skilnaðar- skilmálana tekna til endurskoðunar síðar, þar á meðal forræði barna og búskipti, þegar lögskilnaður færi fram. Þá kveðst stefnandi hafa átt við veruleg veikindi að stríða um þetta leyti og verið niðurbrotin á sál og líkama. Í veikindum sín- um kveðst hún hafa borið stöðu sína sérstaklega undir réttar- gæslustefnda, Jón Einar Jakobsson héraðsdómslögmann, sem hafi verið lögmaður og trúnaðarvinur stefnda Ólafs og kunningi henn- ar. Hann hafi ekki bent sér á neina veilu í samningnum, heldur þvert á móti. Ekki kveðst stefnandi á þessu stigi hafa talið ástæðu til þess að vantreysta Jóni Einari J akobssyni héraðsdómslögmanni, enda hafi hún að ýmsu leyti litið á hann sem heimilisvin. ; Stefnandi kveður engan hafa vakið athygli! sína á: því, „að hægt væri að rifta þessum samnihgi:innah! hálfs árs“; eðál á! réttarstöðu sinni yfirleitt. Þá kveðst stefnandi; telja; að sá Áulltrúi:yfirborgar- dómaraser!tóki fyrir beiðni aðilja rum skilnað að“ borði og sæng, hafi ef;til villvadrækt upplýsingáskyldu | sína, þar: eð; stefnandi hafði: ekkislögímann séritil áðstoðar, eg heiði ss afa að borði ogsæng:vár: tekin; fyrir. í Það :ersupplýst:í málinu, aðsstefnandi hafði. haft undir höndum tippkastóáf skilnaðarskilmála,ser:stefndi hafði samið, um þriggja vikna skeið, áðuríén! skilnaðarskilfmálar þeir, sem máli þetta snýst untsvoru uridirrifaðirs hinn #29. október (1970, „og: að; stefnandi hafði! eintak afsskilnaðarskilmálunums undir höndum; frásþvísað þeir voru undirritaðir og þar til:þeir vóru lagðir: frám íshjónat skilnaðarmálinu hinn 25. nóvember 1970, þ. e. tæplega einn mán- Stefnariði = hefur::í framlágðrisaðiljayfirlýsingu, sér s hún lýsti rétta fyrir dómi 26. október 1972, lýst aðdraganda að: sambúðar- slitum:málsaðilja,cog segir þar: mi a: „Ég undirrituð, Messíana Tómasdóttir, og Ólafur fifslasom NOr- um: géfii sámnansí Danmörku:17; júní 1961. Bjuggum við:í Kaup- 201 alndhiðfn,sérbsþarihýar Ólafur: Ala pl Á náið Þár; A fyrstar sbard okkar; Ákðiss:301 septérðBert1961.s fí ob dókúu námi hóð :Ólafurístarfi ið örari frati fy ir eki í aa kill fæddist næðtalbarnvokkat, ag i€innig:í; a marnáhöfn, 25. júníl1963) í í £ text Öilat Bað Vorið 1964 réð Ólafur sig tikiE. -Phi Sankjönr, og:áttis barin: aði sjá ha gerð járðgangna; íí Færeyjum. 2 uða Q0-8081 or srÍ Klákksvík hFæteyjum bjudgum piððsvo ríæstu þrjú: á ri fæðist yngstá barhrokkar; Ásí: Björk, 28: 'ápríl 1965 sið: Þessi Færeyjadvöl var mikill reynslutími fyrin:mig,ibári sem þau ókilegðunareifi kenni: éri höfðu veriðn ríkjandi: hjjár Ólafi! aáin- vaðt: mér, komu/nú:fyrstr verulega! að;:sökbaslA | sd 85 lið (n -2ili Færeyjum vatiheimilirokkar í það nánunítengsluinr við vinnu! staði Ólafs; að skortur vinsældum hand meðáb verkaitíanhárind komi berlega ítjós ag BHitrlaði á; heimilinu í ý msufn:fnynduris Einni ig:frorum:wiðzgestgjáfatilogn staðgenglars fyrirtækisins sem átti hágriaðat „að:gæta sgaghvartölandsstjóndiðni s ; lands verkffæðingni um Svo rogiöðnum fýriftækjumrænlénduns'ögr þar áhd una; vog vi svár jafnansimikíð vín :haftium höfdlí Bí :sámbandil ís is Ís: Færeyjunv!eignaðist ég: nokkra vini; semi Óláfurvbafði ekki þekkts áður ;-Með framkomu: sinni>komihann í veg fyrir, sáð: ég Sæti: umgengist Þetta fólk á Keimilisokkar. Við, þessi iskilyirði gerði ég mér:Sva:ljóst):að:sanibúðr okkar gát ekki haldið! áfram: Ettirráð hafa:íhugaði þétta á! langan tíhia sái ég ttam :á,;aðrgeysilegium etfið: leikum yrði bundið:sfysir mig að: sjás fyri þreur: siáábörmimi Hóf lég máls á þessiivið Ólaf. Miðbrögð hans voru:slíky að ég fékk táugaáfall;;og öopdaðisþáð áugu hanstað nokkii leyti fyrir alvöru málsins: sFéllst;hann lás að:ég færiveinfísvetur til: náms wiðrListaí akademíuná:ísÁtósum;;ef ég: fengi:inngöngn,i en hann:mundi: fylgj- astoneðbörminum; sent yrðu í fóstri: hjá fjölskyldu minni! ogi vin ug Méscá landil:Reyndi:fjölskylda; Ólafs.að koma:í; veg fyrir, rað ég'færisíl hettai iðiaúnáði, vog SRA relgenlaka að RA söl: með börniniaiðs að ís s Ííð gin yú noeadoslsT 55 Vietsnr tips 1967, hót, lég svornálm; í! ins við Myndlista og:Handíðaskólann,; enðvar:þar!tinungis:frá, 14: síðdegis;.en! þetta var tilraun rá, kúla hálft, ml Et Marteini Bengndsim Í Et fagi .! 3V í Í A Vorið 1968 rulla síð. Ólafur, aj í ii ókkar að óktlandir 2 hér:í borg;sog Ólafur: réði sig: eri ab vinnu hjáE.Phil:€2 Sörislað þessu!sinni til :Grænlands:Vát ég í sÁrlándis2 með;böriri fram ássumar! og“sá! uri trésmíði og innréttingar í "húsinu, én fór, síðan 292 með þau öll til Grænlands, þar sem ég dvaldi með þau hjá Ólafi um tveggja mánaða skeið. Að þeim tíma liðnum fór ég með þau heim aftur, en Ólafur varð eftir í Grænlandi fram í október og fór síðan um tíma til Kaupmannahafnar á vegum fyrirtækisins. Það skal tekið fram, að allan þennan tíma hefur Ólafur iðulega verið á ferðalögum vegna starfs síns. Veturinn 1968-69 stundaði ég svo nokkurnveginn fullt nám við Handíðaskólann (kl. 9-16 fjóra daga í viku), en var í fríi frá skólanum, meðan ég fékkst við leikmyndagerð, enda var það lið- ur Í námi mínu. Ég fékk systurson minn (sem var við nám í Verslunarskólan- um) til að búa í Árlandi ásamt konu sinni og syni, og annaðist konan börnin, á meðan ég var í skólanum. Allt annað heimilis- hald hafði ég með höndum, enda fengu þau enga greiðslu fyrir þetta aðra en fæði og húsnæði endurgjaldslaust. Fór ég í skólann á morgnana, eftir að Ólafur var farinn til vinnu, og kom á undan honum heim, þannig að hann annaðist börnin að engu leyti, þó að ég væri við nám. Fannst þessu fólki Ólafur sérhlífinn maður og vanstilltur, en hann viðhafði það meðal annars að reka vini þeirra á dyr. Jókst nú einnig yfirgangssemi Ólafs í minn garð. Var hann ókurteis við vinnufélaga mína og skólasystkin, er þau komu á heimilið, og fór að lokum að vísa fólki á dyr af engu til- efni. Á sama tíma kom iðulega fyrir, að vinnufélagar hans og vinir sætu að drykkju á heimili okkar. Einnig taldi Ólafur sig hafa rétt til samlífs við mig gegn vilja mínum. Vorið 1970 var svo komið, að sambúð okkar var orðin alger- lega vonlaus. Dvaldist ég í Flatey með börnin það sumar og bjó þau undir breyttar aðstæður vegna væntanlegs skilnaðar. Þegar til kom, vildi Ólafur ekki gera upp eignir okkar, og vísa ég til skýrslu minnar til Barnaverndarráðs, dags. 29. febr. 1972, um nánari aðstæður í sambandi við skilnað okkar á borði og sæng og „sáttmála“ þann, er Ólafur og lögfræðingur hans, Jón Einar Jakobsson, fengu mig til að undirrita. Þó vil ég sérstaklega taka fram, að enginn vakti athygli mína á því, að hægt væri að rifta þessum samningi innan hálfs árs eða á réttarstöðu minni yfirleitt. Tel ég, að sá starfsmaður Borgardómaraembættisins, er bókaði skilnað okkar á borði og sæng, hafi e. t. v. vanrækt upp- lýsingaskyldu sína, þar eð ég hafði ekki lögmann. Einnig vil ég geta þess, að lögfræðingur minn reyndi fyrir mína hönd að semja við Ólaf og lögfræðing hans sl. haust. (Ég naut ekki lögfræðiaðstoðar fyrr en haustið 1971). Buðu þeir mér 293 kr. 200.000.00, ef ég félli frá forræðiskröfu minni vegna tveggja elstu barnanna (Ólafur fór ekki fram á forræði yngsta barnsins). Þeir drógu þó þetta tilboð til baka, enda hafði ég þegar hafnað því sjálf. Einnig játuðu þeir fyrir Þorvaldi Þórarinssyni, lögfræð- ingi mínum, að minn hluti eignanna hefði verið hugsaður sem trygging fyrir meðlagi með börnunum til Ólafs, enda gekk ég næstum slypp og snauð frá félagsbúi okkar.“ Við aðiljayfirheyrslu hinn 26. október 1972 var m. a. bókað eftir stefnanda: „Spurð af lögmanni stefnda segir mætta, að skiln- aðarskilmálarnir á dskj. nr. 4, sem kynntir eru mættu, hafi verið undirritaðir að Árlandi 2 og hafi hún og stefndi ein verið við- stödd. Segir mætta, að hún hafi í þetta skipti komið að Árlandi 2 til að líta á börnin sín og hafi koma sín þangað ekki staðið í neinu sambandi við skilnaðarskilmálana. Spurð af lögmanni stefnda, segir mætta, að fyrri skilnaðarskil- málarnir, sem stefndi hafi látið hana fá til athugunar, hafi verið frábrugðnir þeim, sem hún undirritaði, að því leyti, að í fyrri skilmálunum hafi ekki verið ákvæði um umgengnisrétt hennar við börnin. Ekki hafi verið gert ráð fyrir því, að hún fengi að hafa börnin á sumrin, og þar hafi verið ákvæði þess efnis, að stefndi fengi allar eignir. Af gefnu tilefni kveðst mætta ekki muna, hvort minnst hafi verið á innbú sérstaklega. Lögmaður stefnda spyr mættu að því, í hverju það hafi verið fólgið, að stefndi hafi fengið hana til að undirrita skilnaðarskil- málana á dskj. nr. 4. Af því tilefni segir mætta, að hún telji sig hafa verið blekkta, og kveðst hún hafa fengið rangar upplýsingar. Tekur mætta fram, að þessar röngu upplýsingar hafi komið fram, er stefndi og Jón E. Jakobsson komu með fyrri skilnaðarskil- málana, og hafi þær varðað það, að undirskrift skilmálanna væri pro forma og að þeir giltu aðeins þar til kæmi að lögskilnaði. Einnig kveður hún þessar upplýsingar hafa varðað réttarstöðu sína sem móður. Einnig hafi komið fram, að stefndi væri að gera mættu greiða með því að taka börnin til sín, er hún hefði ekki aðstöðu til þess að hafa þau hjá sér sjálf, og að hann hefði ekkert á móti því, að hún tæki börnin til sín, er hún fengi aðstöðu til þess. Þá segir mætta, að stefndi hafi höfðað til þess, að hún hefði ekki tök á því að greiða með börnunum þrátt fyrir það, að hún ætti að gera það og því þyrfti hún að láta sinn hluta af eignunum. Þá óskar mætta að taka fram, að það hafi verið öðru hvorum megin við áramótin 1970/1971 sem hún hafi átt símtal við Jón EF. 294 Jakobssonrogv hati ihún;tjáðz konum, áði hún! værismjög)miðag sín yfiri:þvísáð;thafa lndirritað: 'skilnaðarskilmálana ogsspurt; hann áð:því, hvort ekkiiværibhægt:aði rifta oþessu;;jen Mmætta) kveður Hann Máfaársvaraðs aði þáðsværi ekkit hægt fyrrsen viði lögskilnað. Segir: mætta,laði:það ihafi! verið; caf;:þésstu í sökurissem hún hafi ekki aðhafstrneitt: Í þáijátt æði steial tib, annarS SR til að fá skilmálunum rift ssddo Lad: | ; ssDófnarinn spurðir töættdönð , þef hætt hjónin hefðu gert sér gréih fyrir eignuð seg:ískulduim, búsitis,ter stefndi lét hana hafa fyrri skilhaðarskilmálana; einsog mætta hefur skýrt frá, eða er mættai slorifáði ndir>skilmálána ái dskj. nr. 4. Mætta segir, að er Hún: íuridirritaði skilmálana á dskj. nr. 4, hafi stefndi hripað þetta hiðír,teni €kkiðsveðst hún muna, hverjar heildartölur voru. Mætta tekur fram, að stefndi hafi þá reiknað með kr. 2.500 meðlagi, sem hún ætti aáðrgreiða með hverju barni á mánuði, og hafi hann teiknaðsþað stil:20:fára aldurs hvers barns. Hafi stefndi þá sagt, aðþái væri ieftirikr. 200.000 af nettóverði hússins, og það hafi mættaí fengið:'Þá segir mætta, að hún hafi síðan farið að kvarta við istefnda: yfir því, að það væri ekki rétt að láta sig greiða með- tög með, börnunum til 20 ára aldurs og hafi stefndi þá reiknað heðlög með börnunum frá 17 ára aldri til 20 ára aldurs og hafi hann ætlað að greiða sér helming af þeirri fjárhæð, en þar sem fhætta hafi fengið bifreiðina, sem seld hafi verið á kr. 70.000.00, hafi hann dregið þá fjárhæð frá og hafi þá komið út kr. 65.000.00, sem stefndi hafi greitt í peningum síðar. Lögmaður stefnda spyr mættu að því, hvort hún hafi talið, þeg- ar hún undirritaði skilnaðarskilmálana á dskj. nr. 4, að þeir hefðu ekkert gildi. Mætta svarar spurningunni og segir, að hún hafi talið, að þeir hefðu gildi fram að lögskilnaði. Lögmaður stefnda spyr mættu að því, hvort skilnaðarskilmál- arnir á dskj. nr. 4 dyttu sjálfkrafa úr gildi að einhverju eða öllu leyti við lögskilnað að áliti hennar, og ef svo er, að hvaða leyti. Mætta svarar spurningunni og segir, að hún hafi talið, að skil- málarnir á dskj. nr. 4 yrðu algerlega endurskoðaðir, og þá við embætti það, sem veitti skilnað að borði og sæng, Í samræmi við þær aðstæður, sem þá yrðu fyrir hendi. Lögmaður stefnda spyr mættu að því, hvort þetta álit hennar á endurskoðun skilnaðarmálanna við lögskilnað hafi byggst á upplýsingum, sem hún hafi fengið hjá stefnda eða lögmanninum. Segir mætta, að hún hafi byggt þetta á upplýsingum, sem hún hafi fengið hjá þeim báðum. 295 Af gefnu tilefni frá lögmanni stefnda segir mætta, að lögmaður- inn, þ. e. Jón E. Jakobsson, hafi sagt sér, að móðurrétturinn væri svo varinn að lögum, að það gæti enginn komið í veg fyrir það, að hún fengi börnin aftur. Þá segir mætta, að sér hafi verið það ljóst samkvæmt framansögðu, að sá, sem hefði börnin hverju sinni, yrði að hafa forræði barnanna formlega óskert. Segir mætta, að það hafi verið með þessa vitneskju í huga sem hún hafi undirritað skilnaðarskilmálana á dskj. nr. 4. Af gefnu tilefni frá lögmanni stefnda segir mætta, að hún hafi óskað eftir því, að Jón E. Jakobsson kæmi ásamt stefnda og veitti sér lagalegar upplýsingar, er stefndi hafi afhent henni fyrri skiln- aðarskilmálana. Segir mætta, að Jón hafi þá komið með Ólafi samkvæmt ósk hennar og hafi Jón þá veitt henni þær lagalegu upplýsingar, sem hann hafi veitt henni, en eftir það kveðst mætta ekki hafa rætt við Jón E. Jakobsson, fyrr en eftir að hún hafði undirritað skilnaðarskilmálana á dskj. nr. 4. Lögmaður stefnda spyr mættu að því, hvort hún minnist þess, að hann hafi skýrt henni frá því, bæði á fundi fyrir skilnaðinn og í símtali löngu eftir skilnað að borði og sæng, að hann vildi ekki hafa afskipti af því, hvernig þau hjónin kæmu sér saman um forræði barna og skiptingu eigna. Segir mætta, að hún minn- ist þess, að Jón hafi skýrt sér frá þessu í símtali því, sem hún hafi átt við hann um áramótin 1970/1971. Hún kveðst ekki muna eftir því, að hann hafi skýrt sér frá því áður, en svo megi vera. Mætta óskar að taka fram, að hún hafi verið veik, er hún undir- ritaði skilnaðarskilmálana á dskj. nr. 4, og kveðst hún telja, að dómgreind sín hafi þá verið skert. Hún kveður stefnda hafa verið kunnugt um þessi veikindi sín og kveður hann hafa vitað, að hún hafi verið með háan hita þennan dag. Kveðst mætta hafa sagt við stefnda, að hún hefði áhyggjur af þessum veikindum sín- um, því ekki hafi verið vitað, af hverju þau stöfuðu. Tekur mætta fram, að hún hafi á þessum tíma verið búin að fara í rannsókn vegna veikindanna, en ekkert hafi fundist. Kveður hún það ekki hafa komið fram fyrr en eftir áramót, hver veikindi hennar voru. Mætta tekur fram að gefnu tilefni, að hún hafi verið veik allan rnóvembermánuð. Þá segir mætta, að hinn 2. desember hafi hún farið áleiðis til Englands til heilsubótar, en kveðst jafnframt hafa ætlað að athuga möguleika til leiknáms þar. Kveðst mætta hafa frétt lát bróður síns, strax og hún kom til Englands, og hafi hún þá tekið næstu ferð heim. Kveðst hún þá hafa búið að Árlandi 2 og haldið heimili fyrir stefnda og börnin 296 og hafi svo verið eitthvað fram Í janúar, en ráðskona stefnda hafi þá verið í fríi. Mætta óskar að taka fram, að stefndi hafi verið búinn að láta að því liggja, að hún fengi ekki að vera með börn- unum um jólin, og segir mætta, að það hafi líka valdið því, að hún fór í umrædda ferð, því hún hafi ekki viljað vera í Reykjavík án þess að geta umgengist börnin um jólin. Upplesið, játað rétt bókað með þeirri skýringu mættu, að það hafi verið, er stefndi hafi komið til að fá fyrri skilnaðarskilmál- ana undirritaða sem Jón E. Jakobsson hdl. hafi komið, að hennar ósk, eins og mætta hefur skýrt frá. Kveðst mætta þá hafa verið búin að hafa þessa skilnaðarskilmála til athugunar í tvær til þrjár vikur.“ Fram hefur verið lagt í málinu vottorð Ölmu Þórarinsson lækn- is svohljóðandi: „Messíana Tómasdóttir, f. 25.09.?40, til heimilis að Bergstaða- stræti 20, hefur verið í rannsókn á Leitarstöð B, Krabbameins- félags Íslands árið 1971. Skoðun: bólgur í leghálsi, vægar frumubreytingar. Fór í aðgerð hjá Jónasi Bjarnasyni, lækni 19/3 1971. Svar: Hyperplasia endometrii, cervicitis chronica.“ Framlagt vottorð Jónasar Bjarnasonar læknis hljóðar svo: „Það vottast hér með, að frú Messíana Tómasdóttir, Ránargötu 32, Reykjavík, var til meðferðas hjá mér á s.l. ári vegna truflana og óreglu í sambandi við starfsemi eggjastokka. Hormónatruflun sú, sem hér um ræðir, getur haft mikil áhrif á taugakerfi sjúkl- ingsins, meðan hún er, og tel ég vafalítið, að svo hafi verið í þessu tilfelli, því eftir að meðferð fór að hafa áhrif, komst jafnvægi á taugakerfi sjúklings, sem hafði verið í miku ólagi fyrir þann tíma.“ Brynja Benediktsdóttir leikkona hefur komið fyrir dóminn sem vitni. Hún var samstarfsmaður stefnanda þann tíma, sem stefn- andi starfaði við Þjóðleikhúsið sem fastráðinn umsjónarmaður leikmuna, þ. e. frá 1. september 1970 til 31. október s. á., og enn fremur kvað hún stefnanda hafa unnið við búninga í uppfærslu vitnisins á Hárinu fyrir leikfélag Kópavogs. Vitnið kvað það hafa komið fram, að stefnandi ætti við heilsuleysi að stríða haust- ið 1970, hún hafi verið jafnvægislaus og þreytt. Vitnið kvað stefn- anda hafa sýnt sér hjónaskilnaðarskilmála þann, sem mál þetta snýst um, og kvað hún stefnanda hafa skýrt sér frá því, að það kæmi til greina, að hún greiddi meðlag með börnunum og að hennar hluti í húseigninni yrði notaður til þess. Síðan sagði vitn- 297 ið: „Ég man, að okkur sinnaðist út af þessu, en mér fannst, að henni ætti að finnast þetta eðlilegt vegna þess, að hún væri fylgj- andi jafnrétti karla og kvenna, og ætti að standa við þær hug- myndir sínar.“ Vitnið kvað Messíönu hafa svarað: „Viðhorf mín hafa breyst við að lenda í þessu sjálf“, hún hafi lagt áherslu á, að hún hafði ekki menntun á við mann sinn, þess vegna ekki jafna möguleika til að afla fjár. Vitnið kvað sér ekki hafa verið kunnugt um fjárhæð meðlags- ins eða til hve langs tíma það hafi átt að greiðast, en það hafi verið talað um húseignina að Árlandi 2 í þessu sambandi. Vitnið Sigríður Sigurbjörnsdóttir, eiginkona Atla Heimis Sveinssonar tónskálds, kvað stefnanda hafa sýnt sér margnefndan skilnaðarskilmála, líklega í nóvember 1970. Vitnið kvað það hafa verið bersýnilegt, að stefnandi gekk ekki heil til skógar um þetta leyti, hún hafi litið mjög illa út og alltaf verið í rannsóknum. Stefnandi hafi verið heima vegna veikinda, þegar hún sýndi vitninu skjalið. Vitnið sagði, að sér hafi skilist á stefnanda, að ástæðan fyrir því, að stefndi fengi húsið, væri sú, að hann tæki að sér framfærslu barnanna, og þar sem stefn- andi hefði ekki aðstöðu til að greiða honum meðlag með börnun- um þá hafi það orðið að ráði, að hann fengi meiri hlutann af eign- unum. Vitnið Ivan Török kvaðst hafa búið í sama húsi og stefnandi að Bergstaðastræti 20 í Reykjavík á þeim tíma, sem um ræðir. Hann kvaðst muna eftir því, þegar stefndi og réttargæslustefndi komu þangað. Hann kvaðst hafa verið kynntur fyrir þeim. Hann kvaðst ekki hafa heyrt nein orðaskipti milli aðilja eða réttar- gæslustefnda í þetta skipti. Hins vegar hafi stefnandi talað um það, eftir að stefndi og réttargæslustefndi voru farnir, að hún teldi samninginn óaðgengilegan og að hún hefði ekki viljað skrifa undir hann. Vitnið kvað stefnanda hafa verið sjúka um þetta leyti og órólega. Vitnið Bergljót Soffía Kristjánsdóttir, háskólanemi og einka- ritari hjá Sigfúsi Daðasyni hjá Máli og Menningu, kvað systur sína, Maríu Kristjánsdóttur, hafa verið sambýliskonu stefnanda að Bergstaðastræti 20 um þessar mundir. Hún kvaðst hafa verið heimagangur hjá þeim stefnanda og systur sinni og hafa fylgst með hjónaskilnaðarmáli stefnanda. Hún kvað stefnanda hafa verið sjúka um þessar mundir og það hafi komið fram, að hún tæki sér skilnaðinn ákaflega nærri. Vitn- ið kvaðst ekki hafa séð samning um eignaskipti aðilja í máli 298 þessu, fyrr en löngu eftir að skilnaður þeirra að borði og sæng fór fram. Hins vegar kvað hún Maríu, systur sína, hafa sagt sér frá efni samningsins og það hafi komið fram, að stefnandi léti af hendi mestan hluta af eignarhluta sínum í búinu sem meðlag með börnunum. Fram hefur verið lagt í málinu vottorð Maríu Kristjánsdóttur leikhúsfræðings, en í því segir m. a. svo: „Ég undirrituð, María Kristjánsdóttir, var sambýliskona Messí- önu Tómasdóttur frá septembermánuði 1970 til áramóta 70-71. Af þessum sökum er mér fremur en öðrum kunnugt um ýmis at- riði, er gerðust á þessum tíma varðandi skilnað hennar við Ólaf Gíslason, og óska ég eftir að votta eftirfarandi: 1. Fyrri hjónaskilnaðarsáttmálann, er Ólafur Gíslason lagði fyr- ir Messíðönu Tómasdóttur, las ég í fyrrihluta októbermánaðar árs- ins 1970, eða daginn eftir að Messíana fékk hann í hendur, og get vitnað um, að þar var hvorki gert ráð fyrir umgengnis- rétti hennar við börn sín né heldur að þau dveldust hjá henni á sumrin. Auk þessa krafðist Ólafur allra eigna þeirra hjóna, und- antekningarlaust. Í sambandi við áðurnefndan samning var ég ennfremur vitni að því (ásamt Ivani Török leikmyndateiknara LR.) á heimili okkar Messíönu að Bergstaðastræti 20, Rvík, er Ólafur Gíslason, ásamt lögfræðingi hans Jóni Einari Jakobssyni, kom til að fá undirritaðan samninginn og að Messíana neitaði að skrifa undir. 9. Síðari samninginn, eða þann, er Messíana undirritaði að Ár- landi 2 í Reykjavík í lok októbermánaðar, er mér kunnugt um, að hún hafði aldrei áður litið augum. Þennan dag og dagana þar á undan hafði hún legið rúmföst og fór því til fundar við börn sín þennan dag, eins og oft áður, fárveik. Jafnframt stóð hún frammi fyrir þeirri staðreynd að þurfa daginn eftir að segja upp vinnu, sem hún hafði vonað, að gerði henni kleift að taka börnin til sín. Ég leyfi mér því að fullyrða, að þetta tvennt: veikindi hennar og alger óvissa um afkomu, hafi einkum stuðlað að því, að hún lét blekkjast til undirritunar samningsins og staðfestingar hans skömmu síðar. 3. Ég óska einnig eftir því að votta, að allan tímann trúði Messí- ana (þrátt fyrir aðvaranir mínar) heilindum Ólafs Gíslasonar og lögfræðings hans í þessu máli, og var hún sannfærð um, að samn- ingurinn væri aðeins til bráðabirgða, enda gat hún ekki verið án barnanna fremur en þau án hennar.“ 299 Við aðaljayfirheyrslu var stefndi spurður um, hvort honum hafi verið kunnugt um veikindi konu sinnar á árinu 1970. Var þá eftir honum bókað: „Af því tilefni segir mætti, að sér hafi verið kunnugt um, að stefnandi hafi verið eitthvað veik og hún hafi verið með hita, skömmu áður en hún kallaði mætta og Jón FE. Jakobsson heim til sín að Bergstaðastræti til að ræða skilnaðarskilmálana, en þá hafi hún verið betri og hún hafi verið fullfrísk, er hún hafi kom- ið að Árlandi 2 og undirritað skilnaðarskilmálana. Spurður af lögmanni sínum segir mætti, að hann hafi ekki get- að séð, að stefnandi væri miður sín eða dómgreind hennar skert, er hún undirritaði skilnaðarskilmálana á dskj. nr. 4. Mætti kveðst heldur ekki hafa orðið var við þetta, er skilnaðarmál þeirra hjóna var tekið fyrir við Borgardómaraembættið.“ Í framlögðu bréfi til lögmanns síns víkur stefndi að sama efni: „Einnig er fjarri sanni, að hún hafi verið veik, þegar hún kom í Árlandið að undirskrifa. Þá hefði hún beðið mig um að koma með börnin, eins og ég gerði iðulega. Og hún var ekki veikari en það, að skv. framburði Brynju 24/1 '73 var hún að skipuleggja 3 ára nám í Englandi og fór síðan í des. til að ganga frá þeim málum til Englands, þótt hún bæri á móti því í vitnaleiðslunni. Það er ósennilegt, að sársjúk manneskja hafi staðið í öllu því um- stangi einmitt þennan nóvembermánuð.“ Er stefndi var við aðiljayfirheyrslu nánar spurður um það, hvernig undirritun skilnaðarskilmálanna hefði farið fram, bar hann eftirfarandi: „Mætti ítrekar af gefnu tilefni, að það sé ekki rétt, að hann hafi áður verið búinn að semja og afhenda stefnanda skilmála með öðru efni en. þeir, sem eru á dskj. nr. 4. Segir mætti í því sambandi, að eftir að hann hafi verið búinn að afhenda stefnanda annað eintakið af skilmálunum á dskj. nr. 4, hafi hún beðið sig og Jón E. Jakobsson að koma heim til sín á Bergstaðastræti og hafi þeir gert það. Þar hafi skilmálarnir verið ræddir og nokkr- um dögum síðar hafi stefnandi svo komið heim til mætta að Ár- landi 2 og hafi hún þá undirritað skilmálana alveg óbreytta. Mætti tekur fram, að stefnandi hafi haldið sínu eintaki skil- málanna á milli þess sem þeir Jón E. Jakobsson ræddu við hana á Bergstaðastræti og hún undirritaði skilmálana. Mætti segir, að stefnandi hafi komið með sitt eintak skilmálanna að Árlandi 2 og hafi þau undirritað bæði eintökin. Mætti segir, að engir full- 300 orðnir hafi verið viðstaddir, er þau aðiljarnir undirrituðu skiln- aðarskilmálana.“ Stefndi styður sýknukröfur sínar þeim rökum, að samkomulag það, er málsaðiljar gerðu um skilnaðarkjör hinn 29. október 1970 og staðfestu fyrir valdsmanni hinn 25. nóvember, sé í alla staði fullkomlega lögmætur og bindandi samningur, sem eigi sé hald- inn neinum þeim annmörkum, er leiði til þess, að unnt sé að rifta honum eða fá hann ógiltan. Stefnandi hafi gert samninginn af fúsum og frjálsum vilja og eftir langa og rækilega yfirvegun. Frumuppkast af samningnum hafi stefnandi haft undir höndum í þrjár vikur og síðan hafi hún haft í höndum endanlega gerð samningsins tímabilið frá 29. októ- ber til 25. nóvember 1970 til íhugunar og athugunar. Fyrir liggi í málinu fjölmargir vitnaframburðir, sem staðfesti, að stefnandi hafi rætt efni samningsins ítarlega við vinkonur sínar og sam- starfsfólk. Stefnandi sé góðum gáfum gædd og vel menntuð. Hún kunni því óvenjugóð skil á félagsfræðilegum efnum, ekki síst varðandi réttarstöðu kvenna, þar á meðal þeim, er lúta að laga- reglum um stofnun og slit hjúskapar og fjármál hjóna. Það sama gildi um þær konur, er stefnandi ráðfærði sig við og báru vitni í málinu. Alveg sérstaklega bendir stefndi á, að stefnandi hafi verið virkur meðlimur Í Rauðsokkahreyfingunni, en innan þess félagsskapar hafi á undanförnum árum verið unnið mikið og þarft starf að því að kynna konum sifjaréttarleg málefni og á vegum þess félagsskapar hafi farið fram merkar rannsóknir og miklar umræður um réttindi og skyldur kvenna og stöðu þeirra í þjóð- félaginu. Stefnandi geti því með engu móti borið fyrir sig, að hún hafi samið um skilnaðarkjör í fljótræði eða af fákunnáttu. Þá mótmælir stefndi því eindregið, að sjúkleiki stefnanda hafi verið á því stigi, að hún hefði ekki fullkomlega ráð og rænu, og heldur því fram, að ekkert sé fram komið í málinu, er bendi til, að sjúkleiki stefnanda hafi haft nein áhrif á umrædda samnings- gerð. Stefndi heldur því enn fremur fram, að varðandi búskipti hafi síður en svo hallað á stefnanda. Eignauppgjör sýni, að nettóeign búsins hafi numið kr. 608.400 og af þeirri fjárhæð hafi konan fengið greiddar kr. 277.000 úr hendi mannsins. Við umrætt upp- gjör sé það að athuga, að skattskuldir hafi raunverulega verið nokkru hærri en talið sé í umræddu uppgjöri og ekki sé við skuldatalningu tekið tillit til áfallinna ógjaldfallinna vaxta eða áfallinna dráttarvaxta á ógreiðda skatta. Þá sé enn fremur van- 301 talið í skuldauppgjörinu hluti af kröfu Breiðholts h/f, vinnuveit- anda stefnda, sem félagið hafi skuldajafnað við hluta af launum hans í desember 1971, þ. e. launum, er stefndi vann fyrir, eftir að leyfi til skilnaðar að borði og sæng var veitt. Við framtal eigna í umræddu uppgjöri sé enn fremur það að athuga, að þar sé lagt til grundvallar fasteignamat á eigninni Árlandi 2, en fasteigna- matið hafi þá verið algerlega nýtt, og á þessum tíma hafi sam- bærilegar eignir verið seldar undir fasteignamatsverði. Þá sé það enn fremur að athuga, að maðurinn hafi tekið á sig þá óvenjulegu kvöð að sjá nálega einn um framfærslu þriggja barna þeirra hjóna án þess að gera neina kröfu til meðlags úr hendi konunnar með börnunum. Af þessu sé ljóst, að konan hafi síður en svo bor- ið skarðan hlut frá borði fjárhagslega við eignaskipti þeirra hjóna. Eins og áður er greint, krefst stefnandi riftunar á umræddum hjónaskilnaðarskilmála. Ekki hefur stefnandi sýnt fram á, að stefndi hafi vanefnt samninginn með þeim hætti, að til riftunar geti leitt. Verður því að túlka kröfugerð stefnanda á þann veg, að krafa hennar um riftun sé í eðli sínu krafa um ógildingu á um- ræddum samningi, enda vísar stefnandi til III. kafla samninga- laganna nr. 7 frá 1936, er hún greinir lagarök fyrir dómkröfum sínum, en sá kafli fjallar um ógilda löggerninga. Í málflutningi sínum hafa báðir aðiljar miðað við, að máls- höfðunarfrestur samkvæmt 59. og 79. gr. laga nr. 39/1921 hafi verið liðinn, er mál þetta var höfðað. Samkvæmt ákvæðum VII. kafla laga nr. 39/1921 og eðli málsins heyrir það ekki undir þenn- an dómstól að skera úr um forræði barna eða meta gildi umrædds skilnaðarskilmála, að því er það efni varðar, enda verður að telja að samkvæmt 56., 58., 59., 76., 71. og 79. gr. laga nr. 39 frá 1921 beri fyrst og fremst eða einvörðungu að líta til hagsmuna barna, en ekki foreldra, við úrlausn á því atriði, og er því vandséð, að samkomulag um forræði barna geti nokkru sinni skert lögvarða hagsmuni móður. Úrlausnarefnið í máli þessu varðar því eingöngu samning hjón- anna um fjárhagsleg atriði, þ. e. sjálf búskiptin, en við mat á því, hvort gengið hafi verið á hlut stefnanda við þau, verður að hafa nokkra hliðsjón af því, hvernig framfærslubyrðin af börnum skiptist milli hjónanna. Það er álit réttarins, að stefndi hafi sýnt fram á það með gögnum, sem eigi hefur verið hnekkt af stefn- anda hálfu, að eigi hafi verið verulegur mismunur á þeim fjár- hæðum, er umrædd hjón fengu í sinn hlut hvort um sig við bú- 302 skiptin, en umræðd gögn bera með sér,lað:stéfnandishéfur feigið í sinn hlut um 46% af nettóeign:féláagsbúsinsstemstæfndirum 54%, og er þá ekki tekið tillitstil innbús; sei. brúnaifýggtivarsár300.000 kr. en upplýst éf, aðshjóninssömdun uno dðð konán férgil það vaf innbúi, seimóhúns vildi, íogómaðurinni hefur:dýst því yfitybað: kon: unni sé sénns héimiltsáði.tákaiþað af íanbúgisemi húfi héfur:ekki þegaritekið.:Þegar:tekiðser tillit: tilsþesspað: fiaðurinn tók! áð! sér áðdannast einnvframfærslir Barihar;8 "mánuði á ánii ogs greiðár am 14 meðalmeðlag híeðsþeim! þá fjóranMánuði,r seris þau :skyldu dveljást; hjá móður sinnir :fmeðalmeðlag:var ísnóvemberðogöðest ember:1970b kr: 1086: á ímánúði ) lög tók þannigsáðsig:yfir:80940 af framfærslu byrði áfsbörnunúms þáverður:ekkii falið; að nt ádd: uri skjlnaðatskikháli íhafis veriði kohunniöðbersýnilega ásóhag; óg breytir það eigi þessari niðurstöðu, þótt maðurinn skyldi eigi greiðaæskonunni dífejii, íheðafsskilriaður að borði og:Sæng stóði ösAð þessu athuguður og: með:þvírað:þáð telstrÓsannaðs rað;stefndi hafi:stið gerðs uimræðds í skilnaðanskilmálasbeittsstefnándaináuð: ung, svikum, smisneytinígu seða róheiðarléika veða otfært) isér fár kunnátturHeinar;léttúð eða:bágindi með: þeim hætti aði ógildinig: arkrafa: verði ál þéilbyggð eðalöðrumireglum unr:ógilda löggern: inga) þá:ber aðv hn stéfndas af öllluim: kröfuna 'slefnanda nf sbligð nu í alþað athúgast) sáði franikómini! gógm í; ís ináli, þæsigdiatul ir ekki íheð séð láð Stefnamdi! hafi vériðohaldin:þeini andlegum mnniörkt! úði! ár því: tímabiti;vBegat únitæðd : seats "stóðiðyfifjirað ógildingbsamriinggins verðr! á þvísbyggði 90 1S8IA86 1 sasl bh Málskostnaðus: millbstefnarldá og: stefnda fellur? riðu) = ;i Stefnandi:greiðirréttargæslustefnda: krv{.000.<í nnðlslknstinaði í eMálfluttíingsbóknun: ti Skipaðs talsmáninsi stefnanda; Blorvaldis pagina ífhtestaréttarlögmarnnsyv telst: ORÐ á ad. kr 65.0002 og: greiðist: hún „úr ítíkissjóði 211: hi Öiv „síblotol isl;lo óMárPétursson:setudótriari kvað: upp! dóm“ þennan. aslyrroslrsz 1 Ölv 19 titgislaðd Tiómasodði Ílagsdisji mu sn ró stefndi ÓlafubrGíslason,; skal Vera = sýni af. erjur stefni uranda, * MeéssíönueTómasdóttur,sí máli þessu. lslor st a iStefhandi Messíana! Tómdsdóttir;greiði rétta gótilnstáfnö; !siðóni í Einari ÓJakobssyni í hregaðadómöðknálaniy kr.5 7 000 Bit: í málskostnað „ir iugolui9g i9 } ít/Mállutningslaun:Ískipaðs. talsmanns stefnanda; Þorsvéiieid 303 Þórarinssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 65.000, greiðist úr ríkissjóði. Fimmtudaginn 13. mars 1975. Nr. 7/1974. Sigmundur P. Lárusson (Jón E. Ragnarsson hrl.) gegn Konráði Ó. Sævaldssyi li (Jón Ólafssön hf. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi, hefur skotið máli „Þessu til Hæstaréttar með stefnu 10. janúar 1974. Krefst hann þess,. að hinn áfrýjaði úr- skurður og hin áfrýjaða fjárnámsgerð Verði úr ígildi félld og stefndá dæmt áðígréiða hóntf Sa Á héráði óg fyrir Hæstarétti. Stefndi, krefst staðfestingar; hins áfrýjaðar úrskurðar og hinnar áfrýjuðu fjárnámsgerðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. , . „ a Hinn 4. nóvember 1971 “g Bu Tól dóti $són ! héfaðsað úslög- máðuúf og áfífjandi svófédá dðníssátt Á Bæðjarþirgi R 'Kja- skar: ' far EG cT jel Bí 1 000 ck ari, 4 Drif skilamán. af 000.00 00 frá 15. júní 1971 5, ágúst; S. Á ogaf kr; 200:000.00: frá þeim degi:til greiðsludags; kr; 480:00 í wíxilkostnað:og;skr. „28:240:00; í5málskostnað: þannig: kr. 304. 100.000.00 15. nóvember 1971 og eftirstöðvar fyrir 30. des. 1971. Greiðslur fari fram á skrifstofu Jóns Oddssonar hdl., Reykjavík. Falli ein greiðsla niður er öll skuldin í gjalddaga fallin“. Áfrýjandi stóð eigi í skilum samkvæmt dómssátt þessari, og hefur krafan samkvæmt henni verið framseld stefnda. Er dómssáttin aðfararheimild sú, sem mál þetta byggist á. Þegar fjárnámsbeiðni stefnda var tekin til meðferðar í fógetarétti 22. nóvember 1973, var liðinn ársfrestur sá, er getur í 9. gr. laga nr. 19/1887, og var eigi fullnægt skilyrðum greinarinnar um birtingu greiðsluáskorunar á hendur gerðar- þola. Varð fjárnám því eigi framkvæmt til tryggingar skuld- inni. Gat frestun málsins fyrir fógetaréttinum eigi bætt úr þessum ágöllum. Af þessu leiðir, að fella verður úr gildi hinn áfrýjaða úrskurð og hina áfrýjuðu fjárnámsgerð. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda kr. 25.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður og hin áfrýjaða fjárnáms- gerð eru felld úr gildi. Stefndi, Konráð Ó. Sævaldsson, greiði áfrýjanda, Sig- mundi P. Lárussyni, kr. 25.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður fógetaréttar Reykjavíkur 14. desember 1973. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum mál- flutningi 27. f. m. Með bréfi til yfirborgarfógetans, dags. 13. nóvember sl, óskaði Ólafur Þorláksson héraðsdómslögmaður þess f. h. gerðarbeiðanda, að fjárnám yrði gert í eigum gerðarþola til tryggingar skuld að fjárhæð kr. 35.000 með vöxtum og kostnaði, eins og réttarskjal nr. 1 ber með sér. Þegar málið kom fyrir í fógetaréttinum hinn 22. Í. m, mætti Jón EF. Ragnarsson hæstaréttarlögmaður fyrir hönd gerðarþola 305 og krafðist þess, að hin umbeðna gerð næði eigi fram að ganga. Lagði lögmaðurinn fram aðiljaskýrslu, þar sem rakin eru fjár- málaleg viðskipti málsaðilja, og telur gerðarþoli í skýrslunni, að gerðarbeiðandi hafi svikið út úr sér fjármuni með ólögmætum hætti. Lögmaður gerðarbeiðanda lagði fram í sama réttarhaldi aðilja- skýrslu ásamt fimm fylgiskjölum, þar sem mótmælt var áburði gerðarþola á gerðarbeiðanda í skýrslu þess fyrrnefnda. Við munnlegan málflutning hreyfði lögmaður gerðarþola því, að gerðin mætti ekki fara fram með tilvísun til 9. gr. laga um aðför nr. 19 frá 4. nóvember 1887, en þar segir, að ef dómhafi læt- ur meir en eitt ár líða frá því, að aðför gat fram farið, þá sé hann skyldur til með nótarialáskorun eður með áskorun, er hann lætur stefnuvotta birta dómfellda, að skora á hann að fullnægja dóm- inum, úrskurðinum, sáttinni eður veðbréfinu, og má þá eigi aðför gera, fyrr en liðnar eru 3 vikur frá þessari áskorun. Aðfararheimild sú, sem fjárnámsbeiðni gerðarbeiðanda byggist á, er sátt bæjarþings Reykjavíkur frá 4. nóvember 1971. Engin greiðsluáskorun hafði farið fram, en jafna má fyrirtekt málsins í fógetarétti hinn 22. nóvember sl. við greiðsluáskorun. Fógeti ákvað því með bókun í fógetabók að fresta uppkvaðn- ingu efnisúrskurðar í máli þessu til dagsins í dag, en nú eru liðn- ar þrjár vikur frá því, að málið var fyrst tekið fyrir í fógetarétt- inum. Er því ekkert því til fyrirstöðu að kveða upp efnisúrskurð í málinu. Gerðarþoli telur, að gerðarbeiðandi hafi svikið út úr sér fjár- muni með ólögmætum hætti. Stafi skuldin samkvæmt fjárnáms- beiðninni af þessu ólögmæta atferli gerðarbeiðanda. Ekki hefur þó gerðarþoli gert reka að því árum saman að knýja fram saka- dómsrannsókn út af þessu meinta misferli. Hann gekkst undir sáttina á dómsskjali nr. 2 af fúsum og frjálsum vilja. Gætti dóm- arinn og leiðbeiningarskyldu sinnar og brýndi fyrir gerðarþola þýðingu sáttarinnar. Fógetinn fær ekki séð, að óljósar fullyrðingar gerðarþola um meint fjársvik gerðarbeiðanda geti staðið í vegi fyrir framgangi gerðarinnar samkvæmt óvefenginni aðfararheimild, þ. e. sáttinni frá 4. nóvember 1971, enda eigi 2. mgr. 117. gr. laga nr. 85/1936 hér ekki við. Samkvæmt framansögðu verður að úrskurða, að hin umbeðna fjárnámsgerð nái fram að ganga. 20 306 Rétt þykir, að gerðarþoli greiði gerðarbeiðanda kr. 15.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu úrskurðar þessa að telja. Jón P. Emils, fulltrúi yfirborgarfógeta, kvað upp úrskurð þenn- an. Því úrskurðast: Hin umbeðna fjárnámsgerð skal ná fram að ganga. Gerðarþoli, Sigmundur Lárusson, greiði gerðarbeiðanda, Konráði Ó. Sævaldssyni, kr. 15.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu úrskurðar þessa að viðlagðri aðför að lögum. Fjárnámsgerð fógetaréttar Reykjavíkur 14. desember 1973. Ár 1973, föstudaginn 14. desember, var fógetaréttur Reykja- víkur settur að Langagerði 86 og haldinn þar af fulltrúa yfir- borgarfógeta Jóni P. Emils með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Málið A-2591/1973: Konráð Ó. Sævaldsson gegn Sigmundi Lárussyni. Skjöl málsins nr. 1-4 liggja frammi. Fyrir gerðarbeiðanda mætir Ólafur Þorláksson héraðsdóms- lögmaður og krefst fjárnáms fyrir kr. 200.000 með 1% mánaðar- vöxtum af kr. 100.000 frá 15. júní 1971 til 15. ágúst s. á. og af kr. 200.000 frá þeim degi til greiðsluðags, endurrits- og birtingar- kostnaði, kr. 480 í stimpil- og víxilkostnað, kr. 23.240 í málskostn- að samkvæmt gjaldskrá LMFÍ, kostnaði við gerðina og eftirfar- andi uppboð, allt á ábyrgð gerðarbeiðanda, ritlaun kr. 800. Gerðarþoli býr hér, en er ekki viðstaddur, en fyrir hann mætir að tilhlutan fógeta Guðbrandur Benediktsson. Áminntur um sann- sögli kveðst hann ekki greiða. Samkvæmt kröfu umboðsmanns gerðarbeiðanda og ábendingu mætta lýsti fógeti yfir fjárnámi í eign/arhluta gerðarþola í fast- eigninni Langagerði 86. Fallið var frá virðingu. Fógeti skýrði þýðingu gerðarinnar og brýndi fyrir mætta að skýra gerðarþola frá gerðinni. Upplesið, játað rétt bókað. Gerðinni lokið. 307 Fimmtudaginn 13. mars 1975. Nr. 8/1974. Sigmundur P. Lárusson (Jón E. Ragnarsson hrl.) gegn Konráði Ó. Sævaldssyni (Jón Ólafsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson og Logi Einarsson. Fjárnámsgerð úr gildi felld. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 10. janúar 1974. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði úr- skurður og hin áfrýjaða fjárnámsgerð verði úr gildi felld og stefnda dæmt að greiða honum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og hinnar áfrýjuðu fjárnámsgerðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Hinn 29. júní 1971 gerðu Jón Oddsson héraðsdómslögmað- ur og áfrýjandi svofellda dómssátt á bæjarþingi Reykjavík- ur: „Stefndi, Sigmundur Lárusson, Langagerði 86, Reykjavík, greiði stefnanda, Jóni Oddssyni hdl. kr. 50.000.00 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan vanskilamánuð frá 15. mars 1971 til greiðsludags og kr. 8.140.00 í málskostnað, allt fyrir 29. júlí 1971. Greiðslur fari fram á skrifstofu stefnanda“. Áfrýjandi stóð eigi í skilum samkvæmt dómssátt þessari, og hefur krafan samkvæmt henni verið framseld stefnda. Er dómssáttin aðfararheimild sú, sem mál þetta byggist á. Þegar fjárnámsbeiðni stefnda var tekin til meðferðar í fó- getarétti 22. nóvember 1973, var liðinn ársfrestur sá, er get- ur í 9. gr. laga nr. 19/1887, og var eigi fullnægt skilyrðum greinarinnar um birtingu greiðsluáskorunar á hendur gerð- 308 arþola. Varð fjárnám því eigi framkvæmt til tryggingar dómssáttarskuldinni. Gat frestun málsins fyrir fógetaréttin- um eigi bætt úr þessum ágöllum. Af þessu leiðir, að fella verð- ur úr gildi hinn áfrýjaða úrskurð og hina áfrýjuðu fjárnáms- gerð. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda kr. 20.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður og hin áfrýjaða fjárnáms- gerð eru felld úr gildi. Stefndi, Konráð Ó. Sævaldsson, greiði áfrýjanda, Sig- mundi P. Lárussyni, kr. 20.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður fógetaréttar Reykjavíkur 14. desember 1973. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum mál- flutningi 27. Í. m. Með bréfi til yfirborgarfógetans, dags. 13. nóvember sl. óskaði Ólafur Þorláksson héraðsdómslögmaður þess f. h. gerðarbeiðanda, að fjárnám yrði gert í eigum gerðarþola til tryggingar skuld að fjárhæð kr. 200.000 með vöxtum og kostnaði, eins og réttarskjal nr. 1 ber með sér. Þegar málið kom fyrir í fógetaréttinum hinn 22. f£. m, mætti Jón E. Ragnarsson hæstaréttarlögmaður fyrir hönd gerðarþola og krafðist þess, að hin umbeðna gerð næði eigi fram að ganga. Lagði lögmaðurinn fram aðiljaskýrslu, þar sem rakin eru fjár- málaleg viðskipti málsaðilja, og telur gerðarþoli í skýrslunni, að gerðarbeiðandi hafi svikið út úr sér fjármuni með ólögmætum hætti. Lögmaður gerðarbeiðanda lagði fram í sama réttarhaldi aðilja- skýrslu ásamt fimm fylgiskjölum, þar sem mótmælt var áburði gerðarþola á gerðarbeiðanda í skýrslu þess fyrrnefnda. Við munnlegan málflutning hreyfði lögmaður gerðarþola því, að gerðin mætti ekki fara fram með tilvísun til 9. gr. laga um aðför nr. 19 frá 4. nóvember 1887, en þar segir, að ef dómhafi læt- ur meir en eitt ár líða frá því, að aðför gat fram farið, þá sé hann skyldur til með nótarialáskorun eður með áskorun, er hann lætur 309 stefnuvotta birta dómfellda, að skora á hann að fullnægja dóm- inum, úrskurðinum, sáttinni eður veðbréfinu, og má þá eigi aðför gera, fyrr en liðnar eru 3 vikur frá þessari áskorun. Aðfararheimild sú, sem fjárnámsbeiðni gerðarbeiðanda byggist á, er sátt bæjarþings Reykjavíkur frá 4. nóvember 1971. Engin greiðsluáskorun hafði farið fram, en jafna má fyrirtekt málsins í fógetarétti hinn 22. nóvember sl. við greiðsluáskorun. Fógeti ákvað því með bókun í fógetabók að fresta uppkvaðn- ingu efnisúrskurðar í máli þessu til dagsins í dag, en nú eru liðn- ar þrjár vikur frá því, að málið var fyrst tekið fyrir í fógetarétt- inum. Er því ekkert því til fyrirstöðu að kveða upp efnisúrskurð í málinu. Gerðarþoli telur, að gerðarbeiðandi hafi svikið út úr sér fjár- muni með ólögmætum hætti. Stafi skuldin samkvæmt fjárnáms- beiðninni af þessu ólögmæta atferli gerðarbeiðanda. Ekki hefur þó gerðarþoli gert reka að því árum saman að knýja fram saka- dómsrannsókn út af þessu meinta misferli. Hann gekkst undir sáttina á dómsskjali nr. 2 af fúsum og frjálsum vilja. Gætti dóm- arinn og leiðbeiningarskyldu sinnar og brýndi fyrir gerðarþola þýðingu sáttarinnar. Fógetinn fær ekki séð, að óljósar fullyrðingar gerðarþola um meint fjársvik gerðarbeiðanda geti staðið í vegi fyrir framgangi gerðarinnar samkvæmt óvefenginni aðfararheimild, þ. e. sáttinni frá 4. nóvember 1971, enda eigi 2. mgr. 117. gr. laga nr. 85/1936 hér ekki við. Samkvæmt framansögðu verður að úrskurða, að hin umbeðna fjárnámsgerð nái fram að ganga. Rétt þykir, að gerðarþoli greiði gerðarbeiðanda kr. 8.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu úrskurðar þessa að telja. Jón P. Emils, fulltrúi yfirborgarfógeta, kvað upp úrskurð þenn- an. Því úrskurðast: Hin umbeðna fjárnámsgerð skal ná fram að ganga. Gerðarþoli, Sigmundur Lárusson, greiði gerðarbeiðanda, Konráði Ó. Sævaldssyni, kr. 8.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu úrskurðar þessa að viðlagðri aðför að lögum. 310 Fjárnámsgerð fógetaréttar Reykjavíkur 14. desember 1973. Ár 1973, föstudaginn 14. desember, var fógetaréttur Reykja- víkur settur að Langagerði 86 og haldinn þar af fulltrúa yfir- borgarfógeta Jóni P. Emils með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Málið A - 2590/1973: Konráð Ó. Sævaldsson gegn Sigmundi Lárussyni. Skjöl málsins nr. 1-4 liggja frammi. Fyrir gerðarbeiðanda mætir Ólafur Þorláksson héraðsdómslög- maður og krefst fjárnáms fyrir kr. 50.000 með 1% mánaðarvöxt- um frá 15. mars 1971 til greiðsludags, kr. 8.140 í málskostnað samkvæmt gjaldskrá LMFÍ, kostnaði við gerðina og eftirfarandi uppboð, allt á ábyrgð gerðarbeiðanda, ritlaun kr. 800. Allt að frá- dregnum kr. 15.000. Gerðarþoli býr hér, en er ekki viðstaddur, en fyrir hann mætir að tilhlutan fógeta Guðbrandur Benediktsson. Áminntur um sann- sögli kveðst hann ekki greiða. Samkvæmt kröfu umboðsmanns gerðarbeiðanda og ábendingu mætta lýsti fógeti yfir fjárnámi í eign/arhluta gerðarþola í fast- eigninni Langagerði 86. Fallið var frá virðingu. Fógeti skýrði þýðingu gerðarinnar og brýndi fyrir mætta að skýra gerðarþola frá gerðinni. Upplesið, játað rétt bókað. Gerðinni lokið. all Föstudaginn 14. mars 1975. Nr. 79/1973. Ármann Magnússon (Skúli Pálsson hrl.) gegn Byggingarsamvinnufélagi atvinnu- bifreiðastjóra í Reykjavík og nágrenni og gagnsök (Þorvaldur Þórarinsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfa- son. Skuldamál. Byggingarkostnaður. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 23. maí 1973. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að honum verði aðeins dæmt að greiða gasnáfrýj- anda 10.381 krónu og að málskostnaður verði þá látinn niður falla. Til þrautavara krefst hann þess, „að málskostnaður verði látinn falla niður“. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 28. maí 1973. Krefst hann þess, að aðáláfrýjanda verði dæmt að greiða hon- um 88.943 krónur ásamt 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1969 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 12% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fram fyrir Hæstarétt, þ. á m. skýrsla Ragnars Á. Magnússonar, löggilts endurskoðanda, frá 23. nóvember 1972 um byggingarkostnað á íbúð aðal- áfrýjanda í húsinu nr. 14 við Fellsmúla og skýrsla Gunnars R. Magnússonar, löggilts endurskoðanda, um útreikning á vöxtum vegna byggingar á húsunum nr. 14-22 við Fellsmúla. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms þykir 312 mega staðfesta hann, þó svo, að vextir verða dæmdir í sam- ræmi við kröfugerð gagnáfrýjanda. Samkvæmt þessum úrslitum máls ber að dæma aðaláfrýj- anda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæsta- rétti, 50.000 krónur. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Ármann Magnússon, greiði gagnáfrýj- anda Byggingarsamvinnufélagi atvinnubifreiðastjóra í Reykjavík og nágrenni, 84.080 krónur ásamt 7% árs- vöxtum frá 1. janúar 1969 til 16. mai 1973, 9% ársvöxt- um frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 12% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Þá greiði aðaláfrýjandi gagn- áfrýjanda málskostnað í héraði, 35.000 krónur, og fyrir Hæstarétti, 50.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 11. apríl 1973. I. Mál þetta, sem tekið var til dóms þann 30. mars sl., hefur Bygg- ingarsamvinnufélag atvinnubifreiðastjóra í Reykjavík og ná- grenni höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 21. febrúar 1970, á hendur Ármanni Magnússyni bifreiðarstjóra, Fellsmúla 14, Reykjavík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 88.943.42 ásamt 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 1. janúar 1969 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu sam- kvæmt taxta LMFÍ. Af hálfu stefnda hefur verið sótt þing, og voru þær kröfur upp- haflega gerðar, að máli þessu væri vísað frá dómi, en síðar féll stefndi frá frávísunarkröfunni. Núverandi dómkröfur hans eru þær, að hann verði algerlega sýknaður af öllum kröfum stefn- anda í máli þessu og honum tildæmdur málskostnaður að skað- lausu samkvæmt taxta LMFÍ. Til vara gerir hann þá kröfu, að stefnukröfur verði verulega lækkaðar og verði þá málskostnaður látinn niður falla. Í upphaflegri efnisgreinargerð lögmanns stefnda sagði auk þessa um kröfugerð: „Ennfremur er gerð sú 313 krafa, að þegar stefnandi hefur lagt fram þá reikninga og gögn, sem í máli þessu er krafist, að lagðir verði fram, og ýmis atriði skýrð og skekkjur í reikningshaldi stefnanda varðandi umbjóð- anda minn hafa verið leiðréttar, að þá greiði einungis atkvæði um reikninga III. byggingarflokks eigendur íbúða í III. bygg- ingarflokki BSAB, þ. e. Fellsmúla 14-22, en ekki aðrir utanað- komandi, sem eru meðlimir í BSAB, s. s. verktakar og aðrir, sem engra hagsmuna eiga að gæta í Ill. byggingarflokki.“ Athuga- semd þessi var ekki sett fram sem gagnkrafa, og var henni ekki svarað af lögmanni stefnanda með sérstakri greinargerð. Í réttar- haldi 22. janúar sl. beindi dómarinn þeirri spurningu til lögmanns stefnda, hvernig skoða bæri tilvitnaða setningu í kröfugerð hans. Lögmaðurinn lýsti því þá yfir, að hann félli frá því, er þarna stendur, sem kröfu, en héldi fast við það sem málsástæðu. Sátt hefur verið reynd í málinu, en án árangurs. II. Málavextir. Í samþykktum þeim fyrir Byggingarsamvinnufélag atvinnu- bifreiðastjóra í Reykjavík og nágrenni, sem í gildi voru, þá er atburðir þeir gerðust, er leiddu til máls þessa, segir, að tilgangur félagsins sé að reisa íbúðarhús fyrir félagsmenn sína í samræmi við ákvæði laga um byggingarsamvinnufélög, að safna eignar- framlögum félagsmanna og að reka lánastarfsemi. Í 4. gr. félagslaga er fjallað um fjárhagsgrundvöll félagsins, og segir þar: „Félaginu skal aflað fjár: 1. með inngöngueyri í félagið, sem er kr. 500.00 og rennur í varasjóð félagsins; 2. með frjálsum framlögum hvers félagsmanns í stofnsjóð. Stofnsjóðseign hvers félagsmanns gangi upp í byggingarkostnað húss þess eða íbúðar, sem félagið ákveður að reisa fyrir hann. Félagið getur þá fyrst afhent félagsmanni íbúð hans, er stofn- sjóðseign nemur þeirri upphæð, sem byggingarkostnaðurinn er hærri en lán þau, sem félagið fær til byggingarinnar með ríkis- ábyrgð. Vextir af stofnsjóði leggjast við höfuðstól, og skulu þeir á hverjum tíma jafnháir og innlánsvextir í sparisjóði hjá Lands- banka Íslands. Stofnfjárinnistæður falla til útborgunar við andlát félagsmanns, við gjaldþrot, við brottflutning af félagssvæðinu, verði félags- 914 maður fátækrastyrksþurfi, og við úrsögn úr félaginu, enda hafi hann fullnægt öllum skuldbindingum sínum við félagið; 3. með lánum, er félagið tekur með ábyrgð ríkissjóðs; 4. með rekstrarsjóðsgjaldi. Til þess að standa straum af rekstr- arkostnaði félagsins skal hver félagsmaður greiða í árgjald til fé- lagsins kr. 200.00. Sé gjaldið eigi greitt fyrir tilskilinn gjalddaga, missir félagsmaður félagsréttindi sín og skoðast eigi lengur fé- lagsmaður, nema til komi ástæður, sem stjórn félagsins tekur gildar. Félagsmenn í sama lánaflokki skulu vera sérstök deild innan síns byggingarsamvinnufélags, og er henni heimilt að hafa sér- staka stjórn, að því er varðar sérmál hennar.“ Í 6. gr. félagslaga segir: „Félagsmenn bera ábyrgð einn fyrir alla og allir fyrir einn á sameiginlegum lánum í sínum lána- flokki.“ Í 8. gr. samþykktanna segir í 1. og 2. málsgr.: „Félagið veitir félagsmönnum lán til þess að koma upp byggingum eða íbúðum til eigin afnota, eftir þeim fyrirmyndum og á þeim stöðum, sem félagsmálaráðuneytið hefur samþykkt, enda hafi þeir uppfyllt skilyrði þau um stofnsjóðstillag, sem um ræðir í 4. gr. 2. Bygging húsanna annast félagið að öllu leyti, nema stjórn fé- lagsins ákveði annað, sbr. 2. mgr. c-liðs 18. gr. laga nr. 44 23. apríl 1946.“ (Sjá nú lög nr. 36/1952). Í 17. gr. laga félagsins segir, að aðalfundur hafi æðsta vald í fé- lagsmálum og geri þær ákvarðanir um starfsemi félagsins, sem þörf sé á. Í 18. gr. eru ákvæði um stjórn félagsins og störf stjórnar. Segir þar, að stjórn félagsins skuli skipuð fimm mönnum, for- manni, ritara, gjaldkera og tveimur meðstjórnendum. Skulu þeir kosnir á aðalfundi og einnig þrír menn til vara. Þá segir í greininni: „Formaður boðar til stjórnarfundar. Er stjórnarfundur lögmætur, ef minnst þrír stjórnendur eru á fundi. Úrslitum ræður afl atkvæða, en séu þau jöfn, ræður atkvæði for- manns. Allar fundarályktanir stjórnarinnar skulu færðar í gerða- bók, og rita viðstaddir stjórnendur undir þær. Stjórnin boðar til félagsfunda og undirbýr fundarefni, framkvæmir fundarálykt- anir og annast störf milli funda. Leggur fyrir aðalfund til úr- skurðar reikninga félagsins fyrir næsta ár á undan, er hún sér um að séu endurskoðaðir í tæka tíð, enda fylgi tillögur endur- skoðanda og athugasemdir, ef einhverjar eru. Stjórnin hefur eftir- lit með öllum framkvæmdum félagsins og hefur á hendi eða sér 315 um eftirlit á húsum þeim, sem félagið hefur byggt og selt félags- mönnum, innheimtir félagsgjöld, vexti og afborganir og sér um greiðslur á gjöldum þess. Stjórnin gætir í öllu hagsmuna félags- ins og getur leitað aðstoðar landslaga og réttar í málefnum þess, ef þörf krefur. Stjórninni er heimilt að ráða framkvæmdastjóra eða ráðsmann til þess að hafa á hendi eitthvað af stjórnarstörfum, og launa honum. Einnig er stjórninni heimilt að fela peninga- stofnun innheimtu afborgana og vaxta. Getur félagsfundur jafnað niður kostnaði við það á félagsmenn þá, sem hús hafa fengið hjá félaginu.“ Í 19. gr. segir: „Allir þeir samningar, sem stjórnin gerir fyrir hönd félagsins samkvæmt samþykktum þessum eða fundarályktunum í félaginu, eru bindandi fyrir félagsheildina og hvern einstakan félagsmann. Stjórnendur þrír saman skuldbinda félagið. Stjórnin ber ábyrgð gerða sinna fyrir aðalfundi.“ Í 20. gr. samþykktanna eru ákvæði um endurskoðendur. Segir þar: „Hver aðalfundur kýs einn endurskoðanda og annan til vara. Skulu þeir vera félagsmenn. Kjörtímabil þeirra er tvö ár. Fjár- málaráðherra skipar einn endurskoðanda. Skylt er að senda fjár- málaráðuneytinu samrit af aðalreikningi félagsins árlega. Félags- stjórn er heimilt að fela löggiltum endurskoðanda endurskoðun ásamt hinum stjórnskipaða og félagskjörnu endurskoðendum.“ Enn fremur er í greininni ákvæði um störf endurskoðenda. III. Það er upphaf þessa máls, að með byggingarsamningi, dags. 15. mars 1966, tók stefnandi að sér að reisa íbúð fyrir stefnda á 4. hæð til hægri í húsinu nr. 14 við Fellsmúla hér í borg. Stefndi varð þannig meðlimur í III. byggingarflokki félagsins. Samkvæmt 1. gr. byggingarsamningsins skyldi frágangur í að- aldráttum vera þannig: „Veggir skulu vera einangraðir og múr- húðaðir með venjulegum hætti og þakið steypt. Í gluggum skal vera tvöfalt gler. Íbúðin skal tilbúin undir tréverk og málningu og allt sameiginlegt utanhúss og innan fullgert. Allt það er BSAB tekur að sér að gera samkvæmt þessu, skal gert í samræmi við uppdrætti og verklýsingar Þorvalds Krist- mundssonar, arkitekts, og Sigurðar Thoroddsen, verkfræðings.“ Í 2. gr. samningsins segir: „BSAB tekur einnig að sér að þekja lóð hússins, þ. e. rykbinda 316 hana, ganga frá barnaleikvelli, gangstéttum, bílageymslum, bíla- stæðum o. s. frv., svo og að kaupa venjuleg leiktæki á barnaleik- völl, ef meiri hluti manna í þessum byggingarflokki óskar þess, þ. e. 21 af 40 hið fæsta, en gera verður þá sérstaka skrá um fyrir- komulag á greiðslum í viðbót við ákvæði 5. gr. þessa samnings.“ Í 3. gr. segir: „Verkið er unnið að öllu leyti fyrir kostnaðarverð, þ. e. án allrar álagningar af hálfu BSAB eða annarra, þó þannig að sam- eiginlegur kostnaður, svo sem uppdrættir allir, umsjónarlaun, samningagerðir, útboðskostnaður, eftirlit, efnisaðdrættir og út- veganir og annar óumflýjanlegur kostnaður vegna byggingar- flokksins, jafnast niður á byggingarflokkinn í heild í réttum hlut- föllum, þ. á m. íbúð undirritaðs miðað við verðmæti hennar.“ Þá segir í 4. gr. samningsins: „Verð íbúðar meðundirritaðs félagsmanns skal miðast við hlut- fallslega stærð hennar, þ. e. skiptilega og óskiptilega sameign hans í fasteigninni allri sbr. lög nr. 19 24. apríl 1959 um sameign fjölbýlishúsa.“ Í 5. gr. eru ákvæði um tilhögun greiðslna stefnda til stefnanda, og segir þar: „Undirritaður byggingarfélagi III. byggingarflokks hagar greiðslum sínum til stjórnar BSAB í sambandi við ofangreindar framkvæmdir sem hér segir: 1. Hann greiðir við undirskrift þessa samnings fram- lag sem svarar kr. 1.000.00 pr. m* í eignarhluta sínum í húsinu 148.000.00 2. Hann greiðir miðað við einstaka áfanga verks þessa samkvæmt á- kvörðun félagsstjórnar vegna skuld- bindingar hennar, svo og á grund- velli hinnar samþykktu kostnaðar- áætlunar: 15. maí 1966 67.000.00 15. júlí — 67.000.00 15. sept. — 67.000.00 15. nóv. — 67.000.00 416.000.00 Gler og útihurðir Hita- og raflagnir Múrhúðun á íbúð . Frágangur á sameign 3. Hugsiðaðsr eftirstöðvar af kostnað- Þú mp ö17 arverði íbúðarinnar með tilheyrandi, samkvæmt samningi þessum greiðast eftir nánari ákvörðun félagsstjórnar Samtals S Í 6. gr. samningsins segir: „Félagar byggingarflokksins geta kosið úr sínum hópi þrjá menn til þess að fylgjast sérstaklega með öllum fjárreiðum byggingarflokksins, auk hinnar venjulegu árlegu endurskoðunar, enda er stjórn BSAB skylt að halda sam- an öllum fylgiskjölum, þar til slík sérstök endurskoðun hefur far- ið fram, eða menn hafa í orði eða verki afsalað sér rétti til henn- ar.“ Kröfur sínar í málinu byggir stefnandi á framlögðum viðskipta- reikningi stefnda hjá stefnanda. Viðskiptareikningur þessi er svo- hljóðandi: „Byggingasamvinnufélag atvinnubifreiðastjóra í Reykjavík og nágrenni. Ármann Magnússon Viðskiptareikningur Fellsmúla 14, R. Reykjavík, 24. 9. 1969. Ár D M Debet Kredit 66 15 3 Pro: Innb. m/peningum 123.000.00 2.16 005 —“ "do do 67.000.00 — 18 7 — do do 67.000.00 — 1 1 — do do 25.000.00 — 15 9 — do do 67.000.00 — 21 11 —- do do 67.000.00 67 2 3 — do do 70.000.00 — 3 4 — do do 60.000.00 — 3 5 — do do 70.000.00 — 15 5 An: Vextir til BSAB 1.000.00 — 6 6 Pro:Innb. m/peningum 60.000.00 — 4 7 — do do 60.000.00 — 2 8 — do do 60.000.00 — 2 10 — do do 67.000.00 — 12 10 Hreinlætistæki 16.364.00 332.00 68 3 4 Pro: Innb. m/peningum 32.000.00 — 1 5 An: Vextir til BSAB 1.176.45 — 31 12 — do do 2.686.95 69 1 1 3.505% af ósundurl. byggingak. 929.829.50 318 69 1 1 do af lóðarstandsetn. 27.230.50 — 1 1 An: Tenging á hreinlætis- tækjum 5.371.02 — 1 1 — Jólasería 617.00 984.275.42 895.332.00 Skuldaður mismunur 88.943.42 Samtals kr. 984.275.42 984.275.42% IV. Stefnandi rökstyður reikning þennan svo, að íbúð stefnda sé talin vera 3.505% af fasteigninni Fellsmúla 14-22, og eigi hann því að greiða sameiginlegan byggingarkostnað í þessu hlutfalli samkvæmt 4. gr. byggingarsamningsins. Sameiginlegur bygging- arkostnaður hafi um áramótin 1968/1969 numið kr. 26.528.659.20 og hlutur stefnda hafi því numið kr. 929.829.50. Að auki hafi ýmislegt verið framkvæmt, sem ekki hafi beinlínis fallið undir byggingarsamninginn, sem stefndi hafi átt að greiða eftir reikn- ingi, en þar sé um að ræða hreinlætistæki kr. 16.364, stand- setningu lóðar kr. 27.230, tengingu hreinlætistækja kr. 5.371 og jólatrésseríu kr. 617. Þá hafi vextir til 31. desember 1968 vegna vangoldinna framlaga verið færðir inn á viðskiptareikning stefnda og nemi þeir samtals kr. 4.863.50. Samtals nemi þessar fjárhæðir kr. 984.275.42. Stefndi hafi aftur á móti aðeins greitt kr. 895.332.00, þannig að eftir standi stefnufjárhæðin, kr. 88.943.42. Hér sé þó ekki um endanlegt uppgjör að ræða, þar sem unnið hafi verið við bygginguna bæði árið 1969 og árið 1970. Áskilinn sé því réttur til að framhaldsstefna í málinu. Það hefur þó ekki verið gert. Í þinghaldi þann 22. janúar sl. óskaði formaður dómsins eftir því við lögmann stefnanda, að hann upplýsti, hvort upphæð sú, sem stefndi er sóttur um í máli þessu, byggðist á endurskoðuðum, samþykktum heildarbyggingarreikningum. Lögmaðurinn kvað svo vera og vitnaði í því sambandi til dskj. nr. 33, sem hann kvað byggjast á endurskoðun félagskjörinna endurskoðenda og vera úr skýrslu fyrir árið 1968. Mismun þann, sem kemur fram á því dómsskjali og á dskj. nr. 5, sem ber yfirskriftina byggingarreikn- ingur Fellsmúla 14-22, skýrir hann svo, að liðir nr. 53 og 54 á dskj. nr. 5 séu ekki teknir með á byggingarkostnaði í dskj. nr. 33, þar sem þeir séu fyrir utan byggingarsamninginn, sbr. dskj. 319 nr. 3, og greiddir eftir reikningum þeirra aðilja, sem þær fram- kvæmdir unnu. Þá lýsti lögmaðurinn því yfir, að heildarreikn- ingur varðandi stefnda lægi ekki fyrir. Framkvæmdum við Fells- múla 14-22 sé að fullu lokið, en eftir sé að skipta byggingarkostn- aði, sem á féll árið 1969, en hlutur stefnda sé þar kr. 3.326.40. Í því sambandi vitnaði hann til dskj. nr. 35, bls. 29-30, en þar eigi að koma fram byggingarkostnaður ársins 1969. Þá lýsti lögmaður stefnanda því yfir, að innborgun stefnda, eins og henni er lýst á dskj. nr. 33, sé þannig fundin, að talan eigi að sýna stöðu hans gagnvart félaginu, eftir að frá hafi verið dregnir vextir og greiðsla vegna hreinlætistækja. Hvorki vextirnir né greiðslan vegna hrein- lætistækjanna séu inni í heildarbyggingarkostnaði, sbr. dskj. nr. 33. Heildargreiðsla stefnda komi aftur á móti fram á dskj. nr. 4, þ. e. viðskiptareikningi stefnda hjá stefnanda, sem áður hefur verið rakinn. Lögmenn aðilja voru sammála um, að áfallnir van- skilavextir miðað við 31. desember 1968 hefðu numið kr. 357.431.26 og hafi hlutur stefnda numið kr. 4.836.39. Þá hefur lögmaður stefnanda lýst því yfir að gefnu tilefni frá dómaranum, að stefndi sé ekki í neinum lánaflokki. Aðrir byggjendur Fells- múla 14-22 séu í mörgum lánaflokkum, ef þeir hafi fengið ríkis- tryggð lán. Með þeim séu í lánaflokki t. d. byggjendur að Hrísa- teigi og Kóngsbakka. Hann vitnar í því sambandi til dskj. nr. 35, bls. 40-42. Lögmaður stefnda kvaðst ekki bera brigður á það, að stefndi væri ekki í lánaflokki, en hann væri í byggingarflokki. V. Auk þess að krefjast framlagningar ýmissa skjala, eins og áður hefur fram komið, og að ekki aðrir en byggjendur í III. bygging- arflokki BSAB greiði atkvæði um reikninga vegna þess bygging- arflokks hefur stefndi í greinargerð sinni dregið fram nokkrar málsástæður. Til stuðnings þeirri málsástæðu sinni, að aðeins byggjendur í III. byggingarflokki BSAB eigi að greiða atkvæði um reikninga þess byggingarflokks, vísar hann í bréf fjármála- ráðuneytisins frá 11. júní 1969. Í tilvitnuðu bréfi ráðuneytisins, sem stílað er til herra fulltrúa Unndórs Jónssonar c/o Ríkisendur- skoðun, Laugavegi 105, Reykjavík, segir m. a.: „Út af bréfi yðar, dags. í dag, varðandi fjármál byggingarflokka (lánaflokka) í byggingarsamvinnufélögum vill ráðuneytið taka fram, að í næst síðustu málsgrein 15. gr. laga nr. 36/1957 (þannig. Á líkl. að vera 1952) segir, „að lántökur þeirra séu með samábyrgð allra þeirra félagsmanna, sem;fá lán í þeim flokki.“ Því telur ráðuneytið ótví- 320 rætt skv. lögum, að fjárreiðum slíkra flokka beri að halda algjör- lega aðgreindum. ... “ Önnur rök stefnda eru þau, að hann ber brigður á, að eignar- hlutföll sín í fasteigninni Fellsmúla 14-22 séu rétt útreiknuð. Segir hann, að eigendur að húsinu nr. 14 hafi samþykkt að fá Gunngeir Pétursson hjá borgarverkfræðingi til að reikna út rétt eignarhlutföll og telji Gunngeir í sínum útreikningi, að stefndi eigi 3.431% af eigninni. Telur stefndi, að leggja beri útreikninga nefnds Gunngeirs til grundvallar, þegar hluti hans er útreikn- aður. Útreikningur Gunngeirs Péturssonar hefur verið lagður fram. Gunngeir Pétursson hefur komið fyrir dóminn og sagði þá, að tvö sjónarmið væru uppi um það, hvernig ætti að reikna eigna- skipti í sambýlishúsum. Annars vegar að miða eingöngu við nettó- flatarmál íbúðar og skiptist sameign þá í þeim hlutföllum. Hins vegar að taka flatarmál íbúðar og skipta allri sameign jafnt. Að- ferðin, sem íslenski staðallinn geri ráð fyrir og hann kveðst reikna eftir, sé í því fólginn að fara einhvern milliveg, þannig að tekinn sé viss hluti sameignar og skipt jafnt á milli íbúða. Hinum hluta sameignar sé þá skipt eftir eignarhlutföllum. Hann sagði, að þeir hlutar sameignar, sem jafnt væri skipt, væru t. d. þvottahús, hjól- hestageymsla og sameiginlegt þurrkherbergi, ef það væri til stað- ar. Óumdeilt er, að útreikningar stefnanda eru byggðir á þeirri aðferð að miða við flatarmál íbúðar og skipta allri sameign í þeim hlutföllum. Þá hefur stefndi haldið fram, að ósamræmi sé milli viðskipta- reiknings hans hjá stefnanda og yfirlits Ragnars H. Magnússonar, löggilts endurskoðanda, sem hann hefur lagt fram. Samkvæmt viðskiptareikningnum séu greiðslur stefnda til stefnanda kr. 895.332.00, en á yfirlitinu kr. 874.104.60. Báðar tölurnar séu miðað- ar við 31. desember 1968. Þá sé kostnaður vegna raflagna í blokkina, bæði efni og vinna, samkvæmt yfirliti endurskoðandans kr. 1.679.269.17, en sam- kvæmt ársskýrslu, sem gefin sé út prentuð af stefnanda í maí 1970, sé kostnaðurinn kr. 1.838.401.71, en kostnaður af sama verki samkvæmt reikningi til stefnda kr. 1.900.306.08. Kostnaður vegna lóðarframkvæmda sunnan við húsin sé sagð- ur vera á reikningum, sem viðskiptareikningur stefnda er miðað- ur við, 776.906.40, en sami kostnaður sé í ársskýrslu stefnanda talinn 721.750.00. Endurskoðun sú, er Ragnar H. Magnússon hafi látið fara frá sér þann 26. febrúar 1969, sé miðuð við 31. desember 1968, þ. e. 321 þegar stefnandi hafi verið hættur byggingarframkvæmdum, þá sé allur byggingarkostnaðurinn orðinn kr. 29.597.353.13. Stefn- andi hafi sent frá sér yfirlit þann 27. febrúar 1969, sem fjalli um sömu framkvæmdir miðaðar við 31. desember 1968, en hjá hon- um sé byggingarkostnaðurinn kr. 30.798.599.04. Á yfirliti því, sem viðskiptareikningur stefnda sé miðaður við, sé kostnaðurinn aft- ur á móti kr. 31.072.956.71. Þá heldur stefndi því fram, að samkvæmt byggingarsamningi hafi stefnandi átt að sjá um lóðarframkvæmdir, ef einfaldur meiri hluti íbúðareigenda samþykkti það. Að sjálfsögðu hafi þá átt að halda fund með öllum eigendum og leggja fyrir fundinn greiðslu- fyrirkomulag og reikninga svo og hafi átt að leita tilboða. Þetta hafi ekki verið gert, heldur hafi framkvæmdastjórinn Óskar Jóns- son farið á milli manna og fengið þá til að samþykkja, að lóðar- framkvæmdir hæfust. Óskar hafi sagt, að kostnaður við verk þetta yrði kr. 450.000.00. Hann hafi síðan látið hefja lóðarfram- kvæmdir og muni hafa notað til þess fé, sem renna átti til bygg- ingarinnar. Ekkert greiðsluplan hafi verið gert, eins og samn- ingurinn hafi þó gert ráð fyrir. Þá heldur stefndi því fram, að þann 23. janúar 1969 hafi eig- endur hússins nr. 14-22 skrifað stjórn stefnanda bréf, þar sem þeir lýsi því yfir, að þeir vilji ekki, að stefnandi haldi áfram byggingarframkvæmdum og muni ekki greiða frekari reikninga, fyrr en rétt endurskoðun hafi átt sér stað, þ. e. í samráði við trún- aðarmenn byggingarflokksins, sbr. 6. gr. byggingarsamningsins, og banni þeir í bréfinu að binda byggingarflokkinn fjárskuld- bindingum. Þá segir stefndi, að hann hafi ásamt Ólafi Helgasyni og Magn- úsi Nordahl verið kosinn í trúnaðarmannaráð til þess að hafa eftirlit með öllum fjárreiðum byggingarflokksins, sbr. 6. gr. bygs- ingarsamningsins, og hafi stefnandi átt að halda saman öllum fylgiskjölum og veita þeim aðgang að þeim. Trúnaðarmannaráð og endurskoðendur hafi lagt fyrir stefnanda að leita tilboða í öll hin stærri verk við bygginguna til þess að fá sem hagstæðust kjör, en trúnaðarmannaráðinu hafi eigi tekist að fá að skoða til- boð, sem kunni að hafa verið gert í hina ýmsu þætti byggingar- innar. Stefndi krefst því, að upplýst sé í réttinum, hvaða þættir byggingarinnar hafi verið boðnir út og hvaða tilboð hafi borist og þau lögð fram í réttinum ásamt nákvæmum skýringum. Sér- staklega krefst hann skýringa á steinsteypu, steypujárni, glugg- um og svalahurðum, jólatrésseríu, lóðarframkvæmdum, gleri, 21 922 pússningaframkvæmdum, hreinlætistækjum, hurðum í sameign, póstkassa og handriði. Þá krefst hann sömu upplýsinga um móta- uppslátt. Þá er krafist skýringa á opinberum gjöldum. Þá krefst stefndi framlagningar bankareikninga varðandi bygg- inguna fyrir árin 1965, 1966, 1967 og 1968 svo og upplýsinga um, við hvaða banka hafi verið skipt, hvort vexti hafi þurft að greiða og ef svo sé, framlagningu yfirlits um þá sundurliðað. Hafi þurft að greiða vexti og sé um vaxtatekjur að ræða, hvort þær eigi ekki að renna til III. byggingarflokks sjálfs. Þá krefst stefndi upplýsinga um, hvað orðið hafi af efni og öðrum hlutum, sem keyptir hafi verið til byggingarinnar, eða hvar þeir séu niður komnir. Þá heldur hann því fram, að stein- húðun utanhúss hafi reynst gölluð og sé hann krafinn um sinn hluta af því gallaða verki. VI. Með athugasemdum stjórnar BSAB, sem fram voru lagðar Í réttinum 7. mars 1972, er ýmsum af aðfinnslum stefnda svarað. Þá voru einnig lögð fram ýmis þau skjöl, sem stefndi hafði beðið um. Segir þar m. a, að samkvæmt 6. gr. byggingarsamningsins eigi byggingarflokkurinn að kjósa 3 menn úr sínum hópi til þess að fylgjast með fjárreiðum byggingarinnar. Þeir hafi ekki getað fyrirskipað stjórnendum félagsins ákveðinn hátt framkvæmda. Allan byggingartímann og allt þar til þeir hófu málaferli gegn félaginu vegna vaxta af vangreiddum byggingarframlögum hafi þeir haft aðgang að öllum fylgiskjölum og bókhaldi byggingar- innar á skrifstofu félagsins og þannig getað fylgst með framgangi mála. Þeir hafi engar athugasemdir gert á þeim tíma. Varðandi misræmi það, sem talað er um í greinargerð stefnda á heildarbyggingarkostnaði og innborgunum stefnda hjá félag- inu annars vegar og á greiðsluyfirliti Ragnars Á. Magnússonar hins vegar tekur stjórnin fram, að þetta tvennt sé ekki miðað við sama tíma. Reikningur félagsins sé gefinn út 24. september 1969, en yfirlitið sé miðað við áramót 1968-69. Samanburður við ára- mótayfirlit félagsins sé heldur ekki raunhæfur, þar sem endur- skoðun eigi þá eftir að fara fram og ýmsar leiðréttingar hennar vegna, enn fremur geti verið um ógreidda reikninga að ræða. VII. Komið hefur fyrir Séminn Guðmundur Óskar Jónsson, fram- kvæmdastjóri stefnanda. Hann skýrði svo frá, að reikningum III. 323 byggingarflokks væri haldið aðgreindum frá öðrum reikningum BSAB. Hann sagði, að bankareikningar væru sameiginlegir fyrir félagið í heild. Hann sagði, að í raun og veru hefði enginn greitt atkvæði um málefni Ill. byggingarflokks BSAB. Félagið geri samning við hvern og einn íbúðarkaupanda, en ekki við þá sem heild. Hann kvað fund ekki hafa verið haldinn í III. byggingar- flokki um reikningana, en þrír fundir a. m. k. hafi verið haldnir sem kynningarfundir. Slíkir fundir geti tekið ákvarðanir um framkvæmdir, sem séu utan samnings þess, sem gerður hafi verið við hvern og einn íbúðareiganda. Hver og einn geti neitað viðbót við sinn samning, nema það sé tekið fram í samningnum sjálfum. BSAB haldi ekki fundi um reikninga fyrir hvern byggingarflokk. Þá skýrði hann svo frá, að sjá mætti, hvernig vextir, sem stefndi er skuldfærður fyrir, væru reiknaðir með því að bera saman viðskiptareikning hans og samninginn. Vextir hafi ekki verið reiknaðir íbúðarkaupendum af upphæðum, sem þeir greiddu samkvæmt samningnum, áður en til byggingarframkvæmda kom, en ef þeir greiddu of mikið miðað við samninginn, hafi sömu vextir verið reiknaðir af umframfjárhæðinni eins og þeim sé reiknað af þeim fjárhæðum, sem þeir eigi ógoldnar. Vextir þeir, sem stefnda séu reiknaðir á viðskiptareikningi hans, séu af upp- hæðum, sem hafi fasta gjalddaga samkvæmt samningnum. Hann sagði, að vaxtatekjur væru hvergi færðar á III. byggingarflokk. Enn fremur skýrði hann svo frá, að lítið hefði verið unnið eftir tilboðum, en sagði trúnaðarmenn III. byggingarflokks eða ein- hverja þeirra hafa verið viðstadda, þegar tilboð voru opnuð í raf- verk. Hann kvað stjórn félagsins taka allar ákvarðanir um fram- kvæmdir. Ekki væri kosin sérstök stjórn fyrir hvern byggingar- flokk. Nú sé það komið í lög hjá þeim, að þegar þeir hafi lokið framkvæmdum, sé kosin stjórn fyrir hverja deild, sem þeir skili framkvæmdunum svo til. Hann var að því spurður, hvort tilboða hefði verið leitað í fleiri verk en raflögn. Kvað hann tilboða hafa verið leitað í steypuefni, gluggasmíði, útihurðir sér og innihurðir svo og lóð. Frágangur utanhúss hafi verið tekinn á föstu verði, sem var tilboðsverð, en um fleiri aðilja muni ekki þar hafa verið að ræða. Þá sagði hann aðspurður af lögmanni stefnda, að eins og stefndi vissi, þá hefði afgangur af byggingarefni verið færður yfir á annan byggingarflokk. Í bókhaldi sé þetta fært til lækkun- ar á byggingarkostnaði í III. byggingarflokki. Hann skýrði svo frá, að það hefði ekki komið fyrir, að greitt hefði verið meira fyr- ir verk en samningur sagði til um, nema því aðeins að um aukið 324 verk hefði verið að ræða eða samið hefði verið fyrirfram um hækkanir. Þá skýrði hann enn frá því, að á aðalfundi félagsins væru greidd atkvæði um heildarreikninga félagsins. Í þeim reikningum væri fólgin staða hvers byggingarflokks fyrir sig. Kom það fram hjá honum, að á þann fund gætu komið menn, sem ekki væru fé- lagar að byggingarframkvæmdum. Sigurður Flosason, formaður stjórnar BSAB, hefur komið fyrir dóminn og staðfest skýrslur, sem fyrir liggja Í málinu. Ekki þykir ástæða til að taka hér sérstaklega upp úr framburði hans. Stefndi, Ármann Magnússon, hefur komið fyrir dóm. Hann staðfesti þar aðiljaskýrslur, sem hann hefur látið leggja fram. Hann skýrði svo frá, að hann hefði verið kosinn trúnaðarmaður og endurskoðandi III. byggingarflokks BSAB á fundi byggjenda í flokknum. Hann vitnaði til 6. gr. byggingarsamningsins um það, hvert væri hlutverk trúnaðarmanna. Hann kvað fund þennan hafa verið haldinn um svipað leyti og framkvæmdir hófust. Þeir trúnaðarmennirnir hefðu sinnt störfum sínum á þann hátt að fara á vinnustaðinn og fylgjast með vinnubrögðum. Einnig hefði framkvæmdastjóri BSAB skýrt þeim frá verksamningum, eftir að þeir hefðu verið gerðir. Hann kvað þá ekki hafa haft aðgang að reikningum, fyrr en að verkinu loknu. Hann kvaðst ekki muna til þess, að þeir hreyfðu andmælum gegn því, við hverja verktaka væri samið, meðan á byggingarframkvæmdum stóð. Hann tók það fram, að framkvæmdastjórinn hefði skýrt þeim frá því, að aðeins tveir hefðu. gert tilboð í rafverk og þar af hefði annar ekki haft réttindi, þannig að aðeins hefði verið við einn að semja, Jón Guðjónsson rafvirkja. Hann kvað þá hafa tekið það skýrt fram við framkvæmdastjórann, áður en til verksins kom, að þeir vildu, að verkin væru boðin út og sem ítarlegastar verklýsingar gerðar. Hann var að því spurður, hvort trúnaðarmennirnir hefðu nokkurn tíma verið formlega kallaðir til að vera viðstaddir opnun tilboða. Kvað hann svo ekki vera. Hann var að því spurður, hvort trún- aðarmönnunum hefði nokkurn tíma verið sýndir reikningar, með- an á verkinu stóð, svo sem tilboð og reikningar fyrir einstaka verkþætti. Hann svaraði þessu neitandi. Hann sagði, að þeim hefði verið fyllilega gefið í skyn, að sá samningur, sem þeir höfðu gert við BSAB, mundi standast og þeir þyrftu ekki að greiða meira en í honum fælist. Það hefði hins vegar komið í ljós, þegar þeim var sendur reikningur, dags. 12. júní 1968, að um viðbótargreiðsl- ur mundi vera að ræða. Á fundi á Hótel Sögu í október það sama 325 ár hefði verið samþykkt, að endurskoðun samkvæmt 6. gr. samn- ingsins færi fram. Á þeim fundi hefðu verið viðstaddir 30 af með- limum byggingarflokksins. Þá hefur komið fyrir dóminn Jón Guðjónsson rafvélameistari. Hann skýrði svo frá, að fyrirtæki hans, Raflagnir og vindingar, hefðu gert samning við BSAB um raflagnir byggingarinnar að Fellsmúla 14-22. Raflagnirnar hefðu verið unnar samkvæmt til- boði eða samningi, alla vega hafi verið um fasta upphæð að ræða. Hann kvað sig minna, að til viðbótar þessari föstu upphæð hafi komið verðhækkanir á tímabilinu og hækkanir vegna breytinga og aukaverka. Eitthvað af breytingunum hafi hann innheimt sér- staklega hjá íbúðaeigendum. Hann tók fram, að hann teldi sig hafa skýrt út breytingar og hækkanir á þeim reikningum, sem fyrir lægju hjá BSAB. Þá kom fyrir dóminn Hallvarður Sigurður Guðlaugsson, en hann var byggingameistari að byggingu BSAB að Fellsmúla 14-22. Ekki þykir ástæða til að rekja hér framburð hans. Þá hafa komið fyrir dóminn Gústaf Ófeigsson bifreiðarstjóri og Magnús B. Norðdahl bifreiðarstjóri. Varða framburðir þeirra framkvæmdir lóðar. Þá hefur komið fyrir dóminn Unndór Jónsson fulltrúi. Hann skýrði svo frá, að hann hefði verið tilnefndur af fjármálaráðu- neytinu sem endurskoðandi fyrir nokkur byggingarsamvinnufé- lög, þar á meðal stefnanda. Fyrir honum var lesið bréfið á dskj. nr. 16, þ. e. bréf, sem stílað er til hans frá fjármálaráðuneytinu. Hann var síðan spurður að því, hvort fjárreiðum III. byggingar- flokks BSAB hefði verið haldið algerlega aðgreindum. Hann svar- aði því neitandi, þ. e. ekki að því leyti, að rentur, sem félaginu hafi áskotnast vegna dráttar á greiðslum einstakra byggjenda, hafi verið teknar til félagsins sjálfs, en ekki látnar renna til bygg- ingarflokksins. Hann kvaðst telja þetta rangt og kvaðst hafa skrif- að félaginu bréf um það. Að öðru leyti hafi fjárreiðum byggingar- flokksins verið haldið aðgreindum, eftir því sem hann best viti. Hann sagði hlutverk sitt sem endurskoðanda vera að sjá til þess, að greitt væri af lánum á réttum tíma, svo að ekki söfnuðust fyr- ir óeðlilegar vangreiddar skuldir. Þá ætti hann að hafa eftirlit með þeim sjóðum, sem félögin hafi myndað, svo og að sinna kvört- unum og reyna að jafna þær deilur, sem upp komi. Hann kvaðst hafa framkvæmt þá endurskoðun á fjárreiðum BSAB, sem til- heyri hans hlutverki. Hann kvaðst eitt árið hafa gert athugasemd um meðferð dráttarvaxta, svo sem áður greinir. Hann kvaðst 326 þann 5. mars 1969 hafa haldið fund með stjórn BSAB og trúnað- armönnum III. byggingarflokks til þess að jafna ágreining, sem upp hafi komið. Fundur þessi hafi orðið árangurslaus. Ágrein- ingurinn hafi verið sá, að trúnaðarmennirnir vildu fá að sjá þau skjöl og gögn yfir byggingarflokkinn, sem þeir töldu sig ekki hafa fengið að sjá. Stjórn BSAB hafi haldið því fram, að þessi atriði kæmu fram í bókhaldinu, og kvaðst vitnið þá ekki hafa skilið, hvers vegna þyrfti að biðja um þessar upplýsingar. Þá taldi hann, að lánaflokkur yrði að tilheyra ákveðnum byggingarflokki, og að eftir hans skilningi gæti t. d. byggjandi í Fellsmúla ekki verið í sama lánaflokki og byggjandi í Kóngsbakka. Þá hefur verið lagt fram vottorð Gunnars R. Magnússonar, lög- gilts endurskoðanda, sem hefur verið tekið gilt sem staðfest fyrir dómi. Vottorð þetta hljóðar svo: „Reykjavík 14. nóvember 1972. Það vottast hér með, að stjórn Byggingarsamvinnufélags at- vinnubifreiðastjóra fór þess á leit við mig, að ég endurskoðaði (tölulega) bókhald félagsins fyrir árið 1968. Beiðni þessi er dag- sett 29. maí 1969. Fram að þessum tíma hafði ég ekki annast tölu- lega endurskoðun fyrir félagið, hins vegar samdi ég ársreikninga félagsins fyrir árið 1967, án tölulegrar endurskoðunar, en sú end- urskoðun hafði verið framkvæmd af félagskjörnum endurskoð- endum.“ VIII. Um gang máls þessa. Formaður dómsins fékk mál þetta fyrst til meðferðar í desem- ber 1971. Hafði það þá verið látið bíða hjá dómstólnum, þar sem annað mál, sem talið var skipta máli um úrslit þess, hafði verið hér til meðferðar. Mál það varðaði deilur hluta byggjenda í IIl. byggingarflokki og BSAB um færslu vaxta, og lauk því með frá- vísun. Þann 16. desember 1971 féll stefndi frá frávísunarkröfu, sem hann hafði upphaflega gert, og fékk frest með samþykki stefnanda til 25. janúar 1972 til að gagnstefna í málinu. Þann dag fékk lögmaður stefnda með samþykki lögmanns stefnanda frekari frest til að skila greinargerð til 8. febrúar 1972. Þann dag skilaði stefndi greinargerð og fylgiskjölum, og var sátt reynd án árangurs. Síðan var málinu frestað til gagnaöflunar til 7. mars 1972. Þann dag lagði lögmaður stefnanda fram ýmis skjöl og gögn, er stefndi hafði heimtað úr hans hendi, svo og skýringar við máls- ástæðum stefnda. Málinu var síðan frestað til aðiljayfirheyrslu og gagnaöflunar til 15. mars 1972. 327 I þinghaldi þann dag varð samkomulag með aðiljum um það, að trúnaðarmenn III. byggingarflokks BSAB kæmu á skrifstofu félagsins ásamt löggiltum endurskoðanda og fengju þar aðgang að öllum tilboðum, útboðsgögnum og skjölum varðandi bygging- arflokkinn. Málinu var í þessu skyni frestað til 17. apríl 1972. Í þinghaldi 17. apríl 1972 beindi dómarinn því til stefnda, að honum væri gefinn kostur á að fá dómkvadda matsmenn til að yfirfara reikninga III. byggingarflokks byggingarframkvæmda BSAB. Hvort þeir ættu við flokkinn og hver væri eftir þá yfir- ferð réttilegur byggingarkostnaður. Teldi stefndi sér fært að undanskilja einhverja ákveðna verkþætti, þá kæmi greinilega fram, hverjir þeir væru, og yrði matsbeiðnin þá í þáttum, þar sem hver verkþáttanna væri talinn sér. Þá voru í þinghaldi þessu lagðar fram skýrslur stjórnar BSAB vegna heimsókna Ármanns Magnússonar, Ólafs Helgasonar og Magnúsar Nordahls, trúnaðarmanna III. byggingarflokks BSAB, á skrifstofur félagsins í samræmi við samkomulagið frá 15. mars 1972 (sjá dómsskj. 50-51). Kemur þar fram, að trúnaðarmennirn- ir höfðu ekki löggiltan endurskoðanda með sér. Málinu var síðan frestað til 15. maí s. á. Þá var því frestað aftur til 26. maí s. á. Í því þinghaldi lýsti lögmaður stefnda því yfir, að af hálfu hans væri þess að svo stöddu ekki óskað, að dómkvaddir yrðu mats- menn, sbr. þinghaldið 17. apríl. Málinu var síðan frestað til 20. júní s. á. Í því þinghaldi kom Gunngeir Pétursson skrifstofustjóri fyrir dóminn, og var málinu þá frestað enn á ný til gagnaöflunar til 8. september s. á. Fóru þá aðiljayfirheyrslur fram. Var málinu síðan frestað til vitnaleiðslu og frekari gagnaöflunar til föstudags- ins 29. september s. á., og lýsti lögmaður stefnanda því jafnframt yfir, að hann mundi ekki samþykkja frekari frest til öflunar gagna Í málinu. Í þessu þinghaldi kom fram hjá stefnda, að endurskoðun, sem um var samið í þinghaldi 15. mars 1972, væri enn ekki lokið. Hann sagði, að þeir hefðu í sumar unnið að því að safna reikning- um frá þeim fyrirtækjum, sem unnu fyrir III. byggingarflokk, til þess að bera þá saman við reikninga þá, er kæmu fram hjá félaginu. Í þinghaldi 29. september sl. kom fyrir dóminn Halldór Jóns- son, framkvæmdastjóri Steypustöðvarinnar h/f. Aðspurður af lögmanni stefnanda kvað hann sig minna, að Steypustöðin h/f hefði gert tilboð Í steypuna í Fellsmúla 14-22. Hann kvaðst ekki muna, hvað tilboðið hefði hljóðað upp á. Lögmaður stefnda kvaðst 328 þá skora á vitnið að leggja fram reikninga yfir verkið og tilboðið. Lögmaður stefnda upplýsti, að tilgangur þess að fá fram reikn- ingana og tilboð Steypustöðvarinnar h/f væri að fá fram saman- burð við reikninga stefnanda. Lögmaður stefnanda kvaðst mót- mæla áskorun lögmanns stefnda. Kvaðst hann mótmæla áskorun- inni á þeim forsendum, að öll skjöl varðandi viðskipti BSAB við Steypustöðina væru í bókhaldi félagsins, sem stefndi hafi haft aðgang að, og ekkert væri fram komið í málinu, sem gert hefði þau tortryggileg. Sátt tókst ekki með aðiljum um þetta ágreiningsefni, og krafð- ist stefndi úrskurðar um það atriði, hvort Steypustöðinni væri skylt að leggja fram ofangreinda reikninga og tilboð. Úrskurður gekk þann 17. október sl., og var hann á þá leið, að kröfu stefnda, Ármanns Magnússonar, um, að Steypustöðinni h/f væri gert skylt að leggja fram reikninga og tilboð yfir steypu í Fellsmúla 14-22, var hrundið. Mál þetta kom svo fyrir að nýju þann 3. nóvember sl. Lagði lögmaður stefnda þar fram tvö skjöl ásamt viðfestum tilboðum og reikningum varðandi þær athugasemdir, sem í skjölunum greinir. Hann óskaði síðan eftir tíma til að leiða fyrir dóminn þá aðilja, sem gefið hafa reikninga þessa og tilboð. Síðan óskaði hann eftir því að leggja fram yfirlýsingu stefnda til skýringa á máli þessu. Lögmaður stefnanda mótmælti framlagningu skjals- ins, þar sem hér væri um skriflegan málflutning að ræða, sem væri greinilegt andsvar við því, sem fram væri komið, og lægju þau atriði öll þegar fyrir, sem skýringar þessar varða. Lögmaður stefnda mótmælti athugasemd lögmanns stefnanda og kvað skjal- ið nauðsynlegt til upplýsingar málsins og einföldunar og krafðist úrskurðar um framlagningu skjalsins. Málið var síðan tekið til úrskurðar um, hvort leyfa skyldi framlagningu skjalsins. Með úrskurði 7. nóvember 1972 var því synjað. Mál þetta kom næst fyrir dóminn þann 14. nóvember 1972, en því hafði verið frestað til þess dags Í Þinghaldi því, er ágrein- ingur varð um framlagningu skjalsins. Einnig hafði þá verið bók- að, að lögmenn fengju tækifæri til þess þann 14. nóvember að leiða þau vitni, sem þeir óskuðu að leiða. Í þinghaldi þessu komu fyrir dóminn Jón Guðjónsson rafvéla- meistari, Hallvarður Sigurður Guðlaugsson byggingameistari, Gústaf Ófeigsson bifreiðarstjóri og Magnús B. Norðdahl bifreiðar- stjóri svo og Unndór Jónsson fulltrúi. Þá var í þessu þinghaldi lagt fram vottorð Gunnars R. Magnússonar, löggilts endurskoð- 329 anda. Þá lagði lögmaður stefnanda fram í þinghaldi þessu skjöl úr bókhaldi stefnanda sem svör við gögnum, sem lögmaður stefnda hafði lagt fram í næstu þinghöldum á undan. Að vitnaleiðslu lokinni þennan dag óskaði lögmaður stefnda eftir tíma til að leiða fyrir dóminn Jón Einarsson, gjaldkera stefnanda, sem hann kvaðst ætla að vitnastefna svo og Ragnari H. Magnússyni endurskoðanda. Kvað hann Ragnar eiga að bera um endurskoðun þá, sem hann hafði framkvæmt. Þá óskaði stefndi jafnframt eftir tíma til að leggja fram skjöl frá Cudogler h/f. Hann kvað ekki mundu verða um fleiri skjöl eða vitni að ræða af sinni hálfu. Lögmaður stefnanda neitaði frekari fresti á þeim forsendum, að nægur tími hefði gefist til að leiða ofangreind vitni svo og að leggja fram greind skjöl. Hann kvað gagnasöfnun lokið af sinni hálfu. Lögmaður stefnda krafðist þá úrskurðar um frestbeiðni sína. Hann kvaðst þurfa vikufrest í þessu skyni. Þá lagði hann fram spurningar, sem hann ætlaði að bera upp fyrir Jóni Einarssyni. Málið var tekið til úrskurðar um frestbeiðni stefnda. Lögmaður stefnda hafði hvorki á það minnst áður, að hann óskaði eftir að leiða Ragnar H. Magnússon endurskoðanda fyrir dóminn né að leggja fram umrædd skjöl frá Cudogler h/f. Hins vegar hafði hann á það minnst í skjali því, sem hann óskaði framlagningar á í þinghaldi 3. nóvember, að hann vildi fá Jón Einarsson fyrir dóminn til þess að gefa skýringar á reikningum. Hann hafði hvorki stefnt Jóni Einarssyni né Ragnari H. Magnússyni fyrir dóminn þann 14. nóvember 1972, en þá hafði honum verið til- kynnt, að aðiljum gæfist kostur á að leiða vitni fyrir dóm. Niður- staða þessa úrskurðar varð sú, að eins og málinu væri háttað og í samræmi við rekstur stefnda á málinu, væri ekki mögulegt að taka kröfu hans um frekari frest til greina, og var henni synjað. Gagnaöflun málsins var þar með lokið. En í þinghaldi þann 22. janúar sl. endurupptók dómarinn málið samkvæmt lögjöfnun frá 120. gr. laga 85,/1936. Beindi hann ákveðnum spurningum til lög- manna og fékk upplýsingar um þær svo og tilvitnanir í áður fram- lögð skjöl. Þótti að því loknu málið liggja það ljóslega fyrir af hálfu stefnanda, að munnlegur flutningur mætti fara fram. Málið var síðan dómtekið í þessu þinghaldi. IX. Við munnlegan flutning vitnaði lögmaður stefnanda til bygg- ingarsamningsins um skiptingu byggingarkostnaðar svo og til við- 330 skiptareiknings stefnda hjá stefnanda og reiknings yfir heildar- kostnað við bygginguna. Þá hélt hann því fram, að félagið hefði orðið að taka lán vegna vanskila. Hann benti á, að hvorki vaxtagjöld né vaxtatekjur væru færðar á byggingarflokkinn. Dráttarvextir væru eingöngu færðir á reikning viðkomandi manns. Vextirnir komi þannig ekki inn á heildarreikninginn. Enn fremur hélt hann því fram, að íbúðin væri ekki afhent. Upphæðin, sem sýnd væri á dskj. nr. 33, sýni inneign stefnda, þ. e. innborgun hans að frádregnum vöxtum og kostnaði fyrir hreinlætistæki. Á þessum tíma hafi BSAB ekki verið skipt í deildir, en svo hafi verið gert núna, sbr. samþykktirnar. Hver byggingarflokkur sé nú sérstök deild. Þá kom það fram hjá honum, að allt múrverk hefði verið gert upp við hvern og einn íbúðareiganda samkvæmt mælingum, og vitnaði hann í því sambandi til dskj. nr. 5. Öllum gögnum Ragnars H. Magnússonar mótmælti stefnandi sem röngum. Þá hélt hann því fram, að í kostnaði við raflagnir væri ekki aðeins um tilboðsupphæð að ræða. Jafnframt sagði hann, að stefndi virtist ekki skilja það, að kostnaður yrði ekki aðeins til á einu ári og gilti þetta ekki aðeins um raflagnir heldur um fleiri liði. Um lóð tæki stefndi t. d. aðeins eitt ár út úr og haldi því síðan fram, að um heildarlóðarkostnað sé að ræða. Rétt stjórnar- innar til lóðarframkvæmdanna kvað hann byggjast á 2. gr. bygg- ingarsamningsins. Þá skýrði hann svo frá, að óendurskoðuð yfirlit hefðu mörgum sinnum verið gefin út á tímabilinu, en aldrei hefði verið gerð krafa til þess, að greitt væri eftir þeim. Þá skýrði hann frá því, að millifærslur til Kóngsbakka frá Fellsmúla væru gerðar á einstökum liðum, sbr. vinnuskýrslur á dskj. nr. 49 og reikninginn á dskj. nr. 5. Við munnlegan flutning byggði lögmaður stefnda eingöngu á yfirliti yfir byggingarreikning Fellsmúla 14-22, sem hann sýndi við upphaflegan málflutning og lagði síðan fram (dómsskj. 78). Hann kvað yfirlit þetta byggt á dskj. nr. 53 í málinu. Byggingar- reikningur þessi hljóðar svo: „BYGGINGARREIKNINGUR FELLSMÚLA 14-22: 12. júní 1968. Heildarreikningur 2... kr. 30.693.931.46 VIOÐÓL“ 0 I — 55.552.00 A a si — 24.683.20 Kr. 30.774.166.66 Vanreiknað múrverk og eigin vinna við íbúðir.. — 112.700.00 Kr. 30.886.866.66 — leiðréttingar á byggingar- reikn. 1968 ............ kr. 1.301.419.50 Sama “1969 Þ„..cid — 328.284.10 Frádregnar hurðir í íbúðir .. — 673.456.00 Frádregin hreinlætistæki .... — 306.753.00 — 2.609.912.10 Samtals kr. 28.276.954.06 Innborgað af Árm. Magnússyni ................ kr. 1.008.032.00 Íbúð Ármanns, 3,431% af kr. 28.276.954.06 .............. kr. 970.182.30 Keypt hreinlætistæki ........ — 16.364.00 MISMUN — 21.453.70 Kr. 1.008.000.00 Kr. 1.008.000.00 Ofgréil VM BÚðaÐ kr. 21.453.70 Ofgreitt:w/loðar ss Á a ra a á — 26.655.65 Ofgreitt kr. 48.109.35 48.148.35 3.431% af kr. 361.325.- (vextir) 12.397.- —“. Hann kvað liðinn vanreiknað múrverk og eigin vinna við íbúð- ir vera byggðan á dskj. nr. 67, en þetta hefði verið greitt á ábyrgð stefnda. Leiðréttingu á byggingarreikningi 1968 kvað hann byggða á samanburði á dskj. nr. 53 og lækkun, sbr. dskj. nr. 34, bls. 4. Leiðréttingu á byggingarreikningi 1969 kvað hann byggða á dskj. nr. 33, en þar kæmi fram lækkun frá dskj. nr. 53. Inn- borgun stefnda væri fengin þannig, að við tölu þá, er stefnandi gæfi upp, væri bætt því, sem vanreiknað væri vegna múrverks o. fl. Reiknað á þennan hátt kæmi út, að stefndi ætti hjá stefn- 332 anda, en ekki öfugt. Þá byggði hann jafnframt á útreikningi Gunngeirs Péturssonar á eignarhlutföllum stefnda í blokkinni Fellsmúla 14-22. Af hálfu stefnanda var þessum útreikningum stefnda mótmælt. Því var haldið fram, að stefnandi byggði ekki kröfu sína á dskj. nr. 53, sem væri aðeins óendurskoðað bygging- aryfirlit. Jafnframt að leiðréttingar á byggingarreikningunum, eins og stefndi gerði, væru byggðar á misskilningi. X. Álit dómsins. Það hefur ekki sætt andmælum stefnda, að lánaflokkur og byggingarflokkur þurfi ekki að fara saman og hafi ekki hér farið saman. Lög nr. 36/1952, 15. gr., segir, að hver lánaflokkur skuli vera sérstök deild. Slík lagafyrirmæli eru ekki til um byggingarflokka. Slík fyrirmæli um byggingarflokka eru heldur ekki í samþykkt- um félagsins, en aftur á móti um lánaflokka. BSAB var því ekki skylt, hvorki samkvæmt lögum né samþykktum sínum, að gera hvern byggingarflokk að sérstakri deild. Samkvæmt 2. mgr. 8. gr. samþykkta BSAB annast félagið byggingu húsa félagsmanna, nema stjórnin ákveði annað. Samkvæmt 19. gr. samþykktanna eru samningar, sem stjórnin gerir fyrir hönd félagsins samkvæmt samþykktunum eða fundarályktunum, bindandi fyrir hvern ein- stakan félagsmann. Stjórnin ber ábyrgð fyrir aðalfundi á þess- um ráðstöfunum sínum. Af þessu verður ekki annað séð en að stjórn BSAB hafi verið réttur byggingaraðili að Fellsmúla 14-22. Ekki verður séð, að málsástæður stefnda hnígi í þá átt að telja framkvæmdir stjórnarinnar brjóta í bága við samþykktir eða fundarályktanir félagsins né að slíku hafi verið hreyft á aðal- fundi félagsins. Í þessu ljósi þykir verða að skoða viðskipti aðilja. Grundvöllur viðskipta þeirra er framlagður samningur þeirra um, að BSAB taki að sér að reisa íbúð fyrir stefnda, eins og nánar greinir Í samningnum. Stefndi hefur dregið inn í mál þetta, að samkvæmt 6. gr. samningsins geta félagar byggingarflokksins kosið þrjá menn úr sínum hópi til að fylgjast sérstaklega með öllum fjárreiðum flokksins. Verður ekki betur séð en að hann, sem var kosinn einn af þessum mönnum, blandi saman við mál þetta, sem höfðað er á hann persónulega, ýmsum hugsanlegum skyldum stjórnar BSAB gagnvart þessum trúnaðarmönnum. Þyk- ir af þessum ástæðum verða að fjalla nokkuð um hlutverk þessara 333 trúnaðarmanna. Það þykir rétt að skilja þetta samningsákvæði svo, að hér sé um eftirlitsheimild að ræða, en ekki, að menn þess- ir hafi getað tekið ráðin af BSAB um framkvæmdir. Af þessu þykir leiða, að byggjendur Fellsmúla 14-22 hafi verið bundnir af ákvörðunum stjórnar BSAB um þær framkvæmdir, sem felast Í samningnum, og að ekki verði í máli þessu dæmt um, hvort BSAB var rétt að taka ákveðnu tilboði eða ekki né hverja skyldi fá til að annast þessar framkvæmdir. Þá þykir verða að byggja hér á því verði fyrir samningsbundnar framkvæmdir, sem stjórn BSAB greiddi fyrir þær. Stefndi hefur ekki orðið við ábendingum dómarans um að fá til dómkvadda matsmenn til að yfirfara byggingarreikninga og segja til um, hvort upphæð sú, sem hann er um krafinn, sé í sam- ræmi við þá. Hann hefur ásamt öðrum trúnaðarmönnum sam- kvæmt 6. gr. samnings hans og stefnanda í samræmi við sam- komulag aðilja fyrir dóminum haft tækifæri til að yfirfara bók- hald BSAB frá 15. mars 1972 og að gera það ásamt löggiltum end- urskoðanda. Þeir hafa ekki lokið þessari yfirferð, og þeir hafa heldur ekki haft með sér löggiltan endurskoðanda á þessum tíma. Hins vegar hefur stefndi komið fram með nýjar fullyrðingar og krafist nýrra gagna og lagt fram gögn yfir takmarkaðan hluta byggingarkostnaðar og loks lagt fram svokallaðan byggingar- reikning, reistan á óendurskoðuðu yfirliti stefnanda, sem stefndi hefur fengið sent, áður en til máls þessa kom, og sem stefnandi byggir ekki á í málinu. Framlagningar þessar og málflutningsmáti hefur ekki sýnt heildarmynd af viðskiptum aðilja og hefur ekki verið til þess fallinn að skýra málið. Stefnandi hefur í málflutningi og með framlagningu gagna skýrt, hvernig hann finnur sínar upphæðir varðandi þessa umdeildu hluta byggingarkostnaðarins. Bókhald stefnanda hefur verið endurskoðað, og hefur hann gert grein fyrir því, hvernig hann byggir kröfur sínar á þessu endurskoðaða bókhaldi. Þykir því, eins og málatilbúnaði stefnda er varið og þess sérstaklega, að hann hefur ekki sinnt ábending- um dómarans varðandi gagnaöflun, rétt að byggja á þeim tölum yfir byggingarkostnað, sem koma fram í endurskoðuðu bókhaldi stefnanda, og þeim skýringum, sem hann hefur gefið varðandi einstaka liði þess. Að því er varðar sérstaklega þá málsástæðu stefnda, að steinhúðun sé gölluð, þá hefur hann ekki gert ákveðna kröfu þess vegna, hvorki til skuldajafnaðar né til sjálfstæðs dóms, og verður því ekki hér dæmt um þennan meinta galla. 334 Að öllu þessu athuguðu þykja þær málsástæður stefnda, er hér þurfi raunverulega úrlausnar við, vera þessar: 1. Hvernig eigi að reikna út eignahlutföll, sem miða eigi við skiptingu byggingarkostnaðar. 9. Heimild stefnanda til þeirra framkvæmda, sem falla utan byggingarsamningsins: a. lóðarframkvæmdir, b. hreinlætistæki og tenging þeirra. 3. Hvernig eigi að reikna vexti: a. vaxtatekjur og vaxtagjöld, b. dráttarvexti. 1. Eignahlutföll. Samkvæmt 4. gr. samnings aðilja átti verð íbúðar stefnda að miðast við hlutfallslega stærð hennar, þ. e. skiptilega og óskiptilega sameign hans í fasteigninni allri, sbr. lög nr. 19/1959 um sameign fjölbýlishúsa. Síðari samþykktir væntanlegra íbúðareigenda þykja ekki fá þessu breytt. Ómót- mælt er, að stefnandi byggi á þessari aðferð við útreikning verðs. Af þessu þykir leiða, að reikningar stefnanda verði ekki vefengd- ir af þessum sökum. 9. Framkvæmdir, sem falla utan byggingarsamningsins. a. Lóðarframkvæmdir. Fram er komið, að stefnandi framkvæmdi hluta lóðarstandsetningar. 2. gr. byggingarsamnings aðilja gildir um þessar framkvæmdir. Þar segir: „BSAB tekur einnig að sér að þekja lóð hússins, þ. e. rykbinda hana, ganga frá barnaleik- velli, gangstéttum, bílageymslum, bílastæðum o. s. frv. svo og að kaupa venjuleg leiktæki á barnaleikvöll, ef meiri hluti manna í þessum byggingarflokki óskar þess, þ. e. 21 af 40 í það fæsta, en gera verður þá sérstaka skrá um fyrirkomulag á greiðslum í viðbót við ákvæði 5. gr. þessa samnings.“ Ómótmælt er, að meiri hluti manna í þriðja byggingarflokki samþykkti þessar lóðarframkvæmdir. Sjá og dómsskj. nr. 38. Í samningnum er ekki ákvæði, sem segir fyrir um, í hvaða formi samþykktin skuli gerð. Ósannað er, að hún hafi ekki verið fengin með eðlilegum hætti. Af þessu þykir leiða, að stefnanda hafi verið rétt að framkvæma umdeildar aðgerðir á lóðinni og að stefndi sé skyldur til að greiða sinn hluta í þeim framkvæmdum. Þessu þyk- ir ekki eiga að breyta, að ekki hefur verið gætt ákvæða greinar- innar um sérstaka skrá um fyrirkomulag greiðslna. Um rétt verð þessara framkvæmda vísast til þess, sem segir hér að framan. b. Hreinlætistæki og tenging þeirra. Báðir þessir liðir falla utan byggingarsamnings. Ómótmælt er, að stefnandi hafi haft heimild 335 til þessara framkvæmda. Stefndi þykir því eiga að greiða sinn hluta af þessum framkvæmdum. Um verð þessara framkvæmda þykir mega vísa í það, sem áður segir um verð framkvæmda BSAB yfirleitt. Auk þess hefur stefnandi lagt fram sundurliðaða reikninga yfir þennan kostnað vegna íbúðar stefnda. 3. Hvernig reikna beri vexti. Stefndi hefur krafist framlagningar bankareikninga varðandi bygginguna fyrir árin 1965, 1966, 1967, 1968 svo og við hvaða banka hafi verið skipt og hvort vexti hafi þurft að greiða. Þá hefur hann spurt, ef um vaxtatekjur hafi verið að ræða, hvort þær eigi ekki að renna til III. byggingarflokks. Jafnframt heldur hann því fram, að dráttarvextir af greiðsluframlögum íbúðareig- enda eigi að renna til byggingarflokksins. Guðmundur Óskar Jónsson, framkvæmdastjóri stefnanda, hef- ur skýrt svo frá, að bankareikningar séu sameiginlegir fyrir fé- lagið í heild. Hvorki vaxtatekjur né vaxtagjöld hafi verið færð á reikning fyrir sameiginlegan byggingarkostnað. Samkvæmt 3. gr. byggingarsamnings aðilja er byggingin að öllu leyti unnin fyrir kostnaðarverð, og samkvæmt 4. grein sam- þykkta stefnanda eiga vextir af stofnsjóði að leggjast við höfuð- stól, en líta verður á inngreiðslur stefnda sem stofnsjóðsframlög. Þegar þessi ákvæði, annars vegar byggingarsamningsins og hins vegar samþykktanna, eru virt, þykir stefnandi verða að reikna vexti af reikningi byggingarflokksins gagnvart félaginu, bæði gjalda- og tekjuhlið reikningsins (reikninganna), enda skal byggingarflokkurinn bera þá vexti, sem til falla hans vegna, en félagið hvorki hafa hagnað né halla af þeim vaxtareikningi. Þar sem stefnandi þykir þannig ekki hafa gert upp vexti á réttan hátt, verður ekki séð, hvernig vaxtauppgjör aðilja stóð um áramótin 1968-1969, en við þau áramót miðar stefnandi uppgjör sitt, og þykir því með vísan til 2. mgr. 69. gr. laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði að sýkna verði stefnda að svo stöddu af kr. 4.863.40 í vexti af ógreiddum byggingarframlögum. Að öðru leyti þykir mega taka kröfu stefnanda til greina með vísan til 3. tl. 5. gr. byggingarsamnings aðilja, þar sem hér er ekki um endanlegt uppgjör að ræða. Niðurstaða máls þessa er því sú, að stefndi skuli greiða stefn- anda stefnufjárhæðina að frádregnum kr. 4.853.50, sem eru vextir af ógoldnum byggingarframlögum, sem færðir hafa verið inn á viðskiptareikning stefnda. Rétt þykir að taka vaxtakröfu stefn- anda til greina með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1969 til greiðslu- 336 dags, enda eru reikningar miðaðir við áramót 1968-69, og inn- heimtubréf hefur verið sent stefnda. Þá þykir rétt með tilliti til niðurstöðu máls þessa að dæma stefnda til að greiða stefnanda kr. 35.000 í málskostnað. Þegar málflutningur stefnda í máli þessu er athugaður, þá þykir koma í ljós, að honum sé sérstaklega ábótavant. Er bar fyrst til að taka, að hann blandar saman hlutverki sínu sem trúnaðarmaður ll. byggingarflokks BSAB og stöðu sinni sem stefndi í máli þessu. Í öðru lagi skortir mjög á, að skýrlega sé fram sett, hverjar séu hans dómkröfur, hverjar hans gagnaöflunarkröfur og hverjar séu hans málsástæður. Þá hefur hann, frá því er greinargerð hans kom fram, lagt fram fleiri en eina aðiljaskýrslu með nýjum gagnaðflunarkröfum og nýjum málsútlistunum. Þá hefur hann lagt fram reikninga, sem hljóta að teljast villandi í ljósi þess, að hann hafði aðgang að bókhaldi stefnanda. Hann hefur gert ákveð- ið samkomulag um, að þeir trúnaðarmenn II. byggingarflokks yfirfæru reikninga BSAB ásalmt löggiltum endurskoðanda. Þessi löggilti endurskoðandi hefur ekki verið kallaður til, frá því er samkomulagið var gert, en þeir trúnaðarmennirnir dregið óhæfi- lega lengi að framkvæma endurskoðun sína að öðru leyti. Þá er af hans hálfu við munnlegan flutning dregið inn í málið skjal, sem hann kallar byggingarreikning Fellsmúla 14-22, sem á að vera yfirlit yfir byggingarkostnað Fellsmúla 14-22. Yfirlit þetta byggir hann á kostnaðaryfirliti, sem ekki er lagt til grundvallar í málinu. Þá leiðréttir hann í yfirlitinu byggingarreikning á þann hátt að taka eitt ár út úr og telja það heildarkostnað yfir ákveð- inn kostnaðarlið byggingarinnar og krefjast lækkunar þess vegna, en taka ekki tillit til kostnaðar við þann byggingarlið á öðrum árum. Erfitt er að sjá, hvaða tilgangi þetta eigi að þjóna, öðrum en þeim að villa um fyrir dómstólnum. Þegar á allt þetta er litið, verður ekki hjá því komist að finna alvarlega að málatilbúnaði stefnda. Lögmenn voru Hilmar Ingimundarson hæstaréttarlög- maður fyrir stefnanda og Kristinn Sigurjónsson hæstaréttarlög- maður fyrir stefnda. Dóm þennan kvað upp Hrafn Bragason borgardómari ásamt :neðdómendunum Guðmundi Skaftasyni, endurskoðanda og hæstaréttarlögmanni, og Ragnari Ingimarssyni dósent. Dómsorð: Stefndi, Ármann Magnússon, greiði stefnanda, Byggingar- samvinnufélagi atvinnubifreiðastjóra í Reykjavík og ná- 337 grenni (BSAB), kr. 84.079.92 með 7% ársvöxtum frá 1. jan- úar 1969 til greiðsludags og kr. 35.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að við- lagðri aðför að lögum. Föstudaginn 21. mars 1975. Nr. 165/1974. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Einari Sverri Einarssyni og (Örn Clausen hrl.) Tryggva Rúnari Leifssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Þjófnaður. Eignaspjöll. Dómur Hæstaréttar. Atferli það, sem ákærða Einari Sverri Einarssyni er gefið að sök í ákæruskjali 24. ágúst 1972, er réttilega heimfært und- ir 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að stað- festa hann, en eigandi bifreiðar þeirrar, R 13040, sem greinir í ákæruskjali 22. mars 1973, hefur gert refsikröfu á hendur ákærða Einari Sverri í máli þessu, sbr. 4. mgr. 257. gr. al- mennra hegningarlaga. Ákærða Einar Sverri Einarsson ber að dæma til að greiða skipuðum verjanda sínum fyrir Hæstarétti málsvarnarlaun, kr. 40.000, og ákærða Tryggva Rúnar Leifsson til að greiða skipuðum verjanda sínum fyrir Hæstarétti málsvarnarlaun, kr. 30.000. 22 338 Þá ber að dæma ákærða Einar Sverri Einarsson einan til að greiða 2/3 hluta af öðrum áfrýjunarkostnaði sakarinnar, þar með talda 2/3 hluta saksóknarlauna til ríkissjóðs, kr. 30.000, og ákærða Tryggva Rúnar Leifsson einan til að greiða 1/3 hluta annars áfrýjunarkostnaðarins, þar með talinn 1/3 hluta saksóknarlauna til ríkissjóðs, kr. 15.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Ákærði Einar Sverrir Einarsson greiði málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Arnar Clau- sens hæstaréttarlögmanns, kr. 40.000. Ákærði Tryggvi Rúnar Leifsson greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingi- mundarsonar hæstaréttarlögmanns, kr. 30.000. Ákærði Einar Sverrir Einarsson greiði einn 2/3 hluta af öðrum áfrýjunarkostnaði sakarinnar, þar með talda 2/3 hluta saksóknarlauna til ríkissjóðs, kr. 30.000. Ákærði Tryggvi Rúnar Leifsson greiði einn 1/3 hluta af öðrum áfrýjunarkostnaði sakarinnar, þar með talinn 1/3 hluta saksóknarlauna til ríkissjóðs, kr. 15.000. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 20. september 1973. Ár 1973, fimmtudaginn 20. september, var á dómþingi saka- dóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Gunnlaugi Briem sakadómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 404-405/1973: Ákæruvaldið gegn Einari Sverri Einarssyni og Tryggva Rúnari Leifssyni, sem tekið var til dóms 18. þ. m. Málið er höfðað með ákæruskjölum saksóknara ríkisins gegn ákærðu, Einari Sverri Einarssyni, Safamýri 65, Reykjavík, fædd- um þar í borg 11. ágúst 1944, og Tryggva Rúnari Leifssyni, Selás- bletti 14, Reykjavík, fæddum þar í borg 2. október 1951, svo sem hér greinir: 339 Með ákæruskjali, dagsettu 24. ágúst 1972, gegn báðum ákærðu „fyrir þjófnað með því að hafa í félagi, föstudðagsmorguninn 23. júní 1972, stolið frá finnskum ferðamanni, Tage Vilhelm Jönson, sem þá bjó á Farfuglaheimilinu, Laufásvegi 41, Reykjavík, skjala- tösku, sem hafði að geyma um 21.500 japönsk yen, 8 kanadiska dollara, Philips-rafmagnsrakvél, Kodak-kvikmyndatökuvél, tvær japanskar bankabækur með innstæðu, sem nam 110.000.00 jap- önskum yenum, eina sænska bankabók með S kr. 273.00 innstæðu og nokkrum öðrum persónulegum munum. Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar og til greiðslu skaðabóta og alls sakarkostnaðar“. Gegn báðum ákærðu með ákæruskjali, dagsettu 10. nóvember sama ár, „fyrir að hafa í félagi, laugarðdagsmorguninn 22. júlí 1972, er þeir voru staddir í íbúð að Tjarnargötu 3, Reykjavík, ásamt Jóni Helga Kristmundssyni, Fornhaga 15, Reykjavík, stolið af Jóni Helga peningaveski, sem hafði að geyma m. a. kr. 4.000.00 í peningum. Ákærðu voru handteknir á staðnum og höfðu þá falið veskið undir teppi í stofu, en tekið úr því pening- ana. Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar og til greiðslu skaðabóta og alls sakarkostnaðar.“ Með ákæruskjali, dagsettu 6. desember sama ár, gegn ákærða Tryggva Rúnari „fyrir þjófnað með því að stela, sunnudagsnóttina 1. október 1972, frá Sigurði Magnússyni, Suðurlandsbraut 73, Reykjavík, þar sem ákærði var gestkomandi umrædda nótt, um kr. 6.000.00 í peningum og strætisvagnamiðum að verðmæti kr. 3.900.00, sem hvort tveggja var geymt í læstu skrifborði, sem ákærði sprengdi upp í þessu skyni. Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu skaðabóta og alls sakarkostnaðar“. Með ákæruskjali, dagsettu 22. mars sl., gegn ákærða Einari Sverri „fyrir eignaspjöll með því að hafa, laugarðagsnóttina 2. desember 1972, sparkað á vinstra afturbretti leigubifreiðarinnar R 13040, sem hafði þurft að stöðva á Borgartúni í Reykjavík gegnt 940 veitingahúsinu „Klúbbnum“, og urðu af þessu spjöll á bifreiðinni, sem áætlað er, að kosti kr. 3.500.00 að bæta úr. Telst þetta varða við 1. mgr. 257. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu skaðabóta og alls sakarkosinaðar“. Loks með ákæruskjali, dagsettu 5. júní sl., gegn ákærða Einari Sverri „fyrir að brjótast í þjófnaðarskyni, þriðjudagsnóttina 13. mars 1973, inn í Lyfjabúð Breiðholts við Arnarbakka í Reykja- vík, þar sem hann var handtekinn á staðnum. Telst þetta varða við 244. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningar- laga nr. 19/1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til greiðslu skaðabóta, ef krafist verður, og til greiðslu alls sakar- kostnaðar“. Samkvæmt sakavottorðum ákærðu hafa þeir sætt kærum og refsingum sem hér segir: Ákærði Einar Sverrir: 1962 26/9 Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ökuhraða. 1962 9/10 Reykjavík: Áminning fyrir ölvun. 1963 27/3 Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ökuhraða. 1963 9/9 Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. 1963 9/12 Reykjavík: Sátt, 500 kr. sekt fyrir áfengislagabrot. 1964 9/3 Reykjavík: Sátt, 500 kr. sekt fyrir ölvun. 1964 1/7 Reykjavík: Dómur: 1 árs fangelsi fyrir brot gegn 1. mgr. 194. gr. hegningarlaga, sbr. 1. mgr. 20. gr. sömu laga. 1964 20/7 Reykjavík: Sátt 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 29/3 Reykjavík: Dómur: 4 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 244. gr. hegningarlaga. 1967 7/3 Reykjavík: Dómur: 15 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 244. gr. hegningarlaga. Staðfest í Hæstarétti 22/5 1967. 1968 14/11 Gullbringusýslu: Dómur: 2 ára fangelsi fyrir brot á 155. gr., 244. gr. og 248. gr. hegningarlaga. 1970 30/1 Reykjavík: Dómur: 6 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 244. gr. hegningarlaga. 1971 22/1 Reykjavík: Dómur: 4 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 244. gr. og 204. gr. hegningarlaga (hegningar- auki). Ákærði Tryggvi Rúnar: 341 1966 Reykjavík: Uppvís að brotum gegn 1. mgr. 259. gr. hegningarlaga. Ákæru frestað skilorðsbundið í 2 ár frá 9. janúar 1967. 1968 16/8 Reykjavík: Sátt, 800 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengislaga. 1969 29/10 Reykjavík: Dómur: 9 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 155., 217., 218. og 244. gr. hegningarlaga, áfeng- islögum og umferðarlögum. Sviptur heimild til öku- réttinda í 1 ár frá dómsbirtingu. 1970 30/1 Reykjavík: Dómur: 6 mánaða fangelsi, sviptur rétti til ökuleyfis ævilangt, fyrir brot gegn 155., 244. og 259. gr. hegningarlaga og umferðarlaga. 1970 10/4 Dómur: 8 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 155. gr. og 246. gr. hegningarlaga. 1970 16/6 Reykjavík: Dómur: 1 mánaðar fangelsi (hegningar- auki) fyrir brot gegn 155. gr. og 244. gr., sbr. 20. gr. hegningarlaga. 1971 19/3 Reykjavík: Dómur: 4 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 219. gr. og 259. gr. hegningarlaga og umferðar- lögum. 1971 15/7 Reykjavík: Dómur: 6 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 155. gr. og 244. gr. hegningarlaga. 1972 9/3 Reykjavík: Dómur: Refsing felld niður, en sviptur rétti til ökuleyfis ævilangt fyrir brot á 217. og 259. gr. hegningarlaga og 25. gr. umferðarlaga. Málavextir eru þessir: Ákæra, dagsett 24. ágúst 1972. Föstudaginn 23. júní 1972, klukkan 0700, kom á lögreglustöð- ina hér í borg Tage Vilhelm Jönson, finnskur ríkisborgari, er dvaldist á Farfuglaheimilinu að Laufásvegi 41 hér í borg. Skýrði hann frá því, að hann hefði þá um morguninn vaknað í herbergi sinu í Farfuglaheimilinu við, að ókunnur maður stóð við rúm hans. Hefði maður þessi hraðað sér burtu. Tage kvaðst sakna skjalatösku, er standa átti við rúmið. Tage kvað töskuna hafa verið brún-græna, upphaflega gerða fyrir hæggengar hljómplötur, með einu handfangi. Í töskunni hefðu verið 2 japanskar bankabækur, 1 sænsk bankabók frá STOCKHOLMS SPARBANK, um það bil 21.500.00 japönsk yen, 6 kanadiskir dollarar, um það bil 7 ljósmyndir, rafmagnsrakvél, 1 Kodak kvikmyndatökuvél Supers, orðabókin „Teach Yourself Icelandic“, tannbursti og aðrir persónulegir munir. Kvaðst Tage 342 hafa orðið þess var, að menn voru þarna á ferð, en ekki séð annan nema mjög óglöggt. Framangreindum manni lýsti hann þannig, að hann hefði verið dökkhærður, meðalmaður með nokkuð mikið hár, án þess að vera síðhærður, um það bil 27 ára og klæddur brúnni stormblússu. Lögreglumenn hófu leit í nágrenni Farfugla- heimilisins, en án árangurs. Einnig var haft samband. við, leigu: bifreiðastöðvar og Umferðarmiðstöðina og óskað aðstoðar, ef vart yrði manns, er framangreind lýsing ætti við. Sama dag, um klukkan 1830, var hringt frá lögreglustöðinni við Pósthússtræti til rannsóknarlögreglunnar og tilkynnt, að frést hefði af ungri stúlku, sem verið hefði að reyna að fá skipt jap- önskum yenum í banka í íslenska peninga. Stúlkan hefði verið í leigubíl frá Hreyfli, og við nánari eftirgrennslan kom í ljós, að um var að ræða leigubifreiðina R 18813. Skömmu seinna hafðist upp á leigubifreið þessari, og var komið með bifreiðarstjórann til rannsóknarlögreglunnar ásamt konu, sem var farþegi í henni. Ökumaður bifreiðarinnar var Ingi Sigurður Ágúst Olgeirsson, Hverfisgötu 102, en farþeginn Soffía Theodórsdóttir, Suðurlands- braut 63, og var hún greinilega undir áhrifum áfengis. Ingi Sig- urður sagði, að auk Soffíu hefðu verið í bifreiðinni tveir karl- menn og ein stúlka, sem hann ekki þekkti. Þau hefðu látið sig aka að tveim bönkum a. m. k. og hefði stúlkan farið þar inn. Ekki sagðist Ingi Sigurður vita, hvað stúlkan hefði verið að gera. Hann sagði, að kallað hefði verið á sig af lögreglustöðinni og hann beð- inn að koma með fólkið þangað. Sagðist hann ekki hafa getað haldið því í bifreiðinni. Hefðu báðir karlmennirnir og önnur stúlkan farið í skyndi úr bifreiðinni við gatnamót Háteigsvegar og Nóatúns, er hann þurfti að hægja ferðina. Bæði Ingi Sigurður og Soffía skoðuðu myndir í myndasafni rannsóknarlögreglunnar hvort í sínu lagi, og bar þeim saman um það, að menn þeir, sem verið höfðu í bifreiðinni, hefðu verið ákærðu, Tryggvi Rúnar Leifsson og Einar Sverrir Einarsson. Soffía sagði, að unga stúlk- an hefði verið frá Mýrarhúsum á Seltjarnarnesi, en ekki sagðist hún vita nafn hennar. Síðar komst lögreglan að því, að um Sól- rúnu Elísdóttur var að ræða. Soffía sagðist ekki vita um gjaldeyri þann, sem stúlkan hefði verið að reyna að skipta. ; Ingi Sigurður kvað fólk þetta hafa veifað sér á götu í miðborg- inni, nokkru áður en kallað var í hann frá leigubílastöðinni. Þá kom það einnig fram, að Soffía hefði hitt þetta fólk af tilviljun rétt áður. Lögreglan handtók ákærða Einar Sverri mánudaginn 26. júlí og 943 ákærða Tryggva Rúnar miðvikudaginn 28. sama mánaðar. Við yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglunni neituðu báðir ákærðu að vera valdir að umræddum þjófnaði. Verða nú raktir framburðir vitna og ákærðu um málsatvik. Við yfirheyrsluna á Tage Vilhelm Jönson var stillt upp í hegn- ingarhúsinu tug manna, og voru ákærðu Einar Sverrir og Tryggvi Rúnar þar á meðal. Athugaði Tage Vilhelm síðan hópinn. Benti hann á ákærða Einar Sverri og taldi, að hann: hefði verið annar manna þeirra, er komu inn í herbergi hans í Farfuglaheimilinu umræddan morgun. Hinn manninn eða mann þann, er tók tösk- una, kvaðst hann ekki hafa greint nægilega vel til að þekkja hann aftur. Vitnið Tage Vilhelm hefur staðfest fyrir dómi, að öruggt sé, að maður sá, er það benti á í hegningarhúsinu, þ. e. ákærði Einar Sverrir, sé sá, sem var í herbergi þess, er það vaknaði. Hafi hann Erifsað leðurjakka, sem annar gestur átti, en hent honum frá sér, er honum var veitt eftirför. Vitnið kveðst hafa hlaupið á eftir mönnunum út. Hafi ákærði Einar Sverrir staðið á miðri götunni fyrir utan Farfuglaheimilið, er það kom út. Vitnið spurði ákærða, hvar sá væri, er tekið hefði tösku þess. Ákærði yppti bara öxlum, og fannst vitninu það þá ekkert geta annað gert en fara til lög- reglunnar. Þegar lögreglan kom, voru báðir mennirnir horfnir. Vitnið kveður aðra sparisjóðsbókina hafa verið á Tokyo banka með yenum 50.000.00 innstæðu, en hin á Dai Ichi Kangyo banka með yenum 60.000.00 innstæðu. Sænska bankabókin var við Stockholms Sparbank, og voru í henni sænskar kr. 273.00. Telur vitnið, að verðmæti þeirra hluta, sem tekið var frá því, sé um kr. 9.350 samtals. Vitnið Sólrún Elísdóttir, Mýrarhúsum á Seltjarnarnesi, var yfirheyrð fyrst hjá rannsóknarlögreglunni 27. júní. Viðurkenndi hún þá strax að hafa reynt að selja japanska peninga umræddan dag fyrir ákærða Einar Sverri, en eigi kvaðst hún vita, hvar hann hefði fengið peninga þessa. Hefði hún hitt ákærðu og Soffíu Theodórsdóttur á veitingastofunni Ísborg í Austurstræti marg- nefndan dag, um klukkan 1700, og þau farið saman í leigubifreið. Ákærði Einar Sverrir hefði verið með japanska peninga, yen, og spurt, hvort hún vildi ekki reyna að fá þeim skipt í banka fyrir sig. Hefði hún orðið við tilmælum ákærða. Í yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglunni 5. júlí, er vitnið var samprófað við ákærðu, breytti það framburði sínum frá 27. júní. Kvaðst hún þá hafa gefið ranga skýrslu og bar því við, að hún 344 hefði ekki verið með sjálfri sér og ekki vitað, hvað hún var að segja. Kvaðst hún aldrei hafa verið í nefndum leigubíl umræddan föstudag með ákærðu og Soffíu. Hafi hún aldrei tekið við japönsk- um peningaseðli hjá ákærða Einari Sverri og reynt að fá honum skipt í íslenska peninga í banka. Vissi hún ekki, hver þar hafi verið að verki. Við samprófun við vitnin Soffíu og Inga Sigurð Ágúst daginn eftir breytti vitnið aftur framburði sínum og kvaðst nú vilja segja sannleikann í málinu. Væri skýrsla þess frá 27. júní rétt. Vitnið hefur skýrt frá því við yfirheyrslu, að ákærði Einar Sverrir hafi hringt til sín um klukkan 8 að morgni föstudagsins 23. júní 1972. Kvaðst ákærði vera staddur heima hjá meðákærða, Tryggva Rúnari. Hafi þau ákveðið að hittast niðri í bæ síðar þenn- an sama dag. Kveðst hún hafa hitt ákærðu og Soffíu Theódórs- dóttur á veitingastofunni Ísborg í Austurstræti, líklega um klukk- an 1700. Er þau höfðu verið þarna inni dálítinn tíma, fóru þau út og tóku saman leigubíl. Var fyrst farið Í áfengisútsöluna við Lindargötu og keypt þar ein flaska af ákavíti. Ákærði Tryggvi Rúnar fór inn og keypti flöskuna, en ekki veit vitnið, hver lagði út peningana fyrir henni. Á eftir sagði ákærði Einar Sverrir því, að hann væri með japanska peninga, yen, og spurði það, hvort það vildi ekki reyna að skipta þeim í banka fyrir sig. Vitnið spurði hann ekki að því, hvar hann hefði fengið þessa peninga, en það sagðist skyldu reyna að láta skipta þeim. Fékk vitnið seðil að fjárhæð 1.000 yen í hendur hjá ákærða. Fyrst fór vitnið í úti- bú Búnaðarbankans við Hlemmtorg, en þar var því sagt, að ekki væru teknir japanskir peningar. Var þá farið í sömu erindagerð- um að útibúi Landsbankans, Laugavegi 77. Fór vitnið þar inn, en móttökurnar voru þær sömu, og var þá ekki reynt meira við þetta. Ekki sá vitnið meira af peningum hjá ákærða en að framan greinir, en kveður hann samt hafa getað verið með meira. Vitnið fékk ákærða aftur seðil þann, sem það hafði reynt að skipta. Á eftir ætluðu þau að fara heim til Soffíu, en þegar bifreiðarstjór- inn var kallaður upp og beðinn að fara með þau á lögreglustöð- ina, urðu þau hálfhræðd. Var það þó mest áberandi hjá ákærða Einari Sverri, því að hann rauk út úr bifreiðinni á gatnamótum Háteigsvegar og Skipholts og þau ákærði Tryggvi Rúnar á eftir honum. Eftir að þau fóru úr bifreiðinni, tóku þau aðra bifreið og fóru heim til ákærða Tryggva Rúnars. Sátu þau þar við drykkju þar til um kvöldið, er þau fóru í hús uppi í Hraunbæ. Þaðan fóru þau í leigubíl niður að Umferðarmiðstöð, þar sem lögreglan hand- 345 tók ákærða Tryggva Rúnar. Vitnið segir, að er það fyrir skömmu var vistað eina nótt í hegningarhúsinu við Skólavörðustíg, hafi þau ákærði Einar Sverrir kallast á og hafi ákærði þá m. a. sagt því, að allt væri falið. Vitnið segir, að ákærði Einar Sverrir hafi sagt þetta, eftir að hún sagði honum, að rannsóknarlögreglan hefði spurt hana, hvort hún vissi, hvar þýfið væri falið. Vitnið kveðst ekki hafa séð í fórum ákærðu neinar vélar né hluti, sem finnski maðurinn saknaði. Vitnið Soffía Theódðórsdóttir, Suðurlandsbraut 63, kom í skrif- stofu rannsóknarlögreglunnar hinn 23. júní og skoðaði þá mynda- safn rannsóknarlögreglunnar. Benti hún á myndir af ákærðu, er þar voru, og kvað þá hafa verið í bifreið Inga Sigurðar Ágústs í umrætt sinn. Þá fór fram sakbending í hegningarhúsinu. $tillt var upp 7 mönnum, þar á meðal ákærðu Einari Sverri og Tryggva Rúnari. Vitnið leit yfir hópinn, og benti það strax á ákærðu sem þá sömu, sem verið hefðu í leigubifreiðinni R 18813 framangreind- an dag. Ekki sé það í neinum vafa um þetta. Vitnið kveðst hafa hitt ákærðu og Sólrúnu á Ísbarnum í Austurstræti um klukkan 1700 framangreindan dag, eftir því sem það man best. Sólrún var með áfengi, og fékk það eitthvað að smakka á því. Þau tóku leigubifreið í Hafnarstræti, og var farið í áfengisútsöluna við Lindargötu og þar keypt ein flaska af ákavíti, en síðan var ekið um í bifreiðinni. Vitnið kveðst hafa séð japanska peninga í fórum ákærða Einars Sverris og segir, að það hafi verið hann, sem lét Sólrúnu hafa þá, og hann hafi beðið hana að fara í banka og gera tilraun til að fá þeim skipt í íslenska peninga. Vitnið telur, að báðir ákærðu hafi verið við málið riðnir, en ákærði Einar Sverrir hafi haft sig meira í frammi í leigubílnum, eins og hann stjórnaði frekar aðgerðum. Vitnið varð vart við, að farið var að tveimur bönkum, öðrum á Hlemmtorgi, en hinum á Laugavegi, og Sólrún fór þar inn í bæði skiptin. Erindi hennar var að fá skipt útlendri mynt. Sá vitnið, að það voru japanskir peningar, 2.000 yen. Hún gat ekki fengið peningunum skipt og kom með þá aftur út í bifreiðina. Ætlunin var að fara heim til vitnisins á eftir, en leigubifreiðarstjórinn var kallaður upp frá lögreglustöðinni og beðinn að koma með farþegana. Við þetta kom mikið fát á alla nema vitnið, og ruku ákærðu og Sólrún út úr bifreiðinni. Fannst vitninu bifreiðarstjórinn ekki gera mikið til að reyna að aftra brottför þeirra. Ekki hefur vitnið neina hug- mynd um, hvert ákærðu og Sólrún fóru, og ekki varð það vart við, að þau væru með neitt annað í fórum sínum en áðurnefndan 946 gjaldeyri. Vitnið fór síðan á lögreglustöðina með bifreiðarstjór- anum, en þaðan til rannsóknarlögreglunnar. Það kveðst ekki hafa heyrt ákærðu og Sólrúnu neitt orða það, hvar þau hefðu fengið gjaldeyrinn. Vitnið Ingi Sigurður Ágúst hefur skýrt frá því, að það hafi ver- ið á leið eftir Hafnarstræti, er framangreint fólk, sem það þekkti ekkert, veifaði til þess. Vitnið nam staðar og tók það upp í bif- reiðina. Var ekið að útsölu Áfengisverslunar ríkisins við Lindar- götu, og þar fór annar ákærði, eða sá ljóshærði, inn og keypti eina flösku af áfengi. Vitnið sá japanskan peningaseðil hjá þeim dökk- hærða, eða ákærða Einari Sverri, og heldur, að það hafi verið 1.000 yen. Ekki skoðaði vitnið seðilinn þó nákvæmlega. Önnur stúlkan reyndi að fá seðlinum skipt, bæði í Búnaðarbankanum við Hlemmtorg og í útibúi Útvegsbankans við Laugaveg, en hún kom með seðilinn aftur, og tók ákærði við honum. Ekki sá vitnið annað af útlendri mynt en yenin í fórum þeirra. Soffía Theódórs- dóttir bauð fólkinu að koma heim til sín, og var vitnið á leiðinni þangað, þegar það var kallað upp og beðið að koma á lögreglu- stöðina með farþegana. Við fyrstu gatnamót, sem vitnið kom að, þurfti það að hægja ferðina, og hlupu ákærðu og yngri stúlkan þá út úr bílnum. Sú eldri varð eftir, og hafði hún ekkert á móti því að koma með á lögreglustöðina. Hélt vitnið þangað, og eftir að það hafði talað við lögregluna, ók það með konuna upp á Hábæ og borgaði hún 200 krónur fyrir ökuferðina. Vitnið veit ekki, hvað varð af japanska peningaseðlinum. Vitnið skoðaði myndasafn rannsóknarlögreglunnar og benti þar á myndir af ákærðu Einari Sverri og Tryggva Rúnari, sem það kvað hafa verið farþega sína. Þá var stillt upp í hegningarhúsinu 8 mönnum, og voru ákærðu þar á meðal. Benti vitnið á ákærðu og kvað þá hafa verið farþega í bifreið sinni Í umrætt sinn. Ákærði Einar Sverrir hefur neitað að hafa framið margnefndan þjófnað og viti eigi, hver hafi verið þar að verki. Ákærði kveðst hvorki að morgni föstudagsins 23. júní 1972 né í annan tíma hafa komið í Farfuglaheimilið að Laufásvegi 41. Ákærði kannast ekki við að hafa verið með japönsk yen í fórum sínum. Ákærði kveðst ekki kannast við Tage Vilhelm Jönson. Ákærði neitar að hafa verið í leigubifreiðinni R 18813 framangreindan dag ásamt með- ákærða, Sólrúnu Elísdóttur og Soffíu Theódórsdóttur. Heldur hann því fram, að hann hafi ekki séð Soffíu fyrr en við sakbend- inguna hjá rannsóknarlögreglunni. Ákærði kveður þá ákærða Tryggva Rúnar Leifsson hafa verið 347 setta í hegningarhúsið fimmtudaginn 22. júní vegna þjófnaðar- brots, en sleppt sama dag. Eftir það hófu ákærðu drykkju og voru við hana allan þann dag og um kvöldið í Brautarholti 22 hjá kunn- ingja þeirra. Aðfaranótt: hins 23. júní á tímabilinu frá klukkan 0100-0300 skilðu ákærðu, og kveðst ákærði ekki hafa séð. með- ákærða eftir það. Ákærði kveðst þá hafa verið á flækingi í leigu- bifreiðum með ýmsu fólki, sam hann vill ekki tilgreina. Ákærði man ekki, hvenær hann fór að sofa nótt þessa né hvar hann svaf. Hann kveðst geta tilgreint 10 til 15 manns, sem hann þreytti drykkju með á tímabilinu frá fimmtudeginum 22. fram á sunnu- dag, en ekki kæra sig um, að fólk þetta verði ónáðað. Ákærða var kynntur framburður vitnanna í máli þessu. Varðandi framburð Tage Vilhelm Jönson tók ákærði fram, að hann héldi enn fast við framburð sinn, og neitaði eindregið að hafa framið þjófnaðinn. Ákærða var kynntur framburður Sólrúnar Elísdóttur, þar sem hún segir ákærða hafa hringt til sín klukkan 8 að morgni föstu- dagsins 23. júní. Ákærði segir þetta rangt. Hann hafi ekki komið heim til meðákærða Tryggva Rúnars föstuðagsmorguninn 23. júní. Þá segir ákærði, að það, sem Sólrún Elísdóttir hefur borið um orðaskipti þeirra í hegningarhúsinu, sé rangt. Hafi engin slík orðaskipti átt sér stað milli þeirra Sólrúnar þar. Um framburði þeirra Soffíu og Inga Sigurðar Ágústs sagði ákærði, að hann teldi, að við sakbendinguna hefðu þau tekið sig í misgripum fyrir einhvern annan. Ákærði tók fram, að þau hafi verið illa fyrirkölluð og jafnvel undir áhrifum áfengis. Kvaðst hann efast um réttmæti þessara sakbendinga og raunar fullyrða, að þær séu markleysa ein, þar sem hann hafi alls ekki verið í þessum umrædda leigubíl þennan dag og hvorki haft japanska peninga undir höndum né annan erlendan gjaldeyri. Ákærði Tryggvi Rúnar hefur neitað að hafa framið margnefnd- an þjófnað og geti ekkert sagt um, hvort meðákærði hafi verið þar að verki. Ákærði kveðst hvorki að morgni föstudagsins 23. júní 1972 né í annan tíma hafa komið í Farfuglaheimilið að Lauf- ásvegi 41. Ákærði kannast ekki við Tage Vilhelm Jönson. Ákærði segir, að þegar þeim meðákærða Einari Sverri var sleppt fimmtudaginn 22. júní 1972, hafi þeir farið á flæking um borgina. Þeir hafi ekki bragðað áfengi, á meðan þeir voru saman. Þeir skildu einhvern tíma um kvöldið, gæti hafa verið um 9 leyt- ið, og fór ákærði þá niður í Tjarnargötu 3 og dvaldist þar vel fram yfir miðnætti, eða til klukkan 01-02, að ákærði fór beint heim 348 til sín. Hann kveðst ekki hafa bragðað áfengi allan þann dag. Sé það öruggt, að þeir ákærði Einar Sverrir hafi ekki komið saman að Brautarholti 22 umræddan fimmtudag 22. júní. Ákærði neitar því að hafa verið í leigubíl með meðákærða Ein- ari Sverri, Soffíu Theodórsdóttur og Sólrúnu Elísdóttur umrædd- an dag og hljóti þar að hafa verið um einhvern annan mann að ræða. Hann hafi ekki orðið var við japanska peninga í fórum meðákærða og sjálfur hafi hann ekki haft slíka peninga undir höndum. Hann kveðst ekki treysta sér til að gera grein fyrir ferð- um sínum, frá því hann losnaði hjá rannsóknarlögreglunni fimmtudaginn 22. júní og þar til á föstudagskvöld. Lenti hann á fylliríi og flæktist vítt og breitt um borgina, en nánar treysti hann sér ekki að fara út í það. Ákærða var kynntur framburður Sólrúnar Elísdóttur, þar sem hún segir, að ákærði Einar Sverrir hafi hringt til hennar klukkan 8 að morgni föstudagsins 23. júní. Ákærði segir það rangt, sem Sólrún hefur borið. Ákærði kveðst hafa hitt ákærða Einar Sverri niðri í bæ umræddan föstudag og hafi þeir þá verið við drykkju víðsvegar um borgina, þar til ákærði var handtekinn. Sé alveg öruggt, að meðákærði hafi ekki komið heim til hans framan- greindan föstudag. Ákærði kveðst ekki hafa séð vitnin Inga Sigurð Ágúst og Soffíu fyrr en við sakbendinguna. Vitnið Leifur Guðlaugsson, faðir ákærða Tryggva Rúnars, hef- ur skýrt frá því, að ákærðu hafi komið heim til þess um eða eftir klukkan 8 morgun einn í vikunni milli 18. og 25. júní 1972. Vitnið segir, að það sé trúlegt, að það hafi verið á föstudegi, þar sem það fór út til þess að hitta mann, sem sótt hafði fyrir það laun þess. Vitnið kveðst fá útborgað á föstudögum. Þegar það kom heim aftur, voru ákærðu Tryggvi Rúnar og Einar Sverrir þar sofandi. Vitnið veit ekki, hvenær né hvernig þeir fóru á brott. Vitnið Guðlaugur Ómar Leifsson, Selásbletti 14, bróðir ákærða Tryggva Rúnars, kveðst umræddan föstudag hafa farið til vinnu sinnar upp úr klukkan 0730. Þegar vitnið kom heim í hádeginu, roru þeir þar fyrir sofandi ákærðu Tryggvi Rúnar og Einar Sverr- ir. Vitnið kveðst alveg öruggt um, að þetta hafi verið á föstudegi. Man það þetta vel vegna þess, að um kvöldið sagði faðir þess, að hann hefði sótt laun sín, en vitnið segir, að faðir þess fái útborgað á föstudögum. Ákærða Einari Sverri var kynntur framburður meðákærða Tryggva Rúnars í þinghaldi 21. júlí 1972, þar sem meðákærði 349 segist hafa skilið við ákærða á föstudagskvöldi 23. júní. Ákærði sagði, að hann hafi örugglega ekki séð meðákærða síðan á fimmtu- dagskvöldi 22. júní. Ákærða voru og kynntir framburðir þeirra Leifs Guðlaugssonar og Guðlaugs Ómars Leifssonar, þar sem þeir segja ákærðu hafa komið að Selásbletti 14 föstudagsmorguninn 23. júní 1972. Ákærði sagði framburð vitnanna rangan og endur- tók, að hann hefði ekki séð meðákærða síðan á fimmtudagskvöldi 22. júní. Ákærða Tryggva Rúnari voru og kynntir framburðir þeirra Leifs Guðlaugssonar og Guðlaugs Ómars Leifssonar, þar sem þeir segja, að ákærði hafi komið að Selásbletti 14 að morgni hins 23. júní 1972. Ákærði sagði framburð vitnanna rangan og kveðst halda fast við fyrri framburð sinn. Ákærða var kynntur fram- burður meðákærða Einars Sverris, þar sem hann segist ekki hafa séð ákærða síðan á fimmtudagskvöldi 22. júní 1972. Ákærði kveðst vilja halda sig við fyrri framburð sinn, þar sem hann segist hafa skilið við meðákærða á föstudagskvöldi 23. júní. Niðurstöður. Gegn neitun ákærða Tryggva Rúnars þykja lögfullar sannanir ekki fram komnar fyrir því, að hann hafi framið margnefndan þjófnað, og ber því að sýkna ákærða af ákærunni fyrir hann. Með framburði vitnanna Tage Vilhelms, Sólrúnar, Soffíu og Inga Sigurðar Ágústs telst hins vegar sannað, að ákærði Einar Sverrir hafi átt hlut að þjófnaðinum frá Tage Vilhelm þrátt fyrir neitun ákærða um það, og varðar þetta atferli við 244. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940. Vitnið Tage Vilhelm Jönson hefur krafist þess hjá rannsóknar- lögreglunni að fá skaða sinn bættan, en eigi tilgreint í því sam- bandi ákveðna fjárhæð. Í skýrslu vitnisins fyrir dómi, sem tekin var, áður en dómari máls þessa fékk það til meðferðar, er ekkert á þetta minnst. Verður eigi lengur úr þessu bætt, þar sem vitnið er farið af landi brott og getur eigi mætt í dómi hér til að koma að kröfu í málinu. Ákæra, dagsett 10. nóvember 1972. Laugardaginn 22. júlí 1972, klukkan 1045, fóru tveir rannsókn- arlögreglumenn og tveir aðrir lögreglumenn samkvæmt símhring- ingu að Tjarnargötu 3 til Ingigerðar Hallgrímsdóttur, er þar býr. Hafði þeim verið tjáð, að ákærðu Einar Sverrir og Tryggvi Rúnar væru þar staddir og nauðsynlegt væri að kanna nánar, hvað þar væri að gerast. Þegar lögreglumennirnir komu á staðinn, voru báðir ákærðu þar fyrir, Jón Helgi Kristmundsson, Fornhaga 15, 350 Guðbjörn Helgi Ríkharðsson, sem lá sofandi ölvunarsvefni uppi í rúmi, og Ingigerður Hallgrímsdóttir. Ingigerður skýrði lögreglumönnunum frá því, að þá rétt áður hefði Jón Helgi verið rændur veski sínu og úr því teknar kr. 4.000 í peningum, allt í eitt þúsund króna seðlum. Jón Helgi sagði, að hann hefði verið staddur inni á salerni frammi á gangi íbúðar- innar ásamt ákærðu, þegar annar hvor þeirra hefði skyndilega náð seðlaveski hans úr jakkavasanum innanverðum. Um leið hefði ákærði Tryggvi Rúnar tekið um háls hans, en ákærði Einar farið inn í íbúðina með veskið. Veskið hafði síðar fundist undir gólfteppi í stofu íbúðarinnar, en ákærðu neituðu báðir að hafa tekið það. Við leit í fórum ákærðu fundust kr. 3.000 á ákærða Tryggva Rúnari, þar af voru tveir þúsund króna seðlar saman- brotnir í buxnavasa hans, en einn þúsund króna seðill í veskinu. Í seðlaveski ákærða Einars Sverris voru kr. 4.300, og þar af voru fjórir þúsund króna seðlar. Lögreglubifreið var kvödd á staðinn, og voru ákærðu fluttir í fangageymsluna. Var ákærði Tryggvi Rúnar mjög æstur og sýndi mótþróa eftir mætti. Réðst hann að fyrra bragði á einn lögreglu- manninn. Lagt var hald á fé það, er ákærðu höfðu verið með á sér. Vitnið Jón Helgi Kristmundsson trésmiður, til heimilis að Smiðjustíg 6 hér í borg, hefur skýrt frá því, að það hafi hitt ákærðu Einar Sverri og Tryggva Rúnar við Grandakaffi laugar- daginn 22. júlí 1972. Vitnið þekkti ákærða Tryggva Rúnar og tók ákærðu tali. Stakk ákærði Tryggvi Rúnar upp á því, að þeir færu saman að Tjarnargötu 3, en þar þekktu ákærðu eitthvert fólk. Vitnið tekur fram í þessu sambandi, að það hafi verið búið að segja ákærða Tryggva Rúnari, að það hefði peninga meðferðis. Þegar í Tjarnargötu 3 kom, var sest að drykkju. Tóku þátt í drykkjunni auk vitnisins og ákærðu piltur, sem heitir Helgi, mað- ur að nafni Guðbjörn Helgi Ríkharðsson og húsráðandi, ngigerð- ur Hallgrímsdóttir. Vitnið kveðst hafa verið þarna nokkurn tíma. Fór Helgi á brott úr íbúðinni, en Guðbjörn Helgi sofnaði út frá drykkjunni. Vitnið kveðst hafa þurft að fara fram á salerni, og voru þá eftir í íbúðinni, vakandi, ákærðu báðir og Ingigerður, er var frammi í eldhúsi. Ákærði Tryggvi Rúnar kom á eftir vitninu á salernið og ákærði Einar Sverrir einnig. Þegar á salernið kom, réðst ákærði Einar Sverrir að vitninu og greip með handleggnum utan um háls þess. Rétt á eftir fann vitnið, að farið var með hönd ofan í brjóstvasa þess og veski þess tekið. Vitnið veit ekki, hvor öð1 ákærðu var þar að verki, enda gat það engum vörnum við komið. Rétt eftir þetta sá vitnið, að annar hvor ákærðu hélt á veski þess, en því er ekki ljóst, hvor þeirra það var. Vitnið kveðst hafa beðið ákærða Einar Sverri að sleppa sér, og gerði hann það. Vitnið kveðst nú hafa borið á ákærðu, að þeir hefðu tekið veski þess. Hafi þá ákærði Tryggvi Rúnar ráðist að því og tekið utan um háls þess með sama hætti og ákærði Einar Sverrir. Í því fór ákærði Einar Sverrir inn í stofuna. Ákærði Tryggvi Rúnar bauð nú vitninu að leita á sér að veskinu. Leitaði vitnið á ákærða, en fann ekki veskið. Fór vitnið þá inn í íbúðina til að leita að ákærða Einari Sverri. Fann það hann í eldhúsinu, þar sem hann var að tala við Ingigerði. Vitnið bar á ákærða, að hann hefði stolið veski þess, en ákærði neitaði því eindregið. Hófst nú leit í íbúðinni að veskinu. Eftir nokkra leit kveður vitnið Ingigerði hafa lyft upp gólfteppinu í stofunni og hafi veski þess fundist undir því. Var búið að taka úr veskinu fjóra þúsund króna seðla, er þar höfðu verið. Rétt eftir þetta komu lögreglumenn á vettvang, og hófu þeir rannsókn í málinu. Vitnið kveðst hafa verið undir áhrifum áfengis í umrætt sinn, en ekki mikið. Vitninu voru kynntir framburðir ákærðu um málsatvik. Mótmælti vitnið þeim að svo miklu leyti sem þeir færu í bága við framburð þess. Kveðst vitnið í einu og öllu halda fast við framburð sinn. Vitnið krefst þess, að ákærðu greiði sér 4.000 krónurnar, sem voru í veskinu, en aðrar kröfur gerir það ekki á hendur þeim. Vitnið Ingigerður Hallgrímsdóttir, Snorrabraut 59, áður til heimilis í Tjarnargötu 3, hefur skýrt frá því, að umræðdan laug- ardagsmorgun, laust fyrir klukkan 0900, hafi ákærðu og einhver Jón, sem það hafði ekki séð áður, komið heim til þess í Tjarnar- götu 3. Vitnið aðgætti ekki, hvort þeir hefðu vín meðferðis, en þeir virtust ekki vera mjög drukknir. Rétt áður en lögreglumenn: irnir komu á staðinn, höfðu ákærðu og framangreindur maður farið saman á salernið, sem er staðsett á ganginum frammi við úti- dyrahurðina. Vitnið heyrði allt í einu korr í einum þeirra og fór þá fram á ganginn til að sjá, hvað um væri að vera. Flaug því í hug, að þeir væru farnir að fljúgast á. Vitnið mætti ákærða Einari Sverri á ganginum. Sagði hann því, að allt væri í lagi, og gekk síðan inn í stofuna. Vitnið leit inn í stofuna rétt á eftir. Sá það, að ákærði var á fjórum fótum og var eitthvað að bauka, en það hugsaði ekkert frekar út í það þá. Stuttu á eftir kom ákærði Tryggvi Rúnar ásamt Jóni inn í íbúðina, og sagði Jón, að hann 302 hefði, er hann var á salerninu rétt áður, verið rændur seðlaveski sínu og hefðu það sennilega verið samantekin ráð hjá ákærðu. Vitnið sneri sér að ákærða Einari Sverri og spurði hann, hvað hann hefði verið að aðhafast inni Í stofunni þá rétt áður. Ákærði sagðist ekkert hafa verið að gera. Vitnið bað ákærðu og Jón að koma með sér inn í stofuna, og gerðu þeir það. Gáði það þar undir nokkra púða, er lágu á gólfinu við gluggann, og strauk því næst yfir gólfteppið. Fann það, að eitthvað var undir því, og við nánari athugun fann það þar brúnt seðlaveski, sem Jón sagði, að hann ætti. Engir peningar voru í veskinu, en Jón sagði, að í því hefðu átt að vera fjórir eitt þúsund króna seðlar og nokkur hundruð krónur að auki. Vitnið kveður ákærðu hafa verið búna að segja, að þeir ættu enga peninga, en rétt áður en lögreglan kom, höfðu þeir ætlað að fara í vínbúð og kaupa áfengi. Ekki kom þó fram, hvor ætti að greiða það. Maður að nafni Guðbjörn Helgi Rikarðs- son hafði komið til vitnisins einhvern tíma um nóttina, en hafði sofnað út frá drykkju og var sofandi, þegar framangreindur at- burður gerðist. Vitnið fór þess á leit við ákærðu, að þeir létu Jón hafa það, sem hann saknaði úr veskinu. Þeir vildu ekki á það fallast og kváðust enga peninga hafa tekið af honum. Vitnið Guðbjörn Helgi Riíkarðsson, Eiríksgötu. 11, hefur skýrt frá því, að það hafi verið statt í Tjarnargötu 3 hjá Ingigerði Hall- grímsdóttur aðfaranótt laugardagsins 22. júlí 1972. Vitnið var illa fyrirkallað og lá fyrir um nóttina. Vitnið varð vart við, að ákærðu Einar Sverrir og Tryggvi Rúnar komu í Tjarnargötu 3 ásamt manni, sem vitnið þekkir ekki. Vitnið kveðst hafa verið meira og minna sofandi og lítið geta sagt um, hvað fram fór. Vitnið varð ekki vart við það, að veski væri stolið frá umræddum manni, sem heitir Jón Helgi Kristmundsson. Vitnið vaknaði, þeg- ar lögreglan var komin í íbúðina og var að flytja ákærða Tryggva Rúnar á brott í járnum. Ákærði Einar Sverrir hefur neitað að hafa stolið veski Jóns Helga Kristmundssonar, og eigi kveðst hann vita, hvort með- ákærði hafi gert það. Í upphaflegri skýrslu sinni hjá rannsóknar- lögreglunni kvaðst ákærði alls ekki muna eftir að hafa lent í átökum við Jón Helga frammi á salerni í Tjarnargötu 3. Í síðari skýrslu sinni viðurkenndi ákærði þetta þó, en tók fram, að hann vissi ekki, hvernig átökin hafi byrjað. Ákærði kvað meðákærða einnig hafa lent í einhverjum átökum við Jón Helga. Ákærði hefur skýrt frá því fyrir dómi, að hann hafi verið við Jöð drykkju að morgni laugardagsins 22. júlí 1972 í Tjarnargötu 3 ásamt meðákærða Tryggva Rúnari, Jóni Helga Kristmundssyni, Fornhaga 15, Guðbirni Helga Ríkarðssyni og fleira fólki, og var Ingvar Diðrik Júníusson þar á meðal. Peningaveski Jóns Helga var stolið frá honum umræddan morgun, og var nokkuð af fólk- inu farið á brott, þar á meðal Ingvar Diðrik, er upp komst um þjófnaðinn. Ákærði kveður meðákærða og Jón Helga hafa komið til sín, þegar hann var staddur inni á salerni, og farið að fljúgast á. Ákærði reyndi að skilja þá, en það tókst ekki. Ákærði neitar að hafa ráðist á Jón Helga né á nokkurn annan hátt átt þátt í upp- tökum að átökunum. Nokkru eftir átökin bar Jón Helgi á ákærða, að hann hefði stolið veski hans, og tók. Ingigerður undir þær ásakanir með honum. Ákærði neitaði þessu ákveðið og kveðst hafa heimtað að náð yrði í lögregluna. Ákærði man ekki eftir, að hann hafi verið að aðhafast neitt á fjórum fótum á gólfinu í stofunni, og telur, að framburður Ingigerðar um það sé einhver vitleysa. Veski Jóns Helga fannst í íbúðinni, en eigi veit ákærði hvar. Var þá búið að taka úr því peninga þá, sem í því höfðu ver- ið, að sögn Jóns Helga. Ákærði neitar að hafa átt nokkurn þátt í þjófnaði á veskinu, og eigi veit hann til, að meðákærði hafi verið þar að verki. Ákærði kveður það ekki rétt, að hann hafi verið bú- inn að segja hjá Ingigerði, að hann ætti enga peninga. Hann hafi aldrei verið spurður um það. Um þá peninga, sem hann var með á sér, þegar hann var handtekinn, sé það að segja, að hann hafi fengið þá að láni og meira til, því að daginn áður hafi frændi sinn lánað sér kr. 8.000. Var hann búinn að eyða einhverju af þeim peningum, þegar hann var handtekinn. Ákærði neitar algerlega að segja frá nafni mannsins, sem lánaði honum þessa peninga, þar sem hann vill ekki valda honum því ónæði að þurfa að mæta í málinu sín vegna. Ákærða var kynnt það, sem fram er komið í máli þessu. Hélt hann fast við framburð sinn og vildi í engu breyta honum. Ákærði Tryggvi Rúnar hefur skýrt frá því, að hann hafi verið við drykkju að morgni laugardagsins 22. júlí sl. í Tjarnargötu 3 hjá Ingigerði Hallgrímsdóttur ásamt meðákærða, Einari Sverri, Jóni Helga Kristmundssyni, Guðbirni Helga Ríkarðssyni, Ingvari Diðrik Júníussyni og fleira fólki. Sofnaði Guðbjörn Helgi út frá drykkjunni, skömmu eftir að þeir komu í íbúðina. Ákærði telur, að Ingigerður hafi verið ódrukkin. Skömmu áður en lögreglan kom á vettvang, fóru ákærði og Jón Helgi saman á salerni, og kom ákærði Einar Sverrir strax á eftir þeim. Ákærði kastaði af 23 öðd sér vatni og fór svo aftur inn Í eldhús, en um leið og hann var kominn þangað, heyrði hann hávaða frammi og fór fram aftur. Þá voru þeir ákærði Einar Sverrir og Jón Helgi að tuskast. Ákærði sagði þeim að hætta, en þeir sinntu því ekki. Þá tók hann í ákærða Einar Sverri og kastaði honum út í horn, og þar sem honum sýndist Jón Helgi líklegur til að halda tuskinu áfram, tók hann hálstaki á honum. Hann bað ákærða að sleppa sér, og gerði ákærði það strax. Þá strax á eftir fór Jón Helgi að tala um, að ákærði Einar Sverrir hefði í stimpingunum rænt sig veski sínu með um kr. 4.000, en ákærði Einar Sverrir neitaði. Ákærði fór nú fram í eldhús og fékk sér mjólk og kökur, en þegar hann kom aftur inn í stofu, var veskið fundið. Heyrði ákærði, að það hefði fundist undir teppinu í stofunni, peningalaust. Svo kom lögreglan og tók ákærðu. Ákærði fór að heiman daginn áður með kr. 3.000 í peningum. Kr. 1.000 gaf móðir hans honum, en kr. 2.000 átti hann eftir, frá því hann losnaði af Litla-Hrauni hinn 16. júní 1972. Ákærði neitar að hafa tekið veski Jóns Helga og veit ekki, hvort meðákærði tók það, á meðan hann brá sér frá. Ákærði kveður framburð meðákærða um þetta ekki alls kostar réttan. Hafi hann aldrei ráðist á Jón Helga né átt nokkurn þátt í upptökum að átökum milli meðákærða og hans. Ákærða var kynnt það, sem fram er komið í málinu um þjófnað veskisins. Kveðst hann þrátt fyrir það halda fast við framburð sinn og eigi vilja breyta honum. Gegn neitun ákærðu þykir ekki sannað þrátt fyrir framburð Jóns Helga Kristmundssonar og annað, sem fram hefur komið í máli þessu, að þeir hafi stolið margnefndu veski Jóns Helga, og ber því að sýkna þá af ákærunni um það atferli. Ákæra, dagsett 6. desember 1972. Mánudaginn 2. október 1972 kom Sigurður Magnússon strætis- vagnsstjóri, Suðurlandsbraut 73, í skrifstofu rannsóknarlögregl- unnar og kærði út af þjófnaði, er framinn hefði verið heima hjá honum aðfaranótt sunnudagsins 1. október. Kvaðst Sigurður hafa verið sofandi heima hjá sér umrædda nótt, er Guðbjörn Elísson, Myýrarhúsum á Seltjarnarnesi, vakti hann upp. Spurði hann Sig- urð, hvort hann mætti koma inn til hans ásamt systrum sínum Sólrúnu og Elínu. Sigurður leyfði það, en er þau voru að koma inn til hans, fylgdu í kjölfarið 4 piltar. Var allt þetta fólk drukkið að sögn Sigurðar. Dvaldist það hjá honum til morguns, en fór þá brott í skyndingu að undanteknum einum pilti. Sigurður hafði lagst til svefns, en vaknaði, um leið og fólkið fór. Fór hann inn 355 í herbergi það, er það hafði verið í. Sá hann þá, að eldhúshnífur hans lá á skrifborði, er þar var, og skúffa í því hafði verið sprengd upp. Hafði verið stolið úr veski, er var geymt í skúffunni, um 6.000 kr. í peningum og strætisvagnamiðum að verðmæti kr. 3.900 úr öðru veski. Peningakassi, er var í skúffunni, hafði verið sprengdur upp, en engu stolið úr honum. Þá kvaðst hann sakna úrs síns. Sigurður kvað sig gruna, að ákærði Tryggvi Rúnar og Elín Elísdóttir væru völd að þjófnaði þessum, þótt aðrir, er þarna voru, kunni að hafa verið í vitorði með þeim. Lögreglan handtók ákærða Tryggva Rúnar að kvöldi sama dags og tilkynnt var um þjófnaðinn. Viðurkenndi ákærði að hafa verið heima hjá Sigurði umrædda nótt, en neitaði að vera valdur að þjófnaðinum. Við rannsókn málsins kom í ljós, að ákærði hafði látið Elínu Elísdóttur, er að framan greinir, hafa strætisvagna- miða, en hún síðan gefið systrum sínum af þeim. Ákærði Tryggvi Rúnar hefur viðurkennt við rannsókn málsins að vera valdur að þjófnaðinum frá Sigurði Magnússyni. Hefur ákærði skýrt frá því, að hann hafi komið heim til Sigurðar fram- angreinda nótt ásamt fleira fólki. Ákærði kveðst hafa séð veski Sigurðar í skúffunni í skrifborði hans, er hann þurfti að opna hana. Hafi sér þá dottið í hug að stela peningum úr því. Kveðst ákærði hafa farið fram í eldhús, tekið þar hníf og reynt að opna skúffuna, en það hafi ekki tekist. Hafi hann þá sótt upptakara og opnað skúffuna með honum. Ákærði kveðst hafa stolið úr skúff- unni um 6.000 kr. í peningum og strætisvagnamiðum að verðmæti kr. 3.900. Einnig sprengdi hann upp lítinn peningakassa, er var í skúffunni. Ákærði hefur og viðurkennt að hafa stolið armbands- úri hjá Sigurði. Ákærði eyddi peningunum í áfengiskaup, en lét Elínu og fólk, er hann hitti og getur ekki gert nánari grein fyrir, hafa strætisvagnamiðana. Úrið fannst heima hjá ákærða, og einn- ig komu í leitirnar strætisvagnakort að verðmæti kr. 1.800. Kvað Sigurður því vanta strætisvagnakort að fjárhæð kr. 2.100. Framangreint atferli ákærða, er í ákæru greinir, er sannað með játningu hans og öðrum gögnum máls þessa. Varðar það við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Sigurður Magnússon hefur krafist þess, að ákærði greiði sér kr. 8.100 í skaðabætur. Hefur ákærði samþykkt kröfuna, og verð- ur hún tekin til greina. Ákæra, dagsett 22. mars 1973. Laugardaginn 2. desember 1972, klukkan 0220, var hringt á lögreglustöðina og beðið um aðstoð að bifreiðinni R 13040, sem 356 stæði við veitingahúsið Klúbbinn í Borgartúni. Lögreglumenn héldu á staðinn og höfðu tal af ökumanni bifreiðarinnar, Kristjáni Karli Torfasyni, Smyrilsvegi 29 hér í borg. Tjáði hann þeim, að maður nokkur hefði þá skömmu áður sparkað í bifreiðina og hefði vinstra afturaurbretti nokkuð rispast. Kristján Karl vísaði þeim á mann þennan, þar sem hann stóð við aðalinnganginn að Klúbbn- um. Var hann handtekinn og fluttur á lögreglustöðina við Hverfis- götu fyrir aðalvarðstjóra Magnús Einarsson. Maður þessi var ákærði Einar Sverrir Einarsson. Hann neitaði að hafa sparkað í bifreiðina eða rekist utan í hana á nokkurn hátt. Ákærði, sem var nokkuð ölvaður, var færður Í fangageymsluna. Farþegar í bif- reiðinni voru m. a. Sævar Sigurhansson, Otrateigi 26, og Ása Oddsdóttir, Kleppsvegi 54. Þau sögðu lögreglunni, að þau hefðu bæði séð, er ákærði sparkaði í bifreiðina. Skráður eigandi bifreið- arinnar R 13040 er Guðbjörn Jensson, Ásgarði 145. Vitnið Kristján Karl Torfason hefur skýrt frá því, að það hafi verið á leið austur Borgartún á leigubifreiðinni R 13040 umrædda nótt með farþega. Þegar vitnið kom á móts við veitingahúsið Klúbbinn, þurfti það að stöðva af og til vegna bifreiða og gang- andi fólks, en dansleik var þá nýlokið í veitingahúsinu. Vitnið ók því mjög hægt. Vitnið kveðst hafa tekið eftir manni á vinstri hönd, eða norðan megin götunnar, og beið hann eftir að komast yfir. Maður þessi var dökkhærður og með yfirskegg. Var hann í brúnum jakka með skinnkraga. Um leið og vitnið ók fram hjá manninum, sparkaði hann í afturbretti bifreiðarinnar. Vitnið stöðvaði samstundis, fór út úr bifreiðinni og hafði tal af mann- inum, sem þá var kominn yfir götuna. Spurði vitnið manninn, hverju það sætti að sparka Í bifreiðina. Maðurinn svaraði illu einu og þrætti fyrir verknaðinn. Vitnið kvaðst mundu kalla á lög- regluna og gerði það strax. Lögreglan kom fljótlega á vettvang og handtók manninn, en hann þrætti fyrir verknaðinn sem áður. Vitnið er öruggt um, að enginn annar en umræddur maður, sem var ákærði Einar Sverrir, sparkaði í bifreiðina, þar sem hann var eini maðurinn, sem var Í nánd við hana, er það gerðist. Við spark ákærða rispaðist afturbretti bifreiðarinnar, og dæld kom í króm- lista. Vitnið Ása Oddsdóttir, Kleppsvegi 54, hefur skýrt frá því, að það hafi verið farþegi í leigubifreiðinni R 13040 ásamt Sævari Sigurhanssyni, Otrateigi 26, o. fl. umrædda nótt. Þau sátu bæði í aftursæti bifreiðarinnar. Laust eftir klukkan 0200 voru þau á leið austur Borgartún. Þegar að veitingahúsinu Klúbbnum kom, 3ð7 þurfti bifreiðarstjórinn að stöðva vegna gangandi fólks. Kom þá maður, sem var að bíða eftir því að komast yfir götuna að bif- reiðinni, og sparkaði í vinstra afturbretti hennar. Maður þessi var í brúnum jakka með skinni. Bifreiðarstjórinn kvaddi lögregl- una á staðinn. Handtók lögreglan manninn að tilvísun bifreiðar- stjórans, en hann var þá kominn að aðaldyrum Klúbbsins. Vitnið sá aldrei framan í manninn og ekki háralit hans né hvort hann var með skegg. Það er öruggt um, að lögreglan handtók sama manninn og sparkaði í bifreiðina og byggir það aðallega á klæða- burði hans. Vitnið Sævar Sigurhansson kveðst hafa verið farbegi í bifreið- inni R 13040 umrædda nótt. Um klukkan 0200 var bifreiðin á leið fram hjá Klúbbnum. Þurfti bifreiðarstjórinn að stöðva bifreiðina þar vegna gangandi fólks. Þá kom dökkhærður maður með skegg, klæddur brúnum jakka. Virtist sem hann væri óþolinmóður að komast yfir götuna, og sparkaði hann í vinstra afturbretti bif- reiðarinnar. Fór hann síðan yfir götuna og að aðaldyrum veit- ingahússins. Bifreiðarstjórinn kvaddi til lögreglu, sem kom skömmu síðar, og var henni vísað á manninn, sem síðan var hand- tekinn. Vitnið sá, þegar lögreglan handtók manninn, og var það sami maðurinn, sem sparkaði í bifreiðina. Ekki virtist vitninu hann mikið undir áhrifum áfengis. Vitnið sat í aftursæti bifreiðar- innar í umrætt sinn og tók vel eftir manninum og er visst um, eins og það hefur áður sagt, að maður sá, er lögreglan handtók eftir tilvísun bifreiðarstjórans, var maðurinn, sem sparkaði í bif- reiðina. Vitnið Kristjana Ólöf Fannberg, Þverbrekku 2, Kópavogi, hef- ur skýrt frá því, að það hafi verið farþegi í leigubifreiðinni R 13040 ásamt Ásu Oddsdóttur o. fl. umrædda nótt. Bifreiðinni var ekið inn Borgartún, um klukkan 0200, fram hjá veitingahúsinu þar. Þegar á móts við það kom, þurfti bifreiðarstjórinn að stöðva vegna umferðar um götuna. Vitnið kveðst hafa heyrt, að högg kom á vinstra afturbretti bifreiðarinnar, og sagði fólkið, sem var í bifreiðinni, að maður hefði sparkað í hana. Vitnið sá, að maður gekk aftur fyrir bifreiðina í þessu áleiðis að veitingahúsinu. Vitn- ið sá ekki manninn greinilega og treystir sér ekki til að þekkja hann aftur, en enginn annar maður var á ferli þarna við bifreið- ina. Vitnið kveður lögregluna hafa verið kvadda á staðinn og handtók hún manninn við veitingahúsið. Vitnið sá manninn ó- greinilega og getur ekkert um það sagt, hvort það var sami mað- urinn og var við bifreiðina. 358 Vitnið Hilmar Ólason, Laugarnesvegi 62, kveðst hafa verið á ferð í leigubifreiðinni R 13040 framangreinda nótt ásamt Sævari Sigurhanssyni, Ásu Oddsdóttur og framangreindu vitni. Vitnið sat í framsæti. Þegar komið var að veitingahúsinu Klúbbnum við götuna, þurfti ökumaður bifreiðarinnar að stöðva vegna umferð- ar. Vitnið veitti athygli manni, er stóð norðan megin götunnar og var að veifa bifreiðum. Þegar bifreiðin kom á móts við hann, heyrði vitnið, að högg kom á vinstra afturbretti, og var strax haft orð á því, að maðurinn hefði sparkað í bifreiðina. Vitnið kveður engan annan mann hafa staðið þarna og geti því ekki annar hafa gert þetta. Maðurinn hljóp í áttina að veitingahúsinu. Veittu Sævar og vitnið honum eftirför. Þegar að húsinu kom, stóð maður- inn upp við það undir skjólhlíf. Þeir fylgdust síðan með mannin- um, er var kyrr á sama stað, uns lögreglan kom og handtók hann. Vitnið kveðst aldrei hafa misst sjónar af manninum, frá því hann hljóp frá bifreiðinni, uns lögreglan kom á vettvang. Ákærði Einar Sverrir hefur skýrt frá því, að hann hafi komið að veitingahúsinu Klúbbnum í langferðabíl títtnefnda nótt. Bif- reiðin nam staðar norðan Borgartúns. Ákærði kveðst hafa þurft að fara að veitingahúsinu sunnan götunnar. Mikil bifreiðaumferð var um götuna, og gekk hún hægt og stöðvaðist alveg stundum. Ákærði man ekki til þess, að hann hafi þurft að bíða eftir að komast yfir götuna, en kveðst hafa gengið rakleitt yfir Þegar ákærði var kominn yfir götuna og var á leiðinni að veitingahús- inu, kom maður til hans og bar á hann, að hann hefði sparkað í bifreið hans, er hefði verið á leið um götuna. Ákærði kveðst hafa neitað þessu, enda hafi hann alls ekki gert það og væri um mis- skilning að ræða. Nokkru síðar kom lögreglan á vettvang og hand- tók hann. Ákærði kveðst hafa verið lítils háttar með áfengisáhrif- um, en muna allt vel, er gerðist. Ákærði mótmælti framburðum vitnanna, er honum voru kynntir. Með framburði vitnanna í máli þessu þykir sannað þrátt fyrir neitun ákærða, að hann hafi sparkað í bifreiðina R 13040 og unn- ið þau spjöll á henni, er að framan greinir, en áætlaður viðgerðar- kostnaður á bifreiðinni er talinn nema kr. 3.500. Varðar þetta at- ferli ákærða við 1. mgr. 257. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Guðbjörn Jensson, eigandi bifreiðarinnar, hefur fallið frá skaðabótakröfu á hendur ákærða, enda telji hann þýðingarlaust að gera hana. 359 Ákæra, dagsett 5. júní 1973. Þriðjudaginn 13. mars sl., klukkan 0432, hringdi á lögreglustöð- ina við Dragháls Rúnar Valsson lögreglumaður, Blöndubakka 10. Hann óskaði eftir aðstoð í Lyfjabúð Breiðholts við Arnarbakka vegna manns, er hann væri með í haldi og hefði brotist þar inn. Lögreglumenn héldu á staðinn. Hittu þeir Rúnar þar, og hélt hann manni, er var í handjárnum. Rúnar kvaðst hafa verið vak- andi uppi í rúmi heima hjá sér, er hann heyrði brothljóð. Þegar hann leit út um glugga á heimili sínu, sá hann mann standa við dyr að áðurnefndri lyfjabúð. Hann klæddi sig, tók með sér hand- járn og fór strax að lyfjabúðinni. Þegar hann kom þar að, sá hann, að brotin hafði verið stór rúða í hurðinni og mann standa inni í lyfjabúðinni fyrir innan afgreiðsluna. Hann kvaðst hafa farið inn um brotnu rúðuna, sett manninn í handjárn og hringt síðan til lögreglunnar. Maður þessi var Einar Sverrir Einarsson, ákærði í máli þessu. Færði lögreglan hann í fangageymsluna. Hann hafði meðferðis kr. 1.250. Á ákærða fannst ekkert, er gæti verið úr lyfjabúðinni. Lögreglan hafði samband við umráðamann lyfja- búðarinnar, Ingibjörgu Böðvarsdóttur, og kom hún á staðinn. Hún kvaðst ekki sjá, að hreyft hefði verið við neinu inni í lyfjabúð- inni. Vitnið Rúnar Valsson hefur skýrt frá því, að það hafi legið uppi í rúmi heima hjá sér að Blöndubakka 10 þriðjudaginn 13. mars sl., um klukkan 0425, og verið að lesa, er það heyrði brot- hljóð. Vitninu datt í hug, að verið væri að brjótast inn í Breið- holtskjör. Fór það fram í eldhús og síðan út á svalir íbúðar sinnar til að kanna, hvað um væri að vera. Vitnið kom auga á mann, er stóð við dyrnar á búð í Breiðholtskjöri við Arnarbakka og var að hreinsa glerbrot úr útihurðinni. Maður þessi, sem var í ljós- brúnum kuldajakka, var dökkhærður. Vitnið áleit, að maðurinn væri að fremja innbrot. Kveðst það hafa smeygt sér í buxur og jakka, tekið handjárn og hlaupið út. Þegar vitnið kom á staðinn, sá það, að rúða var brotin í Lyfjabúð Breiðholts. Vitnið gáði inn um opið og sá mann á hreyfingu fyrir innan afgreiðsluborðið. Jafnframt heyrði vitnið glamur Í glösum eða öðru þess háttar. Vitnið fór inn um opið á hurðinni, en rak sig í hana um leið, og byrjaði þá þjófabjalla að hringja. Við það tók maðurinn viðbragð, en stóð kyrr og horfði í átt að vitninu. Vitnið stökk yfir afgreiðslu- borðið, og kom maðurinn í því á móti því. Vitnið þekkti strax manninn, sem var ákærði Einar Sverrir Einarsson. Vitnið þreif 360 til ákærða og hélt honum. Ákærði stimpaðist á móti og hugðist koma sér á brott. Vitnið tók þá upp handjárnin og handjárnaði ákærða. Vitnið hringdi að því búnu á lögregluna, en fór svo með ákærða fram fyrir afgreiðsluborðið og lét hann setjast þar. Vitnið kveður ákærða hafa verið undir einhvers konar annarlegum áhrif- um, en vínlykt var ekki af honum. Vitnið spurði ákærða, hvað hann hefði verið að gera. Sagði ákærði fyrst, að hann hefði farið karna inn, af því að sér hefði verið kalt, en síðan breytti hann framburði sínum og sagði, að hann hefði komið að manni, sem var að brjóta rúðuna. Hefði maðurinn hlaupið á brott, en ákærði farið inn í lyfjabúðina til að hringja á leigubifreið. Vitnið telur, að í mesta lagi hafi liðið fimm mínútur, frá því það heyrði brot- hljóðin og þar til það hafði handtekið ákærða. Vitnið kveður vera öruggt, að það var sami maður, sem það sá hreinsa glerbrotin úr hurðinni, og það handtók síðar inni í lyfjabúðinni, þ. e. ákærði Einar Sverrir. Vitnið kveðst hafa gáð að mannaferðum við Breið- holtskjör, en ekki hafa orðið vart við neinn annan en ákærða, eins og áður greinir. Ákærði Einar Sverrir hefur skýrt frá því, að hann hafi verið á dansleik í Þórscafé mánudagskvöldið 12. mars sl. Fór hann einn á dansleikinn, en þar hitti hann margt af fólki, sem hann þekkti. Ákærði sat ekki við neitt ákveðið borð, en er líða tók á dansleik- inn, hitti hann stúlku, sem sagðist heita Jónína, en vera kölluð Jóna. Hann dansaði við hana og settist síðan við borðið hjá henni. Var hún með einhverju fólki, sem ákærði þekkti ekki og hafði ekki séð áður. Að dansleik loknum, klukkan 0100, bauð hún ákærða með sér heim. Tóku þau leigubifreið fyrir utan Þórscafé um klukkan 0115, og var ekið heim til hennar í Breiðholtshverfi. Ákærði man ekki, hvar hún á heima þar, en gatan endar á bakki, og var íbúðin á 1. hæð til hægri. Ákærði veit ekki, hvort stúlkan leigir þar eða býr hjá foreldrum sínum, en hann sá engan í íbúðinni. Ákærði var mikið drukkinn. Hann man ekki, hvað hann dvaldist lengi í herberginu hjá stúlkunni, en telur, að það hafi verið um tvær klukkustundir. Þegar hann var að fara þaðan, ætlaði hann að hringja í leigubifreið, en stúlkan sagði, að það væri enginn sími í íbúðinni, svo að hann lagði af stað gangandi. Hann kvaðst vera ókunnugur á þessum slóðum, og þegar hann hafði gengið í nokk- urn tíma, kom hann að verslunarhúsum við Arnarbakka. Þar er sund og verslanir beggja vegna. Þegar hann gekk fyrir hornið á götunni inn í sundið, heyrði hann brothljóð. Kveðst hann hafa 361 séð ljóshærðan mann við eina verslunina þar. Heyrði ákærði í því brothljóð. Sá hann manninn hlaupa út úr sundinu, er hann varð ákærða var. Ákærði kveðst ekki hafa veitt manninum eftirför, en haldið að versluninni. Nam hann staðar fyrir utan hana litla stund, en fór síðan inn í hana um opið á rúðunni. Kveður hann tilganginn hafa verið að hringja á leigubifreið og hafi ætlunin verið að biðja bifreiðarstjórann um að gera lögreglunni viðvart um innbrotið. Ákærði kveðst engin glerbrot hafa hreinsað úr hurðinni, áður en hann fór inn um opið. Geti verið, að hann hafi komið við eitthvað af glerbrotunum í opinu með öxlunum, er hann fór inn, þannig að eitthvað hafi hrunið niður. Ákærði tekur fram, að hann hafi ekki gert sér ljóst, um hvers konar verslun var að ræða, sem hann fór inn í, enda hafi verið skuggsýnt og verslunin lítil. Ákærði fór á bak við afgreiðsluborðið í verslun- inni til að leita að símanum, en fann hann ekki. Ákærði snerti ekki við neinu þarna inni. Þegar hann hafði verið nokkra stund inni í versluninni, var kallað til hans og hann beðinn að koma að dyrunum. Í því kom maður til ákærða og handjárnaði hann, án þess að ákærði sýndi mótþróa. Ákærði tekur fram, að hann geti ekki gefið neina nánari lýsingu á manni þeim, sem braut rúðuna í apótekinu. Einnig segir ákærði, eins og áður greinir, að hann hafi ekki vitað, um hvers konar verslun var að ræða, sem hann fór inn í, fyrr en við yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglunni. Ákærði neitar að hafa ætlað að stela neinu Í apótekinu. Ákærði minnist þess ekki, að maðurinn, sem tók hann inni í apótekinu, hafi spurt hann, hvað hann væri að gera þar, eða yfirleitt spurt hann neins, enda hafi hann verið mjög æstur og virst mikið fát á honum. Fékk hann því ekki tækifæri til að segja honum frá ljóshærða manninum, sem hann sá þarna og var að brjóta rúð- una. Ákærði treystir sér ekki til að gefa neina lýsingu á þessum ljóshærða manni, sem hann sá. Þó telur hann, að hann hafi verið á hæð við sig, um 178 cm. Var hann klæddur ljósum jakka, en buxurnar voru fremur dökkar. Ákærði sá hann í nokkurri fjar- lægð og aðeins stutta stund, því að hann hljóp á brott, um leið og hann varð var við ákærða. Eins og nú hefur verið rakið, hefur ákærði Einar Sverrir haldið því fram, að hann hafi farið inn í Lyfjabúð Breiðholts til að hringja á leigubifreið, eftir að maður, sem hann ekki þekkir, hafði brotið þar rúðu. Er þessum framburði ákærða hafnað, og telur dómurinn sannað, þegar virt eru málsatvik, að ákærði hafi brotist þarna inn í þjófnaðarskyni. 362 Varðar þetta atferli ákærða við 244. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Eigandi lyfjabúðarinnar hefur ekki haft uppi skaðabótakröfu á hendur ákærða vegna þessa atferlis hans. Refsing ákærða Einars Sverris þykir hæfilega ákveðin með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 svo og með tilvísun til 72. og 255. gr. sömu laga 1 árs fangelsi. Rétt þykir, að gæsluvarðhaldsvist ákærða 27. júní—1"T. júlí og 2229. júlí 1972 og 13.—28. mars 1973, eða alls í 42 daga, komi til frádráttar refsingunni. Refsing ákærða Tryggva Rúnars þykir hæfilega ákveðin með tilvísun til 72. og 255. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 6 mánaða fangelsi. Rétt þykir, að gæsluvarðhaldsvist hans frá 28. júní— 18. júlí, 18.—21. júlí og 22.—29. júlí 1972, eða alls í 30 daga, komi til frádráttar refsingunni. Ákærða Einar Sverri ber að dæma til að greiða skipuðum verj- anda sínum, Erni Clausen hæstaréttarlögmanni, kr. 18.000 í rétt- argæsluþóknun og málsvarnarlaun og ákærða Tryggva Rúnar til að greiða Hilmari Ingimundarsyni hæstaréttarlögmanni kr. 6.000 í réttargæsluþóknun, en annan sakarkostnað þykir rétt, að ákærðu greiði in solidum. Dómarinn vill að lokum taka fram eftirfarandi: Mál þetta hefur hann fengið í hendur jafnóðum eftir útgáfu ákæruskjala. Ákærðu hafa sjaldan eða ekki verið að finna, þar sem þeir gefa upp heimilisfang. Hefur sá háttur verið hafður á um ákærða menn, er þannig stendur á með, en þeir skipta oftast nokkrum tugum, að útbúa lista með nöfnum þeirra með vissu millibili og afhenda þá boðunardeild dómsins og rannsóknarlög- reglunni. Var svo gert um báða ákærðu, nokkru eftir að ákæran var gefin út á hendur þeim 24. ágúst 1972. Ákærði Einar Sverrir náðist ekki fyrir dóm fyrr en 11. desember sama ár, og var þá tekin af honum skýrsla um sakarefnið í ákærunum frá 24. ágúst og 10. nóvember 1972. Kvaðning á ákærða Tryggva Rúnari bar hins vegar ekki árangur fyrr en 15. mars 1973, og var þá tekin skýrsla af honum um sakarefnið í framangreindum ákærum svo og í ákærunni frá 6. desember 1972. Var ákæran á hendur ákærða Einari Sverri, sem útgefin er 22. mars, þá aðeins ókomin, en skýrsla var tekin af honum út af sakarefni því, er þar greinir hinn 5. næsta mánaðar. Ákærði Einar Sverrir sætti þá rannsókn út af innbroti í þjófnaðarskyni 13. mars í Lyfjabúð Breiðholts. Saksóknari gaf út ákæruskjal á hendur ákærða út af því 5. júní, 363 en skýrsla af ákærða var tekin um það fyrir dómi 8. sama mán- aðar. Ákærði Einar Sverrir var grunaður um þátttöku í innbrots- þjófnaði í Háaleitisapótek aðfaranótt 13. júní sl. og hafði verið úrskurðaður í gæsluvarðhald af þeim sökum. Var ætlunin að bíða eftir ákvörðun saksóknara um þetta. Rannsókn þess máls er enn eigi lokið, og þótti ekki fært að draga mál þetta lengur en þegar var orðið. Þá skal tekið fram, að fá vitnanna í máli þessu mættu á þeim tíma, sem þau voru kvödd fyrir dóm, og tók jafnvel nokkr- ar vikur að ná til sumra þeirra. Dómsorð: Ákærði, Einar Sverrir Einarsson, sæti fangelsi í 1 ár. Til frádráttar refsingunni komi 42 gæsluvarðhaldsdagar. Ákærði, Tryggvi Rúnar Leifsson, sæti fangelsi í 6 mánuði. Til frádráttar refsingunni komi 30 gæsluvarðhaldsdagar. Ákærði Tryggvi Rúnar greiði Sigurði Magnússyni kr. 8.100. Ákærði Einar Sverrir greiði skipuðum verjanda sínum, Erni Clausen hæstaréttarlögmanni, kr. 18.000 í málsvarnar- laun og ákærði Tryggvi Rúnar greiði Hilmari Ingimundar- syni hæstaréttarlögmanni kr. 6.000 í réttargæsluþóknun, en annan sakarkostnað greiði ákærðu in solidum. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 364 Föstudaginn 21. mars 1975. Nr. 141/1972. Sveinn Jónsson gegn Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómendur: hæstarattardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Læknaráð. Úrskurður Hæstaréttar. Hinn 11. febrúar 1970 mat Stefán Guðnason tryggingayfir- læknir örorku áfrýjanda vegna meiðsla, er hann hlaut 9. júlí 1967 og í málinu greinir. Í vottorði tryggingayfirlæknisins segir svo: „Tekið skal fram, að um 30 árum áður en hér greint slys vildi til, hafði slasaði hlotið brot um olnboga sama handlims, og kann hreyf- ingartakmörkun sú, sem nú gætir í vinstri olnbogalið, að standa að einhverju leyti í sambandi við fyrra slysið, og er litið á það við ákvörðun hins varanlega örorkumats“. Örorku áfrýjanda mat tryggingayfirlæknirinn þannig: „Frá slysdegi í 6 mánuði: 100% Eftir það í 11 mánuði: 15% Eftir það í 7 mánuði: 50% Eftir það í 5 mánuði: 30% Eftir það varanlega: 20%“. Hinn 29. janúar 1975 mat Jón Guðgeirsson læknir örorku áfrýjanda vegna fyrrgreindra meiðsla. Í vottorði læknisins segir SVO: „Slasaði kveðst ekki hafa haft hreyfingarhindrun í vinstri olnbogalið fyrir slysið og í dagálum, sem kannaðir hafa verið og teknir löngu eftir að hann slasaðist á handleggjum 1938, kemur hvergi fram, að hreyfingargeta Í vinstri olnbogalið hafi verið skert. Verður því ekki hjá því komist að álykta, að hreyfingarhindrun sú, sem nú er fyrir hendi í vinstri oln- bogalið, sé bein afleiðing af áverka þeim, er hann hlaut 8. júlí 1967“. Ororku áfrýjanda mat læknirinn þannig: „Frá slysdegi í 6 365 mánuði 100% og eftir það í 11 mánuði 75%, eftir það í 7 mánuði 50%, eftir það varanlega 35% .“ Áður en málið er dæmt í Hæstarétti, þykir rétt með vísan til 1. og 2. mgr. 2. gr. laga nr. 14/1942 að æskja þess, að Læknaráð lýsi áliti sínu á því: 1. Hvort Sveinn Jónsson hafi hlotið tímabundna og varan- lega örorku af völdum meiðsla þeirra, er hann hlaut 9. júlí 1967 og í málinu greinir. 2. Verði svo talið, hverju nemi þá tímabundin og varanleg örorka Sveins Jónssonar, sem eingöngu verður rakin til meiðsla þessara. Ályktarorð: Læknaráð láti í té álitsgerð samkvæmt framangreindu. Þriðjudaginn 25. mars 1975. Nr. 2/1974. Jón M. Jónsson h/f (Jón E. Ragnarsson hrl.) gegn Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Ursula Key Finanzierungen - Versicherungen (Jón N. Sigurðsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Víxilmál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 4. janúar 1974. Krefst hann „frávísunar málsins, til vara sýknu, en til vara heimvísunar, en til þrautar er krafist 366 skuldajöfnuðar að fullu gagnvart stefnukröfum“. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt fram skjal, þar sem hinn löggilti skjalaþýðandi leiðréttir þýðingu sína á áritun á fram- hlið skjals þess, sem mál þetta fjallar um. Er hin nýja þýðing svohljóðandi: „Greiðist á sölugengi innheimtubankans fyrir sýningarvíxla á Hamborg á þeim degi, sem víxilgreiðandi býður greiðslu, að viðbættum innheimtukostnaði og stimpil- gjaldi (DM 4.20) og 12% ársvöxtum frá 23. júlí 1970 til greiðsludags.“ Kröfur sínar rökstyður áfrýjandi þannig fyrir Hæstarétti: „Um frávísunarkröfu: Málið áður dæmt í bþm. Reykjavíkur nr. 6050/1971. Málið vanreifað og stefnandi í héraði synjar að koma fyrir dóm og lögmaður hans að leggja fram bréf sitt til stefnanda, dags. 22. 1. 1973. Um sýknukröfu: Greiðsluskjalið uppfyllir m. a. ekki skilyrði 1. gr. 2. mgr. vl. og er því ekki víxill. Aðildarskortur. Víxilinn ber skv. efni sínu að greiða inn á bankareikning nr. 28/25321 í Hamburger Sparcasse í Hamborg. Þann reikning á Rudolf Zimmer, en a.m.k. ekki stefnandi í héraði. Málsaðild og framsöl til stefn- anda í héraði eru pro forma. Um heimvísun: Ef Hæstiréttur telur, að dæma beri málið skv. XIV. kafla víxillaga, þá varðar það heimvísun. Einnig ef rétturinn telur, að heimila beri áfrýjanda þá gagnaöflun, sem krafið er um. Um skuldajöfnuð: Stefnandi í héraði er mala fide um lögskipti áfrýjanda og útgefanda víxilsins, og komast gagnkröfur því að í málinu skv. 17., 19. og 20. gr. vi.“ Bæjarþingsmál nr. 6050/1971 var höfðað af stefnda gegn Jóni M. Jónssyni, Löngumýri 36, Akureyri, persónulega og f. h. Jóns M. Jónssonar h/f til greiðslu víxils þess, sem um ræðir í máli því, sem hér er til úrlausnar. Hinn 1. febrúar 367 1972 var kveðinn upp „úrskurður“ í nefndu bæjarþingsmáli, þar sem það var hafið að kröfu stefnanda þess máls sam- kvæmt 5. tl. 119. gr. laga nr. 85/1936, en stefndu í því máli höfðu krafist frávísunar, þótt þeir síðar féllu frá þeirri kröfu. „Úrskurði“ þessum var eigi skotið til Hæstaréttar. Svo sem í héraðsdómi greinir, fullnægir skjal það, sem mál þetta er risið af, formskilyrðum 1. gr. víxillaga nr. 93/1933, sbr. enn fremur 5. gr. og 2. mgr. 41. gr. laganna. Áfrýjandi hefur ekki hnekkt því, að stefndi, sem hefur rétta formlega heimild að víxlinum, sé réttur aðili máls. Hann hefur ekki haft uppi aðrar varnir, sem komið verði að í máli þessu sam- kvæmt 208. gr. laga nr. 85/1936. lAð þessu athuguðu og að öðru leyti með skírskotun til for- sendna héraðsdóms ber að staðfesta hann. Dæma ber áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyr- ir Hæstarétti, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 50.000. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Jón M. Jónsson h/f, greiði stefnda, Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Ursula Key Fin- anzierungen - Versicherungen, málskostnað fyrir Hæsta- rétti, kr. 50.000, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 10. desember 1973. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 19. nóvember sl., hefur Jón N. Sigurðsson hæstaréttarlögmaður, Tjarnargötu 10 D, Reykjavík, höfðað f. h. þýska firmans Ursula Key Finanzierung- en-Versicherungen, Neuschöningstadt í Þýskalandi, gegn Jóni M. Jónssyni h/f, Gránufélagsgötu 4, Akureyri, með stefnu, birtri 26. febrúar 1973, til greiðslu skuldar að fjárhæð DM 5.564.76 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 3. nóvember 1970 til greiðsludags, ísl. kr. 200 í afsagnarkostnað auk málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt reikningi eða mati dómsins. Stefndi gerir þær dómkröfur, að hann verði sýknaður og hon- um dæmdur ríflegur málskostnaður úr hendi stefnanda. Til vara, að stefnandi verði sýknaður að svo stöddu og þá jafnframt til- 368 dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda. Þá er þess krafist, að viðurkennd sé gagnkrafa stefnda til skuldajafnaðar að fjár- hæð eigi lægri en sem nemur stefnukröfunni og að í því tilviki sé stefnda dæmdur ríflegur málskostnaður úr hendi stefnanda. Hina umstefndu skuld kveður stefnandi vera samkvæmt víxli að upphæð DM 5.564.76, útgefnum hinn 23. júlí 1970 af þýska firmanu Rudolf Zimmer, en framseldum af því firma til Ham- burger Sparkasse von 1827. Víxill þessi, sem vistaður hafi verið í Landsbanka Íslands, Akureyri, hafi Jón M. Jónsson pr. pr. Jón M. Jónsson h/f samþykkt til greiðslu hinn 3. nóvember 1970, en vegna greiðslufalls hafi víxillinn verið afsagður hinn 5. nóvember s. á. Eftir afsagnargerðina hafi víxillinn að nýju verið framseldur af Hamburger Sparkasse von 1827 til Rudolf Zimmer, en hann hafi framselt víxilinn með áletrun á bakhlið hans aftur til stefn- anda máls þessa, en undir því framsali sé svo nafnritun stefnanda. Stefnandi lýsir Í greinargerð sinni áletrunum á bakhlið víxils- ins þannig: „Á bakhlið víxilsins eru þessar áletranir: Framsal út- gefanda víxilsins til Hamburger Sparkasse von 1827. Þar fyrir neðan kemur innheimtuframsal þess banka til Landsbanka Ís- lands, en þetta innheimtuframsal er yfirstrikað. Þá kemur af- sagnarstimpill bæjarfógetans á Akureyri. Þar fyrir neðan og næst er framsal víxilsins frá Hamburger Sparkasse von 1827. Þar fyrir neðan og næst kemur áletruð yfirlýsing firmans Rudolf Zimmer um, að það hafi selt víxilinn til firmans Ursula Key, en þar næst kemur svo nafnritun firmans Ursula Key. Þegar þetta er athugað, er ljóst, að framsalsröðin er heil og óslitin til um- bjóðanda míns... “ Rétt er að geta þess, að næst á eftir afsagnarstimpli bæjarfóget- ans á Akureyri er yfirstrikuð nafnritun firmans Ursula Key og því næst framsal víxilsins frá Hamburger Sparkasse von 1827, eins og getið er í lýsingu stefnanda í greinargerð hér að framan. Þá tekur stefnandi enn fremur eftirfarandi fram varðandi fram- salsröðina á víxlinum: „Það skal fram tekið, að með stefnu, birtri 9. nóvember 1971, höfðaði ég f. h. umbj. m. Ursulu Key mál fyrir bæjarþingi Reykjavíkur gegn Jóni M. Jónssyni, persónulega og fyrir hönd Jón M. Jónsson h.f. Var það mál höfðað til greiðslu á hinum sama víxli, sem nú er stefnt til greiðslu á. Eftir þing- festingu þess máls (nr. 6050/1971) tók ég eftir því, að mér hafði yfirsést áður, að framsalsröðin á bakhlið víxilsins var slitin, þann- ig að útgefandi hafði samþykkt víxilinn til Hamburger Sparkasse von 1827. Síðan framseldi Rudolf Zimmer (útg.) víxilinn til fa. 369 Ursula Key. Þannig vantaði framsal á víxilinn frá Hamburger Sparkasse von 1827 til firmans Rudolf Zimmer. Af þessum sökum lét ég hefja það mál (nr. 6050/1971), og var það gert með úr- skurði uppkv. 1. febr. 1972. Nú hefur framsalsröðin verið bætt, þannig að hún er nú óslitin og eins og ég hef áður lýst og víxillinn ber sjálfur með sér. Tel ég, að það skipti ekki máli að víxilrétti, þótt framsalsröðin hafi þannig verið lagfærð, enda er það aðeins mál þetta, sem víxilinn eiga, en breytir engu um skyldur samþykkjanda ... “ Á framhlið umstefnds víxils er rituð „klásúla“ svohljóðandi í löggiltri íslenskri þýðingu: „Greiðist á sölugengi innheimtubanka fyrir sýningarvíxla á Hamborg á gjalddaga, að viðbættum inn- heimtukostnaði og stimpilgjaldi (DM 4.20) ásamt 12% ársvöxt- um frá 23. júlí 1970 til greiðsludags.““ Stefndi segir eftirfarandi í greinargerð sinni um efni málsins: „Sýknuástæðurnar byggjast í fyrsta lagi á því, að hér sé ekki um að ræða víxilmál í skilningi XVII. kafla einkamálalaganna og beri að sýkna af þeirri ástæðu. Varðandi kröfu um sýknu að svo stöddu er einkum vísað til þeirra málsástæðna, sem fram komu af hálfu stefnda varðandi frávísunarkröfu í máli þessu. Þá er því haldið fram, að víxillinn á dskj. nr. 3 sé gefinn út með ólögmætu skilyrði og beri því þegar að sýkna í málinu, þar eð ekki sé um að ræða lögformlegan víxil af þeim ástæðum og því ekki víxilmál réttilega höfðað. Þegar bæjarþingsmálið nr. 6050/1971 hafði verið hafið, þá er upplýst í málinu, að lögmaður stefnanda sendi víxilinn til Ursula Key með leiðbeiningum um, með hvaða hætti mætti koma víxli þessum í lag, og jafnframt er upplýst, að þetta hefur gerst síðla árs 1972. Samkvæmt dskj. nr. 20 er ljóst, að stefnandi hefur ætlað sér að halda sér að hinu ólögmæta skilyrði að útgáfunni á víxlin- um. Samkvæmt dskj. nr. 21 er ljóst, að minnsta kosti til 15. júní 1971 var Rudolf Zimmer eigandi víxilsins á dskj. nr. 3, þannig að framsalið til Ursula Key getur ekki hafa verið fyrir þann tíma. Gerð er grein fyrir gagnkröfum á dskj. nr. 23, að öðru leyti er áskilinn allur réttur, og málið er lagt í dóm með venjulegum fyr- irvara.“ Upphaflega krafðist stefndi frávísunar málsins vegna þess, að það væri eigi nægjanlega upplýst af hálfu stefnanda. Frávísunarkröfu stefnda var hrundið með úrskurði, kveðnum upp 17. október 1973. Enn fremur var kveðinn upp úrskurður í máli þessu 9. nóvem- 24 370 ber sl., þar sem hafnað var frestbeiðni stefnda til vitnaleiðslu og öflunar gagna. Hinn 19. nóvember sl. fór fram munnlegur flutningur málsins. Lögmaður stefnanda mótmælti því, að varnarástæður stefnda kæmust að samkvæmt XVII. kafla laga nr. 85/1936, né heldur heimilaði, að þær kæmust að samkvæmt 209. gr. sömu laga. Af hálfu stefnanda er á því byggt, að mál þetta sé víxilmál, enda sé dskj. nr. 3 víxill að formi til samkvæmt 1. gr. laga nr. 93/1933. Framsöl á víxlinum séu í réttri röð óskilorðsbundin. Stefnandi sé því réttur handhafi víxilsins og engar reglur mæli svo fyrir, hvorki í víxillögum né annars staðar, að framsalshafa beri skylda til þess að gera grein fyrir því, hvenær hann hafi fengið víxil framseldan. Viðurkennt sé í málinu, að tvö síðustu framsölin á víxlinum hafi farið fram eftir afsögn hans. Slíkt breyti engu, þar sem fram- salshafi öðlist sama rétt á hendur samþykkjanda og framseljandi hafi átt, hvenær svo sem víxill sé framseldur. Hvergi hafi neitt komið fram um, að stefnandi hafi verið mala fiðe um viðskipti stefnda og útgefanda víxilsins, firmans Rudolf Zimmer, en bréf stefnanda til lögmanns síns á dskj. nr. 4 bendi til hins gagnstæða. Ekki séu byggðar neinar kröfur á þeirri „klásúlu“, sem skráð sé á framhlið víxilsins um gengi, vexti, innheimtukostnað og stimpilgjald, enda beri að líta á hana sem óskráða samkvæmt 5. gr. laga nr. 93/1933. Taka verði tillit til þess við ákvörðun málskostnaðar, að málið hafi tvisvar sinnum verið flutt um formhlið. Enn fremur, að kostnaður við rekstur málsins hafi aukist vegna þýðingar á máls- skjölum af þýsku á íslensku. Af hálfu stefnda er aðallega byggt á því, að mál þetta sé ekki víxilmál í skilningi XVII. kafla laga nr. 85/1936. Aðdragandi málsins sé sá, að útgefandi víxilsins, firmað Rudolf Zimmer, hafi selt. stefnda buxnaefni, sem reynst hafi gallað. Stefndi hafi greitt fyrir efnið með víxlum, þar á meðal þeim, sem um sé deilt í máli þessu. Stefndi hafi tjáð Rudolf Zimmer, eiganda hins samnefnda firma, að hann mundi gera gagnkröfur vegna þessara galla, krefði hann greiðslu víxlanna. Ef synjað yrði um, að þær kæmust að í hugsanlegu víxilmáli eða ekki semdist um þær, mundi stefndi láta leggja löghald á þá fjárhæð, sem Rudolf Zimmer fengi sér tildæmda samkvæmt víxlunum. Rudolf Zimmer hafi því verið ljóst, sbr. bréf hans til lögmanns 371 stefnda á dskj. nr. 15, dags. 16. nóvember 1970, að gagnkröfur yrðu hafðar uppi, og enn fremur hafi lögmaðurinn ritað Rudolf Zimmer bréf, dags. 20. nóvember s. á., og bent honum þar á, að lagt yrði löghald á tildæmdar fjárhæðir samkvæmt víxlunum. Ætlun Rudolf Zimmer hafi verið sú að láta lögmann sinn hér á landi innheimta víxlana, en lögmaður hans hafi vitað um, að löghald yrði lagt á. Þá hafi víxlarnir verið framseldir stefnanda þessa máls í því skyni að komast hjá löghaldi. Stefnanda hafi verið kunnugt um viðskipti stefnda og útgefanda víxilsins og hafi hann því verið mala fide um viðskipti þeirra og því bakað stefnda tjón af ásettu ráði. Stefndi hafi ekki lengur möguleika á því að leggja löghald á dómkröfu samkvæmt víxlinum. Mala fide stefn- anda sé sönnuð með skjölum málsins. Enda þótt stefndi hafi möguleika á því að höfða skaðabótamál í Þýskalandi gegn firmanu Rudolf Zimmer, sé á því sá hængur, að samkvæmt þýskum lögum sé ekki viðurkennt, að tjónþoli skuli fá meiri bætur en nemi heildarverðmæti hins gallaða hráefnis, en ekki vegna vinnu og annars efnis, sem þurfi til framleiðslu vöru eða annars óbeins tjóns. Framangreint framferði stefnanda geri það að verkum, að sam- kvæmt 17. gr. laga nr. 93/1933 sé mál þetta ekki víxilmál og eigi því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda, enda komist varnir að í málinu samkvæmt nefndri lagagrein, þegar um sé að ræða at- hæfi eins og að framan er lýst. Við þetta bætist, að samkvæmt 20. gr. laga nr. 93/1933 sé málið ekki víxilmál, þar sem stefnandi hafi eignast víxilinn við framsal, sem fram hafi farið eftir afsögn, en slíkt framsal sé aðeins al- mennt kröfuframsal, sem hafi það í för með sér, að framsalshafi öðlist ekki víxilrétt á hendur samþykkjanda. Verði ekki fallist á sýknu, þá beri að viðurkenna gagnkröfu til skuldajafnaðar eigi lægri en nemi stefnukröfunni, en tjón það, sem stefndi hafi orðið fyrir í viðskiptum sínum við firmað Rudolf Zimmer nemi ísl. kr. 922.135 auk vaxta. Gagnkrafa þessi sé m. a. byggð á skoðunargerð, sem fram hafi farið á hinu gallaða efni, sbr. dskj. nr. 23. Verði ekki fallist á rétt stefnda til skuldajafnað- ar né heldur að sýkna beri hann. alfarið af kröfum stefnanda, eigi að sýkna hann að svo stöddu, þar til honum hafi gefist kostur á því að upplýsa eða stefnandi. upplýsi málið frekar í samræmi við 105., 106., 114., 115. og 116. gr. laga nr. 85/1936. Þá eigi það enn fremur að leiða til sýknu, að víxillinn hafi ver- ið sendur til samþykkis stefnda í Landsbanka Íslands á Akureyri 372 útgefinn á ólögmætan hátt, þar sem á hann sé skráð af útgefanda skilyrði um gengi og vaxtagreiðslur og gildi einu, þótt ekki séu gerðar kröfur samkvæmt þessum skilyrðum. Stefnandi hefur höfðað mál þetta sem víxilmál. Eins og síðar verður vikið að, er það réttilega höfðað sem slíkt. Stefnandi hefur ekki heimilað stefnda að hafa uppi gagnkröfu til skuldajafnaðar í máli þessu. Gagnkrafa stefnda er þess eðlis, að hún kemst ekki að í málinu samkvæmt 208. gr. laga nr. 85/1936. Ljóst er, að sama máli hefði gegnt, þótt útgefandi víxilsins hefði höfðað mál út af víxlinum gegn stefnda. Verður ekki séð, að framsal víxilsins skipti máli um það, hvort varnir stefnda komist að í málinu eða ekki. Möguleiki stefnda til þess að leggja löghald á tildæmda fjár- hæð samkvæmt víxlinum eða ekki verður eigi talinn skipta neinu um úrslit þessa máls. Viðurkennt er í máli þessu, að tvö síðustu framsölin á víxlinum fóru fram eftir afsögn hans, enda ber víxillinn það með sér. Enda þótt víxillinn hafi verið framseldur stefnanda þessa máls eftir afsögn, kemur það ekki í veg fyrir, að stefnandi geti sem framsalshafi rekið mál út af víxlinum gegn stefnda sem víxilmál. Krafa stefnda um sýknu að svo stöddu byggist á því, að nauð- syn beri til að stefnda gefist kostur á eða stefnandi upplýsi mál þetta enn frekar í samræmi við 105., 106., 114., 115. og 116. gr. laga nr. 85/1936. Ákvæði 2. mgr. 69. gr. laga nr. 85/1936 þykir ekki taka til til- vika af því tagi, sem að framan er lýst, og verður krafa stefnda um sýknu að svo stöddu ekki tekin til greina. Áritun sú, sem er á framhlið víxilsins um gengi, greiðslu vaxta, innheimtukostnaðar og stimpilgjalds, þykir í engu hagga gildi víxilsins. Að framansögðu athuguðu verður fallist á það með stefnanda, að dskj. nr. 3 fullnægi þeim skilyrðum, sem lög nr. 93/1933 setja um gildi víxla. Mál þetta er víxilmál, og má því reka það samkv. XVII. kafla laga nr. 85/1936. Gagnkröfur stefnda komast ekki að í málinu. Varnarástæður þær, sem stefndi hefur haft uppi, komast ýmist ekki að í málinu eða eru þýðingarlausar. Samkvæmt þessu verða kröfur stefnanda í máli þessu teknar til greina. Málskostnaður verður lagður á stefnda og þykir hæfi- lega ákveðinn kr. 45.000. 313 Friðgeir Björnsson, fulltrúi yfirborgardómara, kvað upp dóm Þennan. Dómsorð: Stefndi, Jón M. Jónsson h/f, greiði stefnanda, Jóni N. Sig- urðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. firmans Ursula Key Fin- anzierungen-Versicherungen, DM 5.564.76 með 1% dráttar- vöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 3. nóvem- ber 1970 til greiðsludags, kr. 200 í afsagnarkostnað og kr. 45.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms- ins að viðlagðri aðför að lögum. Þriðjudaginn 25. mars 1975. Nr. 71/1973. Magnús Leópoldsson (Jóhann Steinason hrl.) gegn Bjarna Th. Mathiesen og (Árni Grétar Finnsson hrl.) Bjarni Th. Mathiesen segn Magnúsi Leópoldssyni og Hrafni Bachmann og (Guðmundur Pétursson hrl.) Hrafn Bachmann gegn Magnúsi Leópoldssyni og Bjarna Th. Mathiesen. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr. Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Bifreiðar. Lausafjárkaup. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi, Magnús Leópoldsson, áfrýjaði máli þessu með stefnu 11. maí 1973. Krefst hann aðallega sýknu af kröf- um gagnáfrýjanda Bjarna Th. Mathiesens, en til vara, að honum verði aðeins dæmt að greiða nefndum gagnáfrýjanda 36.540 krónur. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi hans. Gagnáfrýjandi Bjarni Th. Mathiesen áfrýjaði máli þessu með stefnu 15. maí 1973. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og að aðaláfrýjandi og sagnáfrýjandi Hrafn Bachmann verði dæmdir til að greiða sér óskipt málskostnað fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi Hrafn Bachmann áfrýjaði máli þessu með stefnu 7. september 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 13. ágúst s. á. Krefst hann sýknu af kröfum gagnáfrýjanda Bjarna Th. Mathiesens og málskostnaðar úr hendi hans fyrir Hæstarétti. 375 Af hálfu aðaláfrýjanda, Mágnúsar Leópoöldssonar, eru ekki gerðar kröfur á hendur gagnáfrýjanda Hrafni Bachmann, og af hálfu gagnáfrýjanda Hrafns Bachmanns eru ekki hafð- ar upp kröfur gegn aðaláfrýjanda, Magnúsi Leópoldssyni. Í héraði var Svava Ingvarsdóttir meðal stefndu í málinu, en málinu er eigi áfrýjað, að því er hana varðar. Í héraðsdómi greinir frá dómsmáli því, er Hilmar Ólafsson höfðaði gegn gagnáfrýjanda Bjarna Th. Mathiesen, og úrslit- um þess. Samkvæmt bréfi Bifreiðaeftirlits ríkisins 19. des- ember 1969 var bifreið sú, sem málið fjallar um, skráð sem árgerð 1955 á skrám Bifreiðaeftirlitsins allt frá fyrstu skrán- ingu bifreiðarinnar hér á landi, uns Svava Ingvarsdóttir af- salaði henni til gagnáfrýjanda Hrafns 11. mars 1966. Við þá umskráningu var bifreiðin fyrsta sinni skráð sem árgerð 1957. Í áðurgreindu bréfi er þetta talið hafa stafað af mis- ritun. Í afsali gagnáfrýjandans Hrafns til aðaláfrýjanda er bifreiðin skýrum orðum sögð vera af árgerð 1957. Hefur Hrafn viðurkennt, að hann hafi vitað, að þetta var rangt og að honum hafi verið kunnugt um hina réttu árgerð bifreiðar- innar svo og að hann hafi vitað, að árgerð hennar var rangt skráð í skrár Bifreiðaeftirlitsins. Með framangreindu atferli hefur gagnáfrýjandinn Hrafn orðið valdur að því, að gagn- áfrýjanda Bjarna var seld bifreiðin sem árgerð 1957, og hef- ur hann með því bakað sér skaðabótaskyldu gagnvart hon- um. Hann hefur engum andmælum hreyft gegn fjárhæð bóta- kröfunnar, og verður hún því tekin til greina að fullu. Aðaláfryjandi hefur synjað fyrir að hafa vitað annað. en að rétt væri greint frá árgerð bifreiðarinnar í afsali gagn- áfrýjanda Hrafns til sín. Hrafn telur aðaláfrýjanda hins veg- ar hafa verið fullkunnugt um hið rétta í því máli. Hér stend- ur staðhæfing gegn staðhæfingu. Frásögn gagnáfrýjandans Hrafns, vætti Gunnars Gunnarssonar eða önnur gögn máls verða ekki talin veita fulla sönnun fyrir því, að skýrsla aðal- áfrýjanda um þetta sé röng. Hefur gagnáfrýjandi Bjarni því ekki sannað, að aðaláfrýjandi hafi vísvitandi blekkt hann um árgerð bifreiðarinnar, er hann seldi honum hana. Frestur samkvæmt 54. gr. laga nr. 39/1922 var löngu liðinn, þegar gagnáfrýjandi Bjarni tilkynnti aðaláfrýjanda um málssókn Hilmars Ólafssonar gegn sér 28. janúar 1970, og undantekn- ingarákvæði nefndrar greinar eiga samkvæmt framansögðu ekki við. Verður því að sýkna aðaláfrýjanda af kröfum gagn- áfrýjanda Bjarna. Rétt er, að gagnáfrýjandi Hrafn greiði gagnáfrýjanda Bjarna 60.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, en málskostnaður í þætti aðaláfrýjanda fellur niður í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Magnús Leópoldsson, á að vera sýkn af kröfum gagnáfrýjanda Bjarna Th. Mathiesens í máli þessu, en málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti þeirra í milli fellur niður. Gagnáfrýjandi Hrafn Bachmann greiði gagnáfrýjanda Bjarna Th. Mathiesen 116.300 krónur með 7% ársvöxt- um frá 11. mars 1970 til greiðsludags og 60.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 19. mars 1973. Mál þetta, sem tekið var til dóms 26. febrúar 1973, hefur Bjarni Th. Mathiesen, Hraunbæ 54, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþing- inu með stefnu, útgefinni 11. mars 1970, á hendur Magnúsi Leó- poldssyni Rofabæ 45, Reykjavík, Hrafni Bachmann, Geitlandi 35, Reykjavík, og Svövu Ingvarsdóttur, Bólstaðarhlíð 11, Reykjavík, til greiðslu in solidðum á kr. 116.300 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 11. mars 1970 til greiðsluðags og máls- kostnaði að skaðlausu að mati dómsins. Af hálfu stefnda Magnúsar Leópoldssonar eru þær dómkröfur gerðar, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að skaðlausu. Við munnlegan flutning málsins voru þær varakröfur gerðar af hálfu stefnda Magnúsar, að hann verði aðeins dæmdur til að greiða stefnanda kr. 36.540 með 7% ársvöxtum frá 1. febrúar 1970 til greiðsludags og málskostnaður látinn falla niður. 31! Af hálfu stefndu, Svövu Ingvarsdóttur, eru þær dómkröfur gerðar, að hún verði sýknuð af öllum kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til að greiða henni málskostnað eftir mati dómsins. Við munnlegan flutning málsins voru þær dómkröfur gerðar af hálfu Hrafns Bachmanns, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda. Málavexti kveður stefnandi vera þá, að með afsali, dags. 29. apríl 1966, hafi hann keypt bifreiðina Y 779 af stefnda Magnúsi Leópoldssyni, sem þá hafi búið að Hlíðarvegi 33, Kópavogi. Við umskráningu hafi bifreiðin fengið skrásetningarnúmerið R 12557. Í afsali þessu segi m. a.: „Ég undirritaður, Magnús Leópoldsson, Hlíðarvegi 33, Kópa- vogi, sel hér með og afsala Bjarna Th. Mathiesen, Bragagötu 33, Reykjavík, bifreið mína Y 779, sem er Mercedes Benz, smíðaár 1957.“ Með afsali, dags. 16. desember 1967, kveðst stefnandi síðan hafa selt bifreiðina Hilmari Ólafssyni, Arnarhrauni 29, Hafnarfirði, með sömu lýsingu á gerð og aldri bifreiðarinnar og lýst hafi verið í afsalinu til hans. Með stefnu, dags. 21. júní 1968, hafi Hilmar Ólafsson höfðað mál gegn stefnanda þessa máls og krafist riftunar á bifreiðarkaupunum, þar sem bifreiðin væri raunverulega af ár- gerðinni 1954, en ekki 1957, eins og lýst hafði verið. Með dómi bæjarþings Reykjavíkur, sem upp hafi verið kveðinn 21. febrúar 1970, hafi riftun verið staðfest og stefnandi þessa máls, Bjarni Th. Mathiesen, dæmdur til að greiða Hilmari Ólafssyni kaupverð bifreiðarinnar ásamt kostnaði hans með kr. 71.540, vexti af skuld- inni, sem á stefnudegi hafi numið kr. 11.260, og kr. 13.500 í máls- kostnað. Þá nemi kostnaður stefnanda af málinu kr. 20.000. Alls nemi kostnaður stefnanda af máli þessu því samkvæmt framan- rituðu kr. 116.300, sem sé stefnukrafan í máli þessu. Samkvæmt bréfi Bifreiðaeftirlits ríkisins, dags. 19. desember 1969, kveður stefnandi stefnda Magnús Leópoldsson hafa keypt bifreiðina af stefnda Hrafni Bachmann 13. apríl 1966, en Hrafn af stefndu Svövu 11. mars 1966. En allt frá því að Svava hafi selt Hrafni bifreiðina hinn 13. apríl 1966, sé hún í skjölum Bifreiðaeftirlits ríkisins ranglega talin árgerð 1957. Ekki kveður stefnandi hafa komið fram í máli Hilmars gegn sér, hvernig aldri bifreiðarinnar hafi verið lýst í afsölum milli þessara aðilja, en er eiginmaður Svövu hafi mætt fyrir dómi 30. janúar 1970, hafi hann upplýst, 318 að hann hafi vitað, að bifreiðin var ekki af árgerðinni 1957. Kveð- ur því stefnandi dómkröfur í máli þessu þær, að stefndu verði in solidum dæmd til að bæta honum tjón hans í viðskiptum þessum, enda megi telja víst, að þeim hafi verið kunnugt um raunveru- legan aldur bifreiðarinnar, er áðurgreindar sölur hafi farið fram. Stefnandi kveður hinum stefndu hafa verið tilkynnt með bréfi, dags. 28. janúar 1970, um rekstur málsins gegn stefnanda þessa máls samkvæmt ákvæðum 52. gr. laga nr. 85/19386. Aðiljayfirheyrslur og vitnaleiðslur hafa farið fram í máli þessu. Stefnandi: málsins, Bjarni Th. Mathiesen, hefur komið fyrir dóm og-staðfest þar málavaxtalýsingu í stefnu á dskj..nr. 1 með Þeirri leiðréttingu, að númer umræddrar bifreiðar hafi verið R 12057, en ekki R 12557. Stefndi Magnús Leópoldsson: hefur skýrt svo frá :fyrir dómi í máli þessu, að hann hafi keypt umrædda bifreið af Hrafni Bach- mann og hafi hún þá haft skrásetningarnúmerið R 13364. Kveður stefndi Magnús Hrafn hafa gefið þær upplýsingar, að hún væri af árgerðinni 1957, enda hafi það komið fram í öllum plöggum varðandi bifreiðina, að svo væri, m. a. í skoðunarvottorði hennar, enda kveður stefndi Magnús verð bifreiðarinnar hafa verið miðað við þáð. Stefndi Magnús kveður Bílasölu Guðmundar að Berg- bórugötu hafa haft umrædda bifreið til sölu, en hún hafi þó ekki gengið frá samningum, er stefndi keypti bifreiðina af. Hrafni. Stefndi Magnús kveðst hafa verið starfsmaður Hrafns Bachmanns, er umrædd bílakaup áttu sér stað, og hafi þeir gengið frá samn- ingum sín á milli. Hann kveðst síðan hafa látið skrá bifreiðina á sitt nafn og hafi hún þá hlotið skrásetningarnúmerið Y 779 og hafi þá m. a. verið gefið út skoðunarvottorð og í því hafi bifreið- in verið áfram af árgerð 1957. Stefndi Magnús kveðst hafa átt bif- reiðina í rúman mánuð og þá selt hana stefnanda í máli þessu, Bjarna Th. Mathiesen, og hafi Aðalbílasalan annast fyrir sig sölu bifreiðarinnar. Stefndi Magnús kveður bifreiðina hafa reynst ágætlega miðað við aldur, á meðan hann átti hana. Hann kveðst hafa tekið umrædda bifreið sem greiðslu upp í aðra, sem hann hafi selt Hrafni Bachmann, og kveðst stefndi ekki hafa hugsað sér að eiga þessa bifreið lengi, enda hafi hann ekki talið það hag- kvæmt fyrir sig að eiga svona stóra bifreið. Stefndi Magnús kveðst ekki muna örugglega, fyrir hvaða verð hann hafi selt stefn- anda bifreiðina, en telur þó, að það hafi verið yfir kr. 100.000. Í hinu sama þinghaldi upplýsti stefnandi, að hann hefði keypt bifreiðina af stefnda Magnúsi á kr. 130.000, þannig að hann hafi 379 látið hann hafa Volkswagen bifreið, árgerð 1963, upp í verðið og síðan. samþykkt tvo víxla að fjárhæð kr. 25.000 hvorn, en verð Volkswagen bifreiðarinnar hafi verið metið á kr. 80.000, en á af- salið hafi verið skrifað kr. 100.000. Stefndi Magnús telur, að þetta muni rétt vera, eftir því sem hann best man. Stefndi: Hrafn Bachmann hefur komið fyrir dóm í máli þessu og staðfest þar. efni bréfs síns á dskj. nr. 18. Tekur hann fram, að Mercedes Benz bifreið þá, sem um ræðir í bréfinu á dskj. nr. 18, hafi: hann aðeins átt í tvosdaga, þar til Magnús Leópoldsson hafi keypt bifreiðina, en Magnús hafi átt. bifreiðina í tæpan mánuð, fyrst látið skrá hana á sitt nafn, áður en hann seldi hana. Vitnið Gunnar Gunnarsson hefur skýrt svo frá fyrir dómi í máli þessu, að hann hafi verið starfsmaður Hrafns Bachmanns á þeim tíma,:sem umrædd bílaviðskipti hafi átt sér stað. Vitnið kveður vera rétt frá skýrt í bréfi stefnda Hrafns á dskj. nr. 18, eftir að efni bréfsins hafði verið kynnt vitninu. Kveður vitnið, að þeir hafi allir vitað, að Mercedes Benz bifreiðin var árgerð 1955, og kveðst vitnið hafa sagt það við Magnús Leópoldsson, að hann teldi það rangt af honum að selja bílinn sem árgerð 1957. Vitnið kveðst telja, að ástæðan fyrir því, að Magnús Leópoldsson hafi sett. þau skilyrði fyrir því, að hann keypti Mercedes Benz bifreiðina, að hún yrði:skráð árgerð 1957, hafi verið sú, eftir því sem Magnús hafi sjálfur sagt vitninu, að þá væri betra að selja bifreiðina. Kveðst vitnið hafa heyrt. Magnús segja þetta, er þeir ræddu: saman á Bílasölu Guðmundar á Bergþórugötu, óg einnig hafi hið sama komið fram, er þeir ræddu um þetta vitnið og Magnús ásamt Hrafni Bachmann. Vitnið kveðst aldrei hafa heyrt Kristin Ólason skýra frá því, að bifreiðin væri skráð 1957 í Bif- reiðaeftirlitinu, og kveðst vitnið: ekkert hafa fylgst með viðræð- um, sem áttu sér stað við Kristin í sambandi við fyrrnefnda bif- reið. Hins vegar kveðst vitnið telja, að vitneskja um það, að bif- reiðin væri skráð árgerð 1957, en væri í rauninni 1955, hafi verið komin frá Kristni Ólasyni til þeirra Hrafns Bachmanns og Magn- úsar Leópoldssonar. Vitnið Hörður Jónsson bifreiðaeftirlitsmaður hefur skýrt svo frá fyrir dómi í þessu máli, að Kristinn Ólason hafi komið með Mercedes Benz bifreið til skoðunar. Segir vitnið sig minna endi- lega, að misræmi væri á milli skoðunarvottorðs bílsins og lög- skráningar bílsins í Bifreiðaeftirlitinu um árgerð hans, þannig að búið hafi verið að breyta árgerðinni í skoðunarvottorðinu, að því er vitnið minnir. Kveðst vitnið þó ekki þora að fullyrða neitt 380 um þetta. Segir vitnið sig endilega minna, að það hafi sent Kristin inn í Ræsi til að fá staðfestingu á því, af hvaða árgerð bíllinn væri. Vitnið kveðst telja víst, að ef Kristinn Ólason hafi beðið um, að skoðunarvottorðinu væri breytt til samræmis við lög- skráningarkort bifreiðarinnar, þá hafi það verið gert. Kristinn Ólason, eiginmaður stefndu, Svövu Ingvarsdóttur, hef- ur skýrt svo frá fyrir dómi, að hann hafi selt umrædda Mercedes Benz bifreið á kr. 100.000 fyrir hönd konu sinnar. Aðspurður kveðst hann ekki hafa orðið var við sérstakan áhuga hjá Hrafni Bachmann á umræddum bíl vegna þess, að hann væri skráður árgerð 1957. Kristinn kveður það hafa verið alllöngu áður en hann seldi bílinn, sem hann talaði við Hörð Jónsson um að leið- rétta árgerð bílsins í skoðunarvottorðinu í árgerð 1955, en í skoð- unarvottorði því, sem fylgt hafi bílnum, þegar kona hans hafi keypt hann frá Akranesi, hafi hann verið skráður árgerð 1957. Kristinn segir, að þegar hann seldi bílinn, hafi verið tilgreint í skoðunarvottorði hans, að hann væri af árgerðinni 1955. Stefndi Hrafn Bachmann, sem kom aftur fyrir dóm í hinu sama þinghaldi og Kristinn Ólason, kvaðst ekki þora að fullyrða um það, hvort skoðufarvottorð hafi fylgt bílnum, þegar hann hafi keypt hann. Hann tekur og fram, að hann hafi heyrt sölumann, Baldur Guðmundsson, á Bílasölu Guðmundar segja, að margum- ræddur Mercedes Benz bíll gæti ekki verið af árgerð 1957, heldur hlyti hann að vera eldri vegna þess, að gerð hurðarhúnanna benti til þess. Ekki kvaðst Hrafn muna, hvort Magnús heyrði þessi um- mæli sölumannsins, en hann kveður sig minna, að hann hafi sagt Magnúsi frá þessu. Við endurupptöku málsins í héraði vegna ómerkingar Hæsta- réttar og heimvísunar á áður uppkveðnum héraðsdómi í því kom stefndi Hrafn Bachmann að nýju fyrir dóm. Kvaðst hann þá að gefnu tilefni ekki muna, hvort hann hefði undirritað afsal eins og það, sem fyrir liggur í ljósriti á dómsskj. nr. 20 í málinu, en hins vegar kvað hann undirskriftina þannig, að hann gæti hafa gert það. Tók hann fram, að þó að afsalseyðublaðið væri áprentað Bílasölu Guðmundar, hafi sú bílasala ekkert haft með umrædda sölu að gera á þeim bíl, sem tilgreindur sé í afsalinu, né heldur á Opelnum, sem hann hafi keypt af Magnúsi Leópoldssyni. Stefndi Hrafn tekur og fram, að hann hafi átt ca 15-17 bíla og eigi hann afsal fyrir þeim öllum nema þessum á dómsskj. nr. 20. Einnig tekur hann fram, að vera megi, að hann hafi undirritað afsal þetta „in blanco“ og átt að fá afsalið, þegar búið væri að útfylla 381 það, en ekki fengið það. Sem nánari skýringu á því, hvað stefndi eigi við með „opnu afsali“, eins og hann einnig nefndi það, skýrði hann svo frá, að þegar hann hafi undirritað afsalið, kunni að hafa verið óráðið, hver kaupandinn yrði af Magnúsi Leópoldssyni, en hann hafi ætlað að selja bílinn strax aftur, þannig að bíllinn færi aldrei á nafn hans (þ. e. Magnúsar). Kvað stefndi Hrafn að gefnu tilefni þennan hátt hafa verið á hafðan, væntanlega í þeim til- gangi, að Magnús kynni þá að sleppa við greiðslu aðstöðugjalds eða einhverja skatta af sölunni. Einnig kvað stefndi Hrafn, að það skilyrði af hálfu Magnúsar fyrir því, að hann keypti bifreiðina, að hún væri skrásett árgerð 1957, hafi hann væntanlega sett í beim tilgangi, að hann gæti þá selt bifreiðina á hærra verði en ella. Stefndi Hrafn kvað Magnúsi Leópoldssyni hafa verið kunnugt um, að bifreiðin væri árgerð 1955, áður en hann (stefndi Hrafn) keypti hana af Svövu Ingvarsdóttur. Að gefnu tilefni kvaðst stefndi Hrafn munu hafa sagt í áheyrn stefnda Magnúsar Leó- poldssonar, að margumrædd bifreið væri árgerð 1955, en ekki 1957, en sjálfur kvaðst stefndi Hrafn hafa haft það eftir Kristni Ólasyni, enda hafi þeir beinlínis rætt um þetta stefndi Hrafn og stefndi Magnús, því að það hafi verið svo óvenjulegt, að slíkt sem þetta kæmi fyrir. Stefndi Hrafn hafi enn fremur skýrt svo frá, að kaup Magnúsar á Benz bifreiðinni hafi verið lykillinn að við- skiptunum við Kristin (Svövu) og kaupum stefnda Hrafns á Opel bifreið Magnúsar, en að öðru leyti kveðst hann ekki hafa haft fjárhagslegan ávinning af söluhagnaði Magnúsar. Stefnandi styður dómkröfur sínar þeim rökum, að hann hafi með dómi bæjarþings Reykjavíkur, uppkveðnum 21. febrúar 1970, orðið að þola riftun, eftir:að hann seldi Hilmari Ólafssyni um- rædda bifreið, vegna þess að hún reyndist vera af árgerð 1954, en ekki 1957, eins og talið var í afsali, og endurgreiða Hilmari kr. 71.540. Eigi hann því endurkröfurétt á hendur hinum stefndu á fjárhæð þessari að viðbættum vöxtum og kostnaði, eða samtals á kr. 116.300, sem er stefnufjárhæðin, enda virðist ljóst, að svik- um:hafi verið beitt í einhverju afsali hinna stefndu og beri því nauðsyn til að höfða málið gegn öllum hinum stefndu til að fá úr því skorið, hvert þeirra beri ábyrgð á tjóni því, sem hann hafi orðið fyrir. Stefndi Magnús Leópoldsson styður hins vegar sýknukröfu sína þeim rökum, að honum hafi verið sagt, er hann keypti um- rædda bifreið, að hún væri árgerð 1957, enda skráð svo í skoðun- arvottorði hennar, hafi hann því ekki haft minnsta grun um, að 382 árgerð hennar væri önnur, auk þess hafi meira en tvö ár liðið frá því hann seldi bifreiðina og þar til kvartað hafi verið yfir því, að árgerð hennar væri ekki rétt skráð í skoðunarvottorðinu. Enn fremur var af lögmanni stefnda Magnúsar Leópoldssonar við munnlegan flutning málsins sú málsástæða tilgreind til frekari rökstuðnings sýknukröfu, að stefndi Magnús hafi eigi verið orð- inn fjárráða, er hann seldi stefnanda bifreið þá, sem mál þetta er risið af, og sé hann því eigi skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda af þeim sökum. Varakröfu sína styður stefndi Magnús Leópoldsson þeim rök- um, að honum beri, ef sýknukrafa verði ekki tekin til greina, að- eins að greiða höfuðstól þeirrar dómkröfu, sem stefnanda málsins var með dómi bæjarþings Reykjavíkur, uppkveðnum 21. febrúar 1970, gert að greiða, eða kr. 71.540, að frádregnu andvirði bifreið- arinnar, sem hann kveður hæfilega metið á kr. 35.000. Sé vara- krafa hans í málinu þannig fundin út. Af hálfu stefnda Hrafns Bachmanns er sýknukrafa hans studd þeim rökum, að hann eigi ekki aðild að þessu máli, þar sem hann hafi ekki komið nærri þeirri sölu, sem mál þetta sé risið af. Af hálfu stefndu, Svövu Ingvarsdóttur, er og sýknukrafa henn- ar á því reist, að hún eigi ekki aðild að þessu máli. Á milli hennar og:stefnanda hafi aldrei verið neitt réttarsamband og hún hafi aldrei átt nein viðskipti við stefnanda þessa máls um bifreiðina, sem mál þetta sé risið af. Stefnda, Svava Ingvarsdóttir, hafði ekki nein afskipti af sölu margumræðdrar bifreiðar, R 12057, til stefnanda og hefur því ekkert réttarsamband stofnast milli hennar og hans. Ekki verður heldur af gögnum málsins ráðið, að hún hafi tekið þátt í því að villa um fyrir einum eða neinum um árgerð bifreiðarinnar, nema síður væri. Á hún því ekki aðild að þessu máli, og ber þess vegna að sýkna hana af öllum kröfum stefnanda í málinu. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður, að því er stefndu Svövu varðar. Gegn mótmælum stefnanda þykja eigi efni til að taka til greina þá sýknuástæðu stefnda Magnúsar Leópoldssonar, að hann verði eigi krafinn skaðabóta í máli þessu vegna fjárræðisskorts, er kaupin gerðust um bifreið þá, sem um ræðir í máli þessu, þar sem málsástæða þessi var fyrst uppi höfð við munnlegan flutning málsins 21. júní 1971, enda þótt fæðingarvottorð hans væri lagt fram í þinghaldi 17. febrúar 1971. Verður því málsástæða þessi að teljast of seint fram komin, enda hefði honum verið í lófa 383 lagið, og lá enda beinast við, að koma slíkri málsástæðu að þegar í upphafi máls í greinargerð sinni. Benda má og á, að mál þetta er fyrst höfðað löngu eftir að stefndi Magnús hafði náð lögræðis- aldri. Er stefndi Magnús Leópoldsson seldi stefnanda umrædda bif- reið, þykir í ljós leitt með vitnaframburði og öðru því, sem fram hefur komið í málinu, að honum hafi verið kunnugt um, að ár- gerð umræddrar bifreiðar var þremur árum eldri en hún var talin vera Í afsali til stefnanda, er sala fór fram. Stefndi Magnús átti bifreiðina aðeins mjög stuttan tíma, þar til hann seldi hana stefnanda þessa máls fyrir allmiklu hærri fjárhæð en hann keypti hana á. Þykir þetta framferði stefnda Magnúsar hafa verið með þeim hætti, að hann sé fébótaábyrgur gagnvart stefnanda málsins vegna þess tjóns, sem stefnandi hefur hlotið af því, að umrædd bifreið var seld honum sem árgerð 1957 í stað 1954 eða 1955, eins og hún var í raun og veru, sbr. 42. gr. laga nr. 39/1922 og 54. gr. sömu laga í. Í. Stefndi Hrafn Bachmann hefur viðurkennt, að honum hafi verið kunnugt um, að umrædd bifreið var árgerð 1955, en ekki 1957. Einnig hefur hann í afsali sínu til meðstefnda Magnúsar Leóopoldssonar, sbr. dómsskj. nr. 20, sagt bifreiðina vera árgerð 1957, enda þótt honum væri kunnugt um, að það var ekki rétt. Þykir stefndi Hrafn með þessu hafa átt þátt í að blekkja viðsemj- anda stefnda Magnúsar og því vera fébótaábyrgur gagnvart stefn- anda þessa máls ásamt með Magnúsi Leópoldssyni. Eigi hefur tekist að upplýsa í málinu, hvor átt hefur upptökin að marg- umræddri skekkju, að því er til árgerðar bifreiðarinnar tekur. Lögmaður stefnanda hefur lýst því yfir við munnlegan flutn- ing málsins, að bifreið sú, sem mál þetta er risið af, hafi verið ónýt, er stefnandi fékk hana í hendur, eftir að kaupunum við hann hafði verið riftað. Þessari staðhæfingu hefur ekki sérstak- lega verið mótmælt af hálfu hinna stefndu. Samkvæmt því, sem að framan hefur verið rakið, verður því niðurstaða málsins sú, að dæma beri stefndu Magnús Leópoldsson og Hrafn Bachmann in solidum til að greiða stefnanda tjón hans af margnefndum viðskiptum. Eins og rakið er að framan, varð stefnandi fyrir sérstökum út- gjöldum vegna riftunarmáls, sem var undanfari þessa máls, og þykir hann eiga rétt til endurheimtu þess kostnaðar í máli þessu. Sá kostnaður nam samtals kr. 44.760. Söluverð bifreiðarinnar nam kr. 71.540. Nemur því samanlagt tjón stefnanda kr. 116.300, 384 sem er stefnukrafan í málinu. Engin rökstudd mótmæli hafa kom- ið fram gegn réttmæti fjárhæðar, og ber því að taka hana til greina að fullu. Þá ber og að dæma stefndu Magnús og Hrafn in solidum til að greiða stefnanda vexti af framangreindri fjár- hæð, sem þykja hæfilega ákveðnir 7% ársvextir frá 11. mars 1970 til greiðsludags, svo og málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 20.000. Valgarður Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Sigurgesti Guðjónssyni bifvélavirkja- meistara og Haraldi Þórðarsyni bifreiðasmíðameistara. Dómsorð: Stefnda, Svava Ingvarsdóttir, á að vera sýkn af öllum kröf- um stefnanda Bjarna Th. Mathiesens í máli þessu. Málskostnaður fellur niður, að því er hana varðar. Stefndu, Magnús Leópoldsson og Hrafn Bachmann, greiði in solidðum stefnanda kr. 116.300 með 7% ársvöxtum frá 11. mars 1970 til greiðsluðags og kr. 20.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lög- um. 385 Miðvikudaginn 26. mars. 1975. Nr. 179/1973. Landflutningar h/f (Tómas Gunnarsson hdl.) gegn Osta- og smjörsölunni s/f (Grétar Haraldsson hdl.). Dómendur: ens Á ttmrdA arnir B dikt Sigurjó Á Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Farmflutningar. Fylgibréf. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi skaut máli þessu upphaflega til Hæstaréttar með stefnu 25. maí 1972, en útivistardómur gekk í því 3. desember 1973. Áfrýjandi áfrýjaði þá málinu að nýju með stefnu 10. s. m. samkvæmt heimild í 36. gr. laga nr. 75/1973. Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt, þeirra á meðal afrit bréfs stefnda til áfrýjanda 17. janúar 1968. Krefur stefndi áfrýjanda í því bréfi um greiðslu á kr. 69.887.04 vegna vörusendinga þeirra, sem um er fjallað í mál- inu og áfrýjandi hafði afhent án framvísunar frumrits fylgi- bréfa. Áfrýjandi veitti viðtöku til flutnings varningi þeim, sem í málinu greinir. Hefur hann ekki vefengt, að hann sé réttur aðili málsins, þó að annar nafngreindur aðili annaðist flutn- ing vörusendinganna frá Reykjavík til Seyðisfjarðar. Telja verður, svo sem gert er í hinum áfrýjaða dómi, að samkomulag hafi verið með málsaðiljum um það, að flytj- andi afhenti ekki vörurnar í hendur viðtakanda, Kaupfélagi Austfjarða, nema gegn framvísun frumritsins. Var þetta til 25 386 þess gert, að stefndi gæti fengið kaupverð þeirra greitt með því að senda viðtakanda fylgibréfin ásamt vörureikningum gegn póstkröfu. Áfrýjandi heldur því fram í máli þessu, að umrætt sam- komulag hafi verið óskuldbindandi fyrir sig, með því að í fyrri viðskiptum aðilja hafi vörur, sem stefndi sendi Kaup- félagi Austfjarða, verið fengnar viðtakanda í hendur, án þess að póstkröfur væru greiddar og frumritum fylgibréfa fram- vísað. Um þetta hafi áfrýjanda hins vegar verið ókunnugt. Staðhæfingar áfrýjanda um vitneskju stefnda um þetta at- riði eru ósannaðar. Hefur áfrýjandi ekki hnekkt því, að áður- greint samkomulag hafi verið skuldbindandi fyrir sig. Af- hending varanna til viðtakanda, án þess að frumritum fylgi- bréfanna væri framvísað, var brot á greindu samkomulagi og varðar áfrýjanda skaðabótum til stefnda fyrir tjón, sem af hlaust fyrir hann. Þá reisir áfrýjandi kröfu sína um sýknu á því, að stefndi hafi ekki lagt fram frumrit fylgibréfanna með áritaðri kvitt- un áfrýjanda. Meðan svo standi, sé honum óskylt að greiða stefnda skaðabætur vegna afhendingar varanna. Ekki er glöggt, hvernig fylgibréfin voru úr garði gerð. Vörusendingarnar voru afhentar þeim, sem við þeim átti að taka, meðan fylgibréfin voru í vörslum póstsins, að því er telja verður. Samkvæmt þessu og eins og atvikum er háttað að öðru leyti hefur ekki verið sýnt fram á, að það geti leitt til réttarspjalla fyrir áfrýjanda, þótt hann bæti stefnda tjón hans, án þess að stefndi framvísi fylgibréfunum, sem hann segir glötuð. Enn hefur áfrýjandi stutt sýknukröfu sína þeim rökum, að stefndi hafi fyrir tómlæti glatað bótarétti, sem hann ella kunni að hafa átt. Póstkröfurnar voru endursendar stefnda óinnleystar 8. janúar 1968. Áður er getið kröfubréfs hans til áfrýjanda, sem lagt hefur verið fyrir Hæstarétt og dagsett er 17. s. m. Bréf þetta telur áfrýjandi sig að vísu ekki hafa fengið, en hann hafði um þær mundir flutt starfsstöð sína á nýjan stað. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með skírskotun til for- 387 sendna hins áfrýjaða dóms um þetta atriði ber að staðfesta úrlausn hans um þessa sýknuástæðu áfrýjanda. Loks hefur áfrýjandi andmælt fjárhæð bótakröfu stefnda. Agreiningslaust er, að verðmæti varanna var rétt tilgreint í vörureikningunum. Ber með vísun til forsendna héraðsdóms, að staðfesta úrlausn hans um fjárhæð bótakröfu stefnda. Verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur, þó þannig, að vextir verða ekki gegn andmælum áfrýjanda dæmdir frá fyrri tíma en 26. ágúst 1969. Bétt er, að áfrýjandi greiði stefnda 25.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður að öðru leyti en því, að vextir reiknast frá 26. ágúst 1969 til greiðslu- dags. Afrýjandi, Landflutningar h/f, greiði stefnda, Osta- og smjörsölunni s/f, 25.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 22. mars 1972. 1.0. 1.1. — Mál þetta er höfðað með stefnu, birtri 28. ágúst 1969. Munnlegur málflutningur fór fram í málinu 15. september 1971, en það var endurupptekið 1. nóvember s. á. til frekari gagna- öflunar. Síðan fór endurflutningur fram 6. mars sl., og var málið dómtekið að honum loknum. Stefnandi máls þessa er Osta- og smjörsalan s/f, Snorrabraut 54, Reykjavík, en stefndi er fyrirtækið Landflutningar h/f við Héðinsgötu, Reykjavík. Stefnandi gerði upphaflega þær dómkröfur, að stefndi yrði dæmdur til greiðslu fjárhæðar að upphæð kr. 69.887.04, en undir rekstri málsins hefur stefnandi lækkað dómkröfur sínar í kr. 64.533.04. Krefst hann þessarar síðargreindu fjárhæðar með 1% dráttarvöxtum á mánuði frá 12. október 1967 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu. 388 Stefndi hefur krafist sýknu af kröfum stefnanda og málskostn- aðar úr hans hendi að mati réttarins. Sátt hefur verið reynd í máli þessu, en sú viðleitni hefur ekki borið árangur. 2.0. 2.1. Í stefnu segir um málavexti, að á árinu 1967 hafi stefnandi sent vörur til Kaupfélags Austfjarða á Seyðisfirði með bifreiðum stefnda. Hafi þessar vörur verið sendar með póstkröfu, en kaup- félagið hafi þó fengið vörur þessar afhentar hjá stefnda án greiðslu. Hafi verið um að ræða fimm sendingar, sem farið hafi í ágúst 1967 til kaupfélagsins, að verðmæti samtals kr. 69.887.04. Kaupfélag Austfjarða hafi hins vegar orðið gjaldþrota, en stefn- andi telur stefnda ábyrgan fyrir því, að andvirði sendinganna hafi eigi fengist greitt nema að litlu leyti. Af öðrum gögnum málsins má sjá, að stefnandi máls þessa og Kaupfélag Austfjarða á Seyðisfirði höfðu átt viðskipti saman um nokkurra ára skeið. Meðal annars keypti kaupfélagið af stefn- anda smjör og osta, og fjallar mál þetta einmitt um slíkar vöru- tegundir. Er fram í sótti, virðist hafa orðið greiðslutregða hjá kaupfélaginu um greiðslu andvirðis einstakra sendinga. Af fram- burðum fyrirsvarsmanna stefnanda hér fyrir dómi má ráða, að stefnandi hafi af þessu tilefni ákveðið að setja kaupfélagið undir svonefnda póstkröfumeðferð, sem í þessu tilviki átti að vera fólg- in í afhendingu varanna einungis gegn staðgreiðslu þeirra með póstkröfu. Stefnandi samdi við ýmis flutningafyrirtæki um flutning ein- stakra sendinga til kaupfélagsins. Eitt af þeim var stefndi í máli þessu. Samkvæmt gögnum málsins virðist stefndi ekki sjálfur hafa flutt vöruna alla leið, heldur falið framflutning hennar í hendur öðrum aðilja, Jóni Pálssyni, Teigabóli, Norður-Múlasýslu, en umboðsmaður Jóns á Seyðisfirði og sá aðili, sem sá um af- hendingu sendinga þar á staðnum á árinu 1967, var einmitt Kaup- félag Austfjarða. Framburður fjögurra starfsmanna kaupfélagsins fyrir saka- dómi Seyðisfjarðar hnígur í þá átt, að umræddar vörur hafi verið afhentar kaupfélaginu, án þess að greitt væri samtímis fyrir vör- urnar, enda er ekki um það deilt í málinu. Er jafnvel svo að sjá af framburðum flestra þessara vitna, að það hafi a. m. k. oft verið tíðkað að taka vörur beint af vöruflutningabifreiðum og í verslun 389 kaupfélagsins, án þess að hugað væri að því, hvort þær hefðu verið sendar gegn póstkröfu eða á annan hátt. Gögn málsins sýna, að kaupfélagið dró oft að greiða andvirði sendinga á árinu 1966, enda þótt stefnandi hefði þá þegar tekið upp póstkröfumeðferð gagnvart kaupfélaginu, stundum í meira en hálft ár frá dagsetningu reiknings yfir vöruna. Kaupfélag Austfjarða virðist alls ekki hafa innleyst póstkröfur yfir vörur frá stefnanda, sem sendar voru til kaupfélagsins 14. október 1966 og síðar á því ári, því að póstafgreiðslan á Seyðis- firði sýnist hafa endursent póstkröfur frá þessu tímabili í einni sendingu þann "7. febrúar 1967. Síðan verður ekki séð, að póst- kröfur hafi verið endursendar fyrr en 8. janúar 1968, en þær póst- kröfur tóku til nokkurra vörusendinga stefnanda til Kaupfélags Austfjarða í ágúst, september og október 1967. Með úrskurði skiptadóms Norður-Múlasýslu og Seyðisfjarðar- kaupstaðar, uppkveðnum 8. mars 1968, var bú kaupfélags Aust- fjarða, Seyðisfirði, tekið til skipta sem gjaldþrota. Af framburðum fyrirsvarsmanna stefnanda hér fyrir dómi og öðrum gögnum málsins má ráða, að sendingar þær, sem sendar voru til kaupfélagsins í ágúst, september og október 1967 sam- kvæmt framansögðu, hafi ekki verið greiddar af kaupfélaginu. Ríkisskip og Vöruflutningamiðstöðin tóku að sér flutning sumra af sendingum þessum og greiddu stefnanda andvirði þeirra, þar eð kaupfélagið stóð ekki í skilum. Stefndi hefur hins vegar ekki fallist á að greiða stefnanda andvirði þeirra sendinga, sem hann flutti fyrir stefnanda til kaupfélagsins, en sendingar þessar voru fimm, allar dagsettar í ágúst 1967. Eins og áður segir, hafa þrír starfsmenn kaupfélagsins látið að því liggja fyrir dómi, að oft hafi verið tíðkað í kaupfélaginu að taka vörur til sölumeðferðar af afgreiðslunni og leysa póstkröf- una síðar. Í framburði Birgis Hallvarðssonar, fyrrverandi kaup- félagsstjóra, fyrir dómi kveðst hann ekki sérstaklega hafa hugsað um, hvort réttmætt væri að hefja sölu á vörum, sem komu gegn póstkröfu, áður en kröfurnar væru greiddar. Hins vegar hafi verið venja, áður en hann tók við kaupfélagsstjórninni, að taka vörur beint í verslunina til sölumeðferðar, sem komu með vöru- flutningabifreiðum. Síðan hafi verið hugað að því, hvort þær væru sendar gegn póstkröfu eða á annan hátt. Kveðst hann hafa haldið þessari venju áfram og hafi honum verið kunnugt um, að vörur hafi verið seldar ógreiddar í sumum tilvikum. Sérstaklega tók hann fram, að oft hefði orðið dráttur á greiðslu póstkrafna 390 frá stefnanda, jafnvel búið að panta fimm sendingar, áður en farið hafi verið að greiða þá elstu. Hann taldi, að Osta- og smjör- sölunni s/f hafi verið um þetta kunnugt, en afgreitt til kaupfé- lagsins áfram eigi að síður. T. d. hafi það komið fyrir í ársbyrjun 1967, að póstkröfubréf hafi verið endursent til stefnanda frá póst- húsinu á Seyðisfirði, en stefnandi, sem hafi vitað, að varan var þegar seld, hafi samið við kaupfélagið um greiðslu á skuldinni í áföngum og áframhaldandi viðskipti. Þó kvaðst vitnið ekki hafa samið við stefnanda um, að greiðsla á póstkröfusendingum frá stefnanda færi fram án milligöngu pósthúss. Vitnið kvaðst heldur aldrei hafa farið fram á það við stefnanda að mega taka Ógreiddar vörur frá honum til sölumeðferðar. Á hinn bóginn taldi hann, að fyrirsvarsmönnum stefnanda hlyti að hafa verið ljóst, að þetta væri gert, vegna þess að þeir hafi haldið áfram að senda kaup- félaginu vörur með póstkröfum, þótt margar eldri póstkröfur væru ógreiddar. Framkvæmdastjóri stefnanda á því tímabili, sem hér skiptir máli, er látinn, og hefur hann eigi gefið skýrslu í málinu. Í fram- burði núverandi framkvæmdastjóra, Óskars Gunnarssonar, hér fyrir dómi kvaðst hann reikna með því, að Kaupfélag Austfjarða hafi verið sett undir póstkröfumeðferð vegna fjárhagsörðugleika kaupfélagsins. Hann kvaðst ekki þekkja til þess, að viðskipta- vinir séu látnir fá póstkröfuvörur, án þess að greitt sé, þannig að fyrirsvarsmönnum stefnanda sé um það kunnugt. Á hinn bóginn benti hann á, að úti á landi sums staðar sé kunningsskapur manna með þeim hætti, að flutningsmaður kunni að afhenda vörur án þess að ganga úr skugga um, að þær séu greiddar, eða án þess að krefjast framvísunar fylgibréfs. Framkvæmdastjórinn tók svo fram, að slíkt væri gert í andstöðu við vilja stefnanda. Hann sagði, að eftir að tiltekinn tími, mismunandi langur eftir atvikum, væri liðinn, frá því að vara væri send með póstkröfu, væri visst form- blað útfyllt og sent í viðkomandi pósthús. Væri þá spurst fyrir um þá póstkröfu, sem um væri rætt. Þegar viðkomandi pósthús teldi öll tormerki á að innheimta póstkröfuna, væri hún endur- send til stefnanda. Þegar svo sé komið, snúi stefnandi sér beint til flutningafyrirtækis og sé flutningsmaður krafinn skila, en jafnframt skorað á kaupandann að gera viðkomandi kröfu upp. Framkvæmdastjórinn sagði, að stefnandi leitaðist við að fylgja þeim reglum um tímamörk póstkrafna, sem kveðið væri á um í reglugerð. Hann vildi þó ekki neita því, að endursending gæti dregist fram yfir þann frest. Stafi það af því, að pósthúsið geymi 391 kröfuna lengi í þeirri von, að hún verði greidd. Enn fremur verði stefnandi að senda ákveðin eyðublöð til þess að krefja pósthús um endursendingu póstkröfu og geti það tekið allt upp í hálfan mánuð, þar til slíku bréfi sé sinnt. Hann benti enn fremur á, að jafnvel þótt viðskiptavinir hefðu þegar greitt í pósthús, geti engu að síður liðið nokkur tími, þar til greiðsla berist til stefnanda. Geti þetta meðal annars stafað af samgönguerfiðleikum og upp- gjörsvenjum í viðkomandi pósthúsi. Sigfús Gunnarsson, skrifstofustjóri stefnanda, segir í skýrslu sinni hér fyrir dómi, að Kaupfélag Austfjarða hafi lent í van- skilum við stefnanda og því verið sett undir póstkröfumeðferð. Hann kvaðst ekki vita til þess, að stefnandi hafi samþykkt, að vara, sem send væri í póstkröfu, væri afhent, án þess að póst- krafan væri samtímis greidd. Kvaðst hann ekki þekkja dæmi slíks, en benti á, að stefnandi kynni að freistast til að álykta í sumum tilvikum, að vara væri afhent, án þess að póstkrafan væri jafnframt greidd um leið. Ætti þetta einkum við í þeim tilvikum, þar sem vörukaupandi væri jafnframt umboðsmaður fyrir flutn- ingsaðilja. Skrifstofustjórin:; sagði það taka að meðaltali ca 1% mánuð að fá greiðslu fyrir vörur, sem sendar væru í póstkröfu, talið frá þeim tíma, sem varan væri send. Ýmis frávik væru þó frá þessu. Hann kvað það rétt vera, að stefnendur gerðu fyrir- spurn til viðkomandi pósthúss, ef greiðsla hefði ekki borist innan sennilegs tíma. Venjulega væri gerð fyrirspurn að tveim mánuð- um liðnum, frá því að varan væri send. Væri þá útfyllt viss form- blöð, sem póst- og símamálastjórnin láti útbúa í því skyni. Helgi Stefánsson, sölustjóri hjá stefnanda, segir í framburði sínum, að Kaupfélag Austfjarða hafi verið sett undir sérstaka póstkröfumeðferð vegna vanskila. Kveðst hann ekki vita til þess, að slakað væri á þeirri póstkröfumeðferð, eftir að hún var upp tekin, Hann kvaðst hafa fengið fyrirmæli, tímabundin þó, um að stöðva afgreiðslur til Kaupfélags Austfjarða vegna skulda kaup- félagsins og greiðslutregðu. Í slíkum tilvikum, og að minnsta kosti framan af, hafi kaupfélagið þá greitt einhverja fjárhæð, þannig að stefnandi afgreiddi þá vöru að nýju til kaupfélagsins. 3.0. 3.1. . Dómkröfur sínar á hendur stefnda reisir stefnandi á því,sað stefndi hafi tekið að sér gagnvart stefnanda að flytja umræddar vörur til Kaupfélags Austfjarða. Jafnframt hafi hann undirgeng- ist þá skyldu, að afhenda vörurnar aðeins til kaupfélagsins gegn 392 framvísun vissra fylgibréfa, er fylgdu bréfapóstkröfu. Þessa skyldu hafi stefndi brotið, þ. e. menn, sem stefndi beri ábyrgð á, hafi afhent hinar umdeildu sendingar án þess að huga að ofanrit- uðu. Umræddar vörur hafi verið að verðmæti kr. 69.887.04, og kveðst stefnandi hafa lýst þeirri kröfu í þrotabú Kaupfélags Austfjarða. Samkvæmt úthlutunargerð í þrotabúi kaupfélagsins hafi komið kr. 5.354 upp í umrædda kröfu og nemi því tjón stefnanda, sem hann telur stefnda bera ábyrgð á, stefnufjárhæðinni. 3.2. Í vörn bendir stefndi á, að kaupfélagið muni hafa tekið vörur úr afgreiðslu sinni, áður en greiðsla póstkrafna fyrir það hafi átt sér stað, og sett þær til sölumeðferðar í verslunum sínum. Póstkröfugögnin munu því hafa verið endursend án greiðslu, þar eð kaupfélagið hafi ekki greitt á venjulegum tíma. Að póstkröfu- gögnum endursendum hafi stefnandi síðan samið við Kaupfélag Austfjarða um greiðslu fyrir þær vörur, sem sendar höfðu verið í póstkröfu. Þrátt fyrir þetta hafi verið haldið áfram að senda vörur í póstkröfu, þótt þær fengjust ekki greiddar gegn póstkröf- unum. Stefnda hefur hins vegar ekki verið kunnugt um annað en að póstkröfumeðferð varanna væri eðlileg. Telur stefndi, að stefn- anda hafi borið skylda til, strax og hann varð var við, að vörur væru afhentar, án þess að póstkrafa væri greidd, að beina kröfum sínum að stefnda til greiðslu bóta fyrir tjón, sem hann hefði orðið fyrir. Ef það hefði verið gert, mætti gera ráð fyrir, að stefndi hefði neitað að taka vörur til póstkröfuflutnings til Kaupfélags Austfjarða og því ekki komið til þess tjóns, sem hér um ræðir. Í annan stað bendir stefndi á, að tvær síðustu sendingarnar, sem mál þetta fjallar um, séu sendar 25 og 26 dögum síðar en sú fyrsta. Geymslutími póstkrafna sé 14 dagar samkvæmt póstregl- um og þar sem greiðsla hafði ekki borist fljótlega eftir þann tíma eða fyrr, hafi mátt gera ráð fyrir, að fyrsta póstkrafan hefði ekki verið innleyst með eðlilegum hætti. Hafi því stefnanda borið að gæta sérstakrar varúðar við frekari sendingu vara í póstkröfu til Kaupfélags Austfjarða. Í þriðja lagi bendir stefndi á, að stefnda beri ekki í tilviki sem þessu að standa skil á hugsanlegu andvirði varanna, heldur skila vörunum. Söluvörur stefnanda hafi verið mjög viðkvæmar fyrir skemmdum og liggi ekkert fyrir um, að vörurnar hefðu verið í sama verðgildi, ef þær hefðu komið aftur eftir nokkurra vikna geymslumeðferð og flutninga. Telur stefndi tvímælalaust, að ekki eigi að greiða hærri bætur til stefnanda en sem samsvarar því 393 tjóni, sem af því kann að hafa hlotist, að hann, þ. e. stefnandi, hafi ekki fengið afhentar hinar endursendu vörur aftur. Þá hefur stefndi mótmælt dómkröfunum, þar sem stefnandi hafi ekki lagt fram frumrit kröfubréfs, sem hann telji sig væntan- lega hafa sent í póstkröfu og fengið endursent, ef póstkröfurnar hefðu ekki verið greiddar. Loks bendir stefndi á, að um tvö ár hafi liðið, frá því að vörurnar voru sendar og þar til stefndi var krafinn. Með slíkum drætti telur stefndi, að stefnandi hafi firrt sig bótarétti samkvæmt ákvæðum kaupalaga. Þá hefur stefndi mótmælt vaxtafæti, sem hann telur, að eigi að vera 1% á ári, og upphafstíma vaxta, sem stefndi telur, að eigi að vera birtingar- dagur stefnu í málinu. 4.0. 4.1. Samkvæmt gögnum og málflutningi aðilja tók stefndi að sér að flytja þær fimm vörusendingar, sem mál þetta fjallar um, til viðtakanda varanna, Kaupfélags Austfjarða. Verður að telja samkomulag hafa orðið um, að hverja einstaka sendingu skyldi aðeins afhenda gegn framvísun svonefnds frumrits af vörufylgi- bréfi, er afhenda átti við greiðslu bréfapóstkröfu á pósthúsi við- tökustaðarins, enda er eigi um það deilt í málinu. Stefndi fól öðrum aðilja framflutning sendinganna, en eftir sem áður bar stefndi ábyrgð á efndum flutningssamningsins. Það er nægjanlega upplýst í málinu, að kaupfélagið fékk hinar umdeildu sendingar afhentar án þess að sýna heimildarskjöl sam- kvæmt framansögðu. Hefur sú afhending ekki verið réttlætt. Kaupfélagið varð gjaldþrota 8. mars 1968, og fékk stefnandi eigi aðrar greiðslur upp í andvirði sendinganna en kr. 5.354 við út- hlutunargerð í þrotabúinu. Tjón stefnanda af þessum sökum nam fjárhæð stefnukröfunnar, og ber stefndi ábyrgð á þessu tjóni, eins og að framan er ritað. Hefur stefndi eigi fært nein rök að því, að tjón þetta hefði orðið með öðrum hætti eða hefði orðið minna en hér segir. Þá verður ekki talið, að viðskipti stefnanda og kaup- félagsins varðandi fyrri sendingar eða hinar umdeildu sendingar hafi firrt stefnanda þessum bótarétti, og eigi verður heldur fallist á það, að krafa stefnanda sé fallin niður fyrir fyrningu eða að- gerðarleysi. Ber því að taka stefnukröfuna til greina með vöxtum, sem ákveðast 7% á ári frá 12. október 1967 til greiðsludags. Þá ber stefnda að greiða stefnanda málskostnað, sem ákveðst kr. 14.000. 394 Dóm þennan kvað upp Stefán M. Stefánsson borgardómari ásamt meðdómendunum Jóhanni J. Ólafssyni kaupmanni og Hrafni Bragasyni lögfræðingi. Dómsorð: Stefndi, Landflutningar h/f, greiði stefnanda, Osta- og smjörsölunni s/f, kr. 64.533 með 7% ársvöxtum frá 12. októ- ber 1987 til greiðsludags og kr. 14.000 í málskostnað innan 15 daga frá birtingu dómsins að telja að viðlagðri aðför að lög- um. Mánudaginn 7. apríl 1975. Nr. 12/1975. Ingi B. Ársælsson gegn Dagbjörtu Kristjánsdóttur. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Ingi B. Ársælsson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Mánudaginn 7. apríl 1975. Nr. 28/1975. Kyndill h/f, Keflavík, segn Bárði Jóhannessyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Kyndill h/f, Keflavík, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 395 Mánudaginn 7. apríl 1975. Nr. 16/1974. Jón M. Jónsson h/f (Jón E. Ragnarsson hrl.) gegn Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Ursula Key Finanzierungen - Versicherungen (Jón N. Sigurðsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson og Logi Einarsson. Hafning máls. Málskostnaður. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 21. janúar 1974. Á dómþingi 7. apríl 1975 óskaði áfrýjandi þess, að málið yrði hafið. Samþykkti stefndi það, en krafðist málskostnaðar. Samkvæmt þessu ber að hefja mál þetta. Þá þykir rétt, að áfrýjandi greiði stefnda málskostnað, sem ákveðst kr. 15.000. Dómsorð: Mál þetta er hafið. Áfrýjandi, Jón M. Jónsson h/f, greiði stefnda, Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Ursula Key Fin- anzierungen - Versicherungen, kr. 15.000 í málskostnað að viðlagðri aðför að lögum. 396 Þriðjudaginn 8. apríl 1975. Nr. 73/1974. Fasteignasalan Hátúni 4 A (Jón Bjarnason hrl.) gegn Guðlaugi Gíslasyni (Árni Halldórsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Bjöm Svein- björnsson og Logi Einarsson. Fasteignasala. Þóknun. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 5. apríl 1974. Krefst hann þess, að stefnda verði gert að greiða honum 40.000 krónur með 8% ársvöxtum frá 1. júní 1971 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 12% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Eigendur Fasteignasölunnar Hátúni 4 A eru Jón Bjarnason hæstaréttarlögmaður og Hilmar Valdimarsson. Það er óumdeilt í máli þessu, að stefndi fól áfrýjanda að annast sölu íbúðar sinnar að Reynihvammi 27 og áfrýjandi auglýsti íbúðina til sölu. Það er enn fremur óumdeilt, að Pálmi Viðar Samúelsson átti símtal við Hilmar Valdimarsson 18. eða 19. maí 1971 í tilefni auglýsingar frá honum, þar sem nefnd íbúð var auglýst til sölu, og fékk upplýsingar um hana. Hinn 20. sama mánaðar fór nefndur Pálmi Viðar ásamt starfsmanni fasteignasölunnar Miðborgar og skoðaði íbúð stefnda. Fyrir milligöngu þeirrar fasteignasölu tókust síðan samningar milli Pálma Viðars og stefnda um kaup á íbúðinni að kvöldi þess dags. Greiddi stefndi fasteignasölunni sölulaun. Af gögnum máls verður hvorki ráðið, að fyrrnefndur Pálmi Viðar hafi skoðað íbúð stefnda að tilvísan fasteignasölunnar Miðborgar né að stefndi hafi falið þeirri fasteignasölu að 397 selja hana. Er ósannað, að Pálmi Viðar hafi fengið upplýs- ingar um, að íbúðin væri til sölu hjá öðrum en áfrýjanda. Við það verður að miða, að sölutilraunir áfrýjanda hafi leitt til þess, að kaup komust á milli Pálma Viðars og stefnda um íbúð hans, þó að önnur fasteignasala sæi um samnings- gerð. Á því áfrýjandi rétt á nokkurri þóknun fyrir störf sín úr hendi stefnda, og þykir hún hæfilega ákveðin 20.000 krón- ur. Þá ber að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda vexti af þeirri fjárhæð svo sem krafist er. Eftir þessum málalokum ber stefnda að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, 20.000 krónur. Dómsorð: Stefndi, Guðlaugur Gíslason, greiði áfrýjanda, Fast- eignasölunni Hátúni 4 A, 20.000 krónur með 8% árs- vöxtum frá 1. júní 1971 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 12% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi greiði áfrýjanda 20.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Kópavogs 7. janúar 1975. Mál þetta var höfðað hér fyrir dóminum með stefnu, þingfestri 24. júní 1971. Munnlegur málflutningur fór fram þann 19. desem- ber 1973, og var málið dómtekið að honum loknum. Stefnandi máls þessa er Fasteignasalan Hátúni 4 A, Reykjavík. Stefndi er Guðlaugur Gíslason, Vallargerði 8, Kópavogi, áður til heimilis að Reynihvammi 27, Kópavogi. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 40.000 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern mán- uð eða brot úr mánuði frá 1. júní 1971 til greiðsludags auk máls- kostnaðar að mati dómarans. Stefndi hefur gert kröfu um algera sýknu svo og að stefnandi verði dæmdur til að greiða honum hæfilegan málskostnað. Sáttatilraunir dómsins voru árangurslausar. 398 Mál þetta fjallar um þá kröfu stefnanda, að hann eigi að fá söluþóknun úr hendi stefnda vegna aðstoðar við sölu á íbúð stefnda að Reynihvammi 27, Kópavogi. Samkvæmt dómskýrslu fyrirsvarsmanna stefnanda, Hilmars Valdimarssonar, hafði stefndi samband við stefnanda á skrifstofu hans snemma árs 1971 og fór fram á, að Hilmar kæmi heim til hans að Reynihvammi 27, Kópavogi, til þess að líta á íbúð stefnda og segja til um, hvað gera þyrfti, til þess að íbúðin yrði vel sölu- hæf og eins til þess að verðleggja hana með tilliti til sölu. Skoðaði Hilmar íbúðina ásamt Agnari Ólafssyni, sölumanni á fasteigna- sölunni. Sagði Hilmar stefnda, hvað lagfæra þyrfti, og tjáði honum, að hann teldi, að þannig mundi íbúðin væntanlega seljast á 2.0-2.1 milljón krónur miðað við helmings útborgun. Einnig skoðaði Hilmar hús við Vallargerði með stefnda, en það hús hugðist stefndi kaupa. Nokkru seinna hafði stefndi samband við Hilmar og bað hann um að setja fullan kraft á sölu íbúðarinnar. Var það gert, og bár- ust þegar ýmsar fyrirspurnir um hana. Um ofanrituð atriði ber ekki á milli í framburði þeirra Hilmars Valdimarssonar og stefnda. Í skýrslu Hilmars kom einnig fram, að einn fyrirspyrj- anda hafi verið Pálmi Viðar Samúelsson, Álftamýri 38, Reykja- vík, en hann keypti síðar íbúð stefnda. Í skýrslunni greinir Hilmar einnig frá samtölum sínum við stefnda, þar sem fram hafi komið, að ýmsir fasteignasalar hafi falast eftir að fá íbúðina til sölu, en stefndi hafi ekki veitt þeim söluumboð. Þá hafi stefndi sagt, eftir að Pálmi Viðar Samúelsson hafði fengið upplýsingar um íbúðina, að aðeins einn annar fast- eignasali hefði fengið íbúðina til sölu og hefði það verið Helgi Ólafsson, Skólavörðustíg 12. Í samtali sama dag og nefndur Pálmi skoðaði íbúð stefnda kvað Hilmar stefnda hafa sagt þá Pálma og Bjarna Stefánsson fasteignasala hafa skoðað íbúðina þá fyrr um daginn og síðan hefði Bjarni komið með kauptilboð frá Pálma. Sagði Hilmar, að stefndi hefði þá sagt og áréttað síðar, að Bjarni Stefánsson eða hans fasteignasala hefði íbúðina ekki til sölu af sinni hálfu, og Hilmar kvaðst þá hafa sagt stefnda, að frá kaupun- um yrði að ganga hjá Fasteignasölunni Hátúni 4, þar sem Hilmar hefði komið sölusambandi þessu á. Nokkrum dögum síðar kvaðst Hilmar enn hafa talað við stefnda, sem þá hafi sagt eftir lögmanni eða lögmönnum, að hann gæti gengið frá sölunni, hvar sem væri. Þá sagði Hilmar í dómskýrslu sinni, að hann hefði haft sam- 399 band við Pálma Viðar Samúelsson, en hann ekki viljað ræða um, hvar ganga ætti frá kaupunum. Hilmar tók fram, að stefndi hefði alltaf öðru hverju fengið upp nöfn þeirra, sem upplýsingar höfðu fengið um íbúðina. Hilmar sagði aðspurður um upplýsingar þær, sem Pálmi fékk, að þær hefðu verið gefnar símleiðis. Hafi honum staðið til boða að skoða íbúðina með einhverjum starfsmanni fasteignasölunnar, en Pálmi ekki getað tilgreint neinn tíma til þess. Því hefði honum verið gefið upp nafn og sími stefnda, svo að hann gæti skoðað íbúðina sjálfur. Í dómskýrslu sinni staðfesti stefndi skýrslu Hilmars Valdimars- sonar í öllum aðalatriðum. Þá kvaðst hann fyrst hafa falið Helga Ólafssyni, þá stefnanda og síðan Vagni Jónssyni sölu á íbúðinni svo og einhverjum fast- eignasala, sem stefndi mundi ekki, hver var. Þá kvað hann ýmsa fasteignasala hafa hringt til sín og spurst fyrir um, hvort íbúðin væri til sölu, og hafi hann svarað því játandi. Sagði hann, að á helgidegi, líklega seinni hluta maí 1971, hafi komið heim til sín Bjarni Stefánsson fasteignasali, Hilmar Björgvinsson lögfræðing- ur og Pálmi Viðar Samúelsson og kona hans. Hafi þau spurst fyrir um, hvort íbúðin væri til sölu, og beðið leyfis til að skoða íbúðina. Kvað stefndi 16 ára dóttur sína hafa orðið fyrir svörum og þaðan hafi hann upplýsingar þessar. Seinna sama dag hafi Bjarni Stefánsson komið með kauptilboð í íbúðina frá Pálma, en stefndi gerði gagntilboð. Kvaðst hann þá Þegar hafa haft samband við eiginkonu Hilmars Valdimarssonar, þar sem Hilmar var ekki heima, og sagt, að hann teldi íbúðina selda. Stefndi kveðst aldrei hafa fengið upp nafn Pálma Viðars Sam- úelssonar, er hann talaði við starfsmann stefnanda. Þá kvaðst hann ekki minnast þess að hafa spurt Pálma Viðar Samúelsson að því sérstaklega, hvort hann hefði fengið upplýsingar um íbúð- ina hjá stefnanda, en kvað Pálma hafa sagt eitthvað á þá leið, Þegar minnst var á sölulaun til stefnanda, að það væri hrein frekja, þar sem hann hefði ekki haft nein viðskipti við stefnanda í sambandi við þessi húsakaup, heldur aðeins Miðborg. Söluverð kvað stefndi hafa verið 2 milljónir króna og útborgun Þar af 1.1 milljón krónur. Í vitnaskýrslu sinni sagði Pálmi Viðar Samúelsson, að hann Þefði um áramótin 1970-1971 verið að leita sér að íbúð til kaups og beðið Bjarna Stefánsson um aðstoð. 400 Þriðjudaginn 18. maí 1971 hafi þeir haft samband og Bjarni þá sagst vera með nokkrar íbúðir og hús til sölu í Kópavogi og þótt vitnið hefði ekki haft mikinn áhuga á húsnæði í Kópavogi, hafi þeir afráðið skoðunarferð 20. maí, sem var helgidagur. Hafi þeir skoðað nokkrar íbúðir og hús eftir tilvísun Bjarna, þar á meðal íbúð stefnda. Hafi hann síðan gert tilboð, fengið gagn- tilboð og gengið að því. Vitnið kvað aðspurt, að 19. maí, daginn eftir að skoðunarferð þeirra Bjarna Stefánssonar var ákveðin, hafi það haft símasam- band við nokkra fasteignasala í Reykjavík og fengið upplýsingar um íbúð stefnda hjá tveim fasteignasölum, stefnanda og fasteigna- sölu í Kirkjuhvoli. Einnig kvað það Bjarna þá hafa verið búinn að nefna við sig íbúðir við Reynihvamm og Víðihvamm og á nokkrum stöðum í vesturbæ Kópavogs. Kvaðst vitnið ekki muna húsnúmer eða nöfn eigenda. Kvaðst vitnið hafa haft í huga kaup á íbúð fyrir kr. 1.800-1.850 þús. og því ekki talið koma til greina að kaupa íbúð stefnda, er fasteignasalar gáfu því upp verð hennar 19. maí. Hins vegar hafi það skipt um skoðun eftir að hafa skoðað íbúðina. Vitnið neitaði aðspurt, að því hefði verið boðið að skoða íbúð stefnda, er það fékk upplýsingar hjá stefnanda, enda talið íbúð- ina ekki koma til greina fyrir sig. Það kvaðst ekki hafa fengið upplýsingar um íbúð stefnda hjá stefnanda fyrr en 19. maí, þótt það synjaði ekki fyrir, að íbúðin hefði verið nefnd löngu fyrr, en taldi þó, að svo hefði ekki verið. Við samprófun með Pálma Viðari Samúelssyni sagði Hilmar Valdimarsson sig best minna, að sam- tal það, sem Pálmi taldi, að farið hefði fram 19. maí, hefði farið fram 18. maí. Pálmi kvaðst þá vilja fullyrða, að það hefði verið daginn eftir samtal þeirra Bjarna. Kvaðst hann muna þetta sér- lega vel, þar sem afmæli hans væri 20. maí. Hafi hins vegar umrætt samtal farið fram 18. maí, kvað hann skoðunarferð þeirra Bjarna hafa verið afráðna 17. maí. Vann Pálmi eið að framburði sínum. Málssóknin er á því reist, að upplýsingar þær, sem stefnandi gaf Pálma Viðari Samúelssyni 18. maí 1971, hafi leitt til þess, að umrædd kaup tókust. Kveðst stefnandi eiga rétt á söluþóknun, enda hafi hann boðist til að ganga frá kaupsamningi, afsali og öðrum skjölum varðandi söluna. Söluþóknun kveður hann eiga að vera kr. 40.000, en kaupverðið var 2 milljónir króna. Stefndi rökstyður kröfur sínar með því, að hann hafi ekki vitað annað en að Pálmi Viðar Samúelsson hafi komið frá fasteigna- 401 sölunni Miðborg. Þá kveðst hann aldrei hafa veitt stefnanda einkarétt til sölu íbúðarinnar. Ljóst er af gögnum málsins og málflutningi hér fyrir dóminum, að stefnandi, Fasteignasalan Hátúni 4 A, hefur haft söluumboð vegna íbúðar stefnda, en ekki var þó um einkaumboð að tefla. Einnig er ljóst, að Pálmi Viðar Samúelsson, sem keypti um- rædda eign, fékk upplýsingar um hana hjá stefnanda. Það er hins vegar ósannað og því andmælt af Pálma, sem eið- festi framburð sinn, að umræddar upplýsingar hafi borist til hans fyrr frá stefnanda en frá fasteignasölunni Miðborg. Stefndi hefur staðfest, að fasteignasalan Miðborg hafði ekki í upphafi söluumboð, en bæði höfðu ótilgreindir fasteignasalar hringt til hans og spurt, hvort íbúðin væri til sölu, og eins telst stefndi formlega hafa veitt fasteignasölunni Miðborg söluumboð með því að taka við kauptilboði frá henni og gera hjá henni gagn- tilboð. Þegar ofanskráð er metið, þykir stefnandi ekki hafa sýnt nægi- lega fram á, að samband það, sem leiddi til samninga milli stefnda og Pálma Viðars Samúelssonar, hafi komist á fyrir hans tilstuðl- an. Er því ekki unnt að verða við kröfu hans um söluþóknun, og bar eð ekki hefur verið sýnt fram á, að þóknunin verði krafin á öðrum grundvelli, ber að sýkna stefnda af stefnukröfum máls þessa. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað, sem eftir atvikum þykir hæfilega ákveðinn kr. 16.000. Leó E. Löve, fulltrúi bæjarfógeta, kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Guðlaugur Gíslason, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Fasteignasölunnar Hátúni 4 A, í máli þessu. Stefnandi, Fasteignasalan Hátúni 4 A, greiði stefnda kr. 16.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 26 402 Föstudaginn 11. apríl 1975. Nr. 44/1975. Lífeyrissjóður verkstjóra gegn Jóni V. Jónssyni s/f. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson og Logi Einarsson. Kærumál. Frávísunardómur staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 20. mars 1975, sem barst Hæstarétti 8. apríl sl., hefur sóknaraðili samkvæmt heimild í b lið 1. tl. 21. gr. laga nr. 75/1973 kært til Hæstaréttar frávísunardóm bæjarþings Reykjavíkur, uppkveðinn 11. mars 1975. Krefst hann þess, að hinn kærði dómur verði úr gildi felldur og málinu vísað heim í hérað til dómsálagningar um efni þess. Af hálfu varnaraðilja hafa hvorki borist kröfur né greinar- gerð. Eigi verður talið, að ákvæði 80. gr. laga nr. 85/1936 eða önnur varnarþingsákvæði laganna veiti heimild til að reka mál þetta fyrir bæjarþingi Reykjavíkur. Ber því að staðfesta hinn kærða dóm. Dómsorð: Hinn kærði dómur á að vera óraskaður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 11. mars 1975. Mál þetta, sem dómtekið var 23. janúar sl., en endurupptekið og frestað 13. febrúar sl. og dómtekið á ný 20. febrúar sl., er höfð- að fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 9. janúar sl., af Lífeyris- sjóði verkstjóra, Skólavörðustíg 16, Reykjavík, gegn Jóni V. Jóns- syni s/f, Dalshrauni 4, Hafnarfirði, til greiðslu skuldar að fjár- hæð kr. 104.285 með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð til 16. maí 1973 af kr. 3.222 frá 1. janúar 1973, af kr. 3.76'7 frá 1. febrúar 1973, af kr. 3.767 frá 1. mars 1973, af kr. 3.767 frá 1. apríl 1973, af kr. 3.767 frá 1. maí 1973, en með 1 % dráttarvöxt- 403 um fyrir hvern byrjaðan mánuð til 15. júlí 1974 af kr. 18.290 frá 16. maí 1973, af kr. 3.767 frá 1. júní 1973, af kr. 3.767 frá 1. júlí 1973, af kr. 3.767 frá 1. ágúst 1973, af kr. 3.767 frá 1. september 1973, af kr. 3.767 frá 1. október 1973, af kr. 3.767 frá 1. nóvember 1973, af kr. 3.767 frá 1. desember 1973, af kr. 3.767 frá 1. janúar 1974, af kr. 5.585 frá 1. febrúar 1974, af kr. 5.585 frá 1. mars 1974, af kr. 5.585 frá 1. apríl 1974, af kr. 5.585 frá 1. maí 1974, af kr. 5.585 frá 1. júní 1974, af kr. 5.585 frá 1. júlí 1974, en með 2% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð til greiðsludags af kr. 81.936 frá 15. júlí 1974, af kr. 5.585 frá 1. ágúst 1974, af kr. 5.585 frá 1. september 1974, af kr. 5.585 frá 1. október 1974 og af kr. 5.585 frá 1. nóvember 1974 auk málskostnaðar samkvæmt taxta LMFÍ. Hina umstefndu skuld kveður stefnandi vera ógreitt iðgjald til stefnanda af launum verkstjórans Braga V. Jónssonar, sem sé starfsmaður stefnda, tímabilin desember 1972, kr. 3.222, allt árið 1973, krónur 43.210, og janúar til og með október 1974, krónur 55.853, samkvæmt skilagreinum um iðgjöldin, sem reiknuð séu eftir því kaupi, sem starfsmaðurinn hafi haft hjá stefnda. Kaup hans hafi í desember 1972 verið kr. 32.220, árið 1973 kr. 432.100 og janúar til október 1974 kr. 558.530, allt miðað við lágmarks- kaup verkstjóra samkvæmt samningum Verkstjórafélags Íslands (sic) og Vinnuveitendasambands Íslands. Af fjárhæðinni séu 4%, sem stefndi hafi haldið eftir af kaupi starfsmannsins og hafi bor- ið að skila til stefnanda sem geymslufé, en hafi ekki gert, og 6% séu mótframlag stefnda sjálfs til lífeyrissjóðsins samkvæmt sömu samningum. Stefndi hafi engin skil gert þrátt fyrir áskoranir. Hann hafi ekki heldur gert skilagreinar um iðgjöld. Þau séu reiknuð út af Lífeyrissjóði verkstjóra eftir meðallaunum verk- stjóra á umræddum tímabilum og geti því ekki verið of há. Greiðslur til lífeyrissjóðsins falli í gjalddaga mánaðarlega og sé dráttarvaxta krafist samkvæmt því. Í greinargerð sinni á dskj. nr. 2 tekur stefnandi fram, að skylduaðild sé að Lífeyrissjóði verkstjóra, sbr. viðbótarákvæði við samning, prentað í reglugerð á dskj. nr. 5. Vaxtakröfu sína út- skýrir stefnandi enn fremur á dskj. nr. 6 og tekur fram, að vaxta- fótur sé leyfðir vanskilavextir samkvæmt auglýsingu Seðla- banka Íslands 30. desember 1965, 30. apríl 1973 og 12. júlí 1974. Enn fremur tekur stefnandi fram, að stefndi Jón V. Jónsson sé aðaleigandi og framkvæmdastjóri Jóns V. Jónssonar s/f og sé fullnægjandi að stefna honum einum f. h. félagsins. 404 Stefndi hefur hvorki sótt né látið sækja þing, og er honum þó löglega stefnt. Verður þá eftir 118. gr. laga nr. 85/1936 að dæma málið eftir framlögðum skjölum og skilríkjum. Heimili og varnarþing stefnda er í Hafnarfirði, og var stefnan í máli þessu birt þar. Skilyrðum 80. gr. laga nr. 85/1936 hefur því eigi verið fullnægt. Þar sem eigi verður talið, að heimild 1. mgr. 82. gr. sömu laga nái yfir kröfu stefnanda, og þar sem skjöl málsins bera ekki með sér, að aðiljar hafi samið um meðferð máls- ins fyrir bæjarþingi Reykjavíkur, fæst ekki séð, með hvaða heim- ild stefnandi höfðar mál þetta hér fyrir bæjarþinginu. Ber því af sjálfsdáðum að vísa málinu frá dómi. Málskostnaður dæmist ekki. Dóminn kvað upp Garðar Gíslason, settur borgardómari. Dómsorð: Máli þessu er af sjálfsdáðum vísað frá dómi. Föstudaginn 11. apríl 1975. Nr. 154/1972. Kaupfélag Austur-Skaftfellinga (Árni Halldórsson hrl.) gegn Rafnkeli Jónssyni og gagnsök (Jóhannes L. L. Helgason hrl.). Dómendur: hæstaréttardó ir Benedikt Sigurjó Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Mjólkurflutningar. Endurgreiðsla. Dómur Hæstaréttar. Einar Oddsson sýslumaður hefur kveðið upp héraðsdóm- inn. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 17. nóvember 1972, að fengnu áfrýjunarleyfi 10. s. m., 405 en stefnan var birt 1. desember 1972. Hann krefst sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 19. desember 1972. Krefst hann þess, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða kr. 130.286.95 með 7% ársvöxtum af kr. 13.988.32 frá 1. janúar 1960 til 1. janúar 1961, af kr. 28.342.66 frá þeim degi til 1. janúar 1962, af kr. 43.835.62 frá þeim degi til 1. janúar 1963, af kr. 59.264.25 frá þeim degi til 1. Janúar 1964, af kr. 73.597.25 frá þeim degi til 1. janúar 1965, af kr. 88.051.49 frá þeim degi til 1. janúar 1966, af kr. 105.135.29 frá þeim degi til 1. janúar 1967, af kr. 127.585.75 frá þeim degi til 1. janúar 1968 og af kr. 130.286.95 frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt bréf Framleiðsluráðs land- búnaðarins, dags. 30. desember 1974. Er þar lýst fyrirkomu- lagi mjólkurflutninga frá framleiðendum til 14 mjólkursam- laga, en þau eru alls 18 í landinu. Einnig er þar skýrt frá því áliti framleiðsluráðsins, að ákvæði 24. gr. laga nr. 101/1966 „snerti engan veginn flutningskostnað frá bændum að sam- lagi“. Samþykktir fyrir Mjólkursamlag Kaupfélags Austur- Skaftfellinga hafa einnig verið lagðar fyrir Hæstarétt. Eru þær frá árinu 1967 og gilda ekki um tímabil það, sem málið fjallar um. Samkvæmt málflutningi voru engar slíkar sam- þykktir gerðar fyrr. Aðaláfrýjandi ber eigi lengur fyrir sig, að hluti kröfu gagn- áfrýjanda sé fallinn niður fyrir fyrningu. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms þykir mega staðfesta hann. Rétt þykir, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 55.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður að undan- skildu ákvæði um málskostnað. 406 Aðaláfrýjandi, Kaupfélag Austur-Skaftfellinga, greiði sgagnáfrýjanda, Rafnkeli Jónssyni, málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 55.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur aukadómþings Skaftafellssýslu 18. febrúar 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 11. janúar sl. að aflokn- um munnlegum málflutningi, hefur Rafnkell Jónsson bóndi, Dý- hól, Nesjahreppi, Austur-Skaftafellssýslu, höfðað fyrir aukadóm- þingi Skaftafellssýslu með stefnu, útgefinni 14. ágúst 1970, gegn Kaupfélagi Austur-Skaftfellinga, Höfn í Hornafirði. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér kr. 130.286.95 með 7% ársvöxtum af kr. 13.988.32 frá 1. janúar 1960 til 1. janúar 1961, af kr. 28.342.66 frá 1. janúar 1961 til 1. janúar 1962, af kr. 43.835.62 frá 1. janúar 1962 til 1. janúar 1963, af kr. 59.264.25 frá 1. janúar 1963 til 1. janúar 1964, af kr. 73.597.25 frá 1. janúar 1964 til 1. janúar 1965, af kr. 88.051.49 frá 1. janúar 1965 til 1. janúar 1966, af kr. 105.135.29 frá 1. janúar 1966 til 1. janúar 1967, af kr. 127.585.75 frá 1. janúar 1967 til 1. janúar 1968 og af kr. 130.286.95 frá 1. janúar 1968 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu að mati dómsins. Stefndi hefur gert þá aðalkröfu, að hann verði sýknaður af öll- um kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða hon- um málskostnað samkvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. Til vara hefur stefndi krafist þess við munnlegan flutning málsins, að stefnukrafan verði stórlega lækkuð, eða um kr. 13.591.25, og að málskostnaður verði látinn niður falla. Málavexti kveður stefnandi vera þá, að mjólkursamlag stefnda, Kaupfélags Austur-Skaftfellinga, hafi haldið eftir af mjólkurinn- leggi sínu samtals kr. 130.286.95 upp í flutningskostnað á tíma- bilinu frá 1. janúar 1959 og til og með febrúarmánuði 1967, en kaupfélagið hafi síðan greitt fjárhæð þessa til mjólkurflutninga- nefndar Nesjahrepps. Stefnandi kveðst hins vegar ekki hafa flutt neina mjólk á framangreindu tímabili á vegum mjólkurflutninga- nefndar Nesjahrepps, heldur hafi hann annast mjólkurflutningana sjálfur að öllu leyti. Ástæðurnar fyrir því, að hann notaði ekki mjólkurbíl hreppabænda, kveður stefnandi vera þá, að hann hafi ekki talið bifreiðina uppfylla þau skilyrði, sem gerð hafi verið 407 til mjólkurflutningabíla. Stefnandi heldur því fram, að hann hafi á fundi mjólkurflutninganefndar Nesjahrepps í Ártúni í október eða nóvember 1958 lýst því yfir, að hann mundi ekki flytja mjólk með mjólkurflutningabílnum frá og með 1. janúar 1959, ef ekki yrði úr því bætt. Stefnandi kveðst svo hafa hætt að flytja mjólk- ina með mjólkurflutningabílnum frá þeim tíma. Eftir að stefnandi hætti að flytja mjólkina með mjólkurflutn- ingabílnum, var haldið áfram að draga flutningskostnað frá mjólkurinnleggi hans. Hann kveðst strax hafa kvartað yfir þessu við Gísla Arason, mjólkurbússtjóra KASK, sem hafi vísað mál- inu frá sér til Ásgríms Halldórssonar kaupfélagsstjóra. Stefnandi kveðst oft hafa rætt þetta mál við Ásgrím Halldórsson kaup- félagsstjóra, bæði á árinu 1959 og síðar, og krafist þess, að KASK hætti að draga flutningskostnað frá innleggi sínu, en án árangurs. Stefndi lýsir málsástæðum svo í greinargerð, að árið 1956 hafi verið stofnað mjólkursamlag á Höfn í Hornafirði, eign stefnda. Bændur í Nesjahreppi hafi sjálfir ákveðið að annast mjólkur- flutninga frá búum sínum til mjólkurstöðvarinnar á Höfn, en samkvæmt ósk þeirra hafi verið haldið eftir ákveðinni fjárhæð frá þeim per innlagðan mjólkurlítra til greiðslu á flutningskostn- aði, en þetta fé hafi síðan verið greitt mjólkurframleiðendum í hreppnum í samræmi við fundarsamþykktir þeirra þar um. Stefndi telur, að stefnandi hafi ekki haft ástæðu til að hætta að flytja mjólk með flutningabílnum. Þá er því enn fremur haldið fram af hálfu stefnda, að enda þótt stefnandi kunni að hafa átt endurgreiðslukröfu á hendur honum, þá hafi hann með aðgerðarleysi fyrirgert rétti sínum til endurgreiðslunnar, þar eð skrifleg krafa um endurgreiðslu hafi ekki borist fyrr en með bréfi, dags. 29. ágúst 1966. Þá hefur lög- maður stefnda haldið því fram við munnlegan málflutning, að sá hluti stefnukröfunnar, sem er til orðinn fyrir 1. janúar 1964, sé fyrndur, eða kr. 73.597.25. Árið 1957, mánudaginn 18. nóvember, var haldinn fundur í Mánagarði í Nesjahreppi samkvæmt fundarboði til þess að ræða um skipulagningu mjólkurflutninga í hreppnum. Á fundi þessum var samþykkt, að allir mjólkurframleiðendur í sveitinni, þ. e. Nesjahreppi, sem seldu mjólk til mjólkursamlags Kaupfélags Austur-Skaftfellinga yrðu í félagi með að flytja mjólkina og að allir skyldu þeir greiða sömu fjárhæð í flutningskostnað per mjólkurlítra. Á fundinum var kosin 5 manna nefnd til að sjá um fyrirkomu- 408 lag flutninganna, byggingu brúsapalla og annað það, sem mjólkur- flutninga deildarinnar varðaði, og segir í fundargerð, að það skyldi vera bindandi fyrir alla þá, sem mjólk seldu. Ekki kemur fram, hve margir bændur mættu á þessum fundi, en stefnandi máls þessa var kosinn í nefnd þá, sem að framan greinir, með 17 atkvæðum, og fengu ekki aðrir fleiri. Á fundi Nesjadeildar KASK, sem var haldinn í Mánagarði 22. júní 1959, var svohljóðandi tillaga samþykkt: „Deildarfundur, haldinn í Mánagarði 22. júní 1959, skorar á þá nefnd, sem kosin var til að annast mjólkurflutninga í Nesja- hreppi, að afgreiða í samráði við framkvæmdastjóra það leið- indamál, sem hlotist hefur í sambandi við mjólkurflutninginn,, og leysi það mál. Enn fremur geri nefndin, með fundi, framleið- endum fulla grein fyrir lausn málsins. Sigurður Hjaltason Hjalti Jónsson.“ Má ætla, að „leiðindamál“ það, sem um ræðir í tillögunni, sé mjólkurflutningamál stefnanda. Árið 1959, miðvikudaginn 1. júlí, var svo fundur haldinn aftur í Nesjadeild Kaupfélags Austur-Skaftfellinga, og voru 23 menn mættir á þeim fundi. Virðist fundur þessi hafa fjallað eingöngu um mjólkurflutningamál innan deildarinnar. Á fundinum komu fram 4 tillögur. 1. Leifur Guðmundsson lagði fram svohljóðandi tillögu: „Fundurinn samþykkir, að mjólkurflutningur úr Nesjahreppi til Mjólkurstöðvarinnar á Höfn verði með sama fyrirkomulagi og verið hefur. Öllum framleiðendum ber að greiða sama flutnings- gjald fyrir hvern mjólkurlítra, hvort sem mjólkin er flutt með mjólkurbílnum eða á annan hátt.“ Því næst lagði Sigfinnur Pálsson fram eftirfarandi tillögu: „Fundurinn samþykkir, að mjólkurflutningar verði óbreyttir að öðru leyti en því, að Rafnkell Jónsson, Dýhól, fái framvegis að flytja sína mjólk sjálfur, og gjald það, sem tekið hefur verið af honum, síðan hann hóf flutninga, verði þegar hætt að inn- heimta, enda verði hann hér eftir að sjá um sína flutninga, nema meiri hluti framleiðenda í mjólkurflutningafélagi Nesjamanna samþykki að taka hann aftur í flutningafélagið.“ Þriðju tillöguna lagði Rafnkell Jónsson fram, svohljóðandi: „Fundurinn samþykkir, að framleiðendur í Nesjum kaupi bíl til mjólkur- og vöruflutninga og reki bílinn algjörlega sjálfir.“ Fjórða tillagan kom fram frá Agli Jónssyni, svohljóðandi: „Fundurinn samþykkir, að athugaðir verði möguleikar á kaup- 409 um á bifreið, á vegum deildarinnar, sem rekin yrði fyrir sam- eiginlegan reikning og á ábyrgð mjólkurframleiðenda. Þangað til verði gerðir samningar um flutning á annan hátt til skamms tíma í einu. Samningar, sem gerðir verða og gilda um flutninga til mjólkurbúsins á Höfn, meðal annars með sameignarbifreið, verði bindandi fyrir alla mjólkurframleiðendur og brot á þeim valdi réttarmissi til sölu mjólkur til mjólkurbúsins, eftir sam- komulagi við mjólkurbílstjóra og framkvæmdastjóra Kaupfélags A-Skaftfellinga. Mjólkurnefnd þeirri, sem starfað hefur á vegum deildarinnar, verði falin framkvæmd málsins.“ Er þessi tillaga kom fram, tóku þeir, er lagt höfðu fram hinar tillögurnar, þær aftur. Var hún borin undir atkvæði og samþykkt mótatkvæðalaust. Undir þessa fundargerð rita 10 fundarmenn, þ. á m. stefnandi máls þessa. Á fundi mjólkurflutninganefndar Nesjahrepps 30. nóvember 1961 var tekin fyrir beiðni frá Rafnkeli Jónssyni, stefnanda máls þessa, um að mega flytja mjólk sína með mjólkurflutningabíl hreppsins. Beiðnin var háð þeim skilyrðum, að mjólkurbíllinn hafi skjólborð allt að 1.25 m á hæð og að breitt væri yfir mjólkur- brúsana. Um þessa beiðni bókaði mjólkurflutninganefndin eftir- farandi: „Það skal tekið fram, að í gerðabók Nesjadeildar Kaupfélags A-Skaft. er fundarsamþykkt um, að allir mjólkurframleiðendur í Nesjahreppi skuli vera skyldugir til að flytja mjólkina með mjólkurflutningabílnum, og hefur nefndin því enga athugasemd við að gera, þótt Rafnkell Jónsson flytji mjólk sína með honum.“ Fimmtudaginn 8. mars 1962 kom mjólkurflutninganefndin sam- an á fund ásamt stefnanda máls þessa, Rafnkeli Jónssyni, Dýhól, og Gísla Arasyni, mjólkurbússtjóra Kaupfélags Austur-Skaftfell- inga. Fyrir fundinum lá beiðni stefnanda um að fá mjólk sína flutta með mjólkurflutningabifreið hreppsins gegn því, að hann fengi endurgreitt flutningsgjald það, sem af honum hafði verið tekið síðastliðin ár, án þess að mjólk hans hafi verið flutt með mjólkurbílnum. Mjólkurflutninganefndin taldi það ekki vera á sínu valdi að gera út um þessi mál og vísaði þeim algerlega frá sér, en taldi, að stefnanda bæri að snúa sér til framkvæmdastjóra Kaupfélags Austur-Skaftfellinga með kröfur sínar, þar sem framkvæmdar- valdið væri hjá honum. 410 Fimmtudaginn 7. júní 1962 kom mjólkurflutninganefnd Nesja- hrepps aftur saman ásamt framkvæmdastjóra Kaupfélags Austur- Skaftfellinga til að ræða um samninga við Rafnkel Jónsson. Var þetta talinn framhaldsfundur frá 8. mars 1962. Um niðurstöðu þessa fundar segir orðrétt í fundargerð: „Var sú afstaða tekin að gera ekkert frekar í því máli, en bíða þess, hvort Rafnkell gerði eitthvað frekar í því og láta þá ráðast, hvort mál þetta fellur á Nesjadeild eða ekki. Nefndin telur sig ekki hafa brotið neitt af sér gagnvart Rafn- keli og telur sig ekki geta breytt neitt afstöðu sinni að svo komnu, en lýsir sig eindregið fylgjandi þeim aðgerðum, sem gerðar hafa verið. Framkvæmdastjóri telur sig ekki vera samningsaðila, en hefur þótt rætt málið við Rafnkel um samningsleið til samkomulags. En Rafnkell hefur algerlega vísað því frá og telur sig annað hvort eiga rétt til þess að fá allan flutningskostnaðinn endur- greiddan eða ekki neitt af honum.“ Þann 24. september 1966 kom mjólkurflutninganefnd Nesja- hrepps enn saman á fund. Var þá lagt fram bréf frá Ásgrími Hall- dórssyni kaupfélagsstjóra ásamt kröfu frá Rafnkeli Jónssyni, Dýhól, á hendur mjólkursamlagi Kaupfélags Austur-Skaftfell- inga. Óskaði kaupfélagsstjóri umsagnar um kröfu Rafnkels. Að athuguðu máli taldi nefndin sér ekki skylt að taka ákvörðun í málinu og skrifaði kaupfélagsstjóra, Ásgrími Halldórssyni, bréf um það. Hinn 27. janúar 1967 hélt Mjólkurflutninganefnd Nesja- hrepps enn einu sinni fund um mál þetta. Allir nefndarmenn voru mættir á fundinum svo og framkvæmdastjóri Kaupfélags Austur-Skaftfellinga. Hann fór þess á leit, að nefndarmenn segðu til um, hvort taka skyldi áfram flutningsgjald af mjólk, sem Rafnkell Jónsson flytti sjálfur til mjólkurstöðvarinnar á Höfn. Að öðrum kosti skyldi nefndin segja til um, af hverjum ætti að taka flutningsgjald og hve mikið. Af þessu tilefni taldi nefndin afstöðu sína, sem kom fram í fundargerð 24. september 1966, vera óbreytta og vísaði til hennar. Atvik þau, sem mál þetta er risið út af, eru mörg óljós og spanna yfir 10 ára tímabil. Vitnin, sem leidd hafa verið í málinu, muna lítið eða ekki eftir sumum atvikum, sem kynnu að skipta einhverju um úrslit þess. Engu að síður skal þó lagður efnisdómur á málið. Eins og að framan greinir, kveðst stefnandi hafa hætt að flytja mjólk sína með mjólkurflutningabíl bænda í Nesjahreppi, vegna þess að út- 411 búnaði hans hafi verið ábótavant svo og að vörur hafi verið flutt- ar með mjólkinni gagnstætt lagafyrirmælum þar að lútandi. Ekki hefur stefnanda tekist að sanna þessa staðhæfingu sína um ástand bílsins og óleyfilega vöruflutninga með mjólkinni. Hins vegar verður að telja, að samkomulag það um mjólkurflutninga, sem stefnandi samþykkti og skrifaði undir í Mánagarði 18. nóvember 1957, hafi verið uppsegjanlegt. Eins og að framan greinir, kveðst stefnandi hafa sagt því upp á fundi í október eða nóvember 1958 frá og með 1. janúar 1959. Ekki liggur annað fyrir í málinu um það, að uppsögnin hafi farið fram á því tímabili en framburður stefnanda. Ekki er heldur vitað, hvenær Ásgrími Halldórssyni, fram- kvæmdastjóra Kaupfélags Austur-Skaftfellinga, hafi verið fyrst kunnugt um kröfur stefnanda né heldur hvenær hann hætti að flytja mjólk sína með mjólkurflutningabifreið Nesjahrepps. Af fundargerð deildarfundar Nesjadeildar Kaupfélags Austur- Skaftfellinga mánudaginn 22. júní 1959 virðist þó mega ráða, að það hafi verið fyrir þann tíma. Ásgrímur Halldórsson hefur skýrt svo frá fyrir dómi, að Rafn- kell Jónsson hafi komið til sín, skömmu eftir að hann hafi hætt að flytja mjólk með mjólkurbílnum, og farið fram á, að hætt yrði að draga flutningskostnað frá mjólkurinnleggi sínu og að hann fengi flutningskostnað endurgreiddan frá þeim tíma, er hann hætti að flytja mjólkina með bíl mjólkurflutninganefndar Nesja- hrepps. Eins og að framan greinir, var á fundi Nesjadeildar KASK 1. júlí 1959 samþykkt mótatkvæðalaust að athuga möguleika á kaupum á bifreið á vegum deildarinnar, sem rekin yrði fyrir sameiginlegan reikning og á ábyrgð mjólkurframleiðenda. Þangað til skyldu gerðir samningar um mjólkurflutninga á annan hátt til skamms tíma í einu. Samningar þeir, sem gerðir yrðu um flutninga til mjólkurbúsins á Höfn, skyldu verða bindandi fyrir alla mjólkurframleiðendur og brot á þeim valda réttarmissi sölu mjólkur til mjólkurbúsins eftir samkomulagi við mjólkurbús- stjóra og framkvæmdastjóra Kaupfélags Austur-Skaftfellinga. Undir fundargerðina hefur stefnandi skrifað athugasemdalaust. Á þessum fundi var Ásgrímur Halldórsson, framkvæmdastjóri Kaupfélags Austur-Skaftfellinga, og má hann hafa ætlað, að með aðgerðum sínum á fundinum hafi stefnandi staðfest samkomu- lagið frá 18. nóvember 1957. Engu að síður virðist stefnandi þó ekki hafa hafið mjólkur- 412 flutninga með flutningabíl mjólkurflutninganefndar, heldur flutt hana sjálfur. Þann 30. nóvember 1961 fjallar mjólkurflutninganefnd Nesja- hrepps um þá beiðni stefnanda að mega flytja mjólk sína með mjólkurflutningabíl hreppsins, þó með þeim fyrirvara, að bif- reiðin uppfylli viss skilyrði. Fimmtudaginn 8. mars 1962 kom mjólkurflutninganefndin sam- an á fund ásamt stefnanda og Gísla Arasyni, mjólkurbússtjóra Kaupfélags Austur-Skaftfellinga. Fyrir fundinum lá ósk stefn- anda um að fá mjólk sína flutta með mjólkurflutningabifreið hreppsins gegn því, að hann fengi endurgreitt flutningsgjald það, sem tekið hafði verið af honum síðastliðin ár, án þess að mjólk- in hafi verið flutt með bílnum. Nefndin vísaði þessu máli frá sér til framkvæmdastjóra Kaupfélags Austur-Skaftfellinga, eins og að framan greinir. Þegar hér var komið sögu, hafði stefnandi flutt mjólk sína sjálfur frá því á árinu 1959, að því er best verður séð. Ásgrímur Halldórsson kaupfélagsstjóri hefur skýrt svo frá fyr- ir dómi, að stefnandi hafi oft endurtekið munnlega kröfu sína um endurgreiðslu á flutningskostnaði á árunum 1959-1966, bæði á skrifstofu Kaupfélags Austur-Skaftfellinga og úti á götu. Segist Ásgrímur Halldórsson stundum hafa hafið viðræður við stefn- anda um þetta mál í þeirri von, að hægt væri að leysa það. Hann kveðst ávallt hafa svarað stefnanda á þá leið, að hann yrði að koma með skriflega kröfu. Hann kveðst einnig hafa tjáð stefn- anda í þessum samtölum, að hann mundi ekki hætta að draga flutningskostnað frá mjólkurinnleggi hans, nema að fyrir lægi formlegt samþykki mjólkurflutninganefndar. Þetta samþykki hefur ekki fengist. Með hliðsjón af framanrituðu verður að ætla, að forráðamönn- um Kaupfélags Austur-Skaftfellinga hafi á fundi mjólkurflutn- inganefndar 8. mars 1962 verið orðin ljós endurgreiðslukrafa stefnanda og að hann mundi halda sér við hana. Undir þetta renn- ir einnig stoðum bókun mjólkurflutninganefndar 7. júní 1962, sem er talin framhaldsfundur frá 8. mars 1962, þar sem fram- kvæmdastjóri Ásgrímur Halldórsson var einnig mættur. Þar seg- ir, að framkvæmdastjóri hafi ekki talið sig vera samningsaðilja, en hafi samt sem áður rætt málið við Rafnkel Jónsson um samn- ingsleið til samkomulags. Þar segir enn fremur, að Rafnkell hafi alveg vísað því frá og telji sig annað hvort eiga rétt til að fá allan flutningskostnaðinn endurgreiddan eða ekki neitt af honum. 413 Eins og fundarsamþykktir bera með sér, hefur mjólkurflutn- inganefnd Nesjahrepps nokkrum sinnum fjallað um kröfu stefn- anda, bæði samkvæmt ósk stefnanda og framkvæmdastjóra Kaup- félags Austur-Skaftfellinga. Nefndin hefur að mestu leyti hliðrað sér hjá því að taka afstöðu til kröfunnar, en virðist hafa vísað málinu til ákvörðunar framkvæmdastjóra Kaupfélags Austur- Skaftfellinga. Eins og að framan hefur verið rakið, þá önnuðust bændur í Nesjahreppi sjálfir mjólkurflutninga frá búum sínum til mjólkur- bús KASK á Höfn á umræddu tímabili og réðu til þess sérstaka vörubílstjóra. Flutningskostnaðinn innheimti Kaupfélag Austur- Skaftfellinga á þann hátt, að það hélt eftir ákveðinni fjárhæð af hverjum innvegnum mjólkurlítra, að ósk bændanna eða fram- kvæmdanefndar þeirra, mjólkurflutninganefndar Nesjahrepps. Af þeim gögnum, sem liggja fyrir í málinu, má ráða, að mjólkur- flutninganefndin hefur ekki gefið framkvæmdastjóra Kaupfélags Austur-Skaftfellinga, Ásgrími Halldórssyni, nein skýr svör um það, hvort halda skyldi áfram að taka flutningskostnað af mjólk- urinnleggi stefnanda, eftir að hann var farinn að flytja mjólk sína sjálfur, heldur látið framkvæmdastjóranum eftir til ákvörð- unar. Mjólkursamlag Kaupfélags Austur-Skaftfellinga tekur jafn- framt á móti mjólk stefnanda, að því er virðist, mótmælalaust. Með hliðsjón af málavöxtum verður ekki talið, að stefnda hafi verið rétt að halda eftir flutningskostnaði af mjólkurinnleggi stefnanda gegn mótmælum hans, eftir að niðurstaða fundar mjólk- urflutninganefndar Nesjahrepps frá 8. mars 1962 lá fyrir. Krafa stefnda um fyrningu á hluta kröfunnar er ekki tekin til greina. Þykir rétt, að stefnda verði gert að endurgreiða flutningskostn- aðinn frá 1. apríl 1962. Krafa stefnanda hefur ekki verið vefengd tölulega. Hins vegar mun vera um 28 kr. reikningsskekkju að ræða á árinu 1962. Flutningskostnaðurinn sundurliðast þannig á árinu 1962: Árið 1962 Janúar kr. 1.274.43 Febrúar — 1.521.91 Mars — 1.658.07 Samtals kr. 4.454.41 414 Apríl kr. 1.541.00 Maí — 1.841.64 Júní — 1.789.19 Júlí — 1.444.17 Ágúst — 1.161.73 September — 940.47 Október — 734.16 Nóvember — 622.15 Desember — 928.51 Samtals kr. 11.003.02 Úrslit málsins verða því þau, að stefnda ber að greiða stefn- anda kr. 81.996.92 með 7% ársvöxtum af kr. 11.003.02 frá 1. jan- úar 1963 til 1. janúar 1964, af kr. 25.336.02 frá 1. janúar 1964 til 1. janúar 1965, af kr. 39.790.26 frá 1. janúar 1965 til 1. janúar 1966, af kr. 56.874.06 frá 1. janúar 1966 til 1. janúar 1967, af kr. 79.295.70 frá 1. janúar 1967 til 1. janúar 1968 og af kr. 81.996.92 frá 1. janúar 1968 til greiðsludags. Stefnda ber að greiða stefnanda málskostnað, sem telst hæfi- lega ákveðinn kr. 15.000. Málflutningur í málinu fór fram, er talið var, að gagnasöfnun væri lokið hinn 22. júlí 1971, og þann dag fór málflutningur fram, en með gagnaðflunarúrskurði, uppkveðnum 16. september, var aðiljum gefinn kostur á öflun aukinna gagna. Dómsorð: Stefndi, Kaupfélag Austur-Skaftfellinga, Höfn, Hornafirði, greiði stefnanda, Rafnkeli Jónssyni, Dýhól, Nesjahreppi, kr. 81.996.92 með 7% ársvöxtum af kr. 11.003.02 frá 1. janúar 1963 til 1. janúar 1964, af kr. 25.336.02 frá 1. janúar 1964 til 1. janúar 1965, af kr. 39.790.26 frá 1. janúar 1965 til 1. janúar 1966, af kr. 56.874.06 frá 1. janúar 1966 til 1. janúar 1967, af kr. 79.295.72 frá 1. janúar 1967 til 1. janúar 1968 og af kr. 81.996.92 frá 1. janúar 1968 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda kr. 15.000 í málskostnað. Hið dæmda ber að greiða innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 415 Þriðjudaginn 15. apríl 1975. Nr. 36/1975. Ákæruvaldið gegn Jóhanni Geir Guðjónssyni. Dómendur hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Kærumál. Synjað kröfu um gæsluvarðhald og ráðstafanir samkvæmt 66. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Dómur Hæstaréttar. Ríkissaksóknari hefur með kæru 18. mars sl. skotið úr- skurði sakadóms Reykjavíkur frá 15. mars s. á. til Hæsta- réttar. Krefst ríkissaksóknari þess, að kærða verði dæmt að sæta gæsluvarðhaldi, „meðan á rannsókn og meðferð máls hans fyrir sakadómi stendur eða verði ella“ dæmt „að sæta öðrum þeim ráðstöfunum, sem að haldi mega koma ... “. Af hálfu kærða er krafist sýknu af kröfum ákæruvalds í máli þessu og kærumálskostnaðar. Ríkissaksóknara er heimil kæra máls þessa samkvæmt 3. tölulið 172. gr. laga nr. 74/1974, sbr. 1. mgr. 13. gr. laga nr. 75/1973, og 3. málsgr. 66. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Ríkissaksóknari hefur til stuðnings kröfum sínum vísað til 66. gr. almennra hegningarlaga og 65., 67., 71. og 72. gr. laga nr. 74/1974. Rannsóknargögn máls þessa varða atferli, sem 232. gr. al- mennra hegningarlaga tekur til, en gögnin bera eigi með sér, að kærði hafi sýnt af sér háttsemi, sem líklegt er, að varði við 233. gr. sömu laga. Brestur lagaskilyrði til þess að beita megi kærða gæsluvarðhaldi samkvæmt ákvæðum 67. gr. laga nr. 74/1974, sbr. 3. mgr. 65. gr. stjórnarskrár nr. 39/1944 og 1. tölulið 69. gr. laga nr. 74/1974. Rannsóknargögn fela eigi Í sér grundvöll undir því, að beitt verði ráðstöfunum gagnvart kærða, þeim er greinir í 66. gr. almennra hegningarlaga. Eigi eru efni til að dæma kærða kærumálskostnað. 416 Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 15. mars 1975. Ár 1975, laugardaginn 15. mars, er á dómbþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð er í Borgartúni 7 af Haraldi Henryssyni sakadómara, kveðinn upp þessi úrskurður. Í gær, 14. mars, barst dóminum bréf ríkissaksóknara, dagsett þann dag, varðandi mál Jóhanns Geirs Guðjónssonar kaupmanns, Sólvallagötu 15. Bréfi þessu fylgja fjórar skýrslur rannsóknar- lögreglu um ónæði og ásókn, sem hann er talinn hafa um langt skeið haft í frammi gagnvart Málfríði Loftsdóttur, Álfheimum 36. Enn fremur fylgja fæðingarvottorð og sakavottorð J óhanns Geirs, skýrsla um geðrannsókn á honum frá árinu 1973 og gögn í máli hans varðandi sams konar atferli gagnvart sömu stúlku, er lokið var með áminningu 10. maí 1973. Í bréfi ríkissaksóknara segir svo: „Full ástæða er til að ætla, að kærði hafi nú gerst sekur um slíkt atferli, að varðað geti hann þungri refsingu samkvæmt 1. mgr. 232. gr. og 233. gr. almennra hegningarlaga og samkvæmt ákvæðum hegningarlaganna um lík- amsmeiðingar. Rannsókn þessara kæruefna er hins vegar enn eigi svo langt komin, að unnt sé að taka ákvörðun um saksókn í einstökum atriðum. Með vísan til þess, sem hér að framan hefur verið rakið, er því hér með ítrekuð sú krafa ákæruvalds, að fram fari rækileg dóms- rannsókn á öllum þeim kæruefnum, sem samkvæmt framansögðu hafa komið upp, eftir að kærði sætti áminningu í maímánuði 1973. Svo sem sakarefnum máls þessa er háttað, þykir og orðið óhjá- kvæmilegt vegna réttaröryggis og enn fremur brýnt í þágu rann- sóknar málsins að gera þá kröfu, að kærði Jóhann Geir verði þegar settur í gæsluvarðhald og hafður í haldi, meðan á rann- sókn og meðferð máls þessa fyrir dómi stendur. Er í þessu efni skírskotað til 1. mgr. 66. gr. hegningarlaganna og niðurlagsákvæð- is 67. gr. laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála, sbr. og 5. og 6. tölul. sömu greinar. Er þess krafist, að dómsúrskurður gangi þegar í stað um það, hvort efni séu til slíkra ráðstafana eða ann- arra þeirra, sem að haldi mega koma, sbr. fyrrgreint ákvæði 1. mgr. 66. gr. hegningarlaganna og enn fremur 65. gr., T1. og 72. gr. laga nr. 74/1974.“ Af framlögðum gögnum er ljóst, að Jóhann Geir er undir rök- 417 studdum grun um að hafa ásótt Málfríði með þeim hætti, að varð: að gæti við 1. mgr. 232. gr. almennra hegningarlaga. Hins vegar bera gögn ekki óyggjandi með sér, að hann hafi haft í frammi hótanir svo sem um ræðir í 233. gr. hegningarlaga, sbr. einnig 66. gr. sömu laga. Lögregluskýrsla frá 14. september 1973 fjallar að vísu um slíka hótun í einu tilviki, þar sem kærandi var ein til frásagnar. Sú skýrsla var ásamt annarri send ríkissaksóknara með bréfi dómsins, dags. 25. september 1973, en með bréfi hans, dags. 3. október 1973, var tilkynnt, að ekki væri af hálfu ákæru- valdsins krafist frekari aðgerða að svo stöddu. Tvær síðari skýrsl- urnar fjalla um atferli, sem varðað gæti við 1. mgr. 232. gr. Brot samkvæmt þeirri grein varða sektum eða varðhaldi. Hvergi sér þess stað í skjölum málsins, að Jóhann Geir sé grunaður um at- ferli, er varði við ákvæði hegningarlaganna um líkamsmeiðingar, svo sem að er vikið í bréfi ríkissaksóknara. Undirstöðuskilyrði þess, að gæsluvarðhaldi verði beitt sem úr- ræði í opinberu máli er, að sakborningur sé undir rökstuddum grun um að hafa framið brot, er varðað getur fangelsi, sbr. 1. tl. 69. gr. laga nr. 74/1974. Þetta skilyrði er ekki fyrir hendi hér, og verður krafa ákæruvaldsins um gæsluvarðhald Jóhanns Geirs Guðjónssonar því ekki tekin til greina. Eigi þykja hér heldur standa efni til að úrskurða um annars konar ráðstafanir gagnvart honum. Því úrsíkkurðast: Krafa ákæruvaldsins um gæsluvarðhald Jóhanns Geirs Guðjónssonar er eigi tekin til greina. 27 418 Þriðjudaginn 15. apríl 1975. Nr. 129/1973. Sigurður Stefánsson (Sveinn Snorrason hrl.) gegn Þrotabúi Kaupfélags Austfjarða (Árni Halldórsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Skiptamál. Skuldaröð. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 7. septem- ber 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 13. ágúst s. á. Krefst hann þess aðallega, að stefnda verði dæmt að greiða honum kr. 27.052 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1969 til greiðsludags, en til vara kr. 18.492 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1969 til greiðsludags. Fjárhæðir þessar krefst áfrýjandi aðallega, að stefnda verði dæmt að greiða honum utan skuldaraðar, en til vara sem forgangskrafa samkvæmt 83. gr. laga nr. 3/1878. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar úr hendi stefnda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en hann fékk gjafsókn fyrir Hæstarétti með bréfi dómsmálaráðuneytis 14. nóvember 1972. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fé það, sem hér um ræðir, er talið vera verðbætur vegna landbúnaðarafurða, er áfrýjandi lagði inn í Kaupfélag Aust- fjarða á árunum 1966 og 1967. Kaupfélaginu var ekki skylt að halda vörum þessum sérgreindum og gerði það ekki, eftir að þær höfðu verið vegnar og metnar. Verður ekki talið, að áfrýjandi hafi verið eigandi afurðanna, er kaupfélagið seldi þær. Getur hann þegar af þessari ástæðu ekki krafist að fá andvirði þeirra greitt utan skuldaraðar úr þrotabúi kaupfé- lagsins. 419 Ekki verður á það fallist með áfrýjanda, að krafa hans stafi af fjárvörslu samkvæmt a lið 83. gr. laga nr. 3/1878, og eigi verður henni jafnað til launakröfu samkvæmt 5. tl., b liðs, sömu greinar. Verður krafan því ekki tekin til greina sem forgangskrafa í þrotabúinu. Samkvæmt þessu ber að staðfesta hinn áfrýjaða úrskurð. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst kr. 20.000. Gjafsóknarkostnaður málsins fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns áfrýjanda, sem ákveðast kr. 20.000. Það athugast, að ástæðulaust var, að hinn reglulegi skipta- ráðandi viki sæti í máli þessu. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Sigurður Stefánsson, greiði stefnda, þrota- búi Kaupfélags Austfjarða, málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 20.000. Allur gjafsóknarkostnaður málsins fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns áfrýjanda, Sveins Snorrasonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 20.000. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Úrskurður skiptaréttar Seyðisfjarðar 11. ágúst 1972. Hinn 8. mars 1968 var bú Kaupfélags Austfjarða, Seyðisfirði, tekið til skiptameðferðar sem gjaldþrota. Hinn 18. nóvember 1969 var lagt fram á skiptafundi frumvarp að úthlutunargerð. Þar var m. a. í almennum kröfum innstæða sóknaraðilja, Sig- urðar Stefánssonar, Austurvegi 11, Seyðisfirði, að fjárhæð kr. 27.052.34. Sóknaraðili, Sigurður Stefánsson, gerði athugasemd við áður- greint frumvarp að úthlutunargerð. 420 Á skiptafundi 22. desember 1971 víkur hinn reglulegi skipta- ráðandi, Erlendur Björnsson, varnaraðili í þessu máli, sæti í mál- inu. Hinn 7. janúar 1972 var Gísli Einarsson, Eskifirði, skipaður setudómari Í málinu. Málið var tekið fyrir í skiptarétti 7. júní 1972. Gagnaöflun var lokið 9. þ. m., og var málið þá tekið til úrskurðar eftir munnlegan flutning málsins. Sáttatilraunir dómara reyndust árangurslausar. Sóknaraðili, Sigurður Stefánsson, gerir þær dómkröfur, að hon- um verði greidd innstæða hans, kr. 27.052.34 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1969 til greiðsluðags, aðallega utan skuldaraðar, þar sem um andvirði umboðssölu sé að ræða, til vara, að sér verði greidd krafan, kr. 27.052.34 með áðurgreindum vöxtum, sem for- gangskrafa sem laun samkvæmt 83. gr. skiptalaga. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar eftir mati dómsins. Varnaraðili, Erlendur Björnsson, skiptaráðandi vegna þrotabús Kaupfélags Austfjarða, hefur mótmælt kröfu sóknaraðilja um breytingu á frumvarpi að úthlutunargerð úr þrotabúi Kaupfélags Austfjarða. Ekki er gerð krafa um málskostnað. Sóknaraðili, Sigurður Stefánsson, styður kröfu sína þeim rök- um, að hann hafi á árinu 1967 lagt inn afurðir í Kaupfélag Aust- fjarða, Seyðisfirði. Kaupfélag Austfjarða hafi tekið afurðir hans í umboðssölu, en afurðir þessar hafi verið færðar á sérstakan afurðasölureikning hjá kaupfélaginu og síðan hafi kaupfélagið reiknað umboðssölulaun af afurðunum, þá er þær voru seldar, og því séu afurðirnar hans eigin, meðan lokauppgjör hefur eigi fram farið, og því hafi krafa hans forgangsrétt í þrotabúið. Þá heldur sóknaraðili því fram, að þar sem innstæða hans sé afurðaeftirstöðvar frá árinu 1967, þá megi skoða hana sem hluta af launum hans sem bónda, þ. e. framleiðanda á því ári, sem einn- ig leiði til forgangsréttar á kröfunni. Varnaraðili, Erlendur Björnsson skiptaráðandi vegna þrotabús Kaupfélags Austfjarða, styður kröfu sína þeim rökum, að sóknar- aðili hafi ekki getað átt rétt á því, að sér væri skilað aftur inn- lögðum afurðum frá árinu 1967, þar sem þeim hafi ekki verið haldið aðgreindum frá afurðum annarra viðskiptamanna félags- ins og þær höfðu væntanlega verið seldar að mestu leyti. Sóknar- aðili hafi ekki sýnt fram á eða gert líklegt, að hann hafi átt hlut- bundinn rétt yfir nefndum afurðum, eftir að kaupfélagið tók við Þeim. Ekki hafi hann heldur sýnt fram á, að kaupfélagið og síðar 421 Þrotabúið hafi átt að halda andvirði afurða hans aðgreindu frá öðru fé sínu. Þá hafi sóknaraðili eigi heldur sýnt fram á, að krafa hans eigi forgangsrétt samkvæmt 82.-89. gr. skiptalaga. Krafa sóknaraðilja geti ekki fallið undir það að vera kaup vinnuhjúa eða annarra þjónustumanna, sbr. 83. gr. skiptalaga, b, 5. Fyrir dóminn kom Birgir Hallvarðsson, sem var kaupfélags- stjóri frá því 1. október 1965 til ársloka 1967. Framburður hans var tekinn gildur sem staðfestur og var eigi mótmælt. Kaupfélagsstjórinn fyrrverandi skýrði frá því, að kaupfélagið hafi rekið sláturhús. Hafi bændur komið með fé sitt til slátrunar og hafi verið slátrað fyrir hvern fyrir sig. Innmatur hafi verið gerður upp strax við bændur. Afurðum hafi verið haldið sér og þær vigtaðar og metnar í gæðaflokkamati. Matið og innleggið verið fært á skýrslu, sér fyrir hvern innleggjanda, og síðan færð ákveðin prósenta af grund- vallarverði Framleiðsluráðs landbúnaðarins á þeim tíma til tekna í viðskiptareikning innleggjanda hjá kaupfélaginu. Eftirstöðvar verðsins hafi svo verið greiddar innleggjanda eða færðar honum til tekna á viðskiptareikning hans fyrir næstu sláturtíð. Kaupfélagsstjórinn fyrrverandi skýrði enn fremur frá því, að eftir að mat og vigtun hafi farið fram á afurðunum, þá hafi kjöt verið látið í frysti og gærur saltaðar, en ekkert verið aðgreint frá hverjum innleggjanda fyrir sig. Þá upplýsti kaupfélagsstjórinn fyrrverandi, að andvirði allra afurða hafi verið fært á afurðasölureikning og síðan hafi kaup- félagið reiknað sér 2% umboðslaun af heildarfjárhæð afurða, að hann fastlega minnti. Samkvæmt samþykktum Kaupfélags Austfjarða, sem hafa ver- ið lagðar fram í málinu, þá var tilgangur félagsins m. a. að taka til sölumeðferðar allar söluhæfar framleiðsluvörur á félagssvæð- inu. Ekki er tekið fram í samþykktinni, á hvern hátt þetta skuli leyst af hendi. Í framburði Birgis Hallvarðssonar kemur glögglega fram sá viðskiptamáti, sem hafður var á afurðamóttöku og afurðasölu hjá félaginu. Ær ljóst, að við vigtun og mat er innleggjanda færður til tekna á viðskiptareikningi viss hluti af heildarverði innlagðra afurða og endanlegt uppgjör fyrir næstu sláturtíð þannig, að innleggj- 422 anda er þegar eftir mat og vigtun á afurðunum færður viss hluti afurðaverðsins til tekna, þ. e. áður en afurðirnar eru seldar. Greinilegt er og, að engu er haldið sérgreindu eftir mat og vigtun og útilokað að sérgreina innlegg frá hverjum bónda fyrir sig. Útilokað virðist því, að sóknaraðili hafi getað átt hlutbundinn rétt yfir innlögðum afurðum, eftir að kaupfélagið tók við þeim, þ. e. eftir mat og vigtun. Þegar af þeim ástæðum, sem hér hafa verið greindar, lítur dómarinn svo á, að sóknaraðili eigi ekki að fá innstæðu sína greidda utan skuldaraðar. Dómarinn lítur svo á, að skýra beri 83. gr. skiptalaga, b, 5, þröngt og geti sóknaraðili sem þáverandi bóndi eigi skoðast sem hjú eða þjónustumaður kaupfélagsins og fái því rök sóknaraðilja að þessu leyti eigi staðist. Með vísun til framanritaðs eru kröfur sóknaraðilja eigi teknar til greina. Málskostnaður fellur niður. Því úrskurðast: Kröfu Sigurðar Stefánssonar að fjárhæð kr. 27.052.34 í þrotabúi Kaupfélags Austfjarða, Seyðisfirði, ber að taka til greina sem almenna kröfu. 423 Föstudaginn 18. apríl 1975. Nr. 74/1974. Guðbjartur Pálsson (Kristján Eiríksson hrl.) gegn Rafmagnsveitu Reykjavíkur (Jónas A. Aðalsteinsson hrl.). Dómendur: hæstarðttardómararnir Benedikt Sigurjónsson. Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Raforkusala. Innsetningargerð staðfest. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið hinum áfrýjaða úrskurði til Hæsta- réttar með stefnu 8. apríl 1974. Krefst hann þess, að synjað verði um framgang hinnar umbeðnu gerðar. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Hér fyrir dómi hefur áfrýjandi byggt á þeirri málsástæðu, að stefndi hafi eigi krafið hann um greiðslu samkvæmt ákvæðum 16. og 17. gr. reglugerðar nr. 5/1939. Hafi krafan því eigi verið gjaldfallin, er áfrýjanda var tilkynnt, að straumur yrði rofinn af húsnæði hans. Málsástæða þessi var ekki höfð uppi í héraði, og kemur hún því eigi til álita hér fyrir dómi samkvæmt 45. gr. laga nr. 75/1973. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða úrskurðar ber að staðfesta hann. Áfrýjanda ber að greiða stefnda 30.000 krónur í málskostn- að fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Guðbjartur Pálsson, greiði stefnda, Raf- magnsveitu Reykjavíkur, 30.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. AZA Úrskurður fógetaréttar Reykjavíkur 20. mars 1974. Í máli þessu er þess krafist, að starfsmönnum gerðarbeiðanda, Rafmagnsveitu Reykjavíkur, verði með innsetningargerð fengin umráð og aðgangur að rafmagnsmælum nr. 17362701, 27036154 og 1216191, en mælar þessir eru Í húsinu nr. 38 A við Bragagötu og mæla rafmagnsnotkun til húsnæðis þess, sem gerðarþoli, Guð- bjartur Pálsson, hefur þar til umráða. Málskostnaðar er krafist úr hendi gerðarþola. Gerðarþoli, Guðbjartur Pálsson, hefur mótmælt því, að um- beðin innsetningargerð nái fram að ganga. Hann hefur krafist málskostnaðar sér til handa. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum flutn- ingi, sem fór fram þann 7. þessa mánaðar. Svo er frá skýrt af hálfu gerðarbeiðanda, að gerðarþoli, Guð- bjartur Pálsson, sem er leigutaki í húsinu nr. 38 A við Bragagötu, hafi verið orðinn skuldugur um kr. 89.611 í nóvember 1973, Hon- um hafi verið tilkynnt, að orkusala til hans yrði stöðvuð, ef skuld þessi yrði ekki greidd, en þetta hafi engan árangur borið. Og er starfsmenn gerðarbeiðanda hafi komið á staðinn til að taka mæli- tækin úr sambandi og rjúfa þannig orkustraum, hafi gerðarþoli neitað þeim um aðgang. Á það er bent í málsútlistun gerðarbeiðanda, að mælitæki fyrir orkustraum séu eign rafmagnsveitunnar og aðgangur að þeim sé lögvarinn, sbr. 13. grein, 2. mgr. og 17. grein reglugerðar nr. 5/1939, sbr. einnig 76. gr. laga nr. 58/1967. Rafmagnsveitan hafi einkarétt á rafmagnssölu og verði jafnframt að selja þeim raf- magn, sem þess óska. Sé innsetningarbeiðni þessi í alla staði rétti- leg og óhjákvæmileg og ekki þurfi annað skilyrði að vera fyrir hendi til þess að framfylgja megi lögvörðum rétti til að loka fyrir rafstraum en það, að ekki hafi verið greitt á gjalddaga. Af gerðarþola hálfu er ekki vefengt, að skuld sé fyrir hendi og hafi rafmagnsveitan lokunarheimild að vísu, en því er haldið fram, að lög standi ekki til þess, að beita megi fógetagerð til að knýja fram aðgang að húsakynnum manna, svo lokun megi fram fara. Verði gerðarbeiðandi að leita annarra úrræða til að sjá hags- munum sínum borgið, svo sem að krefjast lögtaks til tryggingar áföllnum skuldum. Bent er á það, að heimild fyrir beinum fógeta- gerðum í íslenskum rétti sé N. L. VI-14-6 og komi lögjöfnun ekki til álita í máli þessu. Því er ekki mótmælt, að gerðarþoli hafi fengið aðvörun um lokun. Það verður að telja almenna réttarfarsreglu, sem m. a. hefur stoð í N. L. VI-14-6, að maður geti beitt fógetagerð, er hann þarf nauðsynlega að ná umráðum eða handhöfn með skjótum hætti, ef það liggur fyrir, að hann á augljósan rétt til þessara aðilda og að- för mætti gera samkvæmt 12. gr. og aðalefni 13. gr. laga nr. 19/ 1887, hefði hann farið þá leið að afla sér dóms um skyldu gagn- aðilja. Ekki hefur verið vefengd sú frásögn gerðarbeiðanda, að gerðar- boli skuldi fyrir rafmagnsnot og að honum hafi verið tilkynnt um lokun orkustraums. Gerðarbeiðanda er brýn þörf á að komast sem fyrst að mælitækjum til þess að geta rofið rafstraum til híbýla gerðarþola. Verður krafa gerðarbeiðanda um innsetningu tekin til greina á hans ábyrgð. Rétt þykir, að gerðarþoli greiði gerðarbeiðanda málskostnað vegna fógetamáls þessa. Þykir hann hæfilega tiltekinn kr. 15.000. Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Gerð þessi fer fram samkvæmt kröfu gerðarbeiðanda og á hans ábyrgð. Gerðarþoli greiði gerðarbeiðanda kr. 15.000 í málskostnað innan 15 daga frá kirtingu úrskurðar þessa að viðlagðri aðför að lögum. 426 Föstudaginn 25. apríl 1975. Nr. 31/1974. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Sigurði Guðmundi Stefáni Þorleifssyni (Örn Clausen hrl.). Dómendur: hæstaróttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Tékkamisferli. Skjalafals. Brot gegn 155. gr., 248. gr. og 261. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Dómur Hæstaréttar. Eftir uppsögu héraðsdóms hafa verið lögð fram nokkur ný gögn í máli þessu, og vitnaskýrslur hafa verið teknar af Jóni Hilmari Þórarinssyni leigubifreiðarstjóra, sbr. ákæru | 7, og Sveini Daníelssyni sjómanni, sbr. ákæru 1 8. Jón Hilmar Þórarinsson kveður mann nokkurn, er hann eigi viti deili á, hafa greitt sér fyrir akstur með tékka þeim, C Nr. 203286, að fjárhæð kr. 1900, er greinirí ákæru 17. Sveinn Daníelsson skýrir svo frá, að kona hans, Fanney Kristmannsdóttir, hafi að sér fjarverandi keypt af ákærða tékka þann, C Nr. 203289, að fjárhæð kr. 5.000, er getur í ákæru I 8. Kveðst Sveinn síðan hafa framselt tékka þennan í flugafgreiðslu á Keflavíkurflugvelli, en síðar orðið að leysa hann til sín, þar eð innstæða fyrir fjárhæðinni hafi ekki verið fyrir hendi á viðkomandi bankareikningi. Brot ákærða, er greinir í ákæru Í 1—5 og 7—9, eru rétti- lega heimfærð undir 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Eigi er að fullu upplýst í máli þessu um notkun ákærða á tékkum þeim, C Nr. 203285, að fjárhæð kr. 1.100, C Nr. 203295, að fjárhæð kr. 700, og C Nr. 203300, að fjárhæð kr. 8.000, er getur í ákæru I 6, 10 og 12, en ákærði kveðst ekkert muna eftir tékkum þessum né heldur tékka þeim, C Nr. 203296, að fjár- 427 hæð kr. 2.000, er getur í ákæru Í 11. Um þennan tékka segist Jóhannesi P. Jónssyni rannsóknarlögreglumanni svo frá, að hann hafi átt tal við framseljanda tékkans, Jón Jónsson, Njáls- götu 108. Hafi Jón tjáð sér, að ákærði hafi sefið honum tékk- ann Í pósthúsinu hér í borg, þar sem þeir hafi hist, en ákærði hafi þá verið ölvaður. Ekki þykja framkomnar nægar sannanir fyrir því, að ákærði hafi með notkun síðastsreindra fjögurra tékka gerst sekur um brot gegn 248. gr. almennra hegningarlaga. Aftur á móti þykir útgáfa og notkun hans á tékkum þessum varða við 261. gr. almennra hegningarlaga, en fyrir Hæstarétti hefur mál þetta verið flutt svo sem brot ákærða gætu varðað við þessa lagagrein, sbr. 3. mgr.118. gr. laga nr. 74/1974. Brotum þeim, er greinir í ákæru II 1—7 og HI, er lýst í héraðsdómi og þau réttilega heimfærð til refsiákvæða. Þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin í héraðsdómi, sbr. 71. gr. almennra hegningarlaga. Eigi verður séð, að gerð hafi verið skaðabótakrafa af hálfu vinbúðarinnar Lindargötu 46 hér í borg, kr. 4.160. Verður því ekki dæmt um fjárhæð þessa í málinu. Að öðru leyti ber að staðfesta úrlausn héraðsdóms um framkomnar skaðabóta- kröfur, enda hefur ákærði samþykkt þær. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um greiðslu sakarkostn- aðar. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 25.000, og málsvarnar- laun skipaðs verjanda hans, kr. 25.000. Rannsókn máls þessa er mjög ábótavant. Aðeins eitt vitni, Guðrún Ólafsdóttir, var yfirheyrt fyrir dómi, áður en héraðs- dómur var kveðinn upp, og síðar eingöngu áðurnefnd tvö vitni. Þá virðist ákærði hafa verið lítt yfirheyrður fyrir dómi um sakaratriði þau, er honum eru gefin að sök í Í. kafla ákæru 1—12, en eingöngu er bókað í þingbók um þessi atriði „... 0g skýrir hann sjálfstætt aðspurður frá málavöxtum á sama veg og við yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglu dskj. nr. VI XXII“. Ber að víta þessa ófullkomnu rannsókn. 428 Dómsorð: Ákærði, Sigurður Guðmundur Stefán Þorleifsson, sæti fangelsi 8 mánuði. Ákærði greiði Heimilistækjum s/f kr. 700, Jóni Þór- arinssyni kr. 1.900 og vínbúðinni Snorrabraut 56 kr. 2.135. Ákvæði héraðsdóms um greiðslu sakarkostnaðar á að vera óraskað. Ákkærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, kr. 25.000, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Arnar Clausens hæstaréttarlögmanns, kr. 25.000. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Gullbringu- og Kjósarsýslu 26. september 1973. Ár 1973, miðvikudaginn 26. september, var í sakadómi Gull- bringu- og Kjósarsýslu, sem háður var í skrifstofu embættisins af Sigurði Halli Stefánssyni, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 602/1973: Ákæruvaldið gegn Sigurði Guðmundi Stefáni Þor- leifssyni. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, er með ákæruskjali sak- sóknara ríkisins, dagsettu 26. mars 1973, höfðað gegn Sigurði Guðmundi Stefáni Þorleifssyni sjómanni, Hraungerði, Grindavík, „fyrir tékkasvik og tékkafals, framið í Reykjavík og nágrenni í september og nóvember 1972, með því að gefa út eftirtalda tékka á ávísanareikning sinn nr. 108827 við Landsbanka Íslands og úr tékkhefti Guðrúnar Ólafsdóttur við Verslunarbanka Íslands, en reikningsnúmer valdi hann af handahófi, og framvísun á fölsuð- um tékka úr tékkhefti Guðrúnar Ólafsdóttur og nota þá í við- skiptum, svo sem rakið verður, án þess að innstæða væri fyrir þeim: I. Tékkar á ávísanareikning nr. 108827 í Landsbankanum. 1. CNr. 203276, kr. 1.800, til handhafa, dagsettur 18. september 1972. Greiðsla fyrir áfengiskaup í vínbúðinni við Lindargötu. 2. CNr. 203278, kr. 2.135, til handhafa, dagsettur 18. september 429 1972. Greiðsla á áfengi í Áfengisversluninni við Lindargötu. 3. CNr. 203279, kr. 2.000, til handhafa, dagsettur 18. september 1972. Greiðsla á veitingum á Hótel Borg. 4. C Nr. 203281, kr. 200, til handhafa, dagsettur 18. september 1972. Greiðsla á klippingu á Rakarastofunni Vesturgötu 3. 5. CNr. 203282, kr. 2.360, til handhafa, dagsettur 18. september 1972. Greiðsla á áfengi í vínbúðinni við Lindargötu. 6. C Nr. 203285, kr. 1.100, til handhafa, dagsettur 6. nóvember 1972. Óljóst um notkun. 7. C Nr. 202286, kr. 1.900, til handhafa, dagsettur 16. septem- ber 1972. Óljóst um notkun. Framseldur í banka af bifreiða- stöðinni Hreyfli. 8. C Nr. 203289, kr. 5.000, til handhafa, dagsettur 20. september 1972. Óljóst um notkun. Framseldur í banka af Sveini Daní- elssyni, Eyjabakka 20. 9. C Nr. 202294, kr. 1.000, til handhafa, dagsettur 17. september 1972. Greiðsla á ökugjaldi til Skúla Sigurbjörnssonar, öku- manns á Hreyfli. 10. C Nr. 203295, kr. 700, til handhafa, dagsettur 22. september 1972. Notaður í viðskiptum við Heimilistæki s/f, Hafnar- stræti. 11. C Nr. 203296, kr. 2.000, til handhafa, dagsettur 22. september 1972. Óljóst um notkun. Framseldur í banka af Jóni Jóns- syni, Njálsgötu 108. 12. C Nr. 203300, kr. 8.000, til handhafa, dagsettur 6. nóvember 1972. Óljóst um notkun. Framseldur í banka af ákærða. II. Tékkar úr tékkhefti Guðrúnar Ólafsdóttur, gefnir út á eigin nafni á Verslunarbankann á reikningsnúmer, sem valið var af handahófi: 1. A Nr. 643852, kr. 2.000, til handhafa, án dagsetningar 1972. Óljóst um notkun tékkans. Framseldur í banka 22. nóvem- ber 1972. 2. A Nr. 643853, kr. 3.000, til handhafa, án dagsetningar 1972. Greiðsla á veitingum á Hótel Loftleiðum. 3. A Nr. 643854, kr. 3.000, til handhafa, dagsettur 18. septem- ber 1972. Greiðsla á veitingum á Hótel Loftleiðum. 4. A Nr. 643855, kr. 3.000, til handhafa, dagsettur 18. nóvem- ber 1972. Greiðsla á veitingum á Hótel Loftleiðum. 430 5. A Nr. 643857, kr. 3.000, til handhafa, án dagsetningar 1972. Greiðsla á veitingum á Hótel Loftleiðum. 6. A Nr. 643860, kr. 1.000, til handhafa, dagsettur 18. nóvember 1972. Greiðsla á veitingum á Hótel Loftleiðum. . A Nr. 643861, kr. 3.000, til handhafa, án dagsetningar 1972. Greiðsla á ökugjaldi til Jóhannesar Sigfússonar leigubifreið- arstjóra, Álfaskeiði 70, Hafnarfirði. I Ill. Framvísun á fölsuðum tékka á Hótel City í Reykjavík 18. nóv- ember 1972 til greiðslu gistikostnaðar, að upphæð kr. 3.000. Tékk- inn var úr tékkhefti Guðrúnar Ólafsdóttur, og hafði ákærði falsað á útgefandanafnið Jón Sigurðsson og ábakið tékkann með sama nafni. Atferli ákærða, sem rakið er í I. og II. kafla hér að framan, telst varða við 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en háttsemi sú, sem rakin er í Ill. kafla, við 1. mgr. 155. gr. sömu laga. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu skaðabóta og alls sakarkostnaðar“. Ákærði er sakhæfur, fæddur í Arnardal, Ísafirði, 14. júní 1935, og hefur sætt kærum og refsingum sem hér segir: 1958 19/11 Keflavíkurflugvelli: Sátt, 50 kr. sekt fyrir brot á lög: um nr. 73/1952. 1962 31/1 Keflavíkurflugvelli: Dómur: 28 daga varðhald. Svipt- ur ökuréttindum í 2% ár frá birtingu dómsins fyrir brot gegn 2. mgr., sbr. 4. mgr. 25. gr., 1. og 2. mgr. 26. gr., 37. gr. og 2. mgr. 41. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga. 1963 22/5 Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. 1964 22/4 Reykjavík: Dómur: 3 mánaða fangelsi, skilorðsbund- ið í 3 ár, fyrir brot á 244. gr. hegningarlaga. 1984 7T/6 Reykjavík: Sátt, 1.000 kr. sekt fyrir tékkamisferli. 1964 22/12 Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 3/2 Reykjavík: Dómur: 10 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 155. gr. og 248. gr. hegningarlaga. Staðfest í Hæstarétti 5. maí 1965, en refsing skilorðsbundin í 3 ár. 1965 18/5 Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 11/6 Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 29/10 Gullbringu- og Kjósarsýslu: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 431 1966 18/5 Gullbringu- og Kjósarsýslu: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1967 28/3 Akranesi: Dómur: 15 daga varðhald fyrir brot á 2. mgr., sbr. 4. mgr. 25. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga. Sviptur ökuleyfi ævilangt frá dóms- birtingu. 1967 1/6 Akranesi: Sátt, 300 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfeng- islaga. 1969 8/8 Reykjavík: Sátt, 500 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengislaga. 1972 22/6 Reykjavík: Sátt, 700 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengislaga. Málavextir eru þessir samkvæmt eigin framburði ákærða og vætti vitna svo og öðrum gögnum, og verður við lýsingu mála- vaxta fylgt sömu efnisniðurröðun og í ákæruskjali: I. Ákærði hafði sparisjóðsávísanareikning nr. 108827 við Landsbanka Íslands, Reykjavík, og er upplýst, að í september og nóvember 1972 gaf hann út til handhafa tólf tékka á nefndan reikning, og reyndist innstæðu skorta fyrir þeim, er þeim var framvísað í greiðslubanka. Ákærði hefur skýrt svo frá, að á þeim tíma, er tékkarnir voru gefnir út, hafi hann verið í óreglu og ekki fylgst neitt með innstæðu á reikningnum. Tékkarnir eru taldir í ákæru, og er þeim þar að öllu leyti rétt lýst, eyðublaða- númerum, dagsetningum og fjárhæðum. Verður nú rakið það, sem fram hefur komið um notkun tékkanna, og við það fylgt sömu töluröð og í ákæru: 1. Ákærði notaði tékka þennan til greiðslu á áfengi í áfengis- versluninni við Lindargötu. 2. Ákærði notaði tékka þennan til greiðslu á áfengi í áfengis- versluninni við Snorrabraut. 3. Með tékka þessum staðgreiddi ákærði veitingar á Hótel Borg. 4. Með tékka þessum staðgreiddi ákærði fyrir klippingu á rak- arastofu Vesturgötu 3, Reykjavík. 5. Með tékka þessum greiddi ákærði fyrir áfengi í áfengisversl- uninni við Lindargötu. 6. Ekki er að fullu upplýst um notkun tékka þessa, en hann er framseldur af ákærða, og sama dag og hann var útgefinn var honum framvísað til greiðslu í austurbæjarútibúi Landsbanka Íslands. Þykja nægar líkur að því leiddar, að ákærði hafi selt tékkann þar. 7. Ekki er að fullu upplýst um notkun tékka þessa, en hann var 432 framseldur af Jóni Þórarinssyni og síðan í banka af bifreiða- stöðinni Hreyfli, og er ljóst, að ákærði hefur notað tékkann í viðskiptum. 8. Tékka þennan seldi ákærði konu að nafni Fanney Krist- mundsdóttir, en maður hennar, Sveinn Daníelsson, framvís- aði síðan tékkanum í banka. 9. Með tékka þessum greiddi ákærði ökugjald til Skúla Sigur- björnssonar, ökumanns á bifreiðastöðinni Hreyfli. 10. Ekki er að fullu upplýst um notkun tékka þessa, en hann hefur verið notaður í viðskiptum við Heimilstæki s/f, Hafnarstræti, og eru ekki á hann rituð nöfn annarra framseljenda. 11. Tékka þennan gaf ákærði Jóni Jónssyni, Njálsgötu 108, Reykjavík, sem síðan framseldi hann í banka. 12. Ekki er að fullu upplýst um notkun tékka þessa, en hann var framseldur af ákærða og honum framvísað í útibúi Lands- banka Íslands sama dag og hann var útgefinn. II. Sannað er, að í nóvember 1972 gaf ákærði út og hagnýtti í viðskiptum sjö tékka á Verslunarbanka Íslands h/f, Reykjavík, úr tékkhefti, sem hann komst yfir úr fórum Guðrúnar Ólafsdóttur, Kambsvegi 22, Reykjavík. Tékkarnir reyndust innstæðulausir, og voru þeir allir gefnir út til handhafa á reikningsnúmer, sem ákærði valdi af handahófi. Tékkarnir eru taldir í ákæru, og er þeim þar að öllu leyti rétt lýst, eyðublaðanúmerum, fjárhæðum og dagsetningum. Verður nú rakið það, sem fram hefur komið um notkun tékkanna, og við það fylgt sömu töluröð og í ákæru: 1. Ekki er að fullu upplýst um notkun tékka þessa. Ekki er ritað á hann framsal, en honum var framvísað í banka 22. nóvember 1972. Ákærði kvaðst vafalaust hafa notað hann til greiðslu fyrir einhverjar veitingar eða þjónustu, t. d. akstur. 2,-6. Tékka þessa notaði ákærði til að staðgreiða veitingar í Hótel Loftleiðum. 7. Með tékka þessum greiddi ákærði ökugjald til Jóhannesar Sigfússonar leigubifreiðarstjóra, Álfaskeiði 70, Hafnarfirði. III. Laugarðaginn 18. nóvember 1972, klukkan 1024, var óskað aðstoðar lögreglunnar í Reykjavík að Hótel City í Reykjavík vegna ætlaðrar tékkafölsunar. Á staðnum hittu lögreglumenn fyrir starfsmann hótelsins, Barða Ólafsson, sem tjáði þeim, að hótelgestur hefði skömmu áður ætlað að greiða áfallinn hótel- reikning með tékka, sem hann teldi ógildan eða falsaðan. Maður 433 sá, sem hér um ræðir, ákærði í máli þessu, hafði verið í herbergi Í nefndu hóteli ásamt Guðrúnu Ingibjörgu Ólafsdóttur, Kambs- vegi 22, Reykjavík, og er hann hafði greitt reikning hótelsins, var farið með þau á lögreglustöðina við Hverfisgötu, þar sem ákærði var yfirheyrður af varðstjóra og síðan af rannsóknarlög- reglumanni. Samkvæmt fangabók hafði hann meðferðis kr. 1.890 og áfengisblöndu í flösku. Ákærði viðurkenndi þegar að hafa falsað útgefandanafnið Jón Sigurðsson á tékkann, sem var að fjárhæð kr. 3.000, eyðublaðanúmer A Nr. 643851 á Verslunarbanka Íslands h/f, dagsetning 18. 10. 1972.og númer ávíÍsanareiknings ritað 186. Ákærði skýrði svo frá við yfirheyrslu hér fyrir dómi, að hann hafi föstudagskvöldið 17. nóvember og fram á nótt verið í „partíi“ í heimahúsi í Reykjavík, en þar þekkti hann aðeins einn gesta, konuna Guðrúnu Ingibjörgu Ólafsdóttur. Hann kvað einhvern veginn hafa atvikast, að hann útfyllti tékka að fjárhæð kr. 3.000 úr tékkhefti Guðrúnar Ingibjargar og undirritaði með nafn- inu „Jón Sigurðsson“. Um leið hafi hann rifið nokkur eyðublöð úr heftinu og stungið í vasa sinn. Hann kvaðst hafa ætlað að nota tékkann til að greiða leigubifreiðarstjóra fyrir áfengisflösku, en hann ekki viljað taka við honum og ákærði þá stungið honum aftur í vasa sinn og tekið þátt í að greiða fyrir áfengið með reiðu- fé. Ákærði kvað þau Guðrúnu Ingibjörgu hafa farið í Hótel City undir morgun og fengið þar herbergi. Er kom að því að greiða fyrir hótelherbergið, kvaðst hann hafa munað eftir tékkanum, sem hann hafði útfyllt, og ætlað að greiða reikninginn með hon- um, en þá hafi lögreglan verið kölluð:á vettvang. Að kvöldi sama dags og að loknum yfirheyrslum kvaðst ákærði hafa haldið áfram drykkju og þá svo og næsta dag útfyllt og notað í viðskiptum tékkaeyðublöð, er hann hafði tekið úr tékkhefti Guðrúnar Ingi- bjargar, sbr. kafla II hér að framan. Vitnið Guðrún Ólafsdóttir kvaðst hafa verið ásamt ákærða í „partíi“ í húsi í Reykjavík föstudagskvöldið 17. nóvember. Þangað muni hafa verið fengin áfengisflaska frá leigubifreiðarstjóra og muni ákærði hafa greitt fyrir hana án þess til tals kæmi, að tékk- hefti vitnisins yrði notað. Þau hafi farið í annað „partí“ þá um nóttina og undir morgun í leigubifreið að Hótel City og ákærði greitt bifreiðarstjóranum fyrir aksturinn og áfengisflösku með eigin fé. Vitnið kvað þau ákærða hafa verið stöðugt saman frá því á föstudagskvöldinu, þar til ákærði fór á afgreiðslu hótelsins til að greiða fyrir herbergið, en skömmu síðar hafi lögreglumenn 28 434 komið og vitnið þá tekið eftir, að horfið var úr tösku hennar veski með tékkhefti og fleira. Niðurstöður. Ákærði hefur með atferli því, er greinir í köflum I og II, gerst brotlegur við 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Með atferli því, er greinir í kafla Ill, hefur hann gerst brotlegur við 1. mgr. 155. gr. sömu laga. Refsing ákærða þykir samkvæmt nefndum lagagreinum, sbr. 1. mgr. 77. gr. hegningarlaganna, hæfilega ákveðin fangelsi 8 mán- uði. Guðrún Ingibjörg Ólafsdóttir hefur gert kröfu um bætur að fjárhæð kr. 2.000 vegna ætlaðs þjófnaðar, sem ekki er fjallað um í ákæru, og ber að vísa kröfunni frá dómi. Undir rekstri málsins greiddi ákærði bótakröfu Jóhannesar Sigfússonar leigubifreiðar- stjóra, kr. 3.000 (sbr. Il 7). Aðrir hafa gert bótakröfur sem hér segir: 1. Heimilistæki s/f (I 10), kr. 700. 9. Jón Þórarinsson, Eiríksgötu 9, Reykjavík (1 7), kr. 1.900. 3. Vínbúðin Snorrabraut 56 (I 2), kr. 2.135. 4. Vínbúðin Lindargötu 46 (I 1 og 5), kr. 4.160. Kröfur þessar eru studdar nægum gögnum og verða teknar til greina að fullu. Þá ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar. Því dæmist rétt vera: Ákærði, Sigurður Guðmundur Stefán Þorleifsson, sæti fang- elsi 8 mánuði. Ákærði greiði bætur sem hér segir: 1. Heimilistækjum s/f kr. 700. 9. Jóni Þórarinssyni, Eiríksgötu 9, Reykjavík, kr. 1,900. 3. Vínbúðinni Snorrabraut 56, Reykjavík, kr. 2.135. 4. Vínbúðinni Lindargötu 46, Reykjavík, kr. 4.160. Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 435 Mánudaginn 28. apríl 1975. Nr. 157/1973. M (Páll S. Pálsson hrl.) Segn K (Guðrún Erlendsdóttir hrl.). Dómondur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Barnsfaðernismál. Dómur Hæstaréttar. Héraðsdóminn kvað upp Hermann G. Jónsson, settur bæj- arfógeti á Akranesi. Áfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 30. október 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 24. október s. á. Krefst hann aðal- lega ómerkingar á hinum áfrýjaða dómi, en til vara krefst hann sýknu af kröfum stefndu. Þá krefst hann málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefndu. Stefnda, sem fengið hefur gjafvarnarleyfi fyrir Hæsta- rétti með bréfi dómsmálaráðuneytis 30. apríl 1974, krefst stað- festingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæsta- rétti, eins og málið væri eigi gjafvarnarmál. Eigi eru efni til að sinna ómerkingarkröfu áfrýjanda. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann. Dæma ber áfrýjanda til að greiða málskostn- að fyrir Hæstarétti, kr. 25.000, sem renni í ríkissjóð. Gjaf- varnarkostnaður stefndu fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin laun skipaðs talsmanns hennar fyrir Hæstarétti, kr. 25.000. Það athugast, að áfryjandi er samkvæmt gögnum máls skráður í prestsþjónustubók faðir barns þess, er málið fjallar um, eftir einhliða skýrslu stefndu og að áfrýjanda fornspurð- um. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, M, greiði málskostnað fyrir Hæstarétti, 436 25.000 krónur, er renni Í ríkissjóð. Gjafvarnarkostnaður stefndu fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skipaðs talsmanns hennar, Guðrúnar Erlends- dóttur hæstaréttarlögmanns, 25.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Akraness 20. júní 1973. Hinn 25. september 1970 ól sóknaraðili í máli þessu, K, ógift stúlka, fædd ..., til heimilis ..., meybarn á sjúkrahúsi. Sam- kvæmt vottorði Helgu Ragnheiðar Höskuldsdóttur ljósmóður var fæðingarþyngd barnsins 3.540 gr. og lengd 52 cm. Barnið hlaut í skírn nafnið B. Föður að barni sínu lýsti sóknaraðili M, þá til heimilis .. fæddan .... En hann hefur eigi við faðernið kannast. Hóf barnsmóðir þá mál þetta með beiðni um meðlagsúrskurð, dags. 16. október 1970. Sóknaraðili hefur gert þær dómkröfur í málinu, að varnaraðili, M, verði dæmdur faðir barns sóknaraðilja, B, er fæddist 25. sept- ember 1970, og hann verði dæmdur til að greiða meðlag með því frá fæðingu þess til fullnaðs 17 ára aldurs þess, fæðingarstyrk svo og tryggingargjald hennar árið 1970. Til vara krefst sóknaraðili fyllingareiðs svo og málskostnaðar, hvernig sem málið fer. Dómkröfur varnaraðilja, M, í málinu eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum sóknaraðilja í máli þessu og að honum verði tildæmdur hæfilegur málskostnaður. Málavextir eru þessir: Sóknaraðili, K, mætti fyrst fyrir dómi í máli þessu 18. febrúar 1971. Hún sagðist hafa kynnst varnaraðilja, M, haustið 1969, en þó hafa séð hann áður, er hann var hér á ... við sjómennsku. Samkvæmt skipshafnarskrá m/b Z, sem lögð hefur verið fram sem dómsskjal í máli þessu, var varnaraðili lögskráður 1. vélstjóri frá 16. október til 31. desember 1969. II. vélstjóri var A, sem einnig kemur við sögu Í máli þessu, og var hann lögskráður á skipið á sama tíma. Ýmsir hásetar voru á skipinu, og er hér ástæða að nefna D frá ..., sem einnig var lögskráður frá 16. október til 18. nóvember 1969. .„ 437 Menn þessir bjuggu þetta haust, 1969, í íbúð á efri hæðað X..., en hún var eign Y, en það fyrirtæki á fyrrnefndan bát. Sóknaraðili var þetta haust, 1969, í III. bekk Gagnfræðaskóla 2... Hún kvaðst ásamt tveim skólasystrum sínum hafa farið að venja komur sínar að X til fyrrnefndra sjómanna. Voru það E, sem var Í sama bekk og sóknaraðili, einnig 15 ára, og F, 14 ára að aldri, er var í Il. bekk skólans. Sóknaraðili kvað F, sem er ávallt kölluð G, hafa kynnst A, og hafi það orðið til þess, að þær fóru að fara þarna í heimsóknir. Þessar heimsóknir stúlknanna voru í október, nóvember og desember fram að jólum. Sóknaraðili sagði þær hafa komið að X síðdegis eða að kvöldum og stundum oftar en einu sinni sama daginn. Sóknaraðili segir, að þau hafi spjallað saman, spilað á spil o. fl., og voru þeir alloft með áfengi, einkum D og H. Þeir höfðu herbergi þarna hvor fyrir sig. Þær stúlkurnar komu einkum í herbergi D, en strákarnir voru þar alltaf, segir sóknaraðili. Það kom fyrir, að strákarnir buðu þeim stúlkunum í leigubíl um bæinn, en sóknaraðili segist aldrei hafa neytt áfengis með þeim og ekki heldur hinar stúlkurnar. Sóknaraðili segir, að þær hafi yfirleitt komið að X að eigin ósk. Segir sóknaraðili, að hún hafi ekki haft samfarir við neinn fyrrnefndan mann nema M og hafi það átt sér stað í eitt skipti í desembermánuði skömmu fyrir jól. Það var skömmu fyrir kvöldmat, og var E með henni. Þær voru á leið að X og mættu þá M og A. Voru þau samferða inn til þeirra. M bauð sóknaraðilja inn til sín, en E var í herbergi A. Fóru samfarirnar fram á legubekk í herbergi M. Voru þau um hálfa klukkustund inni í herbergi hans. Eftir það fóru þær heim. Sóknaraðili kvaðst ekki vita til þess, að M hafi gætt neinnar varúðar til að forðast getnað. Sóknaraðili kveðst hafa haft á klæð- um í byrjun desember síðast og ekki aftur í janúarmánuði, er tími var kominn, og taldi þá, að hún væri barnshafandi. Sóknar- aðili segist þó ekki hafa nefnt þetta við neinn, og vann hún í frystihúsi síðari hluta vetrar, því að hún hætti í skólanum um áramót. Hún fór ekki til læknis og sagði fyrst ömmu sinni frá þessu í maí eða júní, en sóknaraðili er alin upp hjá móðurforeldr- um sínum. Sóknaraðili segir, að móðir sín hafi haft samband við M og hann þá neitað faðerni barnsins. Sóknaraðili staðhæfir, að hún hafi ekki á getnaði barnsins haft samfarir við annan karlmann en M og komi því ekki annar til greina en hann sem faðir barnsins. 438 Sóknaraðili telur, að hún hafi ekki komið að X eftir þetta, en segist þó ekki geta gefið neina skýringu á því. Áður en skýrt er nánar frá síðari framburði sóknaraðilja í máli þessu, skal hér skýrt frá framburði fyrrnefndra stúlkna fyrir dómi 16. apríl 1971. Vitnið E, fædd ... 1954, kvað það rétt vera, að hún hafi verið í sömu bekkjardeild skólans og sóknaraðili haustið 1969. Hún kvað það einnig rétt vera, að þær þrjár fyrrnefndar stúlkur hafi þetta haust, 1969, komið nokkuð oft að X, þar sem þá bjuggu nokkrir sjómenn af bátum Y. Hún segir, að F hafi kynnst strák, sem hét A, sem þarna bjó, og eftir það hafi heimsóknir þessar hafist. Vitnið segist nokkuð hafa kynnst þessum strákum og man eftir H og D, sem kallaður var I. Vitnið man nú ekki nákvæm- lega, hvenær þessar heimsóknir voru, en telur þær hafa verið frá því í október og fram í miðjan desember. Vitnið man, að D og H fóru á brott úr bænum í nóvembermánuði, og segist vitnið minnast þess að hafa komið að X eftir það. Vitnið segir það hafa komið fyrir, að þær stúlkurnar fóru í bifreið með þeim um bæinn. Vitnið kveðst minnast þess, að sóknaraðili var eitt sinn ein inni í herbergi M nokkurn tíma, en nánar aðspurð um það, hvenær það hafi verið, kveðst vitnið ekki muna það og ekki heldur, hvaða tíma dags, en tekur um leið fram, að þær hafi verið í skóla til klukkan 5—-6 að öllum jafnaði. Vitnið vissi ekki fyrr en einhvern tíma um vorið 1970, að sókn- araðili væri barnshafandi, en kveðst aldrei hafa heyrt neinn nefndan sem föður barns sóknaraðilja nema varnaraðilja í máli þessu. Sérstaklega aðspurt segist vitnið ekki minnast þess, að sóknar- aðili hafi verið inni í herbergi hjá öðrum strákum en varnaraðilja, og segist vitnið halda, að það hafi verið aðeins þetta eina sinn. Vitnið F, ..., fædd ... 1955, kveðst hafa haustið 1969, er það var hér í gagnfræðaskólanum, kynnst nokkuð A, er bjó að X, og segir vitnið, að hún hafi þetta haust nokkuð oft komið að X ásamt skólasystrum sínum, E og K, sóknaraðilja máls þessa. Einnig man vitnið eftir D, kallaður 1, og H og segir, að þeir síðar- nefndu hafi í nóvember farið á brott úr bænum, og segist vitnið hafa komið á X eftir það. Vitnið kvaðst ekki geta upplýst um kynni sóknaraðilja við varnaraðilja, en segist þó hafa séð, að þau kysstust, en ekki kveðst hún geta neitt um það borið, hvort þau hafi haft samfarir saman. Sóknaraðili hafi aldrei haft orð að 439 því við vitnið. Sóknaraðili hafi hætt í skólanum um áramót, og vissi vitnið ekki fyrr en um vorið, að sóknaraðili væri barnshaf- andi, en þá sagði sóknaraðili vitninu, að varnaraðili væri faðir barns hennar. Vitnið kveðst ekki vita til þess, að sóknaraðili hafi verið með öðrum en varnaraðilja. Þann 13. desember 1971 mætti sóknaraðili enn fyrir dómi. Hún hélt fast við kröfur sínar í málinu, en sagðist ekki muna ná- kvæmlega, hvenær samfarirnar við sóknaraðilja áttu sér stað, en telur þær hafa farið fram rétt fyrir jólin 1969 og sagðist þá eiga við a. m. k. viku fyrir jól. Sóknaraðili vildi þó eigi staðhæfa neitt um þetta atriði. Hún sagði, að M hafi spurt hana, er þau höfðu samfarirnar, hvenær hún hefði haft síðast á klæðum, og kvaðst hún hafa sagt honum, að það hefði verið nokkrum dögum áður. Hún minnist þess ekki, að M hafi í umrætt sinn spurt hana um, hvort hún hefði verið með D, enda sagði hún, að M hafi vitað, að þau höfðu verið saman. Sóknaraðili viðurkenndi í dóminum að hafa haft samfarir við D einu sinni í herbergi hans að X, en hann bjó þá með H. Var það að kvöldi til, og segist sóknaraðili ekki muna nánar hvenær, en sagðist halda, að það hafi verið um einum mánuði áður en hún hafði samfarir við varnaraðilja. Þann 19. september 1972 mætti sóknaraðili enn fyrir dómi í máli þessu. Staðhæfir hún enn, að enginn annar komi til greina sem faðir barnsins hennar en varnaraðili. Mætti þá einnig í dóminum varnaraðili málsins. Voru þau sam- prófuð. Þau voru sammála um, að þau hafi eigi notað getnaðar- varnir við samfarirnar. Sáttatilraun var og reynd, en reyndist árangurslaus. Sóknaraðili kom enn fyrir dóminn 7. mars 1973. Er sóknar- aðilja þá kynnt frásögn D, sem fyrr er nefndur og síðar verður lýst nánar um, að hún (sóknaraðili) hafi haft samfarir við A II. vélstjóra á 2, en það kvaðst D hafa haft eftir A. Sóknaraðili kvaðst vel muna eftir A, en neitaði því eindregið, að hún hafi haft sam- farir við hann haustið 1969 eða nokkru sinni og sagðist aldrei hafa verið ein með honum í herbergi hans eða annars staðar. Að lokum kom sóknaraðili fyrir dóm 23. maí sl. og hélt enn fast við kröfur sínar. Dómarinn spurði sóknaraðilja nánar um samfarir hennar við varnaraðilja, og svaraði hún strax orðrétt: „Ég var bara með honum í þessum mánuði“. Dómarinn innti hana enn fremur eftir því, með hverjum hún hafi verið áður, og sagði hún orðrétt: „Ég held það hafi verið I“. Þá innti dómarinn sóknar- 440 aðilja eftir því, hvort hún hafi haft samfarir við annan karlmann eftir samfarirnar við varnaraðilja, á meðan hún gekk með barnið, og svaraði hún því neitandi. Ítrekað aðspurð um það, hvort hún hafi eigi haft samfarir við fleiri karlmenn en framangreinda 2 menn sumarið og haustið 1969, neitaði sóknaraðili því staðfastlega. Vitnið Helga Ragnheiður Höskuldsdóttir ljósmóðir kom fyrir dóm 6. mars 1973. Segist vitnið muna sérstaklega eftir sóknaraðilja máls þessa, vegna þess hve ung hún var og einnig vegna þess, að móðir sóknaraðilja vann á sjúkrahúsinu, er stúlkan fæddi barn sitt. Vitnið vissi, að hún var eigi gift eða trúlofuð, enda aðeins 16 ára gömul, er hún ól barn sitt, og kvaðst því hafa innt hana eftir því, hvort hún ætlaði að gefa upp barnsföður. Sóknaraðili svaraði því hiklaust, að faðir barnsins væri M frá ..., en eigi vissi hún fæðingardag hans eða heimilisfang. Sérstaklega aðspurt sagði vitnið, að hún hafi eigi orðið vör við neinar efasemdir hjá sóknar- aðilja um, hver væri faðir barns hennar. Varnaraðili, M, kom fyrst fyrir dóm 14. nóvember 1971, en hann hafði óskað eftir blóðrannsókn í málinu í apríl 1971, og fór hún fram, eins og síðar verður rakið, en hann var þá í Vélstjóra- skólanum í Reykjavík. Sumarið 1971 var hann við síldveiðar í Norðursjó. Varnaraðilja var kynnt sú niðurstaða blóðflokkarannsóknar, að hann gæti verið faðir barns sóknaraðilja. Hann kvaðst að svo stöddu þó eigi viðurkenna faðerni barns sóknaraðilja, en kvaðst þurfa frest í málinu og fram færi frekari athugun í málinu, áður en hann gæti gefið fullnaðarsvar við því, hvort hann væri faðir barnsins eða eigi. Varnaraðili kvaðst kannast við K, sóknaraðilja máls þessa. Hann kvaðst hafa verið skipverji á Z hér á ... árið 1968 og 1969 og fram á árið 1970 á vetrarvertíð og síðan sumarið 1970, en fór í Vélstjóraskólann 15. september 1970. Varnaraðili bjó að X og hafði þar herbergi einn, en stundum með öðrum. Haustið 1969 var varnaraðili einn í herbergi. Sóknaraðili kom mjög oft að X haustið 1969 og þá með ýmsum stúlkum, en oftast E, og einnig kom þangað stúlka, sem kölluð var G. Um haustið var varnar- aðili á síldveiðum og kom oft í land og var oft um borð í land- legum sem vélstjóri. Varnaraðili var Í. vélstjóri, en A II. vélstjóri. A bjó þarna að X svo og H, D og K háseti. Varnaraðili viðurkenndi að hafa eitt sinn snemma í desember 441 verið einn með sóknaraðilja í herbergi hans á X og hafi það verið rétt fyrir kvöldmat. A var þá í sínu herbergi og hjá honum E, en stúlkurnar komu að húsinu um sama leyti og þeir A komu heim úr vinnu. Varnaraðili neitaði því eigi að hafa í umrætt sinn haft samfarir við sóknaraðilja og hafi þær farið fram á legubekk hans. Hann kvaðst hafa gætt þess að missa ekki sæði til sóknaraðilja og kveðst hafa spurt hana, hvenær hún hefði haft síðast á klæð- um, og svaraði sóknaraðili því til, að hún vissi það ekki. Varnaraðili ítrekaði, að samfarir þessar hafi átt sér stað fyrstu dagana í desember og taldi það hafa verið 4. eða 5. desember 1969. Varnaraðili sagðist aldrei hafa haft samfarir við sóknar- aðilja í önnur skipti og taldi það ólíklegt, að þessar samfarir hafi leitt til getnaðar. Því kvaðst hann ekki geta né vilja viðurkenna faðerni barnsins að svo stöddu. Varnaraðili sagðist hafa grun um, að sóknaraðili hafi haft sam- farir við D háseta, er einnig var þarna í herbergi og bjó með H, meðan þeir voru hér á skipinu. Varnaraðili taldi, að D hafi verið hér í bæ um viku, eftir að hann var afskráður samkvæmt skips- hafnarskrá. H sagði upp og fór á brott á undan D, og það kveðst varnaraðili muna örugglega. Varnaraðili kvaðst hafa spurt sóknar- aðilja, er þau höfðu samfarir saman í umrætt sinn, hvort hún hefði verið með I eða A, og sagði hún, að hún hefði ekki verið með A, en viðurkenndi að hún hefði haft samfarir við I. Næst kom sóknaraðili fyrir dóm 26. maí 1972, og lá þá fyrir í dóminum sú niðurstaða blóðflokkarannsóknar, dags. 17. apríl 1972, að D gæti eigi verið faðir barns sóknaraðilja. Varnaraðili kvaðst þó eigi vilja viðurkenna faðerni barns sókn- araðilja og óskaði eftir fresti til að útvega sér talsmann í málinu. Eins og fram hefur komið áður, kom sóknaraðili fyrir dóm 19. september 1972 ásamt varnaraðilja til samprófunar og sáttaum- leitunar. Í dómþingi þessu ítrekaði varnaraðili, að er hann hafi haft sam- farirnar við sóknaraðilja, hafi hann gætt þess að fella ekki sæði til sóknaraðilja, enda hafi samfarirnar verið svo ófullkomnar, að þær hafi eigi getað leitt til sáðláts eða getnaðar. Varnaraðili óskaði eftir talsmanni í málinu. Að hans ósk fór enn fremur fram allmikil framhaldsrannsókn í málinu, m. a. voru endurteknar allar blóðflokkarannsóknir, er fram höfðu farið í málinu. Að lokum kom varnaraðili fyrir dóm 23. maí sl. Tók hann þá sérstaklega fram, að samfarir hans og sóknaraðilja hafi verið 442 mjög ófullkomnar og vart getað talist samfarir. Taldi hann þær alls ekki hafa getað leitt til getnaðar. Varnaraðili ítrekaði, að honum hafi eigi orðið sáðfall við áðurnefndar samfarir við sóknar- aðilja, enda hafi þetta fikt við stúlkuna ekki gefið tilefni til þess, eins og varnaraðili komst að orði í dóminum. Lýsti hann því og yfir, að hann vildi eigi viðurkenna faðerni barns sóknaraðilja. Eins og fram er komið hér að framan, viðurkenndi sóknaraðili samfarir við D, I, í herbergi hans að X um einum mánuði áður en hún hafði samfarir við varnaraðilja. D, þá til heimilis ..., fæddur ... 1947, kom fyrir dóm í ... 24. janúar 1973 vegna máls þessa. Hann kvaðst hafa verið skipverji á Z og verið afskráður um haustið 1969, og kveðst hann hafa farið daginn eftir afskrán- inguna til Reykjavíkur og síðan til.... D kvaðst einu sinni hafa haft samfarir við K. Hafi það verið í herbergi hans að X, og minnti hann, að það hafi verið um það bil tveim vikum eftir að hann var lögskráður á 2. Nákvæmari tímasetningu kvaðst D ekki geta gefið og taldi, að 11— 12 mánuðir væru frá því, að hann hafði samfarir við sóknaraðilja, þar til hún fæddi barn sitt. D sagði, að sóknaraðili hefði ekki haft orð á því við sig, að hún væri með öðrum um þetta leyti. Hann sagði hins vegar, að A, TI. vélstjóri á Z, til heimilis ..., hafi sagt, að hann, A, hefði haft samfarir við K. Hann kveðst ekki geta borið frekar um samband sóknaraðilja við aðra karlmenn og ítrekaði, að hann hefði aðeins einu sinni haft samfarir við sóknaraðilja. Vegna þessa framburðar D var A frá ..., þá til heimilis..., Reykjavík, fæddur ... 1951, kvaddur fyrir dóm 28. mars 1973 í Reykjavík. Hann kvaðst hafa verið II. vélstjóri á 4 haustið 1969 og hafi hann búið að X ásamt varnaraðilja, D og fleirum. Þeir félagar kynntust nokkrum stúlkum, búsettum á ..., og voru meðal þeirra K og stúlka, sem kölluð var G. A kvaðst aldrei hafa haft samfarir við K, en einu sinni við G. Hann sagði, að hann gæti ekki fullyrt, að hann hafði ekki sagt D, að hann hefði haft samfarir við K. A sagði, að hafi hanr sagt D það, hafi það ekki verið sannleikanum samkvæmt, heldur til að gorta af. Hann sagðist þó ekki muna eftir að hafa sagt þetta við D. ÁA kvaðst ekki geta borið um það, hvort aðrir hafi haft sam- farir við K þann tíma, sem hann dvaldist á .... Eins og fram hefur komið í máli þessu, fór fram blóðflokka- 443 rannsókn hjá Rannsóknastofu Háskólans á sóknaraðilja, barni hennar og varnaraðilja svo og D. Fyrst fór fram rannsókn á blóði sóknaraðilja, barni hennar og varnaraðilja, og er álitsgerð Ólafs Bjarnasonar prófessors, dr. med., dags. 14. september 1971, þannig: „Niðurstaða þessarar rann- sóknar samrýmist því, að M sé faðir óskírðs meybarns Í. 25. 9. 1970, dóttur K“. Því næst fór fram blóðflokkarannsókn á sóknaraðilja, barni hennar, B, og D. Álitsgerð Ólafs Bjarnasonar prófessors, dr. med., um þá rann- sókn er dagsett 17. apríl 1972, er þannig: „Samkvæmt niðurstöðu þessarar rannsóknar getur D ekki verið faðir B, dóttur K, þar eð D er „homozygot““ með tilliti til eiginleikans S, og hljóta því öll afkvæmi hans að erfa þann eiginleika, en eiginleikinn finnst ekki í blóði B“. Loks fór fram blóðflokkarannsókn á blóði allra framangreindra aðilja að beiðni lögmanns varnaraðilja, og er álitsgerð Ólafs Bjarnasonar prófessors, dr. med. um þá rannsókn, dags. 13. febrúar 1973, svohljóðandi: „Samkvæmt niðurstöðu þessarar rann- sóknar getur D ekki verið faðir B, dóttur K, þar eð barnið er „homozygot“ með tilliti til eiginleikans S og hlýtur því að hafa erft þann eiginleika frá báðum foreldrum, en hann finnst ekki í blóði D. Hins vegar samrýmist niðurstaða rannsóknarinnar því, að M sé faðir barnsins. Þetta er í samræmi við fyrri niðurstöður, sbr. bréf til yðar, dags. 24/9 1971 og 17/4 1972“. Með bréfi dómarans, dags. 30. nóvember 1971, til yfirlæknis, L, var leitað álits hans á eftirfarandi: 1. Hver er líklegasti getnaðartími barnsins, sem fætt er, eins og fyrr segir, 25. september 1970? 2. Hver er fyrsti og síðasti hugsanlegi getnaðartími barnsins? Álit yfirlæknis er dags. 6. desember 1971, svohljóðandi: „Sem svar við bréfi þínu varðandi barnsfaðernismáls K, ..., f. ... 1954. Hún ól hér meybarn þann 25/9 1970, barnið virtist fullburða og vó 3640 gr., lengd barnsins var 52 cm, sem líklegan getnaðar- tíma er alltof erfitt að ákveða með fullri vissu, en ég mundi þó segja seinni partinn í nóvember eða í desember og kannski senni- legasti tíminn eitthvað í kringum miðjan desember. En svar við annarri spurningu, hver sé fyrsti og síðasti hugsanlegi getnaðar- tími barnsins, það er ekki hægt að svara þeirri spurningu með d44 vissu, en eins og ég sagði áður, þá er lang líklegasti getnaðartími barnsins desembermánuður eða síðasti hluti nóvember 1969“, Samkvæmt því, sem að framan er rakið, hefur varnaraðili kannast við að hafa haft samfarir við sóknaraðilja í byrjun des- ember 1969, og upplýst er í málinu, að það er líklegasti getnaðar- tími meybarns þess, er hún ól 25. september 1970. Blóðrannsókn útilokar varnaraðilja eigi frá því að vera faðir barnsins. Hins vegar útilokar blóðrannsókn D frá því að vera faðir barns sóknaraðilja, en hún viðurkenndi að hafa haft sam- farir við hann á mögulegum getnaðartíma barnsins. Hún hefur staðfastlega neitað því að hafa haft samfarir við fleiri karlmenn á mögulegum getnaðartíma barnsins, eða sumarið og haustið 1969 og eftir að hún hafði samfarir við varnaraðilja. Hefur þeirri stað- hæfingu hennar eigi verið hnekkt. Ber því að dæma varnaraðilja föður að barni því, er sóknar- aðili ól 25. september 1970, sbr. 212. gr. laga nr. 85/1936. Skal varnaraðili greiða meðlag með því frá fæðingu þess til fullnaðs 17 ára aldurs þess, fæðingarstyrk og tryggingariðgjald hennar fyrir árið 1970, allt samkvæmt yfirvaldsúrskurði. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber að dæma varnaraðilja til greiðslu alls málskostnaðar. Kostnaður, er bæjarfógetaembættið hefur greitt vegna málsins, er kr. 5.025. Þóknun til skipaðs tals- rnanns sóknaraðilja í málinu, Guðrúnar Erlendsdóttur hæstaréttar- lögmanns, þykir hæfilega ákveðin kr. 20.000. Samkvæmt 215. gr. laga nr. 85/1936 ber að leggja málsvarnarlaun út af ríkisfé. Máls- kostnaður, samtals kr. 25.025, er varnaraðilja ber að greiða, renn- ur því til ríkissjóðs. Dómsorð: Varnaraðili, M, skal teljast faðir að barni því, B, sem sókn- araðili, K, ól 25. september 1970. Skal varnaraðili greiða meðlag með barninu frá fæðingu þess til fullnaðs 17 ára aldurs þess, fæðingarstyrk og trygg- ingariðgjald sóknaraðilja árið 1970, allt samkvæmt yfirvalds- úrskurði. Málssóknarlaun skipaðs talsmanns sóknaraðilja, kr. 20.000, greiðist úr ríkissjóði. Varnaraðili greiðir í málskostnað kr. 25.025, er rennur í ríkissjóð. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 445 Föstudaginn 2. maí 1975. Nr. 66/1973. Sigurður Flosason (Hilmar Ingimundarson hrl.) gegn Samvinnufélaginu Hreyfli og gagnsök (Ólafur Þorgrímsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Samvinnufélag. Félagsréttindi. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi, sem upprunalega var gagnáfrýjandi máls þessa, áfrýjaði málinu með stefnu 27. apríl 1973. Krefst hann þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur að öðru leyti en því, að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi gagnáfrýjanda. Til vara er þess krafist, að héraðsdómur verði staðfestur. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði máli þessu upphaflega með stefnu 12. apríl 1973. Af hans hálfu var eigi sótt þing í málinu hinn 2. nóvember 1973, og gekk þá útivistardómur. Hann áfrýjaði málinu að nýju með stefnu 26. nóvember 1973, sbr. 36. gr. laga nr. 75/1973. Krefst gagnáfrýjandi sýknu af kröfum aðal- áfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Samkvæmt sakargögnum eru eigi sannaðar þær ávirðingar á aðaláfrýjanda í skiptum hans við gagnáfrýjanda eða í störf- um hans hjá honum, er réttlætt geti brottvikningu hans úr Samvinnufélaginu Hreyfli með þeim hætti, sem raun varð á og lýst er í héraðsdómi. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísun til hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann nema um málskostnað. Rétt þykir að dæma gagnáfrýjanda til að greiða aðaláfrýj- anda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls 80.000 krónur. 446 Mál þetta er höfðað fyrir sjó- og verslunardómi Reykja- víkur. Á dómþingi 19. Janúar 1973 var því lýst, að gagnaöflun væri lokið. Samdómendur tóku sæti í dóminum á dómþingi 26. febrúar s. á. Var sátt þá reynd að nýju, og nokkur dóms- skjöl voru lögð fram. Að svo búnu lýstu lögmenn gagnaöflun lokið og fluttu málið munnlega. Dómsformaður háði einn fyrri dómþing í málinu, þegar aðiljar komu fyrir dóm og vitni gáfu skýrslur. Þessir hættir um rekstur máls fyrir sjó- ög veérslunardómi ganga í berhögg við 205. gr. laga nr. 85/ 1936, en eigi þykir fullnægjandi ástæða til að ómerkja dóm- inn og málsmeðferðina af þeim sökum. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður nema um málskostnað. Gagnáfrýjandi, Samvinnufélagið Hreyfill, greiði aðal- áfrýjanda, Sigurði Flosasyni, málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls 80.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 19. mars 1973. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málilutn- ingi 26. febrúar sl., hefur Sigurður Flosason leigubifreiðarstjóri, Kársnesbraut 54, Kópavogi, höfðað fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 12. september 1972, gegn Sam- vinnufélaginu Hreyfli til ógildingar þeirri ákvörðun stjórnar Hreyfils s/f samkvæmt bréfi, dags. 26. ágúst 1972, að svipta stefn- anda félagsréttindum og víkja honum úr Hreyfli s/f svo og að svipta hann rétti til afgreiðslu af bifreiðastöð Hreyfils s/f. Jafn- framt krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda að mati dómsins. Stefndi hefur krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og máls- kostnaðar úr hendi stefnanda eftir mati réttarins. Leitað hefur verið um sáttir í máli þessu, en án árangurs. Málavextir virðast vera þeir, að stefnandi hafi lengi verið fé- lagsmaður í stefnda. Hann hafi byrjað að keyra á bifreiðastöðinni 447 Hreyfli í febrúar 1951 og gerst félagsmaður í stefnda eitthvað seinna. Meðal félagsmanna í stefnda eru starfrækt ýmis áhuga- mannafélög, þar á meðal Íþróttafélag Hreyfils og Taflfélag Hreyf- ils, og hefur stefnandi verið í stjórn þessara tveggja félaga. Á árinu 1963 hófu þessi tvö félög blaðaútgáfu undir nafninu Hreyfils- blaðið. Stefnandi var frá upphafi í ritnefnd blaðsins og ritstjóri þess frá árinu 1965 eða fyrr. Í janúar 1971 voru fulltrúar tafl- félagsins í ritnefnd blaðsins leystir frá störfum. Hinn 13. janúar 1972 var tilkynnt til firmaskrár Reykjavíkur, að þeir Gunnar Jónsson og Ragnar Sigurðsson reki ásamt stefnanda tímaritaút- gáfu undir nafninu Hreyfilsblaðið á vegum Íþróttafélags Hreyfils. Stjórn stefnda óskaði eftir því við stefnanda, að hann léti afmá tilkynningu þessa úr firmaskrá Reykjavíkur. Við þeim tilmælum varð stefnandi ekki. Í stefnda eru starfræktir húsbyggingasjóður og tækifærisgjafasjóður. Á sumrinu 1972 neitaði stefnandi að greiða í sjóði þessa. Hinn 26. ágúst 1972 skrifaði stjórn stefnda stefnanda svohljóðandi bréf: „Stjórn s/f Hreyfils telur, að fram- koma þín undanfarið sé til þess fallin að spilla áliti félagsins út á við og vekja tortryggni og flokkadrætti inn á við svo að spillist góður félagsandi, sem er hornsteinn undir allri félagsstarfsemi okkar. Þar sem slík háttsemi brýtur í bág við a. lið 14. gr. sam- þykkta félagsins, þá hefur stjórnin á fundi sínum í dag ákveðið að nota heimild nefndrar greinar til að svipta þig félagsréttindum og víkja þér úr s/f Hreyfli. Er þá jafnframt niður fallinn réttur þinn til afgreiðslu af bifreiðastöð félagsins. Þetta tilkynnist þér hérmeð. Brottvikning þessi er virk frá 1. september n. k.“ Stefn- andi mótmælti strax þessari ákvörðun félagsstjórnarinnar með bréfi, dags. 30. ágúst sl. Gerði hann kröfu til þess, að framan- greind ákvörðun yrði endurskoðuð og brottreksturinn afturkall- aður fyrir 1. september sl. Þeirri kröfu var ekki sinnt. Vegna máls þessa hafa komið fyrir dóm til yfirheyrslu stefn- andi, stjórnarformaður stefnda, Þórður Elíasson, Grímur Runólfs- son og Ingimundur Ingimundarson, stjórnarmenn Í stefnda, og Einar Geir Þorsteinsson, framkvæmdastjóri stefnda. Fyrir dómi taldi Þórður Elíasson aðalávirðingar stefnanda vera í sambandi við Hreyfilsblaðið, en útgáfa blaðsins hafi verið orðin nokkurs konar einkafyrirtæki stefnanda og hafi það verið gegn samþykkt aðalfundar 1969, en þar hafi verið ákveðið að breyta blaðinu og gera það víðsýnna. Eftir þennan aðalfund hafi nafn blaðsins verið skráð í firmaskrá, en þar sé útgefandi blaðsins skráður Íþróttafélag Hreyfils. Íþróttafélag Hreyfils og Taflfélag 448 Hreyfils hafi frá upphafi verið útgefendur blaðsins og hafi það verið með samþykki stjórnar stefnda, en íþróttafélagið og taflfé- lagið hafi fengið styrk frá stefnda til starfsemi sinnar. Ekki séu allir félagsmenn í samvinnufélaginu félagar í íþróttafélaginu eða taflfélaginu. Blaðinu hafi verið veittur styrkurinn gegn því, að félagsmenn samvinnufélagsins fengju blaðið frítt. Fjárhæð styrks- ins hafi verið, að því er Þórð minnti, kr. 7.50 til hvors félags á mánuði af hverjum manni, en þetta hafi verið innheimt um leið og stöðvargjald. Þróunin hafi orðið sú, að blaðið hafi hin síðustu ár verið skrifað í allt öðrum anda en í upphafi. Stjórnin hafi ekki talið blaðið hafa heimild til að skrifa óhróður um samvinnufélagið eða einstaka félagsmenn í því. Síðar hafi verið stofnuð fleiri áhugamannafélög af félagsmönnum samvinnufélagsins, þar á meðal bridgefélag og kvenfélag, en það sé félag eiginkvenna félags- manna, og hafi verið samþykt á aðalfundi á árinu 1969, hélt Þórð- ur, að þessi félög hefðu samvinnu með íþróttafélaginu og taflfé- laginu um útgáfu blaðsins. Stjórnin hafi þess vegna viljað athuga og semja um eignir og skuldir blaðsins og endurskipuleggja rekst- ur þess, en það hafi allt strandað á stefnanda. Á aðalfundi 1969 eða 1970 hafi verið gerð sú samþykkt að hætta að veita styrk til íþróttafélagsins og taflfélagsins í því formi, sem áður hafði verið. Einhvern tíma hafi verið skipuð óformleg nefnd til þess að reyna að komast að samkomulagi um blaðaútgáfuna. Í nefndinni hafi Þórður verið og Grímur Runólfsson frá samvinnufélaginu og svo frá íþróttafélaginu Gunnar Jónsson. Árangur hafi enginn orðið af starfi þessarar nefndar. Stjórn stefnda hafi óskað eftir því að fá að sjá reikninga blaðsins, en við þeim tilmælum hafi aldrei verið orðið. Fyrir dómi taldi Grímur Runólfsson aðalávirðingar stefnanda vera í sambandi við Hreyfilsblaðið, en blaðið hafi verið gefið út af Taflfélagi Hreyfils og Íþróttafélagi Hreyfils. Í sambandi við blaðaútgáfuna hafi stjórn stefnda ekki líkað við stefnanda, Hani hafi rekið blaðið eins og einkafyrirtæki. Í ritnefnd blaðsins hafi verið tveir ritnefndarmenn frá hvoru félagi, en stefnandi hafi verið í stjórn beggja félaganna. Ritnefndarmennirnir, sem til- nefndir hafi verið af taflfélaginu, hafi ekki verið í nánum tengsl- um við félagið og annar þeirra hafi verið hættur á bifreiðastöð Hreyfils, en svo hafi það verið, líklega í ársbyrjun 1971, að allar líkur hafi bent til þess, að hægt væri að ná samstöðu um víðari aðild að blaðinu og hafi þess vegna fulltrúar taflfélagsins verið látnir hætta í ritnefnd. En á árinu 1971 hafi þeir Grímur og Guð- 449 bjartur Guðmundsson verið tilnefndir af stjórn taflfélagsins til þess að taka sæti í ritnefnd blaðsins. Eftir að Grímur var tilnefnd- ur Í ritnefnd, hafi aldrei verið kallaður saman ritnefndarfundur. Málum taflfélagsins hafi ekki verið sinnt sem skyldi í blaðinu, en mál, sem tekin hafi verið til meðferðar í blaðinu, hafi verið til þess fallin að auka sundrung í samvinnufélaginu. Fjallað hafi verið um efni blaðsins á stjórnarfundum í taflfélaginu og reynt hafi verið að fá efni blaðsins breytt, en án árangurs, en á fundum þessum hafi stefnandi verið, þar sem hann hafi verið í stjórn taflfélagsins. Einnig hafi verið fjallað um efni blaðsins á aðal- fundi í samvinnufélaginu. Taflfélagið og íþróttafélagið séu áhuga- mannafélög, en ekki deildir innan samvinnufélagsins, þannig að sumir af þeim, sem tefldu með taflfélaginu og tóku þátt í mótum, voru gamlir félagar í samvinnufélaginu, sem héldu áfram þátt- töku í taflfélaginu, þótt þeir hefðu breytt um atvinnu. Stefnandi hafi ekki neitað um birtingu á greinum frá taflfélaginu, en stefn- andi hafi eiginlega boðið upp á, að blaðið yrði vettvangur, þar sem fólk gæti hellt úr skálum reiði sinnar, þannig að svargreinar birtust. Í sambandi við framkvæmdastjóraskipti hjá samvinnu- félaginu hafi birst greinar í blaðinu, en í greinum þessum hafi verið stuðlað að því að skapa læti í blaðinu í sambandi við fram- kvæmdastjóraskiptin. Umrædd framkvæmdastjóraskipti muni hafa átt sér stað á árinu 1969. Þá hafi Grímur ekki verið í stjórn samvinnufélagsins. Grímur sagðist telja, að Stefáni Oddi Magnús- syni hafi verið sagt upp framkvæmdastjórastörfum með að minnsta kosti mjög stuttum fyrirvara. Stefnandi hafi neitað að greiða í tækifærisgjafasjóð og hús- byggingarsjóð samvinnufélagsins, en allir aðrir félagar stefnda greiði í þessa sjóði og stefnandi hafi í upphafi líka greitt í þá. Sjóðir þessir séu starfræktir samkvæmt samþykktum aðalfunda félagsins. Komið hafi fyrir, að félagsmenn hafi skuldað framlög í sjóðina, en engir aðrir en stefnandi hafi neitað að greiða. Ekki sagðist Grímur muna, hve langur tími hafi liðið frá því að stefn- andi neitaði að greiða framlög Í sjóðina og þar til ákveðið var að svipta stefnanda félagsréttindum, en sagðist muna, að stefnandi hafi verið farinn að spyrja um, hvað yrði gert vegna neitunar hans á því að greiða í sjóðina. Hlutverk tækifærisgjafasjóðs sé m. a. að styrkja taflfélagið og Íþróttafélagið. Einnig hélt Grímur, að blaðið muni einhvern tíma hafa fengið styrk úr sjóðnum. Einnig sé sjóðnum varið til kaupa á tækifærisgjöfum. Til muni vera reglugerð fyrir sjóðinn. Framlög í sjóðinn séu ákveðin á aðalfundi 29 450 og séu þau núna kr. 300 á mánuði. Í húsbyggingarsjóð séu fram- lög kr. 300 á mánuði. Húsbyggingarsjóður félagsins sé til þess að kosta byggingu á lóð félagsins, en félagið hafi fengið úthlutað stórri lóð með kvöð um ákveðna nýtingu og sé það meira hús- næði en félagið þurfi á að halda, en ljúka þurfi framkvæmdum eigi að síður og til þess að kosta þessar framkvæmdir sé m. a. húsbyggingarsjóður. Ekki var Grími kunnugt um, að aðrir en stefnandi hafi verið sviptir endanlega félagsréttindum í stefnda, en komið hafi fyrir, að félagsmenn hafi verið sviptir aðstöðu og afgreiðslu á stöð fé- lagsins um tíma. Ástæður fyrir því hafi verið ýmsar, m. a. fram- koma gagnvart viðskiptavinum, en ekki treysti Grímur sér til að upplýsa þetta nánar og ekki heldur, hvort menn, sem gerst hafi brotlegir við refsilög, hafi verið sviptir félagsréttindum um tíma. Ingimundur Ingimundarson taldi aðalávirðingar stefnanda fel- ast í því, að hann hafi neitað að greiða í sjóði, sem samþykktir hafi verið á aðalfundi félagsins og stefnandi hafi sjálfur staðið að, en Ingimundur taldi, að ástæður stefnanda fyrir neituninni hafi helstar verið, að hann hafi viljað vekja tortryggni og flokka- drætti hjá félagsmönnum. Jafnframt hafi stjórn stefnda talið, að ef stefnanda liðist að greiða ekki í sjóðina, þá mundi það valda því, að fleiri neituðu að greiða. Stjórn stefnda fari með stjórn sjóðanna. Framlög í sjóðina þurfi að vera búið að greiða fyrir 15. hvers mánaðar og það hafi stefnanda verið kunnugt um. Stefnandi sé sá eini, sem hafi neitað að greiða í sjóðina. Húsbyggingarsjóður sé notaður beint í húsbyggingu félagsins. Tækifærisgjafasjóður sé notaður til kaupa á tækifærisgjöfum, einnig sé hann notaður sem sjúkrasjóður. Úr sjóðnum séu greidd framlög til taflfélags- ins, íþróttafélagsins og bridgefélagsins og þar með sé upptalið það, sem sjóðir þessir séu notaðir til, en fé úr sjóðnum renni ekki í almennan rekstur stöðvarinnar. Allir félagsmenn greiði jafnt í sjóði þessa. Framlögin séu innheimt um leið og afgreiðslu- gjald. Önnur ástæða fyrir brottvikningunni hafi verið Hreyfilsblaðið. Blaðið hafi farið nokkuð vel af stað, en síðustu blöð hafi verið mjög neikvæð. Þar hafi verið skrifaðar svívirðingar um ýmsa fé- lagsmenn og fyrrverandi og núverandi stjórn. Einnig hafi birst í blaðinu sérstaklega svívirðileg grein um Ingjald Ísaksson, heið- ursfélaga stefnda og einn af stofnendum stefnda, en Ingjaldur hafi verið formaður stefnda í 25 ár. Annað hvort hafi stefnandi eða Þorvaldur Jóhannsson skrifað grein þessa. Ingimundur sagðist 451 halda, að ætlast hafi verið til, að stjórnin skrifaði svargreinar í blaðið, en það hafi stjórnin ekki talið rétt. Stefnandi hafi verið ritstjóri blaðsins frá upphafi. Ekki sagðist Ingimundur muna, um hve langan tíma það hafi verið, að óviðeigandi greinar birtust í blaðinu, en tók fram, að á aðalfundi 1969 hafi verið rætt um blaðið vegna óviðeigandi greina, sem í blaðinu höfðu birst. Þeir Þórður Elíasson og Grímur Runólfsson hafi verið tilnefndir af stjórn stefnda til að semja við ritnefnd um breytta stefnu blaðs- ins, en það hafi ekki tekist. Eftir framhaldsaðalfund 1969 hafi stefnandi látið skrá í firmaskrá Reykjavíkur nafn Hreyfilsblaðs- ins, en stjórn stefnda hafi verið búin að banna, að nafn stefnda yrði notað í sambandi við blaðið. Ekki hafi verið fleiri ástæður fyrir því, að stefnandi var sviptur félagsréttindum en í sambandi við blaðið og afstöðu stefnanda til sjóðanna. Stefnandi muni hafa verið aðvaraður, áður en hann var sviptur félagsréttindum, og hélt Ingimundur, að hann hafi verið aðvaraður bæði munnlega og skriflega og hélt, að það hafi gert annar hvor eða báðir, formaður stefnda og framkvæmda- stjóri. Það hafi komið fyrir áður, að menn hafi verið sviptir félags- réttindum í samvinnufélaginu, en ekki gat Ingimundur upplýst hvers vegna. Komið hafi fyrir, að menn hafi verið sviptir aðstöðu á stöð stefnda og hafi ástæður þá m. a. verið vanskil í sambandi við sjóði félagsins eða vanskil á afgreiðslugjöldum. Einnig hafi komið fyrir, að menn hafi verið sviptir aðstöðu á stöð félagsins, hafi þeir brotið refsilög. Ingimundur hélt, að komið hafi fyrir, að menn hafi verið sviptir aðstöðu á stöð stefnda endanlega, a. m. k. hafi sumir þeirra, sem sviptir hafi verið aðstöðu, ekki komið aftur. Ekki þorði Ingimundur að fullyrða um það, hvort menn hafi verið sviptir félagsréttindum vegna brota á refsilöggjöf, en sagði, að sumir þeirra hafi ekki komið aftur til starfa á stöðinni og horfið úr félaginu. Ekki vissi Ingimundur um aðra en stefn- anda, sem sviptir hafa verið félagsréttindum hjá stefnda þau 15 ár, sem hann hefur verið í stjórn stefnda. Einar Geir Þorsteinsson, framkvæmdastjóri stefnda, sagði, að stefnanda hafi borið eins og öðrum félagsmönnum í stefnda að greiða afgreiðslugjöld fyrir júní 1972 fyrir 15. dag júnímánaðar 1972 og hafi þá um leið átt að greiða framlög í tækifærisgjafasjóð og húsbyggingarsjóð. Þessar greiðslur í sjóðina hafi stefnandi neit- að að greiða, og sagðist Einar Geir þess vegna hafa hinn 27. júní 1972 átt langar samræður við stefnanda og beðið stefnanda að 452 endurskoða afstöðu sína í sambandi við sjóðina og sagðist í því sambandi hafa bent stefnanda á, að það að neita að greiða gæti haft alvarlegar afleiðingar í för með sér fyrir stefnanda. Stefnandi hafi ekki verið til viðræðu um að greiða í þessa sjóði. Einar Geir sagðist ekki hafa sagt við stefnanda, að afleiðingarnar gætu orðið þær, að stefnandi yrði rekinn úr stefnda. Það sé ekki í verkahring hans að taka ákvörðun um það, hvort félagsmaður í stefnda sé rek- inn eða ekki. Hann hafi einungis tekið fram, að þetta gæti haft alvarlegar afleiðingar í för með sér. Einar Geir var spurður um það, hvað hann hafi haft í huga með alvarlegum afleiðingum, og sagðist hann þá hafa m. a. haft í huga, að til þess gæti komið, að stefnandi yrði rekinn, en hann sem framkvæmdastjóri hafi ekki vald til að reka mann úr stefnda, það væri í verkahring stjórnar- innar að taka ákvörðun um slíkt. Úr tækifærisgjafasjóði sé tekið fé til að styrkja menn, sem veikjast. Á aðalfundi 1972 hafi verið samþykkt að taka fé úr sjóðnum til þess að auglýsa upp stöðina, einnig sé úr sjóðnum varið fé til menningarstarfsemi innan samvinnufélagsins. Aðal- fundur stefnda á árinu 1972 muni hafa verið í mars og svo fram- haldsaðalfundur í apríl. Almennt sé aðalfundur haldinn í febrúar eða mars ár hvert, en oft hafi það verið þannig, að störfum hafi ekki verið lokið og þá verið boðað til framhaldsaðalfundar á haustin. En svo hafi það ekki verið síðastliðið ár. Einar Geir sagðist hafa gert það, sem hann gat til þess að leysa ágreining stefnanda við stjórn stefnda, og hafi hann átt tal við Harald Sigfússon og Guðmund Gunnlaugsson og beðið þá að ræða við stefnanda um þessi mál. Ekki mundi hann, hvort þetta var áður en stefnanda var skrifað bréfið 26. ágúst sl. eða síðar. Einnig hafi hann beðið Þorleif Gíslason að reyna að fá stefnanda til að greiða í sjóðina og hélt, að það hafi verið, áður en stefnanda var vísað úr félaginu. Þorleifur hafi talað við stefnanda. Einar Geir sagði, að þá er hann talaði við stefnanda um greiðslu í sjóðina, hafi talið einnig borist að Hreyfilsblaðinu, og sagðist Einar Geir hafa sagt stefnanda, að hann teldi blaðið, eins og það hafi verið síðast, neikvætt fyrir stefnda og þá sérstaklega út á við, en einnig inn á við. Ekki gat hann talið upp einstakar greinar, sem hann taldi sérstaklega neikvæðar, og sagði, að það væri langt síðan hann hafi lesið þetta blað, en almennt hafi verið fjallað bannig um ágreiningsefnin, að það væri ekki til þess fallið að auka hróður stöðvarinnar út í frá eða að stuðla að samstöðu inn á við. 453 Einar Geir sagði, að þann tíma, sem hann hafi unnið hjá stefnda, hafi enginn félagsmanna annar en stefnandi verið rekinn úr stefnda. Fyrir dómi bar stefnandi, að hann hafi byrjað að keyra á bif- reiðastöðinni Hreyfli í febrúar 1951 og eitthvað seinna hafi hann orðið félagsmaður í Samvinnufélaginu Hreyfli. Hann hafi aldrei verið í stjórn þess. En Íþróttafélag og Taflfélag Hreyfils hafi gefið út blað frá árinu 1963 og hafi stefnandi verið í ritnefnd blaðsins frá upphafi og formlegur ritstjóri blaðsins hafi hann verið frá 1965 eða fyrr. Síðasta blaðið hafi komið út í maí 1971. Blaðið hafi verið rekið sem sjálfstæð stofnun undir stjórn ritnefndar, en í ritnefnd hafi verið tveir fulltrúar frá taflfélaginu og tveir fulltrúar frá íþróttafélaginu og hafi stefnandi verið annar fulltrúi íþróttafélagsins. Þannig hafi blaðið verið rekið, þar til fulltrúar taflfélagsins hafi hætt störfum í ritnefnd að fyrirlagi stjórnar taflfélagsins og hafi þá ritnefnd eingöngu verið þessir tveir full- trúar íþróttafélagsins, þ. e. stefnandi og Gunnar Jónsson, sem nú er formaður íþróttafélagsins, en þeir tveir hafi bara staðið að útgáfu eins blaðs, en undirbúningur að blaðinu hafi verið talsvert á veg kominn, þá er fulltrúar taflfélagsins hættu í ritnefnd. Stefnandi var spurður um, hvers vegna Hreyfilsblaðið hafi verið skráð í firmaskrá, og svaraði hann því til, að þá er tafl- félagið hafi látið sína fulltrúa hætta störfum í ritnefnd, hafi þeir Grímur Runólfsson og Guðbjartur Guðmundsson sagt stefnanda, að samvinnufélagið ætlaði að gefa Hreyfilsblaðið út sjálft án tillits til þess, hvað stjórn íþróttafélagsins segði, og til að koma í veg fyrir þetta sagði stefnandi, að Hreyfilsblaðið hafi verið skráð í firmaskrá, en íþróttafélagið hafi þá í níu ár gefið blaðið út ásamt taflfélaginu nema síðasta árið, þá hafi íþróttafélagið staðið eitt að blaðinu. Hreyfilsblaðið hafi verið stofnað á stjórnarfundi í íþróttafé- laginu. Á þessum fundi hafi stefnandi verið, en hann og Þórður Sigurðsson hafi borið fram tillögu um stofnun blaðsins og jafn- framt hafi verið ákveðið að bjóða taflfélaginu aðild að blaðinu, þar sem íþróttafélagið hafði ekki fjárhagslegt bolmagn til að standa eitt að útgáfunni. Blaðið hafi staðið sjálft undir útgáfu- kostnaði vegna tekna af auglýsingum nema fyrsta tölublaðið, til útgáfu þess hafi verið veitt fé úr sjóðum íþróttafélagsins og tafl- félagsins. Þeir Gunnar Jónsson og Ragnar Sigurðsson, sem ásamt stefn- anda reka tímaritaútgáfu undir nafninu Hreyfilsblaðið á vegum 454. Íþróttafélags Hreyfils samkvæmt tilkynningu til firmaskrár Reykjavíkur 13. janúar 1972, séu báðir félagar í stefnda og í stjórn íþróttafélagsins. Stefnandi sé núna ritari íþróttafélagsins. Stefnandi sagðist muna eftir viðtali við framkvæmdastjóra stefnda 27. júní 1972. Ekki sagðist hann muna eftir því, að sam- tal þetta væri langt, og minntist þess ekki, að framkvæmdastjór- inn segði, að það gæti haft alvarlegar afleiðingar í för með sér fyrir stefnanda, ef hann ekki greiddi í sjóðina. Framkvæmadastjór- inn hafi tekið við afgreiðslugjaldinu og óskað eftir skriflegri greinargerð frá stefnanda um það, hvers vegna hann ekki vildi greiða í sjóðina, en bréfið á dskj. nr. 10 sé sú greinargerð. Stefn- andi sagðist hafa verið á aðalfundinum, þar sem samþykkt hafi verið að verja fé úr tækifærisgjafasjóði til þess að auglýsa upp stöðina, og hafi stefnandi verið á móti þessari tillögu og hafi hann greitt atkvæði gegn henni, en mundi ekki, hvort hann tók til máls til að tala gegn tillögunni, en það hafi a. m. k. einn fundarmanna gert. Stefnandi sagði, að hann hafi enga aðvörun fengið um það, að honum yrði vísað af stefnda, áður en hann fékk bréfið á dskj. nr. 5. Frá því að framkvæmdastjóri stefnda átti tal við stefnanda 27. júní sl., þá hafi hvorki framkvæmdastjórinn né stjórnarmenn stefnda haft samband við stefnanda fyrr en eftir mánaðamót ágúst/september sl. Af hálfu stefnanda eru kröfur rökstuddar m. a. með því, að brottvikning stefnanda úr stefnda hafi verið fyrirvaralaus og þar af leiðandi ógild. Einnig að ákvörðun stjórnar stefnda sé að forminu byggð á röngu lagaákvæði og af þeim sökum m. a. ógild. Ákvörðunin sé byggð á a lið 14. gr. samþykkta félagsins. En samkvæmt núgildandi lögum félagsins, eins og þeim hafi verið breytt hinn 14. mars 1945, hljóði a liður 14. gr. þannig: „Nú missir maður skilyrði samkv. 2. gr. og skal hann þá strikast út af félagsskrá 6 mán- uðum eftir að hann hættir að eiga bifreið, sem rekin er frá stöð félagsins. Þetta ákvæði tekur þó ekki til fastra starfsmanna eða þeirra manna, sem hætta akstri til þess að gjörast fastir starfs- menn hjá félaginu“. Hins vegar hljóði a liður 14. gr. í hinum upp- haflegu lögum félagsins frá 11. nóvember 1943 þannig: „Félags- maður getur sætt brottrekstri úr félaginu a. Ef hann verður ber að því að spilla áliti félagsins eða vekja tortryggni hjá félags- mönnum“. Samkvæmt orðalagi greinarinnar verði brot félags- manna að vera augljóst. 455 Í fyrrgreindri 14. gr., a lið, hinna upphaflegu laga félagsins sé engin skýring gefin á því, hvers konar athöfn eða athafnarleysi þurfi til, svo að hægt sé að tala um, að félagsmaður hafi spillt áliti félagsins eða valdið tortryggni hjá félagsmönnum. Þó megi vera ljóst, að slík athöfn eða athafnarleysi þurfi að vera mjög alvarlegs eðlis, þar sem hér séu Í húfi ekki aðeins félagsréttindi, heldur einnig atvinnuréttindi félagsmanns, sbr. 2. gr. lagana. Hér sá um mjög almennt ákvæði að ræða, sem sýnilega sé ekki í sam- ræmi við 8. gr. laga nr. 46 frá 1937 um samvinnufélög. Beri því að túlka ákvæði þetta mjög þröngt með tilliti til þess, hvernig samvinnufélög eru byggð upp, en þau eigi að vera frjáls fyrir alla, sem fullnægi ákveðnum skilyrðum, sbr. 1. tl. 3. gr. laga nr. 46 frá 1937. Með brottvikningu úr félaginu sé stefnandi í raun sviptur rétt- indum sínum til leigubifreiðaraksturs, þar sem skilyrði fyrir slíkum réttindum sé það, að leigubifreið hafi afgreiðslu á bif- reiðastöð, sbr. 1. gr. laga nr. 36 frá 1970 um leigubifreiðar, sbr. og 2. mgr. 1. gr. sömu laga. Fyrirsvarsmenn stefnda hafi á engan hátt reynt að færa sönnur á fullyrðingar sínar um, að framkoma stefnanda hafi verið „til þess fallin að spilla áliti félagsins út á við og vekja tortryggni og flokkadrætti inn á við, svo að spillist góður félagsandi“. Sjóðir þeir, sem stefnandi hafi neitað að greiða framlög í, hafi verið stofnaðir í samræmi við ákvörðun aðalfundar, án þess að til kæmi lagabreyting, og hafi því stefnanda verið frjálst að neita að greiða í sjóðina. Neitun stefnanda á því að greiða Í sjóð- ina hafi því ekki verið brot á félagssamþykktum stefnda. Fyrsta tölublað Hreyfilsblaðsins hafi komið út í desember 1963, en síðasta blaðið kom út í maí 1971. Hreyfilsblaðið hafi aldrei verið gefið út af stefnda. Útgefendur hafi verið Taflfélag Hreyfils og Íþróttafélag Hreyfils, en það séu sjálfstæð félög, en ekki deildir innan samvinnufélagsins. Stefndi hafi aldrei veitt Hreyfilsblaðinu fjárstyrk. Stefndi hafi veitt íþróttafélaginu og taflfélaginu styrk. Hreyfilsblaðið hafi staðið sjálft undir sínum útgáfukostnaði nema 1. tölublað. Af hálfu stefnda eru kröfur rökstuddar með því, að stjórn stefnda hafi heimild til að víkja stefnanda úr stefnda. 14. gr. samþykkta stefnda sé í samræmi við 8. gr. laga nr. 46 frá 1937. Þar sem stjórn stefnda hafi vísað til a liðs 14. gr. samþykkta stefnda, þá sé þar um misritun að ræða, sbr. dskj. nr. 4. Liður 456 þessi, sem upphaflega hafi verið a liður greinarinnar, sé nú b liður. Samkvæmt 14. gr. samþykkta félagsins sé það stjórnar félags- ins að meta það, hvenær brot félagsmanna séu það alvarleg, að sæta beri brottvísun, en samkvæmt niðurlagi greinarinnar geti félagsmaður, sem brottrekstri sætir, skotið máli sínu til aðal- fundar til endanlegrar ákvörðunar. Hefði það verið rétt máls- meðferð og vafasamt hvort hinir almennu dómstólar megi fara með málið, að minnsta kosti þar til hinni félagslegu meðferð sé lokið. Af hálfu stefnda er því mótmælt, að aðgerðir stefnda hafi haft áhrif á atvinnuleyfi stefnanda. Honum sé heimilt að ráðast í stöðvarpláss á hvaða bifreiðastöð sem er, annarri en bifreiðastöð Hreyfils. Tilvísun stefnanda til laga nr. 36 frá 1970 eigi því ekki við í þessu tillfelli. Stefnandi hafi brotið firmalög og lög um varnir gegn ólög- mætum verslunarháttum með því að láta skrá Hreyfilsblaðið í firmaskrá. Blaðið hafi í upphafi verið gefið út með vitund og samþykki stjórnar stefnda, enda hafi blaðið fengið styrk frá stefnda. Í hinum framlögðu eintökum af Hreyfilsblaðinu megi sjá dæmi um óviðeigandi blaðaskrif stefnanda. Þegar litið er til 14. gr. samþykkta stefnda, segir svo í síðustu málsgrein: „Nú ályktar stjórnin, að félagsmaður sé rækur ger, og skal hún þá tilkynna honum það skriflega. Um félagslega ábyrgð hans fer eftir því, sem fyrir er mælt í undanfarandi grein- um, en skotið getur hann máli sínu til næsta aðalfundar“. Þetta ákvæði þykir verða að skilja þannig, að það sé heimild til mál- skots til aðalfundar, en ekki skylda. Samkvæmt samþykktum stefnda skal aðalfundur haldinn fyrir apríllok ár hvert. Stefnanda var vikið úr stefnda 1. september 1972 með bréfi, dags. 26. ágúst 1972. Verða það að teljast eðlileg viðbrögð hjá stefnanda að höfða strax mál á hendur stefnda án þess að bíða fyrst í nokkra mánuði eftir næsta aðalfundi. Verður því ekki fallist á þá skoðun steinda, að stefnanda hafi verið skylt að skjóta máli sínu til aðalfundar stefnda, áður en hann leitaði til hinna almennu dómstóla með mál sitt. Þá verður ekki talið, að stjórn stefnda hafi óheft vald til að meta, hverjar ávirðingar eigi að valda brottrekstri úr félaginu, og styðst sú niðurstaða við 3. gr. laga nr. 46 frá 1937 og 4 gr. samþykkta stefnda. 457 Eftir því, sem fram er komið undir rekstri málsins, þá virðast ávirðingar stefnanda að mati fyrirsvarsmanna stefnda vera tvenns konar, í fyrsta lagi athafnir stefnanda í sambandi við Hreyfils- blaðið og í öðru lagi neitun stefnanda á því að greiða í tvo sjóði stefnda, húsbyggingarsjóð og tækifærisgjafasjóð. Við munnlega flutning málsins lýstu lögmenn aðilja því yfir, að þeir væru sammála um, að til grundvallar skyldu félagsmanna í s/f Hreyfli til að greiða í húsbyggingarsjóð og tækifærisgjafa- sjóð liggi aðalfundarsamþykkt. Í samþykktum stefnda eru ekki að finna ákvæði um sjóði þessa. Í bréfi stefnda frá 26. ágúst 1972 eru vanskil ekki talin meðal brottrekstursástæðna, en samkvæmt 14. gr. d lið, upphaflegra samþykkta stefnda, það mun núna vera e liður, er heimild til brottreksturs félagsmanns úr stefnda, ef hann sýnir félaginu ítrekuð vanskil. Samkvæmt skjölum málsins virðist stefnandi fyrst hafa neitað að greiða í sjóði þessa í júní 1972. Eins og rakið hefur verið, mun Hreyfilsblaðið fyrst hafa komið út á árinu 1963, en síðasta blaðið í maí 1971. Stefnandi mun frá upphafi hafa verið í ritnefnd blaðsins og ritstjóri þess frá 1965 eða fyrr. Útgefendur blaðsins voru Íþróttafélag Hreyfils og Tafl- félag Hreyfils, en félög þessi virðast vera áhugamannafélög fé- lagsmanna stefnda, en ekki sé það skilyrði fyrir því að taka þátt í þessum áhugamannafélögum að vera félagsmaður í stefnda. Á skjölum málsins má sjá, að um nokkurn tíma hefur verið ágreiningur á milli stefnanda og stjórnar stefnda um efni og út- gáfu Hreyfilsblaðsins svo og um ýmis málefni stefnda. Á aðal- fundi stefnda á árinu 1969 var samþykkt svohljóðandi tillaga: „Aðalfundur s/f Hreyfils 1969 átelur útgáfu Hreyfilsblaðsins á þessu ári, sem hefur verið mjög neikvæð fyrir félagið og til þess fallin að koma á stað illindum innan þess. Fundurinn samþykkir því að banna notkun nafns Hreyfils í sambandi við blaðaútgáfu þessa nema því aðeins að samkomulag fáist um nýtt og betra skipulag á útgáfunni, og sé þá jafnframt stjórn Hreyfils tryggð aðild til þátttöku og íhlutunar“. Hinn 13. janúar 1972 var tilkynnt til firmaskrár Reykjavíkur, að þeir Gunnar Jónsson og Ragnar Sigurðsson reki ásamt stefn- anda tímaritaútgáfu undir nafninu Hreyfilsblaðið á vegum Íþrótta- félags Hreyfils. Stjórn stefnda óskaði eftir því við stefnanda, að hann léti afmá tilkynningu þessa úr firmaskrá Reykjavíkur. Við þeim tilmælum varð stefnandi ekki. Að því leyti sem um hefur verið að ræða ámælisverða hátt- 458 semi af hálfu stefnanda og ekki samrýmanlega góðum félagssið- um, en þar virðist einkum koma til álita útgáfa Hreyfilsblaðsins og skrásetning hennar í firmaskrá, eftir að til ágreinings út af henni var komið, þá þykja ávirðingar þessar ekki þess eðlis, að þær geti réttlætt brottrekstur stefnanda, án þess að fyrirfram væri tilgreint, í hverju ávirðingar hans væru fólgnar og hverju þær kynnu að varða. Þegar af þessum ástæðum verður niður- staða málsins sú, að kröfur stefnanda verða teknar til greina að öðru leyti en krafan um málskostnað, en eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðili um sig beri sinn kostnað af málinu. Dóminn kváðu upp Auður Þorbergsdóttir borgardómari og með- dómendurnir dr. Gaukur Jörundsson prófessor og Eggert Krist- jánsson lögfræðingur. Dómsorð: Ákvörðun stjórnar Hreyfils s/f samkvæmt bréfi, dags. 26. ágúst 1972, að svipta Sigurð Flosason félagsréttindum og víkja honum úr Hreyfli s/f svo og að svipta hann rétti til af- greiðslu af bifreiðastöð Hreyfils s/f er ógild. Málskostnaður fellur niður. 459 Mánudaginn 5. maí 1975. Nr. 87/1974. Gjaldheimtan í Reykjavík (Guðmundur Vignir Jósepsson hrl.) gegn Rafmagnsveitum ríkisins og gagnsök (Skúli J. Pálmason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason og Guðmundur Jónsson borgardómari. Synjun lögtaksgerðar staðfest. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 6. maí 1974. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi felldur og lagt fyrir fógeta að gera lögtak í eignum gagnáfrýjanda til tryggingar ógreiddum fasteignaskatti að fjárhæð kr. 306.774 ásamt kr. 16.022 í dráttarvexti til júní- loka 1973 og 17%4% dráttarvöxtum á mánuði af kr. 306.774 frá 1. júlí 1973 til greiðsludags. Þá krefst aðaláfrýjandi máls- kostnaðar úr hendi gagnáfrýjanda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 4. júní 1974. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði staðfestur og aðaláfrýjanda dæmt að greiða málskostnað bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Í máli þessu krefur aðaláfrýjandi gagnáfrýjanda um greiðslu fasteignaskatts til Reykjavíkurborgar vegna fast- eignarinnar nr. 2 við Súðarvog hér í borg, en fasteignaskattur þessi var á lagður á árinu 1973. Gagnáfrýjandi mótmælti gjaldskyldu sinni með bréfi 5. júní 1973. Aðaláfrýjandi beidd- ist lögtaks 1. júlí 1973, og var lögtaksmálið tekið fyrir í fógeta- rétti 8. ágúst s. á. Gjaldheimta þessi byggist á ákvæðum II. kafla laga nr. 8/ 1972. Í 3. mgr. 4. gr. laganna segir: „Nú verður ágreiningur um gjaldskyldu eða gjaldstofn, og sker þá yfirfasteignamats- 460 nefnd ríkisins úr. Úrskurði nefndarinnar má skjóta til dóm- stólanna“. Ágreiningsefni það, sem hér er um fjallað, hefur ekki verið lagt til úrskurðar yfirfasteignamatsnefndar. Verður það því að svo vöxnu máli eigi borið undir dómstóla, en ákvæði 10. og 11. gr. reglugerðar nr. 320/1972 hagga eigi hinu skýlausa lagaákvæði. Samkvæmt þessu ber að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða úrskurðar. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæsta- rétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Svo sem greinir í hinum áfrýjaða úrskurði, krefst aðal- áfrýjandi lögtaks hjá gagnáfrýjanda fyrir fasteignaskatti til Reykjavíkurborgar, sem á hann var lagður árið 1973 vegna fasteignarinnar Súðavogs 2 samkvæmt ákvæðum II. kafla laga nr. 8/1972. Með bréfi til aðaláfrýjanda 5. júní 1973 mót- mælti gagnáfrýjandi greiðsluskyldu sinni. Skírskotaði hann til þess, að 77. gr. orkulaga nr. 58/1967 undanþægi hann skyldu til að greiða opinber gjöld til ríkis eða sveitarfélaga, og synjaði greiðslu hins álagða fasteignaskatts nema að undangengnum úrskurði eða dómi. Ágreiningur aðilja um skyldu gagnáfrýjanda til að greiða hinn umdeilda fasteignaskatt hefur ekki verið lagður fyrir yfirfasteignamatsnefnd ríkisins til úrskurðar samkvæmt ákvæðum 3. mgr. 4. gr. laga nr. 8/1972, er segir svo um fast- eignaskatt: „Nú verður ágreiningur um gjaldskyldu eða gjaldstofn, og sker þá yfirfasteignamatsnefnd ríkisins úr. Úrskurði nefndarinnar má skjóta til dómstólanna“. Sam- kvæmt þessu er athugunarefni, hvort framangreint ákvæði 461 girði fyrir það, að lögtakskrafa aðaláfrýjanda nái fram að ganga. Lög nr. 8/1972 um tekjustofna sveitarfélaga leystu af hólmi lög nr. 51/1964 um sama efni. Ákvæði um úrlausn ágreinings um skyldu fasteignareiganda til að greiða fast- eignaskatt var að finna í 1. mgr. 4. gr. þeirra laga, er sagði svo: „Nú verður ágreiningur um gjaldskyldu eða gjaldstofn, og sker þá ráðherra úr, en heimilt er að skjóta málinu til dómstólanna“. Svipuð ákvæði höfðu lengi verið í löggjöf um fasteignaskatta, sbr. 3. mgr. 3. gr. laga nr. 66/1921, 2. mgr. 4. gr. laga nr. 69/1937 og 3. mgr. 4. gr. laga nr. 67/ 1945, sbr. enn fremur 65. gr. laga nr. 69/1962. Var lagafram- kvæmdin sú, að ágreining um gjaldskyldu mætti bera undir dómstóla, enda þótt honum hefði ekki áður verið skotið til ráðherra til úrskurðar. Í greinargerð þeirri, sem fylgdi frum- varpi til laga nr. 8/1972, segir skýrum stöfum í athugasemd- um við 4. gr. að greinin sé samhljóða 4. gr. hinna eldri laga að öðru leyti en því, að yfirfasteignamatsnefnd skeri úr ágreiningi í stað ráðherra, eins og verið hafi. Er ljóst af þessum ummælum, að það hefur ekki verið tilgangur lög- sjafans með því að víkja nokkuð við orðalagi í niðurlagi 3. mgr. 4. gr. frá því, sem var í 1. mgr. 4. gr. laga nr. 51/ 1964, að skjóta þar með loku fyrir, að dómstólar dæmdu um Sjaldskyldu fasteignaskattsgreiðanda, nema því aðeins að aflað hefði verið úrskurðar þess stjórnsýsluaðilja, sem bera mætti málið undir. Og þar sem þetta er ekki beinlínis tekið fram í nefndri 3. mgr., þá er rétt að líta svo á, að slíkan ágreining megi bera undir dómstóla eftir sömu reglum og gilt hafa. Meiri hluti dómenda hefur hins vegar komist að gagnstæðri niðurstöðu. Er því ekki efni til að ég leggi efnis- dóm á réttmæti lögtakskröfunnar að svo búnu. Úrskurður fógetaréttar Rykjavíkur 23. apríl 1974. Af hálfu gerðarbeiðanda, Gjaldheimtunnar í Reykjavík, er þess krafist, að lögtak fari fram til tryggingar fasteignaskatti, álögðum 1973 á fasteign gerðarþola, Rafmagnsveitna ríkisins, Súðarvogi 2, kr. 306.774, ásamt dráttarvöxtum, kr. 16.022, sem reiknaðir hafa verið á ógreidd fasteignagjöld gerðarþola á tímabilinu febrú- 462 ar—júní 1973, og síðan 1 % dráttarvöxtum á mánuði af kr. 306.774 frá 1. júlí 1973 til greiðsludags, enn fremur til trygg- ingar kostnaði við lögtakið og eftirfarandi uppboð. Einnig er kafist málskostnaðar úr hendi gerðarþola. Af hálfu gerðarþola er þess krafist, að synjað verði um hina umbeðnu lögtaksgerð, enn fremur er krafist málskostnaðar úr hendi gerðarbeiðanda. Fasteignaskattur, álagður fyrir árið 1973 á húseignina nr. 2 við Súðarvog, var kr. 306.774, sbr. gjaldheimtuspjald, sem lagt hefur verið fram í máli þessu sem rskj. 2. Fasteignagjöld af eigninni nr. 2 við Súðarvog fyrir árið 1973 nema samtals kr. 382.109, sbr. ljósrit af gjaldheimtuspjaldi, sem áður getur. Gjalddagar fasteignaskattanna voru 15. janúar og 15. maí 1973. Fyrir liggur í máli þessu sem rskj. 3 bréf lögmanns gerðar- þola, dags. 5. júní 1973, þar sem mótmælt er réttmæti álagningar fasteignaskatts, og hefur fógetamál þetta verið rekið vegna þessa ágreinings. En ekki er ágreiningur um aðra liði fasteignagjalda, sem eru að fullu greidd, og því hefur ekki verið haldið fram, að réttra formsatriða hafi ekki verið gætt við álagninguna. Í bréfinu á rskj. 3 er sérstaklega vísað til þess, að 77. gr. laga nr. 58/196'7 undanþiggi Rafmagnsveitur ríkisins berum orðum greiðslu fast- eignaskatts. Af gerðarbeiðanda hálfu er því haldið fram, að fasteignaskattur á eignina Súðarvog 2 sé réttilega á lagður. Er á það minnt, að sú sé aðalreglan, að svara skuli fasteignaskatti af fasteignum öllum. Sé það og eðlilegt, þegar litið sé á eðli þessa skatts. Hann sé endurgjald fyrir þjónustu, er sveitarfélag láti í té, er fasteign sé byggð, og eigi fasteignin að standa undir þeim kostnaði og án tillits til efnahags þess, er eignina á. Fasteignaskattur sé þannig í eðli sínu mjög frábrugðinn persónusköttum, sem ráðist af tekj- um og gjöldum skattþegns á gjaldárinu. Opinberar stofnanir séu yfirleitt undanþegnar persónugjöldum. Með tilliti til þess, sem hér segir, sé óeðlilegt, að fasteign sé undanþegin fasteignaskatti, og sé þar að sjálfsögðu verið að velta kostnaði yfir á aðra aðilja. En vegna mannúðar- og félagssjónarmiða hafi undanþágur verið veittar í 5. gr. laga nr. 8/1972 og segi greinargerð með ákvæðinu, að þar sé um að ræða aðilja, sem telja verði lítt vænlega greið- endur, og sé ákvæði 5. greinar tæmandi. En aftur á móti sé svo um stofnanir þær, er 77. gr. orkulaga nr. 58/1967 nefni, að þær 463 séu vel bjargálna og engin minnsta ástæða sé til að undanþiggja þær þessum skatti. Á það er bent, að 77. gr. orkulaga nefni ekki fasteignaskatt, en aðrir skattar eða gjöld séu nefnd, svo sem stimpilgjald, þó ekki fasteignaskattur. Verði að halda með tilliti til þessa orða- lags, að ekki hafi verið ætlunin að undanþiggja rafmagnsveit- urnar fasteignaskatti. Enn fremur sé á það að líta, að þessi fast- eign, Súðarvogur 2, sé undir fasteignamati, og af því leiði, að fasteignaskatt skuli greiða. Í lögum nr. 28/1963, 1. gr., segir, að allar fasteignir á landinu, sem ekki séu undanþegnar sérstaklega samkvæmt 11. gr., skuli metnar til peningaverðs. Þetta sé tekið upp í reglugerð nr. 301/1969, 1. gr., og undanþágur eru teknar upp í 2. gr. Þar sé einkar athugandi ákvæði 3. liðs, þar sem segi, að rafveitur, þ. á m. línur til flutnings raforku, séu undanþegnar fasteignamati, en þó skuli meta eftir venjulegum reglum hús þau, er reist séu fyrir aflstöðvar og spennistöðvar, og þær lóðir, er þau standa á. Af gerðarþola hálfu er byggt á því, að 77. gr. laga nr. 58/1967 undanþiggi hann greiðslu hvers konar skatta til ríkis, sveitar- og bæjarfélaga. Sé því umkrafinn fasteignaskattur af húseigninni Súðarvogi 2 rangur og lög nr. 8/1972 breyti þar engu, enda verði á engan hátt af þeim ráðið, að ætlunin hafi verið að svipta gerðar- bola þeim skattfríðindum, sem 77. gr. nefndra laga veiti honum. Á það beri að líta, að lög nr. 58/1967 séu sérlög, og til þess að fella niður þar greind fríðindi, hefði þurft að geta þess alveg ótvírætt í almennum lögum svo sem lög nr. 8/1972 séu. Engin ástæða hafi verið til þess, að 5. gr. laga nr. 8/1972 nefndi fasteignaskattsfríð- indi gerðarþola, þar eð 77. gr. örkulaga hafi þegar verið búin að tryggja gerðarþola þessi fríðindi. Skipti engu í þessu sambandi, þó fasteignaskattur hafi verið greiddur af eigninni undanfarin ár, sbr. rskj. 5— 11. Þar hafi verið um mistök starfsmanna gerðar- þola að ræða og eigi það ekki að rýra réttarstöðu stofnunarinnar að lögum. Að vísu hafi fasteignaskattur upphaflega verið hugsaður sem endurgjald fyrir útlagða þjónustu og hafi þá verið hægt að halda því fram, að ekki væri að ræða um skattlagningu, en nú sé þetta ekki lengur svo. Nú sé aðeins um að ræða almennan tekjustofn. Síður en svo sé fasteignamat eingöngu framkvæmt til að grund- valla heimtu fasteignaskatts, það sé líka almennt hagstjórnartæki og hafi ýmsan tilgang. 464 77. gr. laga nr. 58/1967 segir, að Rafmagnsveitur ríkisins séu undanþegnar tekjuskatti, útsvari, aðstöðugjaldi, stimpilgjaldi og „öðrum sköttum til ríkis, sveitar- og bæjarfélaga“. Það verður ekki talið, að sýnt hafi verið fram á, að fasteignaskattur falli utan þessarar upptalningar. Þykir því ekki fært annað en að synja um framgang hinnar umbeðnu lögtaksgerðar, enda verður ekki litið svo á, að lög nr. 8/1972 hafi beint eða óbeint raskað þeim fríðindum, sem gerðarþola voru veitt með nefndri grein. Málskostnaður fellur niður í fógetamáli þessu. Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Hin umbeðna lögtaksgerð fer ekki fram. Málskostnaður fellur niður. Þriðjudaginn 6. maí 1975. Nr. 142/1973. Þrotabú Vátryggingafélagsins h/f (Jóhannes L. L. Helgason hrl.) gegn Vagni E. Jónssyni hæstaréttarlögmanni (sjálfur). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Gjaldþrot. Riftun fjárnáms. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 8. október 1973, að fengnu áfryjunarleyfi 1. október s. á. Krefst hann þess, að honum verði greitt allt uppboðsandvirði lausafjár- muna, sem seldir voru á nauðungaruppboði 23. maí 1970 að kröfu stefnda samkvæmt fjárnámi, er gert var hjá Vátrygg- ingafélaginu h/f 10. desember 1969. Hann krefst og máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 465 Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða uppboðsréttar- úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Hann hefur lýst yfir því, að fjárheimtu þá, sem um er fjallað í málinu, hafi hann með höndum fyrir Eggert Sigurmundsson, Auðs- holtshjáleigu, Ölfushreppi. Skiptaráðandi þrotabús Vátryggingafélagsins h/f var á uppboðsþinginu 23. maí 1970, og gerði hann þar með vísan til 22. gr. laga nr. 25/1929 þann fyrirvara f. h. þrotabúsins, að áfrýjanda yrði ekki greitt uppboðsandvirði hinna fjár- numdu muna, fyrr en lögmætum skiptafundi í þrotabúinu hefði sefist kostur á að tjá sig um, hvort fjárnámið héldi gildi gagnvart því. Á skiptafundi í þrotabúinu 10. nóvember 1970 var leitað álits fundarmanna um það, „hvort búið ætti að gera tilkall til uppboðsfjárins og krefjast úrskurðar um það atriði í uppboðsrétti, ef með þarf“. Var samþykkt að gera tilkall til fjárins, og lýsti skiptaráðandi síðan yfir í samræmi við atkvæðagreiðsluna, að gerð yrði krafa í upp- boðsandvirðið. Skiptafundur samþykkti að fela Jóhannesi L. L. Helgasyni hæstaréttarlögmanni að fara með málið fyrir hönd búsins, ef til málshöfðunar kæmi. Var ágreiningsefnið því næst tekið fyrir í uppboðsrétti 18. desember 1970. Krafa áfrýjanda er á því byggð, að samkvæmt ákvæðum 22. gr. laga nr. 25/1929 megi þrotabúið rifta áðurgreindu fjárnámi. Verður að skilja samþykkt skiptafundarins 10. nóvember 1970 svo og kröfur áfrýjanda í máli þessu þannig, að ætlunin sé að fá úrlausn uppboðsréttarins um, hvort fjár- námið haldi gildi gagnvart þrotabúinu. Samkvæmt 2. gr. uppboðslaga nr. 57/1949 úrskurðar upp- boðshaldari öll atriði varðandi uppboð, og samkvæmt 46. gr., sbr. 34. gr. nefndra laga, skal hann úthluta uppboðsandvirði. Þykja reglur 30. gr. laga um gjaldþrotaskipti nr. 25/1929, eins og á stendur, ekki vera því til fyrirstöðu, að uppboðs- réttur ráði til lykta ágreiningi aðilja. Þegar bú Vátryggingafélagsins h/f var tekið til gjaldþrota- skipta hinn 13. mars 1970, var ekki liðinn 6 mánaða frestur sá, sem um ræðir Í 22. gr., sbr. 19. gr. laga nr. 25/1929, en upphaf hans ber að miða við birtingu stefnu á hendur Vá- 30 466 tryggingafélaginu h/f 23. september 1969. Hvorki er því haldið fram, að félagið hafi þá átt fyrir skuldum né að stefndi hafi haft fulla ástæðu til að ætla, að svo væri. Verður því að líta svo á, að sérréttindi þau, sem stefndi öðlaðist með fjár- náminu 10. desember 1969, falli niður. Skal því allt uppboðs- andvirði lausafjármuna þeirra, sem seldir voru á nauðungar- uppboði 23. maí 1970 að kröfu Vagns E. Jónssonar hæstarétt- arlögmanns, renna til áfrýjanda. Rétt er, að málskostnaður falli niður í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Framangreint uppboðsandvirði skal renna til áfrýj- anda, þrotabús Vátryggingafélagsins h/f. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Úrskurður uppboðsréttar Rykjavíkur 9. júlí 1973. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum mál- flutningi 5. þ. m. Kröfur sóknaraðilja eru þær, að honum verði afhentar af síðar- greindu uppboðsandvirði kr. 104.462 auk 7% ársvaxta af kr. 100.000 frá 15. september 1967 til 3. desember 1969 og af kr. 90.000 frá þeim degi til greiðsludags. Verði tekið til varnar af einhvers hálfu í málinu, krefst sóknaraðili málskostnaðar úr hans hendi. Varnaraðili gerir þær dómkröfur, að sér verði úthlutað hinu umdeilda uppboðsandvirði. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Málavextir eru þeir, að hinn 15. september 1967 gáfu þeir Guð- mundur A. Guðmundsson og Svavar Guðmundsson út veðskulda- bréf til handhafa að fjárhæð kr. 100.000. Til tryggingar veðskuld- inni veðsettu þeir skuldareiganda að sjálfsvörsluveði með 3. veð- rétti vélskipið Hildi, RE 380, sem talið var 366 brúttólestir að stærð, ásamt fylgifé. Á 1. og 2. veðrétti máttu hvíla allt að kr. 1.500.000. Skylt var veðsölum að halda hinni veðsettu eign vel við og hafa hana vátryggða fyrir eldsvoða, en veðrétturinn nær einnig til vátryggingarfjárhæðarinnar, ef eignin brennur. Hið. veðsetta skip fórst á árinu 1968, áður en til nokkurrar 467 greiðslu kæmi af bréfinu, en skipið hafði verið vátryggt hjá Vátryggingafélaginu h/!. Eigandi veðskuldabréfsins er Eggert Sigurmundsson, Auðs- holtshjáleigu, Ölfushreppi, en sóknaraðili hefur innheimtuumboð fyrir Eggert. Seint á árinu 1968 krafði sóknaraðili Vátryggingafélagið h/f um greiðslu á skuldabréfsfjárhæðinni ásamt vöxtum. Hinn 3. desember 1968 voru greiddar upp í bréfið kr. 10.000 og hinn 27. janúar 1969 undirritaði Vátryggingafélagið h/f greiðsluloforð, þannig að kr. 25.000 skyldu greiddar 10. febrúar 1969, en afgang- urinn ásamt vöxtum og kostnaði fyrir maílok 1969. Ekki var staðið við greiðsluloforð þetta. Hinn 9. september 1969 bað sóknaraðili um löghald í eignum Vátryggingafélagsins h/f. Löghald þetta fór fram 18. september 1969, og var lagt löghald á 10 skrifborð, 5 ritvélar og 3 reikni- vélar. Ekki fóru vörsluskipti fram á munum þessum. Hinn 23. september 1969 höfðaði sóknaraðili bæjarþingsmál á hendur Vátryggingafélaginu h/f. Dómur gekk í því máli á bæjar- þingi Reykjavíkur 3. október 1969, og var löghaldið þar staðfest. Að lokinni dómsbirtingu og aðfararfresti var fjárnám gert í þeim sömu munum og löghald hafði verið gert í. Vörsluskipti fóru fram 27. febrúar og 2. mars 1970. Sóknaraðili bað um uppboð á hinum fjárnumdu munum 13. mars 1970, og fór uppboðið fram 23. maí s. á. Hinir fjárnumdu munir voru seldir á kr. 144.588 nettó. Hefur uppboðsandvirði þetta verið í vörslu uppboðsréttarins síðan. Bú Vátryggingafélagsins h/f var úrskurðað í skiptarétti Reykja- víkur gjaldþrota hinn 13. mars 1970. Unnsteinn Beck borgarfógeti, sem hefur haft með höndum skiptameðferð þrotabús Vátrygg- ingafélagsins h/f, var viðstaddur uppboðið á eignum þess hinn 23. maí 1970. Hann lét fyrir hönd þrotabúsins færa til bókar, að með tilvísun til 22. gr. laga nr. 25/1929 gerði hann þann fyrirvara, að uppboðsbeiðanda (sóknaraðilja þessa máls) verði ekki greitt andvirði sölu hinna fjárnumdu muna, fyrr en lögmætum skipta- fundi í þrotabúinu gæfist kostur að tjá sig um það, hvort fjár- námið haldi gildi gagnvart búinu. Höfðaði því sóknaraðili, Vagn E. Jónsson hæstaréttarlögmaður, mál fyrir uppboðsrétti og krafðist þess, að uppboðshaldari greiddi sér kröfu sína af uppboðsandvirðinu. Var um þessa kröfu rekið sérstakt uppboðsréttarmál. Var úrskurður felldur í máli þessu hinn 22. júní 1971 með þeim úrslitum, að kröfu sóknaraðilja var 468 hafnað, en sagt, að uppboðsandvirðið gangi til skiptaráðanda í þrotabúi Vátryggingafélagsins h/f. Málskostnaður var látinn falla niður. Sóknaraðili áfrýjaði úrskurði þessum til Hæstaréttar. Fyrir þeim rétti gekk dómur hinn 18. maí 1972. Dómsorð var svohljóðandi: „Hinn áfrýjaði úrskurður er úr gildi felldur, og er málinu vísað afkuð til uppboðsréttarins til löglegrar meðferðar og uppsögu úr- skurðar af nýju. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður“. Eftir uppsögn dóms Hæstaréttar hefur málið verið tekið fyrir í uppboðsrétti að nýju. Lögmenn aðilja hafa ritað greinargerðir og gert þær réttarkröfur, sem raktar eru hér að framan. Í forsendum hæstaréttardómsins segir m. a. svo: „Lausafjár- munum þeim, sem í málinu greinir, hafði aðaláfrýjandi komið úr vörslum Vátryggingafélagsins h/f innan þess frests, sem settur er í 2. mgr. 50. gr. laga nr. 19/1887, og áður en bú félagsins var tekið til gjaldþrotaskipta 13. mars 1970. Gekk aðfararréttur aðal- áfrýjanda fyrir rétti þrotabúsins, nema riftingarreglur gjaldþrota- skiptalaga nr. 25/1929 leiddu til annarrar niðurstöðu“. Samkvæmt þessum forsendum Hæstaréttar skiptir öllu máli við niðurstöðu þessa máls, hvort riftingarreglur laga nr. 25/1929 eigi hér við eða ekki. Er hér fyrst og fremst um 22. gr. laganna að ræða. Þar er talað um, að mál hafi verið höfðað á því tímabili, er um er rætt í 19. gr., þ. e. 6 mánaða fresturinn. Það getur nokkuð orkað tvímælis, við hvað sé átt með, að mál sé höfðað. Rétturinn vill fallast á það með sóknaraðilja, að nægi- legt sé í þessum efnum, að fram fari löghald. Löghaldið er upp- haf málareksturs, sem staðfesta ber síðan með dómi. Ósanngjarnt væri að krefjast þess, að staðfestingarmálið væri höfðað. Bú Vátryggingafélagsins h/f var úrskurðað gjaldþrota hinn 13. mars 1970. Ef riftunarreglur laga nr. 25/1929 eiga hér við, þá verður mál að hafa verið höfðað í fyrsta lagi 13. september 1969. Nú er löghaldsbeiðnin dagsett 9. september 1969, en löghaldsgerð- in framkvæmd 18. s. m. Rétturinn lítur svo á, að útgáfa löghaldsbeiðni sé nægileg til að forða löghaldinu, síðara fjárnámi og uppboði frá riftingar- reglum gjaldþrotaskiptalaga. Samkvæmt framansögðu verða úrslit málsins þau, að kröfur sóknaraðilja verða teknar til greina að öllu leyti. 469 Eftir þessum málsúrslitum þykir rétt að úrskurða varnaraðilja, skiptaráðandann í Reykjavík vegna þrotabús Vátryggingafélags- ins h/f, til að greiða sóknaraðilja kr. 6.000 í málskostnað innan 15 daga frá birtingu úrskurðar þessa að viðlagðri aðför að lögum. Jón P. Emils, fulltrúi yfirborgarfógeta, kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Sóknaraðilja, Vagni E. Jónssyni, skal afhenda kr. 104.462, með 7% ársvöxtum af kr. 100.000 frá 15. september 1967 til 5. desember 1969 og af kr. 90.000 frá þeim degi til greiðslu- dags, af uppboðsandvirði fjárnuminna muna Vátryggingafé- lagsins h/f á nauðungaruppboði, sem fram fór 23. maí 1970 samkvæmt uppboðsbeiðni sóknaraðilja. Varnaraðili, skiptaráðandinn í Reykjavík vegna þrotabús Vátryggingafélagsins h/f, skal greiða sóknaraðilja kr. 6.000 í málskostnað. Úrskurði þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá birt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Nr. 122/1972. Þriðjudaginn 6. maí 1975. Sigurður Helgason (Guðlaugur Einarsson hrl.) gegn Kristni Bergþórssyni (Gústaf Ólafsson hrl.). Dómendur: hæstarétlardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Vöruskipti. Gallar. Kvörtun. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 3. október 1972. Krefst hann þess, að stefndi verði 470 dæmdur til að greiða 123.663 krónur með 7% ársvöxtum frá 15. maí 1966 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Ný gögn hafa verið lögð fram í Hæstarétti. Áfrýjandi reisir kröfur sínar á því, að magn rennilása þeirra, sem stefndi afhenti, hafi verið minna en um var samið í vöruskiptum aðilja. Telur áfrýjandi stefnda hafa beitt sig svikum í þessum skiptum, en sú málsástæða áfrýjanda er ekki sönnuð. Kvörtun áfrýjanda um það, að greiðslu stefnda væri áfátt, var of seint fram borin samkvæmt ód. gr., sbr. 50 gr. og 2. mgr. 2. gr. laga nr. 39/1922. Með þessari athugasemd ber að staðfesta héraðsdóminn. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, 25.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Sigurður Helgason, greiði stefnda, Kristni Bergþórssyni, málskostnað fyrir Hæstarétti, 25.000 krónur, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur sjó- og verslunardóms Rykjavíkur 5. júlí 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum flutn- ingi 23. júní sl., er höfðað hér fyrir dóminum með stefnu, birtri 14. september 1971, af hr. kaupmanni Sigurði Helgasyn, Ránar- götu 12 hér í borg, gegn hr. kaupmanni Kristni Bergþórssyni, Grettisgötu 3 hér í borg, til greiðslu á eftirstöðvum vörureiknings, kr. 123.675 ásamt 7% ársvöxtum frá 15. maí 1966 auk málskostn- aðar að skaðlausu samkvæmt mati dómsins. Stefndi krefst algerrar sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi samkvæmt mati dómsins. Sáttatilraunir dómsins urðu árangurslausar. Málavextir eru þessir: Sunnudaginn 15. maí 1966 skiptust aðiljar máls þessa á vörum, þannig að stefnandi lét af hendi gjafavörur af tegundinni Helena Rubinstein, og stefndi lét af hendi rennilása. Fóru skipti þessi 471 fram í vörugeymslu stefnda að Grettisgötu 3 hér í borg, og var það stefnandi, sem kom sjálfur með gjafasett sín í sendiferða- bifreið og afhenti, en tók við rennilásunum, sem voru afhentir af stefnda og starfsmanni hans, Agnari Jóni Jörgenssyni. Við þetta tækifæri voru ekki undirritaðir samningar né önnur bréf um vöruskipti þessi, en einhvern tíma afhenti stefnandi stefnda kvittun eða kvittaðan reikning, sem hér er í frumriti á dskj. nr. 18, en stefnandi hélt sjálfur eftir afriti af sama blaði, og er það á dskj. nr. 4. Blað þetta samdi stefnandi og skrifaði sjálfur, en það er svohljóðandi: „ Vífill Nr. 50 Heildv. Kristinn Bergþórsson Grettisgötu 3 1966 Afgr: 15/5 An: 200 gjafasett 98/— 19600.00 100 st do 300/— 30000.00 100 — do 200/— 20000.00 kr. 69600.00 — 15% 10440.00 kr. 59160.00 Greitt að fullu m/rennilásum Vífill Sig. Helgason“. Á afrit þessa skjals, þ. e. dskj. nr. 4, er bætt við neðst á skjalið þessum orðum með annari rithönd: „Reikningurinn er réttur Jóh. M. Jón..“. Stefnandi samdi einhvern tíma seinna annað skjal, svohljóð- andi: „Heildverslun Kristins Bergþórssonar Grettisgötu 3 1966 15/5 An: Gjafasett asort 215100.00 Pr.: Afsláttur 15% 32.265.— 472 Samkv. nótu 50 59.160.— Mismunur 123.675.— Kr. 215.100.00 215.100.00 Skuld: kr. 123.675.00“. Þetta skjal hefur stefnandi lagt fram sem dskj. nr. 3. Hinn 20. júní 1968, eða rúmum tveimur árum eftir að vöruskipti þessi áttu sér stað, skrifaði lögmaður stefnanda bréf til stefnda og krafði hann um kr. 123.675. Afrit kröfubréfs þessa hefur verið lagt fram í máli þessu sem dskj. nr. 5, og má af því sjá, að lögmaðurinn byggir kröfu sína á ofangreindu skjali á dskj. nr. 3, og segir í bréfinu „... en eftirstöðvarnar kr. 123.075.00 áttu að greiðast nokkru síðar, en hafa ekki verið greiddar enn, þrátt fyrir marg- ítrekaðar innheimtutilraunir“. Stefndi sneri sér þegar til lög- mannsins og tilkynnti honum, að hann skuldaði stefnanda ekki neitt. 13. maí 1970 var síðan gefin út stefna á hendur stefnda og tekið þar fram: „Þar sem krafa þessi er að fyrnast, var óhjá- kvæmilegt að höfða mál þetta“. Stefnandi heldur því fram, að viðskipti máls þessa hafi orðið þannig, að hann hafi hitt stefnda og hafi stefndi boðið honum 90 til 100 þúsund stykki af rennilásum á kr. 2 stykkið. Hafi þeim samist þannig, að stefnandi fengi rennilásana og stefndi fengi í staðinn Helena Rubinstein snyrtivörur í gjafasettaumbúðum að sama verðmæti. Við vöruskiptin hafi stefnandi gengið út frá því, að þarna væri um níutíu þúsund rennilásar, en hann hafi síðar talið rennilásana og komist þá að raun um, að þeir væru einungis um þrjátíu þúsund, eða þriðjungur af því, sem um hafði verið samið. Hann hafi þá farið til stefnda til að fá leiðréttingu mála sinna, en stefndi hafi slegið úr og Í, en aldrei mótmælt því, að stefnandi ætti hjá honum mismuninn. Eftir að lögmaður stefn- anda hafi ritað kröfubréf sitt 20. júní 1968, hafi stefndi boðið stefnanda aðrar vörur, en stefnandi hafi viljað fá mismuninn í peningum. Þannig beri að skilja mismuninn á nótunum á dskj. 18 (dskj. 4) og dskj. 3, að á dskj. 18 kvitti stefnandi fyrir að hafa móttekið þá rennilása, sem hann raunverulega fékk, þ. e, þriðj- ungi minna en hann átti að fá, og reikni hann því einungis 400 gjafasett að verðmæti kr. 69.600 sem greiðslu fyrir rennilása þessa til þess að hafa sama verðmæti. Stefnandi hafi þó raun- verulega afhent miklu fleiri gjafasett við þetta tækifæri, eins og dskj. nr. 3 svo og dskj. nr. 6 og 16 beri með sér. Á dskj. nr. 6 473 megi sjá sundurliðun á allri gjafasettasendingunni og komi sú sundurliðun heim við sundurliðun þá, sem Ágúst Kristmanns, sem hafi keypt gjafasettin af stefnda, hafi gert fyrir sitt leyti, sbr. dskj. nr. 16. Fyrir dóminum hafi Ágúst Kristmanns staðfest að hafa keypt þetta magn af Helena Rubinstein gjafasettum haust- ið 1966 af stefnda og þannig megi rekja feril þessara gjafasetta úr vöruskemmu Jóhanns Marels Jónassonar samkvæmt vottorði hans á dskj. nr. 6 til stefnda og síðan til vitnisins Ágústs Krist- manns. Þannig sé stoðum rennt undir nótuna á dskj. nr. 3, sem stefnandi byggi kröfu sína á, hvað magn og fjárhæðir snerti, og ljóst sé, hvernig nóturnar á dskj. nr. 18 og 4 sýni einungis hluta af gjafasettunum, enda sé niðurstöðutalan, kr. 59.160, tekin upp í dskj. nr. 3. Sýnt sé, að stefnandi hafi hinn 15. maí 1966 afhent stefnda gjafasett að fjárhæð samtals kr. 215.100. Stefnandi hafi hins vegar einungis fengið rennilása að verðmæti kr. 59.160 og standi krafa sín þá eftir, þegar frá sé talinn afsláttur, kr. 32.265. Stefndi styður sýknukröfu sína þeim rökum, að vöruskiptin 15. maí 1966 hafi verið hrein skiptiviðskipti og stefnandi eigi enga kröfu á stefnda vegna þeirra. Stefndi hafi heldur aldrei minnst á það við stefnanda, að þessum viðskiptum væri ekki að fullu lokið. Stefndi hafi fengið kröfubréf lögmannsins, dags. 20. júní 1968, og hafi hann við það snúið sér strax til lögmannsins og til- kynnt honum, að hann skuldaði stefnanda ekki neitt. Skiptin hafi farið þannig fram, að stefnandi hafi boðið 400 gjafasett til kaups og hafi þeim samist þannig, að stefnandi fengi rennilása í staðinn. Aldrei hafi verið talað um, hve margir rennilásarnir væru né um verð á þeim. Stefnandi hafi fengið allt magnið, sem stefndi hafi átt og stefnandi hafi áður skoðað. Stefndi mótmælir alfarið vitnisburði Ágústs Kristmanns og skjölunum á dskj. 6 og 16 sem máli þessu óviðkomandi. Bendir stefndi á, að kvittaði reikningurinn á dskj. nr. 4 (dskj. 18) sé réttur, en reikningurinn á dskj. nr. 3 að fjárhæð kr. 215.100 sé hins vegar rangur og stefnda óviðkomandi. Í heild séu kröfur stefnanda ósannaðar með öllu, enda hafi þær aldrei verið til, enda hafi stefnandi samkvæmt 52. gr. laga nr. 39 frá 1922 átt að kvarta strax, ef hann hafði eitt- hvað út á magn rennilásanna að setja, þar sem hér hafi verið um verslunarkaup að ræða, og sé því mótmælt, að stefnandi hafi nokkrar athugasemdir gert fyrr en með bréfi lögmannsins, dags. 20. júní 1968. Mál þetta fjallar um verslunarkaup. Ósannað er af stefnanda hálfu gegn mótmælum stefnda, að hann hafi skýrt stefnda frá 474 því fyrr en að tveimur árum liðnum, að mergð rennilásanna hafi eigi verið sú, sem hann hafi talið samning þeirra hljóða um. Ber þegar af þeirri ástæðu að taka sýknukröfu stefnda til greina, sbr. 52 og 54. gr., sbr. 50. gr. laga nr. 39 frá 1922. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnanda til að greiða stefnda málskostnað, sem með hliðsjón af rekstri málsins þykir hæfilega ákveðinn kr. 7.000. Dómarar máls þessa eru Garðar Gíslason, Eggert Kristjánsson hæstaréttarlögmaður og Jóhann J. Ólafsson forstjóri. Dómsorð: Stefndi, Kristinn Bergþórsson, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Sigurðar Helgason, í máli þessu. Stefnandi greiði stefnda kr. 7.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Mánudaginn 12. maí 1975. Nr. 53/1975. Jón Þórir Gunnlaugsson gegn Ákæruvaldinu. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr og Logi Einarsson. Úrskurður um hald á bifreið úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar. Hinn kærða úrskurð hefur Þórir Oddsson, aðalfulltrúi yfir- sakadómarans í Reykjavík, kveðið upp. - Með kæru 21. apríl 1975, sem barst Hæstarétti 22, apríl s. á., hefur sóknaraðili samkvæmt 1. tl. 172. gr. laga nr. 74/ 1974 skotið hinum kærða úrskurði til Hæstaréttar og krafist þess, að úrskurðurinn verði úr gildi felldur. Þá krefst sóknar- aðili kærumálskostnaðar. Af hálfu ríkissaksóknara er krafist staðfestingar hins kærða úrskurðar. 475 Málavextir eru raktir í greindum úrskurði. Eins og máls- atvikum er varið, eru eigi skilyrði samkvæmt 43. gr. laga nr. 74/1974 til að leggja hald á bifreiðina R 24705. Ber því að fella hinn kærða úrskurð úr gildi. Rétt er að dæma sóknaraðilja kærumálskostnað, kr. 12.000, er-greiðist úr ríkissjóði. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er úr gildi felldur. Sóknaraðilja, Jóni Þóri Gunnlaugssyni, ber kærumáls- kostnaður, kr. 12.000, er greiðist úr ríkissjóði. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 21. apríl 1975. Ár 1975, mánudaginn 21. apríl, var á dómþingi sakadóms Reykja- víkur, sem háð var af Þóri Oddssyni, kveðinn upp úrskurður þessi. Málsatvik. Hinn 7. apríl sl. seldi Vilhjálmur Þór Vilhjálmsson, Hofteigi 14, Jónasi Antonssyni, Asparfelli 8 hér í borg, bifreið sína R 24705, sem er Cortina, árgerð 1968. Kaupverðið var ákveðið kr. 180.000, og greiddi Jónas kr. 50.000 Í peningum, en samþykkti tvo víxla fyrir eftirstöðvunum, hvorn að fjárhæð kr. 65.000, með gjalddögum 1. og 15. maí nk. Útgefandi og ábyrgðarmaður á víxlunum er Sonja Sigurðardóttir, sambýlis- kona Jónasar. Daginn eftir, þann 8. apríl, seldi Jónas bifreiðina R 24705 manni að nafni Jón Þórir Gunnlaugsson, Laufásvegi 10, Reykja- vík, fyrir kr. 180.000, og greiddi Jón Þórir bifreiðina út í hönd. Nokkrum dögum eftir viðskipti þeirra Vilhjálms Þórs og Jón- asar fóru að renna tvær grímur á Vilhjálm, enda hafði athygli hans verið vakin á því, að Jónas væri varasamur í viðskiptum. Vilhjálmur hafði samband við Jónas, og varð niðurstaðan af samtali þeirra sú, að Jónas reyndi að útvega ábyrgðarmann á víxlana. Ekki skýrði Jónas frá því, að hann hefði þegar selt bif- reiðina. Hinn 16. apríl hafði Vilhjálmur samband við Gísla Guðmunds- son rannsóknarlögreglumann, og í samráði við hann tók Vil- hjálmur bifreiðina í sína vörslu. 476 Ekki vildi Jón Þórir Gunnlaugsson una þessu og sneri sér til sakadóms Reykjavíkur og krafðist úrskurðar um það, hvort hald skyldi lagt á bifreiðina R 24705, jafnframt því sem hann mót- mælti þeirri aðferð, sem viðhöfð var við töku bifreiðarinnar. Þá benti hann á, að víxlar þeir, sem Jónas Antonsson samþykkti vegna kaupanna, væru ekki fallnir í gjalddaga og ætlað brot Jónasar því ekki orðið staðreynd. Dómari hefur látið afla vottorðs frá skiptaráðandanum í Reykja- vík, og hljóðar það svo: „Að gefnu tilefni upplýsist, að Jónas Antonsson, Æsufelli 5, fæddur 17. 7. 1950, var úrskurðaður hér gjaldþrota 23. 4. 1974, skiptalok, eignalaust, 20. 06. 1974. Skiptaráðandinn í Reykjavík. Sigurður M. Helgason“. Rétturinn lítur því svo á, að er Jónas Antonsson keypti bif- reiðina R 24705 af Vilhjálmi Þór Vilhjálmssyni gegn gjaldfresti á hluta kaupverðsins, hafi bú hans verið tekið til gjaldbrota- skipta. Skiptum lauk 20. júní 1974, og var búið eignalaust. Kærða mátti því vera ljóst, að hann gat ekki staðið við skuldbindingar þær, er hann tókst á hendur gagnvart Vilhjálmi. Þykja og sterkar líkur benda til þess, að hann hafi aldrei ætlað sér að gera það, enda seldi hann bifreiðina daginn eftir gegn staðgreiðslu fyrir sama verð og hann keypti hana, en fénu kveðst hann hafa eytt í ýmis útgjöld. Samkvæmt framansögðu eru allverulegar líkur fyrir því, að Jónas hafi komist yfir bifreiðina R 24705 í sviksamlegum tilgangi, enda benda tilraunir hans við að útvega ábyrgðarmann á víxlana eindregið í þá átt, að hann sjái fram á getu- eða viljaleysi sitt að greiða víxlana. Af þessum sökum verður að telja, að Vilhjálmi hafi eftir at- vikum verið rétt að taka bifreiðina í sína vörslu, enda var það gert í samráði við rannsóknarlögreglumann og ekkert um það vitað, að bifreiðin hafði verið seld Jóni Þóri Gunnlaugssyni. Rannsókn máls þessa er ekki lokið, og þykir því rétt með hlið- sjón af framansögðu og með heimild í 43. gr. laga nr. 74/1974 að úrskurða, að hald skuli lagt á bifreiðina R 24705, þar sem ætla má, að hennar hafi verið aflað með refsiverðum hætti. Úrskurðarorð: Í þágu rannsóknar málsins skal hald lagt á bifreiðina R 24705. 477 Miðvikudaginn 14. maí 1975. Nr. 30/1975. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) Segn Ingvari Diðrik Júníussyni (Árni Grétar Finnsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Þjófnaður. Dómur Hæstaréttar, Með vísun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að stað- festa hann. Dæma ber ákærða til að greiða allan kostnað af áfrýjun málsins, þ. á m. saksóknarlaun Í ríkissjóð, 20.000 krónur, og laun skipaðs talsmanns hans fyrir Hæstarétti, 20.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Ákærði, Ingvar Diðrik Júníusson, greiði allan kostnað við áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 20.000 krónur, og laun skipaðs talsmanns hans fyrir Hæstarétti, Árna Grétars Finnssonar hæstaréttar- lögmanns, 20.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 29. ágúst 1974. Ár 1974, fimmtudaginn 29. ágúst, er á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð er í Borgartúni 7 af Sverri Einarssyni saka- dómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 408/1974: Ákæruvaldið gegn Ingvari Diðrik Júníussyni, sem tekið var til dóms samdægurs. Málið er höfðað með ákæruskjali saksóknara ríkisins, dagsettu 20. maí 1974, gegn ákærða, „Ingvari Diðrik Júníussyni sjómanni, 478 Brautarholti 22, Reykjavík, fæddum 21. nóvember 1933 í Kefla- vík, fyrir þjófnað með því að stela föstudagsnóttina 28. desember 1973 frá Sævari Ægissyni, Tangagötu 31, Ísafirði, peningaveski, sem hafði að geyma m. a. kr. 15.000.00 í peningum, og fór takan fram fyrir utan samkomuhúsið Þórscafé í Reykjavík, eftir að ákærði hafði orðið þess var, að Sævar hafði misst veskið í götuna. Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu alls sakarkostnaðar“. Málavextir eru þessir samkvæmt játningu ákærða fyrir dómi og öðrum gögnum málsins. Aðfaranótt föstudagsins 28. desember 1973, um klukkan |, var ákærði Ingvar Diðrik Júníusson staddur fyrir utan samkomuhúsið Þórscafé í Reykjavík. Hann var talsvert ölvaður. Þarna hitti ákærði Sævar Ægisson, Tangagötu 31 á Ísafirði. Sævar bauð ákærða áfengi að drekka, og þáði hann það. Á meðan þeir ræddu saman, rann Sævar til á svellbunka, og við það, að hann laut áfram, hrökk veski hans úr brjóstvasanum. Ákærði sá þetta og steig ofan á veskið, en tók það síðan upp og stakk því í vasa sinn í þeim tilgangi að slá eign sinni á það. Eftir þetta tók ákærði leigubifreið og fór með henni niður á Hlemmtorg, en þar tók ákærði aðra leigubifreið og fór með henni að Vesturgötu 26. Áður en ákærði tók síðari leigubifreiðina, hafði hann kannað innihald veskisins, en í því voru m. a. 15.000 krónur í þremur fimm þúsund króna seðlum, sem ákærði tók úr því, en sjálfu veskinu henti ákærði út úr síðari bifreiðinni í grennd við Hlemm- torg. Ákærði gerði upp síðari leigubifreiðina með 200 krónum af einum seðlinum, og í húsinu Vesturgötu 26 greiddi hann Aðal- steini Hjálmarssyni, þar til heimilis, 5.000 króna skuld með öðr- um seðli. Ákærði fór eftir þetta niður á bifreiðastæði á mótum Austurstrætis og Aðalstrætis, en þar var hann handtekinn síðar um nóttina. Hann var með afganginn af peningunum á sér við handtökuna. Ákærði skilaði sjálfur 10.000 krónum, og Aðalsteinn Hjálmars- son skilaði þeim 5.000 krónum, sem ákærði greiddi honum. Kom- ust því allir peningarnir til skila. Sævar Ægisson hefur ekki haft uppi skaðabótakröfu á hendur ákærða vegna töku veskisins. Atferli ákærða, sem rakið hefur verið hér að framan, er sannað 479 með játningu hans sjálfs og öðrum gögnum í máli þessu. Hefur ákærði með því orðið brotlegur gegn 244. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940. Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann sætt kærum og refsingum sem hér segir: 1951 11/6 1952 9/4 1952 16/4 1953 16/1 1953 20/6 1953 19/10 1953 20/10 1954 8/6 1954 20/8 1954 28/10 1954 25/11 1954 "7/12 1956 8/3 1956 23/6 1956 10/10 í Reykjavík: Áminning fyrir ölvun á almannafæri. í Reykjavík: Dómur: 8 mánaða fangelsi, skilorðs- bundið í 2 ár, sviptur kosningarétti og kjörgengi, fyrir brotn gegn 244. og 247. gr. hegningarlaga, bifreiða- lögum og umferðarlögum. Sviptur rétti til ökuskír- teinis í 6 mánuði. í Reykjavík: Sátt, 75 kr. sekt fyrir brot á 18. gr. áfengislaga. í Reykjavík: Sátt, 75 kr. sekt fyrir brot á 17. gr. áfengislaga. í Reykjavík: Sátt, 100 kr. sekt fyrir brot á 18. gr. áfengislaga. í Reykjavík: Sátt, 500 kr. sekt fyrir brot á 14. gr. áfengislaga. í Reykjavík: Dómur: Fangelsi 4 mánuði, sviptur kosn- ingarétti og kjörgengi, fyrir brot á 206. gr. hegn- ingarlaga. í Reykjavík: Sátt, 250 kr. sekt fyrir ölvun á almanna- færi. í Reykjavík: Áminning fyrir ölvun og áreitni. í Reykjavík: Dómur: 1.200 kr. sekt, sviptur rétti til að öðlast ökuleyfi ævilangt, fyrir brot á 20. og 23. gr. bifreiðalaga. í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun á almanna- færi. í Reykjavík: Dómur Hæstaréttar í máli frá 20/10 1953. Undirréttardómurinn staðfestur. í Reykjavík: Dómur: 5 mánaða fangelsi, sviptur kosn- ingarétti og kjörgengi, fyrir brot á 244. og 254. gr. hegningarlaga. í Reykjavík: Sátt. Ekki gerð refsing vegna dóms frá 8. mars 1956, en greiði 2.250 kr. skaðabætur, fyrir brot á 217. gr. hegningarlaga. í Reykjavík: Sátt, 100 kr. sekt fyrir ölvun á almanna- færi. 1957 1957 1957 1957 1958 1958 1958 1959 1959 1960 1960 1960 1961 1961 1961 1962 1962 1963 1963 1963 1965 1965 1965 1965 1966 1966 1966 17/1 3/5 4/11 7/11 2/1 15/2 13/3 23/1 20/2 21/3 6/10 8/11 7/6 6/9 21/12 24/5 18/7 26/6 10/8 17/9 2/3 18/3 24/4. 21/10 1/6 21/9 13/9 480 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun á almanna- færi. í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun á almanna- færi. í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun á almanna- færi. 1.000 kr. skaðabætur fyrir spellvirki. í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun á almanna- færi. í Reykjavík: Áminning fyrir brot á 20. gr. áfengis- laga. í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun og óspektir. í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Dómur: 4 mánaða fangelsi, sviptur rétt- indum, fyrir brot á 244. gr. hegningarlaga. í Reykjavík: Sátt, 1.350 kr. sekt fyrir árás, ölvun og óspektir. í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir ölvun og óspektir. í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun og óspektir. í Hafnarfirði: Sátt, 100 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Sátt, 7.500 kr. sekt fyrir brot á tolllögum og kansellíbréfi frá 16. september 1796. í Reykjavík: Sátt, 400 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. í Hafnarfirði: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Dómur: 45 daga fangelsi fyrir brot á 254. gr. hegningarlaga. í Vestmannaeyjum: Áminning fyrir brot á 21. gr. áfengislaga. í Reykjavík: Sátt, 1.000 kr. sekt fyrir ölvun og óleyfi- lega meðferð skotvops. í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir ölvun. í Reykjavík: Dómur: Sýknaður fyrir brot gegn 244. gr. hegningarlaga. í Reykjavík: Dómur: Fangelsi í 3 mánuði fyrir brot gegn 254. gr. hegningarlaga. í Reykjavík: Sátt, 700 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengislaga og 78. gr. lögreglusamþykktar. 1966 1967 1968 1968 1969 1972 1973 12/11 23/11 6/12 17/12 11/4 13/11 20/6 481 í Reykjavík: Dómur: Fangelsi í 30 daga fyrir brot gegn 259. gr. hegningarlaga, 25. og 27. gr. umferðar- laga. í Reykjavík: Dómur: 10 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 1. mgr. 155. gr. og 244. gr. hegningarlaga. í Reykjavík: Dómur: 2 mánaða fangelsi fyrir brotn gegn 244. gr. hegningarlaga (hegningarauki). í Reykjavík: Sátt, 400 kr. sekt fyrir brot á lögum nr. 73/1952. í Reykjavík: Dómur: 2ja ára og 6 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 1. mgr. 155. gr. hegningarlaga. í Reykjavík: Dómur: 6 mánaða fangelsi fyrir brot á 244. gr. og 248. gr. hegningarlaga. í Reykjavík: Dómur: 6 mánaða fangelsi (hegningar- auki) fyrir brot á 244. gr. hegningarlaga. Af sakaferli ákærða, sem hér hefur verið rakinn, má ráða, að hann sé vanaafbrotamaður. Þykir refsing hans með tilvísun til 72. gr. og 255. gr. almennra hegningarlaga hæfilega ákveðin fangelsi í 6 mánuði. Þá ber að dæma ákærða samkvæmt 1. mgr. 141. gr. laga nr. 73/ 1973 um meðferð opinberra mála til þess að greiða allan sakar- kostnað. Dómsorð: Ákærði, Ingvar Diðrik Júníusson, sæti fangelsi í 6 mánuði. Ákærði greiði allan sakarkostnað. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 3l 482 Fimmtudaginn 15. maí 1975. Nr. 34/1974. Líneik Guðlaugsdóttir (Árni Grétar Finnsson hrl.) gegn Haraldi Hafliðasyni og gagnsök (Skúli Pálsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ. varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfa- son. Fasteignakaup. Gallar. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 8. febrúar 1974. Krefst hún þess, að sagnáfrýjandi verði dæmdur til að greiða henni 142.000 krónur ásamt 7% ársvöxtum frá 1. nóvember 1970 til 1. maí 1973, 9% árs- vöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974, en með 13% ársvöxt- um frá þeim degi til greiðsludags. Enn krefst hún málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 5. mars 1974, sbr. 3. málsgr. 20. gr. laga nr. 75/ 1973. Krefst hann aðallega sýknu af kröfum aðaláfrýjanda, en til vara staðfestingar á hinum áfrýjaða dómi. Þá krefst hann málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Eins og til hagar í máli þessu, verður að telja, að aðal- áfrýjandi hafi mátt treysta því, að húseign sú, sem hún festi kaup á, væri eigi haldin eftirfarandi göllum: 1) vanmúrun undir sólbekkjum, 2) halla á eldhúsgólfi og 3) missmíði á baðherbergi. Göllum þessum er lýst í héraðsdómi. Staðfesta her úrlausn héraðsdóms um fébótaábyrgð gagnáfrýjanda vegna galla þeirra, er greinir í 1. og 2. lið. Galla í baðherbergi er lýst svo í matsgerð, að herbergið sé u. þ. b. 3 em mjórra við dyravegg en gagnstæðan vegg. Þeirri skýrslu aðaláfrýj- anda er ekki hnekkt, að herbergi þetta hafi verið „fullt af dóti, tilheyrandi stefnda“ (þ. e. gagnáfrýjanda), er skoðun fór fram. Verður að ætla, að mumir þeir, sem geymdir voru 483 í herbergi þessu, hafi varnað því, að skoðun, sem að gagni mætti koma, yrði við komið af hendi aðaláfrýjanda. Svo sem hér stendur á, þykir aðaláfrýjandi eiga rétt á bótum vegna galla þessa úr hendi gagnáfrýjanda. Matsgerð sú, sem er grundvöllur undir kröfu aðaláfrýjanda, er að vísu eigi jafn- sundurliðuð sem skyldi. Með hliðsjón af henni svo og mál- flutningi hér fyrir dómi þykja fébætur vegna framangreindra galla hæfilega ákveðnar samtals 40.000 krónur. Ber að dæma gagnáfrýjanda til að greiða aðaláfrýjanda þá fjárhæð ásamt 7% ársvöxtum frá 1. nóvember 1970 til 16. maí 1973 og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Samkvæmt þessum úrslitum ber að dæma gagnáfrýjanda til að greiða aðaláfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls 45.000 krónur. Dómsorð: Gagnáfrýjandi, Haraldur Hafliðason, greiði aðaláfrýj- anda, Líneik Guðlaugsdóttur, 40.000 krónur ásamt 7% ársvöxtum frá 1. nóvember 1970 til 16. maí 1973 og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls 45.000 krónur, að við- lagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Hafnarfjarðar 9. nóvember 1973. Mál þetta sem dómtekið var í dag, hefur Líneik Guðlaugsdóttir, Smyrlahrauni 64, Hafnarfirði, höfðað fyrir dóminum með stefnu, birtri 10. nóvember 1971, á hendur Haraldi Hafliðasyni, Ásbúðar- tröð 7, Hafnarfirði. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru, að henni verði dæmdar úr hendi stefnda kr. 142.000 auk 7% ársvaxta frá 1. nóvember 1970 til 1. maí 1973, en 9% ársvaxta frá þeim degi til greiðslu- dags auk málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá Lög- mannafélags Íslands. Af stefnda hálfu er krafist sýknu og málskostnaðar. Málavextir. Stefnandi lýsir málavöxtum þannig í stefnu: „„Með kaupsamningi, dags. 25. júlí 1970, samdi stefnandi við 484 stefnda um að kaupa af honum húseignina Smyrlahraun 64 í Hafnarfirði fyrir kr. 1.650.000.00. Afhending eignarinnar fór fram 1. nóvember 1970 skv. kaupsamningi. Er kaupandi tók við eign- inni, taldi hann sig verða varan við margvíslega leynda galla á hinni seldu eign, sem hann hafði hvorki tekið eftir áður né stefndi skýrt frá. Skýrði stefnandi stefnda þegar frá þessu, en óskaði síðan þegar í stað eftir því, að dómkvaddir væru Mmatsmenn til að meta gallana. Þann 10. nóvember 1970 dómkvaddi bæjarfógetinn í Hafnar- firði þá Ögmund Jónsson, verkfræðing, Drápuhlíð 15, Reykjavík, og Einar Sveinsson, múrarameistara, Grænuhlíð 10, Reykjavík, til að meta til peningaverðs kostnað við að bæta úr þeim göllum hússins, sem nánar eru raktir í matsbeiðni. Hófu hinir dómkvöddu matsmenn þegar störf, en höfðu ekki lokið, er afsal var gefið út fyrir eigninni þann 10. desember 1970. Við útgáfu afsals gerði stefnandi fyrirvara að því er snertir framkomna galla, sem þá var verið að meta. Þann 20. janúar 1971 luku hinir dómkvöddu matsmenn matsgjörð sinni. Skv. niðurstöðu hennar mátu þeir kostnað við að bæta úr umræddum göllum kr. 124.500.00. Kostn- aður við matið var kr. 17.500.00, og greiddi stefnandi þann kostn- að“. Af stefnda hálfu hefur þessari málavaxtalýsingu ekki verið andmælt. Í matsbeiðni eru gallar taldir þannig: „1. Áferð á múrverki og málningu innan húss er víða ábóta- vant og veggir skakkir. Kostnaður við lagfæringu óskast metinn. 2. Athuga, hvort loft eru rétt, og ef svo er ekki, meta kostnað við lagfæringu þeirra. 3. Athuga, hvort halli er á eldhúsgólfi, og ef svo er, meta kostnað við að bæta úr því. 4. Ástand glugga óskast athugað og metnir gallar, sem finnast kunna. Ennfremur kostnaður við að setja í glugga og gler yfir hurðir í stofu á 1. hæð og herbergi á 2. hæð. 5. Margvíslegan útbúnað vantar á kynditæki hússins. Óskast metinn kostnaður við að koma henni í fullnægjandi ástand. 6. Salernisskál á salerni á 1. hæð er laus. Kostnaður við að lagfæra þetta óskast metinn. 7. Mósaikflísar á salernisveggjum eru skakkar og óskast kostn- aður við úrbætur metinn. Krani á handlaug á salerni er bilaður. 8. Eftir er að múrhúða undir sólbekki á gluggum, og óskast kostnaður við það metinn. 485 9. Eftir er að múrhúða kringum útidyrahurð, og er karmur hennar laus. Kostnaður við að bæta úr þessu óskast metinn. 10. Dyrakarmur í svalahurð er laus og gapir frá. Kostnaður við úrbætur óskast metinn. 11. Skilrúmsveggir úr tré.á 2. hæð eru lausir. Kostnaður við að endurbæta skilrúmsveggi og koma þeim í viðunandi ástand óskast metinn. 12. Gerepti á hurðum eru illa fest. Dyrakarm vantar í eldhús. Gólflistar eru víða gapandi frá. Kostnaður við úrbætur óskast metinn. 13. Gallar eru á gólfteppum, gat á einum stað og lagningu teppanna ábótavant, og ennfremur ná þau ekki út í horn undir stiga á 1. hæð. Óskað er, að matsmenn tjái sig um ástand og lagn- ingu gólfteppa og meti kostnað við að bæta úr göllum. 14. Kostnaður við að leggja lagnir fyrir sjónvarp í gangi við stigann óskast metinn, en matsbeiðandi telur seljanda hafa skýrt frá því, að þar væri lagt fyrir sjónvarpi, sem ekki reyndist vera“. Í matsgerðinni segir svo meðal annars: „Strax við fyrstu skoðun kom í ljós, að múrverki er áfátt og það ófaglega af hendi leyst. Múrhúðun á vesturvegg í dagstofu er gróf og málning líka. Loftkverk á austurvegg í sömu stofu er með áberandi hlykk, loft í skála er áberandi hlykkjótt. Stigabak er illa múrhúðað neðan til. Gólf eru á nokkrum stöðum með dældum, t. d. í stofu á neðri hæð og í eldhúsi. Í eldhúsinu eru gólf- flísar einnig illa lagðar. Víðast hvar er ómúrað undir sólbekki. Þeir gallar á múrverki, sem nú hefur verið lýst, sáust við fyrstu sýn, en fleiri fundust við nánari aðgæslu og mælingu, þó að þeir væru ekki eins áberandi. T. d. er baðherbergið á efri hæð ca. 3 em mjórra við dyravegg en gagnstæðan vegg. Dyraop milli skála og stofu er ca. 4 cm þrengra að neðan en ofan. Málningu er víða áfátt og sumsstaðar ólokið. Hurðir eru illa frágengnar, sumar falla sjálfkrafa að stöfum, og aðrar strjúkast við teppin. Þarf að lag- færa hurðirnar, einnig gólflista. Þrír milliveggir úr „elementum“ eru á efri hæð; þykkt þeirra er ca. 8 cm. Þessir veggir eru losaralegir og opnar rifur við gólf, veggi og loft. Gæðakröfur um slíka milliveggi, t. d. viðvíkjandi hljóðeinangrun, er ekki að finna í byggingarsamþykktinni, en þó teljum við einsætt, að þétta þúrfi meðfram veggjum. Gler vantar í hjaraglugga ofan við svalahurðir bæði uppi og niðri. Í svalahurðum er einfalt gler. Samkvæmt ósk matsbeiðanda höfum við metið tvöfalt mixað gler í þessum hurðum og gluggum. 486 Fjarkynding er í húsinu. Að sögn var gert ráð fyrir tveim thermo- stötum. Þá vantar, en dregið hefur verið í fyrir þeim. Lokar eru til. Í ljós kom, að hitakerfi hefur ekki verið stillt, og þarf að gera það. Í skálanum undir stiganum vantar á teppið. Við höfum metið úrbætur á því, en teljum ekki grundvöll til mats á gati, sem er á teppi á efri hæð. Viðgerð á salernisskál er lokið, og verður ekki metin. Áður er vikið að sjónvarpslögn. Upplýsingar um þetta atriði (t. d. um aðra raunhæfa leiðsluleið) voru það óljósar, að við treystum okkur ekki til að leggja mat hér á. Alvarlegustu gallarnir eru á múrverkinu. Okkur virðist, að ekki sé raunhæft eða gerlegt að bæta úr þeim, þannig að fyllstu faglegar kröfur verði uppfylltar. Við höfum því við mat okkar gert ráð fyrir, að verstu ágall- arnir verði endurbættir, en hinir smærri ekki. Til þess að fá viðmiðun, höfum við fengið viðurkenndan mælingarfulltrúa til að reikna skv. teikningu af húsinu, hvað múrvinna innanhúss hefði kostað hjá faglærðum múrurum. Sú upphæð var kr. 121.729.51, sjá fskj. Af þessari upphæð metum við ca. 30% eða kr. 36.200.00 sem vinnukostnað við endurmúrun og bætur fyrir þau lýti á múrverkinu, sem ekki telst raunhæft að lagfæra, Auk þess höfum við reiknað vinnu við að höggva upp misfellur, efni í viðgerð og handlöngun. Aðrir liðir í eftirfarandi kostnaðarmati þurfa ekki frekari skýr- inga við. Kostnaðarmat: 1. Vinna við endurmúrhúðun og bætur vegna ýmissa galla og óvandvirkni á múrverki .. kr.36.200.00 2. Höggning, handlöngun, efni og umsjón .. .. — 33.500.00 3. Mósaiklögn á veggi og gólf í snyrtiherbergi — 9.000.00 4. Gólfflísalögn í eldhúsi .. .. .. .. .. -. -- — 4.000.00 5. Frágangur á hurðum og ttrigerðúm 0... — T.800.00 6. Glerjun á tveimur hjaragluggum og endur- glerjum á svalahurðum .. ... 2. 0... — 3.200.00 7. Lagfæring á þremur mmiilllvedgini. „0... 0... .— 3.600.00 8. Festing á gólflistum .. .. .. .. .. -. -. 2. — 1.000.00 9. Viðbót á gólfteppi .. .. .. .. 2. 2. 2... 00. ...77. 2.000.00 10. Málun .. ... .. — 10.000.00 11. Endurbætur eytðlkendis og stilling þess „2 — 5.000.00 Hreinsun ófyrirséð .. 2... 0. 0... 9.200.00 Alls kr. 124.500.00%. 487 Dómendur hafa gengið á vettvang og sköðað íbúðina. Stefnandi kom fyrir dóminn 23. mars 1972, og var þá eftir henni bókað m. a.: „Hún kveðst hafa skoðað íbúðina þrisvar, áður en kaupsamn- ingur var gerður, fyrst með Kristni Breiðfjörð Guðlaugssyni, síðan með Kristni Breiðfjörð og í þriðja sinn með eiginmanni sínum. Hún kveðst fyrst og fremst hafa athugað íbúðina með hliðsjón af kaupverði og því, sem ógert var í íbúðinni. Hún kveður engan af þeim mönnum, sem komu með henni að skoða íbúðina, vera iðnlærðan, að því er hún viti til. Aðspurð kveður mætta stefnda ekki hafa vakið athygli sína á göllum. Aðspurð kveður mætta stefnda ekki hafa nefnt, að fagvinna hafi verið unnin af iðnlærðum mönnum. ... Hún kveðst hafa farið og athugað húsið, þegar hún tók við lyklum. Hún kveðst þá hafa séð, að ekki hafi verið gert við það, sem hún hafði farið fram á, að lagfært yrði. Hún kveður dyra- karma hafa gapað og ekki hulið nógu vel. Hún kveðst hafa óskað eftir, að opnanlegir gluggar yrðu settir í Hún kveður gluggana hafa verið til, en segir, að þetta hafi ekki verið gert. Hún tekur fram, að opnanlegir gluggarammar hafi verið til, en ekki glerið... Aðra galla kveðst hún ekki hafa séð, áður en hún tók við íbúð- inni. Hún kveðst munu hafa tekið við lyklum að húsinu 1. nóvem- ber 1970. Eftir að hún hafði orðið vör við, að ekki hafði verið bætt úr framangreindum atriðum, kveðst hún hafa skoðað íbúð- ina betur og orðið þá vör við þá galla aðra, sem hún gerir kröfur út af í málinu. Hún kveðst hafa séð skekkjur bæði á veggjum og gólfum á múrverki. Hún kveðst síðan hafa fengið múrara til að skoða þetta með sér. Hún segist hafa ætlað að fá málara til að mála íbúðina, og þá kveðst hún hafa orðið vör við ójöfnur á múr- verki í loftum. Hún kveður hafa verið eftir að pússa undir sólbekki allsstaðar nema í eldhúsi, baði og þvottahúsi. Eftir að hún tók við lyklavöldunum, kveðst hún hafa beðið um, að sér yrði kennt á thermostat við hitakerfið. Þá kveður hún hafa komið í ljós, að thermostat vantaði. Hún kveður öll þau tæki hafa vantað við miðstöðina, sem áttu að gera kyndinguna sjálfvirka. Hún kveðst hafa ætlað að setja baðker inn í baðher- bergið á efri hæð í desember. Þá kveður hún hafa komið í ljós, að herbergið var mjórra við dyravegg en við gagnstæðan vegg. Hún kveður þetta ekki hafa komið í ljós fyrst, vegna þess að her- bergið var fullt af dóti tilheyrandi stefnda. 488 Hún kveður sjónvarpstæki hafa staðið undir stiga á fyrstu hæð, þegar hún skoðaði íbúðina fyrst. Hún kveðst hafa gert ráð fyrir, að gólfteppi næði inn í hornið, en segir síðan hafa komið í ljós, að teppið náði ekki inn í hornið. Hún kveður vera lögn fyrir sjónvarp í húsinu, en ekki að þeim stað, þar sem sjónvarpstækið stóð, þegar hún skoðaði íbúðina. Hún kveðst hafa reynt að láta draga í leiðsluna, en segir, að það hafi ekki tekist, og muni það vera vegna þess, að stífla sé í leiðsl- unni. Um aðra galla, sem taldir eru í matsbeiðni, segir hún, að hún hafi uppgötvað þá við skoðun, eftir að hún tók við lyklum. Aðspurð kveður mætta alla eldhúsinnréttingu hafa vantað í eldhús. Hún tekur fram, að það hafi vantað innréttingu í baðherbergi uppi. Hún kveður húsið hafa átt að vera vel frá gengið að öðru leyti og segir, að stefndi hafi tekið fram, að það væri vel frá gengið sem búið væri. ... Viðvíkjandi göllum á baðherbergi á efri hæð tekur mætta fram, að þegar koma átti baðkerinu fyrir, hafi komið í ljós, að her- bergið var þrengra en búist var við að ofan við loft en við gólf. Hún kveður þetta hafa valdið erfiðleikum við að koma baðkerinu fyrir og segir, að það hafi orðið að brjóta úr veggnum til að koma baðkerinu fyrir. Hún kveður hafa komið í ljós, þegar búið var að rýma íbúðina, að dyraop milli skála og stofu var skakkt“. Kristinn Breiðfjörð Eiríksson framkvæmdastjóri hefur komið fyrir dóminn til að bera vitni. Hann kveðst vera systkinabarn við stefnanda, pípulagningamaður að iðn. Hann kveðst hafa skoðað íbúðina með stefnanda með það fyrir augum að athuga, hvað kosta mundi að ljúka því, sem ólokið væri í íbúðinni. Hann kveður hafa verið óhægt um vik við skoðun, vegna þess að íbúðin var full af húsgögnum og myndir á veggjunum. Hann kveðst telja, að skoðunin hafi tekið um það bil hálftíma. Hann kveðst hafa tekið eftir því, að hurðarkarmar á efri hæð voru breiðari en vegg- urinn, þannig að karmlistar féllu ekki að vegg, og að opnanlega glugga vantaði fyrir ofan svalahurðir. Hann kveðst hafa skoðað miðstöðvarherbergið. Hann kveður sér hafa skilist, að stefndi ætlaði að bæta úr göllunum. Hann segir, að stefndi hafi sagt, að hann væri að vinna í íbúðinni og bæta úr því, sem þyrfti úrbóta við, og að hann mundi halda því áfram. Hann kveðst hafa talað um það við stefnda, að útilokað væri að laga dyrakarm í svefn- 489 herbergi án þess að taka karminn úr. Hann kveður hafa komið til tals, að ákvæði um þessi atriði yrðu tekin upp í kaupsamningi. Hann kveður sig minna, að það hafi komið fram hjá stefnda, að viðgerð á þessum atriðum yrði lokið. Kristinn Breiðfjörð Guðlaugsson bifreiðarstjóri hefur borið vitni fyrir dóminum. Hann kveðst vera bróðir stefnanda. „Hann kveðst hafa komið með stefnanda inn í íbúðina, áður en hún keypti, og litið aðeins á hana. Hann segir, að það hafi verið, þegar stefnandi skoðaði íbúðina fyrst. Hann kveður konu seljanda fyrst hafa vísað þeim inn í eldhús. Þar kveðst hann ekkert hafa séð athugavert. Síðan kveðst hann hafa komið inn í stofu fulla af húsgögnum, blómum og málverkum. Síðan kveðst hann hafa gengið upp stiga með konunum. Hann kveðst hafa haft orð á því, að handriðið væri fallegt. Hann kveður konu stefnda þá hafa sagt, að það, sem gert væri í íbúðinni, væri gott. Hann kveðst hafa litið á efri hæðina. Þegar þau gengu út, kveður hann hafa borist í tal, að útidyrahurðin væri falleg. Þá kveður hann konu seljandans hafa komist að orði á þessa leið: „Það, sem við höfum gert, er gott“. Hann kveður frágang á hurðum ábyggilega ekki hafa verið fagmannsverk ...“. Hann kveður aðaltilgang skoðunarinnar hafa verið að athuga, hvað mikið þyrfti að gera, til að íbúðin yrði fullgerð. Hann kveðst ekki vera faglærður, en þó hafa unnið við trésmíði í 9 ár og smíðað tvö steinhús fyrir sjálfan sig á þeim tíma. Hann kveðst ekki hafa litið á múrverk. Matsmennirnir Einar Sveinsson múrarameistari og Ögmundur Jónsson verkfræðingur hafa komið fyrir dóminn og staðfest mats- gerð sína. Ögmundur Jónsson kvað aðspurður flesta gallana vera augljósa við fyrstu sýn. Hann kveðst telja, að flestir gallarnir hafi verið augljósir ófaglærðum manni. Annað kveður hann hafa komið fram við frekari athuganir og mælingar. Aðspurður kveðst hann ekki hafa komið auga á missmíði í dyraopi við upphaflega skoðun. Hann kveður sér strax hafa verið bent á halla á eldhúsgólfi. Ítar- lega aðspurður kveðst hann ekki viss um, að orðið hefði vart við galla á eldhúsgólfi við venjulega skoðun. Hann kveðst telja frá- gang óvandaðri á íbúðinni að því leyti sem um er fjallað í mats- gerð en gengur og gerist. Hann kvaðst telja, að íbúðin hafi borið með sér, að frágangur á múrverki væri óvandvirknislegur. Skýrsla Einars Sveinssonar er svohljóðandi: „Aðspurður af dómara kveður matsmaðurinn marga þá ágalla, 490 sem þeir telja á íbúðinni, hafa verið augljósa venjulegum manni við venjulega skoðun. Þetta kveður hann þó ekki eiga við um halla á eldhúsgólfi. Hins vegar kveður hann hlykk í loftkverk í lofti hafa verið augljósan. Annars kveðst hann ekki muna þetta nákvæmlega, þar sem langt sé um liðið síðan hann skoðaði íbúð- ina, en vísar til matsgerðarinnar um þetta atriði. Hann er spurður um missmíði á dyraopi. Hann kveður hér fyrst og fremst um út- litsgalla að ræða, en tekur þó fram, að menn hafi mismunandi auga fyrir slíku. Hann kveður hér um sjaldgæfan galla að ræða. Hann er spurður, hvort heildarsvipur íbúðarinnar hafi verið þannig, að venjulegum manni virtist hún óvandvirknislega frá- gengin. Hann leggur áherslu á, að íbúðin hafi ekki verið fullgerð. Hann kveður galla í múrverki hafa verið augljósa fagmönnum, um almenning kveður hann ekki gott að fullyrða. Aðspurður kveðst hann ekki geta sagt um, hversu mikill hluti matsfjár- hæðar í fyrstu kostnaðarhlið, kostnaður vegna viðgerða á gólfi, hafi verið. Hann er spurður um misfellur á baðherbergisveggj- um. Hann segir, áð ef aðeins hefði átt að mála herbergið, hefðu þessir ágallar ekki verið til mjög mikilla lýta. Hins vegar kveður hann þetta munu valda erfiðleikum við flísalögn. Hann kveður frágang á múrverki hafa verið ófaglegan'“. Aðiljaskýrsla stefnda er svohljóðandi: „Aðspurður af formanni dómsins segist mætti engin fyrirheit hafa gefið um, að bætt yrði úr göllum á íbúðinni. Fyrir mætta er lesin lýsing á ástandi íbúðarinnar í matsgerð. Hann kveðst ekki hafa sérstakar athugasemdir að gera við þá lýsingu. Aðspurður kveður mætti sér ekki kunnugt um, hver fram- kvæmdi múrverk. Hann kveður húsið hafa verið múrað, áður en hann keypti það. Hann kveður hafa legið í augum uppi, að ástand íbúðarinnar var eins og matsmenn lýsa því. Þó kveðst hann, að- spurður, ekki hafa veitt athygli missmíði á dyraopi og baðher- bergisveggjum. Hann kveður grófa áferð hafa verið á múrverki. Hann kveðst ekki hafa veitt því sérstaka athygli, að loft var hlykkjótt. Hann kveðst ekki hafa veitt því athygli, að gólfin væru ekki slétt. Hann kveðst ekki hafa vakið athygli stefnanda á þeim atriðum, sem lýst er í matsgerð. Hann kveðst sjálfur hafa málað íbúðina og ekki gert neinar ráðstafanir til að bæta úr grófri áferð á múrverki. Hann kveðst ekki hafa reynt að þræða í sjónvarps- lögn og kveður sér hafa verið ókunnugt um, að lögnis, var stífluð. Hann tekur fram, að hann hafi aldrei haft sjónvarpið í stofunni. 491 Aðspurður kveðst hann hafa talið, að lausir milliveggir á efri hæð hafi átt að vera eins og þeir voru frágengnir. Hann kveður trésmiði hafa sett veggina upp á sínum vegum. Hann kveður veggina hafa verið keypta tilbúna í einingum. Hann kveður vegg- ina hafa verið setta upp af Fagi h.f. Hann kveðst hafa gert bóta- kröfu á hendur félaginu vegna frágangsins. Hann kveður þetta mál hafa fallið niður, áður en hann seldi íbúðina. Hann segist engar bætur hafa fengið. Hann kveður ágreining sinn við Fag h.f. hafa stafað af því, að settir höfðu verið kverklistar á sam- skeyti milli útveggja og lausu veggjanna, sem hann taldi, að ekki ættu að vera. Hann kveðst sjálfur hafa lagt mósaikflísar í sal- ernisherbergi á neðri hæð. Aðspurður af lögmanni sínum tekur mætti fram, að ekkert hafi vantað við miðstöðvarkerfið miðað við það, sem upphaflega var ætlast til, annað en thermostat, en rafþræði kveður hann hafa verið íðregna. Aðspurður kveðst hann engin fyrirmæli hafa fengið frá kyndistöð um að setja upp viðbótartæki við kyndikerfið. Hann kveðst hafa verið heima, þegar stefnandi kom með Kristni Breið- fjörð verslunarmanni og konu, sem hann telur eiginkonu Kristins. Hann kveður sér hafa fundist skoðunin taka langan tíma, eða allt að tvo klukkutíma. Aðspurður af lögmanni stefnda kveðst mætti hafa fengið bréf, þar sem taldir eru upp gallar, áður en matsmenn voru dómkvaddir. Hann kveðst hafa svarað því til, að hann væri reiðubúinn til að láta kaupin ganga til baka, þannig að stefnandi fengi endurgreiðslu með vöxtum“. Vitnið Gunnar Ingi Jónsson hefur komið fyrir dóminn. Skýrsla hans er svohljóðandi: „Hann kveðst hafa selt Haraldi Hafliðasyni íbúðina að Smyrla- hrauni 64. Hann kveðst sjálfur hafa annast múrverk í íbúðinni. Hann kveðst ekki vera lærður múrari, en hafa áður unnið lítils- háttar sem aðstoðarmaður múrara. Hann kveðst ekki hafa orðið var við galla í uppslætti. Hann kveður hafa komið í ljós, þegar Haraldur hélt áfram við að full- gera íbúðina, að gallar voru í baðherbergi á neðri hæð og í eld- húsi, m. a. of gróf pússning. Hann kveðst sjálfur hafa vitað, að ekki var 100% vinna á þessu. Hann kveður hafa orðið samkomulag milli þeirra Haralds um, að hann slyppi við að greiða hluta af- borgana vegna þessara galla. Hann kveður sér hfa talist til, að skaðabætur þessar hafi numið a. m. k. kr. 40.000.00. Harin kveður ekki hafa verið um eiginlegar skaðabætur að ræða, heldur kveður 492 hann Harald hafa færst undan að greiða vegna galla. Hann kveðst hafa fallist á, að Haraldur leystist undan skyldum sínum eins og að framan greinir. Aðspurður kveðst vitnið telja, að Haraldi hafi verið kunnugt um, að vitnið hafði sjálfur múrhúðað íbúðina. Hann kveðst hafa lokið múrverkinu að innan“. Málsástæður og lagarök. IStefnandi rökstyður kröfur sínar með því, að húsið hafi verið haldið leyndum og verulegum göllum, sem stefnandi hafi ekki vitað um, er hann samdi um kaup á húsinu, og beri stefnda því að greiða kostnað við að bæta úr þessum göllum. Við munnlegan flutning málsins lagði stefnandi ríka áherslu á, að seljanda beri að skýra frá öllum göllum, sem geta haft áhrif á kaupverð og hann veit um eða má um vita. Stefnandi telur, að stefndi hafi brugðist í þessu efni. Af stefnda hálfu er byggt á því, að samkvæmt lögjöfnun frá 47. gr. kaupalaga um lausafjárkaup nr. 39 frá 1922 geti kaupandi ekki borið fyrir sig neina galla, sem hann hefði átt að sjá við rannsókn á söluhlutnum, áður en kaup gerðust. Stefndi heldur því fram, að allir þeir gallar, sem hann er kraf- inn bóta fyrir, hafi verið augljósir við skoðun. Álit dómsins. Það er samdóma álit dómenda, að flestir gallarnir, sem krafist er bóta fyrir, hefðu átt að koma í ljós við þá skoðun, sem fram fór af hendi stefnanda, áður en kaupin voru ráðin. Þetta álit er stutt við athugun dómendanna sjálfra á vettvangi, framburð matsmannanna og að nokru leyti við framburð vitnanna Kristins Breiðfjörðs Eiríkssonar og Kristins Breiðfjörðs Guðlaugssonar og skýrslu stefnanda, sem virðist strax hafa orðið flestra gallanna vör, þegar hún fór að athuga íbúðina, eftir að hún hafði tekið við henni. Samkvæmt þeirri meginreglu, sem fram kemur í 47. gr. laga nr. 39 frá 1922 um lausafjárkaup, verður að telja, að stefnandi geti ekki borið fyrir sig þá galla, sem hefðu þannig átt að sjást við skoðun. Ekki hefur komið fram, að stefndi hafi orðið þess var, áður en kaupin voru ráðin, að augljósir gallar leyndust fyrir stefnanda og fylgdarmönnum hennar við skoðun á íbúðinni. Fyrir því virðist 493 ekki verða gerð sú krafa til hans, að hann vekti athygli á þessum göllum. Missmíði á dyraopi telja dómendur ekki augljós. Þessi mis- smíði virðast ekki koma að sök, nema að því leyti sem þau kunna að teljast útlitsgalli, og þar sem þau eru ekki áberandi, verður hér ekki talið um bótaskyldan galla að ræða. Dómendur telja, að galli á baðherbergi á efri hæð sé ekki aug- ljós. Hann virðist fyrst hafa komið í ljós, þegar farið var að inn- rétta herbergið. Leggja verður til grundvallar þá staðhæfingu stefnda, að hann hafi ekki orðið var við þenna galla. Skortir því huglæg skilrði til að ábyrgð verði lögð á stefnda á þessum galla. Dómendur telja, að ekki verði ætlast til, að það komi í ljós við skoðun, að ekki hafði verið pússað undir sólbekkjum. Verður því talið, að hér sé um galla að ræða, sem stefndi hefði átt að vekja athygli stefnanda á. Stefndi telst bera bótaábyrgð á þessum galla samkvæmt grundvallarreglunni, sem fram kemur í 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup. Bætur vegna þessa galla þykja hæfilega ákveðnar kr. 2.000. Dómendur telja, að halli á eldhúsgólfi verði að teljast leyndur galli í þessu sambandi. Hins vegar telja dómendur, að þessi galli hefði ekki getað leynst til langframa. Stefnda hefði átt að vera um hann kunnugt og hann hefði átt að benda stefnanda á hann. Telst stefndi bera bótaábyrgð á þessum galla samkvæmt tilvitn- aðri bótareglu. Bætur fyrir þetta atriði þykja hæfilega ákveðnar kr. 10.000. Matskostnaður reiknast til málskostnaðar. Eftir atvikum þykir rétt, að stefndi greiði stefnanda kr. 9.000 í málskostnað. Dóm þennan kváðu upp Steingrímur Gautur Kristjánsson hér- aðsdómari, Sigurður Oddsson tæknifræðingur og Haukur Magnús- son húsasmíðameistari. Dómsorð: Stefndi, Haraldur Hafliðason, greiði stefnanda, Líneik Guð- laugsdóttur, kr. 12.000 ásamt 7% ársvöxtum frá 1. nóvember 1970 til greiðsludags og kr. 9.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dómsins að viðlagðri aðför að lögum. 494. Fimmtudaginn 15. maí 1975. Nr. 162/1973. Jónas Guðlaugsson f. h. Svefnbekkjaiðjunnar (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) segn Guðmundi Magnússyni og gagnsök (Guðlaugur Einarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Vinnuslys. Skaðabótamál. Löghaldsgerð staðfest. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 13. nóvember 1973. Krefst hann þess, að honum verði einungis dæmt að greiða gagnáfrýjanda 53.050 krónur með 9% ársvöxtum frá 18. apríl 1978 til greiðsludags, en málskostnaður verði niður felldur í héraði. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæsta- rétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 21. nóvember 1973. Krefst hann þess, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér 453.050 krónur ásamt 9% ársvöxtum frá 18. apríl 1973 til greiðsludags. Þá krefst hann staðfestingar löghalds- gerðar, sem framkvæmd var 18. apríl 1973. Enn fremur krefst hann þess, að málskostnaðarákvæði hins áfrýjaða dóms verði staðfest og aðaláfrýjanda dæmt að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti. Svo sem greinir í hinum áfrýjaða dómi, féll þingsókn niður af hálfu aðaláfrýjanda í héraði, áður en hann skilaði þar greinargerð, og er málið dæmt þar eftir framlögðum skjölum og skilríkjum samkvæmt 118. gr. laga nr. 85/1936. Málsaðiljar eru sammála um, að vangreidd vinnulaun gagnáfrýjanda nemi 53.050 krónum. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur lögreglurannsókn farið fram á atvikum að slysi því, er í málinu greinir, og hafa að- iljar máls gefið skýrslu fyrir lögreglu svo og tveir starfsmenn á starfsstöð aðaláfrýjanda. 495 Samkvæmt skýrslu Öryggiseftirlits ríkisins 25. febrúar 1978, er fær stoð í skýrslu rannsóknarlögreglu 20. september 1974, vantaði hlífar á trésmíðavél þá, sem gagnáfrýjandi starfaði við, er hann slasaðist. Rekja má slysfarir þær, er í málinu greinir, til þessa vanbúnaðar, og ber, eins og mál þetta horfir við, að dæma aðaláfrýjanda til að bæta gagn- áfrýjanda tjón hans. Jónas Hallgrímsson yfirlæknir skoðaði gagnáfrýjanda og mat örorku hans. Í skýrslu yfirlæknisins 4. júní 1973 segir m. a. svo: „Við skoðun sést ör á vinstra þumalfingri, og liggur það á ská frá ytri helming þumalfingursins upp yfir á mediala hlutann, og fer örið yfir interphalangeal liðinn. Aukin fyrir- ferð er yfir liðnum, og nöglin er afmynduð (óeðlilega mjó). Ytri köggullinn virðist dálítið rýrnaður. Við athugun á hreyf- ingum kemur í ljós, að flexio í interphalangeal lið vinstra þumals er aðeins 20—309, en hægra megin er hún 909. Hann getur náð saman með fingurgómi vinstra þumals og fingur- gómum hinna fingranna (oppositio). Guðmundur segist hafa verið frá vinnu þar til 9. janúar 1973, og fór hann þá að vinna fulla vinnu. Hafði hann um- búðir um fingurinn fyrsta hálfa mánuðinn á eftir. Niðurstaða: Guðmundur hefur hlotið tímabundna og varanlega ör- orku af slysinu. Eru ekki líkur til, að fingurinn lagist mikið úr þessu. Örorka hans telst sem hér segir: Frá slysinu í 2 vikur .. .. 100% Síðan í2 vikur ,.. .. .. .. 75% Síðan í2 vikur .. .. .. ... 50% Síðan í 2 vikur .. .. ... .. 25% Loks varanleg örorka 7%“. Guðjón Hansen tryggingastærðfræðingur hefur 19. júní 1973 reiknað með líkindatólum örorkutjón gagnáfrýjanda miðað við slysdag. Segir svo m. a. í skýrslu hans: 496 „Sem algengar vinnutekjur iðnaðarmanna nota ég tölur Framkvæmdastofnunar ríkisins (áður Efnahagsstofnunar- innar) samkvæmt úrtaksrannsókn á skattframtölum iðn- aðarmanna í Reykjavík. Er stuðst við tekjur 10 ára tímabils, 1962—.1971, umreiknaðar með tilliti til kaupbreytinga. Reikn- ast mér árstekjur með þessu móti verða sem hér segir: Árið 1972 (frá SRSÐA) = .. kr.515.074.00 — 1978 2. 20. 2. — 084.500.00 Eftir þann Hinar . . — 607.263.00 Miðað við þennan tekjugrundvöll og tap vinnutekna í samræmi við örorkumatið, reiknast mér verðmæti tapaðra vinnutekna á slysdegi nema: Vegna tímabundins orkutaps í 8 vikur eft- ir slysið. i.. „ee. kr. 47.879.00 Vegna valinlegs orkutaps eftir þann tíma —- 526.166.00 Samtals kr. 574 045. 00 Eins og áður er sagt, hef ég til samanburðar reiknað tap vinnutekna á grundvelli tekna Guðmundar starfsárið 1970 (að tekjum af landbúnaði meðtöldum), umreiknaðra með tilliti til breytinga á vikukaupi trésmiða á verkstæðum, en meginhluti tekna hans umrætt ár eru launagreiðslur frá Breiðholti hf. Umreiknaðar á þann hátt reiknast mér árs- tekjur verða sem hér segir Árið 1972 (frá slysdegi) . .. .. kr. 299.253.00 — 1978 0... 0... 2. — 399.628.00 Eftir þann tíma. 352 859.00 Miðað við þessar vinnutekjur og tap tekna í samræmi við örorkumatið reiknast mér verðmæti tapaðra vinnutekna á slysdegi nema: 497 Vegna tímabundins orkutaps í 8 vikur eft- ir slysið .. ... . . kr. 27.816.00 Vegna amlags ovlatapa að fi þanni. Húna — 305.736.00 Samtals kr. 333.552.00%. Í skýrslu þessari er reiknað „með 7% töflum um starfs- orkulíkur, samræmdum eftirlifendatöflum íslenskra karla 1951—-1960“. Þegar virtar eru upplýsingar um vinnutekjur gagnáfrýj- anda, framangreindur örorkutjónsútreikningur og annað það, sem hér skiptir máli, þykja fébætur til gagnáfrýjanda vegna örorkutjóns hans hæfilega metnar 310.000 krónur, og hefur þá verið dregin frá dagpeningagreiðsla frá Trygginga- stofnun ríkisins, 8.993 krónur. Samkvæmt þessu ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda samtals 363.050 krónur (53.050 krónur 310.000 krónur) ásamt 7% ársvöxtum frá 18. apríl 1973 til 16. maí s. á. og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Þá ber að staðfesta löghaldsgerð þá, sem framkvæmd var 18. apríl 1973. Ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 110.000 krónur. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Jónas Guðlaugsson f. h. Svefnbekkja- iðjunnar, greiði gagnáfrýjanda, Guðmundi Magnússyni, 368.050 krónur ásamt 7% ársvöxtum frá 18. apríl 1973 til 16. maí s. á. og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Löghaldsgerð sú, sem framkvæmd var í fógetarétti Reykjavíkur 18. apríl 1973, er staðfest. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, samtals 110.000 krónur. 32 Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 26. september 1973. Mál þetta, sem dómtekið var 13. september sl., er höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 25. apríl sl., af Guðmundi Magnús- syni húsgagnasmið, Grettisgötu 5, Reykjavík, gegn einkaeiganda Svefnbekkjaiðjunnar, Jónasi Guðlaugssyni, Höfðatúni 2, Reykja- vík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 500.000 með 9% ársvöxt- um frá 18. apríl 1973 til greiðsludags og málskostnaðar að skað- lausu samkvæmt mati hins virðulega dómara. Þá er og krafist staðfestingar á löghaldsgerð, sem framkvæmd hafi verið í eigum stefnda 18. apríl 1973 í tveim trésmíðavélum, annarri af gerðinni Record með fylgihlutum og hinni af gerðinni D. C. L., pússninga- vél af ítalskri gerð, en löghald þetta hafi verið gert til tryggingar kr. 200.000 af heildarstefnukröfu þessari. Þess er krafist, að kostn- aður dómara við löghaldsgerðina verði metinn með málskostnaði af heildarkröfunni, sem dæmd verður stefnanda í máli þessu. Hina umstefndu skuld kveður stefnandi vera annars vegar ógoldin vinnulaun að fjárhæð kr. 100.000 og hins vegar fébætur vegna slyss, sem stefnandi hafi orðið fyrir í starfi hjá stefnda, að fjárhæð kr. 400.000. Málavexti segir stefnandi þá, að hann hafi verið starfandi um mánaðaskeið sem húsgagnasmiður hjá stefnda við húsgagnasmið- ar, þ. á m. svefnbekkja o. fl. húsmuna. Stefndi hafi eigi þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir og eftirgangsmuni getað tengið greidd öll vinnulaun sín og telji hann eftirstöðvar kaupkrafna nema allt að kr. 100.000, en það sé þó að öðru leyti óviss fjár- upphæðin, svo stefnt sé til öryggis fyrir kr. 100.000 vinnulaunum, meðan nákvæmar upplýsingar liggja ekki fyrir, en þær séu í fór- um stefnda, bæði hvað varðar tímalaun og laun fyrir ákvæðis- vinnu. Stefnandi hafi orðið fyrir slysi 7. nóvember sl., er hann hafi verið við vinnu hjá stefnda. Hann hafi lent með þumalfingur vinstri handar í sögunarvél stefnda og hlotið af bæði tímabundna og varanlega örorku, sem hafi verið metin 7% varanleg. Stefnandi hafi verið frá vinnu vegna þessa slyss allt fram í miðjan janúar 1973 og hafi hann engar bætur fengið greiddar frá stefnda þrátt fyrir skyldu stefnda til að greiða stefnanda bætur. Hvort tveggja sé hér um að kenna óöruggum búnaði vélarinnar, sem stefnandi hafi lent með fingurinn í, og einnig sé aðstöðupláss til vinnu óbæri- 499 legt með öllu. Stefndi hafi ekki keypt slysatryggingu fyrir stefn- anda. Stefnandi hefur lagt fram á dskj. nr. 2—23 greinargerð og ýmiss skjöl, er varða stefnukröfuna. Í greinargerðinni tekur stefn- andi fram, að stefndi hafi viðurkennt að skulda stefnanda van- goldin vinnulaun, kr. 60.000, og beri að leggja þá tölu til grund- vallar við dómsálagningu, nema annað sannist síðar undir rekstri málsins. Verður að telja þetta breytingu á þessum lið stefnu- kröfu. Stefndi sótti þing við þingfestingu málsins og síðar, en í bæjar- þinginu 28. júní sl. sótti lögmaður þing af hans hálfu og fékk frest til greinargerðar til 13. september sl., en þá féll þingsókn niður, án þess að nokkrar varnir hefðu komið fram, og er honum þó löglega stefnt. Verður þá eftir 118. gr. laga nr. 85/1936 að dæma málið eftir framlögðum skjölum og skilríkjum, og þar sem þau eru í samræmi við dómkröfu stefnanda, verða kröfur hans teknar til greina að öllu leyti. Málskostnaður, þar með talinn löghaldskostnaður, ákveðst kr. 70.000. Dóminn kvað upp Garðar Gíslason. Dómsorð: Framangreint löghald er staðfest. Stefndi, Jónas Guðlaugsson vegna Svefnbekkjaiðjunnar, greiði in solidum stefnanda, Guðmundi Magnússyni, kr. 460.000 með 9% ársvöxtum frá 18. apríl 1973 til greiðsludags og kr. 70.000 í málskostnað, þar með talinn löghaldskostnaður, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Löghaldsgerð fógetaréttar Reykjavíkur 18. apríl 1973. Ár 1973, miðvikudaginn 18. apríl, var fógetaréttur Reykjavíkur settur að Höfðatúni 2 og haldinn þar af fulltrúa yfirborgarfógeta Jóni P. Emils með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Málið C 16/1973: Guðmundur Magnússon gegn Svefnbekkjaiðjunni. Fógeti leggur fram nr. 1 gerðarbeiðni. Nr. 1 fylgir með í eftir- riti. Fyrir gerðarbeiðanda mætir Guðlaugur Einarsson hæstaréttar- lögmaður og krefst löghalds fyrir kr. 200.000, málskostnaði sam- kvæmt gjaldskrá LMFÍ í staðfestingarmáli, kostnaði við gerðina 500 og eftirfarandi uppboð/innheimtuaðgerðir, allt á ábyrgð gerðar- beiðanda. Fyrir gerðarþola er mættur Jónas Guðlaugsson, eigandi Svefn- bekkjaiðjunnar. Áminntur um sannsögli kveðst hann ekki geta greitt. Samkvæmt kröfu umboðsmanns gerðarbeiðanda og ábendingu mætta, lýsti fógeti yfir löghaldi í eign gerðarþola, trésmíðavél af gerðinni Record með fylgihlutum, pússningavél af gerðinni D. C. L., ítölsk tegund. Fógeti ákvað 40.000 króna tryggingu. Fallið var frá virðingu. Fógeti skýrði þýðingu gerðarinnar. Upplesið, játað rétt bókað. Gerðinni lokið. Föstudaginn 16. maí 1975. Nr. 91/1974. Dánarbú Lúðvíks Á. Jóhannessonar Gunnar Björnsson Ólafur Guðmundsson Þorkell Pálsson og Theodór Marinósson (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) gegn Vestfold Bil ár Karosseri A/S (Jón N. Sigurðsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Skuldamál. Vextir. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjendur áfrýjuðu máli þessu upphaflega með stefnu 7. júní 1973. Útivistardómur gekk í því máli 3. maí 1974. Áfrýj- endur áfrýjuðu málinu af nýju samkvæmt heimild í 36. gr. laga nr. 75/1973 með stefnu 9. maí 1974. Krefjast áfrýjendur 501 þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi. Til vara krefjast þeir sýknu af öllum kröfum stefnda. Í báðum tilvikum krefjast áfrýj- endur málskostnaðar bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Áfrýjendur hafa fyrir Hæstarétti viðurkennt aðild sína að málinu og lýst yfir því, að þeim beri að greiða óskipt það fé, sem stefndi eigi rétta kröfu til vegna viðskipta þeirra við Sameinuðu Bílasmiðjuna h/f, er í málinu greinir. 1. Áfrýjendur reisa ómerkingarkröfu sína á því, að stefndi hafi ekki í öndverðu lagt viðhlítandi grundvöll að málssókn sinni. Svo sem í héraðsdómi greinir, var kröfugerð stefnda eigi glögg í upphafi, en ekki þykir þó næg ástæða til að ómerkja héraðsdóminn og vísa málinu frá héraðsdómi af þeim sökum. Ekki verður heldur fallist á það með áfrýjend- um, að héraðsdómur sé haldinn þeim annmörkum, að ómerk- ingu hans varði. Verður aðalkrafa þeirra því ekki tekin til greina. Il. Samkvæmt málflutningi fyrir Hæstarétti eru aðiljar sam- mála um, að við upphaf viðskipta þessara hafi ekki verið rætt um vexti og bankakostnað af víxlum þeim, er Sameinaða Bílasmiðjan h/f samþykkti sem greiðslu fyrir vörur, er stefndi lét í té. Stefndi byggir kröfur sínar á því, að með samkomulagi 19. janúar 1968 hafi Sameinaða Bílasmiðjan h/f skuldbundið sig tilað greiða vexti þá, bankakostnað og tryggingariðgjöld, er um er deilt. Þá hafi Sameinaða Bílasmiðjan h/f fengið reikninga vegna kostnaðar þessa án þess að hreyfa andmæl- um og með því aðgerðarleysi samþykki greiðsluskyldu sína. Verða nú könnuð gögn málsins um þessi atriði. 1. Með bréfi 1. desember 1967 sendi stefndi Sameinuðu Bílasmiðjunni h/f reikning að fjárhæð norskar krónur 40.857.00, og var reikningur þessi merktur nr. 15088. Sam- 502 kvæmt gögnum máls var hér um að ræða vexti og banka- kostnað vegna tveggja víxla, sem Sameinaða Bílasmiðjan h/f hafði samþykkt, en stefndi selt banka í Noregi, samtals norskar krónur 28.304.40, vexti er stefndi reiknaði sér af víxlum þessum frá útgáfudegi til söludags, norskar krónur 3.279.60, iðgjald af útflutningslánatryggingu, norskar krón- ur 7.395.00, og ferðakostnað starfsmanna stefnda, sem hér skiptir eigi máli, norskar krónur 1.878.00. Í bréfinu óskar stefndi hið skjótasta greiðslu á reikningi þessum. Síðari hluta janúarmánaðar 1968 komu tveir starfsmenn stefnda hingað til lands og ræddu um viðskipti þessi við Lúðvík Á. Jóhann- esson, sem var fyrirsvarsmaður Sameinuðu Bílasmiðjunnar h/f. Starfsmenn þessir, þeir Gunnar Skomedal og Helge Hov, kveðast hafa átt fund með Lúðvík um kröfu þessa 19. janúar 1968 og hafi hann þá lofað greiðslu á henni. Hafi þeir samið skýrslu um viðræðurnar, er heim kom. Í skýrslu þessari, sem er ódagsett, segir m. a.: „Möte med L. Johannesson 19. 1. Vedr. faktura nr. 15088. Sjekk bliver sent fra Sam. Bila- smidjan etter egen avtale med banken. Ved senere forfall av diskontoen má VBK's bank sende nota pá omkostninger til Sam. Bilasmidjans bank“. Stefndi heldur því fram, að skýrsl- an hafi verið send Sameinuðu Bílasmiðjunni h/f, líklega 23. eða 24. janúar 1968. Af hálfu áfrýjanda er því algerlega mót- mælt, að Sameinuðu Bílasmiðjunni h/f hafi borist skýrsla þessi. Lúðvík Á. Jóhannesson andaðist í ágústmánuði 1970, og hafði hann þá eigi gefið skýrslu í málinu. Hinn 1. febrúar 1968 ritaði stefndi bréf til Sameinuðu Bíla- smiðjunnar h/f. Í upphafi bréfs þessa segir svo: „Vedr. be- talingsbetingelser og rentebelastning. Vi viser til samtale mel- lom Dem og vár tekniske sjef Gunnar Skomedal vedr. vár faktura nr. 15088. Den posten pá Nkr. 7.395.00 vedr. diskont- eringsgaranti er et belöb som vi mátte betale for i det hele tatt á fá diskontert de to veksler og má derfor sees som en reen rentekostnad og som vi etter avtale skulle belaste Dem med“. Hinn 16. maí 1968 ritaði steindi Sameinuðu Bílasmiðjunni h/f enn bréf um þessi mál og krafðist greiðslu. Loks krafðist stefndi greiðslu á reikningi nr. 15088 með bréfi 6. ágúst 1968 503 og hótaði sérstökum innheimtuaðgerðum. Þessu bréfi svar- aði Sameinaða Bílasmiðjan h/f með bréfi 16. ágúst 1968, sem undirritað er af Lúðvík Á. Jóhannessyni. Segir þar í þýðingu: „Vér minnumst hvorki samkomulags né viðræðna um þetta atriði og vér stóðum þess vegna Í þeirri trú, að þessi viðskipti myndu fara fram á sama hátt og önnur viðskipti vor við er- lend fyrirtæki án þessa aukakostnaðar“. Bréfi þessu svaraði stefndi með bréfi 20. ágúst 1968 og krafðist enn greiðslu. Þá segir svo í bréfinu í þýðingu löggilts skjalaþýðanda: „Varð- andi lið þann, sem þér eruð ósamþykkur, útflutningstrygg- ingarþóknun að upphæð N. kr. 7.395.00, getum vér gefið þær upplýsingar, að án ríkisábyrgðar hefðum vér ekki setað boðið yður samþykkta víxla fyrir svo stórum upphæðum, þar sem bankar vorir krefjast slíkrar ríkisábyrgðar. Þetta er að sjálf- sögðu vaxtakostnaður, sem sá, er góðs nýtur af gjaldfrestin- um, verður að greiða. Það er algjörlega venjulegt, að við- skiptavinurinn greiði þennan útflutningstryggingarkostnað, og vér höfum oft sent slíkar greiðslukröfur öðrum íslenskum viðskiptavinum, án þess að þeir hafi gert nokkrar athuga- semdir í því sambandi“. Þegar litið er til skýrslna þeirra Gunnars Skomedal og Helge Hov, sem þeir hafa staðfest fyrir dómi, svo og þess hve seint Sameinaða Bílasmiðjan h/f andmælti kröfum þess- um þrátt fyrir brýn tilefni, þá verður að leggja til grundvall- ar, að Sameinaða Bílasmiðjan h/f hafi samþykkt að greiða vaxta- og bankakostnaðarþætti reiknings nr. 15088, sem fjall- að er um hér að framan. Verða þeir kröfuþættir, samtals norskar krónur 31.584.00, því teknir til greina. Hins vegar er ljóst af bréfum stefnda frá 1. febrúar 1968 og 20. ágúst s. á, að eigi hefur verið af hendi Sameinuðu Bílasmiðjunnar h/f samþykkt að greiða stefnda iðgjald af útflutningslánatryggingu. Verður því sá kröfuþáttur eigi tekinn til greina. 2. Hinir aðrir fimm kröfuliðir í máli þessu, norskar krón- ur samtals 28.828.78 (4.291.14 “ 2.228.06 11.357.28 8.521.01 2.431.29), eru fyrir vexti og bankakostnað vegna víxla samþykktra af Sameinuðu Bílasmiðjunni h/f, er stefndi öo04 tók við sem greiðslu og seldi bönkum í Noregi á tímabilinu frá 20. febrúar 1968 til 3. maí s. á. Er kröfum þessum lýst í héraðsdómi. á Stefndi telur, að Sameinaða Bílasmiðjan h/f hafi á fund- inum 19. janúar 1968 skuldbundið sig til að greiða kostnað þennan. Vísar hann um það til skýrslu þeirra Gunnars Skomc- dal og Helge Hov, sem áður er rakin, þar sem segir: „Ved senere forfald av diskontoen má VBKfs bank sende nota til Sam. Bilasmidjans bank“. Víxlar þeir, sem stefndi gaf út vegna viðskiptanna, voru sendir Útvegsbanka Íslands, er aflaði samþykkis Sameinuðu Bílasmiðjunnar h/f á þeim. Bankinn, sem fékk einnig víxl- ana til innheimtu á gjalddaga, hefur lýst yfir því, að aldrei hafi fylgt innheimtubeiðnum fyrirmæli um að innheimta vexti auk víxilfjárhæðanna. Stefndi hefur engin gögn fært fram fyrir því, að hann hafi sent vaxtakröfur þessar til innheimtu um hendur banka hér á landi. Jafnvel þótt talið yrði, að á fundinum 19. janúar 1968 hafi orðið samkomulag um, að Sameinaða Bílasmiðjan h/f greiddi vexti þessa og bankakostnað með framangreindu skilyrði, getur stefndi ekki krafið fé þetta nú, þar sem hann hefur ekki sannað, að hann hafi uppfyllt það. Verða því áfrýjendur sýknaðir af þessum kröfuliðum. Samkvæmt framangreindu verða áfrýjendur dæmdir til að greiða stefnda alls norskar krónur 31.584.00 með 6% árs- vöxtum frá 14. febrúar 1969 til greiðsludags. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest, en áfrýj- endur greiði stefnda kr. 75.000 í málskostnað fyrir Hæsta- rétti. Dómsorð: Áfrýjendur, dánarbú Lúðvíks Á. Jóhannessonar, Gunn- ar Björnsson, Ólafur Guðmundsson, Þorkell Pálsson og Theódór Marinósson, greiði stefnda, Vestfold Bil £ Karrosseri A/S, óskipt norskar krónur 31.584.00 með 6% ársvöxtum frá 14. febrúar 1969 til greiðsludags. 505 Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. Áfrýj- endur greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, kr. 75.000. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 8. mars 1973. I. Mál þetta, sem dómtekið var þann 26. febrúar sl., höfðaði upp- haflega Gústaf A. Sveinsson hæstaréttarlögmaður, Reykjavík, f. h. Vestfold Bil ár Karosseri A/S í Horten í Noregi, en við lát Gústafs tók Jón N. Sigurðsson hæstaréttarlögmaður við málinu. Málið hefur hið norska firma höfðað með stefnu, birtri 26. maí 1970, á hendur stjórn Sameinuðu Bílasmiðjunnar h/f, þeim Lúðvík Á. Jóhannessyni, Barmahlíð 26, Reykjavík, Gunnari Björnssyni, Langholtsvegi 186, Reykjavík, Ólafi Guðmundssyni, Ljósvalla- götu 22, Reykjavík, Þorkeli Pálssyni, Laugarnesvegi 112, Reykja- vík, og Theódór Marinóssyni, Vorsabæ 20, Reykjavík, öllum per- sónulega in solidum og fyrir Sameinuðu Bílasmiðjuna h/f í Reykja- vík. Þess er getið í stefnu, að Sameinaða Bílasmiðjan h/f hafi eigi verið skrásett sem hlutafélag, en hafi þó starfað undir þessu nafni í nokkur ár. Því er þannig haldið fram, að stjórnendur fé- lagsins ábyrgist skuldbindingar þess einn fyrir alla og allir fyrir einn. Eftir að málið var höfðað, hefur einn af stefndum, Lúðvík Á. Jóhannesson, látist, og hefur dánarbúið tekið við varnaraðild vegna hans. Upphaflegar kröfur stefnanda voru þær, að stefndu yrðu allir persónulega og in soliðum dæmdir til að greiða stefnanda norskar krónur 77.405.00 með 1% vöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 15. maí 1969 til greiðsludags, innheimtukostnað í norskum krónum, 1.500.00, og kostnað sakarinnar að skaðlausu að mati dómsins. Í þinghaldi þann 12. október 1971, en þá var mál þetta upphaf- lega flutt, breytti stefnandi kröfu sinni á þann veg, að stefndu yrðu in soliðum dæmdir til að greiða norskar krónur 69.164.71 með 6% ársvöxtum frá 14. febrúar 1969 til greiðsludags auk máls- kostnaðar að mati dómsins. En til vara, að þeir yrðu in solidum dæmdir til greiðslu norskra króna 11.878.00 með vöxtum og máls- kostnaði svo sem í aðalkröfu. Við munnlegan flutning málsins nú, 506 26. febrúar sl., féll stefnandi frá varakröfu sinni, þannig að nú stendur aðeins aðalkrafan eftir eins og hún var gerð í þinghaldi 12. október 1971. Samkvæmt yfirlýsingu stefnanda 26. febrúar sl. er nú eingöngu deilt um greiðslu vaxta vegna veitts greiðslu- frests og greiðslu „exportsgarantiprovision'““. Af hálfu stefndu hefur verið sótt þing og þær dómkröfur gerð- ar, að þeir verði algerlega sýknaðir af öllum kröfum stefnanda í máli þessu og þeim tildæmdur hæfilegur málskostnaður eftir mati réttarins. Af hálfu stefnda var því lýst yfir, að það væri rétt, að hið stefnda fyrirtæki væri óskráð. Sátt var reynd, en án árangurs. Il. Málavextir eru þeir, að á tímabilinu frá haustinu 1967 til vors 1968 seldi stefnandi, Vestfold Bil ér Karosseri A/S, Sameinuðu Bílasmiðjunni h/f ýmislegt efni til smíða á strætisvögnum fyrir um 1.200.000.00 norskar krónur. Í málinu liggur frammi samn- ingur eða uppkast að samningi, sem er ódagsettur, en ber þá yfir- skrift, að hann sé gerður á milli h/f Bílasmiðjunnar, Reykjavík, og Vestfold Bil á Karosseri A/S í Horten. Það, sem úr samningi þessum eða uppkasti skiptir máli, er í 4. og 5. gr. samningsins. Segir í 4. gr. hans, sem ber yfirskriftina verð: „Allir hlutir og vörur afhendast gegn fyrirfram umsömdu verði. Hugsanlegar breytingar á verði eiga að tilkynnast skrif- lega“. Í 5. gr, sem ber yfirskriftina greiðsluskilmálar, segir: „ Allar vörur afhendast pr. 30 daga. Innheimta er sjálfvirk með tilvísun til banka, sem samið hefur verið um. Samstæður (seksionsett) eru staðgreiddar (kontant) eða með samþykktum víxlum, og skal nánar samið um, til hve langs tíma þeir eru“. Þá liggur fyrir í málinu bréf frá 9. janúar 1967 frá stefnanda til h/f Bílasmiðjunnar. Varðar bréfið samvinnu við yfirbygsinga- verksmiðju stefnda. Í bréfinu er tekið dæmi af yfirbyggingu, sem stefnandi telur henta viðtakanda, og yfirbyggingin sett upp með ákveðnu verði, sem miðað er við „nettó“ afhendingu í Horten með umbúðum. Í bréfinu segir svo m. a.: „Við leggjum til, að nánari umræður fari fram um greiðslufyrirkomulag, en ef þess er óskað, teljum vér öruggt, að vér getum boðið fyrirkomulag með eins til þriggja mánaða samþykktum víxlum“. 507 Þá liggur fyrir bréf frá stefnanda til Lúðvíks Á. Jóhannessonar frá 22. apríl 1967. Segir þar fyrst frá heimsókn fyrirsvarsmanna stefnanda til stefnda og síðan staðfestur samningur, er þeir hafi gert með sér á fundi þann 14. apríl 1967. Segir síðan: „Við látum vinna eins fljótt og unnt er fullkomna lýsingu samkvæmt fyrir- spurn S. V. R. Við látum einnig vinna nýja teikningu, byggða á Volvo B-5855, með stólafyrirkomulagi eins og talað var um við S. V.R. Við reiknum út tillögu um verð á yfirbyggingu og sendum þér ásamt sérlýsingu og teikningum. Síðan getum við komið okkur saman um það verð, sem Bíla- smiðjan og við getum boðið S. V. R. Samkvæmt þessari umtöluðu sérlýsingu og teikningu eigum við að búa til tillögu um sérgreiningu á þeim hlutum, sem við mynd- um láta af hendi til ykkar. Við staðfestum, að við erum samþykkir þeim greiðsluskilmál- um, er þú stakkst upp á: tveim samþykktum víxlum til sex og tólf mánaða“. Sameinaða Bílasmiðjan h/f í Reykjavík fékk síðan samninginn við Strætisvagna Reykjavíkur. Þann 23. október 1967 er „vörupartí“ sent frá stefnanda með m/s Tungufossi til Íslands. Með bréfi þann dag sendir stefnandi Útvegsbanka Íslands, Reykjavík, pappíra varðandi framangreinda sendingu. Nema „faktúrur“ samtals norskum krónum 616.277.89. Segir síðan í bréfinu: „Samkvæmt umsömdum afborgunar- og greiðsluskilmálum á að gefa út tvo víxla fyrir upphæðinni, þannig: einn víxil að upphæð norskar krónur 303.138.94 til sex mánaða frá 23. október 1967, einn víxil að upphæð norskar krónur 308.138.95 til tólf mánaða frá 23. október 1967. Við leyfum okkur að biðja yður að sjá svo um, að kaupandi samþykki þessa pappíra, og má síðan afhenda kaupanda vöruna. Frumrit af farmskírteinum verða send yður, um leið og við fáum þau frá þeim, er sendinguna annast í Kristiansand. Einnig látum við fylgja sundurliðun á stykkjatölu og fleira og vonum, að sendingunni reiði vel af. Víxlarnir, sem nefndir voru hér að framan, óskast sendir til okkar í ábyrgðarbréfi til framsals (diskontering) og seinni inn- heimtu í gegnum banka yðar“. Þá liggur fyrir í málinu bréf frá 6. nóvember 1967 frá stefn- anda til Sameinuðu Bílasmiðjunnar h/f. Þar segir, að þeir þakki fyrir víxil pr. 29. desember 1967 að upphæð norskar krónur 508 73.238.47 og segjast með venjulegum fyrirvara færa það stefnda fyrirtæki til tekna til greiðslu á „faktúrum“ þeirra frá 14. sept- ember 1967. Jafnframt tilkynna þeir, að víxillinn hafi verið fram- seldur (diskontert) til Fellesbanken A/S í Osló og í samræmi við meðfylgjandi nótu sé kostnaðurinn við það norskar krónur 931.40, sem þeir kveðast færa stefnda fyrirtæki til gjalda á viðskipta- reikningi hans hjá þeim. Í bréfinu biðja þeir um, að upphæð þessi sé færð á tilsvarandi reikninga þeirra og upphæðin send við tækifæri. Þetta er hið fyrsta, sem af gögnum málsins sést um, að stefn- andi telji stefndu slíka vexti til skuldar. Af þessu bréfi virðist einnig mega ráða, að um einhverjar sendingar hafi verið að ræða fyrir sendinguna með Tungufossi 23. október 1967. Þá liggur fyrir bréf stefnanda til Lúðvíks Á. Jóhannessonar frá 1. desember 1967. Segir þar í upphafi bréfsins: „Hjálagt leyfum við okkur að senda yður „faktúru“ okkar nr. 15088, norskar krónur 40.857.00. Upphæðin er viðkomandi vaxta- kostnaði fyrir tvo samþykkta víxla, útflutningstryggingarþóknun (exportgarantiprovision) fyrir þá sömu og helmingur ferða- kostnaður fyrir þrjá menn Osló—Reykjavik— Osló. Við vonum, að þér komist að raun um, að þessi faktúra sé í samræmi við samkomulag, og við myndum vera þakklátir fyrir greiðslu frá yður sem allra fyrst, þar sem við höfum greitt þennan kostnað út í hönd“. Hér er um vaxtakostnað og útflutningstryggingarþóknun að ræða af víxlunum, sem samþykktir voru vegna sendingarinnar með m/s Tungufossi. Reikningur þessi skiptist þannig, að vaxtakostnaðurinn nemur norskum krónum 31.584.00, útflutningstryggingarþóknun (export- garantiprovision) krónum '7.395.00, afgangurinn, krónur 1.878.00, er ferðakostnaðurinn. Samkvæmt skjölum málsins gerist það næst í málinu, að Gunn- ar Skomedal, tæknistjóri stefnanda, og Helge Hov, tæknisölu- stjóri stefnanda, fara til Íslands til fundar við stefndu. Var ferð þeirra farin þriðjudaginn 16. janúar það ár til þess að hjálpa með tæknileg og skipulagsleg vandamál. Þeir fóru aftur til Noregs þann 20. janúar. Samkvæmt framburði Gunnars Skomedal, sem liggur frammi í málinu, áttu þeir auk þessa að nefna vandamál í sambandi við vexti og reikningsfærslu á vörum. Þeir hafi átt að greiða úr vaxtanótuvandamálum fyrir fjárhagsdeild stefnanda. Föstudaginn 19. janúar fyrir hádegi hafi þeir átt viðtal við for- 509 stjóra Sameinuðu Bílasmiðjunnar, Lúðvík Á. Jóhannesson, á skrifstofu hans og rætt málið. Tvær skýrslur hafi verið skrifaðar eftir ferðina, önnur tæknileg hin efnahagsleg. Ástæðan til þess hafi verið sú, að Strætisvagnar Reykjavíkur áttu að fá afrit af tækniskýrslunni. Þá hefur Skomedal skýrt svo frá, að þeir hafi haft með sér afrit af „faktúru“ nr. 15088 frá 1. desember 1967, þ. e. „faktúru“ upp á norskar krónur 40.857.00. Lúðvík Á. Jóhannesson hafi sagt á fundinum, að hann ætti í erfiðleikum með greiðslu á þessari „vaxtafaktúru“ vegna gjaldeyrisyfirfærslu, þar sem hann yrði að sanna í bankanum, að þarna væri um að ræða áfallinn kostnað og þar væri verið að tala um verðmæti, sem komin væru til lands- ins Í sambandi við afhendinguna. Jóhannesson sagði auk þess, að framvegis yrði stefnandi að senda frumrit eða ljósrit af vaxta- nótum, sem banki stefnanda hefði gefið út. Þessari sérstöku nótu hafi Jóhannesson sjálfur ætlað að kippa í lag og senda greiðsluna. Þann 23. eða þann 24. janúar 1968 hafi afrit af skýrslunni verið sent til Íslands. Jóhannesson hafi fengið afrit af báðum skýrsl- unum, bæði þeirri tæknilegu og efnahagslegu. Strætisvagnarnir hafi aðeins fengið þá tæknilegu. Í skýrslunni standi samþykkt um vaxtagreiðslur í framtíðinni og greiðslufyrirkomulag vaxtanna. Úr efnahagsskýrslunni endurtók hann eftirfarandi um „faktúru“ nr. 15088: „Ávísun verður send frá Sameinuðu Bílasmiðjunni sam- kvæmt eigin samningi við bankann. Þegar áfallinn kostnaður seinna fellur í gjalddaga, verður banki V. B. K. að senda nótu varðandi kostnaðinn til banka Sameinuðu Bílasmiðjunnar“. Skýrsla þessi hefur verið lögð fram í málinu og finnst á dskj. nr. 4 og nr. 28. Segir í framburði Skomedal, að skýrslan hafi verið skrifuð strax eftir heimkomuna frá Íslandi og byggð á minnisblöðum frá fundinum. Skifstofustjóri Jóhannessonar hafi stundum verið til staðar í fundarherberginu föstudaginn þann 19. janúar, en hafi ekki tekið þátt í fundinum. Jóhannesson hafi nokkrum sinnum spurt hann ráða. Skomedal vann eið að þessum framburði. Framburður Helge Hov er í aðalatriðum samhljóða framburði Skomedal, og hefur hann einnig unnið eið að þeim framburði. Segir í hans framburði jafnframt, að í lok fundarins þann 19. janúar hafi verið dregið saman það, sem þeir hafi orðið sammála um. Skomedal hafi orðað í áheyrn Jóhannessonar lokaályktun um vaxtagreiðslu og Hov hafi skrifað hana niður. ö10 Þorvarður Ragnar Jónsson, skrifstofumaður hjá Bílasmiðjunni h/f, hefur borið fyrir réttinum, að hann hafi ekki tekið þátt í við- ræðum við þessa menn, þetta hafi verið „tekniskir“ menn og hafi þeir komið hingað upp til að ræða um drátt á afhendingu. Hann kvaðst hafa komið inn tvisvar eða þrisvar sinnum, meðan Lúðvík ræddi við menn þessa, og ekki hafa orðið var við neinar fjármálalegar viðræður þeirra í milli. Hann bar það jafnframt, að það, er segir í skýrslunni, hljóti að stafa af málaerfiðleikum, því að Lúðvík muni aldrei hafa lofað þessu, þar sem hann hafi staðið í þeirri meiningu, að aldrei hefði verið um þetta samið. Eftir þetta eru þessar „faktúrur“ sendar frá Noregi yfir vexti: Den norske Creditbank 24. janúar 1968 kr. 4.291.14, sami 20. febrúar 1968 kr. 2.228.00, sami 4. mars 1968 norskar krónur 11.357.28 og sami 8. apríl 1968 krónur 8.521.05, Borre Sparebank 3. maí 1968 norskar krónur 2.431.29 og Fellesbanken A/S 2. maí 1968 norskar krónur 278.10. Samtals gerir þetta með þeim vaxta- „faktúrum“, sem áður hafa verið taldar, kr. 70.895.22. Samkvæmt gögnum málsins gerist það næst, að þann 16. maí 1968 skrifar stefnandi Lúðvík Á. Jóhannessyni forstjóra, og segir þar, að bókhaldsdeild fyrirtækisins hafi beðið hann að skrifa honum varðandi „faktúrur“ nr. 15088, sem dags. sé 1. desember 1967, og nr. 15669, dags. 31. desember 1967, sem að upphæðum séu norskar krónur 40.857.00 og norskar krónur 10.000.00. Er vitnað í þessu sambandi í bréf stefnanda frá 1. desember 1967 og 1. febrúar 1968. Segir í bréfinu, að reikningar þessir séu bein útgjöld fyrir þá og varði vexti, umboðslaun og ferðakostnað, og eins og forstjórinn muni örugglega skilja, þá vilji þeir gjarnan heyra frá honum varðandi borgun þessara upphæða. Af þessum tveimur upphæðum varðar aðeins fyrri upphæðin mál þetta. Þann 6. ágúst 1968 skrifar Odd Aspaas, fjárhagslegur fram- kvæmdastjóri stefnanda, Bílasmiðjunni h/f varðandi þessar sömu „faktúrur“. Kveðst hann í bréfinu vísa til fleiri bréfa og þar að auki til símtala varðandi þessar „faktúrur“, sem samtals nemi norskum krónum 50.857.00. „Faktúrurnar“ v rði fyrst og fremst vexti af tveim fyrstu víxlunum, útflutningstryggingarþóknun og helming ferðakostnaðar og vinnulauna vegna Þriggja manna, sbr. bréf frá 1. desember 1967. Segir síðan í bréfinu, að þrátt fyrir að þeir hafi snúið sér til fyrirtækisins oftar en einu sinni varðandi þetta mál, hafi ekkert gerst af þess hálfu og geti þeir nú ekki gefið frekari greiðslufrest á upphæðunum og verði því að fara þess á leit, að bréfi þessu sé svarað innan 14 daga, þannig að öll möguleiki sé að koma málinu á hreint. Segir síðan í bréfinu, að ef þeir heyri ekkert frá fyrirtækinu fyrir 20. ágúst, verði þeir að fara með málið fyrir dómstólana og láta Creditreform í Osló annast innheimtuna. Þessu bréfi svarar stefndi þann 16. ágúst 1968. Vitnar hann í bréf stefnanda og segir síðan, að þeir muni ekki til þess, að nokk- urt samkomulag eða umræður hafi farið fram varðandi vexti og kostnað af lánum þeim, er stefnandi hafi veitt, og hafi þeir verið í þeirri trú, að þessi viðskipti mundu verða á sama hátt og þeir væru vanir við önnur erlend firmu án nokkurs aukakostnaðar. Segir síðan, að þeir hafi tekið upp samningaumleitanir við Strætis- vagna Reykjavíkurborgar um þessi atriði í sambandi við loka- uppgjör þeirra í milli og þeir muni tilkynna stefnanda um niður- stöðu þeirra samningaumleitana. Þann 15. febrúar 1969 biður stefnandi Creditreformforeningen í Noregi að innheimta það, sem þeir eigi hjá Sameinuðu Bílasmiðjunni. Samkvæmt bréfi til Credit- reformforeningen, dags. þann dag, telur stefnandi sig þá eiga inni hjá stefnda norskar krónur 99.164.71 og byggir það á viðskipta- reikningi fyrirtækisins hjá honum, sem fram hefur verið lagður í málinu, dskj. nr. 8. Til viðbótar gerir hann kröfu upp á 6% vexti af skuldinni, sem til samans gerir norskar krónur 6.195.00. Heildarkrafan gerir þannig norskar krónur 105.359.71. Segir í bréfinu, að á viðskiptareikningnum komi fram, að norskar krónur 19.248.84 varði afhentar vörur, kr. 196.57 sé fyrir afhent verk- færi, kr. 10.000.00 sé fyrir helming vinnulauna þriggja af mönn- um stefnanda, sem hafi verið á Íslandi, og kr. 70.895.28 varði vexti, þar af kr. 7.395.00, sem sé útflutningstryggingarþóknun. Frá þessum upphæðum dragist skuld stefnanda hjá stefnda, í allt norskar krónur 1.175.98. Í bréfi stefnanda til Creditreformforeningen í Noregi frá 13. maí 1969 kemur fram, að Odd Aspaas, fjárhagslegur framkvæmda- stjóri stefnanda, hefur verið á Íslandi til þess að reyna að fá upp- gjör milli aðiljanna. Þetta hafi heppnast að nokkru leyti. Varðar það að nokkru víxla, sem ekki má blanda inn í þetta mál. Jafn- framt kveðst framkvæmdastjórinn í bréfinu hafa fengið sam- þykktan víxil fyrir norskum krónum 30.000.00 af kröfunni upp á norskar krónur 99.164.71, sem þeir hafi tilkynnt í fyrra bréfi sínu. Afgangurinn af kröfunni sé þannig nú norskar krónur 70.000.00, sem varði vexti útflutningsábyrgðarþóknun. Í við- bót komi vaxtakrafa upp á norskar krónur 7.405.00, og fylgir síðan, hvernig sú vaxtakrafa sé fundin út. Heildarkrafan, sem 512 þeir fara fram á, að sé innheimt, er þannig norskar krónur 71.405.00. Kemur þannig fram af bréfum þessum, að aðeins er deilt um vexti og útflutningsábyrgðarþóknun í viðskiptum aðilja. Kemur þetta einnig fram í bréfi stefnda til hr. Odds Aspaas frá 14. mars 1969. III. Á dskj. nr. 54 í málinu kemur gleggst fram, hvernig krafa stefn- anda er sundurliðuð. Dómsskjölin þar á eftir stafa frá bönkum og sýna, hvernig þeir víxlar, er í hlut eiga, hafa verið framseldir (diskontert). Sundurliðun þessi hefur sumpart komið áður fram í málinu, en til glöggvunar þykir rétt að endurtaka það hér. 1. Fyrsta nótan varðar víxil að upphæð norskar krónur 73.238.47, með gjalddaga 29. desember 1967, en nótan er dagsett 31. október 1967, og er að upphæð 931.40 og varðar bæði vexti og annan bankakostnað. 2. Liður 2 er „faktúra“ frá stefnanda og varðar vexti af tveim- ur víxlum, 62 % og 7% ársvexti, norskar krónur 31.385.00, út- flutningsábyrgðarþóknun (exsportgarantiprovision), norskar krónur 7.395.00, og helming ferðaútgjalda vegna þriggja manna Osló--Reykjavík—Osló, norskar krónur 1.878.00, eða samtals norskar krónur 40.857.00. Á skjölum, sem þessu fylgja, kemur fram, að vaxtanótan frá Fellesbanken A/S gerir aðeins norskar krónur 28.304.40. Segir stefnandi þetta stafa af því, að þeir hafi reiknað sér vexti, áður en þeir fengu nótuna frá bankanum, og þar með hafi fjöldi daganna í vaxtareikningnum orðið mismun- andi. Eins og mál þetta er nú komið, fellur niður liðurinn helm- ingur af ferðaútgjöldum fyrir þrjá menn Osló--Reykjavík— Osló, norskar krónur 1.878.00, úr þessum lið. 3. Nóta frá norska Creditbankanum frá 24. janúar 1968 að upphæð samtals 4.291.14. Hér er um að ræða vexti og annan kostnað af fjórum víxlum, norskar krónur 32.974.70, með gjald- daga 20. maí 1968, og norskar krónur 32.974.70, með gjalddaga 20. nóvember 1968, og norskar krónur 8.867.71, með gjalddaga 8. júní 1968, og norskar krónur 8.867.72, með gjalddaga 8. desember 1968. 4. Nóta frá norska Creditbankanum 20. febrúar 1968, samtals að upphæð norskar krónur 2.228.06. Hér er einnig um bankakostn- að að ræða, vexti og fleira af fjórum víxlum að upphæð norskar krónur 11.126.64, með gjalddaga 5. júlí 1968, norskar krónur 11.126.65, með gjalddaga 5. janúar 1969, norskar krónur 9.087.85, 513 með gjalddaga 19. júlí 1968, og norskar kr. 9.087.90, með gjald- daga 19. janúar 1969. 5. Nóta frá norska Creditbankanum, dags. 4. mars 1968, að upphæð samtals norskar krónur 11.357.28. Er hér einnig um að ræða vexti og annan bankakostnað af tveimur víxlum, norskar krónur 101.023.47, með gjalddaga 1. ágúst 1968, og norskar krónur 101.023.48, með gjalddaga 1. febrúar 1969. 6. Nóta frá norska Creditbankanum frá 8. apríl 1968, samtals 8.521.01, sem einnig eru vextir og annar bankakostnaður af fjór- um víxlum, norskar krónur 18.538.51, með gjalddaga 1. mars 1969, norskar krónur 62.949.94, með gjalddaga 15. febrúar 1969, og norskar krónur 62.949.94, með gjalddaga 15. ágúst 1968, og norskar krónur 18.538.50, með gjalddaga 29. ágúst 1968. 7. Nótur frá Borres Sparebank frá 3. maí 1968, samtals að upp- hæð norskar krónur 2.431.29. Hér er einnig um að ræða vexti og annan bankakostnað af tveimur víxlum, báðum að upphæð kr. 24.650.59, með. gjalddögum 29. september 1968 og 29. mars 1969. 8. Nóta frá Fellesbanken A/S 2. maí 1968 að upphæð norskar krónur 278.10, en hér er um að ræða 62% vexti af norskum krónum 308.138.94, með gjalddaga 23. apríl 1968, sbr. 2. lið, en hér varða vextirnir 5 dráttardaga. Samtals gerir þetta krónur 70.895.28, sem að frádregnum norsk- um krónum 1.878.00 vegna helmings ferðakostnaðar fyrir þrjá menn frá Osló--Reykjavík—Osló gerir norskar krónur 69.017.28. Krafa stefnanda er því nokkru hærri en kemur út úr sundurlið- uninni þannig gerðri. IV. Rökstuðningur stefnanda er sá, að hann hafi fyrst boðið eins til þriggja mánaða víxla, en seinna hafi verið samið um víxla til sex og tólf mánaða, án þess að söluverðinu væri breytt. Ganga verði út frá því, að greiða eigi vexti, ef ekki hefur verið samið um, að enga vexti eigi að greiða. Í öðru lagi hafi þeir reynt að innheimta vaxta-,faktúrur“ sínar margsinnis, bæði skriflega og munnlega, í fyrsta skipti 1. desember 1967, án nokkurra andsvara fyrr en 16. ágúst 1968, að íslenska fyrirtækið segi, að ekki hafi verið gerður nokkur samningur um vexti. Í þriðja lagi, að í bréfi til Sameinuðu Bílasmiðjunnar varðandi fund tæknistjóra stefn- anda, Skomedal, þann 19. janúar 1968, skrifi þeir: „Varðandi „faktúru nr. 15088. Tékki verður sendur frá Sameinuðu Bíla- smiðjunni eftir eigin samningi við bankann. Við seinni gjald- 33 old fall forvaxta verði banki stefnanda að senda nótu um kostnað- inn til banka Sameinuðu Bílasmiðjunnar“. Íslenska firmað hafi ekki svarað þessu bréfi og því hafi það samþykkt að greiða vexti (diskonto). Í þessu sambandi hefur verið vitnað til framburða Skomedal og Hov, sem hér hafa verið raktir að framan. Af hálfu stefndu hefur því verið haldið fram, að enginn samn- ingur hafi verið gerður, hvorki varðandi greiðslu vaxta né út- flutningsábyrgðarþóknun. Er í því sambandi vitnað til framburðar Þorvarðs Ragnars Jónssonar, skrifstofumanns hins stefnda fyrir- tækis, og því haldið fram, að Lúðvík Á. Jóhannesson hafi aldrei samþykkt greiðslu þessara vaxta. Þá var því haldið fram af hálfu lögmanns stefndu, að það, er hann hefur ritað í greinargerð sinni, sé byggt á frásön Lúðvíks Á. Jóhannessonar, en hann hafi séð um þessi mál fyrir hönd stefndu. Lúðvík hafi algerlega mótmælt því, sem segi í skrifi frá fundi hans með sölustjóra stefnanda frá því í janúar 1968. Þá halda stefndu því fram, að greiðsluskylda vegna vaxta af víxlum hafi ætíð verið mótmælt, bæði á fundinum í janúar 1968 og síðast þegar Odd Aspaas var hér á Íslandi 1969. Hins vegar hefur hann ekki mótmælt útreikningum stefnanda sem slíkum sérstaklega. Segja stefndu, að sýknukrafa þeirra sé á því byggð, að þeir hafi að fullu gert upp við stefnanda vegna þessara viðskipta, sem hér um ræðir, með víxlum, sem séu nú löngu gjald- fallnir og greiddir. Samkvæmt íslenskum verslunarvenjum séu verslunarkaup ávallt vaxtalaus, þannig að kaupandi samþykki víxil til einhvers tíma fyrir upphæðinni, sem keypt er fyrir. Ef hins vegar sé um annað samið, þ. e. a. s. kaupandi eigi að greiða vexti af víslunum eða annan víxilkostnað, sé þeim vöxtum og kostnaði bætt við skuldarupphæðina, þegar víxillinn er sam- þykktur. Í þessu sambandi leyfa stefndu sér að benda á, að víxillög nr. 93/1933, 5. gr., kveði svo á, að aðeins megi hafa ákvæði um vexti á sýningarvíxlum, enda sé vaxtaupphæð þá tilgreind, en í öðrum víxlum skulu slík ákvæði metin sem óskráð. Þaðan af síður ætti að vera hægt að innheimta vexti af þeim víxlum, sem hér um ræðir, þeirra sé ekki getið á víxlinum og stefndu mótmæli, að þeir hafi nokkurn tíma samþykkt að greiða vexti af þeim, hvorki áður en eða um leið og þeir voru samþykktir né síðar. Ma Mál þetta var upphaflega flutt 12. október 1971, svo sem áður greinir, en í þinghaldi þann 18. október 1971 var það endurupp- 515 tekið, og gaf dómurinn aðiljum kost á að afla eftirfarandi gagna: I. Vottorðs Verslunarráðs Noregs. II. Vottorðs Verslunarráðs Íslands. I. Vottorð Verslunarráðs Noregs. Hvaða verslunartíska gildir um greiðslu forvaxta af vöruvíxlum í verslunarviðskiptum Norð- manna við erlenda aðilja? a) Tíðkast að semja um það sérstaklega í hvert skipti, hvort hinn erlendi kaupandi, sem samþykkir víxla fyrir vörum, eigi að greiða forvexti af þeim eða ekki. Er gengið út frá, að kaupandi greiði forvexti eða greiði ekki forvexti, þegar ekkert er samið um það atriði? b) Ef vextir eru greiddir, er þeim þá bætt við víxilfjárhæðina eða þeir innheimtir sérstaklega? c) Miða skal svar 1 við þriggja mánaða víxla, 2 við sex mánaða víxla, 3 við tólf mánaða víxla. Í, Verslunarráð Íslands, sömu spurningar, að því er varðar viðskipti Íslendinga við erlenda aðilja. Í þessu þinghaldi var jafn- framt lagt fyrir lögmenn aðilja að afla þeirra samninga og þeirra bréfa, er lágu til grundvallar viðskiptum aðilja. Lagt hefur verið fram bréf Verslunarráðs Íslands, dags. 10. nóvember 1971, er það stílað til Jóns N. Sigurðssonar hæstaréttar- lögmanns. Segir þar: „Verslunarráð Íslands hefur móttekið fyrir- spurn yðar, dags. 18. október s.l, um hvaða venjur gildi um greiðslur forvaxta af vöruvíxlum í verslunarviðskiptum við er- lenda aðilja. a. Það má telja almenna reglu, að innflytjandi, sem kaupir vöru erlendis frá með gjaldfresti, semji um, með hvaða skilmál- um gjaldfrestur er veittur, þegar kaupin eru gerð. Taki seljandi ekkert fram um vexti, er það almenn skoðun, að þeirra verði ekki krafist. Ástæðuna fyrir þeirri skoðun má rekja til þess, að þegar innflutt vara er greidd gegn afhendingu skjala, er sá háttur al- gengur, að seljandi veitir staðgreiðsluafslátt, þegar varan er greidd innan ákveðins, skamms tíma. Þegar víxill er samþykktur, fellur þessi afsláttur niður, og er litið á það sem óbeina vaxtagreiðslu. b. Þegar um það er að ræða, að forvextir séu greiddir, er bað ýmist, að seljendur bæti vöxtum við víxilfjárhæð eða sérstakt kröfubréf fylgi víxlinum, sem bankanum er falið að innheimta. c. Ekki verður séð, að máli skipti, hvort um er að ræða Þriggja, sex eða tólf mánaða víxla að öðru leyti en því, að eftir því sem gjaldfresturinn er lengri, minnka líkurnar fyrir því, að hann táist án greiðslu vaxta“. 516 Í bréfi frá Creditreformforeningen í Noregi kemur fram, að þeir telja, að samsvarandi stofnun við íslenska verslunarráðið sé ekki til í Noregi. Kemur þó fram, að þeir hafa talað við Norges Eksportrád og Norges Handelsstands Forbund, en án þess að þau félög hafi viljað gefa vottorð í dómsmáli. Hins vegar kemur fram, að lögfræðingurinn, sem svarar bréfinu, virðist hafa misskilið spurningar sjó- og verslunardóms Reykjavíkur í þá átt, að verið væri að spyrja um sett lög, en ekki um venjur í viðskiptum. Dóm- urinn hefur aflað sér upplýsinga um það, að Norges Handelsstands Forbund er aðili að Alþjóðaverslunarráðinu, sem hefur aðsetur sitt Í París, svo sem Verslunarráð Íslands. Síðan mál þetta var endurupptekið, hefur stöðug gagnaöflun farið fram í málinu, og hafa þau gögn að miklu leyti verið rakin hér að framan. Hins vegar er það svo, að vegna þess hvernig gagnaöflun hefur verið háttað, þá hefur ekki verið hjá því komist, að aðiljar hafa lagt fram sum skjöl oftar en einu sinni, og hefur það ekki sérstaklega verið leiðrétt, þar sem skjölin hafa í flestum tilfellum komið inn eins og seríur frá öðrum hvorum aðilja, þannig að umdeilanlegt er, hvort hafi horft til bóta að taka skjöl út úr sem tvívegis hafa verið lögð fram. VI. Samkvæmt 10. gr. laga nr. T7/1921 um hlutafélög má hluta- félag ekki taka til starfa, fyrr en það hefur verið skrásett lögum samkvæmt. Fyrr getur það eigi heldur öðlast réttindi á hendur öðrum mönnum með samningum eða þeir á hendur því. Aðiljar eru sammála um, að Sameinaða Bílasmiðjan h/f sé og hafi verið óskrásett, og getur stefnandi þannig ekki hafa öðlast kröfur á hendur því fyrirtæki. Ber því þegar af þeirri ástæðu að sýkna það. Samkvæmt 3. mgr. 10. gr. laga nr. 77/1921 um hlutafélög skal tilkynna félag til skrásetningar á mánaðarfresti, eftir að það er löglega stofnað. Tilkynningarskylda hvílir á stjórn þess. Ljóst er af málinu, að þessa skyldu rækti stjórn Sameinuðu Bílasmiðj- unnar h/f ekki, en skyldan hvílir á öllum stjórnarmönnum sam- eiginlega. Þeir stofnuðu til umfangsmikilla viðskipta í nafni fyrirtækis, sem samkvæmt ofanskráðu varð ekki bundið í við- skiptum. Af þessu þykir leiða, að stefnandi geti sem viðsemjandi þeirra haft uppi kröfur sínar í málinu á hendur þeim sameigin- lega. Fram þykir komið, að í upphafi hafi ekkert verið samið til né öl“ frá milli aðiljanna um greiðslu vaxta og annars víxilkostnaðar vegna gjaldfrests þess, er stefnandi veitti stefndu. Stefnandi hefur ekki sannað, að viðskiptavenja sé um greiðslu slíkra vaxta. Hins vegar hefur stefnandi sent fyrirtæki þeirra alveg frá upphafi viðskiptanna „faktúrur“ vegna vaxta og annars bankakostnaðar vegna gjaldfrests þessa. Stefndu hafa ekki sannað, að greiðslu- skylda vegna þessa kostnaðar hafi verið mótmælt fyrr en með bréfi Lúðvíks Á. Jóhannessonar frá 16. ágúst 1968. Fyrir liggur í málinu fundargerð frá fundi Gunnars Skomedal, tæknistjóra stefnanda, og Helge Hov, tæknisölustjóra stefnanda, með Lúðvík Á. Jóhannessyni frá 19. janúar 1968. Hafa þeir báðir unnið eið að fundargerð þessari, sem þeir segja, að hafi verið send til Lúð- víks Á. Jóhannessonar strax eftir heimkomu þeirra til Noregs. Fundargerðin varðar m. a. „faktúru“ nr. 15088, sem svarar öðrum lið í kröfugerð stefnanda. Segir þar: „Tékki verður sendur frá Sameinuðu Bílasmiðjunni eftir eigin samningi við bankann. Við seinna gjaldfall vaxta (diskonto) verður banki stefnanda að senda nótur um kostnaðinn til banka Sameinuðu Bílasmiðjunnar“. Stefndu hafa ekki sannað, að fundargerð þessari hafi verið mót- mælt. Vitnin hafa borið, að greiðslutregða stefndu hafi stafað af vandræðum þeirra við útvegun gjaldeyris vegna þessara „faktúra“. Þegar þetta er virt, þykir stefnandi hafa sýnt nægilega fram á, að samningar hafi tekist milli aðilja um greiðslu allrar „faktúru““ nr. 15088 samkvæmt 2. lið í kröfugerð stefnanda (þar með út- flutningsábyrgðarþóknun) og síðari vaxta (diskonto), sem féllu á vegna greiðsufrests þess, er stefnandi veitti stefndu. Þar sem ekki er fram komið, að á fundinum frá 19. janúar 1968 hafi verið samið eða yfirhöfuð rætt um vaxtagreiðslu að upphæð norskar krónur 931.40 samkvæmt 1. lið kröfugerðar stefnanda, en „faktúru“ þá kveðst stefnandi hafa sent fyrir þennan tíma, þykir hann ekki hafa sýnt nægilega fram á, að stefndu séu greiðslu- skyldir vegna þess liðar. Af nótu þeirri, sem stefnandi hefur lagt fram og á að sýna kostnað hans vegna 8. liðar kröfugerðar hans, verður ekki betur séð en þar sé um aukavexti eftir gjalddaga að ræða, og ósannað er, að þeir séu tilkomnir af orsökum, er stefndu eigi að bera hallann af. Þykir sá liður að upphæð norskar krónur 278.10 heldur ekki verða tekinn til greina. Niðurstaða máls þessa er því sú, að stefndu skulu greiða stefn- anda niðurstöðu útreiknings kröfuliða hans, eins og hann er nú orðinn, að frádregnum |. og 8. liðnum, norskar krónur 931.40 og ö18 norskar krónur 278.10, eða þannig norskar krónur 67.807.78. Rétt þykir að taka vaxtakröfu stefnanda til greina. Svo sem áður er að vikið, hefur rekstri máls þessa verið ábóta- vant. Kröfugerð stefnanda var í upphafi óglögg og hefur verið það lengst af, enda þótt nú þyki ekki nægileg ástæða til þess að vísa því frá dómi ex officio. Þetta hafði í för með sér, að málið dróst, og varð að endurupptaka það. Þá hefur verið erfitt að gera sér grein fyrir málinu og leggja á það dóm. Stafar það mest af því, hvernig málið var lagt fyrir í upphafi, en þess vegna varð gagnaöflun með sérstökum hætti, svo sem áður er rakið. Þegar þetta er virt og málavextir að öðru leyti, þykir rétt, að hvor aðilja beri sinn kostnað af málinu. Dóm þennan kvað upp Hrafn Bragason borgardómari ásamt meðdómendunum Eggert Kristjánssyni, hæstaréttarlögmanni og endurskoðanda, og Pétri Eiríkssyni forstjóra. Dómsorð: Stefndu, dánarbú Lúðvíks Á. Jóhannessonar, Gunnar Björnsson, Ólafur Guðmundsson, Þorkell Pálsson, Theódór Marinósson, greiði persónulega og in solidum stefnanda, Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Vestfold Bil ár Karosseri A/S, norskar krónur 67.807.78 með 6% ársvöxtum frá 14. febrúar 1969 til greiðsludags, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Hvor aðili skal bera sinn kostnað af málinu. 519 Föstudaginn 16. maí 1975. Nr. 84/1975. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Baldri Heiðdal Heiðdalssyni (Gunnlaugur Þórðarson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Bifreiðar. Brot gegn umferðarlögum og áfengislögum. Sakarkostnaður. Dómur Hæstaréttar. Eftir uppsögu héraðsdóms hefur Eiríkur Beck lögreglu- maður komið fyrir dóm og staðfest undirritun sína undir lögregluskýrslu. Ákærði var og kvaddur fyrir dóm, og stað- festi hann það, sem haft er eftir honum í varðstjóraskýrslu 20. mars 1973. Hann skýrði frá málsatvikum að nýju á sama veg og áður í rannsókn málsins. Samkvæmt sakavottorði, dags. 31. ágúst 1973, sem last var fram við meðferð máls þessa í sakadómi Reykjavíkur, hafði ákærði eigi sætt refsingu eða öðrum viðurlögum, svo að kunnugt væri. Við útgáfu sakavottorðs þessa hafa orðið mistök, því að samkvæmt saka vottorði frá 20. desember 1974, sem lagt hefur verið fram í Hæstarétti og örugglega á við ákærða, hefur hann sætt þrívegis sektum fyrir umferðarlaga- brot á árinu 1961, einu sinni 1962, tvívegis 1965 og einu sinni 1967. Þá sætti hann 10 daga varðhaldi með dómi sakadóms Reykjavíkur 8. janúar 1971 fyrir brot á 2. málsgr., sbr. 4. málsgr., 25. gr., 1. málsgr. 26. gr., 1. málsgr. 37. gr., 2. máls- gr. 41. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og fyrir brot á 1. málsgr. 24. gr., sbr. 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. Var hann jafnframt sviptur ökuleyfi í 1 ár frá 5. maí 1970. Staðfesta ber þá úrlausn héraðsdóms, að ákærði hafi gerst sekur um þrot þau, sem í ákæruskjali greinir. Refsidómur sá, sem ákærði sætti hinn 8. janúar 1971, hefur ítrekunar- 520 áhrif á brot þau, sem hann er sakfelldur fyrir í þessu máli. Þykir refsing hans hæfilega ákveðin varðhald 15 daga. Ákærði var sviptur ökuleyfi til bráðabirgða með ákvörðun lögreglustjórans í Reykjavík 11. maí 1973 í tilefni af rann- sókn þess brots, sem fjallað er um Í máli þessu. Var ákvörð- unin birt ákærða samdægurs. Með hinum áfrýjaða dómi var ákærði sviptur ökuleyfi í 1 ár frá 11. maí 1973, en fékk að nýju ökuleyfi í maí 1974. Þar sem brot ákærða er ítrekað, ber nú samkvæmt 3. málsgr. 81. gr. laga nr. 40/1968 og 1. málsgr. 24. gr. laga nr. 82/1969 að svipta ákærða ævilangt ökuleyfi frá birtingu dóms þessa að telja. Urlausn héraðsdómara um sakarkostnað er staðfest. Ákærða ber að dæma til að greiða málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, 20.000 krónur. Annar áfrýj- unarkostnaður sakarinnar greiðist úr ríkissjóði, enda hefur af hálfu ákæruvalds verið fallið frá kröfu á hendur ákærða um greiðslu frekari áfrýjunarkostnaðar en málsvarnarlauna. Það athugast, að ekki sést af rannsóknargögnum, að saka- vottorð frá 31. ágúst 1973 hafi verið borið undir ákærða. Dómsorð: Ákærði, Baldur Heiðdal Heiðdalsson, sæti varðhaldi 15 daga. Hann er sviptur ökuleyfi ævilangt frá birtingu dóms þessa að telja. Ákærði greiði málsvarnarlaun verjanda síns fyrir Hæstarétti, Gunnlaugs Þórðarsonar hæstaréttarlög- manns, 20.000 krónur. Annar kostnaður við áfrýjun sak- arinnar greiðist úr ríkissjóði. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 27. desember 1973. Ár 1973, fimmtudaginn 27. desember, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Ármanni Kristinssyni sakadómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 691/1973: Ákæruvaldið gegn Baldri Heiðdal Heiðdalssyni, sem tekið var til dóms samdægurs. Málið er höfðað með ákæruskjali saksóknara ríkisins, dagsettu 521 13. september 1973, gegn ákærða Baldri Heiðdal Heiðdalssyni framreiðslumanni, Víkurbakka 18, Reykjavík, fæðdum 20. maí 1943 á Siglufirði, „fyrir að aka aðfaranótt þriðjudagsins 20. mars 1973 undir áhrifum áfengis bifreiðinni R 25480, vanbúinni til aksturs, frá Hótel Sögu í Reykjavík áleiðis til Njarðvíkur, þar til lögreglumenn stöðvuðu akstur hans á Kringlumýrarbraut. Telst þetta varða við 2. mgr. 4. gr., 2. mgr., sbr. 4. mgr. 25. gr. og 2. mgr. 26. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og 1. mgr. 24. gr., sbr. 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar“. Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann hvorki sætt kærum né refsingum. Málavextir eru þessir: Aðfaranótt þriðjudagsins 20. mars 1973, klukkan um 0610, stöðvaði lögreglan í Kópavogi ákærða við akstur bifreiðarinnar R 25480 á Kringlumýrarbraut í Fossvogi, en vinstra framljós bif- reiðarinnar var óvirkt. Lögreglu virtist ákærði bera þess merki, að hann hefði neytt áfengis. Ákærði hefur fyrir dómi játað, að hann hafi greint sinn ekið bifreiðinni R 25480, svo sem að framan er rakið, enda þótt hann hefði áður neytt áfengis og fyndi til þreytu við aksturinn. Tekið var sýnishorn úr blóði ákærða, er sýndi 3.00%, af alkó- hóli. Samkvæmt niðurstöðu alkóhólrannsóknar og með eigin játn- ingu ákærða um áfengisneyslu, sem er í samræmi við önnur gögn málsins, telst sannað, að ákærði hafi gerst sekur um háttsemi þá, sem honum er gefin að sök í ákæruskjali og þar rétt færð til refsi- ákvæða. Þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin varð- hald 10 daga. Þar sem ákærði hefur aldrei áður gerst sekur um nokkurt lögbrot, telur dómurinn rétt, að hann verði ekk látinn Þola óskilorðsbundna refsivist vegna máls þessa, en fullnustu refsingar hans verði frestað og hún falli niður að liðnum 2 árum frá uppkvaðningu dóms þessa að telja, enda haldi hann almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Svo sem krafist er í ákæruskjali og samkvæmt lagaákvæðum beim, er þar greinir, ber að svipta ákærða ökuréttindum í 1 ár frá 11. maí 1973 að telja. Loks ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar. 522 Dómsorð: Ákærði, Baldur Heiðdal Heiðdalsson, sæti varðhaldi 10 daga, en fresta skal fullnustu refsingar og hún niður falla að liðnum 2 árum frá uppkvaðningu dómsins að telja, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði er sviptur ökuréttindum í 1 ár frá ll. maí 1973 að telja. Ákærði greiði allan sakarkostnað. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Fimmtudaginn 22. maí 1975. Nr. 144/1974. Ólafur Þórarinsson (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.) segn Sigurjóni Sigurðssyni og Kristrúnu Sigurðardóttur (Jónas A. Aðalsteinsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Lögbann. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar: Rúnar Guðjónsson, fulltrúi sýslumannsins í Rangárvalla- sýslu, hefur kveðið upp hinn áfrýjaða úrskurð. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 5. septem- ber 1974. Krefst hann þess, að lagt verði fyrir fógeta að fram- kvæma hina umbeðnu lögbannsgerð gegn hæfilegri tryggingu. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 523 Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt, m. a. tvö vottorð frá sýslumanni Rangárvallasýslu. Er annað dagsett 30. apríl 1974, svohljóðandi: „Að beiðni Þorvalds Lúðvíkssonar, hrl., vottast hér með, að sáttar þeirrar um landskipti, sem gerð var milli Háfshóls og annarra bæja í Háfshverfi hinn 20. janúar 1932 og inn- rituð var í veðmálabækur embættisins hinn 27. júní 1933 til þinglesturs á næsta manntalsþingi fyrir Ásahrepp, er ekki getið í veðmálaregistri á blöðum viðkomandi jarða og því hæpið, að hennar hafi verið getið í veðbókarvottorðum fyrir jörðina Háf í Djúpárhreppi (áður Ásahreppi)“. Hitt vottorðið er dagsett 7. maí 1975 og hljóðar þannig: „Hér með vottast, að sátt sú, sem gerð var hinn 20. janúar 1932 og fyrirframinnrituð í afsals- og veðmálabækur Rang- árvallasýslu 27. júní 1933, um landskipti Háfshóls og ann- arra jarða í Háfshverfi hefur eigi verið færð í landamerkja- eða landskiptabækur embættisins, svo séð verði“. Af gögnum máls er ljóst, að ágreiningur er með aðiljum um merki milli jarða þeirra. Stefndu telja, að skurður sá, er þeir hyggjast láta grafa, verði á merkjum, en áfrýjandi telur skurðinn munu verða á sínu landi, enda hafi hann öðlast eignarrétt á landi því, sem framangreind sátt tekur til, fyrir traustfang eða hefð. Ekki verður skorið úr ágreiningi um landamerki í þessu máli. Eins og hér hagar til, þykir eigi næg ástæða til að synja lögbannsbeiðni áfrýjanda, sbr. 2. mgr. 1. gr. og 26. gr. laga nr. 18/1949. Ber því að fella úr gildi hinn áfrýjaða úrskurð og leggja fyrir fógeta að fram- kvæma hina umbeðnu lögbannsgerð gegn þeirri tryggingu, er hann metur gilda. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti þykir eiga að falla niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður er úr gildi felldur, og ber fógeta að framkvæma hina umbeðnu lögbannsgerð segn þeirri tryggingu, er hann metur gilda. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. 524 Sératkvæði hæstaréttardómaranna Benedikts Sigurjónssonar og Einars Arnalds. Ágreiningslaust er Í málinu, að skurður sá, er stefndu hyggjast láta grafa, á að liggja á merkjum þeim, sem ákveðin voru í sáttargerð þeirri frá 20. janúar 1932 og lýst er í hin- um áfrýjaða úrskurði. Sáttargerðin var fyrirfram innrituð „í afsals- og veðmálabækur Rangárvallasýslu L. 12 nr. 61, bls. ... til þinglesturs á næsta manntalsþingi fyrir Ásahrepp“. Með þessari sáttargerð var breytt merkjum þeim, sem ákveð- in höfðu verið með landskiptagerð 25. júní 1929. Hefur landa- merkjum samkvæmt sáttargerðinni ekki verið hnekkt með dómsúrlausn eða öðrum lögmætum hætti. Er því eigi í ljós leitt að svo vöxnu máli, að fyrirhugaður skurðgröftur raski rétti áfrýjanda með ólögmætum hætti, en aðiljar eiga þess kost að bera ágreining um merkin undir bæra dómstóla. Samkvæmt því ber að staðfesta hinn áfrýjaða úrskurð að niðurstöðu til. Eftir þessum málalokum ber að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 25.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Ólafur Þórarinsson, greiði stefndu, Sigur- jóni Sigurðssyni og Kristrúnu Sigurðardóttur, 25.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri að- för að lögum. Úrskurður fógetaréttar Rangárvallasýslu 19. júlí 1974, Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar hinn 12. júlí sl. hefur Ólafur Þórarinsson bóndi, Háfi, Djúpárhreppi, höfðað fyrir fó- getaréttinum með lögbannsbeiðni til sýslumanns Rangárvalla- sýslu, dags. 21. júní sl. Af hálfu gerðarbeiðanda er þess krafist, að lagt verði lögbann 525 við grefti á framræsluskurði, er eigendur Háfshóls, Djúpárhreppi, hyggjast láta grafa í landi Háfs. Auk þeirrar kröfu, sem að framan getur, krefst gerðarbeiðandi hæfilegs málskostnaðar úr hendi gerðarþola. Af hálfu gerðarþola, Sigurjóns Sigurðssonar og Kristrúnar Sig- urðardóttur, eigenda Háfshóls, er þess krafist, að kröfu gerðar- beiðanda um lögbann verði hafnað og hann dæmdur til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Málavextir eru þessir: Hinn 25. júní 1929 fóru fram landskipti á beitilandi og engjum Háfshverfisjarða í svonefndum Vatnsskákum. Undir þessa land- skiptagerð rituðu m. a. þáverandi eigendur jarðanna Háfs og Háfshóls, þeir Sigfús Guðnason, bóndi í Háfi, og Sigurður Sig- urðsson, bóndi í Háfshól, fyrir sjálfan sig og meðeiganda sinn að jörðinni. Hinn 18. desember 1931 gaf Sigurður Sigurðsson, bóndi í Háfs- hól, út sáttakæru til sáttanefndar Ásahrepps, þar sem hann bað sáttanefndarmenn að kalla sameignarmenn Háfshverfis, þá Ingi- mund Jónsson, Hala, Sigfús Guðnason, Háfi, og Vigdísi Sigurðar- dóttur, Háfshjáleigu, ásamt sér f. h. Sigurðar Jósefssonar í Sand- hólaferju samkvæmt skriflegu umboði, til að reyna samkomulag með þeim um, að landskiptin frá 25. júní 1929 yrðu úr gildi felld og ný skipti yrðu látin fara fram, þar sem lögð yrðu til grund- vallar þau eignarhlutföll, sem matið frá 1845 byggðist á, þannig að Háfshóllinn fengi !% af engjum og beitilandi hverfisins. Hinn 20. janúar 1932 hélt sáttanefnd Ásahrepps sáttafund með framangreindum aðiljum, og komst sátt á með þeim þannig, að aukið var við land Háfshóls frá landskiptunum 1929, og var sá landauki af Háfslandi, og greiddi Sigurður Sigurðsson Sigfúsi Guðnasyni kr. 200 fyrir land þetta. Í lok sáttargerðarinnar segir svo: „Láta allir hinir mættu aðilar sérstaklega getið, að með Þessari sáttargerð sé öllum ágreiningi lokið viðvíkjandi landa- merkjum nefndra jarða, og full og óhagganleg sátt komin milli þeirra um allt hvað landamerkjum þessum viðkemur ...“. Undir sáttagerð þessa rituðu allir fyrrnefndir aðiljar. Framangreind sáttargerð var innrituð í afsals- og veðmálabæk- ur Rangárvallasýslu hinn 27. júní 1933 til þinglesturs á næsta manntalsþingi. Gerðarbeiðandi lét grafa skurð sumarið 1972 eftir línu dreginni samkvæmt landskiptagerðinni frá 1929. Skurð þennan nefnir gerðarbeiðandi markaskurð milli Háfs og Háfshóls. Upplýst er 526 í málinu og ómótmælt, að u. þ. b. viku áður en sá skurður var grafinn, óskuðu gerðarþolar eftir því við gerðarbeiðanda, að hann gengi með þeim á merki, en hann neitaði því alfarið og kvaðst enga skurði hafa vilja. Gerðarþolar kveðast hafa mótmælt skurðgrefti þessum við fyrsta tækifæri. Gerðarbeiðandi kveður eigendur Háfshóls hafa greitt kostnað af fyrrnefndum merkja- skurði, að hálfu hvorn aðilja, en í greinargerð gerðarþola segir, að þeir hafi aldrei greitt neitt í skurði þessum. Aftur á móti hafi Jón Karlsson, Hala, sem hafi Háfshól á leigu, greitt kostnað við skurðinn að hálfu vegna Háfshóls, en þar hafi hann talið sig vera að greiða hluta Háfshóls í markaskurði milli Hala og Háfshóls, þó annað komi í ljós síðar. Gerðarþolar hafa í hyggju að láta grafa skurð eftir línu dreg- inni samkvæmt sáttargerðinni frá 1932, sem þeir hugsa sem markaskurð milli Háfshóls og Háfs, og er það þessi fyrirhugaði skurður, sem gerðarbeiðandi hefur beðið um lögbann gegn grefti á. Báðar línurnar samkvæmt landskiptagerðinni frá 1929 og sáttar- gerðinni frá 1932 hefur Valur Þorvaldsson ráðunautur, Selfossi, dregið inn á uppdrátt, gerðan af Ásgeiri L. Jónssyni í september 1928, dskj. nr. 8. Málsástæður og lagarök. Gerðarbeiðandi kveður skurð þann, sem fyrirhugað sé að grafa frá Gömlu tóft að Kringlutjörn samkvæmt mælingum Vals Þor- valdssonar ráðunauts, verða inni í landi sínu, en árið 1972 hafi hann sjálfur látið grafa markaskurð milli lands síns og Háfshóls frá Gömlu tóftum að Kringlutjörn, en sá skurður liggi miklu norðar en hinn fyrirhugaði skurður. Fyrir þeim skurði hafi einnig mælt Valur Þorvaldsson ráðu- nautur og hafi hann verið í samr æmi við landskiptagerð á Háfs- torfunni frá 1929 og uppdrátt þann, er Ásgeir L. Jónsson gerði af landinu eftir skiptagerð 1929. Telur gerðarbeiðandi ljóst, að ef hinn fyrirhugaði skurður verði grafinn, sé hann það langt inni í landi sínu, að sneiðast muni af því um 42 ha, og sé honum því nauðsynlegur einn kostur með heimild í 26. gr. laga nr. 18/1949 að láta leggja lögbann við þessari fyrirhuguðu athöfn, er raska mundi rétti hans svo stórlega. Grandleysi sitt um sáttargerðina veiti honum fullkomna vernd, enda beri fógeta að koma í veg fyrir, að fyrirhugaður markaskurður verði grafinn, á meðan málið sé óútkljáð fyrir aukaðómþingi. Gerðarþolar kveða landskiptagerð þá, sem sé burðarás mála- 527 vaxtalýsingar í gerðarbeiðni, hafa ekki verið í gildi um þau merki, er mál þetta varðar, síðan sáttin komst á hinn 20. janúar 1932, og sýndist gerðarbeiðnin því byggjast á grundvallarmisskilningi gerðarbeiðanda, enda sé hvorki vitnað til nýrra samninga né síðari tíma samkomulags um land þetta eða merki þess. Þegar af því, sem nú hafi verið rakið, sé ljóst, að hafna beri lögbannsbeiðninni, þar eð skilyrði 26. gr. laga nr. 18/1949 séu ekki fyrir hendi, enda sé ljóst, að gerðarþolar eigi allan rétt til athafna þeirra, sem þeir hafi í huga að framkvæma á landinu, þar sem það sé þeirra eign. Þá víkja gerðarþolar að nokkrum atriðum í gerðarbeiðni. Í fyrsta lagi, að þegar gerðarbeiðandi lét mæla fyrir „markaskurði“ sínum, hafi þeir ekki verið viðstaddir og ekki átt þess kost. Vera megi, að það hafi verið mistök af þeirra hálfu að hafa ekki fyrr gert reka að því að láta gerðarbeiðanda fylla skurðinn aftur eða bæta fyrir landspjöllin á einhvern hátt, en því sé nú lýst yfir, að þeir áskilji sér allan rétt þar að lútandi, þ. á m. að endurkrefja gerðarbeiðanda um það fé, sem hann hafi móttekið fyrir gröftinn. Í öllu falli sé ljóst, að menn geti ekki að lögum eignað sér land með grefti sem þessum. Í öðru lagi, að landuppdráttur sá, sem vitnað sé til í gerðarbeiðni, hafi verið gerður í september 1928, þ. e. fyrir skiptin, og í þriðja lagi, að það skuli leiðrétt, sem standi í gerðarbeiðni, að fyrirhugaður skurður gerðarþola sé hugsaður sem markaskurður, en ekki sem framræsluskurður. Þá er vísað til skiptagerðar frá 11. desember 1952 milli Háfs og Háfshjáleigu, sem frammi liggur í málinu, en í þeirri skipta- gerð sé beinlínis vísað til hornmarks sunnan Kringlutjarnar, sem væri ekkert hornmark, ef það væri ekki endapunktur marka- iínu Háfs og Háfshólslanda. Gerðarþolar telja, að nú hafi á ótvíræðan hátt verið rakið, að gerðarbeiðnin hafi við engin rök að styðjast, nema síður væri, því sannað sé af gögnum málsins, að gerðarþolar eigi umrætt land einir og fyrirhugaður skurðgröftur þeirra sé markaskurður, en sú framkvæmd sé þeim að öllu leyti heimil. Niðurstaða. Fyrir liggur í máli þessu, að landskiptum á beitilandi Háfs- hverfis, sem gerð voru 25. júní 1929, var breytt að niðurstöðu til, að því er snertir lönd Háfs og Háfshóls í Djúpárhreppi (áður Ása- hreppi til ársins 1935), með sáttargerð milli eigenda þessara jarða m. a., dags. 20. janúar 1932. Með sáttargerð þessari, sem 528 er öðrum þræði afsal, er nokkru af landi Háfs afsalað til eigenda Háfshóls, og kom full greiðsla fyrir. Sáttargerð þessari var þing- lýst á manntalsþingi Ásahrepps á árinu 1933. Óumdeilt er, að skurður sá, sem gerðarþolar hafa fyrirhugað að grafa, sé rétt dreginn inn á uppdrátt á dskj. nr. 8 samkvæmt framangreindri sáttargerð. Ljóst virðist vera eftir þeim málavöxtum, sem fyrir liggja, að landskiptagerð sú, sem gerðarbeiðandi byggir lögbannskröfu sína á, hafi ekki verið í gildi um þau merki, sem mál þetta varðar, síðan umgetin sátt komst á hinn 20. janúar 1932, enda hefur gerð- arbeiðandi ekki sýnt fram á, að hann hafi öðlast betri rétt til vmrædds lands en fyrri eigendur jarðarinnar Háfs höfðu. Með hliðsjón af því, sem að framan greinir, verður að líta svo á, að fyrirhugaður skurðgröftur gerðarþola Í mörkum síns lands væri ekki slíkt réttarbrot gagnvart gerðarbeiðanda í skilningi 26. gr. laga nr. 18/1949, að lögbanni geti varðað. Ber því að hafna því, að umbeðin lögbannsgerð nái fram að ganga, en rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Úrskurðarorð: Umbeðið lögbann skal eigi ná fram að ganga. Málskostnaður fellur niður. Föstudaginn 23. maí 1975. Nr. 68/1975. Othar Örn Petersen gegn Guðjóni Ingvarssyni og Hólmari Víði Gunnarssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Víxill. Frávísunardómur úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 16. apríl 1975, sem barst Hæstarétti 14. maí s. á., hefur sóknaraðili kært til Hæstaréttar frávísunardóm bæjar- 529 þigs Reykjavíkur í máli þessu á hendur varnaraðiljum. Krefst sóknaraðili þess, að hinn kærði dómur verði úr gildi felldur og lagt verði fyrir héraðsdómara að leggja efnisdóm á málið. Þá krefst sóknaraðili og kærumálskostnaðar úr hendi varn- araðilja. Varnaraðiljar krefjast staðfestingar hins kærða dóms og kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Reisa þeir kröfu sína á því, að sóknaraðili sé eigi réttur aðili máls þessa, þar sem hann hafi víxilinn til innheimtu fyrir eiganda hans, Jón Valgeirsson. Sóknaraðili hefur formlega heimild að víxlinum fyrir eyðuframsal. Honum var því rétt að innheimta víxilinn í eigin nafni. Varnaraðiljar hafa ekki haft uppi varnir, sem komið yrði að í víxilmáli, sbr. 208. gr. laga nr. 85/1936, gagnvart Jóni Valgeirssyni. Ber að fella hinn kærða dóm úr gildi og leggja fyrir héraðsdómara að dæma málið að efni til. Rétt er, að varnaraðiljar greiði sóknaraðilja kr. 7.000 í kærumálskostnað. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur er úr gildi felldur, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Varnaraðiljar, Guðjón Ingvarsson og Hólmar Víðir Gunnarsson, greiði sóknaraðilja, Othari Erni Petersen, kr. 7.000 í kærumálskostnað að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 11. apríl 1975. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum mál- flutningi 2. apríl sl., hefur Othar Örn Petersen héraðsdóms- lögmaður, Vesturgötu 17, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 2. maí 1974, gegn Guðjóni Ingvars- syni, Bergstaðastræti 27, Reykjavík, og Hólmari Gunnarssyni, Hverfisgötu 100, Reykjavík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 200.000, stimpilkostnaðar, kr. 480, afsagnarkostnaðar, kr. 190, 17 % dráttarvaxta á mánuði eða broti úr mánuði frá 28. febrúar 1974 til greiðsludags auk málskostnaðar við löghald og mál þetta 34 590 samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Þá er krafist staðfestingar á löghaldi því, er gert var 24. apríl 1974 í réttindum Hólmars Gunnarssonar í jarðhæð að Hverfisgötu 100, Reykjavík. Stefndu hafa krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og jafn- framt að þeim verði dæmdur málskostnaður að skaðlausu. Stefnandi segir skuld þessa vera samkvæmt víxli að fjárhæð kr. 200.000, útgefnum í Reykjavík 15. nóvember 1973 af stefnda Hólmari Gunnarssyni og samþykktum af Stefnda Guðjóni Ingvars- syni með gjalddaga 28. febrúar 1974 til greiðslu í Landsbanka Íslands, Reykjavík, áböktum af stefnda Hólmari og afsögðum 4. mars 1974. Leitast hefur verið við að sætta mál þetta, en án árangurs. Af hálfu stefnanda eru kröfur byggðar á víxlinum og endur- riti löghaldsgerðar á dskj. nr. 3. Við munnlegan málflutning var því lýst yfir af hálfu stefn- anda, að í máli þessu verði ekki komið að öðrum vörnum en þeim, sem heimilaðar eru samkvæmt 208. gr. laga nr. 85 frá 1936. Gera verði skýran mun á efnisákvæðum víxillaga og réttarfarsákvæð- um 17. kafla einkamálalaganna, sem takmarki enn rétt til varnar frá því, sem í víxillögum greinir. Í málinu hafi ekki verið sýnt fram á, að hagsmunir stefndu séu þess eðlis, að aðild skipti máli. Engar þær ástæður hafi komið fram í málinu, að stefndu hafi einhverja hagsmuni af því að fá það upplýst, hver sé eigandi víxilsins. Stefnandi sé annað hvort eigandi víxilsins eða hafi hann til innheimtu. Síðasta framsal á víxlinum sé eyðuframsal og þess vegna sé handhöfn stefnanda nægileg. Af hálfu stefndu hafa fyrir utan greinargerð verið lögð fram m. a. eftirrit af kærum stefndu, dags. 6. mars 1974 og 8. maí 1974, til bæjarfógetans á Siglufirði og eftirrit af kaupsamn- ingi, dags. 15. nóvember 1973, milli Jóns Valgeirssonar sjómanns, Siglufirði, sem seljanda og stefndu Hólmars og Guðjóns sem kaup- enda um kaup á m/b Skálafelli. Í greinargerð stefndu er því haldið fram, að Jón Valgeirsson hafi fengið víxil þann, sem mál þetta er af risið, í hendur með því að selja bát, sem hann átti ekki. Af hálfu stefndu er því haldið fram, að Jón Valgeirsson eigi ennþá víxilinn og þar sem handhöfn hans sé fengin með eins stórkostlegu misferli og raun sé á, þá hafi hann engan rétt til að innheimta hann. Það eina rétta, sem hann geti gert við víxilinn, sé að skila honum til stefndu. Við munnlegan málflutning var af hálfu stefndu gerð krafa um sýknu af öllum kröfum stefnanda og að þeim verði tildæmdur 591 málskostnaður að skaðlausu. Jafnframt var gerð krafa um það, að löghald það, sem gert var 24. apríl 1974 í réttindum Hólmars Gunnarssonar í jarðhæð að Hverfisgötu 100, Reykjavík, verði fellt niður. Jafnframt var vakin athygli á því, að stefnandi hafi neitað að gefa upp, hver sé eigandi víxilsins. Það skipti miklu í víxilmáli, hver sé eigandi víxils. Víxlinum á dskj. nr. 3 er rétt lýst í stefnu. Síðasta framsal á víxlinum er eyðuframsal, og byggist handhöfn stefnanda því á formlega löglegri heimild. Því er ómótmælt haldið fram í málinu, að víxill sá, sem stefn- andi byggir kröfur sínar á, sé til orðinn í viðskiptum stefndu við Jón Valgeirsson. Þegar litið er til þeirra gagna, sem lögð hafa verið fram í málinu af hálfu stefndu, þá þykir efnisdómur ekki verða lagður á mál þetta, fyrr en upplýst hefur verið af hálfu stefnanda, hvort Jón Valgeirsson er eigandi víxilsins eða ekki. Skoðun þessi byggist á því, að aðrar varnarástæður fái komist að gagnvart Jóni Valgeirssyni en stefnanda. Við munnlegan málflutning kvaðst lögmaður stefnanda ekki vilja lýsa því yfir, að stefnandi væri eigandi víxilsins, og kvaðst ekki upplýsa frekar, hver væri eigandi hans, en stefnandi væri löglegur handhafi víxilsins. Ekki gat lögmaðurinn gefið skýringu á því, hvers vegna nafnið Jón Valgeirsson er ritað með blýanti á stefnuna. Þar sem því hefur verið neitað af hálfu stefnanda að upplýsa, hvort stefnandi er eigandi víxilsins eða ekki, þykir bera að vísa máli þessu frá dómi ex officio, sbr. 116. gr. laga nr. 85 frá 1936. Eftir atvikum þykir rétt að fella málskostnað niður. Auður Þorbergsdóttir borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður. 532 Mánudaginn 26. maí 1975. Nr. 120/1973. Guðmundur Þorsteinn Ólafsson (Kristján Eiríksson hrl.) gegn Fulltrúaráði Sjómannadagsins í Reykjavík og Hafnarfirði og gagnsök (Þorsteinn Júlíusson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Samningsgerð. Umboð. Krafa um ógildingu löggernings. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 8. ágúst 1973. Krefst hann þess, að sagnáfrýjanda verði dæmt að greiða honum 200.000 krónur með 7% ársvöxtum frá 5. júlí 1969 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 31. Janúar 1974 að fengnu áfrýjunarleyfi 29. s. m. Krefst hann sýknu af kröfum aðaláfrýjanda og málskostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Svo sem greinir í hinum áfrýjaða héraðsdómi, afhenti Árni Jónsson Barnaheimilissjóði Sjómannadagsins í Reykjavík 200.000 kr. í peningum, sem aðaláfrýjandi fékk honum í hendur vegna umsóknar hans um vistun á Hrafnistu. Ósannað er, að fyrirsvarsmönnum sagnáfrýjanda hafi mátt vera ljóst, að Árni Jónsson hafi ekki haft heimild aðal- áfrýjanda til að ráðstafa ofangreindri peningafjárhæð fyrir hans hönd á þann hátt, sem raun varð á. Samkvæmt þessu og þar sem ekki verður á það fallist, að ráðstöfunina beri að meta ógilda samkvæmt 32. gr. laga nr. 7/1936, ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Í máli þessu hafa nokkrar dómskýrslur verið teknar á 533 segulbönd, en eigi skráðar í þingbók. Lögmenn aðilja sam- Þykktu, að þessi aðferð yrði höfð, og vefengja eigi efni skýrslnanna. Eru þær lagðar til grundvallar við úrlausn málsins. Um dómskýrslur, sem teknar eru á segulbönd, vísast til athugasemda í dómi Hæstaréttar frá 8. nóvember 1974 um þetta efni. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 10. maí 1973. 1. Mál þetta, sem dómtekið var 26. apríl sl., er höfðað með sátta- kæru, birtri 9. september 1972. Sáttakæran var lögð fram á fundi sáttanefndar Reykjavíkur 11. september 1972, en sættir tókust þar ekki. Stefna var gefin út í málinu 13. september 1972, hún birt og málið síðan þingfest 14. september 1972. Greinargerð af hálfu stefnda var lögð fram 12. október 1972, og í því þinghaldi fengu aðiljar málsins sameiginlegan frest til öflunar gagna. Undir- ritaður dómari fékk málið til meðferðar 8. janúar 1973. Hann þingaði fyrst í málinu 15. janúar s. á., og 2. mars og 23. mars s. á. fóru fram aðilja- og vitnaleiðslur. Í þinghaldi 23. mars lýstu umboðsmenn aðilja því yfir, að gagnaöflun í málinu væri lokið. Munnlegur málflutningur fór fram 26. apríl sl., og var málið þá dómtekið, svo sem áður greinir. Stefandi í málinu er Guðmundur Þorsteinn Ólafsson, Hrafn- istu í Reykjavík, en stefndi fulltrúaráð Sjómannadagsins í Reykja- vík og Hafnarfirði. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 200.000 með 7% ársvöxtum frá 5. júlí 1969 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði með öllu sýknaður af kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hans hendi að mati dómsins. Sættir hafa verið reyndar í málinu, en sú viðleitni hefur ekki borið árangur. II. Málavextir eru þeir, að stefndi rekur í Reykjavík dvalarheimili fyrir aldraða sjómenn undir nafninu Hrafnista. Á árinu 1968 fal- öðd aðist stefnandi eftir vist þar svo og einnig árið 1969, að því er hann heldur fram. Hann vistaðist á heimilið 8. júlí 1969 og hefur dvalist þar síðan, haft þar herbergi, fæði og þjónustu. Um aðdragandann að vistun stefnanda á Hrafnistu greinir aðilja málsins á. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að í sam- bandi við vistun stefnanda hafi umboðsmaður hans, Árni Jónsson, komið að máli við forráðamenn stefnda og tjáð þeim, að stefnandi hygðist gefa Sjómannadeginum í Reykjavík og Hafnarfirði pen- ingagjöf að fjárhæð kr. 200.000 til ráðstöfunar fyrir einhverja af stofnunum Sjómannadagsins samkvæmt nánari ákvörðun for- ráðamanna hans. Nefndur Árni Jónsson hafi síðan afhent pen- inga þessa til Guðmundar H. Oddssonar, gjaldkera stjórnar Full- trúaráðs Sjómannadagsins, og hafi peningarnir síðan verið látnir renna til Barnaheimilissjóðs Sjómannadagsins í Reykjavík, sem þá hafi verið nýlega stofnaður. Hafi sú ráðstöfun verið Í sam- ráði við nefndan Árna. Síðan hafi verið gefið út gjafabréi, dag- sett 5. júlí 1969, sem stefnandi hafi sjálfur fengið í hendur. Engar athugasemdir hafi verið gerðar af hálfu stefnanda við þessa málsmeðferð fyrr en þrem árum síðar, er stefndi sé krafinn um endurgreiðslu á fénu á þeirri forsendu, að peningarnir hafi verið hugsaðir sem fyrirframgreiðsla á vistgjaldi. Sú skýring sé hins vegar fráleit þegar af þeirri ástæðu, að samkvæmt starfs- reglum Hrafnistu sé aldrei tekið við fyrirframgreiðslum upp í vistgjöld, og hafi því aldrei komið til greina að gera slíkt í þessu tilviki. Af hálfu stefnanda er málavöxtum hins vegar lýst þannig, að þar sem hann hafi fengið synjun forráðamanna stefnda á vist- plássi, hafi hann leitað til ættmanns síns, Árna Jónssonar, með það fyrir augum, að hann veitti atbeina sinn til þess, að stefnandi fengi vist á Hrafnistu. Þann 10. júní 1969 kveður hann nefndan Árna hafa haft samband við sig og jafnframt tjáð sér, að nú væri þess kostur að fá vistpláss. Sá hængur væri þó á, að ekki yrði hjá því komist að greiða kr. 250.000 upp í væntanlegan dvalarkostn- að, ef málið ætti að ná fram að ganga. Hafi stefnandi samþykkt þá tilhögun og hinn 11. júlí 1969 fengið Árna í hendur umræddar kr. 250.000. Þegar hann hafi hins vegar krafið Árna um skriflega viðurkenningu forráðamanna stefnda fyrir því fé, sem Árni hafði móttekið, hafi komið í ljós, að Árni hafi sjálfur „hagnýtt sér kr. 50.000.00 af fjárhæðinni“. Eftirstöðvarnar, kr. 200.000, hafi Árni afhent Guðmundi H. Oddssyni, gjaldkera stefnda, ekki sem fyrir- 535 framgreiðslu upp í væntanlegan dvalarkostnað, heldur, að því er virtist, sem gjöf til stofnunar, sem stefnandi hafi aldrei heyrt getið um, en sú stofnun heiti Barnaheimilissjóður sjómannadags- ráðs. Þessi ráðstöfun hafi farið fram án vitundar stefnanda og að óvilja hans. Á viðfestan miða við svonefnt „gjafabréf“ á dskj. nr. 5 sé ritað með hendi Guðmundar H. Oddssonar eftirfarandi: „Árni Jónsson, Nesveg 72, móttók kvittun fyrir kr. 200.000.00 vegna gjafabréfs“. Umrætt gjafabréf sé dagsett 5. júlí 1969, þ. e. fimm dögum áður en stefnandi hafi fengið dvöl á Hrafnistu. Stefnandi hafi samstundis andmælt þessari ráðstöfun á fjármunum sínum og hafi forráðamenn stefnda þráfaldlega lofað að ráða bót á þessu og endurgreiða „gjafaféð““, en jafnan hafi þó verið viðhafður ein- hver fyrirsláttur í því efni, þegar eftir hafi verið leitað. Nú sé hins vegar langlundargeð stefnanda þrotið og vilji hann því hefj- ast handa um innheimtu „gjafafjárins“. Þess megi þó geta, að nefndur Árni hafi endurgreitt þær krónur 50.000, sem áður hafi verið minnst á. Verða nú raktir framburðir aðilja og vitna að svo miklu leyti sem þeir teljast skipta máli. Stefnandi sagði fyrir dómi, að það hafi einungis verið á árinu 1969, að hann leitaði eftir vistun á Hrafnistu. Hann sagði, að áðurnefndur Árni hafi tjáð honum, að ef hann borgaði kr. 250.000 í fyrirframgreiðslu, mundi hann þegar í stað komast inn á Hrafn- istu. Hann sagðist aldrei hafa krafið Árna um kvittun fyrir nefndri fjárhæð, en hins vegar Pétur Sigurðsson, formann stjórnar stefnda, og Auðun Hermannsson, forstjóra Hrafnistu. Hafi hann krafið þá um slíka kvittun fyrir þann tíma, sem hann hafi fengið afhent áðurnefnt gjafabréf, en það hafi verið síðast í september eða í byrjun október 1969. Hann sagðist alveg hafa orðið hissa, þegar hann hafi séð umrætt gjafabréf, og þess vegna ítrekað reynt að ná tali af áðurnefndum Pétri og Auðuni svo og Guðmundi H. Oddssyni. Honum hafi alltaf verið tjáð, að hann gæti talað við forráðamenn stefnda, þegar fundur yrði haldinn, og loks hafi honum tekist að ná tali af þeim á slíkum fundi, nokkuð löngu eftir að hann hafi fengið afhent gjafabréfið. Ekki sagðist hann minnast þess, að forráðamenn stefnda hefðu beinlínis lofað endur- greiðslu umrædðds fjár. Stefnandi sagði, að hann hefði aldrei heyrt á það minnst, að umræddir peningar ættu að vera gjöf til stefnda. Hann hefði alltaf staðið í þeirri meiningu, að þarna hefði verið um fyrirframgreiðslu upp í vistgjöld að ræða, enda væri ö36 af og frá, að hann hafi nokkurn tíma lofað Árna Jónssyni því, að hann, þ. e. stefnandi, ætlaði að gefa einhverri stofnun um- rædda peninga. Að öðru leyti staðfesti stefnandi fyrir dóminum áðurgreinda málavaxtalýsingu af hans hálfu. Áðurnefndur Árni Jónsson sagði fyrir dómi, að samkvæmt ósk stefnanda hefði hann fengið fyrir hann vistun á Hrafnistu. Hann hefði sagt við stefnanda, að hægara yrði að fá vist þar, ef lagðir væru fram peningar á einhvern hátt. Hann hefði haldið, að stefn- andi ætti enga peninga, en þegar hann hefði farið að tala um að leita eftir peningaaðstoð annars staðar, hefði stefnandi sagt hon- um, að hann hefði nóga peninga. Stefnandi hafi svo komið til hans fríviljugur með peninga og sagt: „Hérna eru peningar, sem þú getur notað“. Þá hafi ekkert verið talað um það, að þessir peningar yrðu að vera gjöf til Hrafnistu. Peningarnir, að fjárhæð kr. 250.000, hafi verið afhentir honum án nokkurra skilyrða, til þess að hægt væri að koma stefnanda inn á Hrafnistu. Hann hafi haft fulla heimild til að ráðstafa fénu, hvernig sem hann vildi. Hann hafi síðan afhent Guðmundi H. Oddssyni kr. 200.000, sem tekið hafi við upphæðinni fyrir hönd Barnaspítalasjóðs Sjómanna- dagsráðs (sic). Guðm. H. Oddsson hafi þá sagt, að ekki væri tekið við öðru fé en gjafafé. Þegar hann hafi svo hitt stefnanda næst, hafi hann sagt honum, að hann væri búinn að láta þá hjá Hrafn- istu hafa kr. 200.000, og hafi hann fengið stefnanda kvittun fyrir því, sem hann hljóti að hafa. Af hálfu Hrafnistu hafi honum verið fengið gjafabréf það, sem liggur frammi í málinu, og einnig kvittun fyrir upphæðinni. Hafi hann fengið stefnanda gjafabréfið. Stefnandi hafi þá ekki haft nein orð um það og ekki minnst á, að hann hefði talið þessa peninga vera fyriframgreiðslu upp í vistgjöld. Ekki sagðist hann muna, hvenær hann hefði fengið stefnanda gjafabréfið í hendur, en það hljóti þó að hafa verið á sama ári og bréfið var gefið út, án þess þó að hann myndi það. Ólíklegt sé, að það hafi verið ári seinna, því að stefnandi hafi komið til hans á hverjum einasta degi á vinnustað, þá með mikilli ánægju. Undir vitnið var borið eftirfarandi úr greinargerð stefn- anda á dskj. nr. 3: „Umbj. m. lofaði aldrei Árna Jónssyni að gefa nokkurri stofnun á vegum stefnda umrætt fé né heldur sam- sinnti hann þessari ráðstöfun Árna eftir á Umrædd ráðstöfun var í öllu gerð í blóra við umbj. m. og er því hrein markleysa, enda var aldrei af hálfu forráðamanna stefnda um þennan svo- kallaða gjafagerning rætt við umbj. m. og ekki eftir samsinni hans leitað“. Vitnið sagði þetta vera rangt. Vitnið sagði og, að 537 stefnandi hefði aldrei leitað eftir neinni kvittun frá honum fyrir kr. 250.000. Vitnið sagði, að stefnandi og hann væru bræðra- synir. Fyrir dóminn hefur komið Guðmundur Helgi Oddsson. Kvaðst hann fyrst hafa orðið gjaldkeri stjórnar Fulltrúaráðs Sjómanna- dagsins fyrir 31 ári og væri það enn. Hann sagði svo frá, að vorið 1969 hafi Pétur Sigurðsson, formaður Sjómannadagsráðs, tjáð honum, að í vændum væri gjöf til samtakanna. Hafi síðan verið rætt á stjórnarfundi, að stefnandi mundi gefa til samtakanna kr. 200.000, en því fylgdi ósk um, að hann fengi vistun á Hrafnistu. Frá fyrstu tíð, meðan verið var að byggja upp byggingarsjóð fyrir Hrafnistu, hafi sá háttur verið hafður á að leita eftir gjöfum hjá bæjarfélögum, einstaklingum og útgerðarfélögum, sem gefið hafi vissar upphæðir í sambandi við uppbyggingu Hrafnistu. Í sumum tilfellum hafi fylgt óskir frá gefendum um, að þeir gætu óskað eftir dvöl á Hrafnistu fyrir aðstandendur sína. Þannig hefðu þeir tekið á móti gjöfum í þúsundatali og í mörgum til- fellum hafi aðrir en gefendur komið með gjafirnar. Hafi þeir haft þann hátt á að gefa út kvittun fyrir móttekinni greiðslu sem gjöf til Hrafnistu, en síðan hafi verið gefið út gjafabréf af stjórninni með þökk fyrir viðkomandi gjöf. Í hér umræddu ttil- felli hafi aldrei verið rætt um annað en að umræddir peningar væru gjöf frá stefnanda. Hann hafi tekið við peningunum 23. júní 1969 og gefið út gjafabréfið 5. júlí s. á. Hann hafi sent það til Árna Jónssonar, vegna þess að hann hafði þá hvorki séð né heyrt stefnanda. Þá sagði nefndur Guðmundur, að allt frá því að vistanir hófust á Hrafnistu, hafi aldrei verið tekið við fyrir- framgreiðslu upp í vistgjöld og engin samþykkt liggi fyrir um, að það verði gert á næstunni. Vistgjöldum sé þannig háttað á Hrafnistu, að þeir, sem ekki eigi neinar eignir og hafi ekki af neinu að taka, fái frá Tryggingastofnun ríkisins eftir umsögn Hrafnistu tvöfaldan ellilífeyri og frá byrjun hafi verið reynt að haga vistgjöldum þannig, að þessi tvöfaldi ellilífeyrir hrykki fyrir vistuninni. Í samræmi við þetta hafi, þegar Guðmundur kom inn á Hrafnistu, verið sótt um tvöfaldan ellilífeyri fyrir hann, vegna þess að hann hefði verið talinn eignalaus. Hafi hann ekki borgað krónu í vistun hjá Hrafnistu, síðan hann kom. Þá sagði Guðmundur, að stefnandi hefði ekki fyrr en löngu seinna borið fram mótmæli við því, að um gjöf frá honum hefði verið að ræða. Ekki sagðist hann þó muna, hversu löngu seinna stefn- andi hefði borið fram þessi mótmæli. 538 Fyrir dóm hefur komið Auðunn Sigurður Hermannsson. Hann kvaðst hafa verið forstjóri Dvalarheimilis aldraðra sjómanna, Hrafnistu, frá árinu 1964 til áramóta 1972—1973. Hann sagði, að stjórn Sjómannaðdagsráðs tæki við öllum gjöfum, skrásetti þær og gæfi út gjafabréf. Hins vegar hefði hann algerlega með allt að gera, sem við því kæmi að taka menn inn á heimilið. Stjórn Fulltrúaráðs Sjómannadagsins hefði óskað eftir því, að hann flýtti máli stefnanda, vegna þess að hann ætlaði að gefa gjöf. Af þeirri ástæðu hefði honum þótt sjálfsagt að verða við beiðni stjórnarinnar, enda þótt fyrir lægi langur listi yfir fólk, sem biði eftir vistun á Hrafnistu. Síðan hafi það gerst á árinu 1972, að stefnandi hafi byrjað að tala við hann um, að miklu af peningum hefði verið stolið af sér. Þetta hafi komið honum alveg á óvart, þar sem hann hafi ekki vitað betur en að stefnandi hafi gefið umrædda gjöf og á þeirri forsendu verið tekinn inn á heim- ilið. Hann hefði aldrei gefið stefnanda neitt loforð um það, að hann fengi umrætt fé endurgreitt. Hann hefði ekki haft nein afskipti af útgáfu nefnds gjafabréfs. Hann hafi afhent stefnanda það, en kvaðst ekki muna, hvenær það hafi verið. Hann sagði, að eftir að stefnandi hefði tjáð honum, að hann hefði alls ekki gefið samtökunum þetta fé, hafi hann ítrekað reynt að ná sam- bandi við Árna Jónsson, en aldrei tekist það. Þetta hafi hann gert til þess að reyna að hjálpa stefnanda og komast að því, hvort barna hefði verið um einhvern misskilning að ræða. Stefnandi væri gamall maður og heyrði illa og þess vegna gæti verið, að hann hefði eitthvað misskilið. Hann sagði, að ekki tíðkuðust fyrirframgreiðslur á vistgjöldum hjá Hrafnistu. Undir vitnið voru borin sömu ummæli úr greinargerð stefnanda á dskj. nr. 3, og borin voru upp fyrir vitninu Guðmundi H. Oddssyni. Vitnið sagðist ekki kannast við það, sem þarna stæði. Fyrir dóm hefur komið Pétur Sigurðsson. Hann kvaðst vera formaður stjórnar stefnda. Hann sagðist minnast þess, að á árinu 1970 og 1971, alla vega einu sinni eða tvisvar, hafi stefnandi átt tal við hann á gangi inni á Hrafnistu og sagt eitthvað á þá leið, að hann vildi fá fé sitt til baka. Honum hafi þá ekki verið kunnugt um túlkun stefnanda á þessu máli og hafi því rætt það við þá- verandi forstjóra Hrafnistu, Auðun Hermannsson. Hafi hann sett sig inn í málið, þar sem það hafði þá ekki komið til meðferðar hjá stjórn Sjómannadagsráðs, sem jafnframt sé stjórn Hrafnistu. Þetta hafi verið það fyrsta, sem hann hafi heyrt um þetta mál. Hann sagðist hafa í upphafi verið nokkur milligöngumaður um 539 umrædda gjöf. Til hans hefði komið kunningi hans, Guðbrandur Árnason, og spurt, hvort nokkur möguleiki væri á vistun fyrir stefnanda á Hrafnistu. Hann hafi tjáð nefndum Guðbrandi, hve áskipað væri, en þá hafi Guðbrandur spurt, hvort það gæti nokkuð greitt fyrir, ef þessi gamli maður gæfi samtökunum peningagjöf. Hann hefði tjáð Guðbrandi, að enginn vafi væri á því, að það flýtti fyrir og að tekið yrði með miklum velvilja á umsókn hans eftir það. Nefndur Guðbrandur hafi sagt honum, að vel kæmi til mála að þetta yrðu 200.000 til 250.000 krónur. Hann hafi síðan vísað Guðbrandi að ræða við gjaldkera samtakanna, sem hefði með þessi mál að gera. Hann hafi svo skýrt frá þessu á stjórnar- fundi og þar hafi allir verið sammála um að gefa stefnanda meiri rétt en öðrum af þessu tilefni. Ekki sagðist hann kannast við það, að stefnandi hefði reynt að ná tali af honum eða öðrum for- ráðamönnum DAS til þess að leiðrétta þann misskilning, að þarna væri um gjöf að ræða, og fá kvittun fyrir þessari fjárhæð. Ekki kveðst hann hafa haft nein persónuleg afskipti af útgáfu gjafa- bréfsins. Áður en það hafi farið frá gjaldkera, hafi gjaldkerinn sýnt honum það og hann sannprófað, að upphæð gjafabréfsins og sú fjárhæð, sem kvittun hafði verið gefin fyrir, væri hin sama. Undir hann var borið hið sama úr greinargerð stefnanda á dskj. nr. 3 og borið var undir vitnin Guðmund H. Oddsson og Auðun Hermannsson. Hann kvaðst ekki kannast við það, sem þarna segði. Texti umrædds gjafabréfs á dskj. nr. 5 er svohljóðandi: „Guð- mundur Þorsteinn Ólafsson frá Skuld, Reykjavík, hefur gefið til barnaheimilissjóðs Sjómannadagsins kr. 200.000.00, — tvöhundr- uðþúsundkrónur —. Móttekið með innilegu þakklæti fyrir hönd Sjómannadagsráðs. Guðmundur H. Oddsson, gjaldkeri“. Við gjafa- bréfið er festur svofelldur handskrifaður miði: „Árni Jónsson, Nesveg 70. Móttók kvittun fyrir kr. 200.000.00 vegna þessa gjafa- bréfs“. Ill. Stefnandi styður mál sitt með þeim rökum, að hann hafi aldrei lofað Árna Jónssyni að gefa nokkurri stofnun á vegum stefnda umrætt fé né heldur hafi hann samsinnt þessari ráðstöfun Árna eftir á. Umrædd ráðstöfun hafi með öllu verið gerð í blóra við stefnanda og sé því hrein markleysa, enda hafi aldrei af hálfu forráðamanna stefnda verið rætt um þennan svokallaða gjafa- gerning við stefnanda og ekki eftir samsinni hans leitað. Stefnda beri ótvírætt skylda til að endurgreiða stefnanda umrætt fé sam- 540 kvæmt almennum reglum, sbr. og 32. gr. laga nr. 7/1936. Atvik að gerningi þessum séu þannig vaxin, að heiðvirðir menn mundu ekki hafa tekið við gerningnum. Réttarskipanin eigi ekki að veita slíkum gerningum vernd sína. Forráðamönnum stefnda hafi verið og hafi mátt vera kunnugt, að hér hafi verið „ einhverjir maðkar í mysunni“. Við munnlegan málflutning vitnaði umboðs- maður stefnanda einnig í 18. gr. laga nr. 7/1936, svo og mótmælti hann því sérstaklega, að um nokkurt tómlæti væri að ræða af hálfu stefnanda. , Stefndi styður sýknukröfu sína þeim rökum, að stefnandi hafi af fúsum og frjálsum vilja gefið á sínum tíma umrædda fjárhæð til Sjómannadagsins í Reykjavík og Hafnarfirði, enda hafi hann tekið við gjafabréfinu á sínum tíma án athugasemda og ekki gert neinar athugasemdir fyrr en nú fyrir stuttu, að þremur árum liðnum. Á milli aðilja hafi því stofnast fullkomlega lögmætur gjafagerningur og engar ástæður hafi síðar komið fram, sem gefi stefnanda tilefni til riftunar hans. Í annan stað er sýknukrafa stefnda á því byggð, að Árni Jóns- son, sem reiddi peningana af höndum fyrir hönd stefnanda, hafi komið fram sem umboðsmaður stefnanda og hafi hér verið um að ræða umboð, sem samsvari umboði samkvæmt 13. gr. laga nr. 7/1936, enda muni stefnandi hafa tjáð stefnda, að Árni Jónsson kæmi fram fyrir sína hönd í öllu því, er varðaði vistun og önnur samskipti við Hrafnistu. Afhending peninganna sem gjöf hafi verið fullkomlega eðlileg í huga stefnda, enda peningagjafir mjög algengar til stofnana stefnda, ekki síst í sambandi við vistun. Þeir hafi því verið fullkomlega grandalausir og því hafi aðgerðir um- boðsmannsins verið bindandi fyrir stefnanda, sbr. 10. gr. og 11. gr., 1. og 2. mgr., laga nr. 7/1936. Í þriðja lagi er sýknukrafa stefnda rökstudd með því, að hafi stefnandi átt rétt á endurgreiðslu umræddra peninga, þá hafi sá réttur fallið niður fyrir tómlæti, enda þrjú ár liðin frá af- bendingu peninganna, þar til hafist var handa um aðgerðir til að fá þá endurgreidda. IV. Árni Jónsson var milligöngumaður fyrir stefnanda um vistun hans á Hrafnistu, dvalarheimili stefnda, þar sem stefnandi nú dvelur. Stefnandi fékk Árna í hendur peninga sem „fyrirfram- greiðslu upp í vistgjöld“, að því er stefnandi heldur fram, en „án nokkurra skilyrða“, að því er Árni fullyrðir. Kr. 200.000 af þess- 541 ari fjárhæð afhenti Árni Guðmundi H. Oddssyni f. h. stefnda, sem tók við fénu sem gjöf til Barnaheimilissjóðs Sjómannadags- ráðs, sbr. dskj. nr. 5. Handhöfn Árna á nefndri peningafjárhæð veitti Guðmundi rétt til að álíta Árna hafa umboð stefnanda til að ráðstafa um- ræddu fé. Þegar virtir eru málavextir í heild, telst ósannað, að Árni hafi farið út fyrir heimild sína með ráðstöfun fjárins á þann hátt, sem raun varð á. Ber því að sýkna stefnda af kröfu stefnanda, enda er ekki fram komið, að vond trú hafi verið fyrir hendi af hálfu stefnda um nokkur þau atriði, að varðað gæti ógildi umrædds löggernings. Eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu. Það athugist, að í málsmeðferðinni hefur stefndi til þæginda- auka verið nefndur Sjómannadagsráð, en eins og fram er komið, er aðilinn Fulltrúaráð Sjómannadagsins í Reykjavík og Hafnar- firði vegna Hrafnistu, Dvalarheimilis aldraðra sjómanna. Björn Þ. Guðmundsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Fulltrúaráð Sjómannadagsins í Reykjavík og Hafn- arfirði, skal sýkn vera af kröfum stefnanda, Guðmundar Þ. Ólafssonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 542 Mánudaginn 26. maí 1975. Nr. 9/1973. Steinhús h/f (Hafsteinn Hafsteinsson hdl.) gegn Samgönguráðherra f. h. Vegagerðar ríkisins og Fjármálaráðherra f h. ríkissjóðs (Kristinn Ólafsson hdl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Bifreiðar. Skaðabótamál. Vegir. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 12. janúar 1973. Krefst hann þess, að stefnda verði dæmt að greiða hon- um kr. 723.348 með 7% ársvöxtum frá 15. júní 1967 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar bæði héraði og fyrir Hæstarétti. stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Í héraðsdómi eru raktar skoðunar- og álitsgerðir þær, sem fram hafa farið. Ökutæki það, sem í málinu greinir, var bæði breiðara og þyngra en almennt er gert ráð fyrir um ökutæki, sem ekið er á þeim vegum, er leiðin lá um. Hvíldi því sérstök varfærnisskylda á ökumanninum, og ökutækið varð að vera í fullkomnu lagi. Með skoðunargerð þeirra Andrésar Andréssonar og Kristjáns Flygenrings verkfræð- inga eru sterkar líkur að því leiddar, að þungi á framöxli hafi orðið óhæfilegur og stýrishæfni ökutækisins skerst við það, að styrishúsi þess var snúið þannig, að mótvægið var látið vera að framan. Þykir verða við það að miða, að eftir framangreindar aðgerðir á ökutækinu hafi verið mjög var- hugavert að aka því á þeim ökuleiðum, sem fyrirhugaðar voru. 543 Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfryjaða dóms, sem skipaður var sérfróðum meðdóm- endum, ber að staðfesta hann. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 70.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Steinhús h/f, greiði stefnda, samgönguráð- herra f. h. Vegagerðar ríkisins og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, 70.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 13. október 1972. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 26. f. m., hefur Steinhús h/f hér í borg höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, útgefinni hinn 20. júní 1970, á hendur samgöngumálaráðherra og fjármálaráðherra f. h. Vegagerðar ríkisins til greiðslu skaða- bóta að fjárhæð kr. 723.348 auk 7% ársvaxta frá 15. júní 1967 til greiðsludags svo og til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu eftir mati dómsins. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og honum dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda. Til vara er krafist lækkunar á fjárhæð stefnu- kröfunnar að mati dómsins. Málavextir eru þeir, að stefnandi var eigandi óskrásettrar kranabifreiðar af gerðinni Loren MC — 414 nr. 2. Er um að ræða stóra kranabifreið með tveimur afturöxlum. Kranabóman sjálf er um 60 fet að lengd og er stjórnað úr sérstöku húsi aftur á grind bifreiðarinnar. Er lyftibúnaðurinn knúinn af sjálfstæðu vélarafli, óháðu vélarafli bifreiðarinnar. Stefnandi hafði leigt vita- og hafnamálastjórninni umrædda bifreið til afnota við framkvæmdir í Rifshöfn á Snæfellsnesi í júnímánuði 1967. Var ákveðið af fyrirsvarsmönnum stefnanda, að bifreiðinni skyldi ekið þangað. Af því tilefni hafði verið fengið leyfi Vegagerðar ríkisins til akstursins, dags. 9. júní 1967, og er leyfi þetta svohljóðandi: 544 „Vegagerð ríkisins gefur hér með leyfi fyrir sitt leyti til að keyra bílkrana (númerslaus) að Rifi á Snæfellsnesi. Breidd bílkrana er 2,74 m og þyngd ekki yfir 30 t (heildar- þungi). Flutningaleið skal vera Vesturlandsvegur — Borgarnes- braut — Stykkishólmsvegur um Kerlingarskarð — Grundar- fjarðarvegur — Ólafsvíkurvegur. Flutningur þessi skal ske aðfaranótt þriðjudags 13/6 1967. Fá verður lögreglufylgd út úr Reykjavík svo langt sem lög- regluyfirvöld ákveða. Telji lögregluyfirvöld eða bifreiðaeftirlit umbúnaði eða öðru í einhverju áfátt, verður undanþága þessi endurskoðuð með til- liti til þess“. Hinn 14. júní veitti Bifreiðaeftirlit ríkisins leyfi til, að um- ræddri bifreið væri ekið að Rifshöfn á Snæfellsnesi. Er í leyfinu gerð sú athugasemd, að vigta þurfi bifreiðina vel, áður en lagt sé af stað. Hinn 14. júní var bifreiðin vegin á hafnarvoginni í Reykjavík. Reyndist þungi á framöxli vera 3.190 kg, en öll bif- reiðin var 23.150 kg að þyngd. Áður en lagt var af stað, hafði kranabóman verið tekin af krananum. Var nú ekið sem leið liggur eftir Vesturlandsvegi, en undir Hafnarfjalli sprungu tveir af aft- urhjólbörðum bifreiðarinnar, svo sem síðar verður rakið. Er verið var að aka bifreiðinni niður af annarri af síkisbrúnum við Ferju- kot í Mýrasýslu, vildi það til, að bifreiðin valt út af veginum og hvolfdi og seig niður í fenið, sem þarna er. Hinn 15. janúar hófst dómsrannsókn fyrir sakadómi Mýra- og Borgarfjarðarsýslu út af greindum atburði. Kópur I. Kjartansson, sem ók kranabifreiðinni, hefur skýrt svo frá, að hann hafi starfað sem viðgerðarmaður á verkstæði stefn- anda, en hann hafi yfirleitt alltaf ekið kranabifreiðinni til og frá vinnustöðum. Kveðst hann áður hafa verið búinn að aka bifreið- inni austur á Hvolsvöll, til Keflavíkur og fleiri staða, en þó hafi hann ekki áður ekið bifreiðinni upp í Borgarfjörð. Þá kveðst Kópur hafa ekið öðrum þungum bifreiðum hjá stefnanda. Kveðst hann hafa meirapróf til aksturs bifreiða og kveðst á þessum tíma hafa haft full réttindi til að aka umræddri kranabifreið. Kópur kveður ákveðið hafa verið, að hann æki kranabifreiðinni frá Reykjavík vestur á Rif. Kópur kveðst hafa látið skoða kranabif- reiðina og fengið tilskilin leyfi hjá viðkomandi aðiljum, þ. e. Vegagerð ríkisins og Bifreiðaettirliti ríkisins. Einnig kveðst hann hafa látið vigta bifreiðina. Þá kveður hann lögreglumenn hafa komið heim til sín kvöldið áður, hafi þeir kynnt sér plöggin og 545 síðan sagt, að ekkert væri því til fyrirstöðu, að hann hæfi ferðina þá um nóttina. Kópur kveðst síðan hafa lagt af stað frá Reykjavík klukkan rúmlega 0300 ásamt þeim Jóni Halldórssyni og Gesti Axelssyni, en þeir hafi verið í dráttarbifreið, sem dró tengivagn, er flutt hafi kranabómuna og útbúnað þann, sem losaður hafði verið af kranabifreiðinni. Hafi dráttarbifreiðin ekið á eftir krana- bifreiðinni. Þegar kranabifreiðinni er ekið með bómunni á kran- anum, kveður Kópur bómuna liggja fram með stýrishúsi bifreið- arinnar og falli hún þá niður í stýringar þar og snúi þá krana- húsið þannig, að mótvægið, sem er á því, snúi aftur. Kópur kveður bað ekki talið heppilegt að aka kranabifreið með bómu um langar vegalengdir, þar sem vegir séu slæmir. Því hafi bóman verið tekin af, áður en lagt var af stað frá Reykjavík, svo og ýmis annar út- búnaður, svo sem útdragarar með hlemmum. Kópur kveður akst- urinn hafa gengið vel alla leiðina að Hvítá, að því undanskildu, að stansað hafi verið undir Hafnarfjalli á móts við Borgarnes og teknir undan tveir hjólbarðar, sem höfðu sprungið, ytri hjólbarði á miðöxli hægra megin og ytri hjólbarði á afstasta öxli vinstra megin. Ekki kveður hann hjólbarða hafa verið setta í stað þeirra sem sprungu, en telur víst, að það hefði verið gert, ef varahjól- barðar hefðu verið fyrir hendi. Kópur kveður þá félagana hafa ákveðið að halda beina leið til Borgarness, fá senda hjólbarða frá Reykjavík og setja þá undir í stað hinna. Eftir að sprakk á hjólbörðunum, kveður Kópur kranahúsinu hafa verið snúið þann- ig, að mótvægið sneri fram. Kveður hann þetta hafa verið gert til að létta bifreiðina að aftan, og einnig kveður hann sér hafa fundist bifreiðin hoppa til að framan á leiðinni frá Reykjavík. Kópur kveður bifreiðina hafa verið á góðum hjólbörðum að fram- an. Kópur kveðst ekkert hafa séð athugavert við síkisbrýrnar eða veginn við þær, því að ella hefði hann ekki ekið út á þær. Kveðst hann oft hafa ekið um þennan veg og farið yfir brýrnar, bæði á fólksbifreiðum og vöruflutningabifreiðum. Kópur kveðst nú hafa ekið mjög hægt yfir syðri síkisbrúna. Um leið og aftur- hjólin slepptu brúnni, hafi bifreiðin byrjað að síga hægra megin að framan og hafi það engum togum skipt, að bifreiðin hafi steypst út af veginum hægra megin og lent á hvolfi neðan við vegkantinn, sem þarna sé um þriggja metra hár. Kveður hann kranahúsið allt hafa farið í kaf og stýrishús bifreiðarinnar að hálfu, en þak þess hafi lagst inn. Kveðst Kópur naumlega hafa getað losað sig og komist út. Kópur kveðst hafa athugað vegs- ummerki eftir atburðinn og telur, að ofaníburður þarna hafi verið 35 546 mjög laus í sér og þykkur og því runnið undan þunga kranabif- reiðarinnar. Kópur kveður bifreiðina hafa verið eðlilega staðsetta á veginum, en hann kveður breidd vegarins vera allt niður í þrjá metra, þar sem hann er mjóstur. Gestur Gunnar Axelsson, sem ók á eftir kranabifreiðinni, kveð- ur fjarlægðina milli bifreiðanna hafa verið eitt til tvö hundruð metra. Kveðst hann hafa séð, er kranabifreiðin steyptist út af veginum. Kveður hann kranabifreiðinni hafa verið ekið mjög hægt yfir brúna, þar sem hún fór út af, og hafi hraðinn verið um 5 km miðað við klukkustund. Við rannsókn málsins í sakadómi Mýra- og Borgarfjarðarsýslu voru þeir Jóhannes Guðmundsson verkfræðingur og Hjálmar Þórðarson verkfræðingur dómkvaddir til að skoða þjóðveginn milli síkisbrúnna norðan Hvítár í Borgarfirði, þar sem umræddur atburður varð. Skyldu þeir skoða burðarþol vegarins, gerð ofaní- burðar og frágang og láta uppi álit um það, hvort ástand vegarins væri forsvaranlegt „fyrir umferð þungra ökutækja og vinnuvéla, sem og um annað það, sem máli skiptir að þeirra áliti í þessu sam- bandi“. Efni matsgerðarinnar, sem dagsett er 27. júlí 1967, um athug- anir matsmannanna og niðurstöður er svofellt: „1. Athuganir á staðnum. Eftirfarándi athuganir voru gerðar á staðnum: a) Matsmenn gerðu uppmælingu (með tachymeter) af eystri brúnni og vegarköflum báðum megin brúarinnar. Eftir þess- ari mælingu voru gerðir uppdrættir, sem sýndir eru á fylgi- skjölum 1 og 2. Á fylgiskjali 1 er yfirlitsmynd af brúnni í mælikvarða 1:200, en á fylgiskjali 2 er sérmynd af vestari brúarsporðinum og veginum þar vestur af í mælikvarða 1:100 og þversnið og langsnið í veginn Í mælikvarða 1:50. b) Matsmenn tóku 16 ljósmyndir af slysstaðnum og kranabíln- um þar, sem hann lá á hvolfi norðan vegarins. Þessar ljós- myndir eru á fylgiskjali 3, hver með sínu númeri frá | til 16. c) Matsmenn tóku sýnishorn af ofaníburðarefni vegarins, sem að sögn Guðmundar Arasonar hafði verið tekið við Hegg- staði í Andakíl. Einnig var tekið sýnishorn úr malarhaugum í Gufuá í Borgarhreppi, en þaðan hafði uppfyllingarefni verið tekið í veginn að sögn Guðmundar Arasonar. 2. Lýsing á gerð vegarins. Þjóðvegurinn yfir Ferjukotssíkið var lagður á árunum 1920 — 547 1925. Á veginum eru tvær stálbitabrýr með timburgólfi og stein- steyptum stöplum. Milli brúnna er vegurinn byggður á uppfyll- ingu með fláavörn úr grjóti. Undirstaða vegarins er mjög gljúp mýri. Hefur uppfyllingin sigið smátt og smátt niður, og af þeim sökum hefur nokkrum sinnum verið bætt ofan á veginn, síðan hann var byggður. Síðast var vegurinn milli brúnna hækkaður upp um mánaða- mótin maí-júní sl, en fyrir þá hækkun var hann talsvert lægri en gólf brúnna, og voru allbrattar brekkur af þeim niður á veg- inn. Á langsniði í veginn á fylgiskjali 2 er sýnt yfirborð vegarins fyrir og eftir hækkunina. Hefur vegurinn verið hækkaður um 40—60 em. Hækkunin hefur verið framkvæmd á þann hátt, að fyrst hefur verið ekið í veginn malarefni frá Gufuá í Borgarhreppi 20—40 em á þykkt og síðan þar yfir um 20 cm lagi af ofaníburðarefni frá Heggsstöðum í Andakíl. Ekki hefur fyllingin verið þjöppuð að öðru leyti en því, að brautir hafa troðist undan hjólum ökutækja. Á vegfláana hefur verið bætt grjóti til varnar fyllingunni nema á 14 m kafla vestan við austari brúna, þar var viðbótarfyllingin óvarin að öðru leyti en því, að nokkrir hraungjallshnullungar voru fremst á syðri kantinum. Virtist sem þeim hefði verið raðað á vegkantinn til þess að hindra hrun úr fyllingunni, en megnið af þeim síðan hrunið fram af kantinum. Hið næsta brúnni virðast einnig hafa verið notuð timburborð til þess að styðja við fyll- inguna. Hafa þau verið skorðuð milli brúarstöplanna og járnhæla á vegköntunum. Járnhælar þessir sjást á ljósmyndum nr. 5 og 6 á fylgiskjali 3 og á grunnmyndum vegarins á fylgiskjölum 1 og 2. Neðsta borðið að sunnanverðu var ennþá til staðar, en hin voru farin forgörðum. Verulegur munur er á vegbreiddinni eftir því, hvort nýja fyll- ingin er grjótvarin eða ekki. Á grjótvarða kaflanum er breidd malarfyllingarinnar um 4.0 m og þar fyrir utan um 1.0 m grjót- vörn til hvorrar handar. Á vegarkaflanum, þar sem malarfyllingin er ekki grjótvarin, er vegbreiddin milli vegbrúna hins vegar að- eins 3.0 til 3.15 m. Á fylgiskjali 2 eru sýnd þversnið bæði í grjót- varða kaflann og þann óvarða, og sést breiðdarmunurinn þar greinilega. 3. Lög og reglugerðir um vegi og umferðarmál. Matsmenn töldu rétt að kanna, hvort ástand vegarins væri í samræmi við ákvæði laga og reglugerða þar að lútandi. Í því 548 skyni sneru þeir sér til samgöngumálaráðuneytisins og fengu þar eintak af öllum lögum og reglugerðum, sem nú eru í gildi hér á landi um vegi og umferðarmál. Í gögnum þessum eru engin ákvæði finnanleg um gerð þjóðvega. Í 13. gr. vegalaga frá 30. desember 1963 er hins vegar kveðið á um, að „í reglugerð skulu settar reglur um gerð þjóðvega í hverjum flokki, svo sem um breidd vega, fjarlægð skurða og girðinga, burðarþol og önnur tæknileg efni“. Annar matsmanna, Jóhannes Guðmundsson, sneri sér til Sigurðar Jóhannssonar vegamálastjóra í því skyni að fá eintak af þeim reglum, sem samdar hefðu verið um gerð þjóðvega. Vega- málastjóri taldi sér ekki fært að láta þær af hendi, þar sem þær hefðu ekki ennþá hlotið samþykki viðkomandi ráðuneytis. Hjá vegamálastjóra fengu matsmenn hins vegar kort af land- inu, sem sýnir hámarksþunga og breidd bifreiða á þjóðvegum. Fylgir kort þetta matsgerðinni á fylgiskjali 4. Sést á því, að á þeim vegi, sem hér um ræðir, er hámarksbreidd bifreiðar 2.35 m hámarksþungi á einfaldan öxul "7.0 tonn, á tvöfaldan öxul 11.0 tonn og alls ökutækisins 27 tonn. 4. Álit matsmanna. Ekki er unnt að leggja dóm á þau atriði, sem farið er fram á í matsbeiðninni, með því að bera ástand vegarkaflans, þar sem slysið varð, saman við reglugerðarákvæði um gerð þjóðvega. En sbr. næsta kafla hér að framan eru þau ekki fyrir hendi Mats- menn verða því að byggja úrskurð sinn á persónulegu mati á því, hvaða lágmarkskröfur eðlilegt sé að gera til þjóðvegar í þeim flokki, sem hér um ræðir, sbr. fylgiskjal 4. Til þess að gera matsbeiðninni skil telja matsmenn nægilegt að fjalla um eftirtalin atriði, sem mestu máli skipta varðandi um- ferðarðryggi á umræddum vegarkafla: 1) Gerð fyllingar- og ofaníburðarefnis. 2) Þjöppun fyllingar- og ofaníburðarefnis. 3) Breidd og lega vegarins. 4) Frágangur og merking vegkanta. 1. atriði. Matsmenn fólu Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins að rann- saka kornadreifingu og þjöppunareiginleika fyllingar- og ofaní- burðarefnisins. Niðurstöður þeirrar athugunar eru á fylgiskjali 5. Má af þeim draga þá ályktun, að úr efnunum megi gera góðan veg, ef þjöppun er nægileg. 549 2. atriði. Í öðrum kafla hér að framan er á það bent, að fyllingin, sem bætt var á veginn við síðustu hækkun hans, hefur ekki verið þjöppuð að öðru leyti en því, að brautir hafa troðist undan hjól- um ökutækja. Á ljósmyndum nr. 13 til 16 á fylgiskjali 3 má glögg- lega sjá skil troðins og ótroðins vegaryfirborðs. Einnig eru skilin mörkuð inn á teikningu af veginum á fylgiskjali 2, bæði á grunn- mynd og þversnið. Út við vegbrúnir og um miðju, þar sem þjöppunar frá umferð hafði ekki gætt, var vegurinn mjög laus. Til marks um þéttleik- ann má nefna, að vegkantarnir létu auðveldlega undan fæti, þegar á þá var stigið. Var greinilegt, að utan við troðnu hjólbrautirnar var burðarþol vegarins allsendis ófullnægjandi fyrir þá umferð, sem hann er gefinn upp fyrir, sbr. fylgiskjal 4. 3. atriði. Matsmenn líta svo á, að raunveruleg vegbreidd megi ekki vera minni en fjarlægð milli útbrúna á hjólum að viðbættum 1.5 metr- um, til þess að umferðaröryggi geti talist viðunandi á vegi með einfaldri akbraut. Með raunverulegri vegbreidd er hér átt við breidd þess hluta vegarins, sem hefur nægilegt burðarþol fyrir leyfilega umferð. Samkvæmt því, sem sagt er um 2. atriðið hér næst á undan, verður raunveruleg vegbreidd á slysstaðnum að teljast fjarlægðin milli útbrúna á troðnum hjólbrautum. Mældist hún um 2.4 m. Samkvæmt fylgiskjali 4 er mesta leyfilega fjar- lægð milli útbrúna á hjólum 2.35 m. Raunveruleg vegbreidd þarf því samkvæmt framansögðu að vera minnst 3.85 m. Vegurinn á slysstaðnum er því 1.45 m mjórri en matsmenn telja, að viðunandi geti talist. Á ljósmynd nr. 1 á fylgiskjali 3 og á langsniði í veginn á fylgi- skjali 2 sést, að brúargólfið er nokkuð hærra en vegurinn, þar sem slysið varð. Af brúnni blasir við grjótvarði vegarkaflinn, sem breiðari er, og er hin óeðlilega litla vegbreidd á slysstaðnum því enn hættulegri en ella. 4. atriði. Rétt austan við eystri síkisbrúna er aðvörunarmerki A 8, sem táknar, að vegur þrengist. Staðsetning merkis þessa er sýnd á fylgiskjali 1. Engir staurar eða önnur viðvörunarmerki voru á vegbrúnum til þess að vekja athygli á þeim. 590 Aðvörunarmerki A 8 er venjulegt að setja við þröngar brýr vegfarendum til viðvörunar. Telja matsmenn það merki ekki nægilegt til þess að vekja athygli á hinum óvenjulega mjóa vegar- kafla vestan við brúna, sérstaklega þegar tillit er tekið til þess, að af brúnni blasir við grjótvarði vegarkaflinn, sem er til muna breiðari, eins og áður hefur verið vikið að. Verður að líta svo á, að með tilliti til hæðar vegarins og annarra aðstæðna hafi verið ástæða til að setja stólpa eða önnur viðvörunarmerki á vegkant- ana, þar sem grjótvörn vantaði. 5. Breytingar á veginum, eftir að vettvangsskoðun fór fram. Matsmenn telja rétt að skýra frá þeim breytingum, sem þeim er kunnugt um, að gerðar hafi verið á veginum vestan við eystri síkisbrúna eftir 15. júní sl. Nokkrum dögum eftir að slysið varð, var annar maltsmanna, Jóhannes Guðmundsson, staðdur á slysstað. Tók hann þá eftir því, að settir höfðu verið upp gulmálaðir stólpar á báðar vegarbrúnir vestan við eystri brúna. Efst voru stólparnir tengdir saman með gulmálaðri fjöl, eins konar handlista. Hinn 22. júlí sl. var Jóhannes Guðmundsson aftur staddur á slysstað. Höfðu þá timburstólparnir verið fjarlægðir og vegurinn breikkaður og fláarnir alls staðar grjótvarðir milli brúnna. Var svo að sjá, að allur vegarkaflinn milli brúnna væri orðinn svip- aður á breidd“. Að beiðni stefnanda voru dómkvaddir tveir matsmenn til að meta til fjár tjón það, sem varð á kranabifreiðinni við umræddan atburð. Niðurstaða mats hinna dómkvöddu matsmanna, Gunnars Björnssonar bifreiðasmíðameistara og Sigurgests Guðjónssonar bifvélavirkja, dags. 20. september 1967, er svohljóðandi: „1. Smíða nýtt hús á krana .. .. .. 2... -- -- =. 188.620.00 2. Smíða nýtt stýrishús .. .. .. „2. 2. 02. 62.000.00 3. Gera við og endurnýja kranasðlöfi olíuverk, dinamó, startara, rafgeyma, hásingu, stjórn- stengur, hlífar yfir afturhjólum, frambretti, stuðarahlíf, mæla, vírafestingar, ljósabúnað, vatnskassa og spegla .. .. sr 0... 92.100.00 Samtals kr. 252.720.00%. Að beiðni fyrirsvarsmanna stefnda voru dómkvaddir tveir menn öðl til að skoða kranabifreiðina og láta í ljós álit sitt á eftirfarandi atriðum: „1. Breytist þyngdarpunktur bílkranans við að breyta um- ræddum þyngdarklossa? Ef svo er, hversu mikið, og hvar hvíldi þungi sá, sem þannig færðist til á tækinu? 9. Hvaða áhrif hafði það á aksturshæfni og eiginleika bílkran- ans að breyta þyngdarhlutföllum (ef svar við 1. spurningu er jákvætt), svo sem gert var. 3. Að hve miklu leyti má rekja ökuóhapp bílkranans til þess, að þyngdarmótvægi á kranahúsi var snúið fram í stað aftur, eins og það hafði gert, þangað til sprakk á afturhjólbörðum undir Hafnarfjalli? Álit um þetta þyrfti að gerast með hliðsjón af búnaði bifreiðar- innar, svo sem því, hvort hún var búin vökvastýrisbúnaði eða ekki, og af aðstæðum á slysstað, og þar á meðal, að kranabifreiðin hafði ný ekið eftir láréttu og síðan niður hallandi brúargólf og vegi (sbr. teikningar), er hún lenti út af veginum. Álitsgerðin þyrfti að vera studd tölulegum rökum. 4. Þess er óskað, að matsmennirnir mæli breidd á milli hjóla kranans, bæði að utan og innan, og lengd kranans og lýsi tækinu almennt. Þá er þess óskað, að þungi öxla verði vigtaður annars vegar, er þyngdarmótvægi á kranahúsi vísar fram, og hins vegar, er það vísar aftur. Þá er þess loks óskað, að matsmennirnir gefi álit um, hvers beri sérstaklega að gæta við akstur slíkra tækja, sem hér um ræðir“. Um athuganir sínar og niðurstöður segja matsmennirnir, verk- fræðingarnir Andrés Andrésson og Kristján Flygenring, svo í matsgerð sinni, sem dagsett er hinn 20. janúar 1972: „Fyrir athugun var leitast við að fá kranabifreiðina með sem næst þeim búnaði, sem hún hafði verið vegin með 14. júní 1967. Kranabóma var tekin af svo og útleggjarar og stultur. Þess ber þó að gæta, að töluverð endurnýjun hefur verið gerð á kranan- um, samanber matsgjörð á dómsskjali nr. 8, og gæti hún hafa raskað þyngdarhlutföllum og heildarþyngd lítillega. Í framan- greindu ástandi voru gerðar eftirfarandi athuganir á kranabif- reiðinni: 1. Veginn þungi á framöxli með mótvægi aftur. Veginn heildarþungi. Veginn þungi á framöxli og mótvigt látin snúa fram. Mæld breidd framöxuls, þ. e. utanmál hjólbarða. . Mæld breidd afturðxla, þ. e. utanmál hjólbarða. RN öð2 Mældar fjarlægðir milli öxla. Mæld fjarlægð milli framhjólbarða. Mæld fjarlægð milli innri afturhjólbarða. 9. Athuguð stýrisverkun með mótvægi aftur. 10. Athuguð stýrisverkun með mótvægi fram. 11. Athuguð bremsuverkun. Niðurstöður athugana í lið 1 til 8 eru færðar inn á meðfylgjandi teikningu, og skulu nú framangreindar niðurstöður athugaðar í sömu röð og fram kemur í matsbeiðninni á dómsskjali nr. 19. 1. Tilfærsla á þyngdarpunkti bílkranans miðað við mótvægin fram og aftur er sýnd á meðfylgjandi teikningu. 2. Við athugun á stýrisverkun kom fram, að með mótvigt aftur reyndist stýri létt í kyrrstöðu á steyptu plani. Þegar mótvigt var snúið fram á bifreiðinni, mátti „heita ógjörningur að leggja á stýrið í kyrrstöðu, en stýrisverkun í þessari mótvigtsstöðu var létt á steyptu plani strax, er hreyfing var á bifreiðinni. Af fram- angreindu má draga þá ályktun, að afl vökvastýris sé vart nægjan- legt til að stjórna bifreiðinni af fullu öryggi á mjúkum, lausum eða ósléttum vegi, snúi mótvigtin fram. 3. Telja má, að hinn aukni þungi á framöxli hafi átt þátt í því, að vegkantur hafi látið undan og hamlað því, að bifreiðar- stjóra tækist að beina bifreiðinni inn á veginn aftur, sjá umsögn um stýrisverkun í lið 2 hér að framan. Að því er viðvíkur þeirri spurningu, hvort það geti hafa haft áhrif, að bifreiðin hafði ný ekið eftir láréttu og síðan niður halla, er það að segja, að álit okkar er, að svo getur ekki talist miðað við þann hraða bifreiðarinnar, sem uppgefinn er í málsskjölum. 4. Umbeðnar mælingar koma fram á meðfylgjandi teikningu, og kemur þar einnig fram útlit kranabifreiðarinnar. Í liðum 2 og 3 hér að framan hefur komið fram, að bifreiðin er búin vökva- stýri og einnig að hún er búin mjög skjótvirkum lofthemlum. Matsmenn telja, að við akstur kranabifreiðarinnar sé það mikil- vægt atriði, að auk þess að allur öryggisbúnaður bifreiðarinnar sé í lagi, að bifreiðarstjórinn sé vanur bifreiðinni við svipaðar aðstæður og þekki viðbrögð hennar við óvæntum atvikum“. Matsgerðinni fylgir uppdráttur, og koma þar fram þessar niður- stöður athugana matsmannanna: Heildarþungi kranabifreiðarinnar: 22.800 kg. Mesta lengd er kranahús snýr þannig, að mótvægi vísar aftur: 7.55 m. Fjarlægð milli framöxuls og fremri afturöxuls: 3.83 m. Fjarlægð milli afturöxla: 1.34 m. Breidd framöxuls, þ. e. utanmál hjólbarða: A öðð 2.36 m. Innanmál milli framhjólbarða: 1.62 m. Breidd afturöxla, þ. e. utanmál hjólbarða: 2.70 m. Fjarlægð milli innri afturhjól- barða, þ. e. innanmál: 1305 m. Þungi á framöxli, er mótvægi snýr aftur: 2.850 kg. Þungi á framöxli, er mótvægi snýr fram: 10.050 kg. Þyngdarpunktur bifreiðarinnar, er mótvægi snýr aftur: 3.94 m fyrir aftan framöxul. Þyngdarpunktur bifreiðarinnar, er mót- vægið snýr fram: 2.52 m fyrir aftan framöxul. Tilfærsla þyngdar- punkts: 1.42 m. Kröfur stefnanda eru byggðar á því, að fyrirsvarsmenn hans hafi mátt treysta því, er hann hafi fengið sérstakt leyfi Vega- gerðar ríkisins til flutnings kranabifreiðarinnar, að ástand veg- arins og burðarþol hans væri fullnægjandi fyrir bifreiðina. Hins vegar sé fram komið samkvæmt matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna, Jóhannesar Guðmundssonar og Hjálmars Þórðar- sonar, að ástand vegarins hafi verið óforsvaranlegt og burðarþol vegarins á þessum kafla allsendis ófullnægjandi fyrir þá umferð, sem leyfð var um veginn, og hafi ekkert verið gert til að vara við þessu ástandi vegarins. Megi til þessa rekja slysið og tjónið, sem af því varð. Er því haldið fram, að í þessu felist stórfellt gáleysi starfsmanna Vegagerðar ríkisins, er beri því fébótaábyrgð á tjóni stefnanda. Þá er því haldið fram, að þar sem ekki hafi verið sett skilyrði um öxulþunga í leyfi vegamálastjóra, hafi í leyfinu falist þegjandi samþykki til þess, að öxulþungi færi fram úr því, sem almennt var leyft. Þá er því og haldið fram, að ástand kranabifreiðarinnar hafi ekki verið óvenjulegt, enda hafi það ekki verið röng ráðstöfun að snúa mótvæginu fram. Þá er því haldið fram, að ekkert orsakasamband sé milli atburðarins og þess, að ferðin var farin aðfaranótt 15. júní í stað 13. Sýknukrafa stefnda er Í fyrsta lagi byggð á því, að þegar Vega- gerð ríkisins veitti sérstaka undanþágu frá gildandi ákvæðum umferðarlaga um breidd og öxulþyngd ökutækja vegna flutnings vinnuvéla, eins og í tilviki því, sem hér um ræðir, þá séu slíkir flutningar þrátt fyrir það framkvæmdir á ábyrgð eigenda. Þá er því haldið fram af hálfu stefnda, að engar lagareglur eða fyrir- mæli séu fyrir hendi um gerð vega hér á landi. Aðstæður til vega- gerðar séu víða hér á landi óvenju erfiðar og verði vegfarendur að sýna tilhlýðilega varkárni. Er því mótmælt af hálfu stefnda, að ástand vegarins, þar sem slysið varð, hafi verið óforsvaranlegt. Þá er því haldið fram af hálfu stefnda, að er umrædd ferð var farin hinn 15. júní 1967, hafi það verið gert án leyfis Vegagerðar- innar. Vegagerð ríkisins hafi veitt leyfi sitt til flutnings krana- 5ð4 bifreiðarinnar aðfaranótt 13. júní 1967, en ferðin hafi ekki verið farin þá. Af hálfu stefnanda hafi þess síðan ekki verið gætt að fá leyfið endurnýjað, áður en ferðin var farin 15. júní. Af þessum sökum hafi stefnandi látið framkvæma umræddan flutning al- gerlega á eigin ábyrgð og í óleyfi stefnda. Þá er því haldið fram af hálfu stefnda, að útafaksturinn megi rekja til þess, að þyngdar- punktur kranabifreiðarinnar hafi verið fluttur til, er kranahús- inu var snúið við, þannig að mótvægið sneri fram. Af þessum sökum hafi miklu meiri þungi hvílt á framhjólum bifreiðarinnar en eðlilegt var og því hafi framhjólin skorist meir ofan í veginn en þau ella hefðu gert. Af hálfu stefnanda var aflað leyfis vegamálastjóra til flutnings kranabifreiðarinnar samkvæmt 55. og 56. gr. umferðarlaga. Eigi er ágreiningur um það, að aflað hafi verið heimildar lögreglu- yfirvalda í Reykjavík til fararinnar samkvæmt 55. gr. umferðar- laga. Eigi er fram komið, að aflað hafi verið heimilda sýslu- mannanna í Gullbringu- og Kjósarsýslu, Mýra- og Borgartjarðar- sýslu eða Snæfells- og Hnappadalssýslu til fararinnar, en leið kranabifreiðarinnar lá um þessi lögsagnarumdæmi. Eigi er því þó haldið fram af hálfu stefnda, að þegar af þeirri ástæðu sé grundvöllur fébótaábyrgðar hans á tjóni stefnanda eigi fyrir hendi. Samkvæmt hinu skriflega leyfi vegamálastjóra er ráð fyrir því gert, að breidd kranabifreiðarinnar sé 2.74 m og heildar- þungi hennar ekki yfir 30 tonn. Máttu fyrirsvarsmenn stefnanda ekki ætla, að undanþáguheimildin tæki til annarra atriða en þessara, og bar þeim því að gæta gildandi ákvæða um öxulþunga. Á þessum tíma var mesta almenn leyfileg breidd ökutækja 2.35 m, en hámarksöxulþungi á einfaldan öxul var 7 tonn samkvæmt auglýsingum, dags. 15. september 1959 og 8. mars 1967, sbr. 3. mgr. 56. gr. umferðarlaga. Það verður að telja í ljós leitt með skoðunargerð þeirra Andrésar Andréssonar og Kristjáns Flygen- rings, að öxulþungi á framöxli bifreiðarinnar, er mótvægi var snúið fram, eins og gert var, er umræddur atburður varð, hafi verið 10.050 kg, og var það langt umfram hinn leyfða öxulþunga. Verður að telja, að ökumaður bifreiðarinnar hafi ekki gæt ýtr- ustu varkárni með því að aka bifreiðinni þannig útbúinni. Þótt hámarksöxulþunga væri ekki getið í leyfi vegamálastjóra, verður að líta svo á, að akstur kranabifreiðarinnar við þessar aðstæður hafi því algerlega verið á áhættu stefnanda og ábyrgð, jafnvel þótt telja verði í ljós leitt, að ástand vegarins á þessum stað hafi ekki verið í samræmi við fyllstu verkfræðilegar kröfur. Þekkti og ökumaður bifreiðarinnar vel til vegarins á þessum kafla. Þykir því verða að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu, en rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt samdómendunum Braga Þorsteinssyni og Birni Árnasyni verk- fræðingum. Dómsorð: Stefndi, samgöngumálaráðherra og fjármálaráðherra f. h. Vegagerðar ríkisins, skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Steinhúss h/f, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Mánudaginn 2. júní 1975. Nr. 184/1973. Guðmundur Þórðarson gegn Bæjarsjóði Sauðárkróks. Utivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Guðmundur Þórðarson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 556 Mánudaginn 2. júní 1975. Nr. 56/1975. Jóhannes Pálsson segn Magnúsi Oddssyni og Maríu Sigurðardóttur. UÚtivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Jóhannes Pálsson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði kr. 400 útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Þriðjudaginn 3. júní 1973. Nr. 4/1974. Flosi Halldórsson (Guðjón Steingrímsson hrl.) segn Fjármálaráðherra og ríkissaksóknara f, h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason. Ármann Snævarr Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Gæsluvarðhald. Skaðabætur. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 7. janúar 1974, að fengnu áfrýjunarleyfi 12. desem- ber 1973. Krefst hann þess aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 5.000.000 krónur með 7% ársvöxtum frá 12. desember 1971 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi öð/ til 15. júlí 1974 og með 11% ársvöxtum frá þeim degi til sreiðsludags. Þá krefst hann þess til vara, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér aðra lægri fjárhæð að mati Hæsta- réttar ásamt vöxtum eins og greinir Í aðalkröfu, og til þrauta- vara, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur. Hann krefst og málskostnaðar sér til handa í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms að öðru leyti en því, að hann samþykkir, að vextir verði dæmdir eins og greinir Í aðalkröfu áfrýjanda. Hann krefst málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Áfrýjandi hækkaði kröfu sína úr 500.000 krónum í héraði í 5.000.000 krónur fyrir Hæstarétti. Steindi andmælir þessari hækkun, og kemur hún eigi til álita hér fyrir dómi, sbr. 45. gr. laga nr. 75/1973. Málsaðiljar hafa lýst yfir því, að kostnaður áfrýjanda af málinu fyrir héraðsdómi, annar en málssóknarlaun, hafi numið 3.000 krónum. Saksóknara ríkisins var stefnt í héraði „til að gæta réttar ríkisvaldsins í málinu, sbr. 1. nr. 82/1961, 154. gr., 3. tl.“ Í greinargerð stefnda í héraði er því lýst, að litið sé svo á af hans hálfu, að saksóknara ríkisins sé stefnt í málinu f. h. ríkissjóðs, og var málið flutt á þeim grundvelli. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt vottorð frá lögreglunni í Hafnarfirði um aðbúnað gæsluvarðhaldsfanga í fangahúsinu þar. Stefndi hefur hér fyrir dómi viðurkennt bótaskyldu sínc gagnvart áfrýjanda. Áfrýjandi sat í gæsluvarðhaldi samtals 4 vikur og sætti geðrannsókn þegar á því stigi máls. Þegar þessa er gætt svo og verknaðar þess, sem hann var sakaður um, þykja bætur honum til handa hæfilega ákveðnar 350.000. krónur. Ber að dæma stefnda til að greiða honum þá fjárhæð ásamt 7% árs- vöxtum frá 12. desember 1961 til 16. maí 1973, með 9% árs- vöxtum frá þeim degi til 15. Júlí 1974 og með 11% ársvöxt- um frá þeim degi til greiðsludags. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um málskostnað. Samkvæmt 3. tl. 154. gr. laga nr. 82,/1961, nú laga nr. 74/ 558 1974, ber að dæma stefnda til að greiða allan kostnað af áfrýj- un málsins, þar með talin laun talsmanns áfrýjanda, 50.000 krónur. Það athugast, að samkvæmt bókun í þingbók sakadóms Hafnarfjarðar 14. nóvember 1971 kom áfrýjandi eigi fyrir dómara, áður en gæsluvarðhaldsúrskurður var uppkveðinn yfir honum þann dag, og er það andstætt 1. málsgr. 65. gr. stjórnarskrár nr. 33/1944 og 66. gr. laga nr. 82/1961. Í sama úrskurði mælti dómari fyrir um, að áfrýjandi skyldi sæta geðheilbrigðisrannsókn, og verður eigi séð, að til þess hafi þá verið efni. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði áfrýj- anda, Flosa Halldórssyni, 350.000 krónur ásamt 7% árs- vöxtum frá 12. desember 1971 til 16. maí 1973, með 99 ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og með 11% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað á að vera órask- að. Stefndi greiði áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin laun talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti, Guðjóns Steingrímssonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Dómur bæjarþings Hafnarfjarðar 4. júlí 1973. 1. Mál þetta, sem dómtekið var 20. júní sl., hefur Flosi Halldórs- son, til heimilis að Vallargötu 18, Keflavík, höfðað fyrir bæjar- þingi Hafnarfjarðar með kröfugerð fyrir dómi og framlagningu skjala í dóm hinn 23. janúar sl. á hendur fjármálaráðherra f. h. rkissjóðs til greiðslu bóta vegna ólögmætrar gæsluvarðhaldsvistar og gegn saksóknara ríkisins til þess að gæta réttar ríkisvaldsins, sbr. 3. tl. 154. gr. laga nr. 82/1961. Dómkröfur stefnanda eru þær, „að stefndu verði gert að greiða kr. 500.000.00 auk 7% ársvaxta frá 12. desember 1971 til greiðslu- dags og að stefndu verði gert að greiða málskostnað að skaðlausu, 559 eins og málið væri ekki gjafsóknarmál“. Í sókn, er lögð var fram af hálfu stefnanda 20. júní sl., gerir hann þær dómkröfur, að stefnda fjármálaráðherra f. h. rkissjóðs verði gert að greiða hon- um kr. 500.000 auk 7% ársvaxta frá 12. desember 1971 til 1. maí 1973 og 9% ársvaxta frá þeim degi til greiðsludags og að stefnda verði gert að greiða málskostnað að skaðlausu, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Af hálfu stefnda er aðallega krafist sýknu og að málskostnaður verði látinn niður falla, en til vara er krafist verulegrar lækkunar stefnukröfunnar. Stefna í málinu er gefin út 2. janúar 1973, og virðist hún birt 12. janúar s. á. Málið var þingfest 23. janúar s. á., svo sem áður getur. Greinargerð af hálfu stefnda var lögð fram á bæjarþingi 20. mars sl. Var þá leitað sátta í málinu án árangurs og munnleg málsmeðferð ákveðin. Í því þinghaldi krafðist umboðsmaður stefnanda þess, að dómari sá, sem með málið fór, viki sæti. Með úrskurði, uppkveðnum 21. mars s. á, vék hinn reglulegi dómari sæti í málinu. Með bréfi dómsmálaráðuneytisins, dags. 9. apríl 1973, var undirritaður dómari skipaður til þess sem setudómari í Hafnarfirði að fara með mál þetta. Hann þingaði fyrst í málinu 18. júní sl, og var stefnandi þá yfirheyrður. Er munnlegur mál- flutningur skyldi fara fram 19. júní sl, var ekki sótt þing af hálfu stefnda og engin forföll boðuð af hans hálfu. Var þá ákveðin skrifleg málsmeðferð, og fékk umboðsmaður stefnanda frest til að skila sókn í málinu, er síðan var lögð fram í þinghaldi 20. júní sl. og málið þá dómtekið að kröfu umboðsmanns stefnanda. Undirritaður dómari hefur einnig reynt sættir í málinu, en sú viðleitni hefur ekki borði árangur. II. Málavextir eru í stuttu máli þeir, að hinn 13. nóvember 1971 kærði faðir S, ... götu ..., Hafnarfirði, fæddrar ... 1961 stefn- anda máls þessa vegna meintra kynferðismaka við hana. Sam- dægurs færðu tveir lögregluþjónar stefnanda til yfirheyrslu á lögreglustöðina í Hafnarfirði. Þar neitaði stefnandi öllum sakar- giftum, sem á hann voru bornar í skýrslu, sem nefnd S hafði gefið fyrir rannsóknarlögreglu áður um daginn. Að nefndri yfirheyrslu lokinni var stefnandi settur í fangaklefa í lögreglustöðinni, en daginn eftir úrskurðaði dómari, að stefnandi skyldi sæta gæslu- varðhaldi allt að 14 dögum og hlíta á þeim tíma geðrannsókn. Þann 19. nóvember s. á. var stefnandi færður fyrir rétt, þar sem 560 hann ítrekaði neitun sína um að hafa haft kynmök við telpuna S eða nokkra aðra telpu. Hinn 24. sama mánaðar yfirheyrði dómari nefnda S, sem í réttinum skýrði frá samskiptum sínum við stefn- anda að öllu leyti á sama hátt og í áðurnefndri skýrslu hjá rann- sóknarlögreglu. Hinn 28. sama mánaðar var stefnandi aftur færð- ur fyrir rétt, þar sem hann neitaði enn öllum sakargiftum, Í því þinghaldi var hann á ný úrskurðaður í 14 daga gæsluvarðhalds- vist, þ. e. til klukkan 1730 sunnudaginn 12. desember þ. á., svo og til að hlíta á þeim tíma geðrannsókn. Í þinghaldi 12. desember s. á. neitaði stefnandi enn sakaráburði, og var þá gæsluvarðhalds- vist hans aflétt, en áður hafði dómarinn lagt fyrir stefnanda að hlíta áframhaldandi geðrannsókn, sem ekki var að fullu lokið, og samþykkti stefnandi það. Þann 23. maí 1972 var enn þingað í málinu, og lagði þá dómarinn fram skýrslu um niðurstöðu geð- rannsóknar. í málinu hefur verið lagt fram svofellt bréf saksóknara ríkis- ins til bæjarfógetans í Hafnarfirði, dags. 11. ágúst 1972: „Eftir viðtöku bréfs yðar, herra bæjarfógeti, dagsetts 9. júní sl., varðandi ásökun um brot Flosa Halldórssonar, bifvélavirkja, Gunnarssundi 1 í Hafnarfirði, gegn XXII. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940 skal hér með fram tekið, að eigi er af ákæruvaldsins hálfu krafist frekari aðgerða í máli þessu“. Fyrir dómi hefur stefnandi hins vegar sagt, að hann hafi aldrei fengið af opinberri hálfu til- kynningu um, að eigi yrði um frekari aðferðir í umræddu máli gagnvart honum að ræða, en vitneskja um það, sem fram komi í umræddu bréfi saksóknara ríkisins, hafi honum fyrst borist frá lögfræðingi sínum og muni það hafa verið seint í október 1972. Í málinu hefur verið lagt fram sakarvottorð stefnanda, dags. 9. febrúar 1973, og kemur þar fram, að stefnandi hefur hvorki sætt ákæru né refsingu, svo kunnugt sé. Verða nú málavextir ítarlega raktir, svo sem þeir koma fram í framlögðum gögnum. Við áðurnefnda yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglunni í Hafn- arfirði 13. nóvember 1971 sagði S, að þá fyrir um það bil þremur til fjórum vikum hafi hún verið hjá stefnanda. Hún hafi komið inn til hans um tíu sinnum. Fyrst hafi það verið árið áður, að hún hafi komið heim til hans ásamt tveim öðrum telpum. Þær hafi þá verið að sendast fyrir hann og hafi hann gefið hverri þeirra 10 krónur fyrir. Stundum hafi stefnandi kallað á hana, en stundum hafi hún farið óbeðin inn til hans og spurt, hvort hún ætti ekki að sendast fyrir hann, til þess að fá aura fyrir. Hún ö61 hafi ca fjórum sinnum farið úr buxunum inni hjá stefnanda. Hann hafi aðeins einu sinni klætt hana úr þeim, en hún hafi sjálf farið úr þeim í hin skiptin og hafi þá stefnandi sagst ætla að gefa henni peninga. Tvisvar eða þrisvar hafi stefnandi beðið hana um að leggjast hjá sér upp í dívan inni hjá honum og hafi hún gert það. Hann hafi þá verið að nugga á sér kynfærin. Henni hafi Þótt það vont, af því að hann hafi meitt hana, og stundum hafi hún fundið til í einn eða tvo daga á eftir. Einu sinni hafi stefn- andi sett getnaðarlim sinn inn í kynfæri hennar og hafi það verið voða vont. Í þetta skipti hafi komið eitthvað hvítt úr getnaðar- limi mannsins. Stundum hafi stefnandi verið drukkinn og í þetta sinn hafi hann verið undir áhrifum áfengis. Í þetta skipti hafi hann gefið henni 50 krónur, en annars frá 10 til 40 krónur, en auk þess hafi hann oft gefið henni sælgæti og kók, sem hún hafi drukkið í íbúð hans. Fyrir þennan tíma hafi stefnandi tvisvar lagst ofan á hana, en þá hafi hann ekki sett getnaðarlim sinn inn í hana. Hann hafi einungis hreyft sig ofan á henni, en ekki tekið getnaðarliminn út úr buxnaklaufinni. Stefnandi hafi beðið hana að segja ekki vinkonum sínum eða foreldrum frá þessu. Hún hafi fyrst sagt föður sínum frá þessu í hádeginu þennan dag, þ. e. þegar yfirheyrslan fór fram, því að hún hafi ekki þorað að segja frá þessu fyrr. Þá sagði nefnd S, að afi hennar hafi oft gert það sama við hana og stefnandi, og lýsti hún því nánar fyrir rann- sóknarlögreglunni. Viðstödd yfirheyrsluna voru foreldrar S. Í lok yfirheyrslunnar sagði móðir hennar, að hún hafi orðið vör við útferð í buxum telpunnar fyrir stuttu síðan, en ekki hafi hún athugað, um hvað væri þar að ræða. Aldrei hafi hún séð blóð í nærbuxum hennar. Framangreinda skýrslu staðfesti S fyrir dómi 24. nóvember 1971. Fyrir dóminum sagði hún og, að alrangt væri, að hún hefði hótað að kæra stefnanda. Þótt henni væri bent á, að stefnandi neitaði sakargiftum hennar, hélt hún fast við framburð sinn. Hún sagði að lokum, að hún hefði ávallt verið ein hjá stefnanda, er hann hefði haft kynferðisleg afskipti af henni. R, fædd... 1958, systir S, sagði við yfirheyrslu hjá rannsóknar- lögreglunni í Hafnarfirði 13. nóvember 1971, að hún hafi stundum verið að sendast fyrir stefnanda og þá hafi verið með henni S, systir hennar, og þrjár aðrar telpur. Stefnandi hafi gefið þeim kók og sælgæti og einnig hafi þær fengið að spila „bob“ inni hjá honum tvisvar eða þrisvar sinnum. Mest hafi stefnandi gefið þeim 10 til 20 krónur. Hún hafi aldrei verið ein hjá stefnanda og aldrei 36 562 hafi stefnandi gert henni neitt. Hann hafi ekkert káfað á henni eða svoleiðis og hún viti ekki, hvort hann hafi verið að káfa á hinum telpunum. S, systir hennar, segði henni aldrei frá neinu og þar á meðal ekki frá samskiptum hennar við afa þeirra eða að stefnandi hafi verið að káfa á henni, þ. e. S, og láta hana fara úr buxunum. Að öðru leyti snerist skýrsla nefndrar R um kyn- terðisleg afskipti afa hennar af henni. Ekki verður séð af máls- skjölum, að nefnd R hafi komið fyrir dóm til skýrslugjafar. Jónas Bjarnason læknir framkvæmdi læknisskoðun á systrunum S og R hinn 14. nóvember 1971. Í niðurstöðu vottorðs hans, dags. 16. nóvember 1971, segir orðrétt: „Ekkert óeðlilegt var að sjá við skoðun á ytri kynfærum þeirra. Enginn roði eða þroti í kringum fæðingarvegsop og meyjarhaft órofið hjá báðurn. Er meyjarhaftið það þröngt hjá þeim báðum, að mitt álit er, að samlíf hafi ekki átt sér stað“. Svo sem áður er getið, var stefnandi yfirheyrður hjá rannsókn- arlögreglunni í Hafnarfirði 13. nóvember 1971. Eins og máli þessu er háttað, þykir rétt að taka upp í dóminn orðréttan framburð hans, sem var svohljóðandi: „Mættur viðurkennir aðsp., að nefnd stúlka, sem kölluð er $S, en hann viti ekki hennar fulla nafn, hafi 3—5 sinnum komið ein til sín í herbergi sitt uppi á lofti að Gunnarssundi 1. Aðsp. segir mættur, að hann hafi aldrei beðið S að koma til sín, en þó geti hann ekki fortekið, að er hann var veikur í fyrra, í ágúst, að hafa bankað í glugga hjá sér til að fá stúlkukrakka til að sendast fyrir sig. Hann hafi ekki komist í verslun sjálfur. Mættur kveðst ekki muna, hvort nefnd S var ein af þeim. Mættur segir, að í þessi skipti, sem S hefur komið ein, hafi hún spurt, hvort hún ætti ekki að sendast fyrir mætta, en hann hafi ekki alltaf þurft á því að halda, en samt hafi hann gefið henni peninga og það gæti verið, að hann hafi gefið henni mest kr. 40.00 og þá til að fara í bíó. Mættur kveðst aldrei hafa lagst með S upp í dívan og hún hafi aldrei farið úr buxunum hjá sér. Hann hafi aldrei farið fram á að hún gerði það og hún hafi ekki gert það ótilkvödd. Telpan hafi aldrei farið úr buxunum í sinni íbúð og þaðan af síður hafi mættur lagst ofan á hana eða haft mök við hana. Mættur kveðst ekki hafa sett lím sinn inn í kynfæri telpunnar eða fingurna. Hún hafi ekki lagst upp í dívaninn hjá sér. Mættur segir, að S hafi komið til sín fyrir ca. mánuði síðan og þá beðið sig um peninga, en hann hafi ekki viljað gefa henni 563 peninga, en ekki stoppað nema í einar 3—4 mín. Hún hafi ekki sest niður. Hann muni ekki, hvort hún kom inn fyrir hurðina, sem er Í stiganum, en ekki upp í íbúðina. Mættur segir, að telpan hafi orðið reið, er hún fékk ekki peninga, og sagt, er hún fór, að þá kærði hún bara mætta. Mættur kveðst ekki vita, hvað telpan átti við eða fyrir hvað hún ætlaði að kæra sig. Mættur kveðst segja sannleikann í máli þessu, hann skilji ekki, hvaðan telpan hafi þetta. Mættur kveðst engin mök hafa haft við stúlku þessa, það hafi ekkert verið í þá átt“. 19. nóvember 1971 var stefnandi yfirheyrður fyrir dómi, svo sem einnig er áður getið. Svo sem mál þetta er vaxið, þykir enn fremur rétt að taka upp Í dóminn orðréttan framburð hans, sem er svohljóðandi: „Kærði skýrir svo frá, að hann hafi veikst um miðjan júlí- mánuð í fyrra og eftir um hálfan mánuð verið fluttur að Gunn- arssundi 1, Hafnarfirði, þar sem hann hafi haft tvö risherbergi síðan og ekkert unnið, enda verið öryrki vegna bakveiki. Hann kveðst vera ókvæntur og barnlaus. Kærði skýrir svo frá, að fljótlega eftir að hann fluttist að Gunnarssyndi 1, hafi hann bankað í glugga á stúlkubörn, sem voru fyrir utan og fengið þær til að sendast fyrir sig. Þær hafi verið þrjár eða fjórar. Eftir þetta hafi einkum tvær af stúlkunum, S og R, farið oft í sendiferðir fyrir hann, enda hafi hann átt mjög erfitt með að hreyfa sig sakir veikinda sinna. Hann kveðst alltaf hafa gefið þeim peninga, kr. 10—20 fyrir sendiferðina, eða kóla eða sælgæti og hafi það orsakað, að þær buðust til þess að fyrra bragði. Einnig hafi dregið þær að skipsmódel, sem hann vann að. Hann kveður telpurnar ávallt hafa verið tvær eða fleiri saman. Einhvern tíma seinni partinn í sumar kveður kærði S hafa komið til sín og boðist til að sendast fyrir sig, en hann sagt, að hann þyrfti ekki á því að halda, þar sem hann gæti sjálfur farið í búðir. Hann kveður hana hafa beðið sig um peninga engu að síður og hann gefið henni 10 krónur, en hún verið það ýtin, að hún hafi beðið um að fá aðrar 10 krónur, sem hún sá uppi á skáp. Hann kveður hana hafa komið óbeðna í þetta sinn og hafi þá verið langt síðan hún hafði síðast komið til að sendast fyrir hann, enda hann löngu orðinn fullfær um það. Nokkru síðar hafi S komið aftur og boðist til að sendast, en hann sagt sem fyrr, að hann þyrfti þess ekki, en samt gefið henni að beiðni hennar kr. 30.00 fyrir bíó og sagt henni, að hún fengi ekki oftar peninga. 564 Eftir þetta hafi hún komið einu sinni og boðist til að sendast og jafnframt beðið um peninga, en sem fyrr hafi hann afþakkað og nú neitað að gefa henni peninga. Hafi hún þá reiðst mjög og sagt, að hún skyldi kæra hann. Þetta hafi verið fyrir um mánuði síðan og þannig hafi skilnaður þeirra orðið og eftir það hafi hann ekki séð hana. Kærði kveðst ekki hafa gert sér neina grein fyrir því, fyrir hvað S hygðist kæra hann, enda hafi hann ekki vitað upp á sig neina sök. Hann neitar alfarið, ítrekað aðspurður og áminntur um sannsögli, að hafa haft nokkur kynferðisleg afskipti af S eða nokkurri annarri telpu“. Í áðurnefndu þinghaldi 28. nóvember 1971, er stefnandi var í annað sinn yfirheyrður fyrir dómi, neitaði hann með öllu að hafa haft nokkur kynferðisleg afskipti af nefndri S eða öðrum telpum. Var honum kunngerður framburður S fyrir dómi og sagðist þá ekki skilja, „hvað telpunni hafi gengið til að ljúga öllu þessu“. Hann hafi aldrei snert hana, að því undanskildu, að hann hafi eitt sinn hindrað hana í að taka pening, sem hún hafi séð uppi á skáp í herbergi hans. Er stefnandi var yfirheyrður fyrir dómi í þriðja sinn, 12. des- ember 1971, gerði hann ekki annað en að staðfesta fyrri framburð sinn Í málinu. Jóhannes Bergsveinsson læknir framkvæmdi geðheilbrigðis- rannsókn á stefnanda samkvæmt beiðni í bréfi bæjarfógetans í Hafnarfirði, dags. 18. nóvember 1971. Í skýrslu læknisins, dags. 17. maí 1972, segir, að rannsóknin byggist á upplýsingum frá stefnanda sjálfum, tveimur bræðrum hans, kunningja hans allt frá æskuárum, meistara stefnanda í bifvélavirkjun og úr máls- skjölum, sem læknirinn hafi fengið til hliðsjónar við rannsóknina. Í skýrslunni er síðan rakin ætt og uppruni stefnanda, sem fæddur sé Í Bakkafirði í Norður-Múlasýslu þann 5. október 1916, einn af sjö systkinum, 5 bræðrum og 2 systrum. Ekki sé vitað um nein tilfelli af geðsjúkdómum í ætt stefnanda. Stefnandi hafi verið pasturslítill og veiklaður á barnsaldri og fjögurra ára gamall hafi hann veikst af berklum og þurft að dveljast á sjúkrahúsi af þeim sökum í samtals 4 ár. Um fermingaraldur hafi stefnandi farið að vinna fyrir sér og stundað meðal annars fiskverkun og sjósókn, þar til hann hafi flust til Reykjavíkur upp úr árinu 1940, Síðan er lýst störfum stefnanda hér syðra, allt þar til hann hafi veikst í byrjun júlímánaðar 1970, en eftir það hafi hann verið óvinnu- fær vegna bakveiki (ischias) og verið til læknismeðferðar vegna 565 þess. Þá segir, að stefnandi hafi aldrei verið kvæntur, enda hafi hann forðast bindandi sambönd vegna þess, að hann hafi ekki treyst sér til að taka á sig ábyrgðina á því að stofna heimili og setja börn í heiminn. Kynhvöt hans virtist, eftir því sem næst verði komist, hafa verið eðlilega háttað (heterosexual), en ekkert tiltakanlega sterk. Aldrei hafi hann sýkst af kynsjúkdómi. Þá segir, að stefnanda sé þannig lýst af öllum, sem upplýsingar hafi gefið um hann, að hann sé ákaflega samviskusamur og sérstakt prúðmenni í framkomu. Með afbrigðum óáreitinn. Engin saga sé um þunglyndi eða oflæti og ekkert, sem bendi til hrörnunar per- sónuleikans. Síðan segir orðrétt í skýrslu læknisins: „Frásögn Flosa af samskiptunum við S, sem hann hefur verið kærður fyrir að hafa kynmök við, svo og kynnum hans af öðrum þeim telpum, sem tilnefndar eru í málsskjölum, ber við rann- sóknina fullkomlega saman við framburð hans, eins og hann kemur fram í skýrslum lögreglunnar. Kynni hans af telpunum hefjast á þann hátt, að hann fær þær til að sendast fyrir sig eftir nauðsynjum, þegar hann er tæplega rólfær vegna einkenna frá ischiasgigtinni í bakinu. Hann gefur þeim aura fyrir sendiferð- irnar og veitir þeim gosðrykk. Hann leyfir þeim að leika með bob-spil, sem hann hefur inni hjá sér. Hann hefur nokkra ánægju og félagsskap af nærveru þeirra. Eftir að hann kom til baka í íbúðina í Gunnarssundi 1, Hafnarfirði, um jólaleytið 1970, komu systurnar S og R nokkrum sinnum til þess að selja honum blöð og sníkja peninga. Eitt sinn voru þær systurnar með ærsl. Rak hann þær þá út, og fór sú eldri með góðu, en S, sú yngri, þráaðist við að fara, og varð hann að taka um úlnliðina á henni og toga hana út. Hún reiddist þá og beit hann í úlnliðinn. Segir hann, að sér hafi virst hún verða, í það skiptið, ofsalega reið. Hann hafði áður fundið inn á, að telpan gat orðið allheiftug, en annars var hún yfirleitt róleg. Þær systur hættu þá um tíma að venja komur sínar til hans, þar til haustið 1970, að sú yngri, S, fór að koma ein. Hann gaf henni einhverja aura fyrstu tvö skiptin, en í síðasta skiptið enga og þá hafi hún sagt: „Þá kæri ég þig bara“. Hann kveðst ekki hafa gert sér grein fyrir, hvað hún meinti. Hann segir, að sér hafi aldrei dottið neitt kynferðislegt í hug í sam- bandi við samskipti sín við telpurnar og það hafi aldrei hvarflað að sér, að neinum kynni að þykja eitthvað grunsamlegt við, að telpurnar væru að heimsækja sig. Hann segir, að þær hafi aldrei leitað á sig sexualt eða flangsað utan í sér né hafi þær talað um neina kynferðislega hluti við sig. Hann kveðst hafa orðið mjög 566 undrandi, þegar hann var tekinn fastur af lögreglunni og heyrði, hverjum sökum hann var borinn. Það hafi fengið mjög á sig, sett sig úr jafnvægi og fyllt sig uppgjafartilfinningu“. Enn segir orðrétt í skýrslu læknisins: „Í samtölum virtist Flosi ekki sérlega spenntur nema rétt til að byrja með. Hann er full áttaður á stað og stundu, en virðist sérlega gleyminn. Hann á mjög erfitt með að tímasetja atburði og halda réttri tímaröð. Hann virðist jafn gleyminn á nýorðna atburði og þá, sem gerst hafa fyrir löngu, og virðist litlu skipta, hvort atburðirnir hafa haft meiri eða minni þýðingu fyrir hann tilfinningalega. Það myndast við hann eðlileg geðtengsl, þótt hann sé nokkuð seinn að mynda þau og eins og á verði í byrjun. Við seinni samtöl er hann frjálslegri en við þau fyrri. Tilfinn- ingar hans virðast hafa eðlilega dýpt. Geðslag virðist nánast hlutlaust. Það eru engin merki um ofskynjanir. Hann kemur ekki fram með neinar ranghugmyndir. Greind hans virðist í góðu meðallagi. Hann virðist eiga erfitt með að tjá reiði eða gremju. Hann. talar áberandi vel um alla og ræðst ekki í orði á neinn mann. Árásargirnd hans kemur fyrst og fremst fram í blóts- áhersluorðum og „réttlátri“ gremju út í aðstöðu á vinnustað. Þrátt fyrir erfiðleika að tjá tilfinningar sínar, hefur hann ríka þörf fyrir það. Hann er mjög leitandi eftir stuðningi“. Í skýrsl- unni segir og, að Gylfi Ásmundsson sálfræðingur hafi framkvæmt sálfræðilega rannsókn á stefnanda á tímabilinu 13.— 17. desem- ber 1971 og hafi niðurstöður sálfræðingsins verið þessar: „ Við rannsókn koma ekki fram einkenni um meiriháttar geðveiki eða iruflanir á greindarfari, sem gerðu hann óábyrgan gerða sinna í lagalegum skilningi. Hann reyndist vera í meðallagi, hvað snerti starfhæfa greind, en eðlisgreind er að líkindum eitthvað hærri. Nýtist honum ekki greind að fullu vegna einbeitingarerfiðleika eða minniháttar skerðingar á andlegum hæfileikum af vefrænum orsökum, nema hvort tveggja sé. Flosi er haldinn djúpstæðri taugaveiklun, sem rekja má til barnæsku. Einkennist hún mest af þunglyndi og kvíða, en að baki býr rík ófullnægð ástúðar- og geðtengslaþörf. Afleiðingar þess eru m. a. kynferðisleg og félagsleg vandamál, sem kynnu að koma fram í löngun til kynferðislegra samskipta við smástelpu. Hins vegar eru tilfinningar hans það djúpar og geðstjórn það góð, að mjög ólíklegt er, að hann myndi leyfa sér slíkt nema við óvenju- legar aðstæður, eins og t. d. undir áfengisáhrifum, og þyrfti þá 507 trúlega einhver provokation frá hinum aðilanum að koma til. Flosi kemur fyrir sem einlægur og hjálparleitandi maður, og sé ég ekki ástæðu til að rengja framburð hans um sakleysi sitt, nema aðrar líkur fyrir sekt hans komi til“. Álit Jóhannesar Bergsveinssonar læknis í lok skýrslunnar er svohljóðandi orðrétt: „Flosi Halldórsson er hvorki geðveikur, geð- villtur né fáviti. Hins vegar koma fram hjá honum einkenni djúp- stæðrar taugaveiklunar (neurosis), aðallega kvíði, innri spenna og þunglyndi. Auk þess hefur hann einkenni skapgerðartruflunar (karakterneurosis). Kemur það m. a. fram í því, að hann bælir um of eðlilega árásarhvöt (er anti-agressiv), veitist erfitt að taka á sig ábyrgð eða glíma við vandamál. Þessar skapgerðartruflanir hafa hindrað hann í að nálgast nýja einstaklinga og stofna til kunningsskapar við þá og í því að viðhalda tengslum við eldri vini og kunningja. Þessa gætir einnig í sambandi við kynlíf hans þannig, að hann hefur forðast að stofna til varanlegs sambands við konur og ekki treyst sér til að taka á sig ábyrgð á að sjá heimili farborða eða annast uppeldi barna. Við rannsóknina kemur ekkert fram, sem bendir til þess, að kynlíf hans sé að öðru leyti truflað. Áttun hans á kynlífssviðinu virðist eðlileg (heterosexual). Hann virðist yfirleitt hafa haft kynlífssambönd við fullþroska og þá fremur miðaldra konur. Greind flosa er í meðallagi, og bendir niðurstaða greindarprófs til þess, að eðlisgreind sé eitthvað meiri en starfhæf greind. Minni hans er fremur ónákvæmt, og hann á erfitt með að tíma- setja nákvæmlega atburði. Þetta á jafnt við um nýorðna atburði og þá, sem gerst hafa fyrir löngu. Virðist það litlu skipta, hvort þeir voru þýðingarmeiri eða þýðingarminni. Þessar truflanir á greind og minni gætu hugsanlega verið af völdum byrjandi ellihrörnunar í miðtaugakerfi, en ekki komu fram önnur einkenni hennar við skoðun, í viðtölum eða heila- afriti (EEG). Tilfinningalíf hans virðist hafa eðlilega dýpt, og geðstjórn hans er góð. Hann neytir að vísu áfengis, en sjaldan og í hófi. Hefur aldrei lent í vandræðum vegna áfengisneyslu, svo vitað sé. Hann fær orð fyrir að vera sérlega áreiðanlegur, samviskusamur, dag- farsprúður, óáreitinn maður, og við rannsóknina kemur ekkert fram, er stríði á móti því áliti. Flosi Halldórsson hlýtur að teljast sakhæfur. Þótt ófullnægð ástúðar- og seðtengslaþörf af völdum tauga- 568 veiklunar og skapgerðartruflana hans gæti hugsanlega komið fram í löngun til kynferðismaka við smátelpur, er þess að gæta, að vegna góðrar geðstjórnar er ólíklegt, að hann myndi leyfa sér slíkt, nema þá við óvenjulegar aðstæður. Ég tel því ekki ástæðu til þess að rengja framburð hans um sakleysi, nema miklar líkur fyrir sekt komi til“. Er stefnandi kom fyrir undirritaðan dómara í áðurnefndu þing- haldi 18. júní sl., staðfesti hann að öllu leyti skýrslur sínar fyrir rannsóknarlögreglu og rannsóknardómara, sem að framan eru raktar. Hann sagðist vera með kölkun og brjósklos í baki og hafa verið frá vinnu af þeim sökum, þegar ransókn sakamáls þess, sem mál þetta stafar frá, hófst, og sé það enn. Úrskurður um örorku hans af þessum sökum verði væntanlega kveðinn upp nú í haust. Hann sagðist hafa tekið út gæsluvarðhaldsvist sína í sama klefa allan tímann í Hafnarfirði. Um aðbúnað þar sagði hann, að verst rafi verið, að svampdýna sú, er hann hafi haft sem hvílustað, hafi verið svo mjúk, að hann hafi af þeim sökum oft verið illa haldinn vegna bakveiki sinnar. Af þeim sökum hafi hann þurft á læknis- hjálp að halda, en ekki fengið, þótt hann hefði um beðið, þar á meðal sakadómarann, að því er hann endilega minnti. Hann hafi þó aðeins einu sinni beðið um læknishjálp, en þar sem því hafi verið neitað, hafi hann ekki endurtekið þá bón, enda sé hann ekki slíku vanur. Eftir að hann kom úr gæsluvarðhaldsvistinni, hafi hann leitað læknis, en þó ekki alveg strax, því að hann hafi verið mjög illa haldinn, enda hafi honum stórversnað vegna gæslu- varðhaldsvistarinnar. Hann sagðist ekki hafa átt þess kost að fara í bað gæsluvarð- haldstímann allan, en einu sinni hafi hann fengið leyfi til þess að fara heim til sín og sækja nærföt. Yfirleitt hafi hreinlætisaðstaðan verið léleg, t. d. eitt óhreint handklæði til að þurrka sér á. Stefn- andi tók fram, að sængurföt hafi verið teppi, en engin lök eða annað lín. Hann sagðist ekki geta sagt, að hann hefði orðið fyrir neinum tekjumissi vegna gæsluvarðhaldsvistarinnar. Þá sagði hann, að geðrannsókn hans hafi eigi verið lokið, á meðan gæslu- varðhaldsvist stóð. Hann hafi þurft að fara margar ferðir frá Keflavík til Reykjavíkur, eftir að gæsluvarðhaldsvistinni lauk, til þess að geðrannsókn héldi áfram og hefði hann þurft að kosta þessar ferðir sjálfur. Ekki sagðist hann muna, hve margar þessar ferðir hefðu verið, en hann hafi verið ákveðinn í því að láta ljúka geðrannsókninni, enda hafi honum verið sagt, að til þess bæri honum skylda. 569 TIl. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að hann hafi orðið fyrir mjög alvarlegum miska vegna handtöku sinnar, langvarandi gæsluvarðhalds og vegna geðrannsóknar, sem hann hafi orðið að sæta, og hafi gæsluvarðhaldsvistin orðið enn þungbærari, þar sem hann sé sjúklingur og öryrki. Hann eigi því kröfu til bóta úr ríkissjóði samkvæmt heimild í XVIII. kafla laga nr. 82/1961. Hann hafi setið í gæsluvarðhaldi í alls 28 daga, eða í samtals 30 daga, ef með séu taldir bæði dagurinn, sem hann var settur inn í fangaklefa, og dagurinn, sem hann var látinn laus. Hann hafi alla tíð neitað öllum sakargiftum og engar sannanir hafi komið fram í málinu, sem styðdu framburð framannefndrar telpu. Á hinn bóginn hafi komið fram atriði, sem styðji framburð hans um, að sakargiftir telpunnar séu rangar. Megi þar helst benda á, að hún hafi engum sagt frá hinum meintu kynmökum áður. Langalvarlegastar séu hinar sálarlegu kvalir, sem hann hafi orðið að bola við það að sitja allan þennan tíma saklaus í gæsluvarð- haldi. Engum blöðum sé um það að fletta, að honum beri ríf- legar bætur úr ríkissjóði vegna þess miska, sem hann hafi orðið fyrir. Í því sambandi megi vekja sérstaklega athygli á því, að hann hafi aðeins lítillega verið yfirheyrður, meðan á gæsluvarð- haldsvistinni stóð, og aldrei verið yfirheyrður allan seinni hluta varðhaldstímans, nema þegar honum var sleppt að lokum. Með bréfi, dags. 11. ágúst 1972, hafi saksóknari fellt niður ákæru á hendur honum, en vitneskju um niðurfellinguna hafi hann fyrst fengið í október 1972, eða um 11 mánuðum eftir að rannsókn máls- ins hafi verið lokið. Þannig hafi hann orðið að bíða lengi í óvissu um endalok málsins. Til stuðnings sýknukröfunni hefur umboðsmaður stefnda eftir- farandi fram að færa Í greinargerð sinni: „Þótt ég vilji enganveginn neita því, að mistök kunni að hafa átt sér stað í rannsókn þessa máls, sem stefnt er út af, enda lík- legast, eftir á skoðað, að stefnandi muni saklaus af verknaði þeim, sem á hann var borinn, bá þarf það ekki endilega að leiða til skaðabótagreiðslu, eins og málavöxtum er háttað. Viðbrögð lög- reglu og rannsóknarvaldsins voru eðlileg, eins og á stóð, og varð að sjálfsögðu ekki hjá því komist að beita gæsluvarðhaldi. Hitt er annað, að rannsóknin hefði mátt ganga hraðar, en það atriði getur út af fyrir sig ekki valdið bótaskyldu. Verður þetta rakið nánar í munnlegum flutningi málsins. Til vara er krafist stórfelldrar lækkunar stefnukröfunnar, enda 570 er hún með öllu órökstudd og ósundurliðuð. Ég tel hugsanlegar bætur aldrei geta farið fram úr 75—100 þús. kr., svo einhverjar fjárhæðir séu nefndar. Stefnandi varð ekki fyrir neinu atvinnu- eða tekjutjóni og þó hann hafi orðið fyrir nokkrum óþægindum, þá má vel til sanns vegar færa, að hann eigi þar nokkra sök sjálfur. Í máli þessu má annars hafa í huga, að rannsóknin reyndist ekki að ófyrirsynju, þar sem hún leiddi í ljós stórfellt misferli, enda þótt stefnandi ætti þar ekki hlut að máli“. Í sókn stefnanda, er lögð var fram í þinghaldi 20. júní sl., eru kröfur hans rökstuddar frekar og vitnað til 150. gr. laga nr. 82/ 1961. Síðan eru talin upp nokkur atriði, sem stefndi telur, að eigi að hafa áhrif á mat dómarans, þegar hann ákvarði stefnanda bætur. Þessi atriði eru svohljóðandi: „1. Frelsissviptingin sjálf er ákaflega alvarleg. Umbjóðandi minn þurfti að dveljast í eins manns klefa í 30 daga. Hann fékk ekki að sjá dagblöð, útvarp af skornum skammti, heimsóknir fékk hann engar. Þarna þurfti hann að sitja í aðgerðarleysi og leiðindum langan tíma. 2. Sálarangist manns, sem veit sig saklausan, hlýtur að vera mikil reiði gegn þeim, sem valda honum þessari óhamingju, óttinn við að þetta ætli aldrei að taka enda, sérstaklega þegar gæsluvarðhaldsvistin var framlengd um 14 daga til viðbótar, allt hlýtur að hafa mikil áhrif, þegar miskabótafjárhæðin er ákvörðuð. 3. Það er augljóslega mikil smán, sem fylgir því að verða að sitja í gæsluvarðhaldi, sérstaklega svona langan tíma. Gæslu- varðhaldsvistin verkar sem dómur. Almenningur dæmir mann sekan, sem er í gæsluvarðhaldi. Jafnvel þótt saksóknari hafi ekki ákært umbj. minn fyrir neitt brot, þá gerir almenningur það. Fólk hugsar sem svo: Hann hlýtur að vera sekur, það bara sann- aðist ekki. Að minnsta kosti var rannsóknardómarinn alveg viss um sekt hans. Annars hefði hann aldrei úrskurðað hann í gæslu- varðhald. Og meira að segja framlengdi hann gæsluvarðhalds- vistina. Þannig verkar gæsluvarðhald á ímynd almennings, og þetta ber sérstaklega að hafa í huga, þegar miskabætur eru ákvarðaðar. Gæsluvarðhaldið stóð yfir í 30 daga, en smánin hún varir ævilangt. 4. Umbjóðandi minn var úrskurðaður til að sæta geðrannsókn, og þessi geðrannsókn hélt áfram, löngu eftir að gæsluvarðhalds- vistinni lauk. Samkvæmt 151. gr. laga um meðferð opinberra mála er gert ráð fyrir, að menn fái sérstakar miskabætur, vegna ð/1 þess að þeir þurfa að sæta geðrannsókn. Í þessu sambandi má benda á, að umbjóðandi minn hefur borið, að hann hafi þurft að fara frá Keflavík til Reykjavíkur margar ferðir á eigin kostnað vegna geðrannsóknarinnar. Þetta er nokkurs konar frelsisskerð- ing, og ber að hafa betta atriði í huga við ákvörðun miskabóta. 5. Ég vil benda á, að gæsluvarðhaldsvistin var óþarflega löng. Umbjóðandi minn var ekkert yfirheyrður allan síðari helming tímans, sem hann sat inni. 6. Aðbúnaðurinn í varðhaldinu var óhæfur. Virðast greinilega hafa verið brotnar heilbrigðisreglur. Þannig kom fram, að hann fékk aldrei að fara í bað allan gæsluvarðhaldstímann. Aðeins einu sinni hafði hann fengið leyfi til að fara heim til sín og sækja nærföt og yfirleitt hafði hreinlætisaðstaða verið léleg. Til dæmis eitt óhreint handklæði til að þurrka sér á. Sængurföt hafi aðeins verið teppi, en engin lök eða annað lín. 7. Umbjóðandi minn var sjúklingur á þessum tíma og er það enn. Hann kveðst ganga með kölkun og brjósklos í baki og hafi verið frá vinnu af þeim sökum, þegar rannsókn sakamálsins hófst. Hann segist hafa tekið út gæsluvarðhaldsvistina í sama klefa í Hafnarfirði allan tímann. Hann segir, að verst hafi verið, að svampdýna sú, sem hann hafi haft sem hvílustað, hafi verið svo mjúk, að hann hafi af þeim sökum oft verið illa haldinn vegna bakveiki sinnar. Af þeim sökum hafi hann þurft á læknishjálp að halda, en ekki fengið, þó að hann hafi um hana beðið, þar á meðal sakadómarann, að því er hann endilega minnir. Þetta sýnir, að umbjóðandi minn þurfti að sæta sérstaklega harðneskjulegri meðferð í gæsluvarðhaldinu, og ber að hafa þetta í huga við ákvörðun miskabótanna. 8. Samkvæmt gögnum málsins virðist rannsókn málsins hafa verið lokið, að minnsta kosti hvað umbj. minn varðar, 12. des- ember 1971. Fyrst átta mánuðum síðar felldi saksóknari niður ákæru, en það var ekki tilkynnt umbjóðanda mínum. Ég gróf bréf saksóknara upp í október sama ár, og það var fyrst gegnum mig sem umbjóðandi minn fékk að vita um, að ekki yrði úr neinni málssókn á hendur honum. Þannig þurfti umbjóðandi minn að bíða í óvissu um málalok í 10 mánuði. Þetta er mjög alvarlegt framferði gagnvart umbjóðanda mínum, og ber að hafa þetta í huga við ákvörðun miskabóta“. Í nefndri sókn er þeirri fullyrðingu af hálfu stefnda sérstak- lega mótmælt, að viðbrögð lögreglu og rannsóknarvalds hafi verið eðlileg eins og á hafi staðið. Nægilegt hafi verið að yfirheyra stefnanda og komast þannig strax að raun um, að hann hafi verið saklaus og gæsluvarðhaldsvist því algerlega óþörf. Einnig sé því alfarið mótmælt, að stefnandi eigi nokkra sök á því sjálfur, að hann hafi orðið fyrir óþægindum. Loks er á það bent, að af hálfu stefnda sé því ekki neitað, að mistök hafi átt sér stað í sambandi við mál þetta. IV. Svo sem áður er getið, varð útivist af hálfu stefnda í þinghaldi 19. júní sl. Verður þá samkvæmt 118. gr. laga nr. 85/1936 að dæma mál þetta eftir framkomnum kröfum, skilríkjum og sókn stefnanda og með tilliti til þess, sem fram er komið af hálfu stefnda. Rannsókn sú, er beindist að stefnanda og mál þetta er risið af, var felld niður með bréfi saksóknara ríkisins, dags. 11. ágúst 1972. Af hálfu stefnda er viðurkennt, að mistök kunni að hafa átt sér stað við þá rannsókn, og líklegast talið, að stefnandi muni saklaus af verknaði þeim, sem á hann er borinn. Gegn staðfastlegum neitunum stefnanda er ósannað, að hann hafi gerst sekur um þann verknað, er var tilefni þess, að hann var úrskurðaður í gæsluvarðhald, fyrst 14. nóvember 1971 og aftur 28. nóvember s. á., í 14 daga hvort sinn. Af þeim sökum og með tilvísun til þess. sem að framan er rakið, á stefnandi rétt til bóta fyrir gæsluvarðhald að ósekju samkvæmt 150. gr. laga nr. 82/1961, sbr. 152. gr. sömu laga, er greiðist úr ríkissjóði, sbr. 3. tl. 154. gr. og 155. gr. nefndra laga, enda liggur ekkert fyrir um það, að stefnandi hafi sjálfur átt sök á þeim aðgerðum, sem hann reisir kröfur sínar á. Þegar virtur er verknaður sá, sem stefnandi var sakaður um, tími sá, er hann sai í gæsluvarðhaldi að ósekju, og aðbúnaður hans þar, með hliðsjón af heilsufari hans, þykja bætur honum til handa að öðru leyti eftir aðstæðum öllum hæfilega ákveðnar kr. 250.000. Af hálfu stefnanda var sótt um gjafsóknarleyfi við rekstur þessa máls. Í bréfi, dags. 6. desember 1972, sem lagt hefur verið fram í málinu, tekur dómsmálaráðuneytið fram, að samkvæmt ákvæði í 154. gr. laga nr. 82/1961 sé hér um lögbundna gjafsókn að ræða og fari því um greiðslu málskostnaðar í samræmi við ákvæði fyrrnefndrar lagagreinar. Með vísan til greinds laga- ákvæðis á stefnandi rétt á gjafsókn við rekstur máls þessa. Niðurstaða málsins er þá sú, að fjármálaráðherra f. h yíkis- 573 sjóðs verður dæmdur til að greiða stefnanda kr. 250.000 ásamt T% ársvöxtum frá 12. desember 1971 til greiðsludags, svo sem krafist er í stefnu, svo og málskostnað, sem þykir hæfilega ákveð- inn kr. 43.000, en af þeirri fjárhæð hljóti lögmaður stefnanda, Guðjón Steingrímsson hæstaréttarlögmaður, kr. 40.000 í máls- sóknarlaun. Björn Þ. Guðmundsson setudómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði stefnanda, Flosa Halldórssyni, kr. 250.000 með 7% ársvöxtum frá 12. desember 1971 til greiðsludags svo og gjafsóknarkostnað, kr. 43.000, þar með talin málflutningslaun lögmanns stefnanda, Guðjóns Steingrímssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 40.000. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 4. júní 1975. Nr. 57/1975. Jón Bjarnason gegn Valdimar Þórðarsyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Lögmannsþóknun. Úrskurður stjórnar Lög- mannafélags Íslands staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Stjórnarmenn í Lögmannafélagi Íslands, hæstaréttarlög- mennirnir Guðjón Steingrímsson, Ragnar Aðalsteinsson, Skúli Pálsson og Sveinn H. Valdimarsson svo og Sigurður Georgsson héraðsdómslögmaður, kváðu 2. apríl 1975 upp hinn kærða frávísunarúrskurð. Sóknaraðili, sem fékk vitneskju um framangreindan úr- ö/4 skurð hinn 10. apríl 1975, hefur kært hann hinn 21. apríl s. á. samkvæmt heimild í 8. gr. laga nr. 61/1942, sbr. 21. gr. laga nr. 75/1973. Barst kæran Hæstarétti 6. maí s. á. Krefst sókn- araðili þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og lagt verði fyrir stjórn Lögmannafélags Íslands að taka til úrskurðar, hver sé hæfileg þóknun vegna starfa þeirra, sem Gústaf A. Sveinsson hæstaréttarlögmaður innti af hendi fyrir varnaraðilja og greind eru í úrskurðinum. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi varnaraðilja vegna flutnings málsins fyrir stjórn Lögmannafélags Íslands. Enn fremur krefst hann kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Bétt er, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður stjórnar Lögmannafélags Íslands 2. apríl 1975. Með bréfi, dags. 18. nóvember 1969, óskuðu þeir Sigurðliði Kristjánsson og Valdimar Þórðarson, að stjórn LMFÍ úrskurðaði um 2 reikninga, er Gústaf A. Sveinsson hæstaréttarlögmaður og Páll Magnússon, cand. juris, höfðu sent þeim fyrir málflutnings- laun í svokölluðum stóreignaskattsmálum. Samkomulag varð um, að tvö mál væru rekin um þetta efni fyrir stjórn LMFÍ, þannig að Sigurliði væri aðili að öðru málinu, en Valdimar að hinu. Mál Sigurliða gegn Gústaf A. Sveinssyni var sótt og varið og úrskurður kveðinn upp í því máli hinn 17. desember 1970. Sú varð niðurstaða þess máls, að því var vísað frá stjórn LMFÍ, og er sá úrskurður byggður á vanreifun málsins og á því, að stjórn félagsins væri ekki bær um að úrskurða málið, þar sem Félag stóreignaskattsgreiðenda væri hinn rétti aðili að málinu, en stjórn LMFÍ hefði ekki úrskurðarvald yfir því félagi. Úrskurður stjórnar LMFÍ frá 17. desember 1970 í máli Sigur- liða Kristjánssonar gegn Gústaf A. Sveinssyni var kærður til Hæstaréttar, en dánarbú Gústafs A. Sveinssonar féll frá kæru- málinu með bréfi, dags. 21. febrúar 1972, en Gústaf féll frá 5. janúar 1971. Greinargerð af hálfu Gústafs A. Sveinssonar í máli því, sem hér liggur fyrir, var lögð fram á fundi stjórnar LMFÍ hinn 20. janúar 1970, og eru þar af hans hálfu gerðar þær kröfur, að laun hans fyrir flutning hinna svonefndu stóreignaskattsmála fyrir sóknaraðilja séu rétt reiknuð kr. 616.172. Jafnframt var áskilinn réttur til að krefjast málskostnaðar. Í greinargerðinni er tilhögun málsins þannig lýst, að með lög- um nr. 44 frá 1957 um skatt á stóreignir hafi fjölmörgum félögum og einstaklingum verið gert að greiða svonefndan skatt á stór- eignir. Hafi síðan risið talsverð málaferli af þessum lögum og hafi þau upphaflega verið í höndum nefndra lögfræðinga, er hafi valið prófmál, sem höfðuð hafi verið gegn fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Að gengnum dómum í héraði og fyrir Hæstarétti muni lögfræðinganefndin ekki hafa talið unnt að aðhafast meira í mál- um þessum, en hvatt menn til að greiða hinn álagða skatt. Ýmsir aðiljar hafi þó verið því mótfallnir að láta sitja við svo búið, þar á meðal sóknaraðili, og hafi þeir bundist samtökum um að skjóta málinu til mannréttindanefndar Evrópuráðsins og hafi það verið gert í apríl 1959. Jafnframt og samhliða þessu hafi fjölmörg mál verið höfðuð á bæjarþingi Reykjavíkur gegn fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og síðar einnig fyrir fógetarétti, uppboðsrétti svo og fyrir Hæsta- rétti. Hafi Gústaf A. Sveinsson að mestu farið með þessi mál. Hafi mál þessi verið ákaflega flókin og vandasöm, sérstaklega málsskotið til mannréttindanefndarinnar, sem muni sennilega vera með því vandasamasta í málflutningsstarfi, sem lögmanni hafi verið falið hér á landi. Hafi allt starf Gústafs A. Sveinssonar verið leyst af hendi með. hinum mestu ágætum, enda hafi hann lagt í það geysilega vinnu. Hafi árangur af starfi hans orðið stórkostlegri en hinir bjart- sýnustu menn hafi þorað að vona. Málsskotið til mannréttindanefndarinnar og hin víðtæku mála- ferli hér á landi hafi frestað allri innheimtu á stóreignaskattinum um 10 ára skeið og sé nú gjaldið meir en uppunnið með vaxta- hagnaði, skattafrádrætti og lækkuðu verðgildi íslensku krónunnar. Greinargerð af hálfu sóknaraðilja var lögð fram 28. apríl 1970. 576 Þar krefst hann sýknu af kröfu Gústafs A. Sveinssonar, og jafnframt krefst hann hæfilegs málskostnaðar. Í greinargerðinni segir, að við álagningu samkvæmt lögum um stóreignaskatt frá 1957 hafi sóknaraðilja verið gert að greiða kr. 2.332.304 í stóreignaskatt. Hafi sóknaraðili gerst félagi í „Félagi stóreignaskattsgreiðenda“, sem stofnað var á árinu 1961. Mark- miðið með þessari félagsstofnun hafi verið að reka prófmál vegna álagningarinnar. Hafi sóknaraðili fyrir löngu greitt félaginu sinn hlut í sam- bandi við málarekstur félagsins. Hins vegar hafi sóknaraðili aldrei falið Gústaf A. Sveinssyni að fara með mál fyrir neinum dómstóli. Með bréfi, dags. 22. júlí 1974, tilkynnti Jón Bjarnason hæsta- réttarlögmaður (en hann var lögmaður Gústafs A. Sveinssonar í málinu) stjórn LMFÍ, að hann hafi keypt kröfu þá, sem mál þetta snýst um, á opinberu uppboði, sem haldið var í dánarbúi Gústafs A. Sveinssonar heitins hinn 3. júlí 1974. Jafnframt krafðist lögmaðurinn þess, að munnlegur málflutn- ingur yrði ákveðinn í málinu. Málið hafði allt til þess að bréf lögmannsins var ritað legið niðri, þar sem talið var af fyrri stjórnum LMFÍ, að málið væri úr sögunni með samkomulagi málsaðilja. Eftir að núverandi stjórn LMFÍ tók málið upp á ný, kom fram krafa sóknaraðilja um, að málið yrði hafið. Fór fram munnlegur málflutningur um þetta atriði fyrir stjórn félagsins hinn 20. nóvember sl., og 18. desember 1974 kvað meiri hluti stjórnar LMFÍ, þeir Guðjón Steingrímsson hæstaréttarlög- maður, Ragnar Aðalsteinsson hæstaréttarlögmaður og Sigurður Georgsson héraðsdómslögmaður upp úrskurð þess efnis, að kröfu sóknaraðilja, Valdimars Þórðarsonar, um niðurfellingu málsins væri hafnað. Var málinu frestað til munnlegs málflutnings um efnisatriði þess til 6. mars 1975 og flutt fyrir stjórn félagsins þann dag. Lögmaður sóknaraðilja gerði þær kröfur fyrir stjórn LMFÍ, að stjórnin úrskurðaði þá kröfu skjólstæðings síns, Valdimars Þórðarsonar, að hann yrði úrskurðaður sýkn af kröfum gagn- aðilja um að greiða honum kr. 553.172 vegna meintra lögfræði- starfa í þágu skjólstæðings síns. Þá krafðist lögmaður sóknaraðilja málskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Lögmaður varnaraðilja gerði þær kröfur fyrir stjórn LMFÍ, 577 að laun Gústafs A. Sveinssonar hæstaréttarlögmanns fyrir flutn- ing hinna svonefndu stóreignaskattsmála yrðu, að því er varðaði Valdimar Þórðarson, talin rétt reiknuð kr. 616.172. Til vara krafðist lögmaður varnaraðilja þess, að sóknaraðilja yrði gert að greiða í þessu máli kr. 553.172, en til þrautavara kr. 216.172. Í öllum tilvikum krafðist lögmaðurinn málskostnaðar að mati stjórnarinnar. Að loknum munnlegum málflutningi var málið tekið til úr- skurðar. Tilgangur 1. mgr. 8. gr. laga nr. 61/1942 er sá að fá stjórn LMFÍ úrskurðarvald um endurgjald fyrir málflutningsstarf, ef ágreiningur um það er borinn undir hana. Þar sem hér er um algera sérreglu að ræða, verður að skýra hana þröngt, þannig að úrlausn ágreinings um, hvort málflutn- ingsstarf hafi verið innt af hendi í þágu ákveðins aðilja, eins og hér er um deilt, ber ekki undir stjórn LMFÍ. Þegar af þeirri ástæðu er rétt að vísa máli þessu frá stjórn LMFÍ. Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá stjórn Lögmannafélags Íslands. Málskostnaður fellur niður. 37 578 Fimmtudaginn 5. júní 1975. Nr. 56/1974. Dagmar Árnadóttir Karen Árnadóttir og Guðný Árnadóttir (Hörður Einarsson hrl.) segn Ríkisútvarpinu og (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) Sverri Kristjánssyni og gagnsök (Sigurður Baldursson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jörundsson. Flutningur sjónvarpsefnis. Lögbannsgerð úr gildi fella. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 14. mars 1974. Dómkröfur aðaláfrýjenda eru þessar: I. Aðallega, að dæmt verði óheimilt að sýna Í sjónvarpi þann hluta viðtalsþáttar Péturs Péturssonar við gagnáfrýj- anda Sverri Kristjánsson, er sýna átti 2. nóvember 1973, þar sem fjallað er um föður þeirra, Árna Pálsson prófessor. Til vara, að dæmt verði óheimilt að sýna Í sjónvarpi þann hluta nefnds viðtals, sem hefst á orðunum „Jú, hann kom sumarið eða vorið 1937 ...“ og lýkur með orðunum þegar við förum að keppa um prófessoratið effir Árna Páls- 99... son“. Til þrautavara, að dæmt verði óheimilt að sýna Í sjónvarpi þann hluta nefnds viðials, sem hefst á orðunum: „Ög þeir höfðu vist vandrað ...“ og lýkur með orðunum „..., þegar við förum að keppa um prófessoratið eftir Árna Pálsson“. Enn til vara, að dæmt verði óheimilt að sýna í þættinum mynd af Árna heitnum Pálssyni prófessor eftir Örlyg Sig- urðsson listmálara. II. Aðallega, að staðfest verði lögbann það, sem lagt var 579 við því 2. nóvember 1973, „að minnst yrði á Árna heitinn Pálsson prófessor í viðtalsþætti Péturs Péturssonar og Sverris Kristjánssonar í sjónvarpinu í kvöld“. Til vara, að lögbann þetta verði staðfest, að því er varðar þá hluta framangreinds viðtals, sem dæmt verði óheimilt að sýna. IHI. Í öllum tilvikum krefjast aðaláfrýjendur þess, að gagn- áfrýjendum verði dæmt að greiða þeim málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur hafa áfrýjað málinu með stefnu 28. mars 1974. Krefjast þeir sýknu af kröfum aðaláfrýjenda og máls- kostnaðar óskipt úr þeirra hendi bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómendur Hæstaréttar hafa horft á sjónvarpsþátt þann, sem um er fjallað í málinu. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt bréf 16. maí 1975 frá Ríkisútvarpinu — Sjónvarpi — varðandi vinnubrögð við gerð sjónvarpsþáttar slíks sem í málinu greinir. Árni Pálsson prófessor andaðist 7. nóvember 1952. Aðild aðaláfrýjenda að máli þessu er eigi vefengd, sbr. 25. gr. laga nr. 19/1940. Málssókn þessi beinist að því, að gagnáfrýjanda Ríkisút- varpinu verði dæmt óheimilt að sýna í sjónvarpi viðtalsþátt Péturs Péturssonar við gagnáfrýjandann Sverri, þar sem nokkuð er rætt um Árna Pálsson. Aðiljar eru sammála um, að þau ummæli, sem lúta að Árna Pálssyni séu tæmandi greind í hinum áfrýjaða dómi. Af þeim ástæðum, sem greinir í hinum áfrýjaða dómi, er ósannað, að fyrirsvarsmenn Ríkisútvarpsins, sem til þess voru bærir, hafi skuldbundið stofnunina um það, að gagn- áfrýjandinn Sverrir yrði ekki látinn fjalla um Árna Pálsson í hljóðvarpi eða sjónvarpi. Þeir hlutar sjónvarpsþáttar þess, sem um er deilt í málinu, þykja hvorki að efni, orðfæri, tjáningarformi, myndrænni gerð né ytra búningi að öðru leyti vera með þeim hætti, að fullnægjandi rök séu til að telja þá brjóta í bága við laga- reglur um æruvernd og friðhelgi einkalífs eða grundvallar- 580 reglur um persónuvernd, þannig að birting verði dæmd óheimil. Þá verður eigi talið, að rök liggi til þess að banna sýningu á mynd þeirri, sem kröfur í málinu lúta að. Samkvæmt þessu ber að staðfesta niðurstöðu hins áfrýj- aða dóms. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Lögbann það, sem á var lagt 2. nóvember 1973, var víð- tækara en lög leyfa. Fógeti gætti eigi ákvæða 27. gr., sbr. 9. gr. og 1. mgr. 12. gr. laga nr. 18/1949. Þá kvaddi hann gerð- arþola ekki til samkvæmt 2. mgr. 28. gr. sömu laga, er lög- bannið var á lagt, en engin rök hafa verið að því leidd, að þess hafi eigi verið kostur. Í málinu hafa nokkrar dómskýrslur verið teknar á segul- bönd, en eigi skráðar í þingbók. Málflytjendur aðilja í héraði samþykktu, að þessi háttur yrði á hafður, og efni skýrslnanna er eigi vefengt. Eru þær því lagðar til grundvallar við úrlausn málsins. Um dómskýrslur, sem teknar eru á segulbönd, vísast til athugasemda í dómi Hæstaréttar 8. nóvember 1974 um þetta efni. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 22. febrúar 1974. Mál þetta, sem tekið var til dóms 14. þ. m., hafa þær systurnar Dagmar og Karen Árnadætur, Vesturgötu 50 A, og Guðný Árna- dóttir, Faxaskjóli 16, allar í Reykjavík, höfðað á hendur Ríkis- útvarpinu, Skúlagötu 4, og Sverri Kristjánssyni, Seljavegi 11, báðum í Reykjavík, með réttarstefnu, útgefinni 8. nóvember 1973 og birtri fyrir stefndu 9. s. m. Dómkröfur stefnenda eru þessar: 1) Dæmt verði óheimilt að sýna í sjónvarpi þann hluta við- talsþáttar Péturs Péturssonar við stefnda Sverri Kristjánsson, er sýna átti 2. nóvember 1973, þar sem fjallað er um föður stefn- enda, Árna heitinn Pálsson prófessor. 2) Staðfest verði lögbann, sem hinn 2. nóvember 1973 var lagt öðl við því, „að minnst yrði á Árna heitinn Pálsson í viðtalsþætti Péturs Péturssonar og Sverris Kristjánssonar í Sjónvarpinu í kvöld“. 3) Stefndu verði dæmdir til að greiða stefnendum málskostnað eftir mati dómsins, þar á meðal lögbannskostnað. Stefndu gera þær dómkröfur, að framangreint lögbann verði fellt niður og þeir verði sýknaðir af kröfum stefnenda í máli þessu og stefnendur verði dæmdir til þess að greiða stefndu máls- kostnað að mati dómsins. Báðir hinna stefndu hafa uppi áskilnað um að koma síðar að fébótakröfum á hendur stefnendum vegna lögbannsins. Við munnlegan flutning málsins setti lögmaður stefnenda fram varakröfu um það, að dæmt yrði óheimilt að sýna í sjónvarpi að minnsta kosti þann hluta viðtalsins, sem kemur fram á 2. síðu á dskj. nr. 6 og hefst á orðunum: „Jú, hann kom sumarið eða vorið 1937 ...“ og aftur að neðstu greinarskilunum á síðunni. Enn fremur krafðist lögmaður stefnenda þá til vara, að fellt yrði niður á sömu síðu dskj. nr. 6 frá orðunum: „Og þeir höfðu víst vandrað ...“ og niður að neðstu greinaskilunum á síðunni. Þá setti lögmaður stefnenda fram þá varakröfu, að því er staðfestingu lögbannsins snertir, að ef það yrði ekki staðfest í heild, þá yrði það að minnsta kosti staðfest, að því er ofangreinda kafla varðar. Að endingu krafðist lögmaður stefnenda þess við munnlegan flutning, að bannað yrði að sýna í sjónvarpsþættinum skopmynd af Árna heitnum Pálssyni prófessor eftir Örlyg Sigurðsson list- málara. Lögmenn stefndu samþykktu, að varakröfur stefnenda kæmust að í málinu, en kröfðust þó sýknu af þeim. Reynt hefur verið að koma á sáttum í máli þessu, en sú við- leitni hefur eigi borið árangur. Málavexti kveða stefnendur þá, sem hér greinir: Hinn 22. júlí 1973 var útvarpað í hljóðvarpi viðtali, sem Vil- mundur Gylfason átti við stefnda Sverri. Í útvarpsþætti þessum var rætt um föður steinenda, Árna heitinn Pálsson prófessor. Telja stefnendur ýmis ummæli stefnda Sverris Í umrætt sinn hafa verið mjög meiðandi fyrir minningu föður þeirra. Hinn 6. desember 1973 þingfestu stefnendur sérstakt mál á hendur stefnda Sverri til þess að fá hin meiðandi ummæli dæmd dauð og ómerk. Stuttu eftir framangreindan útvarpsþátt fóru stefnendur á öð2 fund Hjartar Pálssonar, dagskrárstjóra Ríkisútvarpsins (hljóð- varps), og kvörtuðu undan þættinum. Halda stefnendur því fram í stefnu, að dagskrárstjórinn hafi þá gefið þeim loforð um það, að stefndi Sverrir yrði ekki látinn fjalla aftur um föður þeirra á vegum Ríkisútvarpsins, hvorki í hljóðvarpi né sjónvarpi. Vitni að þessu loforði segja stefnendur, að hafi verið Torfi Hjartarson, fyrrverandi tollstjóri, frú Anna Jónsdóttir, eiginkona hans, svo og Kristján Albertsson rithöfundur. Hjörtur Pálsson dagskrárstjóri hefur komið fyrir réttinn og borið, að hann hafi setið téðan fund með stefnendum og fleira fólki, þar sem útvarpsstjóri hafi eigi getað komið því við að mæta á fundi þessum. Kvaðst Hjörtur hafa orðið þess áskynja, að stefnendum hafi mislíkað framangreint viðtal Vilmundar Gylfasonar við stefnda Sverri hinn 22. júlí 1973, og þar sem hon- um hafi verið orðið það ljóst, hversu mikið tilfinningamál þetta væri afkomendum og venslamönnum Árna heitins Pálssonar pró- fessors, hafi hann talið, að það væri best í ljósi þessarar reynslu að reyna að forðast, að slík óánægja kæmi upp aftur, eftir því sem föng væru á. Af þessum ástæðum kvaðst Hjörtur hafa heitið því, að meðan hann starfaði við Ríkisútvarpið, skyldi hann ekki kveðja Sverri Kristjánsson til þess að fyrra bragði að tala sér- staklega um Árna heitinn Pálsson prófessor, en með því kvaðst hann hafa átt við það, að hann mundi ekki, ef svo skipaðist, að ástæða væri talin til þess að láta flytja erindi um Árna Pálsson eða setja saman dagskrárþátt, sem sérstaklega fjallaði um hann, þá mundi hann ekki biðja Sverri Kristjánsson þess að sjá um þann þátt eða flytja bað erindi eða hafa neitt frumkvæði um það. Þetta loforð kveðst Hjörtur Pálsson ekki á nokkurn hátt hafa gefið fyrir hönd sjónvarpsins, því að til þess hafi hann enga heimild. Ekki mundi Hjörtur, hvort hann hefði notað orðið hljóð- varp Í umrætt sinn, en hann gat þess, að sér væri það orð ekki tamt að jafnaði og kunni hann að hafa sagt útvarp, en þá gildi það eingöngu fyrir hljóðvarpið, enda sé réttarstöðu hans sem starfsmanns Ríkisútvarpsins þannig farið, að hann hafi ekkert um efni sjónvarpsins að segja og hefði aldrei látið sér detta í hug að fara að skipta sér af dagskrá þess á nokkurn hátt og ekki getað gefið nein bindandi loforð fyrir þess hönd. Stefnandinn Karen Árnadóttir hefur borið, að eftir framan- greindan útvarpsþátt hafi hún átt símtal við Andrés Björnsson útvarpsstjóra og farið fram á það við hann, að stefndi Sverrir yrði ekki látinn tala oftar um Árna Pálsson í útvarpið og hafi 585 útvarpsstjóri lofað því, að stefndi Sverrir yrði ekki látinn fjalla aftur um föður þeirra stefnendanna. Hinn 16. október 1973 segir Karen Árnadóttir, að Pétur Pét- ursson þulur hafi átt símtal við sig og tjáð sér, að hann væri að vinna að viðtalsþætti við Sverri Kristjánsson fyrir sjónvarpið og óskaði eftir samvinnu við hana, þar sem rætt yrði m. a. um föður hennar, Árna heitinn Pálsson. Þessari beiðni Péturs kveðst Karen hafa hafnað vegna loforðs framangreindra fyrirsvarsmanna Ríkis- útvarpsis frá sumrinu áður þess efnis, að stefndi Sverrir yrði ekki framar látinn fjalla um föður þeirra stefnenda í Ríkisút- varpinu. Sneru stefnendur sér til útvarpsstjóra með ósk um, að ekki yrði rætt við stefnda Sverri um föður þeirra. Segja stefn- endur, að útvarpsstjóri hafi reyni að fá þessu til leiðar komið, en án árangurs. Framangreindur viðtalsþáttur Péturs Péturssonar þuls við Sverri Kristjánsson var auglýstur á dagskrá sjónvarpsins að kvöldi föstudagsins 2. nóvember 1973. Stefnendur kveða sér hafa verið kunnugt um það, að stefndi Sverrir mundi ræða um föður þeirra, Árna heitinn Pálsson, Í sjónvarpsþættinum. Hinn 2. nóvember 1973 mættu stefnendur fyrir Jóni P. Emils, fulltrúa yfirborgarfógeta í Reykjavík, í fógetarétti Reykjavíkur að Skólavörðustíg 11 og skýrðu fulltrúanum frá því, að þá um kvöldið væri fyrirhugað að sýna framangreindan þátt í sjón- varpinu. Kváðust þær systurnar hafa rökstuddan grun um, að í þessum þætti mundi stefndi Sverrir ræða um föður þeirra, Árna heitinn Pálsson prófessor, ef að líkum léti miðað við útvarps- erindi sama fyrirlesara hinn 22. júlí 1973. Þær systur vildu fá lagt lögbann við því, að í þessum þætti yrði minnst á Árna Páls- son prófessor. Gat fógetinn þess, að hann sæi „ekkert til fyrir- stöðu, að lögbann það, sem hér um ræðir, nái fram að ganga gegn tryggingu“. Fógeti lagði nú lögbann við því, „að minnst yrði á Árna heitinn Pálsson prófessor í viðtalsþætti Péturs Péturssonar og Sverris Kristjánssonar Í sjónvarpinu í kvöld“. Ákvað fógeti, að gerðarbeiðendur settu tryggingu að fjárhæð kr. 30.000, sem gerðarbeiðandinn Dagmar Árnadóttir greiddi. Eftir þetta var fógetarétturinn fluttur að Laugavegi 178 í húsa- kynni sjónvarpsins, og var þar mættur framkvæmdastjóri þess, Pétur Guðfinnsson, og með honum lögfræðingur Ríkisútvarpsins, Þór Vilhjálmsson prófessor. Lögfræðingurinn óskaði bókað, að hann mótmælti því, að gerð þessi færi fram. Í fyrsta lagi vegna þess, að hann teldi, að Ríkisútvarpið þyrfti ekki almennt at sæta 584 slíku lögbanni. Í öðru lagi sagði lögfræðingurinn, að Pétur Pét- ursson teldi, að engin ólögmæt ummæli væru í þættinum um Árna heitinn Pálsson. Enn fremur tók lögfræðingurinn það fram, að bæði í gær og í dag hefði gerðarbeiðendum staðið til boða að hlýða á umræddan þátt. Tók þá fógetinn fram, „að umrætt lög- bann væri þegar á lagt“. Er mál þetta höfðað m. a. til staðfestingar á lögbannsgerð þess- ari, svo sem rakið er í upphafi dómsins. Hinn 14. janúar 1974 fóru fram yfirheyrslur í máli þessu fyrir bæjarþinginu. Komu þá stefnendur málsins fyrir rétt svo og Hjörtur Pálsson dagskrárstjóri og gáfu skýrslu. Síðan var mál- inu frestað til 4. febrúar 1974, og hugðist lögmaður stefnenda þá leiða fyrir rétt til vitnisburðar þau hjónin Torfa Hjartarson, fyrrverandi tollstjóra, og Önnu Jónsdóttur, frú hans. Þegar málið var tekið fyrir framangreindan dag, lýsti lög- maður stefnenda því yfir, að Torfi Hjartarson hefði ekki getað mætt til vitnisburðar sakir starfa sinna sem ríkissáttasemjari þennan dag. Óskaði lögmaðurinn eftir fresti til þess að kveðja þau hjónin fyrir rétt til vitnisburðar um það loforð, sem stefn- endur halda fram, að Hjörtur Pálsson dagskrárstjóri hafi gefið þeim á framangreindum fundi. Lögmaður stefnenda krafðist þess, að málinu yrði frestað um óákveðinn tíma í framangreindu skyni, þó ekki lengur en til ákveðins dags, er dómarinn tiltæki. Af hálfu stefndu var frekari fresti í málinu synjað. Fór málið því í úrskurð um hinn umbeðna frest í þinghaldi 4. febrúar 1974. Hinn 7. febrúar 1974 var kveðinn upp úrskurður í málinu, þar sem synjað var frestsins. Ákvað dómarinn síðan, að munnlegur málflutningur skyldi fram fara hinn 14. febrúar 1974. og fór málflutningur fram samkvæmt þeirri ákvörðun. Hinn umdeildi sjónvarpsþáttur, er flytja átti 2. nóvember 1973, kallast „Maður er nefndur — Sverrir Kristjánsson“. Í málinu hefur verið lagður fram vélritaður úrdráttur úr þættinum af þeim stöðum, þar sem stefndi Sverrir Kristjánsson ræðir um Árna heitinn Pálsson prófessor. Eru ummælin svohljóðandi: „— Ég fór að stúdera Brandes og verk hans í fjórða bekk, og fór jafnan á Landsbókasafnið til þess að lána rit hans. Og þar afgreiddi mig Árni Pálsson, síðar prófessor. Þá var hann lands- bókavörður. Og kynni okkar hófust eiginlega via Brandes. Árni undraðist það, að stráklingur í skóla skyldi alltaf vera að panta verk Brandesar. Þau virðast hafa legið óhreyfð þarna um áratugi, held ég. Og þá komst ég að því, að Árni hafði sjálfur verið 585 Brandesianer, eða Brandesarsinni á sínum Hafnarárum. Hann sagði einu sinni við mig: „Ég elti Brandes á götu“. Og hann var nú af þeirri kynslóð, sem var undir ríkum áhrifum Brandesar, en þegar ég var að vaxa þarna úr grasi, þá voru áhrif hans orðin lítil, enda taldi hann sig vera mest einmana mann Í öllu Dan- merkurríki, eins og haft er eftir honum á banastundinni. — Voru það ekki helst íslenskir stúdentar, sem voru vinir hans og aðdáendur? — Það voru helst íslenskir stúdentar o. s. frv. ... — Ég var um þetta leyti orðinn ákaflega heitur í andanum, að því er kommúnismann varðaði, en ég held sem sagt kyrru fyrir næsta vetur og var við Háskólann hér og tók próf í fílunni — heimspekinni. Nú, rétt eftir að ég var orðinn stúdent, þá kom Árni Pálsson að máli við mig og eggjaði mig mikið á að fara til Kaupmannahafnar og lesa sögu, og hafði þau orð um, að það væri kannski hægt at útvega mér einhvern styrk. En ég var svo heitur, að ég svaraði nokkuð hvatskeytilega, að ég ætlaði mér nú ekki að vera að sækja um neina borgaralega styrki. Ég heyrði það síðar, að Árni varð dálítið sár yfir þessu. Einn bekkjarbræðra minna sagði frá því, að Árni hefði komið að máli við mig og ég hefði tekið svona heldur þunglega undir þetta — ja, svo þung- lega, að í raun og veru jaðraði við ókurteisi við þennan ágæta mann. Nú, en sumarið '29 þá er ég ráðinn í því að fara til Kaup- mannahafnar, og kom þá að máli við Árna Pálsson um þetta. Og hann tók vel í að reyna að hjálpa mér um styrk síðar — hann sat það náttúrlega ekki alveg strax. Og svo hafði ég unnið á Sámsstöðum um sumarið og er kominn seint í ágúst til Reykja- víkur og er að ganga eftir Laufásveginum. Og þá mæti ég Árna Pálssyni og ég segi honum, að ég sé að fara til Kaupmannahafnar með Gullfossi daginn eftir. Og Árni segir: „Mikið lifandis ósköp öfunda ég yður af þessu. — Í Kaupmannahöfn lifði ég mín feg- urstu og bestu ár“. Svo tekur hann í höndina á mér og segir: „Jæja, Sverrir, ekki veit ég hvort þér verðið nokkurn tíma að manni, en ég veit að þér eruð manneskja. Og verið þér nú sæl- ta — Svo kemur gamall lærifaðir þinn, prófessor Árni Pálsson, til Kaupmannahafnar á námsárum þínum þarna við Háskólann, er það ekki? — Jú, hann kom sumarið eða vorið 1937, og þar varð mikill fagnaðarfundur með okkur stúdentum og Árna Pálssyni. Og það er skotið á stúdentafundi, og Árni Pálsson var beðinn um að 586 ílytja eitthvert erindi eða ræðu. Svo er fundurinn settur, og Árni kemur ekki, og við bíðum og drekkum úr bjórkollunum okkar. Og ég man vel eftir þessum fundi. En aftur á móti man ég ekki þá sögu sem þarna gerðist, og það var — svo ég noti Jón Helgason prófessor sem heimild mína, — að hann minnti mig á þennan fund, þegar ég hitti hann núna í septembermánuði þegar ég brá mér út til Hafnar. Og sagan var þannig, að þegar við höfðum beðið um stund, þá birtist Árni Pálsson og kollega, Skúli Þórðar. Og þeir höfðu víst vandrað um daginn um nokkrar knæp- ur, því að þú, kollega minn (Sverrir snýr sér að viðstöddum Skúla Þórðar), varst svona dálítið reikull í spori, sýndist mér. En það bar ekkert á Árna, hann var þarna eins og foldgnátt fjall. Svo setjumst við við borðið, og Árni Pálsson er í miðju, kollega er honum til hægri handar og ég til vinstri. Og þegar líður svona á kvöldið og drykkjuna, þá hafði Árni lokið stuttri ræðu, hreinni perlu. Þá segir Jón Helgason, prófessor, mér, að Skúli hafi lagt svona handlegginn yfir herðarnar á Árna, og náð í öxlina á mér, og segir við mig: „Jæja, Sverrir, hvernig heldurðu að fari nú með vináttu okkar þegar við förum að keppa um prófessoratið eftir Árna Pálsson?“ — Hvar bjóstu á Hafnarárum þínum o. s. Írv.“. Stefnendur rökstyðja dómkröfur sínar með því, að af hálfu Ríkisútvarpsins hafi því verið lofað eftir útvarpsþáttinn hinn 22. júlí 1973, að stefndi Sverrir yrði ekki látinn fjalla aftur um Árna heitinn Pálsson prófessor á vegum Ríkisútvarpsins. Þetta loforð hafi verið gefið af Hirti Pálssyni dagskrárstjóra fyrir hönd út- varpsstjóra. Á þeim fundi, sem nefnt loforð var gefið, hafi dag- skrárstjórinn komið fram sem staðgengill útvarpsstjóra, þar sem hann hafi ekki getað komið því við sjálfur að sitja fundinn og því sent dagskrárstjórann í sinn stað. Enn fremur er því haldið fram af stefnandanum Karen Árnadóttur, að útvarpsstjórinn hafi gefið henni loforð í síma um það, að stefndi Sverrir yrði ekki látinn fjalla um Árna heitinn Pálsson í útvarpinu. Útvarpsstjóri hafi ekki komið fyrir rétt til skýrslugjafar þrátt fyrir áskorun þar um af hálfu stefnenda og verði því að leggja frásögn stefn- andans Karenar í þessu efni til grundvallar dómi í máli þessu, sbr. 116. gr. laga nr. 85 frá 1936 um meðferð einkamála í héraði, svo sem áskilið hafi verið, þegar áskorun var beint til útvarps- stjóra um að mæta fyrir rétti til skýrslugjafar. Við munnlegan flutning málsins gekk lögmaður stefnenda enn lengra og krafðist þess, að til grundvallar dómi í máli þessu yrði enn fremur byggt öð7 á því, að útvarpsstjóri hefði haft samþykki útvarpsráðs til að gefa það loforð, er stefnandinn Karen Árnadóttir heldur fram. Stefnendur halda því fram, að útvarpsviðtalið frá 22. júlí 1973 hafi verið mjög meiðandi fyrir minningu Árna heitins Pálssonar. Það hafi verið morandi af missögnum og þar fyrir utan nánast ekkert verið annað heldur en samsafn af ómerkilegum kjafta- sögum um drykkjuskap og fyllerí. Þess vegna hafi verið fyllsta ástæða til að vænta þess, að orðræður stefnda Sverris Kristjáns- sonar og Péturs Péturssonar yrðu í sama dúr og í greindu út- varpsviðtali. Í framhaldi af útvarpsviðtalinu geti frásagnir stefnda Sverris af föður stefnenda ekki orðið til annars en að varpa skugga á minningu hans og raska friði um einkamálefni hans. Að minnsta kosti eitt atriði í frásögn stefnda Sverris í hinum óbirta sjónvarpsþætti, er varðar Árna heitinn Pálsson, sé brot in concrelo gegn 229. gr. almennra hegingarlaga, ef birt yrði, það sé frásögn af knæpurandi Árna heitins og Skúla Þórðarsonar og afleiðingum þess. Með lögbanninu hafi verið komið í veg fyrir betta lögbrot, svo sem sjálfsagt hafi verið, og beri því að stað- festa bað, svo sem krafist sé. Auk þess feli nefnd frásögn í sér brot gegn 234. gr. og 235. gr. almennra hegningarlaga. Varðandi þá kröfu stefnenda, að bannað verði að birta í sjónvarpsþættin- um málverk af Árna heitnum Pálssyni prófessor eftir Örlyg Sig- urðsson listmálara, þá rökstyðja stefnendur þá kröfu sína með því, að hér sé um skopmynd að ræða, hún sé ólík Árna heitnum Pálssyni og ekki í nokkru sambandi við efnið og því til þess fallin að varpa skugga á minningu hans. Helstu varnarástæður af hálfu stefndu eru þessar: Að framangreindur viðtalsþáttur Vilmundar Gylfasonar við Sverri Kristjánsson, sem var á dagskrá hljóðvarpsins 22. júlí 1973, sé þessu máli óviðkomandi. Af hálfu Ríkisútvarpsins er því haldið fram, að Hjörtur Páls- son dagskrárstjóri hafi hvorki sjálfur né í umboði útvarpsstjóra gefið neitt loforð um, að Sverrir Kristjánsson yrði ekki látinn fjalla um Árna Pálsson í Ríkisútvarpinu, svo sem haldið er fram af stefnendum. Útvarpsstjórinn, Andrés Björnsson, hafi heldur ekki gefið slíkt loforð. Og þó slík loforð hefðu verið gefin, þá væru þau ógild að stjórnarfarsrétti, þar sem hvorugur þessara manna sé bær um að gefa slík loforð. Það sé útvarpsráð eitt, sem bært sé um að taka endanlegar ákvarðanir um útvarpsefni, sbr. 6. gr. útvarpslaga nr. 19 frá 5. apríl 1971. Hin meintu loforð geti því ekki verið lögmætur grundvöllur lögbannsins. öð8 Í sjónvarpsþættinum, sem sýna átti 2. nóvember 1973, séu engin ummæli um Árna heitinn Pálsson, er brjóti gegn 229. gr. 234. og 235. gr. almennra hegningarlaga eða öðrum lagaboðum. Beri því að fella lögbannið niður og sýkna af kröfum stefnenda. Þegar stefnendur hafi komið í skrifstofu sjónvarpsins 2. nóvember 1973, hafi þeim og fógeta verið boðið, að þeim væri sýndur þátt- urinn, en því boði hafi verið hafnað. Þegar gerðinni hafi verið mótmælt f. h. Ríkisútvarpsins, hafi fógeti tekið fram, að „um- rætt lögbann væri þegar lagt á“. Hinn 14. nóvember 1973 hafi tveir af stefnendum horft á sjónvarpsþátt þennan og þó að þá hafi komið í ljós, að í þættinum væri að finna meiðandi ummæli, sem hefðu getað réttlætt lögbann, ef á þau hefði sérstaklega verið bent við gerðina, verði að fella hana niður, þar sem það hafi þá ekki verið gert. Til að slíkt lögbann verði á lagt, þurfi að benda á sérstök ummæli eða annað sérstakt atriði varðandi það efni, sem lögbannið tekur til. Þetta hafi ekki verið gert og því beri að fella lögbannsgerðina niður án tillits til þess, hvort krafa stefn- enda um það atriði, sem fram kemur í 1. kröfulið þeirra hér að framan, verði tekin til greina. Þá er því haldið fram af hálfu stefndu, að Sverrir Kristjáns- son hafi í framangreindum sjónvarpsþætti einungis borið lof á Árna heitinn Pálsson að því leyti sem hans sé þar getið. Frásögn af stúdentafundi í Kaupmannahöfn fyrir 36 árum geti ekki fallið undir einkamálefni í skilningi 229. gr. almennra hegningarlaga. Atburðir þeir, sem frá er skýrt, hafi ekki farið leynt og gátu ekki farið leynt. Samkomur Hafnarstúdenta hafi aldrei verið neinar bindindissamkomur, heldur fremur hið gagnstæða. Talað sé um í þættinum, að Skúli Þórðarson, sem sjálfur hafi komið þar fram, hafi verið orðinn valtur á fótunum, en ekki hafi séð á Árna heitnum Pálssyni. Hann hafi verið „eins og foldgnátt fjall“. Stefndi Sverrir ræði um það í sjónvarpsþættinum, að Skúli og Árni heitinn muni hafa komið við á knæpum framangreindan dag, en orðið „knæpurand“ sé orðalag stefnenda sjálfra. Dvöl Hafnarstúdenta á knæpum og skemmtistöðum hafi hingað til ekki verið talið neitt leynimakk, sem óheimilt sé að skýra frá eða eitt út af fyrir sig feli í sér ærumeiðingu eða móðgun. Þá geti frásögn af slíku ekki talist ærumeiðandi aðdróttun. Að endingu mótmæla stefndu því, að bönnuð sé sýning á mál- verki af Árna heitnum Pálssyni prófessor eftir Örlyg Sigurðsson listmálara í framangreindum sjónvarpsþætti. Hér sé ekki um skopmynd að ræða, heldur listaverk, sem fráleitt sé að banna 589 sýningu á. Þetta listaverk hafi auk þess verið birt opinberlega á margan hátt áður. Niðurstaða dómsins. Viðtalsþáttur Vilmundar Gylfasonar við Sverri Kristjánsson í hljóðvarpinu hinn 22. júlí 1973 er þessu máli óviðkomandi, og hefur verið höfðað sérstakt mál út af honum, svo sem fyrr getur. Í 26. gr. laga nr. 18 22. mars 1949 um kyrrsetningu og lögbann segir m. a. Svo: „Lögbann má leggja við byrjaðri eða yfirvofandi athöfn ein- staklings eða fyrirsvarsmanns félags eða stofnunar, er raskar eða raska myndi með ólögmætum hætti rétti gerðarbeiðanda“. Samkvæmt þessari grein verður að telja heimilt að leggja lög- bann við flutningi talaðs orðs í sjónvarpi, ef það raskar eða mundi raska með ólögmætum hætti rétti gerðarbeiðenda. Sé beiðst slíks lögbanns, þá verður að krefjast þess, að ummæli þau, sem lög- bannið á að beinast gegn, séu skýrt og greinilega tiltekin í lög- bannsbeiðninni, þannig að fógeti geti að einhverju leyti, áður en til lögbanns kemur, metið það, hvort það hafi líkurnar með sér, að slík beiðni hafi við rök að styðjast. Það liggur ljóst fyrir, að þannig var ekki að farið í þessu máli. Beiðnin var borin fram munnlega og án þess að tilgreind væru þau ummæli, sem krafist var lögbanns gegn. Fógeti horfði ekki á sjónvarpsþáttinn, áður en hann lagði lögbannið á. Hann vissi því ekki, hvaða ummæli hann var að leggja lögbann við, er hann framkvæmdi gerð sína. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, hefur lögbannið ekki beinst að ákveðnum ummælum, er fógeti teldi, að raska mundu með ólögmætum hætti rétti gerðarbeiðenda, heldur beindist lög- bannið almennt gegn því, „að minnst yrði á Árna heitinn Pálsson prófessor í viðtalsþætti Péturs Péturssonar og Sverris Kristjáns- sonar í sjónvarpinu í kvöld“. Svo víðtækt lögbann gegn hinu tal- aða orði fær ekki staðist. Það er brot gegn 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33 17. júní 1944, er fjallar berum orðum um rétt manna til að láta í ljós hugsanir sínar á prenti og einnig verndar hið talaða orð. Tálmanir gegn þessu frelsi er brot gegn téðri grein stjórnarskrárinnar. Framangreint lögbann er því stjórnarskrárbrot, og ber því þegar af þeirri ástæðu að fella það úr gildi í heild. Kemur því næst til athugunar sú málsástæða stefnenda, að Hjörtur Pálsson dagskrárstjóri og Andrés Björnsson útvarpsstjóri hafi gefið þeim loforð um, að Sverrir Kristjánsson mundi ekki látinn tala um Árna heitinn Pálsson prófessor í útvarpinu. Í 590 því efni er þar fyrst til að taka, að samkvæmt 116. gr. laga nr. 85 frá 23. júní 1936 um meðferð einkamála í héraði verður að leggja þann framburð stefnandans Karenar Árnadóttur, að út- varpsstjóri hafi gefið téð loforð, til grundvallar dómi í máli þessu, þar sem hann hefur ekki komið fyrir rétt til skýrslugjafar þrátt fyrir áskorun þar um af hendi stefnenda. Hins vegar er eigi fært að byggja á því, að þetta loforð útvarpsstjóra hafi verið gefið með samþykki útvarpsráðs, svo sem lögmaður stefnenda krafðist við munnlegan flutning málsins, þar sem stefnandinn Karen Árnadóttir hefur aldrei haldið því fram í sínum framburði hér fyrir dóminum. Hitt er annað mál, að nefnd loforð ofangreindra embættismanna hafa enga þýðingu fyrir úrslit þessa máls, hvorki samkvæmt stjórnarfarsrétti né stjórnskipunarrétti. Hjörtur Pálsson er dag- skrárstjóri hljóðvarps og hefur ekkert yfir dagskrá sjónvarps að segja, og samkvæmt 6. gr. in fine útvarpslaga nr. 19/1971 er það útvarpsráð, en ekki útvarpsstjóri, sem tekur endanlegar ákvarð- anir um útvarpsefni. Dómarinn hefur kynnt sér gaumgæfilega hin umstefndu um- mæli og horft á margnefndan sjónvarpsþátt. Telur hann, að ekkert, sem þar kemur fram, sé ærumeiðandi eða til þess fallið að varpa skugga á minningu þess látna. Frásögn Sverris Kristjánssonar af stúðentafundinum í Kaup- mannahöfn 1937 felur ekki í sér uppljóstran á „einkamálefnum annars manns“ í skilningi 229. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Hér er skýrt frá því, sem gerst hefur á opinberum stúdentafundi í Höfn, og því, að hinn látni og annar maður hafi þá áður sama dag vandrað á knæpur, sem einnig eru opinberir staðir. Það, sem gerist á slíkum stöðum, fellur ekki undir hug- takið „einkamálefni annars manns“ í skilningi 229. gr. almennra hegningarlaga. Frásögn af slíkum atburðum varðar því ekki við téða hegningarlagagrein. Ekki er heldur frásögn Sverris Kristjáns- sonar af þessum fundi á þann veg, að ærumeiðandi sé fyrir hinn látna. Þvert á móti er frásögnin lofsamleg, því að Sverrir segir m. a.: „það bar ekkert á Árna, hann var þarna eins og foldgnátt fjall“, og enn fremur, að hann hafi flutt stutta ræðu, sem hafi verið „hrein perla“. Að því er varðar þá kröfu stefnenda, að bannað verði að sýna í sjónvarpsþættinum málverk af Árna heitnum Pálssyni prófessor eftir Örlyg Sigurðsson listmálara, þá ber að hafa í huga, að hér er um listaverk að ræða, sem áður hefur birst opinberlega, og 591 þar sem rétturinn telur birtingu þessa málverks í sjónvarpsþætt- inum ekki ærumeiðingu gegn hinum látna, þá ber að synja þess- arar kröfu stefnenda. Úrslit málsins verða því þau, að framangreint lögbann er úr gildi fellt, og ber að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnenda í máli þessu. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður í máli þessu. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Lögbann það, er lagt var á í fógetarétti Reykjavíkur 2. nóvember 1973 gegn því, „að minnst yrði á Árna heitinn Pálsson prófessor í viðtalsþætti Péturs Péturssonar og Sverris Kristjánssonar í sjónvarpinu í kvöld“ er fellt úr gildi. Stefndu, Ríkisútvarpið og Sverrir Kristjánsson, eiga að vera sýknir af öllum kröfum stefnenda, þeirra Dagmar Árnadóttur, Karenar Árnadóttur og Guðnýjar Árnadóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Lögbannsgerð fógetaréttar Reykjavíkur 2. nóvember 1973. Ár 1973, föstudaginn 2. nóvember, setti Jón P. Emils, fulltrúi yfirborgarfógeta, fógetarétt Reykjavíkur að Skólavörðustíg 11 og hélt hann með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Lögbannsmálið C — 53/1973: Karen, Dagmar og Guðný Árnadætur gegn Ríkisútvarpinu — sjónvarpi. Gerðarbeiðendur skýra svo frá, að í kvöld verði sýndur í sjón- varpinu þáttur, þar sem Pétur Pétursson ræðir við Sverri Krist- jánsson sagnfræðing. Gerðarbeiðendur hafa rökstuddan grun um, að í þessum þætti muni Sverrir ræða um föður þeirra, Árna Páls- son prófessor, ef að líkum lætur, miðað við útvarpserindi sama fyrirlesara hinn 22. júlí sl. Gerðarbeiðendur vilja fá lagt lögbann við því, að í þessum þætti verði minnst á Árna Pálsson. Fógeti sér því ekkert til fyrirstöðu, að lögbann það, sem hér um ræðir, nái fram að ganga gegn tryggingu. Fógeti lagði nú lögbann við því, að minnst yrði á Árna heitinn Pálsson prófessor í viðtalsþætti Péturs Péturssonar og Sverris Kristjánssonar í sjónvarpinu í kvöld. Fógeti ákvað, að gerðarbeiðendur settu fram tryggingu að fjár- 592 hæð kr. 30.000, sem gerðarbeiðandi Dagmar Árnadóttir greiddi. Upplesið, staðfest. Karen Árnadóttir. Dagmar Árnadóttir. Guðný Árnadóttir. Rétturinn var ná fluttur að Laugavegi 176 í húsakynni sjón- varpsins, og var þar mættur framkvæmdastjóri þess, Pétur Guð- finsson, og með honum lögfræðingur Ríkisútvarpsins, Þór Vil- hjálmsson prófessor. Lögfræðingurinn óskaði bókað, að hann mótmælti því, að gerð þessi fari fram. Í fyrsta lagi vegna þess, að hann telur, að Ríkis- útvarpið þurfi almennt ekki að sæta slíku lögbanni. Í öðru lagi segir hann, að Pétur Pétursson telji, að engin ólögmæt ummæli séu í þættinum um Árna heitinn Pálsson. Hann óskar að taka fram, að bæði í gær og dag hafi gerðar- beiðendum staðið til boða að hlýða á umræddan þátt. Fógeti tók fram, að umrætt lögbann væri þegar lagt á. Lögfræðingur Ríkisútvarpsins bendir á, að þáttur þessi væri á dagskrá klukkan 2035--2144 í kvöld og nú væri klukkan 1615 og því tæknilegir erfiðleikar og erfiðleikar samkvæmt höfundar- rétti að koma breytingum á þættinum fram. Þriðjudaginn 10. júní 1975. Nr. 15/1974. Guðbjartur Kristinsson vegna sín og ófjárráða barna sinna: Guðbjargar, Hafþórs, Kristins og Jóhönnu gegn Sigurbergi Baldurssyni Friðbergi Þór Leóssyni og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f. Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Óskað álitsgerðar Læknaráðs. Urskurður Hæstaréttar. Í máli þessu krefja áfrýjendur stefndu um skaðabætur vegna fráfalls Þóru G. Kristjánsdóttur, er beið bana í Þbif- 593 reiðaslysi á Vatnsskarði 3. júlí 1971 um eða laust eftir klukk- an 0200. Þóra var farþegi í bifreiðinni Ö 1470, en ökumaður var stefndi Friðbergur Þór Leósson. Hann hefur skýrt svo frá, að hann hafi neytt áfengis af tegundinni Dubonnet á tímabilinu frá því að bifreiðin var stödd við Bifröst í Borgar- firði, að því er virðist um klukkan 2200 hinn 2. júlí, uns hann tók við stjórn hennar á Blönduósi um klukkan 0030 um nótt- ina. Í blóðsýni, sem tekið var úr ökumanni á sjúkrahúsinu á Sauðárkróki klukkan 0600 hinn 3. júlí, reyndist magn „reducerandi“ efna samsvara 0.53%, af alkóhóli samkvæmt vottorði prófessors Jóns Steffensens 12. júlí 1971. Í málinu hefur verið lagt fram vottorð Rannsóknastofu í lyfjafræði um bruna alkóhóls í mannslíkama, dags. 12. nóvember 1969. Rétt þykir með skírskotun til 1. og 2. mgr. 2. gr. laga nr. 14/1942 að æskja umsagnar Læknaráðs um eftirtalin atriði: 1. Fellst Læknaráð á framangreint vottorð RBannsókna- stofu í lyfjafræði? Ef ekki, hvert er álit Læknaráðs á sama efni? 2. Hve mikið magn „reducerandi“ efna má ætla, að verið hafi í blóði Friðbergs Þórs Leóssonar, er hann hóf akstur bifreiðarinnar Ö 1470 á Blönduósi um klukkan 0030 hinn 3. júlí 1971? 3. Telur Læknaráð, að skýrslur Friðbergs Þórs Leóssonar um áfengisneyslu hans samrýmist niðurstöðu blóðrann- sóknarinnar? Ályktarorð: Læknaráð láti í té álitsgerð samkvæmt framangreindu. 38 594 Mánudaginn 16. júní 1975. Nr. 39/1975. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Jóni Gunnari Þórmundssyni (Hörður Einarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Bifreiðar. Brot gegn umferðarlögum. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Framhaldspróf voru háð í máli þessu í sakadómi Kópa- vogskaupstaðar hinn 28. maí 1975. Kom umráðamaður bif- reiðar þeirrar, sem ákærði ók hinn 4. ágúst 1973, þá fyrir dóm. Í héraðsdómi er ákærði réttilega sakfelldur fyrir brot á þar greindum ákvæðum umferðarlaga nr. 40/1968, en í ákæru- skjali er hann eigi sóttur til saka fyrir brot á 24. gr., sbr. 45. gr. áfengislaga nr. 82/1969. Ákærði var 16 ára að aldri, er hann framdi brot sitt. Með vísan til þessa er refsing hæfilega ákveðin 10 daga varðhald, og þykir mega fresta fullnustu refsingar og hún falla niður að 2 árum liðnum frá uppsögu dóms þessa, verði almennt skilorð 57. gr. almennra hegning- arlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955, haldið. Svipta ber ákærða ökuleyfi sínu samkvæmt 81. gs, um- ferðarlaga nr. 40/1968 í 1 ár frá birtingu dóms þessa að telja, en eigi er heimilt að vísa til 24. gr. áfengislaga nr. 82/1969, svo sem ákæruskjal er úr garði gert. Stendur orðalag ákæru- skjals því eigi í vegi, að slík svipting ökuleyfis verði dæmd, sbr. 3. málsgr. 118. gr. laga nr. 73/1973, nú laga nr. 74/1974. Staðfesta ber ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostn- að. Dæma ber ákærða til greiðslu alls kostnaðar af áfrýjun málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun talsmanns hans, 20.000 krónur. Héraðsdómari hefur í sakadómi Kópavogskaupstaðar hinn 595 5. desember 1974 ákveðið, að ákærði skuli halda ökuréttind- um sínum, uns dómur Hæstaréttar gangi í máli þessu, og er vísað í því efni til 178. gr. laga nr. 74/1974. Þessi niðurstaða fær eigi staðist, sbr. 5. mgr. SÍ. gr. umferðarlaga nr. 40/ 1968, sem er sérákvæði, er gengur framar hinu almenna ákvæði 178. gr. laga nr. 74/1974. Það athugast, að skipuðum talsmanni ákærða var eigi gert viðvart, er ofangreind framhaldspróf voru háð í máli þessu. Dómsorð: Ákærði, Jón Gunnar Þórmundsson, sæti varðhaldi 10 daga, en fullnustu refsingar skal fresta og hún falla niður að tveimur árum liðnum frá uppsögu dóms þessa, verði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955, haldið. Ákærði er sviptur ökuleyfi sínu í 1 ár frá birtingu dóms þessa. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað á að vera óraskað. Ákærði greiði allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs talsmanns hans, Harðar Einars- sonar hæstaréttarlögmanns, 20.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Sératkvæði hæstaréttardómaranna Benedikts Sigurjónssonar og Björns Sveinbjörnssonar. Í héraðsdómi er ákærði réttilega sakfelldur fyrir brot á þeim ákvæðum umferðarlaga nr. 40/1968, er þar greinir. Refsing ákærða þykir hæfilega ákveðin 10 daga varðhald, en eigi standa sakfræðileg rök til þess, að skilorðsbinda refs- inguna. 596 Að öðru leyti erum við sammála atkvæði meiri hluta dóm- enda. Dómsorð: Ákærði, Jón Gunnar Þórmundsson, sæti varðhaldi 10 daga. Ákærði er sviptur ökuleyfi sínu í 1 ár frá birtingu dóms þessa. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað á að vera óraskað. Ákærði greiði allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs talsmanns hans, Harðar Ein- arssonar hæstaréttarlögmanns, 20.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Kópavogs 27. nóvember 1974. Mál þetta, sem dómtekið var 28. október 1974, er höfðað af ákæruvaldsins hálfu með ákæru rkissaksóknara, dags. 11. desem- ber 1973, „á hendur Jóni Gunnari Þórmundssyni, verkamanni, Bræðratungu 7, Kópavogi, fæddum 21. september 1956 í Reykja- vík, fyrir að aka laugardaginn 4. ágúst 1973 undir áhrifum áfengis og án öÖkuréttinda bifreiðinni Y 259 stuttan spöl aftur á bak við Varmahlíð í Skagafirði, þar sem lögreglumenn stöðvuðu akstur hans, en ákærði hugðist aka til Sauðárkróks. Telst þetta varða við 2. mgr., sbr. 4. mgr. 25. gr. og 1. mgr. 27. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til svipt- ingar réttar til að öðlast ökuleyfi samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar“. Málsatvik eru þessi: Er lögregluþjónarnir nr. 113 og 175 voru staddir við Varmahlíð í Skagafirði laugardaginn 4. ágúst 1973, klukkan 1750, stöðvuðu þeir bifreiðina Y 259, þar sem henni var ekið gáleysislega aftur á bak um veginn. Er lögregluþjónarnir ræddu við ökumanninn, sem reyndist vera ákærði í máli þessu, fundu þeir áfengisþef leggja frá vitum hans, og viðurkenndi hann áfengisneyslu. 597 Aðspurður kvaðst ákærði ekki hafa ökuréttindi, enda ekki orð- inn sautján ára gamall. Klukkan 1825 sama dag gaf ákærði skýrslu hjá varðstjóra, og skýrði hann svo frá, að hann hefði ekki ökuréttindi. Kvaðst hafa ekið bifreiðinni Y 259 frá tjaldstæði við Miðgarð og verið á leiðinni í söluskálann, er hann var stöðvaður af lög- reglunni, en það var skömmu eftir að hann lagði af stað. Þá kvaðst ákærði hafa drukkið tvær blöndur af anisbrennivíni frá klukkan 1700 til klukkan 1800 í tjaldi sínu. Ekki kvaðst ákærði hafa fundið til áfengisáhrifa við aksturinn. Kvaðst hafa sofið um 12 tíma nótt- ina áður og ekkert umræddan dag. Um útlit og önnur einkenni ákærða var eftirfarandi getið: Áfengisþefur af andardrætti talsverður. Öndunarprufa sýndi IV. stig. Andlit (litarháttur) þrútið, fatnaður velktur, framkoma kurteis- kærulaus, augu vot- dauf, jafnvægi óstöðugt, málfar skýrt, framburður greinargóður. Tekið var sýnishorn úr blóði ákærða, og með gasgreiningu á súlu reyndist vera 1.97%, magn alkóhóls í blóði hans. Hinn 25. október 1973 mætti ákærði fyrir rétti og viðurkenndi hann áfengisneyslu fyrir akstur greint sinn. Aðspurður kvaðst hann ekki hafa fundið til áfengisáhrifa við aksturinn, en eftir að hann var kominn til yfirheyrslu hjá lögreglunni og á leið til blóðtöku, kvað hann, að svifið hefði á sig af áfengi því, er hann drakk fyrir akstur sinn. Hinn 14. febrúar sl. var ákæran birt ákærða og honum jafn- framt kynnt önnur gögn málsins. Gerði hann þá athugasemd við ákæruna, að hann hefði ekki ætlað sér að aka til Sauðárkróks umrætt sinn, eins og í ákæru greinir, heldur hafi verið ætlunin að aka að söluskálanum, sem var neðan við Varmahlíð eða við vegamótin. Að öðru leyti gerði ákærði ekki athugasemdir við sögn málsins. Að lokum upplýsti ákærði, að hann hefði fengið ökuréttindi 5. október 1973 og sýndi ökuskírteini sitt því til stað- festu. Að ósk ákærða var honum veittur frestur til að skila vörnum í máli þessu til 14. mars sl. Hinn 29. mars sl. var Óttar Yngvason héraðsdómslögmaður skipaður verjandi ákærða og honum veittur frestur til að skila vörn sinni til 15. apríl sl. Hinn 14. september sl. var ítrekað við lögmanninn að skila vörn sinni. Hinn 28. október sl. lagði verjandinn fram skipunarbréf sitt 598 ásamt skriflegri vörn og lýsti yfir, að hann teldi rannsókn málsins lokið af sinni hálfu. Var málið því dómtekið. Gerir verjandi þá kröfu, að refsing verði látin falla niður, sbr. 74. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Verði sýknaður af kröfu um sviptingu réttinda til þess að öðlast ökuleyfi samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og málskostnaður verði látinn niður falla. Til vara er krafist skilorðsbundinnar refsingar samkvæmt 57. gr. almennra hegningarlaga, sýknu af kröfu um sviptingu réttar til að öðlast ökuleyfi samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og niður- fellingar málskostnaðar. Síðan rekur verjandi málavexti í stuttu máli og segir síðan: „Ákærði fann ekki til áfengisáhrifa við aksturinn, enda var hann nýbúinn að neyta áfengisins og akstursleiðin var örstutt. Hinn ákærði var samvinnuþýður við lögregluna og fór umyrðalaust til blóðtöku á Sauðárkróki. Var hún framkvæmd kl. 19.00. Niður- staða alkóhólákvörðunar reyndist 1.97%, við blóðtökuna kl. 19.00, en ekki hægt að fullyrða, hvert alkóhólmagnið var, þegar ákærði var stöðvaður af lögreglunni kl. 17.50. Líkur virðast þó fyrir því, að þá hafi alkóhólmagn verið langtum minna heldur en það, sem síðar mældist. Ekkert tjón varð af akstri ákærða né nein röskun á hagsmunum nokkurs aðila. Til frekari rökstuðnings kröfugerðar umbj. m. skal á það bent, að hann hefur aldrei sætt ákæru fyrr, samanber sakavottorð það, sem lagt hefur verið fram á dskj. nr. 3 í máli þessu. Krafa umbj. m. um sýknu af kröfu ákæruvaldsins um sviptingu réttar til þess að öðlast ökuleyfi samkvæmt 81. gr. umferðarlaga byggist á því, að umbj. m. hefur nú þegar fengið útgefið öku- leyfi, fékk það reyndar hinn 5. október 1973, þannig að svipting réttar til þess að öðlast ökuleyfi er ómöguleiki og hrein mark- leysa og var það reyndar við útgáfu ákæru hinn 11. des. 1973. Ef til refslákvörðunar kynni að koma, vísast til 70. gr. al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940, þar sem mörg atriði gætu átt við í máli þessu, eins og t. d. sú staðreynd, að enginn aðili varð fyrir neinu tjóni, lítil hætta á ferðum, ungur aldur hins ákærða, góð hegðun hans fyrir og eftir brot og hálf tilviljunar- kenndur tilgangur hans. Mætti e. t. v. segja, að brot hins ákærða hafi verið eins konar óhapp eða misgáningur, sem enginn varð fyrir tjóni af, og engin hagsmunaröskun átti sér stað“. Niðurstaða. 599 Samkvæmt niðurstöðu alkóhólrannsóknar og með eigin játn- ingu ákærða, sem er samræmi við önnur gögn málsins, telst sann- að, að ákærði hafi gerst sekur um háttsemi þá, sem honum er gefin að sök í ákæruskjali og þar rétt færð til nefsiákvæða, nema telja verður ósannað, að ákærði hafi ætlað sér að aka til Sauðár- króks umrætt sinn, svo sem í ákæruskjali er látið að liggja. Ákærði er sakhæfur og hefur ekki sætt kærum eða refsingum, svo kunnugt sé. Þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin varðhald í 10 daga, en með tilliti til þess, að ákærði hefur eigi áður gerst brotlegur, svo og ungs aldurs hans og með skírskotun til máls- atvika þykir rétt að fresta fullnustu refsingar hans, og skal hún niður falla að 2 árum liðnum frá uppkvaðningu dóms þessa, verði almennt skilorð 57. greinar almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. lög nr. 22/1955, haldið. Í vörn sinni bendir verjandi á, að líkur virðist fyrir því, að alkóhólmagn hafi verið langtum minna, er ákærði var stöðvaður af lögreglunni (kl. 1750) heldur en það, sem síðar mældist. Í þessu sambandi er vísað til 9. mgr. 25. gr. umferðarlaga nr. 40/ 1968, en þar segir, „að hafi ökumaður neytt áfengis við akstur eða fyrir hann, þannig að vínandamagn í blóði hækkar eftir að akstri lauk, og skal þá litið svo á, sem hið aukna vínandamagn hafi verið í blóði hans við aksturinn“. Af þessum sökum þykir nefnd málsástæða verjandans ekki koma til álita við úrlausn máls þessa. Í ákæruskjali er þess krafist, að ákærði verði dæmdur til svipt- ingar réttar til að öðlast ökuleyfi samkvæmt 81. grein umferðar- laga, en eins og áður var greint frá, öðlaðist ákærði ökuréttindi 5. október 1973, eða áður en ákæruskjal var útgefið. Af þessum sökum krefst verjandi sýknu af þessum kröfulið og telur þessa kröfu ákæruvaldsins „ómöguleika og hreina markleysu, og var það reyndar við útgáfu ákæru hinn 11. des. 1973“. Samkvæmt 2. mgr. 115. greinar laga nr. 74/1974, 3. tl., skal greina í ákæruskjali, svo eigi verði um villst, þær kröfur, sem gerðar eru á hendur sökunaut, svo sem kröfu um réttindamissi, og samkvæmt 118. grein sömu laga má ekki dæma aðrar kröfur á hendur honum en þær, sem í ákæruskjali greinir. Ekki þykja þessar greinar standa í vegi fyrir því að svipta ákærða í máli þessu þegar fengnum ökuréttindum þrátt fyrir nefnt orðalag í ákæruskjali. Enda verður ekki séð, að það fari gegn því þýðingarmikla hlutverki ákæruskjala, „að tryggja frá 600 upphafi, eftir því sem kostur er, réttan grundvöll saksóknar og dóma í opinberum refsimálum“. Af þessum sökum ber að svipta ákærða ökuréttindum í 1 ár frá dómsbirtingu að telja, svo sem krafist er í ákæruskjali og samkvæmt 81. grein umferðarlaga og 1. mgr. 24. greinar áfengis- laga. Loks ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Óttars Yngva- sonar héraðsdómslögmanns, kr. 15.000. Sigurberg Guðjónsson fulltrúi kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Ákærði, Jón Gunnar Þórmundsson, sæti varðhaldi í 10 daga, en fullnustu refsingar hans skal fresta og niður skal hún falla að 2 árum liðnum frá uppkvaðningu dóms þessa, verði al- mennt skilorð 57. greinar almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940, sbr. lög nr. 23/1955, haldið. Ákærði skal frá birtingu dóms þessa að telja sviptur öku- leyfi í 1 ár. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með talin málsvarn- arlaun skipaðs verjanda síns, kr. 15.000. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 601 Miðvikudaginn 18. júní 1975. Nr. 28/1974. Ásgeir Hannes Eiríksson (Hafsteinn Hafsteinsson hdl.) gegn Borgarstjóranum í Reykjavík f. h. borgarstjórnar Reykjavíkur (Helgi V. Jónsson hdl.) Heilbrigðismálaráðherra f. h. heilbrigðismálaráðuneytisins og Dómsmálaráðherra f. h. dómsmálaráðu- neytisins (Egill Sigurgeirsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- biörnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Stjórnsýsla. Bann við hundahaldi í Reykjavík staðfest. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 28. janúar 1974. Krefst hann þess, að viðurkennt verði með dómi, að ólögmæt sé synjun borgarstjórans í Reykjavík með bréfi 9. apríl 1973 um leyfi fyrir áfrýjanda til að halda hund af ís- lensku fjárhundakyni á heimili sínu, Flókagötu 39, Reykja- vík. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi allra stefndu. Stefndu krefjast allir staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. Með 1. gr. laga nr. 8/1924 var bæjarstjórnum og hrepps- nefndum heimilað að takmarka eða banna hundahald í kaup- stöðum og kauptúnum með reglugerð, sem staðfest væri af stjórnarráðinu. Með reglugerð nr. 61/1924, sem sett var sam- kvæmt framangreindri lagaheimild, var kveðið svo á í 1. gr., að á kaupstaðarlóð Reykjavíkur megi enginn hafa hund, en annars staðar í lögsagnarumdæminu geti borgarstjóri leyft þarfahunda. Bann við hundahaldi í Reykjavík var 602 áréttað með 1. mgr. 65. gr. lögreglusamþykktar Reykjavíkur nr. 2/1930. Var þar sérstaklega skirskotað til nefndra laga sem heimildar fyrir þessu ákvæði samþykktarinnar. Lög nr. 8/1924 voru í gildi, uns lög nr. 7/1953 um hunda- hald og varnir gegn sullaveiki leystu þau af hólmi. Með hin- um síðargreindu lögum var bæjarstjórnum og hreppsnefnd- um þó eftir sem áður veitt heimild til að banna hundahald í sveitarfélagi með samþykkt staðfestri af heilbrigðismála- ráðuneyti. Hvorki 1. gr. reglugerðar nr. 61/1924 né 1. mgr. 65. gr. lögreglusamþykktar Reykjavíkur hafa verið afnumd- ar. Verður því hiklaust að telja, að enn sé í fullu gildi bann það, sem lagt var við hundahaldi í Reykjavík með nefndum ákvæðum og sæki þau nú fullnægjandi lagastoð í 1. gr. laga nr. 7/1953. Verður ekki talið, að það hafi raskað gildi þeirra, að nefnd 1. gr. laga nr. 7/1953 mælir svo fyrir, að samþykktir, er settar verði samkvæmt lögunum, skuli staðfestar af heil- brigðismálaráðuneyti. Eigi verður heldur fallist á þá röksemd áfrýjanda, að ákvæðin séu úr gildi fallin vegna þess, að ekki hafi verið framfylgt banni því, sem þau leggja við hunda- haldi í Reykjavík. Loks verður ekki á það fallist með áfrýj- anda, að framangreindar réttarreglur brjóti gegn 66. gi. stjórnarskrár Lýðveldisins Íslands nr. 33 frá 17. júní 1944 eða að virða beri þær að vettugi, vegna þess að þær séu and- stæðar 8. gr. samnings um verndun mannréttinda og mann- frelsis, sem undirritaður var í Róm 4. nóvember 1950 og full- giltur af Íslands hendi 29. júní 1953, sbr. auglýsingu nr. 11/ 1954. Hefur sáttmálinn ekki öðlast lagagildi á Íslandi, en auk þess fer bannið við hundahaldi í Reykjavík ekki í bága við nefnt ákvæði hans. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, var stefnda borgarstjóranum í Reykjavík hvorki skylt né heimilt að veita þf anda undanþágu til að mega halda hund á heimili sínu samkvæmt umsókn hans 31. janúar 1972, sem ítrekuð var 6. apríl 1973, enda er ekki fullnægt undantekningarákvæði 1 gr. reglugerðar nr. 61/1924. Ber því að staðfesta niðurstöðu héraðsdóms um sýknu stefnda borgarstjórans í Reykjavík af kröfum áfrýjanda. 603 Áfrýjandi gerir sömu kröfur á hendur stefndu heilbrigðis- málaráðherra og dómsmálaráðherra og á hendur stefnda borgarstjóranum í Reykjavík. Enginn lagagrundvöllur er fyrir þeirri kröfugerð. Ber því einnig að sýkna þá af kröfum áfrýjanda í málinu. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefndu málskostnað fyrir Hæsarétti, sem ákveðst 90.000 krónur til stefnda borgarstjórans í Reykjavík f. h. borgarstjórnar og 40.000 krónur til stefndu dómsmálaráð- herra f. h. dómsmálaráðuneytis og heilbrigðismálaráðherra í. h. heilbrigðismálaráðuneytis. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Ásgeir Hannes Eiríksson, greiði stefnda borgarstjóranum í Reykjavík í. h. borgarstjórnar 90.000 krónur og stefndu dómsmálaráðherra f. h. dómsmála- ráðuneytis og heilbrigðismálaráðherra f. h. heilbrigðis- málaráðuneytis 40.000 krónur í málskostnað fyrir Hæsta- rétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 30. október 1973. 1.0. 1.1. Mál þetta var höfðað með stefnu, þingfestri 19. febrúar 1973. Með dómi bæjarþings Reykjavíkur 7. maí sl. var máli þessu vísað frá dómi. Með dómi Hæstaréttar 22. júní sl. var frávísunar- dómurinn felldur úr gildi og málinu vísað heim til löglegrar með- ferðar og dómsálagningar. Í framhaldi af því var mál þetta flutt munnlega og dómtekið þann 17. október sl. Stefnandi máls þessa heitir Ásgeir Hannes Eiríksson, til heim- ilis að Flókagötu 39, Reykjavík. Er hann varaformaður Hunda- vinafélagsins. Stefndu eru borgarstjórinn í Reykjavík í. h. borgarstjórnar 604 Reykjavíkur, heilbrigðismálaráðherra f. h. heilbrigðismálaráðu- neytisins og dómsmálaráðherra f. h. dómsmálaráðuneytisins. Í stefnu segir, að málið sé höfðað „til þess að fá skorið úr um gildi þeirra ákvæða í eftirtöldum reglugerðum, sem kveða á um bann við hundahaldi í Reykjavík: 1. Reglugerð nr. 61 frá 12. sept. 1924. 2. Reglugerð nr. 11 frá 20. jan. 1950, 161. gr. 3. 65. gr. lögreglusamþykktar fyrir Reykjavík nr. 2 frá 7. janúar 1930 ásamt áorðnum breytingum“. Fyrir dóminum kveðst stefnandi gera þessar dómkröfur: „Að viðurkennt verði með dómi, að synjun borgarstjórans í Reykja- vík með bréfi, dags. 9. apríl 1973, um leyfi til handa stefnanda að mega halda hund af íslensku fjárhundakyni á heimili sínu, Flókagötu 39, Reykjavík, sé ólögmæt“. Jafnframt gerir stefnandi kröfu um málskostnað úr hendi allra stefndu in solidum að mati dómsins. Stefndi borgarstjórinn í Reykjavík f. h. borgarstjórnar Reykja- víkur gerir enn kröfu um sýknu sér til handa og málskostnað úr hendi stefnanda. Heilbrigðismálaráðherra f. h. heilbrigðismálaráðuneytisins og dómsmálaráðherra f. h. dómsmálaráðuneytisins krefjast sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi að mati dómsins. Sátt hefur verið reynd í máli þessu, en viðleitni í þá átt hefur engan árangur borið. 2.0. 2.1. Atvik máls þessa koma einkum fram í greinargerð stefn- anda. Segir þar, að þann 22. júlí 1969 hafi verið stofnaður í Reykja- vík félagsskapur, sem hafi hlotið nafnið Hundavinafélagið. Skyldi markmið félagsins m. a. vera að stuðla að því, að hundahald yrði leyft í þéttbýli og að settar yrðu reglur um hundahald af hálfu hins opinbera. Í samræmi við þennan tilgang félagsins hafi það leitað eftir því með bréfi til borgarstjórans í Reykjavík, dags. 21. október 1970, að borgarstjórn Reykjavíkur heimilaði hundahald í borginni á grundvelli reglna um hundahald, sem félagið hafi látið gera. Borgarráð hafi vísað erindi félagsins til umsagnar heilbrigðisráðs Reykjavíkur, lögreglustjórans í Reykjavík og Dýraverndunarfélags Reykjavíkur. Í greinargerðinni segir, að Þegar umsagnir ofantalinna aðilja hafi borist borgarráði um er- indi Hundavinafélagsins, hafi borgarráð samþykkt eftirfarandi 605 ályktun: „Að fengnum umsögnum heilbrigðismálaráðs, lögreglu- stjóra og Sambands dýraverndunarfélaga Íslands, sbr. einnig bréf landlæknis, dags. 3. þessa mánaðar (þ. e. des. 1970) og bréf yfir- dýralæknis, dags. 5. fyrra mánaðar (þ. e. nóv. 1970), mælir borg- arráð ekki með því að breytt verði gildandi reglum um bann við hundahaldi í Reykjavík, sbr. bréf Hundavinafélagsins, dags. 21. október s.l. Borgarráð beinir þeim tilmælum til lögreglustjóra, að um framkvæmd bannsins verði höfð hliðsjón af því, að nokk- urt hundahald hefur viðgengist í borginni að undanförnu, og telur borgarráð eðlilegt, að eigendum þeirra hunda, sem nú eru í borginni, verði veittur frestur til 1. september næstkomandi til að hætta hundahaldi, þó þannig, að hundar verði ekki leyfðir á almannafæri á þeim tíma og að réttmætum kvörtunum vegna ónæðis af hundahaldi verði sinnt“. Þann 18. desember var framangreind ályktun borgarráðs af- greidd á fundi borgarstjórnar Reykjavíkur og samþykkt þar með 14 atkvæðum gegn 1. Þá segir Í greinargerðinni, að er líða hafi tekið að þeim tíma, sem tilgreindur hafi verið í ályktun borgar- stjórnar frá 17. desember 1970, hafi Hundavinafélagið ritað bréf til borgarráðs, dags. 14. ágúst 1971, þar sem þess var farið á leit, að borgarstjórn endurskoðaði afstöðu sína í ljósi upplýsinga, sem félagið hafði aflað hjá heimskunnum erlendum sérfræðingum á þeim staðhæfingum, sem fram kæmu í skýrslu heilbrigðisráðs Reykjavíkur og áður er getið og borgarstjórn grundvallað sam- þykkt sína á. Bréfi þessu hafi borgarstjórinn í Reykjavík svarað með bréfi, dags. 1. september 1971, og þar hafi verið tilkynnt, að borgarráð mælti ekki með því, að gerð yrði breyting á samþykkt borgar- stjórnar frá 17. desember 1970. Í greinargerðinni segir, að stefnandi hafi ekki viljað una því, að honum væri meinað að halda hund á heimili sínu. Hann hafi því sent umsókn til borgarstjóra í Reykjavík, dags. 31. janúar 1972. Umsóknin hljóðar svo: „Ég leyfi mér hér með að sækja um leyfi til að halda hund af Íslenzku fjárhundakyni, á heiinili mínu, samkv. rgj., 61/1924, sbr., L. 8/1924 (nú L. 7/1953). Ég skuldbind mig til þess að hlíta öllum reglum er varða skráningu og hreinlæti í meðferð hunda“. Borgarstjóri svaraði þessu erindi með bréfi, dags. 3. febrúar 1972, en þar segir: „Eigi er unnt að verða við tilmælum yðar í bréfi, dags. 31. f. m., um leyfi til að halda hund að heimili yðar, sbr. ákvæði reglugerðar nr. 61 frá 12. september 1924 um hunda- 606 hald í Reykjavík, sbr. einnig ákvæði 161. gr. heilbrigðissam- þykktar fyrir Reykjavík frá 25. janúar 1950“. Stefnandi ítrekaði umsókn sína með bréfi 6. apríl 1973 á þeim grundvelli, að borgarstjóraskipti hafi orðið. Segir svo í bréfinu: „Með bréfi, dags. 31. janúar 1972, sótti ég undirritaður um leyfi til fyrrverandi borgarstjóra, Geirs Hallgrímssonar, til að halda hund af íslenzku fjárhundakyni á heimili mínu Flókagötu 39 hér í borg, en var synjað með bréfi hans, dags. 3. febrúar 1972. Með tilliti til þess að borgarstjóraskipti urðu þann 1. desember s.l. leyfi ég mér hér með að ítreka umsókn mína um leyfið. Með því að fyrirhugaður er munnlegur málflutningur miðviku- daginn 11. þ. m., bæjarþingsmáls þess, er ég hefi höfðað af til- efni synjunar frá 3/2 1972, leyfi ég mér að vænta svars við um- sókn þessari fyrir þann tíma“. Svarbréf borgarstjóra er dagsett 9. apríl 1973. Er það efnislega á sömu leið og tilgreint bréf borgarstjóra frá 3. febrúar 1972. Í málinu hefur verið lagt fram óstaðfest vottorð, undirritað af Sigríði Pétursdóttur, Ólafsvöllum, Skeiðahreppi, Árnessýslu, hinn 15. mars 1973. Í því segir svo: „Af gefnu tilefni vottast hér með, að Ásgeir Hannes Eiríksson, Flókagötu 39, Reykjavík, for- rnaður Sambands dýraverndunarfélaga á Íslandi, hefur síðastliðin tvö ár haft í geymslu hjá mér hund af íslenzku fjárhundakyni“. Ekki þykir ástæða að rekja gögn málsins frekar en nú hefur verið gert. 3.0. 3.1. Sóknarástæður stefnanda eru einkum á því reistar, að ákvæði reglugerðar nr. 61 frá 12. september 1924 um hundahald í Reykjavík, sbr. einnig ákvæði 161. gr. heilbrigðissamþykktar fyrir Reykjavík frá 20. janúar 1950 svo og 65. gr. lögreglusam- þykktar fyrir Reykjavík nr. 2 frá 7. janúar 1930 ásamt síðari breytingum, séu ógild, að því er varðar hundahald í Reykjavík. Stefnandi heldur því fram, að framangreindar réttarheimildir brjóti í bága við 66. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. 8. gr. í Eyrópu- ráðssamningi um verndun mannréttinda og mannfrelsis sem kveði á um friðhelgi einkalífs manna, heimilis þeirra og fjöl- skyldu. Verði ekki á móti mælt, að í þessum rétti sé fólginn tví- mælalaus réttur til þess að halda hund eða annað húsdýr á heimili. Einasta undantekningin, sem geti komið til, sé sú, að bann við hundahaldi sé nauðsynlegt, t. d. af heilbrigðisástæðum, og styðjist við lög. Stefnandi vefengir, að framangreindar reglugerðir hafi nægjanlega stoð í lögum, þar sem samkvæmt lögum nr. 1/1953 607 sé ekki heimilt að banna hundahald í Reykjavík nema í heilbrigð- isskyni og að nauðsynlegt sé til varnar útbreiðslu á sullaveiki eða í það rýmsta til verndar heilbrigði. Heldur stefnandi því fram, að félagslegar ástæður hafi ráðið við setningu reglugerðanna um bann við hundahaldi, en slíkt sé óheimilt. Þá hefur stefnandi hreyft því, að reglugerð nr. 61 frá 12. sept- ember 1924 hafi fallið úr gildi, um leið og lög nr. 8/1924 hafi verið felld úr gildi, og hann vefengir sérstaklega, að 8. kafli lögreglusamþykktar nr. 2 frá 1930 eigi nægjanlega lagastoð. Þá er því haldið fram, að téð reglugerðarákvæði séu niður fallin sakir notkunarleysis. Er á það bent, að reglum þessum hafi aldrei verið beitt. Loks er því hreyft, að stefnandi gjaldi þess að búa í þéttbýli á þann hátt að fá ekki að hafa hund, en slík mismunun brjóti í bága við jafnréttisákvæði 14. gr. mannréttindasáttmálans. 3.2. Stefndi borgarstjórinn í Reykjavík hefur haldið því fram, að téð reglugerðarákvæði hafi nægjanlega lagastoð svo og 65. gr. lögreglusamþykktar Reykjavíkur. Bent er á, að synjun borgar- ráðs á umsókn stefnanda um að halda hund á heimili sínu styðjist við landslög. Því er mótmælt, að með því hafi á nokkurn hátt verið brotið í bág við 66. gr. stjórnarskrárinnar eða 8. gr. Evrópu- ráðssamningsins. Ekki verði heldur fundin nein rök fyrir því, að skert hafi verið friðhelgi heimilis stefnanda með umræddri synj- un, bæði af því, að réttur til hundahalds geti ekki talist til þeirra réttinda, sem vernduð séu með 8. gr. Evrópuráðssamningsins, svo og vegna þess, að stefnandi eigi engan hund. 3.3. Stefndu dómsmálaráðherra og heilbrigðismálaráðherra hafa í fyrsta lagi vefengt, að stefnandi geti fengið úrlausn dóm- stóla um gildi og/eða lögmæti þeirra atriða almennt, sem mál þetta fjalli um. Stefnandi eigi engan hund og hafi því ekki orðið fyrir neinni skerðingu á friðhelgi einkalífs eða mannréttinda og dómkrafa stefnanda sé takmörkuð við húsnæði það, sem hann nú hafi á Flókagötu 39. Stefnandi sé ekki skráður eigandi að því húsi. Ekki sé upplýst, hve margar fjölskyldur eða heimili séu í húsinu og ekki sé ljóst, hvort stefnandi takmarki kröfu sína við einn hund eða fleiri. Varnarástæður stefndu heilbrigðisráðuneytisins og dómsmála- ráðuneytisins eru svipaðar og raktar voru í 3.2. Ekki er talinn vafi á því, að umrædd reglugerðarákvæði og áminnst ákvæði lögreglusamþykktar Reykjavíkur séu í samræmi við lagaákvæði og stjórnskipulega gild. Því er mótmælt, að með þessum heim- ildum hafi 66. gr. stjórnarskrárinnar og 8. gr. Evrópuráðssamn- 608 ingsins verið brotnar eða 14. gr. mannréttindasáttmálans. Loks er því mótmælt sem röngu, að umrædd ákvæði í hinum tilvitnuðu reglugerðum séu niður fallin sakir notkunarleysis. 4.0. 4.1. 65. gr.—67. gr. stjórnarskrár Lýðveldisins Íslands nr. 33 frá 17. júní 1944 setja handhöfum ríkisvaldsins tilteknar skorður við skerðingu eignarréttar, persónufrelsis og friðhelgis heimilis. Ekki verður talið, að þær sérstöku skorður, sem þarna eru settar, taki til þess réttar, sem stefnandi telur hafa verið á sér brotinn með áðurnefndu bréfi borgarstjórans 9. apríl 1973 (sbr. bréf borg- arstjóra sama efnis 3. febr. 1973) og stefnt er um í máli þessu. Að því verður nánar vikið í 4.2., að ákvæði 161. gr. heilbrigðis- samþykktar fyrir Reykjavík nr. 11 frá 20. janúar 1950 hafi næga lagastoð og séu að öðru leyti stjórnskipulega gild. Hvorki einstakar greinar stjórnarskrárinnar né þær grundvall- arreglur, sem stjórnskipunin byggir á, eru því gildi 161. gr, um- ræddrar heilbrigðissamþykktar fyrir Reykjavík til fyrirstöðu. 4.2. Í 161. gr. heilbrigðissamþykktar fyrir Reykjavík nr. 11 frá 20. janúar 1950 segir: „Hundahalt er óheimilt, að undantekn- um þarfahundum í sambandi við búskap á lögbýli, enda sé það háð eftirliti heilbrigðisnefndar“. Þessi heilbrigðissamþykkt hafði upphaflega lagastoð í 3. gr. laga nr. 35 frá 12. febrúar 1940 um heilbrigðisnefndir og heil- brigðissamþykktir. Þessi lög voru leyst af hólmi með lögum nr. 12 frá 17. mars 1969 um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit. Um- rætt ákvæði 161. gr. heilbrigðissamþykktar fyrir Reykjavík nr. 11 frá 20. janúar 1950 hafði næga lagastoð í lokamálsgrein 19. gr. nýnefndra laga nr. 12 frá 17. mars 1969, svohljóðandi: „Þar til sett verður heilbrigðisreglugerð samkvæmt ákvæðum laga þess- ara, skulu staðfestar heilbrigðissamþykktir einstakra sveitar- félaga halda gildi sínu, en við gildistöku heilbrigðisreglugerðar falla þær úr gildi“. Í 10— 11. gr. síðastnefndra laga er auk þess að finna almenna heimild til þess að skipa með heilbrigðisreglugerð eða heilbrigðis- samþykktum m. a. slíkum efnum og hér um ræðir. Loks var sett heilbrigðisreglugerð fyrir landið allt nr. 45 frá 8. febrúar 1972. Í VI. kafla þeirrar reglugerðar, en kafli þessi fjallar um meindýr og ónytjadýr, segir svo Í 2. mgr. 83. gr.: „Sveitarstjórn er heimilt að ákveða með samþykkt, er heilbrigðis- 609 málaráðuneytið staðfestir, að takmarka eða banna hundahald í umdæminu“. Nefnd heilbrigðisreglugerð tekur ekki af skarið um heimild til hundahalds, og nýjar samþykktir um það efni, sem hér skipta máli, hafa ekki verið settar. Með 213. gr. umræddrar reglugerðar var m. a. numin úr gildi áminnst reilbrigðissamþykkt fyrir Reykjavík nr. 11 frá 20. janúar 1950 (ásamt breytingum, sem ekki skipta hér máli). Á þessu voru þó tveir fyrirvarar, sem þýðingu hafa í þessu sambandi. Annan er að finna í 2. mgr. 213, gr. umræddrar reglugerðar nr. 45 frá 8. febrúar 1972, svohljóðandi: „Jafnframt eru úr gildi numdar eftirfarandi heilbrigðissamþykktir, að undanteknum þeim ákvæðum einstakra samþykkta, sem ganga lengra en samsvarandi ákvæði þessarar heilbrigðisreglugerðar“. Hinn er að finna í 84. gr. sömu reglugerðar, en þar segir svo: „Að öðru leyti skal gætt ákvæða 26. gr. þessarar reglugerðar, ákvæða laga um eiturefni og hættuleg efni nr. 85/1968, ákvæða laga um eyðingu á minkum og refum, svo og annarra laga, reglu- gerða og samþykkta um meindýr og ónytjadýr, sem í gildi eru í umdæminu“. Þessar síðastnefndu greinar ber að skilja þannig, að ákvæði 161. gr. heilbrigðissamþykktar fyrir Reykjavík nr. 11 frá 20. janúar 1950 sé enn gild lagaheimild. Lokamálsgrein 19. gr. laga nr. 12 frá 17. mars 1969 segir að vísu, að staðfestar heilbrigðisreglur einstakra sveitarfélaga haldi gildi sínu, en við gildistöku heilbrigðisreglugerðar falli þær úr gildi. 2. mgr. 9. gr. laga nr. 12 frá 17. mars 1969, sbr. 10. og 11. gr. laganna, svo og 2. mgr. 83. gr. reglugerðar nr. 45/1972 heimila hins vegar einstökum sveitarfélögum að setja ákvæði í samþykktir um það efni, sem hér um ræðir. Nefnd lokamálsgrein 19. gr. laga nr. 12 frá 17. mars 1969 þykir ekki eiga við um þau ákvæði einstakra heilbrigðissamþykkta, sem héldu gildi sínu samkvæmt fyrirmælum heilbrigðisreglu- gerðar fyrir landið allt, nr. 45 frá 8. febrúar 1972, svo sem raunin varð á með 161. gr. heilbrigðissamþykktar fyrir Reykjavík sam- kvæmt ofangreindu. Ekki verður heldur talið, að umrætt ákvæði 161. gr. heilbrigðis- samþykktarinnar sé víðtækara en lög stóðu til. Þvert á móti er í 7. tl. 3. gr. laga nr. 35 frá 12. febrúar 1940 beinlínis vitnað í lög nr. 8 frá 4. júlí 1924, sem heimiluðu bæjarstjórnum og hrepps- 39 610 nefndum að takmarka eða banna hundahald í kaupstöðum og kauptúnum með reglugerð, sem stjórnarráðið staðfesti. 161. gr. umræddrar reglugerðar hefur því næga lagastoð, og ekki hefur verið sýnt fram á, að henni eða þeim heimildum, sem hún byggir á, sé í einhverju stjórnskipulega áfátt. 4.3. Evrópuráðssamningurinn um verndun mannréttinda og mannfrelsis nr. 11 frá 9. febrúar 1954 ásamt síðari viðbótum hefur ekki verið lögtekinn hér á landi. Ákvæði hans hafa því ekki lagagildi. Af því leiðir, að 8. gr. og 18. gr. samningsins, en í þær greinar hefur stefnandi vitnað sérstaklega, eru gildi 161. gr. um- ræddrar heilbrigðissamþykktar nr. 11 frá 20. janúar 1950 ekki til fyrirstöðu. Í 4.1. er tekin afstaða til þessa álitamáls, að því er íslensk lög varðar. Ekki hafa verið færð haldbær rök fyrir því, að umrætt reglu- gerðarákvæði hafi fallið úr gildi fyrir notkunarleysi, og ekki verður séð, að aðrar réttarheimildir hafi vikið henni til hliðar. 44. Eins og fyrr greinir, er 161. gr. heilbrigðissamþykktar- innar fyrir Reykjavík gild lagaheimild. Synjun borgarstjóra Í Reykjavík studdist m. a. við þessa lagaheimild og var því á fullum rökum reist. Að svo vöxnu máli er ekki næg ástæða til að prófa gildi annarra ákvæða, sem kunna að setja skorður við hundahaldi í Reykjavík, enda hefur slík prófun ekki þýðingu í sambandi við úrslit þessa máls. Af framangreindum sökum ber að sýkna stefndu af stefnukröf- um máls þessa. Málskostnaður milli aðilja á að falla niður. Stefán M. Stefánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, borgarstjórinn í Reykjavík f. h. borgarstjórnar Reykjavíkur, heilbrigðismálaráðherra f. h. heilbrigðismála- ráðuneytisins og dómsmálaráðherra f. h. dómsmálaráðuneyt- isins, skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Ásgeirs Hann- esar Eiríkssonar, í máli þessu. Málskostnaður á að falla niður. 611 Miðvikudaginn 18. júní 1975. Nr. 161/1972. Stefán Eiríksson (Benedikt Blöndal hrl.) Segn Bjarna Júlíussyni (Ingi R. Helgason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Fasteignakaup. Riftun vegna greiðsludráttar. 5 S Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 4. desember 1972. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram nokkur ný gögn. „Aðalkrafa stefnda er samkvæmt héraðsdómsstefnu, að við- urkennd verði með dómi riftun hans á kaupsamningi máls- aðilja frá 7. nóvember 1970 með bréfi hans til áfrýjanda, dags. 10. júní 1971, „gegn endurgreiðslu þeirra verðmæta, er stefnandi hefur tekið við úr hendi stefnda vegna kaupanna“. Endurgreiðslur þær, sem hér er vikið að, koma fram í gögn- um máls. Kröfur þær um húsaleigu, sem greinir í héraðs- dómsstefnu, eru eigi dómhæfar, sbr. 88. gr. laga nr. 85/1936. Héraðsdómari ákvað að ósk málsaðilja að skipta sakarefni svo, að í fyrstu atrennu yrði aðeins fjallað um kröfu stefn- anda um, að viðurkennd yrði réttmæti riftunar hans. Svo sem mál þetta horfir við, verður leyst úr því á þessum grund- velli, þótt skipting sakarefnis hafi eigi verið heppileg. Fallast ber á, að veruleg vanefnd hafi verið orðin hinn 10. júní 1971 af hálfu áfrýjanda á greiðslu kaupverðs samkvæmt framangreindum kaupsamningi. Heimilaði hún stefnda rift- un á samningnum með bréfi hans til áfrýjanda þann dag. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um málskostnað. 612 Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, 30.000 krónur. Í málinu hafa verið lagðar fram skýrslur málsaðilja fyrir dómi. Eru þær teknar á segulbönd með samþykki lögmanna málsaðilja, er eigi vefengja efni þeirra. Verða þær lagðar til grundvallar við úrlausn málsins. Í endurriti af dómskyrslum þessum, þar sem málsaðiljar eru samprófaðir, eru aðiljar auðkenndir bókstafnum A, án þess að greint sé, frá hvorum málsaðilja ummæli stafi. Er það aðfinnsluvert. Um dóm- skýrslur, sem teknar eru á segulbönd, vísast til athugasemda í dómi Hæstaréttaar 8. nóvember 1974 um það efni. Dómsorð: Viðurkennt er, að stefnda, Bjarna Júlíussyni, hafi verið heimilt að rifta framangreindum kaupsamningi hinn 10. júní 1971. Ákvæði hins áfrýjaða dóms um málskostnað á að vera óraskað. Áfrýjandi, Stefán Eiríksson, greiði stefnda 30.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri að- för að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 27. nóvember 1972. Í Mál þetta, sem dómtekið var 17. nóvember sl., er höfðað hér fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 24. september 1971, af Bjarna Júlíussyni, Fornhaga 15, Reykjavík, gegn Stefáni Eiríks- syni, Hraunbæ 34, Reykjavík, til riftunar á kaupsamningi aðilja, dagsettum 7. nóvember 1970, um kaup stefnda á íbúð stefnanda í húsinu nr. 34 við Hraunbæ í Reykjavík. Krefst stefnandi þess aðallega, að viðurkennt verði réttmæti riftunar þeirrar á nefnd- um kaupsamningi aðilja, er stefnandi hafi gert með bréfi, dags. 10. júní 1971, gegn endurgreiðslu þeirra verðmæta, er stefnandi hafi tekið við úr hendi stefnda vegna kaupanna, en til vara, að réttur stefnanda til riftunar verði viðurkenndur miðað við stefnu- birtingardag gegn endurgreiðslu viðtekinna fjármuna á sama hátt og í aðalkröfu. Jafnhliða framangreindum kröfum krefst 613 stefnandi þess aðallega, að stefnda verði gert að greiða honum hæfilega húsaleigu frá afhendingardegi umræddrar íbúðar, 16. nóvember 1970, til rýmingardags, en til vara húsaleigu frá 10. júní 1971 til rýmingardags og til þrautavara frá stefnubirtingar- degi til rýmingardags. Loks krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefnda að mati réttarins. Stefndi hefur gert þær dómkröfur, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hans hendi eftir mati dómsins. Ítarlegar sáttaumleitanir í málinu hafa eigi borið árangur. Í þinghaldi 18. október sl. lýstu lögmenn aðilja yfir því sam- komulagi sínu að óska þess við dóminn, að málið yrði aðeins flutt um það atriði, hvort stefnandi hafi mátt rifta nefndum kaupum, og féllst dómurinn á þessa málsmeðferð með vísun til 71. gr. laga nr. 85/1936. Í sama þinghaldi lýstu lögmenn því yfir, að gagna- öflun í málinu væri lokið að þessu leyti. Við munnlegan málflutning hinn 17. nóvember sl. voru dóm- kröfur stefnanda þannig orðaðar, aðallega, „að staðfest verði með dómi riftun sú, er stefnandi gerði með bréfi til stefnda, dags. 10. júní 1971, þar sem rift var kaupum hans og stefnda um íbúð í Hraunbæ 34 hér í borg“, og til vara, „að réttur stefnanda til rift- unar verði viðurkenndur miðað við birtingardag stefnu í máli þessu eða eitthvert annað tímamark að mati réttarins“. Þá var krafist málskosínaðar úr hendi stefnda að mati réttarins. I. Málavextir eru þeir, að 7. nóvember 1970 gerðu aðiljar máls þessa kaupsamning, þar sem stefnandi selur stefnda íbúð sína til vinstri á 1. hæð í húsinu nr. 34 við Hraunbæ í Reykjavík, en nánar tiltekið er íbúðin 5 herbergi, eldhús og bað ásamt sér- herbergi í kjallara, sérgeymslu á sama stað svo og tilheyrandi hlutdeild í sameign og leigulóðarréttindum auk bílastæðis fyrir einn bíl á lóðinni, svo sem nánar getur í framlögðum kaupsamn- ingi. Umsamið kaupverð var kr. 1.400.000, sem stefndi skuldbatt sig til að greiða samkvæmt ákvæðum nefnds kaupsamnings, þannig: 1. Við undirskrift kaupsamnings .. .. ., kr. 50.000 2. Í síðasta lagi 15. desember 1970 .. .. — 100.000 3. Í síðasta lagi 20. febrúar 1971 .. .. .. — 250.000 4. Í síðasta lagi 20. júní 1971 .. .. .. .. — 250.000 614 Auk þess tók stefndi að sér að greiða áhvílandi veðskuld við veðdeild Landsbanka Íslands samkvæmt veðbréfum, útgefnum 29. desember 1966 og 16. ágúst 1967 að eftirstöðvum kr. 310.820.68 við undirskrift kaupsamnings. Eftirstöðvar kaupverðsins skyldu greiðast með skuldabréfi til 10 ára. Samkvæmt ákvæðum kaup- samnings átti öll eignin að vera laus til afnota 16. nóvember 1970, en 15. nóvember flutti stefndi í umrætt húsnæði. Samkvæmt kaup- samningnum skyldi afsal gefið út 20. febrúar 1971, en slíkt afsal hefur ekki verið lagt fram í málinu. Í málinu hefur verið lagt fram hraðbréf, dags. 10. júní 1971, frá lögmanni stefnanda til stefnda, þar sem m. a. segir svo orð- rétt: „Umbj. m. Bjarni Júlíusson, sem er viðsemjandi yðar skv. greindum samningi, hefur tjáð mér, að verulegar vanefndir hafi orðið á greiðslu frá yður og hafi hann því ákveðið að rifta samn- ingnum. Hefur hann falið mér að tilkynna yður um þetta. Van- efndir þær, sem umbj. m. vill bera fyrir sig, eru þær, sem hér segir: A. Greiðslurnar skv. 1. og 2. tl. kaupsamningsins voru ekki inntar af hendi á réttum tíma og með réttum hætti, heldur eftir mikla eftirgangsmuni. B. 250.000.00 skv. 3. lið samningsins eru enn ógreiddar. C. Ekki hefur verið staðið í skilum með greiðslur til Veðdeildar Landsbankans 1. maí 1971 skv. 5. lið kaupsamningsins. Samkvæmt framansögðu tilkynnist yður, að áðurnefndum samn- ingi er rift, og ber yður að víkja tafarlaust úr hinu selda húsnæði gegn endurgreiðslu þess fjár, sem umbj. m. hefur tekið við úr hendi yðar vegna kaupanna. Yður skal sérstaklega bent á, að umbj. m. á vafalausan rétt til einhliða riftunar á samningnum eins og vanefndum yðar er háttað, og munuð þér því verða gerður ábyrgur fyrir sérhverri töf, er verða kann á því, að þér víkið úr húsnæðinu, svo og kostnaði, er af slíkum töfum kann að leiða. Héðan í frá telur umbj. m. sig óbundinn af nefndum kaupsamn- ingi sínum við yður og samninginn niðurfallinn fyrir riftun, en áskilur sér allan rétt til lögmæltra skaðabóta og aðgerða samfara riftun þessari“. Aðiljar málsins hafa báðir komið fyrir dóm. Verða framburðir þeirra einungis raktir Í samræmi við það, hvernig mál þetta hefur nú verið lagt í dóm. Stefnandi sagði, að greiðsla samkvæmt 1. tl. í kaupsamningn- um hafi verið innt af hendi nokkrum dögum seinna en hún átti 615 að fara fram, greiðsla samkvæmt 2. tl. sömuleiðis eftir gjalddaga, svo nokkrum dögum munaði, en greiðsla samkvæmt 3. tl. hafi eigi farið fram og af því sé málið risið. Stefnandi sagði, að í maí 1971, eftir að hann hafi margkrafið stefnda um greiðslu síðastnefndu afborgunarinnar og ætíð fengið þau svör hjá hon- um, „að þetta væri alveg að koma“, hafi verið haldinn fundur með stefnda og lögfræðingi stefnanda á skrifstofu lögmannsins til þess að reyna sættir Í málinu. Af hálfu stefnda hafi þá verið boðin fram bankabók, sem þó hafi ekki náð fjárhæð afborgunar með vöxtum, og sagðist stefnandi því hafa hafnað henni. Sagðist hann minna, að í bókinni hefðu verið kr. 220.000. Stefnandi sagð- ist hvorki fyrir fundinn né á honum hafa minnst á riftun við stefnda. Á fundinum hafi stefndi ekki sagst geta útvegað þá peninga, sem á vantaði. Ekki sagðist hann muna, hvort hann hefði rætt þessi mál við stefnda frekar fram að því, að honum var sent áðurnefnt riftunarbréf. Stefnandi sagði rangt vera, að hann hefði veitt stefnda greiðslufrest og algerlega væri úr lausu lofti gripið að segja, að hann hafi ekki vantað peninga. Stefnda hafi verið fullkunnugt um, að hann hafi ætlað að kaupa sér aðra fasteign, en úr því hafi ekki orðið enn þann dag í dag, einmitt vegna vanskila stefnda. Stefnandi sagðist kannast við, að stefndi hefði boðið honum einhverjar inngreiðslur eftir því sem stefnda hafi safnast fé, en ekki sagðist stefnandi geta sagt til um hæð þeirra fjárhæða, en hitt væri rétt, að hann hefði hafnað slíkum greiðslum. Stefnandi sagðist alltaf hafa vonast til, að stefndi gerði skil á afborgunum samkvæmt áðurnefndum 3. tl. og því hafi hann ekki beitt hann neinum harðræðum. Stefnandi sagðist hafa ætlað í námsferð til útlanda um sumarið og af því tilefni, „til þess að reyna að fá málið útkljáð“, hafi áðurnefndur fundur í maí verið haldinn. Loks sagðist stefnandi ekki minnast þess, að nefnd afborgun hafi verið boðin fram fyrr en á gjalddaga af- borgunar samkvæmt 4. tl, þ. e. 20. júní 1971. Stefndi sagði fyrir dómi, að greiðsla samkvæmi 1. tl. kaup- samnings hafi við undirskrift hans verið greidd með víxli „frá Guðmundi Karlssyni“, en hann hafi ekki fylgst með því, hvenær greiðslan samkvæmt víxlinum hafi komið frá Guðmundi. Greiðsla samkvæmt 2. tl. kaupsamnings hafi hins vegar farið fram á gjald- daga, „og það er eina greiðslan, sem þarna fór fram alveg á rétt- um degi að mér vitanlega“. Greiðslan samkvæmt 3. tl. kaupsamn- ings hafi hins vegar dregist. Sagðist stefndi hafa ætlað að inna hana af hendi með greiðslum, sem hann fengi frá áðurnefndum 616 Guðmundi Karlssyni, sem hafi keypt af honum (þ. e. Stefnda) íbúð. Þær greiðslur hafi hann átt að fá á sömu gjalddögum og hann hafi átt að greiða stefnanda samkvæmt kaupsamningnum í þessu máli. Til þess að fullnægja ákvæði margnefnds 3. tl. kaup- samningsins sagðist stefndi hafa ætlað að nota þrjá 100.000 króna víxla, sem hann fengi greidda úr hendi nefnds Guðmundar Karls- sonar. Þær greiðslur hafi hins vegar dregist og hafi Guðmundur ekki greitt fyrsta 100.000 króna víxilinn fyrr en rúmum mánuði eftir gjalddaga, að því er stefndi sagðist halda. Sagðist stefndi allan tímann hafa haft samband við stefnanda og sagt honum, í hvaða vandræðum hann væri út af greiðsludrætti Guðmundar, og hafi stefnandi ætíð tekið honum vel og sagt, að hann skyldi ekki hafa neinar stóráhyggjur af þessum greiðsludrætti. Stefnandi hafi hins vegar ekki viljað taka við áðurnefndum 100.000 krón- um, þegar stefndi hafi boðið honum þær, og hafi stefnandi sagt, að hann vildi helst fá alla fjárhæðina, þ. e. kr. 250.000, á einu bretti. Stefndi sagðist hafa lagt þær fjárhæðir, sem hann fékk frá áðurnefndum Guðmundi, inn í bankabók og þá bankabók hafi hann boðið fram sem greiðslu á áðurnefndum fundi með lögmanni stefnanda. Hafi þá verið í bókinni rúmar 230.000 krón- ur. Á fundinum hafi stefnandi hafnað greiðsluboðinu og á sama fundi hafi stefnandi og lögmaður hans rætt um það, „að það gæti orðið þarna um riftunarmöguleika að ræða, ef þetta héldi áfram“. Stefndi sagði, að eftir þennan fund hafi stefnandi a. m. k. einu sinni, ef ekki tvisvar, komið í heimsókn til hans og þá hafi hann (stefndi) endurtekið, að stefnanda stæði alltaf til boða þessi bók og þeir peningar, sem upp á vantaði, enda væri hann (stefndi) með þá handbæra. Stefndi sagðist hins vegar ekki hafa boðið stefnanda kr. 250.000 í lausum peningum, enda sagðist hann ekki hafa séð neinn mismun á því, hvort hann afhenti honum bankabók með innstæðu í eða peningana lausa. Þá sagði stefndi orðrétt: „Á þessu stigi málsins, þegar málið var komið út í þetta, og ég fer að hugsa til baka, þá finnst mér allt í einu eins og hann hafi ekki viljað taka neina greiðslu. Það eina, sem maður- inn vildi á þessum tíma, það var eins og hann hefði séð eftir því að hafa selt íbúðina og hann vildi rifta þessum kaupum fyrir alla muni. Málið ber þá alveg með sér, að hann hafði engan áhuga á peningunum á þessu stigi málsins ...“. Við samprófun aðilja sagði stefndi ekki rétt vera, að stefnandi hafi margkrafið hann um greiðslu afborgunar samkvæmt marg- nefndum 3. tl. kaupsamningsins, heldur hafi hann haft samband 617 við stefnanda og sagt honum frá gangi mála og hafi þá stefnandi sagt, að þetta mundi verða í lagi og hann mundi vilja taka greiðsl- una á einu bretti, þegar hún kæmi. Sagðist stefndi hafa talið af hátiarlagi stefnanda á þessum tíma, að hann hefði veitt sér greiðslufrest. Ítrekað aðspurður við samprófun sagði stefndi, að hann hefði ekki boðið fram áðurnefnda innstæðu í bankabók að viðbættu því, sem á vantaði, fyrr en eftir að riftunin hafi átt sér stað. III. Kröfu sína um viðurkenningu á réttmæti riftunarinnar frá 10. júní 1971 byggir stefnandi á því, að vanefndir af hálfu stefnda hafi þá verið orðnar svo stórfelldar, að réttlætt gæti riftun af hálfu stefnanda. Þegar hinar fyrstu greiðslur samkvæmt kaup- samningi aðilja hafi fallið í gjalddaga, hafi orðið greiðslufall af hálfu stefnda. Greiðslur samkvæmt 1. og 2. tl. kaupsamningsins, samtals að fjárhæð kr. 150.000, hafi þó fengist greiddar með eftir- gangsmunum og eftir nokkurn greiðsludrátt. Greiðsla samkvæmt 3. tl. kaupsamningsins, kr. 250.000, hafi ekki verið greidd á gjald- daga og hafi verið ógreidd, er riftun hafi komið fram af hálfu stefnanda, og sé raunar ógreidd enn. Þegar riftun hafi verið gerð, hafi auk þess verið fyrirsjáanleg vanefnd á greiðslu að fjárhæð kr. 250.000 samkvæmt 4. tl. nefnds kaupsamnings. Þá sé enn á það að líta, að stefndi hafi ekki staðið í skilum með greiðslu af- borgunar af hinu yfirtekna veðdeildarláni, sem verið hafi á nafni stefnanda, og hafi sú vanefnd stefnda verið bagaleg fyrir stefn- anda og til þess fallin að rýra lánstraust hans og álit út á við. Með tilliti til framangreindra vanefnda eigi stefnandi vafalausan rétt til riftunar á samningi aðilja. Riftun sé fram komin með lögverk- unum frá samningsdeginum, 7. nóvember 1970, þannig að öll rétt- indi og skyldur aðilja samkvæmt aðalefni samningsins séu niður fallin, eða í síðasta lagi með lögverkunum frá þeim degi, er áður- nefnt riftunarbréf barst stefnanda. Ef litið sé á reglur lausafjár- kaupalaganna, sbr. meginreglu 28. gr. laganna, um riftun og úr- lausn dómstóla í málum um riftun fasteignakaupa, sé ljóst, að framangreindar vanefndir séu þess eðlis og svo stórfelldar, að stefnanda hafi verið tvímælalaust rétt að rifta umræddum kaup- um, enda sé ósannað, að stefnandi hafi veitt stefnda nokkurn gjaldfrest. Sömuleiðis sé ósannað, að lögleg greiðsla hafi verið boðin, fyrr en eftir að riftun átti sér stað. Kröfu sína um sýknu styður stefndi þeim rökum, að ekki hafi verið um veruleg vanskil að ræða af hans hálfu og reyndar hafi 618 stefnandi veitt honum gjaldfrest og neitað að taka við greiðslum upp í kaupsamninginn, er þær hafi verið fram boðnar. Af hálfu stefnda er því mótmælt, að um vanskil hafi verið að ræða á greiðslum samkvæmt 1. og 2. íl. kaupsamningsins. Þegar að því hafi komið, að greiðsla á kr. 250.000 samkvæmt 3. tl. samningsins hafi átt að fara fram, hinn 20. febrúar 1971, hafi staðið þannig á, að stefndi hafi átt sama dag að fá greidda þrjá víxla vegna sölu húseignarinnar, er hann áður átti, samtals kr. 300.000. Víxlarnir hafi eigi verið greiddir á gjalddaga og hafi hann tjáð stefnanda það og spurt jafnframt, hvort það kæmi honum ekki illa, en stefndi hafi verið hinn rólegasti og sagt, að sér lægi ekki á pen- ingunum. Er fyrsti víxillinn hafi svo verið greiddur þann 5. mars 1971, hafi stefndi strax boðið stefnanda þá fjárhæð, þ. e. kr. 100.000, en stefndi hafi þá sagst heldur vilja fá greiðslu allrar fjárhæðarinnar, kr. 250.000, enda lægi sér ekki á greiðslu. Stefndi hafi síðan ítrekað greiðslutilboð sín eftir því sem víxlar hans innheimtust, en stefnandi hafi enn neitað viðtöku greiðslu. Því miður hafi stefndi ekki lagt fé þetta í greiðslugeymslu, en í spari- sjóðsbók hafi hann lagt í þrennu lagi kr. 230.741 og sé þessi bók í vörslum lögmanns hans. Síðan hafi það alt í einu gerst 10. júní 1971, að stefnandi hafi tilkynnt steinda, að hann óskaði að rifta kaupunum, en síðast hafi stefndi boðið stefnanda full skil greiðsl- unnar samkvæmt 3. tl. kaupsamningsins hinn 20. maí 1971. Ótti stefnanda við áframhaldandi greiðsludrátt hafi reynst ástæðu- laus. Um mistök af hálfu stefnda hafi verið að ræða að greiða ekki af umræddu veðdeildarláni á réttum tíma. Það hafi þó ekki áhrif á riftunarrétt stefnanda og hafi raunar verið úr þessu bætt. Stefnda hafi missést um þetta, þar sem tilkynning um gjalddaga hafi eigi verið send honum. Varakröfu sína um riftun miðað við málshöfðunardðag styður stefndi þeim rökum, að skilyrði riftunar hafi því síður þá verið fyrir hendi, að tilboði um fullar efndir kaupsamningsins hafi stefnandi þá hafnað, þó að fast væri leitað eftir að fá að greiða. IV. Við munnlegan málflutning var viðurkennt af hálfu stefnanda, að hann hefði tekið við víxli sem greiðslu samkvæmt Í. tl. um- rædds kaupsamnings. Í sama þinghaldi var af hálfu stefnda lögð fram kvittun, dags. 16. desember 1970, fyrir greiðslu á kr. 100.000 upp í kaupverð umræddrar íbúðar, og var eigi mótmælt af hálfu 619 stefnanda, að um væri að ræða greiðslu samkvæmt 2. tl. kaup- samningsins. Af hálfu stefnda er viðurkennt, að greiðsludráttur hafi orðið, að því er varðar afborgun samkvæmt 3. tl. kaupsamningsins, að fjárhæð kr. 250.000, svo og að hann hafi eigi greitt af umræddu veðdeildarláni á réttum gjalddaga. Ósannað er, að stefndi hafi boðið stefnanda á lögmætan hátt greiðslu samkvæmt 3. tl. nefnds kaupsamnings, fyrr en eftir að umræddum kaupum var rift, sbr. framburð stefnda sjálfs hér fyrir dómi. Einnig er ósannað, að stefnandi hafi veitt stefnda nokkurn greiðslufrest. Þegar virtir eru málavextir í heild, lítur dómurinn svo á, að hér hafi verið um svo verulega vanefnd af hálfu stefnda að ræða, að stefnanda hafi verið rétt að rifta umræddum kaupum. Það gerði hann með bréfi, dags. 10. júní 1971. Aðalkrafa hans hér fyrir dómi er, að sú riftun verði staðfest. Sú krafa er samkvæmt framansögðu tekin til greina. Eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðilja beri kostnað sinn af málinu. Björn Þ. Guðmundsson borgardómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Tekin er til greina krafa stefnanda, Bjarna Júlíussonar, um riftun á kaupsamningi hans og stefnda, Stefáns Eiríks- sonar, dags. 7. nóvember 1970, um 5 herbergja íbúð til vinstri á 1. hæð í húsinu nr. 34 við Hraunbæ í Reykjavík. Hvor aðilja beri kostnað sinn af málinu. 620 Mánudaginn 23. júní 1975. Nr. 2/1975. Kyndill h/f (Áki Jakobsson hrl.) gegn Ragnari Jónssyni hæstaréttarlögmanni (sjálfur). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Víxilmál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 7. janúar 1975. Krefst hann þess aðallega, að meðferð málsins frá og með þinghaldi 21. október 1974 verði ómerkt og málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dóms- álagningar að nýju. Til vara krefst hann sýknu. Í báðum til- vikum krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Engir þeir annmarkar þykja vera á meðferð máls í héraði, að ómerkingu varði. Stefndi hefur lýst yfir því hér fyrir dómi, að Á. H. Magnús- son á Co. sé eigandi víxla þeirra, sem um ræðir í máli þessu. stefndi er handhafi þeirra samkvæmt eyðuframsali til inn- heimtu, og er honum því rétt að innheimta þá í eigin nafni. Með þessari athugasemd og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann að und- anskildu málskostnaðarákvæði hans. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti þykir hæfilega ákveðinn 300.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður að undan- skildu málskostnaðarákvæði hans. 621 Áfrýjandi, Kyndill h/f, greiði stefnda, Ragnari Jóns- syni hæstaréttarlögmanni, samtals 300.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Keflavíkur 21. október 1974. Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum mál- flutningi í dag, hefur Ragnar Jónsson hæstaréttarlögmaður, Hvert- isgötu 14, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþingi Keflavíkur með stefnu, útgefinni 25. september sl. og birtri 26. september sl., á hendur Kyndli h/f í Keflavík til greiðslu víxilskuldar að fjárhæð kr. 1.647.474 auk 1.5% dráttarvaxta fyrir hvern byrjaðan van- skilamánuð af kr. 219.200 frá 4. febrúar 1973 til 12. febrúar 1974, af kr. 438.400 frá þeim degi til 16. febrúar 1974, af kr. 657.600 frá þeim degi til 3. mars 1974, af kr. 1.101.200 frá þeim degi til 20. mars 1974, af kr. 1.396.200 frá þeim degi til 28. apríl 1974 og af kr. 1.647.474 frá þeim degi til 15. júlí 1974, en 2% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 15. júlí 1974 til greiðslu- dags, kr. 1.290 í bankakostnað og kr. 1.200 í afsagnarkostnað og málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Í stefnu er málavöxtum lýst svo: Skuld þessi er vegna 6 víxla, sem allir eru útgefnir og ábaktir af Á H. Magnússyni á Co. og allir samþykktir til greiðslu af Kyndli h/f, Keflavík. Víxlarnir eru sem hér segir: 1. Kr. 219.200, útgefinn 1. janúar 1974, samþykktur til greiðslu 4. febrúar 1974 í Verslunarbanka Íslands h/f í Keflavík, afsagður 6. febrúar 1974. 2. Kr. 219.200, útgefinn 13. desember 1973, samþykktur til greiðslu 12. febrúar 1974 í Verslunarbanka Íslands h/f í Keflavík, afsagður 14. febrúar 1974. 3. Kr. 219.200, útgefinn 30. desember 1973, samþykktur til greiðslu 16. febrúar 1974 í Verslunarbanka Íslands h/f í Keflavík, afsagður 19. febrúar 1974. 4. Kr. 443.600, útgefinn 3. janúar 1974, samþykktur til greiðslu 3. mars 1974 í Útvegsbanka Íslands h/f í Keflavík, afsagður 3. mars 1974. 5. Kr. 295.000, útgefinn 21. desember 1973, samþykktur til greiðslu 20. mars 1974 í Verslunarbanka Íslands h/f í Kefla- vík, afsagður 22. mars 1974. 622 6. Kr. 251.274, útgefinn 1. mars 1974, samþykktur til greiðslu 28. apríl 1974 í Verslunarbanka Íslands h/f í Keflavík, af- sagður 30. mars 1974 (sic). Stefnandi segir og í stefnu, að allir víxlarnir hafi verið afsagðir sökum greiðslufalls, eins og að ofan greinir. Í greinargerð sinni segir stefnandi, að útgefandi víxlanna, Á. H. Magnússon ár Co., hafi látið þá í banka í þeirri von, að samþykkjandi mundi greiða þá. Sú von hafi brugðist, hann hafi þá leyst til sín víxlana og síðan afhent stefnanda þá. Stefnandi kveðst því leggja víxlana fram í máli þessu til innheimtu á hendur samþykkjanda. Stefnandi byggir kröfu sína um sýknu á því, að víxlarnir séu greiddir. Hann hafi samkvæmt tilmælum forstöðumanns firmans Á. H. Magnússonar £z Co. í Reykjavík, þrátt fyrir það að víxl- arnir væru ekki komnir í gjalddaga, leyst til sín fyrir firmað Á. H. Magnússon ér Co. vörureikninga og farmskírteini fyrir vörum frá firmanu J. A. Pennington ér Co. í Englandi, en skjöl þessi hafi legið í Útvegsbanka Íslands í Keflavík. Stefndi kveður sig hafa gert þetta hinn 18. febrúar og hafi krafan numið kr. 2.893.055 og sé dómsskjal nr. 10 kvittun fyrir þessari greiðslu til bankans. Daginn eftir hafi hann sent hin útleystu skjöl til firmans Á. H. Magnússonar ér Co. með bréfinu á dómsskjali nr. 11. Jafnframt hafi hann í sama bréfi á dómsskjali nr. 11 talið upp alla víglana 6, sem stefnt sé fyrir í máli þessu, að upphæð kr. 1.647.474, og auk þess séu þar nefndir aðrir 2 víxlar að upphæð kr. 250.000 hvor, eða samtals kr. 500.000. Víxlarnir, sem stefnt sé fyrir í þessu máli, nemi kr. 1.647.474, eða samtals kr. 2.147.474. Í bréf- inu á dómsskjali nr. 11 sé þessi upphæð dregin frá greiðslunni samkvæmt dómsskjali nr. 10 og verði þá eftir kr. 745.581. Í bréf- inu sé skorað á firmað Á. H. Magnússon ér Co. að greiða þessa upphæð og bréfsafritin á dómsskj. nr. 12, 13 og 14 séu ítrekanir á þessum kröfum að skila víxlunum og greiða kr. 745.581. Pen- ingaupphæðina hafi firmað Á. H. Magnússon ér Co. greitt, en víxlunum hafi það ekki skilað. Stefndi segir í greinargerð sinni, að í máli þessu sé stefnandi Ragnar Jónsson hæstaréttarlögmaður, og ef um venjulegt mál- færsluumboð væri að ræða og firmað Á. H. Magnússon ér Co. væri eigandi víxlanna, þá væri málssókn að vísu ástæðulaus, en eðlileg málslok yrðu þá, að stefnandi yrði skyldaður til þess að afhenda umbjóðanda hans, þ. e. a. s. stefnda, víxla þessa án endur- gjalds, með því að hann sé búinn að greiða þá. Vitnið Ásgeir Haukur Magnússon stórkaupmaður, fæddur 23. 623 júní 1936, til heimilis Háaleitisbraut 119, Reykjavík, kom fyrir réttinn í dag, og kvaðst vitnið hafa gefið út víxla þá, sem stefnt sé fyrir í máli þessu, f. h. fyrirtækisins Á. H. Magnússonar ér Co., en vitnið kvaðst vera eini prókúruhafi þess fyrirtækis, en það fyrirtæki sé sameignarfélag. Vitnið kvaðst hafa framselt víxlana til Ragnars Jónssonar hæstaréttarlögmanns til fullra umráða, en kvaðst ekki svara því, hvort þeir hefðu verið framseldir til eignar, en vísaði til Ragnars Jónssonar hæstaréttarlögmanns með svar á þeirri spurningu. Vitnið kvaðst hafa leyst til sín úr banka alla þá víxla, sem stefnt er fyrir, og kvaðst hafa leyst þá til sín, eftir að þeir voru gjaldfallnir, eins og víxlarnir beri með sér. Vitnið kvaðst áður hafa selt víxlana í Útvegsbanka Íslands í Reykjavík og Verslunarbanka Íslands h/f í Reykjavík og leyst þá síðan til sín aftur, eftir að þeir voru gjaldfallnir. Vitninu var kynnt grein- argerð stefnda á dómsskjali nr. 9 og lýsti því yfir, að það, sem þar kæmi fram, væri „ómerkur þvættingur, sem honum beri ekki skylda til að svara og vísar til lögmanns síns“. Vitnið sagði að- spurt, að stefndi hefði greitt skjöl í Útvegsbanka Íslands, sem hafi verið á nafni fyrirtækis vitnisins, en hann hefði gert þá greiðslu upp við stefnda, sem honum hefði borið að gera, og varði sú greiðsla ekkert þá víxla, sem hér væri stefnt út af, þeir væru ógreiddir. Vitninu var sýnt dómsskjal nr. 10, kvittun frá Útvegs- banka Íslands, og mundi vitnið ekki eftir því að hafa séð kvitt- unina, en ekki væri ólíklegt, að kvittun þessi stemmdi við þau skjöl, sem stefndi hefði greitt og vitnið hafði fengið í hendurnar. Vitnið kvaðst hafa greitt stefnda það, sem honum hefði borið að greiða, á skrifstofu hans í Keflavík og fengið þá stimpluð frumrit reikninganna og farmbréfanna. Vitninu var kynnt afrit bréfa dómsskjala nr. 11—14 og kvaðst aldrei hafa fengið þessi bréf og reikningana hafi hann fengið afhenta, eins og áður greinir, en ekki fengið þá senda í pósti. Vitnið kvaðst aðspurt ekki hafa fengið sérstaka kvittun frá stefnda, en hann hefði fengið frumrit allra reikninganna og farmbréfanna stimpluð greiðslustimpli Útvegsbankans í Keflavík, Þegar hann greiddi stefnda á skrifstofu hans. Vitnið kvaðst hafa greitt helming vörureikninganna samkvæmt samkomulagi við framkvæmdastjóra stefnda, Jósafat Arngrímsson, og félaga hans, Jóhann Stefánsson, Bústaðavegi 99 í Reykjavík, en samkomulag hefði verið um það, að vitnið greiddi helming af kostnaði var- anna, þar sem ákveðið hefði verið að selja vöruna sameiginlega til verslunarinnar Casanova, Bankastræti 9, Reykjavík, og hefði 624 það verið gert, en vörurnar hefðu verið „tollklareraðar“ af Jó- hanni Stefánssyni og afhentar af Jóhanni til verslunarinnar. Vitn- ið kvaðst hafa greitt helming vörureikninganna á skrifstofu stefnda, eins og áður greinir. Vitnið sagði, að greiðslur fyrir vörurnar, en það hefðu verið víxlar frá Casanova, hefði verið skipt í samræmi við samkomulagið og skipt til helminga milli vitnisins annars vegar og stefnda og Jóhanns Stefánssonar hins vegar. Vitnið sagði, að Jóhann Stefánsson hefði verið vitni að því, að vitnið greiddi sinn helming vörunnar á skrifstofu stefnda í Keflavík. Í þessu þinghaldi kom fram krafa um það frá stefnda, að hann fengi frekari frest í málinu til þess að leiða vitni og aðilja. Stefn- andi neitaði stefnda um þennan frest, og var kveðinn upp úr- skurður um það ágreiningsatriði í því réttarhaldi. Niðurstaða þess úrskurðar var sú, að stefnda var synjað um umbeðinn frest. Varnarástæða stefnda í máli þessu er sú, að umræddir víxlar, sem stefnt er út af, séu greiddir. Víxlarnir bera það ekki með sér, að þeir séu greiddir. Samkvæmt 208. gr. laga nr. 85/1936, sem skýra ber þröngt, getur stefndi ekki haft uppi þá vörn í máli þessu, að víxlarnir séu greiddir. Stefndi hefur því engar lögfullar varnir fært fram gegn víxlunum, og verður því að dæma málið eftir framlögðum gögnum stefnanda. Þar sem stefnandi hefur lagt fram frumrit víxlanna með eyðuframsali til sín svo og af- sagnargerð, verða kröfur hans teknar til greina að öllu leyti, enda eru engir þeir gallar á málatilbúnaði, er frávísun varða. Málskostnaður tildæmist kr. 250.000. Jón Eysteinsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Kyndill h/f, greiði stefnanda, Ragnari Jónssyni hæstaréttarlögmanni, kr. 1.647.474 með 1.5% dráttarvöxtum á mánuði og fyrir brot úr mánuði af kr. 219.200 frá 4. febrúar 1974 til 12. febrúar s. á., af kr. 438.400 frá þeim degi til 16. febrúar 1974, af kr. 657.600 frá þeim degi tili 3. mars 1974, af kr. 1.101.200 frá þeim degi til 20. mars 1974, af kr. 1.396.200 frá þeim degi til 28. apríl 1974, af kr. 1.647.474 frá þeim degi til 15. júlí 1974, en 2% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá þeim degi til greiðsludags, kr. 2.490 í banka- og afsagnarkostnað og kr. 250.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 625 Mánudaginn 23. júní 1975. Nr. 26/1975. Kyndill h/f (Áki Jakobsson hrl.) gegn Flugmó h/f og gagnsök (Kristján Eiríksson hr|l.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Víxilmál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 24. febrúar 1975. Krefst hann sýknu af öllum kröfum gagn- áfrýjanda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 12. mars 1975. Krefst hann staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að stað- festa hann. Rétt er, að aðaláfrýjandi greiði sagnáfrýjanda 75.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Kyndill h/f, greiði gagnáfrýjanda, Flugmó h/f, 75.000 krónur í málskostnað fyrir Hæsta- rétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Keflavíkur 9. janúar 1975. Mál þetta, sem þingfest var 20. nóvember 1974 og dómtekið 7. janúar sl., hefur Magnús Fr. Árnason hæstaréttarlögmaður, Aust- urstræti 5, Reykjavík, í h. Flugmó h/f, Reykjavík, höfðað fyrir dóminum með stefnu, birtri 13. nóvember sl., gegn versluninni Kyndli h/f, Hafnargötu 21, Keflavík, til greiðslu víxilskuldar að fjárhæð kr. 545.842 með 1.5% mánaðarvöxtum af kr. 272.842 frá 40 626 28. febrúar 1974 til.14. mars 1974 af kr. 545.842 frá þeim degi til 15. júlí 1974, en með 2% mánaðarvöxtum frá þeim degi til greiðsludags, kr. 420 í afsagnarkostnað og málskostnaðar að mati réttarins. Stefndi sótti þing við þingfestingu máls þessa 20. nóvember 1974 og skilaði síðan greinargerð í málinu 4. desember sl. Stefndi gerir þær kröfur í greinargerð sinni, að hann verði algerlega sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu og honum verði tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati réttarins. Stefndi kveður vixla þá, sem stefnt sé fyrir í máli þessu, vera greidda og hafi stefnandi átt að vera búinn að afhenda honum víxla þessa. Hann segir, að dómsskjal nr. 5, en það er kvittun Péturs Filippus- sonar, dags. 19. mars 1974, hljóði svo: „Í dag hefur undirritaður móttekið víxla fyrir kr. 1.546.296.00 til greiðslu uppí víxla pr. 31. 3. kr. 460.000.00, pr. 14. 3. kr. 273.000.00, pr. 28. 2. kr. 272.842.00, samtals kr. 1.005.842.00, samþykkta af Kyndli h.f. kr. (sic) og samþykkt tvo víxla samtals að upphæð kr. 540.455.00 fyrir mismuninum. Rv. 19. mars 1974, Pétur Filippusson““. Stefndi kveður sig þegar hafa afhent stefnanda víxil pr. 31. mars að fjár- hæð kr. 460.000 og verði hann lagður fram í máli þessu til sönn- unar. Auk þess hafi stefnandi greitt víxlana tvo, samtals að upp- hæð kr. 540.455, en þá hafi hann greitt í Samvinnubanka Íslands, Keflavík, útibúi. Stefndi kvað stefnanda ekki hafa getað skilað strax þeim tveim víxlum, sem stefnt sé fyrir í máli þessu, þar eð Þeir hafi verið í Búnaðarbankanum í Reykjavík, en stefnandi hafi sagst mundu skila þeim, er hann væri búinn að selja víxla þá, sem stefndi hafi afhent honum 19. mars 1974, en þá mundi hann borga þá og senda stefnda. Það gerði hann hins vegar ekki og sé nú stefnt fyrir þeim í þessu máli, en þeir hafi báðir verið nefndir í móttökukvittuninni pr. 14. mars, kr. 273.000, og pr. 28. febrúar, kr. 272.842. Stefndi segir í greinargerð sinni, að hann hafi sent lögmanni stefnanda bréf, þar sem hann hafi tjáð lögmanninum, að hann mundi fjalla um mál þetta á öðrum grundvelli, og sé þar að sjálfsögðu átt við það, að hann muni kæra misferli þetta fyrir sakadómi. Það hafi hann hins vegar ekki gert, en trúir því ekki að óreyndu, að stefnandi og lögmaður hans felli ekki mál þetta niður og afhendi honum víxla þá, sem stefnt er fyrir í máli þessu sem greidda, þar sem skrifleg sönn- unargögn liggi fyrir því, að víxlar þessir séu greiddir. Hinn 10. desember fór fram aðiljayfirheyrsla í máli þessu fyrir bæjarþingi Keflavíkur. Kom þá fyrir réttinn framkvæmdastjóri 627 stefnanda, Pétur Filippusson, Selási 3, Reykjavík. Honum var sýnt dskj. nr. 6 (kvittun undirrituð Pétur Filippusson) og kvaðst ekki hafa undirritað þessa yfirlýsingu, en aftur á móti sé hans skrift á nafnrituninni á kvittuninni, en telur helst þá skýringu að finna á nafnritun sinni á þessu blaði, að hann hafi verið að rita nafn sitt í einhverju fikti, þegar hann var að tala í síma, og hefði blaðið þá verið autt. Hann kvaðst yfirleitt ekki rita nafn sitt þannig, er hann undirritaði eitthvað, hann vandaði sig yfir- leitt ekki þá eins mikið og komi þarna fram. Hann kvaðst ekkert hafa fengið greitt upp í þá víxla, sem stefnt væri útaf í máli þessu. Hann sagði, að dskj. nr. 8 (greiddur víxill) væri algerlega óviðkomandi þeim víxlum, sem stefnt er fyrir í þessu máli. Hann sagði aðspurður, að þeir tveir víxlar, sem nefndir væru síðast á dskj. nr. 6 að fjárhæð kr. 540.455 hefðu verið samþykktir og út- gefnir af honum og seldir Samvinnubankanum í Keflavík og síðan hafi hann greitt þá á gjalddaga þeirra. Hann kvaðst aðspurður hafa tekið við ávísun vegna framangreindra víxla frá Samvinnu- bankanum í Keflavík. Þá kom einnig fyrir réttinn sama dag framkvæmdastjóri stefnda, Jósafat Arngrímsson, Holtsgötu 37, Ytri-Njarðvík. Hann kvaðst hafa ritað dskj. nr. 6 á verkstæði Flugmó h/f, Selási 3, Reykjavík, þann 19. mars 1974. Hann kvað Pétur hafa síðan undirritað yfir- lýsinguna, um leið og þau viðskipti hefðu gerst, er yfirlýsingin greindi frá. Hann sagðist hafa móttekið víxla að fjárhæð kr. 540.455 og hann hefði síðan afhent þá Guðbjarti Pálssyni, sem hefði selt þá í Samvinnubanka Íslands h/f í Keflavík og látið Örn Clausen fá andvirðið. Hann sagði, að víxlar þeir, sem hann afhenti Pétri greint sinn, hefðu verið samþykktir af ýmsum að- iljum, og kvaðst muna eftir víxlum á verslunina Casanova, sem hann kveðst vita til, að Pétur hefði síðan fengið greidda. Hann sagði, að Pétur hefði ætlað að selja þá víxla, sem hann hefði afhent, en nota andvirðið til að innleysa þá þrjá víxla að fjár- hæð kr. 1.005.842, sem Búnaðarbankinn hefði á Kyndil h/f. Hann kvað enga skrá hafa verið gerða yfir þá víxla, sem hann hefði afhent Pétri greint sinn. Pétur Filippusson kom að nýju fyrir réttinn og sagðist hafa fengið einn víxil á Casanova að fjárhæð kr. 260.000 afhentan sem greiðslu frá Jósafat Arngrímssyni, en hann hefði verið til greiðslu á öðru en þeim víxlum, sem hér væri stefnt fyrir. Aðra víxla kvaðst hann ekki hafa fengið frá Jósafat Arngrímssyni. Hann ítrekaði, að hann hefði enga greiðslu fengið frá stefnda upp í 628 víxla þá, er hér væri stefnt fyrir. Ekki þykir ástæða til að rekja frekar framburði aðilja í réttarhaldi þessu. 7. janúar sl. var þingað í máli þessu. Var það þinghald boðað með símskeyti til lögmanna aðilja. Í þinghald þetta var ekki mætt af hálfu stefnda í málinu, og krafðist stefnandi þá þess, að málið yrði dómtekið. Þar sem þingsókn féll niður af hálfu stefnda í máli þessu, verður að dæma mál þetta eftir þeim gögnum og skil- ríkjum, sem stefnandi hefur lagt fram í málinu, og með tilliti til þess, sem fram hefur komið af hálfu stefnda, sbr. 118. gr. laga nr. 85,/1936. Þær varnir, sem stefndi hefur haft uppi um efni máls í máli þessu, eru ekki ein þeirra varna, sem hafa má uppi um efni máls í víxilmálum, sbr. 208. gr. laga nr. 85/1936. Dómurinn lítur svo á, að dskj. nr. 6, þ. e. a. s. kvittun undirrituð „Pétur Filippus- son“, geti ekki komið til álita í þessu máli, þar sem hér er um víxilmál að ræða. Eins og áður segir, verður að dæma mál þetta eftir framkomnum gögnum og skilríkjum stefnanda, og þar sem ekkert hefur komið fram af hálfu stefnda í máli þessu, er hnekki kröfum hans, og stefnandi hefur lagt fram frumrit víxlanna svo og afsagnargerð, verða kröfur hans teknar til greina að öllu leyti, enda engir þeir gallar á málatilbúnaði, er frávísun varða. Málskostnaður tildæmist kr. 75.000. Jón Eysteinsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Kyndill h/f, greiði stefnanda, Flugmó h/f, kr. 545.842 með 1.5% dráttarvöxtum á mánuði og fyrir brot úr mánuði af kr. 272.842 frá 28. febrúar 1974 til 14. mars 1974, af kr. 545.842 frá þeim degi til 15. júlí 1974, en 2% dráttar- vöxtum á mánuði og fyrir brot úr mánuði frá þeim degi til greiðsludags, kr. 420 í afsagnarkostnað og kr. 75.000 í máls- kostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 629 Miðvikudaginn 25. júní 1975. Nr. 154/1974. Kyndill h/f (Áki Jakobsson hrl.) gegn Kristjáni Vilhelmssyni (Einar Viðar hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr. Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Fjárnámsgerð staðfest. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 18. september 1974. Krefst hann þess, að hin áfrýjaða fjárnámsgerð verði felld úr gildi og að stefnda verði dæmt að greiða honum málskostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hinnar áfrýjuðu fjárnámsgerð- ar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Með stefnu 30. apríl 1974 höfðaði stefndi mál fyrir bæjar- þingi Keflavíkur á hendur áfrýjanda til greiðslu skuldar að fjárhæð 284.333 krónur auk vaxta og kostnaðar. Skuld þessi var samkvæmt víxli, útgefnum af stefnda 17. september 1973, en samþykktum af áfrýjanda með gjalddaga 24. desember 1973. Málið var þingfest á bæjarþingi Keflavíkur 8. maí 1974, og á bæjarþinginu 5. júní s. á. var gerð með aðiljum svofelld sátt: „Stefndi, Kyndill h.f., Keflavík, greiði stefnanda, Kristjáni Vilhelmssyni, Breiðási 1, Garðahreppi, kr. 284.333.00 ásamt 11% dráttarvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 24. desember 1973 til greiðsludags, kr. 920.00 í banka- og afsagnarkostnað og kr. 37.000.00 í málskostnað, allt þann 5. júlí n. k. Grreiðslustaður er skrifstofa Einars Viðar hrl., Hafnarstræti 11, Reykjavík. Sátt þessi er aðfararhæf. | F. h. stefnanda: Garðar Garðarsson hdl. F. h, stefnda: Bjarni Þór Jónsson“. Sátt þessi er grundvöllur hinnar áfrýjuðu fjárnámsgerðar. Krafa áfrýjanda um, að fjárnámsgerðin verði felld úr gildi, er á því byggð, að Bjarni Þór Jónsson, cand. Juris, sem undir- ritaði sáttina fyrir hann, hafi ekki haft umboð til þess. Hin áfrýjaða fjárnámsgerð ber með sér, að framkvæmda- stjóri og prókúruhafi áfrýjanda, Jósafat Arngrímsson, lýsti yfir því í fógetaréttinum, að áðurnefnd sátt hefði verið gerð „Í sínu umboði, en án sinnar vitundar“. Nefndur framkvæmdastjóri kom fyrir dóm á bæjarþingi Keflavíkur 28. april 1975 og staðhæfði þá, að lögfræðingur sá, sem undirritaði sáttina fyrir hönd áfrýjanda, hefði ekki haft umboð til þess, „enda hafi hann bætt við í fógetarétt- inum „án minnar vitundar“.“ Yfirlýsingu framkvæmdastjóra áfrýjanda fyrir fógetarétti um, að lögfræðingur sá, er undir- ritaði sáttina fyrir áfrýjanda, hafi haft til þess umboð, hefur eigi verið hnekkt, og verður hún lögð til grundvallar dómi í málinu, sbr. og 45. gr. laga nr. 75/1973. Ber því að stað- festa hina áfrýjuðu fjárnámsgerð. Eftir þessum úrslitum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, 40.000 krónur. Dómsorð: Hin áfrýjaða fjárnámsgerð er staðfest. Áfrýjandi, Kyndill h/f, greiði stefnda, Kristjáni Vil- helmssyni, 40.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Fjárnámsgerð fógetaréttar Keflavíkur 12. júlí 1974, Ár 1974, föstudaginn 12. júlí, var fógetaréttur Keflavíkur settur í húsakynnum Kyndils h/f, Hafnarfirði, og haldinn af fulltrúa bæjarfógeta Guðmundi Kristjánssyni með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Fógetaréttarmálið nr. 159/1974: Kristján Vil- helmsson gegn Kyndli h/f. Af hálfu gerðarbeiðanda mætir í réttinum Einar Viðar hæsta- réttarlögmaður og leggur fram nr. 1 gerðarbeiðni og nr. 2 birta sátt 631 bæjarþings Keflavíkur, gerða 5. júní 1974, og krefst fjárnáms til tryggingar sáttinni, kr. 284.333 auk 1)2% mánaðarvaxta frá 24. desember 1973 til greiðsludags, kr. 920 í stimpil- og afsagnarkostn- að, kr. 37.000 í málskostnað, kr. 2.030 fyrir endurrit og fjárnáms- beiðni og alls kostnaðar við gerð þessa og eftirfarandi uppboð, ef til kemur. Forstjóri gerðarþola, Jósafat Arngrímsson, er sjálfur mættur í réttinum. Hann segir sáttina gerða í sínu umboði, en án sinnar vitundar og segir einnig, að víxlinum, er liggur til grundvallar sáttinni, hafi verið stolið. Skoraði fógeti á hann að greiða umkrafða skuld, en hann kveðst ekki greiða/geta greitt. Skoraði fógeti á mætta að benda á eignir gerðarþola til fjár- náms og brýndi fyrir honum að skýra rétt frá og að það varðaði hegningu að skýra rangt frá fyrir fógetaréttinum. Mætti bendir á eftirtalda muni til fjárnáms: Víxil að upphæð kr. 460.000, með gjalddaga þann 20. nóvember nk., samþykktan af Garðari Sigmundssyni, víxil að upphæð kr. 64.957, með gjald- daga þann 1. nóvember nk., samþykktan af Jóni E. Jakobssyni, og víxil með gjalddaga 1. nóvember nk., að upphæð kr. 151.200, samþykktan af Pétri Filippussyni. Fallið var frá virðingu. Fógeti lýsti yfir því, að hann gerði fjárnám í framangreindum víxlum til tryggingar framangreindum kröfum og alls kostnaðar, áfallins og áfallandi, að geymdum betri rétti þriðja manns. Gerðarbeiðandi tók víxlana í sína vörslu. 632 Miðvikudaginn 25. júní 1975. Nr. 212/1974. Kyndill h/f og Jósafat Arngrímsson (Áki Jakobsson hrl.) Segn Stefáni Jónssyni (Jón E. Ragnarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörns- son, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Fjárnámsgerð staðfest. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 11. des- ember 1974. Krefjast þeir þess, að hin áfrýjaða fjárnámsgerð verði úr gildi felld og stefnda dæmt að greiða þeim máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hinnar áfrýjuðu fjárnámsgerð- ar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi áfrýj- enda. Kröfur sínar byggja áfrýjendur á því, að sátt sú, sem gerð var 4. júní 1974 og er grundvöllur fjárnámsins, sé ógild og óbindandi fyrir þá, þar sem lögmann þann, sem sáttina gerði af þeirra hendi, hafi skort umboð til sáttargerðarinnar. Þegar hin áfrýjaða fjárnámsgerð fór fram, var sótt þing af hendi áfrýjenda, en engin andmæli komu fram af þeirra hendi gegn gildi sáttarinnar. Þar sem málsástæðu þessari var ekki hreyft í fógetarétti, kemur hún ekki hér til álita, sbr. 45. gr. laga nr. 75/1973. Samkvæmt þessu ber að staðfesta hina áfrýjuðu fjárnáms- gerð. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjendur til að greiða stefnda óskipt málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 35.000 krónur. Dómsorð: Hin áfrýjaða fjárnámsgerð er staðfest. Áfrýjendur, Kyndill h/f og Jósafat Arngrímsson, greiði 633 óskipt stefnda, Stefáni Jónssyni, 35.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Fjárnámsgerð fógetaréttar Keflavíkur 30. október 1974. Ár 1974, miðvikudaginn 30. október, var fógetaréttur Kefla- víkur settur að Vatnsnesvegi 33, Keflavík, og haldinn af fulltrúa bæjarfógeta Jóni G. Briem með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Fógetaréttarmálið nr. 200/1974: Stefán Jóns- son gegn Kyndli h/f og Jósafat Arngrímssyni. Af hálfu gerðarbeiðanda mætir í réttinum Róbert Árni Hreið- arsson fyrir Jón E. Ragnarsson hæstaréttarlögmann og leggur fram nr. 1 gerðarbeiðni og nr. 2 sátt bæjarþings Reykjavíkur, gerða 4. júní 1974, og krefst fjárnáms til tryggingar skuldinni, kr. 150.000 auk 1.5% mánaðarvaxta frá 3. maí 1974 til greiðslu- dags, kr. 879 í stimpil- og afsagnarkostnað, kr. 27.000 í málskostn- að og alls kostnaðar við gerð þessa og eftirfarandi uppboð, ef til kemur, að frádregnum kr. 19.000, sem greiddar voru 26. júlí 1974. Lögmaður gerðarþola, Áki Jakobsson hæstaréttarlögmaður, er mættur í réttinum og samþykkir fyrirtekt hér, og skoraði fógeti á hann að greiða umkrafða skuld, en hann kvaðst ekki greiða/geta greitt. Skoraði fógeti á mætta að benda á eignir gerðarþola til fjár- náms og brýndi fyrir honum að skýra rétt frá og að það varðaði hegningu að skýra rangt frá fyrir fógetaréttinum. Mætti bendir á eftirtalda húseign til fjárnáms, 3. hæð hús- eignarinnar að Hafnargötu 31, Keflavík. Lögmaður gerðarbeið- anda krefst þess, að gert verði fjárnám í lausafé fremur en fast- eigninni. Lögmaður gerðarþola bendir þá á verslunarinnréttingar á 1. hæð að Hafnargötu 31, Keflavík. Fallið var frá virðingu. Fógeti lýsti yfir því, að hann gerði fjárnám í framangreindum innréttingum til tryggingar framangreindum kröfum og alls kostn- aðar, áfallins og áfallandi, að geymdum betri rétti þriðja manns. Brýndi fógeti fyrir mætta að tilkynna gerðarþola gerðina og að ekki mætti ráðstafa hinu fjárnumda á nokkurn þann hátt, er í bága færi við gerð þessa, að viðlagðri refsiábyrgð að lögum. 634 Miðvikudaginn 25. júní 1975. Nr. 213/1974. Kyndill h/f og Jósafat Arngrímsson (Áki Jakobsson hrl.) segn Tryggva Hannessyni (Jón E. Ragnarsson hrl). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörns- son, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Fjárnámsgerð staðfest. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 11. des- ember 1974. Krefjast þeir þess, að hin áfrýjaða fjárnámsgerð verði úr gildi felld og stefnda dæmt að greiða þeim máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hinnar áfrýjuðu fjárnámsgerð- ar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi áfrýj- enda. Kröfur sínar byggja áfrýjendur á því, að sátt sú, sem gerð var 4. júní 1974 og er grundvöllur fjárnámsins, sé ógild og óbindandi fyrir þá, þar sem lögmaður sá, sem sáttina gerði af þeirra hendi, hafi skort umboð til sáttargerðarinnar. Þegar hin áfrýjaða fjárnámsgerð fór fram, var sótt þing af hendi áfrýjenda, en engin andmæli komu fram af þeirra hendi segn gildi sáttarinnar. Þar sem málsástæðu þessari var ekki hreyfi í fógetarétti, kemur hún ekki hér tid álita, sbr. 45. gr. laga nr. 75/1973. Samkvæmt þessu ber að staðfesta hina áfrýjuðu fjárnáms- gerð. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjendur til að greiða stefnda óskipt málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 30.000 krónur. Dómsorð: Hin áfrýjaða fjárnámsgerð er staðfest. Áfrýjendur, Kyndill h/f og Jósafat Arngrímsson, greiði 635 óskipt stefnda, Tryggva Hannessyni, 30.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Fjárnámsgerð fógetaréttar Keflavíkur 30. október 1974. Ár 1974, miðvikudaginn 30. október, var fógetaréttur Kefla- víkur settur að Vatnsnesvegi 33, Keflavík, og haldinn af fulltrúa bæjarfógeta Jóni G. Briem með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Fógetaréttarmálið nr. 198/1974: Tryggvi Hann- esson, Reykjavík, gegn Kyndli h/f og Jósafat Arngrímssyni. Af hálfu gerðarbeiðanda mætir í réttinum Róbert Árni Hreið- arsson vegna Jóns E. Ragnarssonar hæstaréttarlögmanns og legg- ur fram nr. 1 gerðarbeiðni og nr. 2 sátt bæjarþings Reykjavíkur, gerða 4. júní 1974, og krefst fjárnáms til tryggingar skuldinni, kr. 100.000 auk 1.5% mánaðarvaxta af kr. 50.000 frá 3. apríl 1974 til 3. maí 1974, en af kr. 100.000 frá þeim degi til greiðsludags, kr. 480 í stimpil- og afsagnarkostnað, kr. 15.000 í málskostnað, kr. (sic) í birtingar- og endurritskostnað og alls kostnaðar við gerð þessa og eftirfarandi uppboð, ef til kemur, að frádreginni innborgun 27. júní, kr. 12.000. Lögmaður gerðarþola, Áki Jakobsson, er mættur í réttinum og samþykkir fyrirtekt hér, og skoraði fógeti á hann að greiða um- krafða skuld, en hann kveðst ekki greiða/ geta greitt. Skoraði fógeti á mætta að benda á eignir gerðarþola til fjár- náms og brýndi fyrir honum að skýra rétt frá og að það varðaði hegningu að skýra rangt frá fyrir fógetaréttinum. Mætti bendir á eftirtalda húseign til fjárnáms, 3. hæð húseign- arinnar að Hafnargötu 31, Keflavík. Lögmaður gerðarbeiðanda telur, að hún standi ekki fyrir ofangreindri kröfu og krefst þess, að gert sé fjárnám í lausafé. Lögmaður gerðarþola bendir þá á verslunarinnréttingar á 1. hæð að Hafnargötu 31, Keflavík. Fallið var frá virðingu. Fógeti lýsti yfir því, að hann gerði fjárnám í framangreindum innréttingum til tryggingar framangreindum kröfum og alls kostn- aðar, áfallins og áfallandi, að geymdum betri rétti þriðja manns. Brýndi fógeti fyrir mætta að tilkynna gerðarþola gerðina og að ekki mætti ráðstafa hinu fjárnumda á nokkurn þann hátt, er í bága færi við gerð þessa, að viðlagðri refsiábyrgð að lögum. 636 Miðvikudaginn 25. júní 1975. Nr. 214/1974. Kyndill h/f og Jósafat Arngrímsson (Áki Jakobsson hrl.) segn Ólafi Ólafssyni (Jón E. Ragnarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörns- son, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Fjárnámsgerð staðfest. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 11. des- ember 1974. Krefjast þeir þess, að hin áfrýjaða fjárnámsgerð verði úr gildi felld og stefnda dæmt að greiða þeim máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hinnar áfrýjuðu fjárnáms- gerðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi áfrýjenda. Kröfur sínar byggja áfrýjendur á því, að sátt sú, sem gerð var 4. júní 1974 og er grundvöllur fjárnámsins, sé ógild og óbindandi fyrir þá, þar sem lögmaður sá, sem sáttina gerði af þeirra hendi, hafi skort umboð til sáttargerðarinnar. Þegar hin áfrýjaða fjárnámsgerð fór fram, var sótt þing af hendi áfrýjenda, en engin andmæli komu fram af þeirra hendi gegn gildi sáttarinnar. Þar sem málsástæðu þessari var ekki hreyft í fógetarétti, kemur hún ekki hér til álita, sbr. 45. gr. laga nr. 75/1973. Samkvæmt þessu ber að staðfesta hina áfrýjuðu fjárnáms- serð. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjendur til að greiða stefnda óskipt málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 35.000 krónur. Dómsorð: Hin áfrýjaða fjárnámsgerð er staðfest. Áfrýjendur, Kyndill h/f og Jósafat Arngrímsson, greiði 637 óskipt stefnda, Ólafi Ólafssyni, 35.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Fjárnámsgerð fógetaréttar Keflavíkur 30. október 1974. Ár 1974, miðvikudaginn 30. október, var fógetaréttur Kefla- víkur settur að Vatnsnesvegi 33, Keflavík, og haldinn af fulltrúa bæjarfógeta Jóni G. Briem með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Fógetaréttarmálið nr. 206/1974: Ólafur Ólafs- son gegn Kyndli h/f og Jósafat Arngrímssyni. Af hálfu gerðarbeiðanda mætir í réttinum Róbert Árni Hreið- arsson vegna Jóns E. Ragnarssonar hæstaréttarlögmanns og leggur fram nr. 1 gerðarbeiðni og nr. 2 sátt bæjarþings Reykjavíkur, gerða 4. júní 1974, og krefst fjárnáms til tryggingar skuldinni, kr. 150.000 auk 1.5% mánaðarvaxta frá 3. apríl 1974 til greiðslu- dags, kr. 645 í stimpil- og afsagnarkostnað, kr. 27.000 í málskostn- að og alls kostnaðar við gerð þessa og eftirfarandi uppboð, ef til kemur, að frádregnum kr. 12.000, sem greiddar voru 26. júlí. Lögmaður gerðarþola, Áki Jakobsson hæstaréttarlögmaður, er mættur í réttinum og samþykkir fyrirtekt hér, og skoraði fógeti á hann að greiða umkrafða skuld, en hann kveðst ekki greiða /geta greitt. Skoraði fógeti á mætta að benda á eignir gerðarþola til fjár- náms og brýndi fyrir honum að skýra rétt frá og að það varðaði hegningu að skýra rangt frá fyrir fógetaréttinum. Mætti bendir á eftirtalda húseign til fjárnáms, 3. hæð fasteign- arinnar að Hafnargötu 31, Keflavík. Lögmaður gerðarbeiðanda krefst þess, að gert verði fjárnám í lausafé fremur en fasteigninni. Lögmaður gerðarþola bendir þá á verslunarinnréttingar á 1. hæð að Hafnargötu 31, Keflavík. Fallið var frá virðingu. Fógeti lýsti yfir því, að hann gerði fjárnám í framangreindum innréttingum til tryggingar framangreindum kröfum og alls kostn- aðar, áfallins og áfallandi, að geymdum betri rétti þriðja manns. Brýndi fógeti fyrir mætta að tilkynna gerðarþola gerðina og að ekki mætti ráðstafa hinu fjárnumda á nokkurn þann hátt, er í bága færi við gerð þessa, að viðlagðri refsiábyrgð að lögum. 638 Miðvikudaginn 25. júní 1975. Nr. 215/1974. Kyndill h/f og Jósafat Arngrímsson (Áki Jakobsson hrl.) gegn Kristjáni St. Kristjánssyni (Jón E. Ragnarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörns- son, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Fjárnámsgerð staðfest. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 11. des- ember 1974. Krefjast þeir þess, að hin áfrýjaða fjárnámsgerð verði úr gildi felld og stefnda dæmt að greiða þeim máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hinnar áfrýjuðu fjárnáms- gerðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi áfrýjenda. Kröfur sínar byggja áfrýjendur á því, að sátt sú, sem gerð rar 4. júní 1974 og er grundvöllur fjárnámsins, sé Ógild og óbindandi fyrir þá, þar sem lögmaður sá, sem sáttina gerði af þeirra hendi, hafi skort umboð til sáttargerðarinnar. Þegar hin áfrýjaða fjárnámsgerð fór fram, var sótt þing af hendi áfrýjenda, en engin andmæli komu fram af þeirra hendi gegn gildi sáttarinnar. Þar sem málsástæðu þessari var ekki hreyft í fógetarétti, kemur hún ekki hér til álita, sbr. 45. gr. laga nr. 75/1973. Samkvæmt þessu ber að staðfesta hina áfrýjuðu fjárnáms- gerð. Eftir þessum málalokun ber að dæma áfrýjendur til að greiða stefnda óskipt málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 30.000 krónur. Dómsorð: Hin áfrýjaða fjárnámsgerð er staðfest. 639 Áfrýjendur, Kyndill h/f og Jósafat Arngrímsson, greiði óskipt stefnda, Kristjáni St. Kristjánssyni, 30.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Fjárnámsgerð fógetaréttar Keflavíkur 30. október 1974. Ár 1974, miðvikudaginn 30. október, var fógetaréttur Kefla- víkur settur að Vatnsnesvegi 33, Keflavík, og haldinn af fulltrúa bæjarfógeta Jóni G. Briem með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Fógetaréttarmálið nr. 208/1974: Kristján St. Kristjánsson gegn Kyndli h/f og Jósafat Arngrímssyni. Af hálfu gerðarbeiðanda mætir í réttinum Róbert Árni Hreið- arsson vegna Jóns E. Ragnarssonar hæstaréttarlögmanns og leggur fram nr. 1 gerðarbeiðni og nr. 2 dómssátt bæjarþings Reykjavíkur, gerða 4. júní 1974, og krefst fjárnáms til tryggingar skuldinni, kr. 100.000 auk 1.5% mánaðarvaxta frá 3. apríl 1974 til greiðsludags, kr. 720 í stimpil- og afsagnarkostnað, kr. 15.000 í málskostnað, kr. (sic) í birtingar- og endurritskostnað, og alls kostnaðar við gerð þessa og eftirfarandi uppboð, ef til kemur, að frádregnum kr. 12.000, sem greiddar voru 26. júlí 1974. Lögmaður gerðarþola, Áki Jakobsson hæstaréttarlögmaður, er mættur í réttinum og samþykkir fyrirtekt hér, og skoraði fógeti á hann að greiða umkrafða skuld, en hann kveðst ekki greiða/geta greitt. Skoraði fógeti á mæita að benda á eignir gerðarþola til fjárnáms og brýndi fyrir honum að skýra rétt frá og að það varðaði hegn- ingu að skýra rangt frá fyrir fógetaréttinum. Mætti bendir á eftirtalda húseign til fjárnáms, 3. hæð fasteign- arinnar að Hafnargötu 31, Keflavík. Lögmaður gerðarbeiðanda krefst þess, að gert verði fjárnám í lausafé fremur en fasteigninni. Lögmaður gerðarþola bendir þá á verslunarinnréttingar á 1. hæð að Hafnargötu 31, Keflavík. Fallið var frá virðingu. Fógeti lýsti yfir því, að hann gerði fjárnám í framangreindum innréttingum til tryggingar framangreindum kröfum og alls kostn- aðar, áfallins og áfallandi, að geymdum betri rétti þriðja manns. Brýndi fógeti fyrir mætta að tilkynna gerðarþola gerðina og að ekki mætti ráðstafa hinu fjárnumda á nokkurn þann hátt, er í bága færi við gerð þessa, að viðlagðri refsiábyrgð að lögum. 640 Fimmtudaginn 26. júní 1975. Nr. 54/1974. Bæjarútgerð Reykjavíkur (Benedikt Blöndal hrl.) 8Segsn Ingólfi Péturssyni og gagnsök (Sigurður Helgason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Vinnuslys. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 14. mars 1974. Krefst hann sýknu af kröfum sagnáfrýjanda og málskostnaðar úr hendi hans í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 4. apríl 1974. Krefst hann þess aðallega, að aðaláfrýjandi verði dæmd- ur til að greiða sér kr. 2.116.552, en til vara aðra lægri fjár- hæð, í báðum tilvikum með 7% ársvöxtum frá 12. desember 1969 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, eins og hann hefði ekki haft gjafsókn í héraði, en gjaf- vörn fyrir Hæstarétti. Til þrautavara krefst gagnáfrýjandi, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur og aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða honum málskostnað fyrir Hæsta- rétti, eins og málið væri ekki gjafvarnarmál þar. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Það er mat héraðsdóms, sem var skipaður vélfróðum sam- dómendum, að slysið verði rakið til ófullnægjandi loftræst- ingar og hins óbrúaða bils, sem gagnáfrýjandi féll niður um. Umbúnaður þessi var ótryggilegur, enda var byggt yfir opið eftir slysið. Aðaláfrýjandi hefur eigi hnekkt þessu mati hér- aðsdóms með álitsgerð sérfróðra manna eða öðrum sérfræði- legum gögnum. Að svo vöxnu ber með vísun til raka héraðs- dóms að staðfesta niðurstöðu hans um, að aðaláfrýjandi sé fébótaskyldur gagnvart gagnáfrýjanda út af tjóni því, er hann sækir aðaláfrýjanda um í máli þessu. 641 Fyrir Hæstarétt hefur verið lögð fram ný áætlun Þóris Bergssonar tryggingafræðings um atvinnutjón gagnáfrýjanda vegna slyssins. Er áætlunin dagsett 4. maí 1975, og segir þar m. a. svo: „Verðmæti vinnutekjutaps. Við útreikning verðmætis vinnutekjutaps hafa verið not- aðar tvær mismunandi forsendur um vexti: Aðferð I: Notaðir eru 7% vextir p. a. frá slysdegi til 16. maí 1973 og síðan 9% til frambúðar. Aðferð II: Til 15. júlí 1974 eru notaðir sömu vextir og í aðferð |, en eftir það 13% vextir p. a. til frambúðar. Aðferð I: Aðferð II: Vegna tímabundinnar örorku. kr. 561.590 kr. 561.590 Vegna varanlegrar örorku .. . — 2.212.684 — 1.941.032 Samtals kr. 2.774.274 kr. 2.502.622% Þykir mega staðfesta ákvörðun héraðsdóms um heildar- fjárhæð bóta, málskostnað og gjafvarnarkostnað. Dæma ber aðaláfrýjanda til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, 200.000 krónur, er renni í ríkissjóð. Allur gjaf- varnarkostnaður málsins fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns sagnáfrýjanda fyrir Hæstarétti, 200.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Bæjarútgerð Reykjavíkur, greiði máls- kostnað fyrir Hæstarétti, 200.000 krónur, er renni í rík- issjóð. Allur gjafvarnarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs tals- manns gagnáfrýjanda, Ingólfs Péturssonar, fyrir Hæsta- rétti, Sigurðar Helgasonar hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. 41 642 Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 11. janúar 1974. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutn- ingi 11. desember sl., hefur Ingólfur Pétursson vélstjóri, Miðbraut 16, Seltjarnarneshreppi, höfðað fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 2. september 1971, gegn Bæjar- útgerð Reykjavíkur aðallega, og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f til réttargæslu, til greiðslu á slysatjóni, er hann hafi orðið fyrir um borð í togaranum Ingólfi Arnarsyni, og áætlar hann í stefnu, að tjón hans nemi kr. 1.500.000, en áskilur sér rétt til framhalds- stefnu, ef örorkumat hans verði hærra, þegar það liggi fyrir. Stefnandi krefst 7% ársvaxta af kr. 1.500.000 frá 12. desember 1969 til greiðsludags og greiðslu málskostnaðar samkvæmt taxta LMFÍ og til viðurkenningar á sjóveðrétti í togaranum m/b (mun eiga að vera b/v) Ingólfi Arnarsyni, sbr. 4. mgr. 216. gr. laga nr. 68 frá 1983, fyrir allri kröfunni og kostnaði öllum við máls- sóknina. Með framhaldsstefnu, sem þingfest var 24. nóvember 1972, stefndi stefnandi Bæijrútgerð Reykjavíkur, og Sjóvátryggingar- félagi Íslands h/f til réttargæslu, til greiðslu á kr. 666.749 ásamt 7% ársvöxtum til greiðsludags (sic) og til greiðslu málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá LMFÍ svo og til viðurkenningar á sjóveðrétti sbr. 4. mgr. 216. gr. laga nr. 66 frá 1963 fyrir allri kröfunni fj kostnaði við málssóknina. Stefnandi segir heildarfjárhæð í aðal- stefnu og framhaldsstefnu nema kr. 2.166.769 (mun væntanlega eiga að vera kr. 2.166.749) ásamt vöxtum og málskostnaði. Við munnlegan málflutning gerði lögmaður stefnanda þær dóm- kröfur, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 2.119.552 með 7% ársvöxtum frá 12. desember 1969 til greiðslu- dags og til greiðslu málskostnaðar samkvæmt taxta LMFÍ eða mati dómsins svo og til að þola viðurkenningu sjóveðréttar stefn- anda, sbr. 4. mgr. 216. gr. laga nr. 66 frá 1963, fyrir allri kröfunni og kostnaði öllum við málssóknina. Í seinni ræðu sinni við munnlegan málflutning féll lögmaður stefnanda frá kröfu sinni um kr. 3.000 vegna kostnaðar við ör- orkumat Stefáns Guðnasonar læknis, og er þá endanleg dóm- krafa stefnanda kr. 2.116.552 ásamt vöxtum og kostnaði, eins og krafist hefur verið, svo og krafa um viðurkenningu sjóveðréttar. Stefndi, Bæjarútgerð Reykjavíkur, hefur krafist sýknu af öll- um kröfum stefnanda og jafnframt, að Bæjarútgerð Reykjavíkur verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda. 643 Á hendur réttargæslustefnda, Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f, eru engar kröfur gerðar, og af hálfu réttargæslustefnda eru engar kröfur gerðar í málinu. Mál þetta var þingfest 3. september 1971. Lögmaður stefnanda fékk fresti til frekari málatilbúnaðar allt til 24. nóvember 1972. Lögmaður stefndu fékk fresti til þess að skila greinargerð til 9. febrúar 1973. Þann dag var málinu frestað um óákveðinn tíma til gagnaöflunar. Undirritaður dómsformaður fékk málið til með- ferðar 14. maí 1973, og tók hann málið fyrst fyrir 19. júní 1973. Hinn 15. október sl. lýstu lögmenn aðilja yfir, að gagnaöflun væri lokið, og var málinu þá frestað óákveðið, þar sem lögmaður stefn- anda ætlaði að láta dómsformann vita, hvenær togarinn yrði næst í Reykjavíkurhöfn, en þá var ætlunin að vettvangsskoðun færi fram. Hinn 22. nóvember sl. fóru dómarar málsins um borð í skipið, þar sem það var í Reykjavíkurhöfn, og skoðuðu vettvang. Málflutningur fór síðan fram, eins og áður er greint, 11. desem- ber sl. Leitað hefur verið um sáttir í máli þessu, en án árangurs. Málavextir virðast vera þeir, að stefnandi hafi verið lögskráð- ur á togarann Ingólf Arnarson 31. júlí 1962. Stefnandi hafði und- anþágu atvinnumálaráðuneytisins til þess að starfa sem 3. vél- stjóri á þessu skipi. Stefnandi mun hafa unnið samfellt sem 3. vélstjóri á Ingólfi Arnarsyni, frá því að hann var lögskráður og þar til hann varð fyrir slysi hinn 12. desember 1969. Þá er stefn- andi varð fyrir slysinu, var hann að vinna við þvott í vélarúmi skipsins. Stefnandi var að þvo aftarlega í vélarúmi efst á grind- um við dælumótor stýrisvélar, stjórnborðsmegin. Stefnandi stóð á rist, sem sést á ljósmyndum á dskj. nr. 20, en af rist þessari mun stefnandi hafa náð upp í loft vélarúmsins. Með stefnanda við þvottinn var kyndari á skipinu, Garðar Eyjólfsson, en þá er slysið varð, hafði kyndarinn farið í kaffi, og var stefnandi einn, þá er slysið varð, en það mun hafa orðið með þeim hætti, að stefnandi féll niður á gólf í vélarúminu. Þá er stefnandi rankaði við sér eftir fallið, hrópaði hann á hjálp, og var stefnandi síðan losaður, en við fallið hafði annar fótur stefnanda festst. Sökum erfiðra aðstæðna, var búið um stefnanda á gólfi vélarúmsins og síðan siglt með hann til Þórshafnar í Færeyjum, en þar var hann lagður á sjúkrahús, og þar lá hann í 3 mánuði og 10 daga. Eftir það var hann fluttur heim til Íslands, en þá er hann kom heim, var hann lagður strax á Borgarsjúkrahúsið. Þar var hann skorinn 644 upp, en seinna fór hann á Heilsuverndarstöðina, en fór heim af Heilsuverndarstöðinni 30. september 1970. Nokkru eftir að slysið varð, var rist sú, er stefnandi stóð á, þá er hann varð fyrir slysinu, stækkuð þannig, að opið, sem stefn- andi mun hafa fallið niður um, er nú lokað, sbr. ljósmynd á dskj. nr. 18. Hinn 25. júní 1970 og 20. janúar 1971 fóru fram sjópróf í sjó- og verslunarðdómi Reykjavíkur vegna slyss þessa. Í sjóprófi bar Sigurjón Stefánsson, skipstjóri á togaranum Ingólfi Arnarsyni, að enginn sjónarvottur hafi verið að slysinu og hafi stefnandi verið einn í vélarúminu, þegar slysið varð. Í dagbók skipsins var skráð: „Kl. 04.00 vindur V4, létt sk. Kl. 08.00 vindur SV4, létt sk., og kl. 12.00 SV4, létt sk.“. Skipstjórinn bar, að aðstaða hafi verið slæm til að ná hinum slasaða úr vélarúmi og því hafi það verið tekið til bragðs, þar sem stutt var til hafnar, að búa um hinn slasaða á dýnu, þar sem hann var kominn í vélarúminu. Skipstjórinn sagðist hafa haft samband við lækni í Þórshöfn og hafi hann ráðlagt að gefa stefnanda annað hvort morfínsprautu eða morfíntöflu, og kvaðst skipstjórinn síðan hafa gefið honum morfíntöflur. Ekki mundi skipstjórinn, hversu margar þær hafi verið, en hann hafi farið eftir ráði læknisins. Þegar til Þórshafn- ar kom, þá hafi læknir komið um borð í skipið og lagt á ráðin um það, hvernig hinum slasaða manni skyldi náð úr vélarúminu. Skipstjórinn sagði, að töluverður veltingur hafi verið, þá er slysið varð, og meiri sjór heldur en vindstyrkur sagði til um, en skipið hafi verið ólestað á leið heim úr söluferð. Skipstjórinn sagði, að þá er hann kom á vettvang, hafi stefnandi hangið á öðrum fæt- inum á grind aftan til í vélarúminu og hafi hann legið með höf- uðið á borði, sem þar var. Það hafi ekki verið fóturinn, sem brotn- aði, sem stefnandi hékk á. Skipstjórinn sagði, að hann, kokkur- inn og kyndarinn, en hann hafi verið í kaffi, þá er slysið varð, þeir hafi þrír hjálpast að því að ná stefnanda niður. Skipstjórinn sagði, að það hefði strax sést, þegar að var komið, að stefnandi var lærbrotinn. Í sjóprófi bar Eyjólfur Guðmundsson, 1. vélstjóri á Ingólfi Arn- arsyni, að hann hafi komið á vettvang, eftir að slysið varð, og þá hafi verið búið að búa um stefnanda á vélarúmsgólfinu. 1. vélstjóri sagðist hafa falið stefnanda að hreinsa í vélarúminu og hafi stefn- andi verið að þvo þiljur þar. Ekki hafi verið notaðir „stillansar“, en 1. vélstjóra hafi verið sagt af þeim, sem áður komu á slysstað, að stefnandi muni hafa staðið á rist. 1. vélstjóri sagði, að hann og 645 stefnandi hafi unnið saman á togaranum Ingólfi Arnarsyni í nokkur ár. Hafi stefnandi verið góður starfsmaður og hafi hann ekki verið ógætinn. Ekki var 1. vélstjóra kunnugt um neina líkam- lega annmarka hjá stefnanda og sagði, að sér væri ekki kunnugt um, að stefnandi hafi átt vanda til að fá yfirlið eða aðsvif. Ekki sagði 1. vélstjóri, að sér væri kunnugt um, að stefnandi hafi á neinn hátt verið illa fyrirkallaður, og hafi hann enga ástæðu til að ætla, að stefnandi hafi verið drukkinn. Í þessari ferð skipsins hafi verið full tala vélstjóra. Í sjóprófi bar Garðar Eyjólfsson, vélstjóri á Ingólfi Arnarsyni, að hann hafi verið kyndari á Ingólfi Arnarsyni í þeirri ferð skips- ins, er stefnandi slasaðist. Hafi þeir Garðar og stefnandi unnið við það um morguninn að þvo loft og þiljur í vélarúmi, en aðal- lega loftið. Stefnandi hafi verið að vinna við að þvo aftasta þilið af loftinu stjórnborðsmegin við uppgönguna. Þá er kominn var kaffitími, hafi stefnandi sagt Garðari að fara í kaffi. Garðar sagð- ist örugglega ekki hafa verið búinn að vera lengur en 10 mínútur í kaffi, er hann hafi heyrt köll úr vélarúminu. Hafi hann hlaupið niður og þá séð, að stefnandi hafi legið með herðarnar á borði, sem þarna er, en vinstri fótur hans hafi verið fastur við þilið milli röra. Garðar sagðist nú hafa hlaupið upp til að sækja hjálp, en í sömu andrá hafi matsveinninn og skipstjórinn komið niður. Þeir hafi lyft Ingólfi og losað fótinn, síðan lagt hann á gólfið, þar sem búið hafi verið um hann og hann látinn liggja þar, þar til komið var til Færayja. Garðar sagði, að það, sem hann hafi síðast séð til stefnanda fyrir slysið, hafi hann staðið á rist, sem þarna er, og hafi stefnandi þá verið að þvo loftið. Garðar sagðist ekki hafa tekið eftir neinu sérstöku í fari Ingólfs, er hann kom til vinnu um morguninn, er slysið varð, og hafi stefnandi ekki verið ölvaður. Þá er slysið varð, hafi verið lítils háttar veltingur, en ekki það mikill, að það þyrfti varasemi við. Garðar sagði, að ekki mundi hafa verið olía á ristinni, sem stefnandi stóð á, en tók fram, að þessar ristar séu alltaf hálar og það þurfti að vara sig á þeim. Við sjóprófið bar stefnandi, að hann hafi komið á vakt um klukkan 0630, og sagði, að þá hafi legið fyrir fyrirmæli um að halda áfram að gera hreint í vélarúmi skipsins, en á því verki hafi verið byrjað áður. Stefnandi sagði, að Garðar Eyjólfsson kyndari hafi verið að starfa með sér í vélarúminu í umrætt sinn. Þá er stefnandi hafi komið á vakt, hafi hann litið eftir því, að allar vélar væru í lagi, eins og venja sé að gera, þegar komið sé á vakt, síðan hafi hann farið að laga lút og muni það hafa verið 646 um klukkan 0715 sem byrjað hafi verið á því að þvo. Hafi stefn- andi byrjað að þvo aftarlega í vélarúmi, efst á grindum við dælu- mótor stýrisvélar stjórnborðsmegin. Hafi hann byrjað að þvo loftið fyrir ofan dælumótorinn. Hafi hann staðið á grindinni og kvaðst þannig hafa náð upp í loft. Kyndarinn hafi skömmu áður verið byrjaður að þvo nokkru framar, eða við ljósatöfluna. Kyndarinn hafi farið upp í kaffi um klukkan 0800. Skömmu síðar hafi slysið orðið. Hafi stefnandi staðið á grindinni og verið að þvo loftið og verið kominn alveg að uppgangsstiganum, en skyndilega hafi hann ekki vitað fyrr til en hann hafi rankað við sér niðri á gólfinu. Hafi sér verið litið á klukkuna í vélarúminu og hafi hana vantað 10 mínútur í átta. Stefnandi sagðist hafa legið á bakinu á gólf- inu og hafa setið á hægri fæti, en vinstri fótur hafi verið klemmd- ur fastur við steðja, sem sé á gólfinu. Hann hafi strax tekið eftir því, að hægri lærleggur var brotinn. Stefnandi hafi í umrætt sinn verið á venjulegum götuskóm með leðursólum, en stefnandi kjósi að vera við vinnu sína á skóm með leðursólum, enda telji hann það best við þær aðstæður, sem fyrir hendi séu í vélarúminu. Þar sé oft hálka vegna olíu og vatns. Við vinnu sem þessa verði maður að halda sér, ef veltingur sé. Í umrætt skipti hafi verið sæmilega gott veður og ekki mikill veltingur og hafi stefnandi haldið sér í handrið við stigann með annarri hendinni. Stefnandi sagði, að á grindinni sem hann stóð á, sé alltaf olíusull frá dælumótor stýrisvélar. Einnig mun einhver hálka hafa verið af vatni eða lút þeim, sem hann hafi unnið með, en við vinnuna hafi stefnandi notað uppþvottakúst til að bera lútinn á og svo tusku til að þvo með. Enginn sérstakur loftblásari sé fyrir vélarúm skipsins, en venjulegir loftventlar séu í vélarúmi og kyndirúmi. Ekki hafi stefnandi orðið var við neina sérstaka veltu, er umræddur at- burður varð. Skipið hafi hreyfst eins og venjulegt sé, og kvað stefnandi sæmilegt vinnuveður hafa verið, því annars mundi ekki hafa verið unnið við þetta. Þá er stefnandi rankaði við sér og fann, að hann var fastskorðaður, hafi hann séð, að ekki var annað að gera en að hrópa á hjálp og hafi kyndarinn komið eftir augnablik, en hlaupið frá til að ná í hjálp og skömmu síðar hafi skipstjórinn komið niður ásamt fleiri mönnum. Þrír menn hafi þurft að lyfia stefnanda upp til að losa hann. Síðan hafi hann verið dreginn fram á gólfið og búið um hann á dýnu fyrir framan stigann. Skipstjórinn hafi breytt um stefnu og hafi verið haldið til Þórshafnar og þar hafi læknir komið út í skipið. Á leiðinni í 647 land hafi skipstjórinn gefið stefnanda morfíntöflur og einnig hafi læknirinn gefið sér sprautu, er hann kom. Vegna þrengsla hafi ekki verið hægt að koma við sjúkrabörum og hafi hann verið vafinn í teppi og borinn upp. Síðan hafi hann verið fluttur á sjúkrahús í Þórshöfn. Þar hafi stefnandi legið í 3 mánuði og 10 daga. Þar hafi verið borað í legginn og hann settur í teygju. Áður en stefnandi fér af sjúkrahúsinu í Þórshöfn, hafi verið búið að setja legginn í gifsumbúðir. Stefnandi hafi komið heim með Gull- fossi 24. mars 1970 og þá strax farið á Borgarsjúkrahúsið. Þar hafi hann verið skorinn upp 4. apríl, en síðan fluttur í Heilsu- verndarstöðina 11. maí, en farið heim 30. september 1970. Stefn- andi var spurður að því, hvort hann hefði getað gert sér grein fyrir því, eftir að hann var farinn að jafna sig eftir slysið, hver orsök slyssins hafi verið. Stefnandi kvaðst helst halda, að hann hafi skyndilega fengið aðsvif eða liðið hafi yfir sig, en tók fram, að hann hafi hvorki fyrr né síðar orðið fyrir því að fá aðsvif eða falla í yfirlið, en mjög hafi verið heitt, þar sem hann var að vinna í vélarúminu. Hinn 5. október sl. kom stefnandi fyrir dóm til yfirheyrslu vegna máls þessa og sagði þá, að hann teldi, að betra hefði verið, að rist sú, sem nú hefur verið sett upp Í vélarúminu, hefði verið alla tíð, en hann hafi aldrei haft orð á því við neinn þarna á skipinu. Stefnandi sagðist oft hafa kvartað við 1. og 2. vélstjóra yfir tilhögun á loftventlum, en þeir hafi haft aðra skoðun en stefnandi á því, hvernig loftventlar skyldu snúa. Þeir hafi viljað láta loftventlana snúa upp Í vindinn, en stefnandi viljað láta op loftventlanna snúa undan vindi, en þannig telji hann, að sog myndist í loftventlunum og hreint loft hafi getað komið niður, en þegar op loftventlanna snúi upp í vindinn, þá geti slegið niður í vélarúmið gasi, sem myndist við brennslu af olíunni í katl- inum. En 1. og 2. vélstjóri hafi ráðið þessari tilhögun. Stefnandi sagðist ekki vita, hvernig op á loftventlum hafi snúið, þá er slysið varð, það hafi verið myrkur, þegar hann kom til vinnu, og hann hafi strax farið að vinna við hreingerningu. Almennt sé heitt í vélarúminu, en á staðnum, þar sem hann var að vinna, þá er hann. slasaðist, hafi verið mjög heitt, en á þessum stað safnist saman kyrrstætt loft. Ljósavélar hafi verið í gangi, þá er slysið varð, og aftari ljósavélin hafi verið rétt hjá þeim stað, sem stefn- andi var að vinna á. Loftventlar séu mikið hreyfðir, þegar skip sé á veiðum, en á siglingu haldi skipið sömu stefnu, þá séu loft- 648 ventlar ekki hreyfðir, nema vindátt breytist miðað við siglinga- stefnu. Stefnandi sagði, að hann vissi til þess, að í öðrum togurum af svipaðri gerð og aldri og Ingólfur Arnarson hafi verið vél- knúin loftræsting, en hún sé betri að áliti stefnanda. Svo hafi ekki verið á Ingólfi Arnarsyni. Stefnandi sagði, að fyrir slysið hafi hann verið hraustur og ekki haft tilhneigingu til að falla í yfirlið. Hann hafi aldrei fallið í yfirlið áður. Eftir slysið hafi hann aldrei fallið í yfirlið. Stefnandi sagðist ekki hafa náð sér eftir slysið, hann þreyttist enn mikið við stöður og gang, og taldi stefnandi ólíklegt, að þetta ætti eftir að lagast. Stefnandi sagðist, þá er hann kom fyrir dóm 3. október sl., vinna sem vél- stjóri hjá Rafmagnsveitum ríkisins. Hinn 22. mars 1971 var beðið um dómkvaðningu tveggja hæfra og óvilhallra manna til þess að meta aðstæður í vélarúmi togarans Ingólfs Arnarsonar svo og til að segja álit sitt á því, hvort ekki teljist ófullkomin vinnuaðstaða hjá 3. vélstjóra, er hann fram- kvæmdi samkvæmt tilmælum 2. vélstjóra hreinsun vélarúms, einnig til þess að matsmenn láti í ljós álit sitt á því, hvort ekki hafi getað myndast kolsýrlingseitrun í vélarúminu. Í málinu hefur ekki verið lögð fram dómkvaðning matsmann, en á dskj. nr. 7 er matsgerð, dags. 11. maí 1971 og undirrituð af Guðmundi Péturssyni vélstjóra og Þórði Gröndal verkfræðingi. Í matsgerðinni segir svo: „Að beiðni borgardómarans í Reykjavík hafa undirritaðir skoðað vélarúm togarans Ingólfs Arnarsonar RE 201 vegna slyss III. vélstjóra, sem hann varð fyrir 12/12 árið 1969. Við höfum einnig séð ljósmyndir, sem teknar voru af Tæknideild Rannsóknarlögregl- unnar á slysstað, svo og framburð hins slasaða fyrir sjó- og versl- unardómi Reykjavíkur 20. jan. 1971. Viðstaddir skoðun okkar voru Sig. Helgason hrl. og Ingólfur Pétursson vélstjóri. Samkvæmt dómkvaðningu var Arnljóti Björnssyni hdl. og Benedikt Blöndal hrl. tilkynnt um skoðunartímann, en hvorugur þeirra kom. Eins og sjá má á ljósmyndum no. 1 og no. 2, náði ristin ekki að þili við stiga, þegar slysið skeði, en nú hefur hún verið stækkuð til þess að brúa þetta bil. Hinsvegar teljum við það litla mögu- leika að hafa fallið niður um þetta óbrúaða bil með fullri rænu, þar sem það er mjög þröngt og víða er tækifæri til þess að grípa í, áður en fallið er niður á gólf. Við teljum samt, að stækkun ristarinnar sé til bóta. Samkvæmt framburði hins slasaða í málsskjölum kemur í ljós, að hann veit ekki af sér fyrr en hann liggur hjálparvana á gólfi. 649 Á ristinni, þar sem hinn slasaði var við vinnu, er vitað, að lofthiti hafi verið mjög hár og maðurinn vinnur upp fyrir sig. Ekkert loftop er í nálægð ristarinnar. Ekki er hægt að fullyrða um eiturmengun loftsins í vélarúm- inu. Hins vegar verðum við að benda á, að: a) Ljósavél skammt frá ristinni er í gangi og hafi hún verið óþétt, þá myndast eitur- loft frá henni. b) Nálægt ristinni eru geymd logsuðuhylki, þ. e. accetylen gas og súrefnishylki. Hafi verið leki á accetylen hylk- inu, mundi eiturloft hafa getað safnast fyrir á vinnustað hins slasaða. c) Hafi olíubrennsla í katli verið ófullnægjandi og loft- ventlar við kyndistöð snúið þannig, að loft frá kyndistöðinni hafi leitað aftur í vélarúm, má telja líkur á, að um gasmengun hafi verið að ræða yfir ofangreindri rist. Ofangreind atriði, a), b) og c), eru aðeins ábendingar um mögu- ieika til loftmengunar, en ekki hægt að fullyrða neitt um það nema með nákvæmum rannsóknum, sem ekki er hægt að fram- kvæma nema skipinu sé siglt við sem líkust skilyrði og voru þegar slysið varð“. Hinn 5. október sl. komu matsmennirnir Guðmundur Péturs- son og Þórður Gröndal fyrir dóm og staðfestu efni matsgerðar- innar sem rétt. Fyrir dómi bar matsmaðurinn Guðmundur Pétursson, að loft- ventlar í vélarúmi séu þannig, að op þeirra myndi 90? horn við lóðrétta línu, og sé þeim oft snúið þannig, að loft leiti niður á loftventlana, þannig að opið snúi á móti vindi, og sé þetta gert til þess að fá hreint loft í vélarúmið. Matsmaðurinn tók fram, að ekki sé vitað, hvernig loftventlar hafi snúið gagnvart vindi, þá er slysið varð, en þar sem stefnandi var við vinnu, þá er hann Slasaðist, sé mjög mikill hiti og lítil loftræsting. Matsmaðurinn sagði, að togarinn Ingólfur Arnarson sé systurskip margra ann- arra togara, svokallaðra nýsköpunartogara, og sagði matsmaður- inn, að honum væri ekki kunnugt um, að Ingólfur Arnarson sé öðru vísi en þau skip, að því er varðar vinnuaðstöðu í vélarúmi. Erfitt sé að segja um, hvað sé fullnægjandi loftræstikerfi. Á nýjum togurum sé séð fyrir loftræstingu með vélsúg og sé það miklu betra en eins og það var í gömlu togurunum. Það muni vera í verkahring þeirra, sem vinna í vélarúmi, að sjá um stillingu á loftventlum. Matsmaðurinn sagði, að ef svo hafi verið, að ljósavél hafi verið óþétt, en það viti hann ekkert um, þá telji hann stað- inn, sem stefnandi var að vinna, þá er hann slasaðist, líklegan til, að þar hafi eiturmengað kyrrstætt loft getað safnast fyrir. Sú 650 mengun, sem skapist af óþéttri ljósavél, sé kolsýrlingsmettað loft. Matsmaðurinn Þórður Gröndal bar fyrir dómi, að eftir því sem hann muni þá hafi staðurinn, sem stefnandi var við vinnu á, þá er hann slasaðist, verið uppi undir lofti og þar þröngt um, þannig að líkindi séu á því, að þar hafi safnast saman kyrrstætt loft. Af hálfu stefnanda eru kröfur rökstuddar með því, að Bæjar- útgerð Reykjavíkur beri skilyrðislausa bótaábyrgð vegna lélegs öryggisútbúnaðar og slæmra vinnuskilyrða, en eins og sjá megi af hinum framlögðu ljósmyndum, þá hafi rist sú, sem stefnandi stóð á, þá er hann þvoði loftið í vélarúminu, aðeins náð að hluta yfir opið og hafi því myndast bil milli ristarinnar og Þilsins við stigann, en þar hafi stefnandi dottið. Nú hafi bil þetta verið brúað. Þarna hafi verið um óverulega framkvæmd að ræða, sem fyrir- byggt hefði, að slysið hefði getað borið að höndum, og verði að telja það vítavert gáleysi af hálfu útgerðarfélags togarans, að þessar ráðstafanir skyldu ekki hafa verið gerðar í tíma, þ. e. að stækka ristina, en á skorti þessum á öryggisbúnaði og þessum slæmu vinnuskilyrðum, sem þarna hafi verið, beri útgerðin ábyrgð. Stefnandi hafi verið starfsmaður Bæjarútgerðar Reykja- víkur og hafi þeir því borið húsbóndaábyrgð á honum auk þess sem þeir bergi ábyrgð vegna þess, að um sérstaklega hættulegan atvinnurekstur sé að ræða. Jafnframt eru kröfur stefnanda rök- studdar með vísan til matsgerðarinnar, en þar komi fram, að ýms- ar orsakir hafi legið til þess, að eiturmyndun hafi getað orðið í vélarúmi, en hún hafi getað orsakast m. a.: A. Ljósavél skammt frá slysstað gat myndað eiturloft. B. Logsuðuhylki stóðu einnig skammt frá og gat myndað ac- cetylengas, sem orsakað gat eiturloft. C. Olíubrennsla í katli gat einnig verið ófullnægjandi og or- sakað kolsýring og beri sérstaklega að hafa í huga, að loft- ventlar í skipinu hafi snúið þannig, að eðlileg loftræsting hafi ekki átt sér stað, og gasmengun gat auðveldlega myndast. D. Lofthiti var mikill og ekkert loftop nálægt ristinni. Öll framangreind atriði bendi eindregið til þess, að yfirlið stefn- anda hafi orðið vegna slæmrar aðstöðu um borð, sem hafi orðið þess valdandi, að slysið hafi borið að höndum. Stefnandi hafi engu ráðið um þessar aðstæður og aðfinnslum hans um tilhögun lott- ventla hafi í engu verið sinnt. Slysið hafi því verið honum alger- lega ógerlegt að forðast, en stefnandi sé vanur sjómaður, reglu- samur og eftirsóttur í vinnu og ekkert bendi til þess, að hann hafi 651 sýnt gáleysi í starfi eða á nokkurn hátt verið valdur að slysinu. Beri því Bæjarútgerð Reykjavíkur alla ábyrgð á slysinu og hafi alla sönnunarbyrði á því, að tjónið eða slysið sé stefnanda að kenna. Af hálfu stefnda Bæjarútgerðarinnar eru sýknukröfur rök- studdar með því, að slysið verði ekki á nokkurn hátt rakið til vanbúnaðar í vélarúmi skipsins, og jafnframt er því mótmælt, að skaðabótaábyrgð verði lögð á stefnda samkvæmt reglunni um hættulegan atvinnurekstur, þar sem þær reglur eigi ekki við í þessu tilviki, en samkvæmt dómvenju hér á landi sé sjómennska ekki talin hættulegur atvinnurekstur. Í hinni framlögðu mats- gerð komi fram, að ekki hafi stærð ristarinnar eða skortur á handriði verið orsök slyssins. Hafi ristin verið hál, þá hafi það verið í verkahring stefnanda að passa upp á það, en stefnandi hafi verið þaulvanur öllum aðstæðum þarna og hafi verið að vinna verk, sem hann hafi oft unnið áður. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að af hinni framlögðu matsgerð verði ekki dregin ályktun um skaðabótaábyrgð stefnda, og er enn fremur á það bent, að stefnandi hafi sjálfur borið, að honum sé óljóst um það, hvernig slysið hafi viljað til, en líkleg ástæða sé, að skyndilega hafi liðið yfir stefnanda eða hann fengið aðsvif, en þá beri stefn- anda að sanna, að yfirliðið hafi orðið fyrir vanrækslu stefnda, en um það verði ekkert dregið af hinni framlögðu matsgerð og eng- inn geti séð yfirlið fyrir og því sé ekki hægt að fyrirbyggja það. Af hálfu stefnda var því haldið fram, að fyrningarfrestur vegna sjóveðréttar væri liðinn, að því er kröfur í framhaldssök varðaði. Af hálfu stefnda er fjárhæð bótakröfu vegna örorkutjóns mót- mælt sem allt of hárri og grundvelli hennar sem röngum. Mati Stefáns Guðnasonar læknis er mótmælt sem of háu, röngu og óstaðfestu. Síðar féll lögmaður stefnda frá mótmælum vegna þess, að örorkumat væri óstaðfest. Líkindareikningi Þóris Bergssonar er af þeirri ástæðu mótmælt sem of háum, að örorkumat væri rangt og of hátt. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að ef til komi, að bætur verði ákvarðaðar eftir þessum kröfulið, þá beri að hafa í huga til lækkunar hagræði af eingreiðslu og skattfrelsi skaðabóta sem þessara og svo beri að meta til frádráttar laun stefnanda frá slysdegi til 15. mars 1970, kr. 49.855, svo og dag- peninga frá Tryggingastofnun ríkisins, kr. 128.727, og eingreiðslu örorkubóta frá sama, kr. 124.327, og loks bætur samkvæmt slysa- tryggingu frá Tryggingu h/f, kr. 80.000. 652 Kröfu um miskabætur er mótmælt sem of hárri og að krafan sé í ósamræmi við dómvenju. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að matskostnaður eigi að heyra til málskostnaði. Örorkumat sé þegar greitt af Tryggingu h/f. Kostnaði Þóris Bergssonar sé ekki mótmælt tölulega, en hann eigi að heyra til málskostnaði. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að stefnandi hafi enga grein gert fyrir síðasta lið kröfu sinnar, og sé honum því mót- mælt að svo stöddu. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að sjóveðréttur sé niður fallin fyrir þeim hluta af kröfum stefnanda, sem fólginn sé í framhaldssök. Lögmenn aðilja voru sammála um það, að togarinn, sem slysið varð í, hafi heitið Ingólfur Arnarson, en skipt hafi verið um nafn á togaranum og heiti hann nú Hjörleifur. Samkvæmt dómvenju hér á landi fellur starf það, sem stefnandi vann við, þá er hann slasaðist, ekki undir hættulegan atvinnu- rekstur. Dómarar málsins hafa farið á vettvang og kynnt sér aðstæður í vélarúmi togarans. Eins og rakið hefur verið, hafði stefnandi, þá er hann varð fyrir slysinu 12. desember 1969, unnið sem 3. vélstjóri á þessu sama skipi frá 31. júlí 1962. Samkvæmt framburði 1. vélstjóra, sem bar, að hann og stefnandi hafi unnið saman á þessu skipi Í nokkur ár, var stefnandi góður starfsmaður og ekki ógætinn. Ekkert hefur komið fram um, að stefnandi hafi verið illa fyrir- kallaður í umrætt skipti. Það er álit hinna sérfróðu meðdómenda, að þarna, sem stefn- andi stóð við vinnu sína, þá er hann datt og slasaðist, sé mikil hætta á, að safnist kyrrstætt loft. Þarna verði mjög heitt, þá er vélar skipsins eru í gangi. Við skoðun dómaranna sást, að ristin, sem stefnandi stóð á við vinnu sína, nær nú yfir allt opið, samanber ljósmynd á dskj. nr. 18, og hefur ristin því verið stækkuð eftir slysið, samanber ljós- myndir af slysstað á dskj. nr. 20, en það eru ljósmyndir teknar af tæknideild rannsóknarlögreglunnar í Reykjavík. Að áliti dóms- ins er stækkun ristarinnar til mikilla bóta, hvað varðar öryggi starfsmanna, sem vinna uppi á ristinni, og er þá höfð í huga hin lélega loftræsting, sem þarna er. Dómarar eru sammála því, sem fram kemur í matsgerð, að litlir möguleikar hafi verið á því, að 653 maður með fullri meðvitund félli niður um opið, sem þarna var fyrir stækkun ristarinnar. Öðru máli gegnir, ef um er að ræða meðvitundarlausan eða meðvitundarlítinn mann. Eftir því, sem fram er komið, verður að rekja slysið til ófull- nægjandi loftræstingar og hins óbrúaða bils, sem stefnandi féll niður um, en á þessum umbúnaði ber stefndi sem vinnuveitandi ábyrgð. Með því að ekki er upplýst, að stefnandi hafi verið meðvaldur að slysinu vegna gáleysis, verður skaðabótaábyrgðin lögð óskipt á stefnda. Stefnandi sundurliðar kröfur sínar þannig: 1. Örorkutjón, útreiknað 16. október 1973 af Þóri Bergssyni tryggingafræðingi .. .. .. .. .. .. kr.2.143.496 2. Bætur fyrir miska, þjáningu og lýti .. .... .. — 300.000 3. Kostnaður við matsgerð .. .. .... sr — 8.000 4. Kostnaður við útreikning Brotkuiljón a 8.500 5. Föt og læknisaðstoð, áætlað ................ sa 15.000 Samtals kr. 2.474.996 Frá þessari fjárhæð dragist: 1. Laun frá Bæjarútgerð Reykjavíkur, sbr. dskj. nr. 19 ...... .. kr. 49.855 2. Dagpeningar og örorkubætur frá Tiypsiriga- stofnun ríkisins ...... .. .. — 228.589 3. Greiðslur frá tryggingu h/t sepnis, samning. bundinna slysatrygginga, sbr. dskj. nr. 14 .. .. — 80.000 Samtals kr. 358.444 Mismunurinn á þessum tveim fjárhæðum, eða kr. 2.116.552, er dómkrafa stefnanda. Verður nú tekin afstaða til hinna einstöku liða í kröfu stefn- anda. Um 1. Til stuðnings kröfum sínum vegna örorkutjóns hefur stefnandi lagt fram örorkumat gert af Stefáni Guðnasyni lækni og örorku- tjónsútreikninga gerða af Þóri Bergssyni, cand. act. Í örorkumatinu, sem dagsett er 3. nóvember 1971, segir svo: „Slasaði, sem er vélstjóri, datt í vélarúmi í togara í nánd við Færeyjar. Hann var lagður í sjúkrahús í Þórshöfn um 6 klst. 654 síðar, þar sem hann dvaldi til 22/3 1970, en kom í Borgarspitalann í Rvík 24/3 1970 og dvaldi þar til 30/9 1970. Fyrir liggur vottorð Sverris Haraldsson læknis þar, dags. 10/3 1971, svohljóðandi: „Þann 24. 3. ?70 var Ingólfur Pétursson lagður inn á Skurð- lækningadeild Borgarspítalans. Ingólfur kom flugleiðis frá Fær- eyjum, bar sem hann hafði verið lagður inn á sjúkrahús í Þórs- höfn eftir slys um borð í togara. Sjúklingur hafði við slysið fengið brot á hægra lærlegg (fract. femoris dx.). Brotið var í Færeyjum meðhöndlað með strekki og hann síðan fluttur í gipsi til Reykja- víkur. Kom í ljós við röntgenskoðun á lærleggnum, að brotið hafði ekki gróið saman og talsverð fjarlægð á milli brotenda. Þar sem öruggt var talið, að brotið myndi aldrei gróa undir slíkum kring- umstæðum, var lærleggurinn spengdur. Þegar sjúkl. fór að hressast, var hann sendur til frekari með- ferðar og þjálfunar niður á Heilsuverndarstöð og er útskrifaður þaðan 30/9 1970. Gat þá gengið með einum staf. Síðan hefur sjúklingur þjálfað sig og farið allvel fram. Röntgenmyndir, síðast teknar í mars, sýna, að brotið er nokkurn veginn gróið. Áformað er að fjarlægja spöng og nagla frá lærlegg eftir u. þ. b. 2 mán- uði, og verður sjúklingur þá lagður inn á sjúkrahús í sambandi við þá aðgerð. Í dag, þann 10/3 1971, er ástand sjúklingsins í stórum dráttum sem hér segir: Sjúklingur kvartar yfir verk í hægri hnélið og lærvöðvum hægra megin og einnig yfir þreytu við gang í hægra ganglim. Að sjá: Gangur sjúklings nokkuð hægur og óöruggur, og hann gengur örlítið haltur. Hægri mjöðm og læri: Sjá meðfylgjandi rannsókn á vöðvum og liðum. Samandregið: 55 ára gamall sjómaður, sem verður fyrir slysi við vinnu sína á togara þ. 12/12 1969 og er fyrst lagður inn á sjúkra- hús í Þórshöfn og síðan fluttur á Skurðlækningadeild Borgar- spítalans þ. 24/3 1970 með lærbeinsbrot hægra megin, sem gerð var aðgerð á. Sjúklingur hefur síðan verið óvinnufær, en ástand farið batnandi og gengur nú óstuddur og án hjálpartækja. Hann hefur talsvert rýrðan kraft í lærvöðvum og nokkuð hindraðar hreyfingar í hnélið hægra megin. Eftir 2 mánuði mun sjúkling- urinn gangast undir nýja aðgerð til að fjarlægja spöng og nagla, sem sett var á lærlegginn. Hvað varanlega örorku snertir, mundi 655 ég telja of snemmt að fullyrða neitt um það, en rannsókn að fjórum til fimm mánuður liðnum mundi ég telja að gæfi veru- lega ýtarlegri upplýsingar, hvað það snertir“. Slasaði kom til undirritaðs til skoðunar 21/5 1971. Slysfara- og sjúkrasögu ber saman við það, sem áður greinir. Kvartar um stirðleika í hægra hné og óþægindi og öryggisleysi í hægra fót- lim, einkum lærinu. Það er 26 cm langt skurðör utan á hægra læri. Það finnst fyrir brotstaðnum við þreifingu. Gangur er dálítið stirðlegur og eins og að slasaði treysti ekki á hægri fótlim. Lætur líkamsþunga hvíla fremur á vinstri en á hægri ganglim. Hann kveðst hafa byrjað vinnu sem iðnverkamaður síðast í apríl sl. Skv. vottorði Óskars Jónssonar læknis, Rvík, var slasaði lagður í Borgarspítalann á ný 31/8 1971, dvaldi þar til 13/9 1971, og var þar numin burtu sú spöng, sem áður var sett í hægri lærlegg. Fyrir liggur vottorð Sverris Haraldssonar læknis, dags. 26/10 1971, svohljóðandi: „Sjúkrasaga Ingólfs er Í stórum dráttum: Slys um borð í togara og var lagður inn á sjúkrahús í Þórshöfn í Færeyjum með lær- beinsbrot hægra megin 12/12 1969. Kom á Borgarspítalann 23/3 1970, og var þá spengdur lærleggur. Sjúklingur byrjar vinnu í apríl 1971. Liggur á Borgarspítalanum í annað skiptið 31/8 til 13/9 1971, og var þá tekin spöng og naglar úr lærbeini. Áætlað er, að sjúkl. taki upp vinnu sína þ. 1/11 1971. Subj.: Helstu kvartanir sjúklings eru: Verkur og þreyta í mjó- baki og ganglimum, aðallega vinstri, en þeim ganglim beitir hann að mestu fyrir sig. Þessi þreytuverkur er við stöður og einnig við gang, en hann kveðst í mesta lagi geta gengið 500 m í einu með eðlilegum hraða vegna ofannefndra óþæginda. Verkur og stirð- leiki í hægra hné. Bólgur á báðum fótum og fótleggjum. Hann kveðst einnig hafa átt Í stríði við vaxandi taugaveiklun eftir slysið, og háir þetta honum mjög. Obi.: Sjúkl. gengur yfirleitt mjög hægt eins og af varkárni, en ber fætur til eðlilega. Hann er greinilega mjög „taugaslappur“. Hryggur: Nokkur scoliosa. Ganglimir: Fjarlægð spina iliaca anterior superior malleolus medðialis 92 em hægra megin == vinstra megin. Lærþykkt hægra megin 10 em fyrir ofan hnéskel 41% cm hægra megin og 43 em vinstra megin. Mesta wmmál kálfa sama báðum megin. Dálítill bjúgur neðan til á sköflungi og yfir öklaliðum og talsvert af varicum. Hreyfingar í liðum vinstra ganglimar eðlilegar, en á 656 hægra hné 180—75 gráður. Ör eftir aðgerð utanvert á hægra læri vel gróið eymslalaust. Sjúklingi þessum hefur verið ráðlagt að stunda ekki þunga vinnu og forðast störf, sem hafa í för með sér miklar stöður, Sjúkl. hefur einnig verið ráðlagt að taka ekki til við fyrri störf á sjón- um vegna hans ástands eins og það er í dag“. Slasaði kom á ný til viðtals og skoðunar hjá undirrituðum 1/11 1971. Hann kvartar enn um þreytuverki í baki og fótlimum, þolir illa gang og stöður og stirðleiki og sárindi eru í hægra hné að sögn. Einnig kveðst hann taugaslappari en fyrir slysið. Skoðun nánast óbreytt frá fyrri skoðun hér. Það er dálítil vöðvarýrnun á hægra læri, en hægra hné mælist um 1 cm gildara en það vinstra. Hreyfingar í því eru 180—75 gr. Fótlimir mælast jafn- langir. Hann telst nú vinnufær á ý eftir síðari aðgerðina frá og með deginum í dag. Ályktun: Það er um að ræða 56 ára gamlan vélstjóra, sem slas- aðist við vinnu sína á sjó fyrir bráðum 2 árum. Hann hlaut brot á hægra lærlegg. Slasaði dvaldi á sjúkrahúsum frá slysdegi í 9% mánuð, gekkst undir spengingu á brotinu og dvaldi á ný í sjúkrahúsi í %% mánuð á árinu 1971, þegar spöngin var tekin. Hann var óvinnufær í 1 ár og 4) mánuð frá slysdegi talið og síðar Í 2 mánuði vegna afleiðinga slyssins. Starfsgeta telst hafa verið verulega skert í 4 mánuði milli aðgerðanna og síðan nokkuð skert varanlega. Varanlegar afleiðingar slyssins eru stirðleiki og þreytuverkir í hægra fótlim, óþægindi við gang og stöður, hreyfingartakmark- anir í hægra hné og vöðvarýrnun á hægra læri, auk nokkurs taugakvellis, sem sennilega má rekja til afleiðinga slyssins, að minnsta kosti að nokkru leyti. Tæpast er að vænta frekari bata en þegar er fenginn, svo að verulegu nemi, og þykir því tímabært að meta nú þá tímabundnu og varlegu örorku, sem slasaði telst hafa hlotið af völdum þessa slyss, og telst hún hæfilega metin sem nú greinir: Frá slysdegi í 14% mánuð .. .. .. 100% Eftir það í 4 mánuði .. .. .. .. .. 50% Eftir það í 2 mánuði .. .. .. .. .. 100% Eftir það varanlega .. .. .. .. .. .. 20%“. Í örorkutjónsútreikningi, dags. 7. desember 1971, segir svo: „Slysið. 657 Ingólfur Pétursson slasaðist 12. desember 1969 við vinnu sína um borð í b.v. Ingólfi Arnarsyni. Hann féll niður af grind í vélarúmi skipsins með þeim afleið- ingum, að hægri lærleggur brotnaði. Í ályktun örorkumats Stefáns Guðnasonar, tryggingayfirlæknis, dags. 3. nóv. 1971, segir: „Var- anlegar afleiðingar slyssins eru stirðleiki og þreytuverkir í hægri fótlim, óþægindi við gang og stöður, hreyfingartakmarkanir í hægra hné og vöðvarýrnun á hægra læri, auk nokkurs tauga- kvellis, sem sennilega má rekja til afleiðinga slyssins, að minnsta kosti að nokkru leyti“. Örorkumat. Læknirinn hefur metið orkumissi Ingólfs vegna afleiðinga slyss- ins þannig: „Frá slysdegi í 14% mánuð .. .. .. 100% Eftir það í 4 mánuði .. .. .. .. .. 50% Eftir það í 2 mánuði .. .. .. .. .. 100% Eftir það varanlega .. .. ......... 209“ Ath. Ég vil í þessu sambandi benda á eftirfarandi orð í ályktun örorkumatsins: „Hann var óvinnufær í 1 ár og 4% mánuð frá slysdegi talið og síðar í 2 mánuði vegna afleiðinga slyssins. Starfs- geta telst hafa verið verulega skert í 4 mánuði milli aðgerðanna og síðan nokkuð skert varanlega“. Samkvæmt þessu ætti 100% örorkan að hafa verið í 16% mánuð frá slysdegi, en ekki 14%. Aldur. Ingólfur er sagður fæddur 6. júní 1915 og hefur því verið 54 ára á slysdegi. Áætlun vinnutekna og vinnutekjutaps. Samkvæmt afritum af skattframtölum Ingólfs árin 1967 og 1968 og upplýsingum yðar um árið 1968 hafa vinnutekjur Ingólfs þrjú heilu almanaksárin fyrir slysið verið: Árið 1966 .. .. .. kr.253.415.57 — 1967 .. .. .. — 300.559.66 — 1968 .. .. .. — 357.570.61 Tekna þessara hefur Ingólfur aflað sem vélstjóri á togurum hjá Bæjarútgerð Reykjavíkur. Ég hef því umreiknað þær til kaup- lags á slysdegi og síðan samkvæmt breytingum á kjörum sjómanna og nota til þess úrtakstölur Efnahagsstofnunarinnar yfir vinnu- tekjur kvæntra sjómanna. Nýjustu úrtakstölur eru frá árinu 1970, 42 658 en Efnahagsstofnunin hefur áætlað, að hækkunin frá 1970 til 1971 nemi 28.4% og frá 1971 til 1972 18.0%. Í síðari: áætluninni mun reiknað með 4% aflaaukningu á sjómann. Ég tel ekki rétt að taka svo óvisst atriði með í áætlun framtíðartekna og nota því 14%. Þannig áætlaðar vinnutekjur eru sýndar í næstu töflu. Þar sést einnig áætlað vinnutekjutap, þegar gert er ráð fyrir, að var- anlega tapið sé 20% af áætluðum vinnutekjum frá slysdegi, en tímabundna tapið sé sá hundraðshluti af þeim, sem Örorkumat læknisins segir til um að frádregnum 20%. Áætlaðar Áætlað vinnutekjutap vinnutekjur: Tímabundið: Varanlegt: 1. árið eftir slysið . kr.451.670.00 kr.361.335.00 kr. 90.334.00 2. — — — .. — 580.087.00 — 232.037.00 — 116.018.00 Síðan árlega . .. .. — 657.983.00 — 131.597.00 Verðmæti vinnutekjutaps. Verðmæti þannig áætlaðs vinnutekjutaps reiknast mér nema á slysdegi: Vegna tímabundinnar örorku .. .. kr. 552.146.00 Vegna varanlegrar örorku .. .. :. — 1.109.533.00 Samtals kr. 1.661.679.00 Athugasemd. Ef gert er ráð fyrir 100% örorku í 16) mánuð fyrst eftir slysið í stað 14 mánaðar, svo sem framangreind tilvitnun í ályktun örorkumatsins bendir til, hækkar áætlað tímabundið vinnutekju- tap á öðru ári eftir slysið úr kr. 232.037.00 í kr. 309.370.00. Verð- mæti taps vegna tímabundinnar örorku hækkar úr kr. 559.146.00 í kr. 620.499.00. Frádráttur. 1. Ekki hefur verið dregið frá það, sem Ingólfur kann að hafa fengið greitt frá atvinnurekanda fyrst eftir slysið. 2. Frá Tryggingastofnun ríkisins hefur Ingólfur fengið greidda dagpeninga fyrir tímabilið frá 16. 3. 1970 til 31. 10. 1971, samtals kr. 128.727.00, og er verðmæti þeirra á slysdegi kr. 120.008.00. Einnig hefur hann fengið örorkubætur með ein- greiðslu 5. 11. 1971 kr. 124.000.00 og verðmæti þeirra á slys- degi kr. 108.581.00. 3. Sem sjómaður á Ingólfur rétt á bótum frá samningsbundinni 659 slysatryggingu sjómanna .20% af kr. 400.000.00, eða kr. 80.000.00. 4. Ekki hefur verið athugað, hver eðlilegur frádráttur vegna opinberra gjalda er. Reiknigrundvöllur. Við útreikninginn hef ég notað 7% vexti p. a. dánarlíkur ís- lenskra karla samkvæmt reynslu áranna 1951—-1960 og líkur fyrir missi starfsorku í lifanda lífi samkvæmt sænskri reynslu“. Í örorkutjónsútreikningi, dags. 14. nóvember 1972, segir svo: „Í útreikningi, dagsettum 7. desember 1971, reiknaði ég út ör- orkutjón Ingólfs Péturssonar vegna slyss hans 12. desember 1969. Við áætlun framtíðartekna notaði ég vinnutekjur Ingólfs þrjú heilu almanaksárin fyrir slysið umreiknaðar til kauplags á slys- degi og fram til ársins 1970 samkvæmt breytingum á úrtakstölum Efnahagsstofnunarinnar yfir vinnutekjur kvæntra sjómanna, og síðan var notuð áætlun stofnunarinnar um hækkun vinnutekna árið 1971 og til frambúðar. Nú eru komnar úrtakstölur fyrir árið 1971, og sýna þær 26.3% hækkun frá 1970, en Efnahagsstofnunin hafði gert ráð fyrir 28.4%. Hækkunin frá 1971 til 1972 var áætluð 14%. Nú er ljóst, að þessi áætlun var verulega of lág, þar sem fiskverð hækkaði um 10% um sl. áramót og aftur um 15% 1. okt. sl. Með tilliti til þessara nýju upplýsinga hef ég endurreiknað örorkutjón Ingólfs. Áætlaðar vinnutekjur og vinnutekjutap verður nú: Áætlaðar Áætlað vinnutekjutap vinnutekjur:: Tímabundið: Varanlegt: 1. árið eftir slysið .. kr.451.670.00. kr.361.335.00 kr. 90.334.00 2. — — — .. — 570.563.00 —- 228.227.00 — 114.113.00 3. — — — .. — 664.312.00 — 132.862.00 Síðan árlega ... .. — 36.344.00 — 147.269.00 Verðmæti þessa taps reiknast mér nema á slysdegi: Vegna tímabundinnar örorku .. .. kr. 548.779.00 Vegna varanlegrar örorku .. .. .. — 1.215.741.00 Samtals kr. 1.754.520.00 Ef gert er ráð fyrir 100% örorku í 1614 mánuð í stað 14, verður áætlað vinnutekjutap á öðru ári kr. 304.288.00 í stað kr. 660 228.227.00, og verðmæti taps vegna tímabundinnar örorku verður kr. 616.008.00 í stað kr. 548.779.00. Um forsendur og annað, sem máli skiptir, vísast til fyrri út- reiknings“. Í örorkutjónsútreikningi, dags. 16. október 1973, segir svo: „Ég hef tvívegis áður reiknað út örorkutjón Ingólfs Péturssonar, síðast með útreikningi dagsettum 14. nóvember 1972. Síðan hafa orðið mjög verulegar hækkanir á fiskverði. Þér óskið því enn nýs útreiknings. Niðurstaðan nú verður eftirfarandi áætlun á vinnutekjum og vinnutekjutapi. Áætlaðar Áætlað vinnutekjutap vinnutekjur: —Tímabundið: Varanlegt: 1. árið eftir slysið .. kr.451.670.00 kr. 361.335.00 kr. 90.334.00 9 — — — „.— 570.563.00 — 228.223.00 — 114.113.00 3. — — — .. — 664.312.00 — 132.862.00 Síðan árlega... .. — 1.042.958.00 — 908.592.00 Verðmæti þessa vinnutekjutaps reiknast mér nema á slysdegi: Vegna tímabundinnar örorku .. .. kr. 548.779.00 Vegna varanlegrar örorku .. .. 2. — 1.594.717.00 Samtals kr. 2.143.496.00 Um reiknigrundvöll og aðrar forsendur, sem máli skipta, vísast til fyrri útreiknings míns, dags. 7. desember 1971“. Eins og rakið hefur verið, segir Stefán Guðnason læknir í ör- orkumati sínu, að stefnandi hafi verið óvinnufær í 1 ár og 4% mánuð frá slysdegi og síðar Í 2 mánuði vegna afleiðinga slyssins. Síðar metur læknirinn örorku stefnanda 100% í 141% mánuð eftir slysið, eftir það 50% í 4 mánuði og eftir það 100% í 2 mánuði og svo varanlega 20%. Eitt ár og fjórir og hálfur mánuður gerir sextán og hálfan mánuð, en ekki fjórtán og hálfan mánuð, en þar sem kröfur stefn- anda eru byggðar á útreikningi, sem miðar við 100% örorku í 14% mánuð, þá þykir þetta ósamræmi ekki skipta máli. Af hálfu stefnda hefur örorkumati verið mótmælt sem of háu og röngu og örorkutjónsútreikningnum sem of háum af þeim sökum. Mótmæli þessi eru órökstudd, og verður örorkumat Stefáns Guðnasonar því lagt til grundvallar við niðurstöðu máls- 661 ins. Örorkutjónsútreikningur Þóris Bergssonar, cand. act., er lík- indareikningur, og verður hann hafður til hliðsjónar við ákvörðun örorkubóta til handa stefnanda. Þegar litið er til launa þeirra, sem stefnandi fékk greidd frá stefnda eftir slysið, dagpeninga og örorkubóta, sem stefnandi hefur fengið frá Tryggingastofnun ríkisins, og greiðslu frá Trygg- ingu h/f vegna samningsbundinna slysatrygginga, enda hefur stefnandi lækkað kröfur sínar um það, sem þessum greiðslum nemur, svo og skattfrelsis bótanna og hagræðis af eingreiðslu, þá þykja bætur til stefnanda vegna örorkutjóns hæfilega ákveðnar kr. 1.300.000. Um 2. Þegar litið er til sjúkrasögu stefnanda og annars þess, sem fram er komið um afleiðingar af slysi stefnanda, þykja bætur sam- kvæmt þessum lið hæfilega ákveðnar kr. 200.000. Um 3. og 4. Liðir þessir, sem eru kostnaður við matsgerð og útreikning ör- orkutjóns, þykja eiga að falla undir málskostnað, og verður tekið tillit til þeirra við ákvörðun málskostnaðar. Um 5. Liður þessi hefur ekki verið studdur neinum gögnum og verður því ekki tekinn til greina gegn andmælum stefnda. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, ber stefnda, Bæjar- útgerð Reykjavíkur, að greiða stefnanda kr. 1.500.000 (kr. 1.300.000 -k kr. 200.000) með vöxtum eins og krafist var. Krafa stefnanda um viðurkenningu á sjóveðrétti stefnanda í m/b (mun eiga að vera b/v) Ingólfi Arnarsyni verður ekki tekin til greina, þar sem sjóveðréttur var fallinn niður vegna fyrningar samkvæmt 232. gr. laga nr. 66 frá 1963, þá er stefna var birt í máli þessu, 2. september 1971, en eins og rakið var, varð slys það, sem mál þetta er af risið, 12. desember 1969. Með bréfi dómsmálaráðuneytisins, dags. 4. maí 1972, var stefn- anda veitt gjafsókn „allt að kr. 30 þúsund“. Samkvæmt ákvæðum 173. gr. laga nr. 85 frá 1936 eru hlunnindi gjafsóknarhafa fjór- þætt. Auk þess sem gjafsóknarhafi er undanþeginn greiðslu rétt- argjalda fyrir dómsathafnir þær, sem gjafsókn nær til samkvæmt 1. og 2. tl. greinarinnar, er honum skipaður talsmaður, nema þess þyki ekki þörf, og greiðir ríkissjóður talsmanninum ferðakostnað og þóknun fyrir málflutninginn eftir ákvörðun dómara samkvæmt 3. tl. greinarinnar, en samkvæmt 4. tl. greiðir ríkissjóður fyrir gjafsóknarhafa ýmis gjöld í sambandi við rekstur málsins, þ. á m. 662 þóknun til mats- og skoðunarmanna. Í máli þessu hefur ekki verið lagður fram málskostnaðarreikningur, en útlagður kostnaður við þingfestingu aðalsakar og framhaldssakar er kr. 1.000, þóknun til matsmanna kr. 8.000 og kostnaður við útreikning örorkutjóns kr. 8.500. Í XI. kafla laga nr. 85 frá 1936 eru ekki ákvæði um tak- markaða gjafsókn, svo sem ákveðið er í gjafsóknarleyfi máls þessa. Ekki er í leyfinu gerð grein fyrir því, hvernig ætlast er til, að takmörkun þessari sé beitt gagnvart hinum ýmsu þáttum kostn- aðar, sbr. 173. gr. laga nr. 85 frá 1936. Með hliðsjón af hinum ótvíræðu ákvæðum hinnar tilvitnuðu lagagreinar, og þá sérstak- lega 3. tl., þykir skorta lagagrundvöll til þess að beita takmörk- unum þeim, sem felast í gjafsóknarleyfi stefnanda. Samkvæmt efnisúrlausn málsins þykir rétt, að stefndi greiði í málskostnað, er renni í ríkissjóð, kr. 209.500, og er þar með talinn kostnaður við útreikning örorkutjóns, kr. 8.500, og þóknun til matsmanna, kr. 8.000. Málskostnaður stefnanda, kr. 209.500, þar með talin þóknun til talsmanns stefnanda, Sigurðar Helgasonar hæstaréttarlögmanns. sem ákveðst kr. 192.000, greiðist úr ríkissjóði. Uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna mikilla anna for- manns dómsins, sem var Auður Þorbergsdóttir borgardómari, en meðdómendur voru Guðmundur Björnsson prófessor og Andrés Guðjónsson skólastjóri. Dómsorð: Stefndi, Bæjarútgerð Reykjavíkur, greiði stefnanda, Ingólfi Péturssyni, kr. 1.500.000 með 7% ársvöxtum frá 12. desember 1969 til greiðsludags. Stefndi greiði kr. 209.500 í málskostnað, er renni í ríkissjóð. Kostaður stefnanda af rekstri máls þessa, kr. 209.500, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málssóknar- laun skipaðs talsmanns stefnanda, Sigurðar Helgasonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 192.000. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 663 Fimmtudaginn 26. júní 1973. Nr. 78/1975. Björgúlfur Kristjánsson Segn Spindli h/f. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Þingbækur. Dómur Hæstaréttar. Sóknaraðili hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 4. júní 1975, sem Hæstarétti barst 13. s. m. Kröfur sókn- araðilja þykir verða að skilja svo, að hann krefjist þess, að felldur verði úr gildi úrskurður, uppkveðinn á bæjarþingi Reykjavíkur 21. maí 1975, og að bókun í máli þessu fari fram í bæjarþingsbók, eins og lög standi til samkvæmt 3. mgr. 42. gr. laga nr. 85,/19836. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Varnaraðili telur, að kæra þessi beinist á engan hátt að sér, en hann krefst kærumálskostnaðar úr hendi sóknar- aðilja. Skýra ber 2. mgr. 21. gr. laga nr. 75/1973 svo, að kæra þessi sé heimil. Í hinum kærða úrskurði er gerð grein fyrir þeim hætti, sem tíðkast hefur síðan 1967 á bæjarþingi Reykjavíkur um skrán- ingu dómskýrslna. Ákvæði 42. gr. laga nr. 85/1936 þykja eisi standa því í vegi, að slíkur háttur sé á hafður. Samkvæmt þessu ber að staðfesta hinn kærða úrskurð að niðurstöðu til. Rétt þykir, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Kærumálskostnaður fellur niður. 664 Úrskurður bæjarþings Reykjavíkur 21. maí 1975. 1. Mál þetta var tekið til úrskurðar í þinghaldi 7. maí sl. um fram- komna kröfu lögmanns stefnanda um, „að bókun fari framvegis fram í dómsmálabók, bæjarþingsbók, eins og lög standa skv. 3. mgr. 42. gr. einkamálalaganna“, enda hafði lögmaðurinn mótmælt því, að notuð væri eingöngu ritvél, þar sem bókað væri það, sem fram færi Í réttarhaldinu. Lögmaður stefnda kvaðst ekki taka afstöðu til kröfu lögmanns stefnanda um bókun framvegis í þingbók og kvaðst leggja það á vald dómara. 1. Málið er höfðað hér fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 23. janúar 1969, af Björgúlfi Kristjánssyni, þá til heimilis að Berg- þórugötu 23 hér í borg, en nú til heimilis að Kaplaskjólsvegi 11, gegn Spindli h/f, þá til heimilis að Skúlagötu 55, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 78.500 með 7% ársvöxtum frá 1. febrúar 1968 til greiðsludags og málskostnaðar eftir mati réttarins. Hinn 13. febrúar 1969 lagði stefndi fram greinargerð og krafðist al- gerrar sýknu og ríflegs málskostnaðar úr hendi stefnanda at mati dómarans. Málavöxtum og málsástæðum lýsir stefnandi þannig í stefnu: „Með húsaleigusamningi, undirrituðum 1. desember 1967, tók stefnandi á leigu hjá stefnda steinsteyptan kjallara í miðbyggingu hússins „Rauðará“ við Skúlagötu í Reykjavík. Leigutímabilið var ákveðið 2—3 ár og leigugjald á mánuði hverjum kr. 1.750.00. Hús- næðið var upphitunarlaust, og tók leigutaki að sér að gera við hitalögnina og koma hitun í húsnæðið við fyrstu hentugleika. Ekki skyldi leigutaki þó greiða opinber gjöld, er stöfuðu af lag- færingu hitalagnarinnar. Leigutaki hafði rétt til framleigu, Stefn- andi hófst þegar handa um að gera við hitalögnina í hinu leigða húsnæði. Nam kostnaður hans við þá viðgerð kr. 25.000.00. Í þágu stefnda greiddi stefnandi aukakerfisgjald til Hitaveitu Reykja- víkur, kr. 3.000.00, en sú upphæð skyldi ganga upp í húsaleigu- greiðslur. Síðarnefnd greiðsla var af hendi innt 11. janúar 1968, en stefnandi hafði þá goldið húsaleigu fyrir desembermánuð, kr. 1.750.00. Hinn 1. janúar 1968 leigði stefnandi fyrirtækinu Trétækni s/f margnefnt húsnæði fyrir kr. 4.000.00 pr. mánuð. Hinn 20. febrúar 1968 ritaði stjórnarformaður Spindils h/f, Sæmundur Kristjánsson, stefnanda bréf, þar sem stefndi telur stefnanda hafa 665 fyrirgert rétti sínum skv. húsaleigusamningnum sökum vanskila, og kveðst stefndi munu semja við hinn nýja leigutaka, þ. e. Tré- tækni s/f um áframhaldandi leigu. Þessu mótmælti stefnandi þegar og síðan bréflega 2. apríl 1968, enda taldi hann leiguvanskil ekki hafa átt sér stað. Eins og fyrr segir, hafði stefnandi goldið í húsaleigu kr. 4.750.00 og jafnframt boðist til að greiða það, sem á vantaði, kr. 500.00, en því greiðsluboði var hafnað. Stefnandi telur stefnda hafa riftað leigusamningnum án nokkurs tilefnis og í þeim tilgangi einum að notfæra sér framlag stefnanda til lag- færingar og endurbóta hins leigða húsnæðis“. Sýknukröfu sína styður stefndi þannig í greinargerð: „Eins og fram kemur af dómsskjali nr. 3, gerðu aðiljar máls þessa með sér húsaleigusamning um steinsteyptan kjallara í hús- inu Rauðará við Skúlagötu hér í borg. Stefndi var ekki eigandi að húsnæði þessu, og var stefnanda kunnugt um það. Húsnæði þetta var upphitunarlaust með öllu, og tók stefnandi að sér, eins og segir Í samningnum: „að gera við hitalögnina og koma á hitun í húsnæðinu ...“. Skyldi stefnandi að sjálfsögðu greiða allan kostnað af þessu. Leigutíminn hófst 1. desember 1967 og skyldi standa óákveð- inn tíma, en uppsagnarfrestur var 3 mánuðir. Leigufjárhæðin var kr. 1.750.00 á mánuði, og skyldi hún greidd 1. hvers mánaðar fyrir fram. Greiddi stefnandi við undirritun samningsins, hinn 1. desember 1967, leiguna fyrir desember mánuð 1967 með kr. 1.750.00. Eftir þetta greiddi stefnandi enga húsaleigu, og hinn 20. febrúar 1968 ritaði stefndi stefnanda bréf og skýrði honum frá því, að þar eð engin leiga hefði verið greidd fyrir janúar og febrúar 1968, væri það skoðað sem brot á samningi þeirra aðila og hann því fallinn niður. Ekkert svar barst við bréfi þessu frá stefnanda fyrr en í apríl- mánuði 1968. Var það bréf lögmanns stefnanda, dagsett 2. apríl 1968. Í bréfi þessu er engin leigugreiðsla boðin fram og riftun stefnda á leigusamningnum er heldur ekki mótmælt. Hinsvegar er talið, að stefndi skuldi stefnanda andvirði kostn- aðar við að gera við hitalögnina og koma hitun á í húsnæðinu, og er kostnaður þessi talinn nema samtals kr. 28.000.00. Í bréfi þessu er skýrt tekið fram, að stefnandi telji það refsi- vert athæfi hjá stefnda að taka leigu hjá framleiguhafanum, Auð- 666 uni Blöndal, og muni verða gerðar viðeigandi ráðstafanir í því til- liti. Eins og að framan getur, bar stefnanda að greiða allan kostnað við að koma hitun á í húsnæðinu, enda er það viðurkennt í stefnu, að því er tekur til vinnu og efnis. Gjaldið til Hitaveitu Reykja- víkur er einungis einn liður í því að koma á hitun í húsnæðinu, og gildir því auðvitað sama um þann lið og annan kostnað. Því er eindregið andmælt, að stefndi hafi viðurkennt að honum bæri að greiða gjald þetta. Það er mikill misskilningur hjá stefnanda, sem segir í greinar- gerð, að stefndi hafi hagnast um mismun á kr. 29.750.00 og kr. 3.500.00. Eins og fyrr getur, er stefndi ekki eigandi að húsnæð- inu, og er þar því ekki um neina auðgun stefnda að ræða. Riftun samningsins stafaði eingöngu af vanskilum stefnanda, og getur hann því kennt sér einum, hvernig fór“. III. Undirritaður dómari fékk mál þetta til meðferðar 1. október sl., en þá hafði það ekki verið tekið fyrir síðan 13. febrúar 1969 þrátt fyrir tilmæli þáverandi lögmanns stefnanda. Stefnandi gaf skýrslu sína fyrir dóminum 5. mars sl., og þá kom einnig fyrir dóminn fyrrverandi framkvæmdastjóri stefnda, Spindils h/f, Sæmundur Kristjánsson. Ákveðið var að hafa sam- prófun 12. mars sl. Guðlaugur Einarsson hæstaréttarlögmaður mætti þá af hálfu stefnanda vegna Kristins Einarssonar hæsta- réttarlögmanns. Setti hann í upphafi þinghalds út á það, að aðeins einn þingvottur væri viðstaddur, þ. e. þingritari, og krafðist þess, að tveir vottar væru í þinginu. Úr þessu var bætt, og fór sam- prófun þá fram. 9. apríl var þingað í málinu að nýju, og voru þá tveir þingvottar viðstaddir, þ. e. þingritari og annar vottur. Af hálfu stefnanda mætti enn Guðlaugur Einarsson hæstaréttarlög- maður vegna Kristins Einarssonar hæstaréttarlögmanns. Þá var ákveðið, að vitni kæmu fyrir dóminn 7. maí. Fyrir þinghaldið 7. maí si. bárust dómaranum tvö bréf. Kristinn Einarsson hæsta- réttarlögmaður tilkynnti, að hann mundi eigi framvegis gæta hagsmuna stefnanda í málinu, en lögmaður hans væri nú Guð- laugur Einarsson hæstaréttarlögmaður. Í bréfi, dags. 19. apríl sl., tilkynnti Guðlaugur Einarsson hæstaréttarlögmaður dómaranum hið sama. Í bréfi þessu voru auk þessa þrjú efnisatriði um með- ferð málsins hér fyrir dóminum. Í fyrsta lagi, að ákveðnu vitni hefði verið vitnastefnt til að mæta klukkan 10 miðvikudaginn 7. 667 maí, Í öðru lagi, að lögmaðurinn skilji ákveðna yfirlýsingu Sæ- mundar Kristjánssonar hér fyrir dóminum 12. mars sl. þannig, að Sæmundur sé persónulega ábyrgur í málinu gagnvart stefn- anda, en enginn annar og þá eigi heldur hið stefnda hlutafélag sem slíkt, og samkvæmt þessu geri lögmaðurinn þá kröfu f. h. stefnanda, að dómarinn með tilvísan í 2. mgr. 115. gr. einkamála- laga nr. 85/1936 og annarra ákvæða tilgreindra laga kalli Sæ- mund Kristjánsson fyrir dóm klukkan 10 7. maí. Í þriðja lagi lauk bréfi lögmannsins með þessari málsgrein: „Að öðru leyti stendur fyrirvari minn um skýrslutöku yðar af aðilum, enda sýnist mér vanta a. m. k. eina setningu, sem var að vísu yfirstrikuð af yður, ef ég man rétt, og þar utan er ég svo lánsamur að fá ekki skilið, hvað þér sem ábyrgur dómari ætlist fyrir með þessari hringrás af spurningum og svörum aðila um atriði, sem annaðhvort voru áður upplýst, ellegar óviðkomandi málinu sem slíku. Þér minntuð mig á einkamálalögin, herra dóm- ari“. Þar sem dómarinn taldi lögmanninn með þessari athugasemd gefa í skyn, að eigi hefði verið afgreitt rétt endurrit til lögmanna af þinghaldi 12. mars sl., var þetta athugað hjá þingritara. Í ljós kom, að í þinghaldinu 12. mars sl. höfðu verið vélritaðar fimm blaðsíður. Eftir þinghaldið hafði þingritari vélritað að nýju blað- síður 1, 2 og 4 vegna ritvillna á þeim, en geymt hjá sér síður þær, sem vélritaðar voru í þinghaldinu sjálfu. Þingritarinn af- henti dómaranum þessar þrjár blaðsíður, og ákvað dómari að leggja þær fram sem dómsskjöl, þar sem útstrikun á bls. 1, sem dómarinn hafði látið gera í þinghaldinu til leiðréttingar á bókun sinni, hafði ekki, andstætt ákvæðum 3. mgr. 42. gr. laga nr. 85/ 1936, verið tekin með, þegar blaðsíðan var vélrituð að nýju. Í upphafi þinghalds 7. maí sl. lagði dómari fram ofangreint bréf Guðlaugs Einarssonar hæstaréttarlögmanns, sem varð dskj. nr. 14, og ofangreindar þrjár blaðsíður, sem urðu dskj. nr. 15—17, og bókaði skýringar sínar á framlagningu skjala þessara. Að því loknu bar lögmaður stefnanda, Guðlaugur Einarsson hæstaréttar- lögmaður, fram ofangreinda úrskurðarkröfu, en hún var bókuð þannig: „Ég mótmæli því, að notuð sé eingöngu ritvél, þar sem bókað er, að það, sem fram fer í réttarhaldinu að gefnu tilefni, og krefst þess, að bókun fari framvegis fram í dómsmálabók, bæjarþings- bók, eins og lög standa skv. 3. mgr. 42. gr. einkamálalaganna og krefst úrskurðar um þetta atriði“. 668 IV. Árið 1967 var tekin upp sú nýbreytni hér við embættið að halda vélritaðar bæjarþingsbækur og sjó- og verslunardómsbækur. Gerð bókanna er þannig, að í þinghöldum, þar sem aðiljar eða vitni koma fyrir dóminn til skýrslugjafar, les dómari bókanir sínar fyrir vélritara, sem skráir þær jafnóðum með ritvél. Efstu blað- síðurnar í ritvélinni eru úr góðum pappír, en auk þess eru með kalkipappír slegin eins mörg afrit og þurfa þykir. Aðiljar undir- rita skýrslur sínar og vitni oft einnig, en í lok þinghalds undir- rita dómari, lögmenn og vottar það, sem bókað hefur verið. Efstu blaðsíðurnar eru varðveittar og í lok hvers starfsárs bundnar saman í bók, en afritin fá dómari, lögmenn og/eða aðiljar í sínar hendur. Oftast eru afritin útbúin í lok þinghalds, þ. e. kápa er vélrituð, blaðsíður eru heftar saman og dómari staðfestir endur- ritið, gjöld eru reiknuð og greidd, en hitt gerist einnig, að vél- ritari gangi frá afritunum og setji þau, eftir að dómari hefur staðfest þau, í möppur lögmanna í afgreiðslu, þar sem þeir nálgast þau og greiða fyrir. Fyrir kemur, að vélritari, að eigin ósk, vél- ritar að nýju blaðsíður, sem á eru vélritunarskekkjur, og er þá gætt fyllstu varúðar, að rétt sé vélritað, og frumblaðsíðurnar varðveittar til öryggis. Heimild til að halda slíkar vélritaðar bæjarþingsbækur og sjó- og verslunardómsbækur hefur verið talin felast í 42. gr. laga nr. 85/1936, og hefur aldrei verið efast um lögmæti þeirra af dóm- urum né lögmönnum fyrr en nú, að hæstaréttarlögmaður hefur krafist úrskurðar um þetta atriði. Dómari ákveður í hverju þinghaldi, hvaða dómsmálabók sé notuð fyrir bókanir í þinghaldinu, og hafa aðiljar ekki forræði í því efni, enda verður eigi séð, hvaða réttarhagsmuni aðiljar hafi af slíkri ákvörðun. Þegar af þessari ástæðu verður krafa lög- manns stefnanda um, „að bókun fari framvegis fram í dóms- málabók, bæjarþingsbók, eins og lög standa skv. 3. mgr. 42. gr. einkamálalaganna“, en ekki með ritvél, ekki tekin til greina. Málskostnaðar hefur ekki verið krafist í þessum þætti málsins. Garðar Gíslason, settur borgardómari, kvað upp þennan úrskurð. Úrskurðarorð: Framangreind krafa lögmanns stefnanda er ekki tekin til greina. 669 Mánudaginn 18. ágúst 1975. Nr. 102/1975. Ákæruvaldið gegn Samúel Oddgeirssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr og Einar Arnalds. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Örn Höskuldsson, fulltrúi yfirsakadómara, hefur kveðið upp hinn kærða úrskurð. Með kæru 11. ágúst 1975, sem barst Hæstarétti 12. s. m., hefur varnaraðili samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 74/1974 skotið máli þessu til Hæstaréttar. Krefst hann þess, að hinn kærði úrrskurður verði úr gildi felldur. Greinargerð hefur ekki borist af hendi varnaraðilja. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 11. ágúst 1975. Ár 1975, mánudaginn 11. ágúst, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Erni Höskuldssyni, kveðinn upp úrskurður þessi. Aðfaranótt síðastliðins sunnudags var brotist inn í húsakynni Bílaleigunnar Fals við Rauðarárstíg hér í borg. Var stolið þar verðmætri reiknivél, lyklum að bensíndælu og nokkrum krónu- peningum. Við rannsókn á vettvangi fundust fingrafarapartar á innanverðum gluggapósti, sem er beint fyrir neðan opnanlegan glugga, sem farið hafði verið inn um. Við rannsókn í tæknideild rannsóknarlögreglunnar kom í ljós, að fyrrgreind fingraför eru eftir löngutöng og græðifingur vinstri handar Samúels Oddgeirs- sonar, Freyjugötu 36 hér í borg. Samúel var handtekinn í gær, og við yfirheyrslur hjá rann- 670 sóknarlögreglu þá og eins fyrir dómi í dag hefur hann neitað að hafa verið þarna að verki. Kvaðst hann hafa verið með Krist- mundi Sigurðssyni að skemmta sér umrætt kvöld og skilið við hann skammt frá heimili sínu þessa nótt einhvern tíma ekki löngu eftir klukkan eitt. Rannsókn máls þessa er á frumstigi, og ber nauðsyn til að úr- skurða kærða í gæsluvarðhald, svo rannsókn málsins megi fara óhindruð fram. Kærði er sakaður um brot gegn KXVI. kafla al- mennra hegningarlaga nr. 19/1940, og getur brotið varðað hann fangelsisrefsingu, og eru ákvæði 65. gr. stjórnarskrár nr. 33/1944 varðhaldinu ekki til fyrirstöðu. Kærði, Samúel Oddgeirsson, er vanaafbrotamaður. Hann hefur á árunum 1971—-1973 hlotið sex dóma, samtals fangelsi í 25 mánuði, og hefur hann afplánað alla dómana að fullu. Hann hefur frá síðastliðnum áramótum verið kærður fyrir 7 innbrot og ölvun við akstur. Þessi mál eru öll hjá ríkissaksóknara, og hefur ekki verið gefin út ákæra í neinu þeirra. Með hliðsjón af framansögðu og með vísan til 1. og 5. tl. 67. gr. laga nr. 74/1974 ákveðst gæsluvarðhaldstíminn allt að 60 dögum. Úrskurðarorð: Kærði, Samúel Oddgeirsson, sæti gæsluvarðhaldi í allt að 60 dögum. 671 Föstudaginn 5. september 1975. Nr. 105/1975. Ákæruvaldið gegn Bjarna Leifi Péturssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 26. ágúst 1975, sem barst Hæstarétti 27. s. m., hefur varnaraðili samkvæmt heimili í 3. tl. 172 gr. laga nr. 74/1974 skotið hinum kærða úrskurði til Hæstaréttar og krafist þess, að úrskurðurinn verði úr gildi felldur. Greinargerð hefur ekki borist frá varnaraðilja. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 26. ágúst 1975. Ár 1975, þriðjudaginn 26. ágúst, var úrskurður þessi kveðinn upp á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgar- túni 7 af Halldóri Þorbjörnssyni yfirsakadómara. Bjarni Leifur Pétursson, Njálsgötu 20, fæddur 15. júní 1958, var hinn 28. maí sl. úrskurðaður í allt að 90 daga gæsluvarðhald, en hann hafði verið kærður fyrir rán og játað það brot. Í úr- skurðinum var frá því greint, að hann hefði síðan á árinu 1974 alls framið 24 brot (þjófnað, svik, skemmdarverk, árás og áfengis- lagabrot) og tvisvar sætt gæsluvarðhaldi, síðast dagana 21.—26. maí. Síðan hafa tvö mál verið höfðuð á hendur Bjarna Leifi fyrir hegningarlagabrot, hið síðara 31. f. m. Sama dag krafðist ríkis- saksóknari dómsrannsóknar út af kæru þeirri um rán, sem frá hefur verið greint. Þegar litið er til ferils Bjarna Leifs, verður að telja brýna hættu 672 á, að hann haldi áfram brotum, ef hann verður laus. Hann er sakaður um stórfelld brot, er fangelsisvist liggur við. Þykir sam- kvæmt 5. tl. 67. gr. laga 74/1974 verða að framlengja gæslu- varðhaldsvistina og miða lengd varðhaldsins við það, að Bjarni verði eigi leystur úr því, fyrr en lokið hefur verið málum hans. Samkvæmt þessu verður gæslan framlengd um 60 daga. Úrskurðarorð: Gæsluvarðhaldsvist Bjarna Leifs Péturssonar er framlengd um 60 daga. Föstudaginn 19. september 1975. Nr. 106/1975. Fiskiðjan h/f gegn Landshöfn Keflavíkurkaupstaðar og Njarðvíkurhrepps. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson. Björn Sveinbjörns- son og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Hafning máls. Málskostnaður. Dómur Hæstaréttar. Jón G. Briem, fulltrúi bæjarfógetans í Keflavík, hefur kveð- ið upp hinn kærða úrskurð. Sóknaraðili hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 12. ágúst 1975. Krefst hann þess, að hinn kærði úr- skurður verði staðfestur að öðru leyti en því, að málskostn- aður verði ákveðinn kr. 251.966. Þá krefst hann kærumáls- kostnaðar úr hendi varnaraðilja. Frá varnaraðilja hafa hvorki borist kröfur né greinargerð. Fyrir fógetarétti féll varnaraðili frá öllum kröfum sínum í málinu, og andmælti sóknaraðili því ekki, að málið yrði hafið. Ákvæði 3. mgr. 13. gr. laga nr. 75/1973 er því eigi til 673 fyrirstöðu, að mál þetta sé borið undir Hæstarétt með kæru samkvæmt 3. tl. 1. mgr. 21. gr. þeirra laga. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar þykir mega staðfesta hann. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður fógetaréttar Keflavíkur 31. júlí 1975. Í máli þessu, sem tekið var til úrskurðar 30. júlí, krefst gerðar- beiðandi, Landshöfn Keflavíkurkaupstaðar og Njarðvíkurhrepps, þess, að lögtak verði gert hjá gerðarþola, Fiskiðjunni h/f, Kefla- vík, til tryggingar ógreiddum vogargjöldum árið 1973, kr. 85.714, og árið 1974, kr. 192.056, auk vaxta og kostnaðar. Gerðarþoli hefur mótmælt framgangi hinnar umbeðnu gerðar og krafist greiðslu málskostnaðar úr hendi gerðarbeiðanda sam- kvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. Þingað var í máli þessu fimm sinnum. Í þinghaldinu 30. júlí sl. lýsti lögmaður gerðarbeiðanda því yfir f. h. umbjóðanda síns, að fallið væri frá öllum kröfum í máli þessu á hendur gerðarþola. Lögmaður gerðarþola lýsti því yfir, að hann krefðist greiðslu málskostnaðar að mati fógeta. Með samkomulagi aðilja er því mál þetta hafið, og telst máls- kostnaður til handa gerðarþola hæfilega ákveðinn kr. 30.000. Úrskurðarorð: Mál þetta er hafið. Gerðarbeiðandi, Landshöfn Keflavíkur- kaupstaðar og Njarðvíkurhrepps, greiði Fiskiðjunni h/f, Keflavík, kr. 30.000 í málskostnað innan 15 daga frá birtingu úrskurðar þessa að viðlagðri aðför að lögum. 43 674 Föstudaginn 19. september 1975. Nr. 113/1975. Ákæruvaldið gegn Birni Þórðarsyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Björn Sveinbjörns- og Logi Einarsson. Kærumál. Gæsluvarðhald. Geðheilbrigðisrannsókn. Dómur Hæstaréttar. Hinn kærða úrskurð hefur kveðið upp Ingibjörg Benedikts- dóttir, fulltrúi yfirsakadómarans í Reykjavík. Samkvæmt yfirlýsingu héraðsdómara, dags. 19. þ. m., skaut varnaraðili hinum kærða úrskurði til Hæstaréttar við uppkvaðningu hans hinn 27. ágúst sl., sbr. 3. tl. 172 gr. laga nr. 74/1974, en skjöl málsins bárust Hæstarétti 8. þ. m. Krefst varnaraðili þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur, en af hálfu skipaðs réttargæslumanns hans hefur Hæstarétti engin greinargerð borist. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera Óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 27. ágúst 1975, Ár 1975, miðvikudaginn 27. ágúst, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem haldið var í hegningarhúsinu að Skólavörðustíg 9 af Ingibjörgu Benediktsdóttur, kveðinn upp úrskurður þessi. Málsatvik eru þau, að þriðjudaginn 26. ágúst sl. var óskað lög- regluaðstoðar að Hraunbæ 30 hér í borg vegna manns, er hafði verið að elta 5 ára stúlkubarn í stigagangi hússins. Var hann með buxurnar niður um sig og kynfærin útbyrðis. Stúlkan varð ofsa- hrædd við þessa sjón. Kærði, Björn Þórðarson, neitar sakargiftum, en tveir sjónarvottar hafa borið, að hann hafi verið hér að verki. Á árinu 1974 var kærði tvívegis kærður fyrir grófa hegðun af sama tagi gagnvart börnum. Rúmlega fimmtíu íbúar að Hraunbæ 675 30, en þar býr kærði, og íbúar nærliggjandi fjölbýlishúsa skrifuðu þá undir lista, þar sem þeir kröfðust, að kærði sætti refsiábyrgð vegna ósiðsamlegs athæfis gagnvart börnum og fullorðnum. Rannsókn máls þessa er enn á frumstigi. Með hliðsjón af því og með vísan til 1. tl. 67. gr. laga nr. 74/ 1974 þykir rétt að úrskurða kærða, Björn Þórðarson, til að sæta gæsluvarðhaldi, enda eru skilyrði 65. gr. stjórnarskrárinnar gæslu- varðhaldinu ekki til fyrirstöðu, þar sem brot það, sem kærði er grunaður um, getur varðað hann fangelsisrefsingu, sbr. XXII. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Gæsluvarðhaldstíminn ákveðst allt að 60.dögum. Rétt þykir, að kærði gangi undir geðheilbrigðisrannsókn, á meðan á gæsluvarðhaldinu stendur, sbr. d lið 2. tl. 1. mgr. 75. gr. laga nr. 74/19'74. Úrskurðarorð: Kærði, Björn Þórðarson, skal sæta gæsluvarðhaldi í allt að 60 dögum. Kærði sæti geðheilbrigðisrannsókn, á meðan á gæsluvarðhaldinu stendur. Þriðjudaginn 23. september 1975. Nr. 39/1974. Guðbjörn Guðmundsson (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Sigmundi P. Lárussyni (Jón E. Ragnarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson ag Magnús Þ. Torfa- son. Verkiakar. Sameiginlegt tilboð. Skipting hagnaðar og taps. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 19. febrúar 1974. Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefnda og máls- kostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. 676 Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar úr hendi áfrýjanda. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Áfrýjandi heldur því fram, að aðiljar hafi hvor um sig átt að bera tap og ágóða af sínum verkþætti við byggingu þá, sem í málinu greinir. Hann hefur þó hvorki sannað, að svo hafi verið um samið milli aðilja né að slík skipting taps og ágóða byggist á venju, þegar eins stendur á og hér. Með þess- ari athugasemd og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann. Eftir þessum úrslitum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem þykir hæfilega ákveðinn 40.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Guðbjörn Guðmundsson, greiði steinda, Sigmundi P. Lárussyni, 40.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 21. nóvember 1973. Mál þetta, sem dómtekið var þann 30. október sl., hefur Sig- mundur P. Lárusson múrarameistari, Langagerði 86 her í borg, höfðað fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 5. apríl sl, á hendur Guðbirni Guðmundssyni byggingameistara, Glaðheimum 20 hér í borg. Í máli þessu kveðst stefnandi krefja stefnda um endurgreiðslu skuldar eða skaðabóta samtals að fjárhæð kr. 187.655 með 7% ársvöxtum frá 1. janúar 1969 til greiðsludags og greiðslu máls- kostnaðar að skaðlausu, þó eigi lægri en samkvæmt gjaldskrá LMFÍ, aukatekjulögum, svo og um útlagðan kostnað. Af hálfu stefnda hefur verið sótt þing og þær kröfur gerðar, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og honum til- dæmdur hæfilegur málskostnaður úr hendi hans. Sátt hefur verið reynd, en án árangurs. Málavextir eru þeir, að samkvæmt tilboðsblaði, dags. 14. apríl 1966, gera aðiljar máls þessa sameiginlega tilboð í að byggja 677 þvottastöð í Reykjavík fyrir Strætisvagna Reykjavíkur. Tilbot þeirra sundurliðast þannig: 1. Heildarupphæð, efni ogvinna .. .. .. .. .. kr.5.972.255 Þar af: 1. Rafmagnslögn, efni og vinna .. ... ro. — 307.860 2. Hita-, vatns-, skolp- og Kerfis ellin, efniog vinna .. .......00 0... — 754.450 Í tilboðsupphæðinni var meðtalinn söluskattur, launaskattur, tryggingar á mönnum, efni og mannvirkjum svo og önnur gjöld. er fylgja því að hafa menn í vinnu og selja efni og þjónustu, þa til afhending hefur farið fram. Svo fór, að tilboð aðilja var lægsta tilboðið, og var gerður verk- samningur milli þeirra og borgarstjórnar Reykjavíkur um bygg- ingu þvottastöðvarhúss fyrir Strætisvagna Reykjavíkur. Segir í upphafi þess samnings, að borgarstjórinn í Reykjavík f. h. borg- arstjórnar undirriti vegna Strætisvagna Reykjavíkur sem verk- kaupi, en hins vegar Guðbjörn Guðmundsson trésmíðameistari, Glaðheimum 20, og Sigmundur P. Lárusson múrarameistari, Langagerði 86, báðir í Reykjavík, in soliðum sem verksalar. Samkvæmt bréfi Iðnaðarbanka Íslands h/f til borgarstjórans í Reykjavík, dags. 13. maí 1966, ábyrgist bankinn samkvæmt beiðni aðilja máls þessa allt að kr. 597.000 efndir skuldbindinga þeirra samkvæmt verksamningi, gerðum við Reykjavíkurborg, um byggingu þvottastöðvarhúss Strætisvagna Reykjavíkur. Fram er komið, að til þess að fá ábyrgð þessa setti stefnandi bankanum að veði húseign sína að Langagerði 86, og stefndi setti að veði íbúð, er hann átti. Þann 14. júní 1968 lýsa aðiljar málsins því yfir, að borgar- sjóður hafi leyft þeim að fella úr gildi ofannnefnda bankatrygg- ingu frá þeim degi að telja. Staðfesta þeir því, að þeir taki á sig greiðslur, sem stafað geti af göllum, sem fram kunni að koma á verkinu, og standi sú ábyrgð í 12 mánuði frá úttektardegi að telja, þ. e. til 8. desember 1968. Aðiljar gerðu ekki skriflegan samning sín á milli um fram- kvæmdir tilboðs síns. Tilboðið var þannig gert, að stefndi reiknaði út allt tréverkið og alla útvegun til þess og allt, er varðaði undir- verktaka. Stefnandi sá aftur á móti um útreikning vegna steypu, 678 múrverks og flísalagnar. Komu þeir síðan saman og ákváðu sín á milli, hvert heildartilboð þeirra ætti að vera. Í málinu deila þeir um, hvernig skipta hafi átt gróða, ef gróði yrði, og tapi, ef tap yrði. Stefnandi heldur því fram, að skipta hafi átt jafnt, en stefndi, að skipta hafi átt í hlutfalli við upp- hæðir hluta hvors þeirra í heildartilboðinu. Upphæð hluta stefnda var allmiklum mun hærri. Á árinu 1966 fór stefndi fram á það við Hjört Pétursson, lög- giltan endurskoðanda, en stefndi hafði verið viðskiptavinur hans mörg undanfarin ár, að hann setti upp og leiðbeindi dóttur stefnda með bókhald fyrir þvottastöð SVR. Segir Hjörtur Pétursson, að hann hafi rætt við báða aðilja og sett upp bókhaldið á eftirgreindan hátt með samþykki þeirra beggja. Þessu mótmælir stefnandi. Að sögn Hjartar var upp- setningin þessi: „a) Færð var sjóðdagbók með reikningum, sem fram koma á reikningsyfirliti mínu, dags. 21. janúar 1969 (dskj. nr. 4). b) Allar inn- og útborganir skyldu fara gegnum ávísanareikn- ing nr. 5184 í Iðnaðarbanka Íslands h.f. Útborgun mátti því að- eins fara fram, að reikningar væru áritaðir af þeim þeirra tveggja, sem útborgun snerti, þ. e. a. s., að greiðslan félli undir tilboðs- hluta hans. Undirverktakar voru þrír, eins og fram kemur í téðu reikningsyfirliti, og mátti Guðbjörn greiða þeim samkvæmt áður- gerðum tilboðum af þeim. c) Allur beinn kostnaður á verkið var númeraður á gjaldaliði, en ætlunin var að sjá, hvernig áætlanir þeirra Guðbjörns og Sig- mundar hvors um sig kæmu út í lokin“. Segir Hjörtur, að reikningsuppgjör sitt á dskj. nr. 4 sé sett upp í samræmi við þetta og sýni það beinan hagnað af verkinu kr. 207.720.23 auk vaxtatekna, kr. 5.541.00, eða samtals kr. 213.261.23. Enn fremur sjáist af því, að hagnaður stefnda af hans tilboði nemi kr. 348.997.64, en aftur á móti sé tap á tilboði stefnanda, kr. 141.277.41. Miðað við þetta uppgjör hafi því stefndi lagt fram reikninga og greiddir hafi verið reikningar vegna tilboðshluta hans fyrir lægri upphæð en honum hafi borið samkvæmt sjálfri tilboðsáætluninni. Það, sem á vanti, að hann fái hana greidda, sé hagnaðurinn að frádreginni úttekt hans, kr. 125.000.00, eða kr. 223.097.64. Með sama hætti hafi stefnandi fengið greiddar kr. 75.000.00 að viðbættum reikningum, sem tapi hans nemur, eða samtals kr. 216.277.41. Séu þá óuppgerðar kr. 7.720.23, sem þannig fást: 679 Bankainnstæða .. 2... 0... 0... a... Kr. 4.551.20 Borgarsjóður .. .. .. — 1.642.00 Greitt upp í siðrslesðumur 0. fl. (ekki fært til gjalda) — '.067.98 eða samtals — 13.261.23 —- bókaðar vaxtatekjur .. .. 2... ...... 2... 2. — 5.741.00 Mismunur — "7.720.23 Kveðst Hjörtur hafa talið, að þeir mundu gera upp í lokin með þessum hætti, en við reikningsuppgjör hafi komið fram mót- bárur frá stefnanda. Hjörtur Pétursson hefur skýrt svo frá fyrir dóminum, að að- iljar hafi komið til hans, eftir að þeir gerðu tilboð í verkið, og beðið hann að setja bókhaldið upp. Þeir hafi beðið hann að setja bókhaldið þannig upp, að þeir gætu séð, hvernig tilboð hvors um sig kæmi út. Þeir hafi ekki verið búnir að gera samning sín í milli, en endurskoðandinn kveðst hafa kvatt þá til þess að gera það og á þann hátt, er bókhaldið var sett upp. Þeir hefðu þá ekki verið búnir að gera það upp við sig, hvernig þeir ætluðu að skipta tapi eða gróða. Það hefði ekki verið rætt í hans viðurvist. Þá sagði endurskoðandinn stefnanda hafa þó nokkrum sinnum komið á skrifstofu hans út af ýmsum atriðum og að stefnandi hefði áritað alla sína reikninga til greiðslu. Enn fremur hefði stefn- andi fengið hjá honum niðurstöðutölur um áramótin 1966—1967, 1967—1968 og yfirlitið á dskj. nr. 4, sem er dags. 31. desember 1968, í sambandi við skattframtöl sín. Þessu er ekki mótmælt af stefnanda, og hefur stefnandi talið fram í samræmi við þær tölur, sem endurskoðandinn hefur gefið honum upp. Hins vegar heldur stefnandi því fram, að hann hafi ekki gert sér grein fyrir því, hvernig tapi og gróða var skipt í bókhaldinu fyrr en með upp- gjöri á dskj. nr. 4, dags. 31. desember 1968. Þá hefur Hjörtur Pétursson endurskoðandi sett upp kröfu stefn- anda, eins og endurskoðandinn telur, að hún ætti að vera. Stefnandi byggir kröfu sína á útreikningi Hjartar, sem stefndi er tölulega samþykkur. Útreikningur þessi fer hér á eftir: „A. Liður 1. Nettóágóði .. ..... am vm kn213,261,23 Liður 3. Mótatimbur og Breiðfjörðsuppi- stöður .. ... er en lg þe — 301.800.00 Liður 4. Úttekt Bretana 7 0... — 10.649.35 Heildarágóði kr. 525.710.58 680 B. Samkvæmt stefnukröfu ætti Sigmundur að fá helming ágóðans, kr. 262.855.29, að frádreginni úttekt, kr. 75.000.00. Inneign Sigmundar kr. 187.855.29. C. Á sama grundvelli liti reikningur Guðbjörns þannig út: Liður 2. Útteknir peningar .. .. .. .. -. kr.125.000.00 Liður 3. Sbr. að framan .. .. .. .. .. .. — 301.800.00 Liður 4. Sbr.að framan .... .. .. .. -- =. — 10.649.35 Kr. 437.449.35 Frá dregst helmingur ágóðans .. .. .. .. .. — 262.855.29 Skuld Guðbjörns kr. 174.594.06 D. Sameign til að mæta kostnaði við endurskoð- UN Of... — 13.261.23 Samtals kr. 187.855.29 Sameignin er þannig: Bankainnstæða .. .. .. .. 2. 00... 0... 2... Kr. 4.551.25 Borgarsjóður .. .. .. 2. 2... os... 2. — 1.642.00 Greitt upp í endurskoðun o. fl... .. .. .. 2. -. — 1.067.98 Kr.13.261.23“ Krafa stefnanda er í samræmi við inneign hans, sbr. lið B. Aðiljar hafa komið fyrir dóm. Skýrði stefndi svo frá, að hvor þeirra um sig hafi reiknað út sitt tilboð óháð hinum og hafi hvor um sig átt að vera ábyrgur fyrir sinni tölu. Hann sagði það vera venju í þeim verktilboðum, sem hann hefði gert með múrara- meistara, að hvor sæi um sitt. Hann kvaðst hafa tekið að sér slík verk um 20—-30 ára tímabil. Þá skýrði hann svo frá, að í hans huga hefðu þeir hvor um sig átt að bera ábyrgð á sínum hluta og þola tap eða gróða af honum. Stefnandi skýrði svo frá fyrir dóminum, að stefndi hefði spurt hann að því, hvort hann vildi bjóða í þetta verk með sér. Stefndi hefði þá verið búinn að fá menn til að taka að sér raflögn og pípu- lögn og blikksmiði, en það hefðu verið einu undirverktakarnir. Þeir hefðu síðan hvor um sig reiknað út sitt verk. Hann áleit, að eftir að hann kom með reikning sinn til stefnda, hefði hann lækkað hann um um það bil kr. 100.000. Hann minnti einnig, að stefndi hefði lækkað sinn hluta útreikninganna. Hann kvað sig hafa farið yfir útreikninga stefnda. Stefndi hefði lesið útreikn- 681 inga hans lauslega, en ekkert athugað þá nánar. Þá skýrði hann svo frá, að ekkert hefði verið rætt um, hvernig tap ætti að skipt- ast, ef tap yrði, eða hvernig gróða skyldi skipt. Þetta hefði ekkert verið rætt, fyrr en verkinu var lokið og farið var að flytja efni af staðnum á vegum stefnda. Hann skýrði svo frá, að það hefði alltaf verið hans meining, að tapi og gróða skyldi skipt jafnt. Hann kvað stefnda hafa gengið frá endanlegu tilboði. Þeir hefðu ákveðið að vera ekki yfir kr. 6.000.000. Næsta tilboð fyrir ofan hafi reynst vera kr. 50.000 hærra, þannig að ekki hefði á milli mátt sjá, hver hlyti verkið. Hann kvaðst ekki áður hafa boðið í slíkt verk og sagði stefnda hafa borið veg og vanda af gerð til- boðsins og samningsins. Kristinn Auðunsson pípulagningameistari, einn undirverktak- anna, hefur skýrt svo frá fyrir dóminum, að kvöldið áður en til- boðin voru opnuð og sama morgun og þau voru opnuð, hafi hann heyrt á tal stefnda og stefnanda um það, hvernig þeir mundu skipta tapi, ef tap yrði, eða ágóða. Hafi það komið fram, að þeir skyldu skipta í hlutfalli við verkmagn hvors um sig. Stefndi kom síðan aftur fyrir dóminn, eftir að Kristinn Auð- unsson hafði gefið framburð sinn, og kvaðst þá vera viss um, að Kristinn hefði heyrt þá Sigmund tala um það sín í milli, hvernig þeir mundu skipta gróða, ef hann yrði, og tapi, ef það yrði. Stefnandi kom þá einnig aftur fyrir dóminn og kvaðst ekki muna til þess, að hann hefði séð tilboð Kristins. Hann kvaðst ekki muna eftir Kristni þarna, áður en tilboðið var gert, og ekki held- ur, að Kristinn gæti í annan tíma hafa heyrt á tal þeirra stefnda varðandi samning þeirra í milli. Hann hefði aldrei rætt um það við nokkurn mann, að gróði eða tap af verkinu ætti að skiptast eftir hlutföllum eða um skiptingu þessa yfirleitt. Hann hafi reikn- að með helmingaskiptum og ekki gert tilboðið, ef svo hefði ekki verið. Stefnandi heldur því fram, að ekkert hafi verið samið milli aðiljanna um skiptingu gróða eða taps. Hann byggir kröfur sínar á því, að samkvæmt verksamningnum hafi þeir verið in solidum ábyrgir gagnvart Reykjavíkurborg. Samkvæmt bréfi Iðnaðar- bankans sé ábyrgð bankans sett fyrir þá báða sameiginlega og þeir hafi báðir orðið að setja húseignir sínar að tryggingu fyrir þeirri ábyrgð. Þá sé það ekki sundurliðað í tilboðinu, hvað sé trésmíðaverk og hvað sé múrverk. Þá hafi þeir reiknað sér kaup allan tímann, eins og þeir hefðu unnið hjá öðrum, og sé því hér aðeins deilt um skiptingu ágóða af verkinu í heild. Af málinu 682 verði ekki annað ráðið en áhættunni hafi átt að skipta jafnt og því ágóða einnig. Hjörtur Pétursson hafi verið ráðinn fyrir til- stilli stefnda, en stefndi hafi verið gamall viðskiptavinur hans, og að sú venja við uppgjör, sem bókhaldsuppsetning Hjartar Péturssonar geri ráð fyrir, sé ósönnuð. Af hálfu stefnda er byggt á uppgjöri Hjartar Péturssonar og því haldið fram, að aðiljar hafi samið um þá skiptingu taps og ágóða, sem fram kemur í þeim útreikningi. Aðiljar hafi verið sammála um að setja bókhaldið upp að fyrirsögn Hjartar. Mjög sé hæpið, að helmingaskipti eigi að eiga sér stað. Tilboðið sé algerlega byggt á fyrirfram áætluðum tölum, byggðum á verk- lýsingu og þar sem reiknað sé með undirverktökum, sem samið hafi verið við fyrirfram. Hagnaður og tap undirverktakanna hafi verið þeirra mál og óviðkomandi málsaðiljum. Sama máli hafi átt að gegna um tilboð stefnanda og stefnda. Annar þeirra eigi hvorki að tapa né hagnast á því, að hinn hafi gert skekkju í útreikningum sínum, heldur beri honum að hlíta þeim úrslitum, sem ráðast af hans eigin útreikningum. Þá bendir stefndi á, að 105 em. Ekki voru flekar þessir teiknaðir eða smíðaðir í samráði við fyrirsvarsmenn stefnda. Hins vegar færði stefnandi flekana, eftir því sem þeir urðu til hjá honum, í verksmiðju stefnda, þar sem holrúm flekanna var fyllt með einangrunarefninu polyurethan-frauði. Áfylling flek- anna Í verksmiðju stefnda mun hafa átt sér stað á tímabilinu frá 27. ágúst til 6. september 1967. Við móttöku flekanna brá Þorkell Skúlason réttskeið á þá. Kveður hann flekana þá hafa verið slétta eins og rúðugler. Veitti hann flekunum móttöku athuga- semdalaust nema tveimur, sem eitthvað munu hafa aflagast við áfyllingu. Þeir voru lagfærðir af stefnda. Reikning yfir þessa áfyllingu að fjárhæð kr. 15.600 greiðir stefnandi 6. september 1967. Þegar flekarnir höfðu verið fylltir á framangreindan hátt, voru þeir felldir í norðurhlið útveggjargrindar hússins, sem gerð er úr tré og ryðfrýju stáli. Föls milli fleka og grindar eru þéttuð með kítti. Flekarnir eru undir allri gluggaröð annarrar hæðar á norðurhlið hússins, er veit að götu. Er stefnandi færði fleka þessa til áfyllingar hjá stefnda, voru þeir óhólfaðir með öllu. Þáverandi verkstjóri stefnda, Gunnar Þór Þórhallsson, hefur borið, að hann hafi sagt við Þorkel Skúlason, er hann sá, að flek- arnir voru óhólfaðir, að mjög væri hæpið að fylla á flekana, eins og þeir væru smíðaðir. Ef einhver árangur ætti að nást, yrði að hólfa þá, því að annars væri hætta á að gallar kæmu fram á þeim. Hafi Þorkell Skúlason talið, að ekki væri veruleg hætta 796 á slíku. Kvaðst Gunnar muna vel eftir þessu og eiginlega hafi allir þarna verið sammála um það, að hérna væri um tilrauna- starfsemi að ræða. Gunnar kvaðst minnast þess, en þó ekki glöggt, að hann hafi rætt við Gunnar Björnsson efnaverkfræðing, ráðu- naut stefnda á þessum tíma, um hólfun á flekunum. Hafi komið fram, að hér væri um vandamál að ræða og að fullnægja þyrfti skilyrði um hólfun, til þess að þetta yrði í lagi. Hann kvað réttskeið hafa verið brugið á flekana, þegar stefn- andi sótti þá í verksmiðju stefnda. Minnti hann, að flekarnir hefðu yfirleitt ekki verið nákvæmlega sléttir, en Þorkell Skúlason hafi veitt þeim móttöku athugasemdalaust, utan einum eða tveimur flekum, sem lagfærðir hafi verið vegna þess, að efni hafi komist á milli ytra byrðis á flekunum og pressuplans. Gunnar K. Björnsson efnaverkfræðingur, tæknilegur ráðunaut- ur stefnda, hluthafi og stjórnarmaður, hefur komið fyrir rétt- inn og borið, að það muni hafa verið fyrri hluta árs 1967, sem Þorkell Skúlason hafi komið að máli við sig út af fyrrgreindum einangrunarflekum og innt sig eftir því, hvort stefndi gæti fyllt þessa fleka með polyurethan-einangrun. Kvaðst Gunnar hafa svarað því játandi. Hins vegar kvaðst hann hafa brýnt það fyrir Þorkeli, að hann yrði að hafa samráð við starrfsmenn stefnda, þegar Þorkell færi í sjálfa smíðina á flekunum. Þetta hafi Þorkell ekki gert. Það næsta, sem Gunnar kvaðst hafa heyrt í þessu máli, hafi verið það, að verkstjóri stefnda, Gunnar Þór Þórhallsson, hafi hringt í sig og sagt sér eitthvað á þá leið, að nú væru flek- arnir komnir frá Þorkeli og þeir væru lokaðir, en ekki hólfaðir. Það, sem þarna hafi farið á milli mála, hafi verið það, að Þorkell hafi ekki haft samband við sig aftur, fyrr en hann hafi verið búinn að smíða flekana. Þetta kvað Gunnar K. Björnsson skipta meginmáli í sambandi við áfyllingu á flekana, vegna þess að hugmynd sín hafi verið sú að kljúfa flekana niður í æði mörg hólf með milligerðum úr einangrunarefni, það hefði hentað betur fyrir þá framleiðsluaðferð, sem stefndi hafi getað notað í umrætt sinn. Með þeirri aðferð, sem hann hafi hugsað sér, hafi þeir getað í svokallaðri lóðréttri pressu fyllt hvert hólf og ólagskipt út af fyrir sig. Hins vegar hafi flekarnir verið komnir þarna á staðinn óhólfaðir og þeir hafi þurft að hafa flekana í þessari sömu pressu. Boruð hafi verið nokkur göt á efri kantinn á flekunum og einangrunarefninu síðan verið rennt fljótandi niður í flekana, þar sem þennsla og „reaksjón“ fari fram. En þar sem flekarnir voru óhólfaðir, hafi orðið að fylla þá í láréttum lögum og setja 97 fyrst skammt í öll götin, sem hafi þýtt það, að efnið þandi sig upp í tiltekna hæð neðst í flekanum. Síðan, eftir ákveðinn tíma, sennilega um það bil hálftíma, hafi verið hægt að fylla á aftur og síðan koll af kolli, þangað til flekinn var orðinn fullur. Þetta sé Í meginatriðum allt önnur aðferð heldur en hafi verið ráðgerð. Í framangreindu símtali sínu við verkstjórann segir Gunnar, að þeir hafi rætt, hvað væri til ráða í þessu máli. Kveðst Gunnar muna það rétt, að það hafi orðið úr, að fyrst Þorkell Skúlason væri búinn að smíða flekana og kominn með þá í verksmiðju stefnda, þá hafi þeir ákveðið að gefa Þorkeli kost á því að fá flekana fylllta á eigin ábyrgð. Vegna fyrri aðferðar við fyllingu flekanna, sem nú hefur verið lýst, hafi verið lögð áhersla á það strax að láta Þorkel Skúlason grannskoða flekana og taka þá út og samþykkja, að þeir væru góðir, nógu sléttir. Þetta muni Þor- kell Skúlason hafa gert með réttskeið. Þorkell Skúlason hefur komið fyrir réttinn og borið, að þeir Gunnar K. Björnsson efnaverkfræðingur hafi spjallað um það, hvernig gera skyldi flekana, áður en Þorkell hóf smíði þeirra. Hafi Gunnar aldrei nefnt það við sig, að setja ætti hólf í flekana, og það hafi ekki verið fyrr en tveimur árum seinna, að farið var að hólfa fleka. Hafi það verið í sambandi við 14 frystihurðir. Þorkell Skúlason kvaðst ekki muna það nákvæmlega, hvort Gunnar K. Björnsson efnaverkfræðingur hafi beðið sig um að hafa samband við sig, áður en hann hæfi smíði flekanna. Þorkell kvaðst muna „voða“ lítið eftir því, hvað þeim Gunnari Þór Þór- hallssyni, þáverandi verkstjóra stefnda, hafi farið á milli, þegar Þorkell kom með flekana. Hann kvaðst muna eftir því, að þeir hafi borið réttskeið á flekana og hafi þeir allir verið ágætir nema einn, sem hafi verið yfirpressaður, og annar fleki, sem asbest- platan hafi brotnað á. Þorkell kvaðst alls ekki muna eftir því, að Gunnar Þór Þórhallsson, verkstjóri stefnda, hafi haft orð á því við sig, að flekarnir væru óhólfaðir. Þorkell Skúlason sagði, að flekarnir hefðu verið sléttir eins og rúðugler, er hann veitti þeim viðtöku í upphafi. Þegar veturinn var liðinn, hafi tekið að bera á dældum í flekunum. Vorið 1968 kvaðst Þorkell hafa kvartað munnlega út af þessu við Gunnar K. Björnsson efnaverkfræðing og Runólf Halldórsson, framkvæmdastjóra stefnda. Hafi Runólfur strax tekið vel í að bæta þetta, og kvaðst Þorkell hafa skilið það svo, að honum yrði bætt þetta að kostn- aðarlausu, með því að það yrði endurnýjað, sem endurnýjunar þyrfti við. Kvað Þorkell bæði þá Runólf og Gunnar K. Björnsson 798 hafa viðurkennt munnlega skaðabótaskyldu stefnda í þessu máli gagnvart stefnanda. Runólfur Halldórsson hefur borið, að skaðabótaskylda Barkar h/f í þessu máli hafi aldrei verið viðurkennd og aldrei hafi af hálfu stefnda verið boðin fram bótagreiðsla til stefnanda. Hins vegar hafi af hálfu stefnda verið boðið, án skyldu, til þess að gera viðskiptavininn ánægðan að fylla á þrjá fleka upp á nýtt, og kvaðst Runólfur telja, að stefndi mundi eigi hafa gert stefn- anda reikning fyrir það. Runólfur kvaðst ekki muna það nákvæmlega, hvenær stefnandi hafi fyrst kvartað út af flekunum, en verið gæti, að það hafi verið vorið 1968, eða jafnvel fyrr. Þá hafi stefnandi fyrst og fremst kvartað undan því, að flekarnir mundu ekki hafa nægilegt ein- angrunargildi, hins vegar hafi kvörtun út af útlitslýtum á flek- unum ekki komið fram af hálfu stefnanda fyrr en síðar. Gunnar K. Björnsson efnaverkfræðingur hefur borið, að af hálfu stefnda hafi skaðabótaskylda aldrei verið viðurkennd gagn- vart stefnanda vegna þessarra fleka, og Gunnar kveður það á misskilningi byggt, er stefnandi heldur því fram, að Gunnar hafi boðið fram 25.000 króna skaðabætur. Gunnar taldi stefnanda fyrst hafa kvartað út af flekunum einhvern tíma á árinu 1968. Þá hafi stefnandi kvartað undan því, að einangrunin væri ónýt, en ekkert talað um sléttleika flekanna. Stefnandi hefur ritað stefnda þrjú kvörtunarbréf, sem dagsett eru 26. september 1968, 31. desember 1968 og 5. febrúar 1969. Í þessum bréfum krefur hann stefnda bóta á framangreindum göll- um, og í síðasta bréfinu býður hann stefnda að ljúka málinu með því að greiða sér kr. 25.000, „sem er kostnaður nýrra samskonar ytri spjalda skorin á stærð“. Í niðurlagi bréfsins tekur stefnandi fram, að þetta tilboð sé ekki skuldbindandi fyrir sig lengur en til mánaðamóta febrúar— mars 1969. Að þeim tíma liðnum muni hann höfða mál og byggja kröfugerð sína á matsgerð. Af hálfu stefnda var engu þessara bréfa svarað skriflega. Með bréfi til bæjarfógetans Í Kópavogi, dagsettu 19. júní 1970, beiðist stefnandi dómkvaðningar tveggja matsmanna til að láta í ljós álit sitt á eftirtöldum atriðum: „1. Hvort hægt sé á einhvern hátt að ganga svo frá þessum flekum, að þeir geti verið til frambúðar með sem minnstum lag- færingum og Í því sambandi lýsi þeir, hvernig verkið skuli unnið, svo og meti þeir til peningaverðmætis, hve mikill kostnaðurinn verði. 199 2. Verði það skoðun hinna dómkvöddu matsmanna, að rífa þurfi flekana frá og fylla þá að nýju með poly-urethan-frauð- plasti og sett ný asbestplata, að þá áætli þeir tjónið til peninga- verðs og taki fullt tillit til alls kostnaðar í því sambandi, svo sem gerð stillansa, flutning á flekum og allan kostnað við ísetningu“. Dómkvaddir matsmenn, þeir Guðmundur Magnússon bygginga- verkfræðingur og Óskar Maríusson efnaverkfræðingur, hafa skil- að matsgerð, sem dagsett er 10. febrúar 1972. Hér er um ítarlega matsgerð að ræða, og fylgir henni rannsóknarskýrsla frá Rann- sóknastofnun byggingariðnaðarins, dagsett 20. júlí 1971, undir- rituð af doktor Guðmundi Guðmundssyni. Í matsgerð hinna dóm- kvöddu manna segir meðal annars á þessa leið: „1. Einangrunargildi. Niðurstöður Rannsóknastofnunar byggingariðnaðarins skv. skýrslu, dags. 20. júlí 1971, leiddi í ljós, að einangrunargildi flek- anna verður að teljast fullnægjandi. Einangrunin fullnægir ákvæðum byggingarsamþykktar um einangrun útveggja (k = 0,7, sbr. byggingarsamþykkt fyrir Kópa- vogskaupstað, gr. 13.1). Einangrunargildið er innan þeirra marka, sem vænta má um Veggjareiningu af þeirri gerð, sem hér um ræðir, jafnvel miðað við, að upphafleg þykkt polyurethanfrauðsins hefði haldist óskert, sbr. eftirfarandi útreikninga: „Praktisk“ varmaleiðnitala fyrir freonþanið polyurethanfrauð er talin vera (sbr. t. d. „Regler for bygningers varmetab“, DIF frá 1965): A == 0,03. Eðlileg kólnunartala fyrir fleka af umræddri gerð með 8 em polyurethanlagi fæst skv. því: 0, a 0,08 1. 0,009 en — = 292 DA Eg 0,03 T 0,20 9 lg en an Sé reiknað með, að þykkt einangrunar í mælistað flekans, sem tekinn var til rannsóknar, hafi verið 6,5 cm (skv. mælingum voru mestu frávik 1,5 og 0,5 em, þannig að 6,5 om er öryggismegin), fæst varmaleiðnitala (A — gildi) polyurethansins í flekanum: Á == #..0,065 = 0,0257 kval/mh *C 0,003 0,009. a 2 só Gil GM, 0 IRA 036 — 020 0,6 0,20 800 Sé reiknað með, að meðalrýrnun einangrunar flekans hafi verið í em, verður kólnunartalan, miðað við þetta, Á — gildi: sk ij 0,07 k 0,0257 k = 0,337 == 0,34 = 0,297 þ. e. hið sama og áður var reiknað fyrir 8 cm einangrun með „praktisku“ Á — gildi. 9. Hætta á frekari rýrnun. Varðandi hættu á frekari rýrnun einangrunarinnar, sem minnst er á í matsbeiðni og bent á sem hugsanlega í skýrslu Rannsókna- stofnunar byggingariðnaðarins, dags. 15. des. 1969, eru mats- menn sammála um eftirfarandi: Mælingar þær, sem gerðar hafa verið með alllöngu millibili á dældum í flekabyrðunum, gefa til kynna, að rýrnunin sé stöðvuð. Allar líkur benda til, að samband sé milli rýrnunar einangrun- arinnar og þeirra lagskipta, er í ljós komu í urethanfrauðinu. Ástæða er til að ætla, að þau lög, sem óþéttari eru og þannig með lægri rúmþyngd, hafi ekki verið nægilega sterk til að standast þann undirþrýsting, sem verður í frauðinu, þegar hluti þenslu- efnisins (freonsins) þéttist að þenslu lokinni. Rýrnun, sem af þessu stafar, ætti jafnframt að stöðvast, svo sem mælingar stað- festa. 3. Útlit. Það er samdóma álit matsmanna, að um útlitsgalla sé að ræða, þar sem er margnefnd bungun ytra byrðis flekanna. Það fer að sjálfsögðu nokkuð eftir birtu, hve áberandi gallinn er. 4. Tillögur um úrbætur skv. fyrirspurnum í matsbeiðni. Samkvæmt framangreindum niðurstöðum um einangrunargildi og hættu á frekari rýrnun er það samdóma álit matsmanna, að ekki sé þörf á að endurnýja polyurethan-frauðplast flekanna. Til þess að bæta úr umræddum útlitsgalla þarf að setja nýtt byrði úr eternit-glasal utan á flekana. Til þess þarf að losa hvern fleka úr útveggjargrindinni. Ný eternit-glasal-plata er síðan lögð í kítti í falsið og flekinn síðar lagður í kítti innan á hana og festur með lista við tréuppistöður eins og áður. Við framkvæmd verksins mun þurfa að reisa vinnupalla við norðurhlið hússins. 5. Kostnaðarmat. Við höfum í samræmi við matsbeiðni metið til peningaverðs 801 framangreindar viðgerðir og teljum heildarkostnað við þær hætfi- lega metinn á kr. 114.500.00 — eitthundraðogfjórtánbúsundog- fimmhundruð krónur. Heildarkostnaður þessi sundurliðast sem hér segir: 1) Nýjar eternit-glasal-plötur (efni) .. „. .. kr. 32.900.00 2) Kostnaður vegna vinnupalla (efni og vinna) — 12.000.00 3) Vinna áður ótilgreind, þar með talin frátekn- ing og endurtenging ofna og raflagna, svo og málun ásamt tilheyrandi efni áður ótil- BLEU ar 10 500 4) Viðbótarkostnaður vegna nýs fleka í stað þess, sem skemmdist við rannsókn .. .. .. — 4.000.00 Kr. 114.500.00%. Matsmenn hafa báðir komið fyrir réttinn og staðfest matsgerð sína og gefið svör við ýmsum spurningum, sem til þeirra var beint. Stefnandi sundurliðar dómkröfur sínar þannig: 1. Kostnaður samkvæmt matsgerð .. .. .. .. ., kr. 114.500 2. Matskostnaður .. .. 2... 0... — ö1.632 3. Bætur vegna vanmetinna útlitsgalla .. .. .. ., — 150.000 4. Skaðabætur vegna margvíslegra óþæginda .. .. — 150.000 Stefnandi byggir dómkröfur sínar á því, að hér hafi verið um gallaða vöru að ræða, sem stefndi beri fébótaábyrgð á. Stefnandi hafi þegar í stað kvartað og hann varð gallanna var. Samninga- viðræður við forráðamenn stefnda hafi engan árangur borið. Því hafi stefnandi fengið dómkvadda matsmenn til þess að meta gallana til fjár og krafa hans á hendur stefnda sé hvorki fyrnd né heldur fallin niður fyrir tómlæti. Stefnandi bendir sérstaklega á það, að hann krefur 150.000 króna bóta vegna ómetinna útlits- galla, þar sem augljóst sé að þrátt fyrir þær viðgerðir, sem mats- menn leggi til, að gerðar verði, þá verði um að ræða veruleg og varanleg lýti á útliti hússins. Að lokum telur stefnandi, að hann hafi orðið fyrir tjóni og margvíslegum óþægindum vegna hinna framkomnu galla á gæðum verks og vöru frá stefnda, sem meðal annars hafi leitt til þess, að eigi hafi verið unnt að leigja út húsið um eins árs skeið. Fyrir þetta krefur stefnandi 150.000 króna skaðabóta. Stefndi byggir sýknukröfu sína aðallega á því, að krafa stefn- öl 802 anda sé fyrnd. Verk það, sem stefnandi byggi bótakröfu sína á, hafi verið unnið í verksmiðju stefnda fyrir 6. september 1967, en þann dag hafi verið skrifaður reikningur á stefnanda að tjárhæð kr. 15.600, sem stefnandi hafi greitt án fyrirvara. Stefna í máli þessu sé hins vegar gefin út 2. mars 1972 og málið þingfest 17. mars 1972. Í öðru lagi byggir stefndi sýknukröfu sína á því, að hann sé ekki skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda, enda hafi hann hvorki haft hönnun flekanna á hendi og ekkert samráð hafi verið haft við hann um gerð þeirra. Stefnandi hafi komið með flekana full- búna í verksmiðju stefnda og hafi stefndi einungis séð um að fylla þá með polyurethan-einangrunarefni. Hins vegar ráði gerð flekanna mestu, einkum innri gerð þeirra, hvernig yfirborð þeirra verður. Flekarnir hafi verið gerðir úr trérömmum, sem háðir séu talsverðum breytingum, og ekkert hafi verið gert til að verja þá rakaflæði úr húsinu og orsakir breytinga á yfirborði flekanna geti legið í því. Þá hafi flekarnir ekki verið hólfaðir og því hafi þurft að fylla á þá í áföngum. Stefnanda hafi verið bent á, að þetta gæti verið áhættusamt, en hann viljað taka áhættuna, enda hafi verk þetta verið unnið á hans ábyrgð. Stefndi hafi einungis lagt til einangrunarefni í flekana, en enga ábyrgð tekið á flekunum að öðru leyti, enda hafi stefnandi tekið við þeim athugasemdalaust, þó að útlitsgallar væru komnir fram, þegar afhending átti sér stað. Þá bendir stefndi á það, að flekarnir hafi verið framleiddir í áföngum og hefði því stefnandi getað komið fram kvörtunum strax og stöðvað frekari fram- leiðslu, ef hann hefði haft í huga að bera fyrir sig útlitsgalla. Það sé ljóst af matsgerð, að einangrunargildi flekanna sé ekki ábóta- vant, hins vegar telji matsmenn, að um útlitsgalla sé að ræða, en láti ómælt um það, hverjar séu orsakir þeirra. Mótmælir stefndi því sérstaklega, að hann beri nokkra ábyrgð á framan- greindum útlitsgöllum, enda hafi hann ekki framleitt flekana. Af matsbeiðni verði heldur ekki séð, að stefnandi hafi haft í huga útlitsgalla, er hann beiddist mats, en hann hafi hreyft því atriði á fundi með matsmönnum 11. janúar 1972. Mótmælir stefndi því, að nokkuð sé fram komið í matsgerð eða öðrum skjölum, er sanni, að útlitsgallar verði raktir til þáttar stefnda í gerð flekanna. Varakröfu sína byggir stefndi á því, að með bréfi, dagsettu 5. febrúar 1969, hafi stefnandi boðið stefnda að ljúka máli þessu með 25.000 króna greiðslu. 803 Til þrautavara krefst stefndi stórlegrar lækkunar á kröfum stefnanda. Mótmælir stefndi kröfufjárhæðum öllum sem of háum, og kröfum um bætur vegna vanmetinna útlitsgalla, kr. 150.000, og vegna margvíslegra óþæginda, kr. 150.000, mótmælir stefndi algerlega sem órökstuddum. Að endingu mótmælir stefndi vaxta- kröfunni sem of hárri. Að lokum heldur stefndi því fram, að af hans hálfu hafi bóta- skylda aldrei verið viðurkennd í þessu máli. Komist rétturinn hins vegar að þeirri niðurstöðu, að stefndi hafi verið bótaskyldur vegna flekanna, þá sé sú krafa löngu niður fallin sakir tómlætis stefnanda. Niðurstaða dómsins. Dómendur hafa farið á vettvang og skoðað flekana. Var það í sólarlausu veðri, og gátu dómendur þá ekki komið auga á neinar ójöfnur á flekunum. Síðan hafa dómendur farið margsinnis á vettvang til þess að skoða flekana í sólskini á ýmsum tímum dagsins. Svo sem rakið er í upphafi dómsins, er flekum þessum komið fyrir á norðurhlið hússins. Á þeirri hlið nýtur ekki sólar frá því um klukkan 0800 að morgni til um klukkan 1900 að kvöldi. Aðeins þegar sólargeislarnir falla á flekana undir skörpu horni, þ. e. rétt áður en þeir hverfa af hliðinni á morgnana og rétt eftir að þeir byrja aftur að falla á hliðina að kvöldi, má merkja skugga á flekunum, er gefur til kynna, að þeir séu ekki alveg sléttir. Þessir skuggar hverfa þó um leið og sólargeisl- arnir taka að falla undir gleiðara horni á hliðina, og eftir það ber ekki á ójöfnum á flekunum. Ójöfnur þessar eru því það smá- vægilegar, að rétturinn getur ekki fallist á það, að stefnandi eigi af þeim sökum bótarétt á hendur stefnda, enda er ekki í ljós leitt, að stefndi hafi ábyrgst stefnanda, að flekarnir yrðu alger- lega sléttir, og enn fremur ber að hafa það í huga, að einangrunar- gildi flekanna er fullnægjandi samkvæmt framangreindri mats- gerð. Úrslit málsins verða því þau, að stefndi á að vera sýkn af bóta- kröfum stefnanda í máli þessu. Með tilliti til þess, að veruleg vafaatriði eru í máli þessu, þykir rétt með heimild í 178. gr. laga nr. 85 23. júní 1936 um meðferð einkamála í héraði að skipta málskostnaði þannig, að stefndi greiði stefnanda helming matskostnaðar, þ. e. kr. 25.816, en að öðru leyti á málskostnaður að falla niður. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt 804 meðdómendunum Bjarna Steingrímssyni efnafræðingi og Braga Árnasyni efnafræðingi. Sá dráttur, sem orðið hefur á uppsögu dóms þessa, stafar af því, að sólskinið lét bíða eftir sér, en dómendur vildu skoða flekana sem best og við hinar breytilegustu aðstæður, áður en þeir lykju dómi á málið. Dómsorð: Stefndi, Börkur h/f, á að vera sýkn af kröfum stefnandans, Trésmiðju Þorkels Skúlasonar, í máli þess að öðru leyti en því, að stefndi skal greiða stefnanda kr. 25.816 upp í mats- kostnað. Málskostnað á að öðru leyti að fella niður í máli þessu. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 23. október 1975. Nr. 134/1973. Ólafur H. Pálsson, eigandi Hamrakots, (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Þormóði Sigurgeirssyni, eiganda Orrastaða (Sigurður Ólason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr. Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Landamerkjamál. Ómerking. Heimvísun. Dómur Hæstaréttar. Afrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 28. september 1973. Krefst hann þess, að norðvestur- landamerkjum Hamrakots, þar sem þau liggja að landi Orra- staða, ráði sjónhending frá punkti B á uppdrætti Ragnars Árnasonar mælingaverkfræðings frá 13. maí 1975 í Skörpu- brún í Hurðabakslandi, þar til sú lína sker Deildarlæk í 805 punkti C á sama uppdrætti. Hann krefst og málskostnaðar úr hendi stefnda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð mörg ný gögn. Ragnar Árnason mælingaverkfræðingur hefur gert uppdrátt af þrætulandinu og m. a. dregið á hann línu frá hól þeim með þúfu á við Vatnslág (punktur A á uppdrættinum), sem um getur í landamerkjabréfi Orrastaða 25. apríl 1884, að „vest- asta smáhól, sem einkenndur er með grjótvörðu, og er fyrir sunnan og vestan Hamrakot“ samkvæmt sömu landamerkja- skrá (punktur B á uppdrættinum). Enn fremur er á upp- drættinum dregin línan frá punkti B sjónhending í Skörpu- brún í Hurðarbakslandi um punktinn C við Deildarlæk. Um- ræddur uppdráttur er gerður eftir loftmynd, sem lögð hefur verið fyrir Hæstarétt, en á loftmynd þessa hafði Guðbjartur Guðmundsson héraðsráðunautur markað framangreinda punkta og línur eftir fyrirsögn aðilja. Meðal annarra nýrra gagna eru gögn um veiði og veiðirétt einstakra jarða í Laxá á Ásum og loks ýmsir kaupsamningar og afsöl fyrir Hamra- koti og Orrastöðum, sem að er vikið í hinum áfrýjaða dómi, þótt þau gögn lægju ekki fyrir landamerkjadóminum. Aðiljar eru sammála um, að punktur B á uppdrætti Bagn- ars Árnasonar sé á merkjum milli jarða þeirra, Hamrakots og Orrastaða, en þá greinir á um merkin þaðan til norð- vesturs. Telur áfrýjandi rétt merki vera úr punkti B í horn- mark í punkti GC við Deildarlæk, en þaðan ráði lækurinn merkjum milli Hamrakots og Hurðarbaks til Laxár. Stefndi heldur því hins vegar fram, að merkin séu úr áðurnefndum punkti B í einkennilegan hól með þúfu á við Vatnslág (punktur A), og af málsreifun hans má ráða, að hann telur merkjalínuna liggja þaðan í Laxárvatn. Kröfur hans fyrir landamerkjadómi svo og fyrir Hæstarétti eru þó aðeins um ákvörðun landamerkja frá punkti B að punkti A, og hefur hann engar skýrar kröfur gert um merkjalínuna þaðan í Laxárvatn. Hefur landamerkjadómurinn því eigi skorið úr um þau landamerki í dómi sínum. Það leiðir hins vegar af 806 meginreglum IT. kafla laga nr. 41/1919, að greiða bar til hlítar úr landamerkjaágreiningi aðilja í máli þessu. Vegna greinds annmarka og þar sem gagnaöflun í málinu þykir enn fremur hafa verið áfátt, einkum að því er varðar gerð, aldur og viðhald girðingar þeirrar við Deildarlæk, sem í málinu grein- ir, þá ber að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Það athugast, að loftljósmynd sú í dómsgerðum málsins, sem þingmerkt er með áritun dómsformanns sem héraðs- dómsskjal nr. 3, virðist ekki vera sú loftljósmynd, sem upp- haflega var þannig þingmerkt. Hefur landamerkjadómurinn enga grein gert fyrir þessu ósamræmi. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsupp- sögu að nýju. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur landamerkjadóms Húnavatnssýslu 13. júlí 1973. Mál þetta, sem dómtekið var þann 27. júní 1973, var höfðað með kröfu eiganda Orrastaða til sýslumanns Húnavatnssýslu, dags. 8. september 1971, um að ákvarða landamerki jarðanna Orrastaða og Hamrakots. Málið var þingfest fyrir landamerkja- dómi Húnavatnssýslu 5. október 1971. Kröfur sóknaraðilja í þessu máli, eiganda Orrastaða, eru, að landamerki milli Hamrakots og Orrastaða verði ákveðin í samræmi við landamerkjabréf frá 25. apríl 1884 — „úr einkennilegum hól við Vatnslág“ við Laxár- vatn í hól merktan B á dómsskj. nr. 3. Þessi punktur, B, er á hól, sem er suðvestur hornmerki Hamrakots og aðiljar hafa orðið sammála um. Þá gerir sóknaraðili kröfu til hæfilegs málskostn- aðar. Varakrafa hans er, að málskostnaður falli niður. Kröfur varnaraðilja, eiganda Hamrakots, eru, að frá samkomulagspunkti B á dómsskj. 3 ráði sjónhending í Skörpubrún í Hurðarbakslandi, þar til sú lína sker Deildarlæk, sem ræður merkjum milli Hamra- kots og Hurðarbaks. Til vara, að merkjum ráði lína, dregin úr áðurnefndum punkti B í stað í Deildarlæk, mörkuðum þar sem 807 200 metra girðingarspotta til suðurs frá Laxá lýkur. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja að mati dómsins. Málavextir eru þessir: Landamerki jarðarinnar Hamrakots eru Fremri-Laxá og Laxár- vatn að austan, en að öðru leyti liggur land Hamrakots að landi Orrastaða. Samkvæmt landamerkjabréfi frá 25. apríl 1884 fyrir jörðinni Orrastöðum er landamerkjum þannig lýst:,,... Frá henni (Deildartjörn) að norðan ræður Deildarlækur, er skilur lönd Orrastaða og Hurðarbaks til Laxár neðri, ræður þá áin og vatnið suður til Vatnslágar. Norðan við Vatnslág þessa er einkennilegur hóll með þúfu á. Frá Vatnslág eður hólnum gengur merkjalínan milli Hamrakots og Orrastaða beint suður í vestasta smáhól, sem einkenndur er með grjótvörðu og er fyrir sunnan og vestan Hamra- kot ...“. Undir þetta bréf rita B.(enedikt) Blöndal, umboðsmaður Þing- eyrarklaustursjarða, Jónas Erlendsson, samþykkur milli Orrastaða og Tinda (Laxá fremri), og J.(ósafat) Jónatansson er „ósam- þykkur“. Á þessum tíma voru Orrastaðir og Hurðarbak þjóðjarðir, er lágu undir Þingeyraklaustursumboði, en Hamrakot tilheyrði Holtastaðaeign, og eigandi Holtastaða var þá Jósafat Jónatans- son. Samkvæmt veðmálabókum Húnavatnssýslu afsalar landshöfð- inginn yfir Íslandi Guðrúnu Erlendsdóttur jörðinni Orrastaði 6. febrúar 1886 samkvæmt heimild í lögum nr. 26/1883. Þar er ekkert tekið fram um landamerki. Sonur hennar, Björn Eysteinsson, eignaðist Orrastaði með af- sali 13. nóvember 1906. Með afsali 23. nóvember 1913 afsalar Jónatan Jósafatsson Líndal, Holtastöðum, Birni Eysteinssyni jörð- inni Hamrakoti án nokkurra athugasemda um landamerki (maka- skipti á jörðum). Eru þá báðar jarðirnar komnar í eign sama manns. Hvergi á þessum eignarafsölum er minnst á landamerki, og eru því líkur fyrir því, að landamerki hafi legið ljós fyrir og verið ágreiningslaus. Hafi ágreiningur verið um landamerki milli Hamrakots og Orrastaða, verður að telja, að hann sé úr sögunni, Þegar Björn Eysteinsson eignast Hamrakot. Gamla landamerkja- bréfið hefur sennilega verið talið gilt og eftir því farið, þótt ekki hafi það verið þinglesið, sbr. það sem móðir sóknaraðilja segir á dómsskj. nr. 18. „Landamerkjabréfið frá 1884 ..., er það eina, sem ég hef séð, og hefur það fylgt með við eigendaskipti á Orra- stöðum“. En maður hennar, faðir sóknaraðilja, kaupir af föður 808 sínum, Birni Eysteinssyni, bæði Orrastaði, með afsali 24. maí 1924, og Hamrakot, með afsali sama dag (skv. veðmálabókum Húnavatnssýslu). Þess ber þó að gæta við þessi eignaafsöl, að í raun reynir ekkert á landamerkjabréfið, þar sem báðar jarðirnar eru seldar samtímis og glögg merki að austan og sunnan (Laxárvatn, Fremri-Laxá og Svínavatn), og Björn Eysteinsson hafði girt jörð eða jarðir sínar af að vestan og norðan, og liggur girðingin um Deildarlæk í stefnu á Laxá, nú með horni við Laxá og í stífluna í Laxárvatni. Jarðirnar báðar eru svo í eigu Sigurgeirs Björnssonar til 7. apríl 1931, er hann selur systursyni sínum, Birni Pálssyni, nú bónda og alþingismanni á Ytri-Löngumýri. Í beim kaupsamningi, dómsskj. nr. 4, er ekkert getið um landamerki. Björn Pálsson selur svo Hamrakotið 14. maí 1941 Jóni Sigfússyni, og í þeim kaupsamningi segir: „Landamerki jarðarinnar eru bókfærð í landamerkjabók sýslunnar og vísast til þeirra“, dómsskj. nr. 6. Jón L. Sigfússon selur svo Valdimar Sigurgeirssyni Hamra- kotið með kaupsamningi 23. desember 1943. Þar segir: „... Þá skal það tekið fram, að landamerki jarðarinnar eru máske ekki nógu glögg, og tekur kaupandi á sig alla þá ábyrgð og kostnað, sem af því kann að leiða að fá rétt landamerki gjörð af jörð- inni ...“. Dómsskj. nr. 7 og 8. Samkvæmt veðmálabókum sýslunnar selur svo Valdimar þeim bræðrum Jóni, Páli og Ólafi Pálssonum jörðina 9. ágúst 1961, og Jón og Páll afsala Ólafi, varnaraðilja þessa máls, sínum hluta jarðarinnar 27. september 1966. Ekki er getið landamerkja í þeim afsölum. (Veðmálabækur Húnavatnssýslu). Sigurgeir Björnsson lést árið 1936. Búi hans er skipt opinberum skiptum 4. maí 1939, og er ekkjunni útlögð jörðin. Síðari maður hennar afsalar svo stjúpsyni sínum, sóknaraðilja, jörðinni með afsali 18. desember 1939.,,... sel... Orrastaði ... með öllu. ... Og landamerkjum eins og þau eru skráð í landamerkjabréfi jarð- arinnar“. (Skiptaréttarbók og veðmálabækur Húnavatnssýslu). Á dómsskj. nr. 17 er aðiljaskýrsla sóknaraðilja. Þar segir hann, að hann hafi keypt jörðina 17 ára gamall og fjárhaldsmaður séð um kaupin, enda verið fjarverandi og verið það næstu 20 ár. Svo þegar girða átti á merkjum milli Hamrakots og Orrastaða, hafi hann leitað eftir landamerkjabréfum og móðir hans afhent honum bréfið frá 1884. Þá hafi ágreiningur orðið og því hafi mál verið höfðað. 809 Landamerkjadómur fór þrívegis á vettvang, síðast er lögmenn höfðu flutt fyrri ræður sínar við munnlegan málflutning. Skulu nú vottorð rakin og þau könnuð með hliðsjón af vettvangi. Í vottorði Björns Sigurfinnssonar á dómsskj. 12 segir, að hann þekki engin önnur merki milli Hamrakots og Hurðarbaks en Deildarlæk (í raun merkjagirðing) og styðst þar við umsögn föður síns og Valdimars Sigurgeirssonar, sem nytjaði landið út að merkjagirðingu og vann að viðhaldi hennar af hálfu Hamra- kots, frá Laxá og upp að jarðföllum efst. Sigurfinnur Jakobs- son segir í sínu vottorði á dómsskj. nr. 13, að hann hafi litið svo á, að Deildarlækur skipti merkjum Hurðarbaks og Hamrakots. Enn fremur heyrði hann oft talað um, að merkin milli Orrastaða og Hamrakots væru úr Kotkeldu sjónhending í Skörpubrún í Hurðarbakslandi. Sigurfinnur var bóndi á Hurðarbaki frá 1933 til 1965. Þegar hann byrjar búskap á Hurðarbaki, bjó Páll Jóns- son í Hamrakoti og heyjaði við Deildarlækinn, og töldust það engjar frá Hamrakoti. Helgi Jónsson, sem heima átti í Sauðanesi frá 1906 til 1937, að undanteknum árunum 1930— 1933, er hann bjó á Hurðarbaki, segir á dómsskj. nr. 16: „Ég staðfesti, að alla tíð var svo álitið og heyrðist ekki annað á þessum tíma, að því er mér er kunnugt um, en að Laxá lægi á merkjum Sauðaness og Hamrakots, frá Laxárvatni að Deildarlæk, en þá tóku við landamerki Hurðarbaks og Sauðaness um Laxá. Mér er ókunn- ugt um merkin milli Orrastaða og Hamrakots“. Sigurjón E. Björnsson hefur það eftir Fanný Jónsdóttur, fyrrum húsfreyju í Holti í Svínadal, á dómsskj. nr. 21, en Fanný ólst upp á Orra- stöðum hjá Pétri Tómassyni, er keypti um aldamót af Guðrúnu Erlendsdóttur og seldi Birni Eysteinssyni, að hún þekki ekki önnur merki milli Hamrakots og Orrastaða en þau, sem landa- merkjabréfið tilgreinir. Sigurjón hefur það einnig eftir Valdimar Sigurgeirssyni, að Jón Sigfússon hafi sagt, er hann seldi Valdi- mar, að hann gæti ekki skaffað nein merki, því hann hefði keypt án ákveðinna merkja. Guðmundur Magnússon, sem lengi átti heima á Hurðarbaki, segir á dómsskj. nr. 22: „Merkin milli Orra- staða og Hurðarbaks, þar sem lækurinn kemur niður úr gilinu við Kotásinn, bein lína í jarðfallið, þar sem lækurinn dregst saman aftur, og þaðan lækurinn til Laxár“, og einnig, að Björn Eysteinsson hafi slegið Partinn, bæði þegar hann bjó á Orra- stöðum og eftir að hann flutti að Hamrakoti og að Sigurgeir hafi slegið Partinn (sem mun vera hluti af hinu umdeilda landi) öðru hverju, þegar hann bjó á Orrastöðum. Og Páll bóndi 810 Kristjánsson á Reykjum, næsta bæ við Orrastaði, segir í dómsskj. nr. 20, að hann hafi vitað til þess, að Sigurgeir Björnsson á Orra- stöðum hafi stundum heyjað á svonefndum Parti niður undir Laxá. Þegar þessi vottorð eru athuguð, kemur aðeins það í ljós, að ekki hefur legið alveg ljóst fyrir, hver landamerki eru milli Orrastaða og Hamrakots. Vætti Helga Jónssonar og Guðmundar Magnússonar, sem nú er látinn, stangast á, þó eru það þeir, sem helst ættu að vita þetta. Það, sem haft er eftir Fanný Jónsdóttur, er eðlilega í samræmi við landamerkjabréfið, enda á hún heima á Orrastöðum, meðan Hamrakot er enn í eigu Holtastaðamanna, svo hennar vætti sker ekki úr hér. Björn Sigurfinnsson byggir sína þekkingu á frásögn föður síns og Valdimars Sigurgeirssonar, en eins og fram kemur hjá Sigurjóni Björnssyni og raunar er tekið fram í kaupsamningi milli Jóns L. Sigfússonar og Valdi- mars, þá eru merki ekki ótvíræð, og Valdimar veit þess vegna lítið um þau. Það, að Valdimar hélt við girðingu milli Hurðarbaks og hins umdeilda lands, sannar raunar ekkert. Þessi girðing var að vissu marki jafnmikil nauðsyn Hamrakotsbóndanum og Orrastaðabónd- anum, þar sem lönd þeirra voru ógirt, svo viðhald girðingarinnar gæti hafa verið kvöð á Hamrakoti. Þá virðist þetta umdeilda land hafa verið nytjað bæði frá Hamrakoti og Orrastöðum. Björn Pálsson mun ekki hafa búið í Hamrakoti og ekki hirt um að kanna landamerki, sbr. það, að hann segir í afsali sínu til Jóns L. Sigfússonar á dómsskj. nr. 6, að þau séu „... bókfærð í landamerkjabók sýslunnar ...“, þótt ekkert landamerkjabréf hafi verið til eða sé til fyrir Hamrakot, eftir því sem best er vitað. Áður er getið um þekkingu eða þekkingarleysi Jóns L. Sigfússonar og Valdimars Sigurgeirssonar, og þá eru aðeins eftir Sauðanesmenn eða Helgi Jónsson, sem var í fyrirsvari fyrir ekkjuna í Sauðanesi frá 1933 fram til 1937. Vottorð Sigurfinns leysir ekki úr neinu. Gerir óvissuna aðeins Ívið meiri en áður. Sigrún Pálsdóttir frá Sauðanesi gefur vottorð á dómsskj. nr. 14. Sigurgeir á Orrastöðum hefði fylgt henni áleiðis heim, eftir að hún hafði unnið fyrir hann um tíma. Þau fara um Hamra- kotsland og henni finnst leiðin löng og spyr, hvort þau komi ekki senn í Hurðarbaksland, og Sigurgeir segir henni, að þau fari eingöngu um land Hamrakots að ánni og land Hamrakots og Hurðarbaks liggi saman. Það, sem gerir, að hún man þetta tilvik, er það, að hún varð svo undrandi yfir því, að Hurðarbak átti I alrl>: = g á 15 a „af s s ekki land að Sauðanesi, eða réttara sagt að Laxá sem ski kipti 811 löndum. Undrun hennar er slík, að hún man þetta enn, sem ef til vill bendir til þess, að heima fyrir hafi hún aðeins heyrt, að Hurðarbak ætti landið hinum megin Laxár, en það veikir vottorð Helga Jónssonar á dómsskj. nr. 16. Sigurgeir segir henni, að Hamrakot eigi land að Hurðarbaki. Þá var nýbúið að ganga frá sölu Hamrakots til Björns Pálssonar, og vel getur verið, að ætlunin hafi verið sú að breyta landamerkjunum, sbr. hér á eftir um vottorð Björns Pálssonar, en þessi breyting var aldrei gerð, a. m. k. hefur það skjal ekki komið fram. Þegar Sigurgeir segir, að þau fari um Hamrakotsland, ber að hafa í huga, að á þessum tíma var Laxárvatn óstíflað. Við munn- legan málflutning lagði lögmaður varnaraðilja fram til athugunar fyrir dóminn fundargerðabók Veiðifélags Laxár á Ásum. Þar kemur fram, að.fjarlægð frá stíflu að ós Deildarlæks er um 160 m. Samkvæmt loftmynd á dómsskj. nr. 3 ætti þá vegalengdin frá Vatnslág að ós Laxárvatns, eins og hann var fyrir stífluna, að vera um 500—700 m, eða: steinsnar frá óumdeildu Hamra- kostlandi í Sauðanesland handan Laxár. Vottorð á dómsskj. nr. 14 gefur því ekki lausn vandamálsins. Björn Pálsson gefur vottorð á dómsskj. nr. 15 og staðfestir það fyrir landamerkjadóminum 10. júlí 1972 með þeirri breytingu, að eftir að hafa skoðað vettvang, hafi línan frá Laxá, stíflu, verið 200 m, en ekki 200 faðmar. Björn treystir Sigurgeir frænda sínum Í einu og öllu að því er snertir landamerki jarðanna, og þar sem þeir standa á ás vestan Hamrakots, bendir Sigurgeir á merkin út flóann. Vegalengdin milli ássins og girðingarinnar er hátt í 2 km (sjá dómsskj. nr. 3 miðað við vegalengdina frá ós Deildarlækjar að stíflu sé um 160 m). Vel má hugsa sér, að gamla krafa Hamrakots hafi verið lína um Kotkeldu (nú frá punkti B) í Skörpubrún, en krafa Orrastaða úr punkti (nú) B í Vatnslág og Sigurgeir hafi hugsað sér að fara bil beggja og leysa gamalt deilumál, nú þegar sinn hvor eigandinn væri aftur orðinn að jörðunum, og setja línuna, landamerkin, mitt í milli hinna umdeildu merkja. Úr þessu fæst ekki skorið, þar sem engir samningar voru um þetta gerðir og ekkert um þetta ritað né heldur vitað um vilja eða skoðun Sigurgeirs. Það, sem mælir á móti þessari tilgátu, er það, að Björn man ekkert um, að þetta hafi verið breyting. En hann telur sig hafa keypt um 200 m af landamerkjagirðingu, sem þó er ekki fram tekið í kaupsamningi og raunar hnekkt eða a. m. k. veikt með endurriti úr úttektar- bók Torfalækjarhrepps á dómsskj. nr. 19. Björn virðist ekki hafa 812 haft mikinn áhuga á landamerkjum Hamrakots, því hann kannar ekki, hvort þau eru innfærð í landamerkjaskrá, en segir, er hann selur Hamrakot, að þau séu þar skráð eða í landamerkjabók, eins og hann orðar það. Á dómsskj. nr. 19 er endurrit úr úttektarbók Torfalækjar- hrepps. „Samkvæmt úttektarbók fyrir Torfalækjarhrepp, sem er löggilt 12. febr. 1929 af sýslumanni Húnavatnssýslu, eru inn- færðar í hana úttektir á Hamrakoti frá árunum 1926, 1929 og 1935. Samkvæmt þessum úttektargjörðum á Hamrakoti er í engri þeirra getið um landamerkjagirðingar. Í úttektargjörð á Orrastöðum, gerðri 4. júní 1938, stendur orð- rétt: „Önnur mannvirki. 1. Girðing á merkjum að norðan og vestan, úr Laxárvatni um Deildartjörn í Svínavatn. Girðingin var gerð upp í fyrra, bætt í staurum fyrir bilaða staura og settir millistaurar. Milli staura eru 5 m og 5 gaddavírsþættir í girðingunni. 2. Túngirðing“. Undir þessa úttektargjörð á Orrastöðum skrifa hreppstjóri Torfalækjarhrepps, Þórarinn Jónsson, úttektarmaður Torfalækj- arhrepps, Jón Stefánsson, viðtakandi jarðarinnar, Stefán Á gústs- son, og af hálfu umráðamanns jarðareiganda Sigurður Erlendsson (með fyrirvara)“. Samkvæmt þessari úttekt er öll girðingin talin eign Orrastaða. Hún var þá nýuppgerð, og þess vegna hefði að öllum líkindum þess verið getið, ef Björn Pálsson sem eigandi að hluta hennar, að vísu litlum, hefði tekið þátt í kostnaði og ætti þann hluta hennar. Í úttektargerð fyrir Hamrakot frá 1935 er hins vegar ekki getið um landamerkjagirðingu. Þess vegna verður að líta svo á, að hefði Sigurgeir ætlað að láta girðinguna af hendi og setja ný merki milli Hamrakots og Orrastaða, þá hafi það verið aðeins fróm ósk, sem aldrei var sett á pappír. Af framanrituðu sést, að framlögð vottorð gefa ekki ákveðið svar við spurningum um eignarrétt á hinu umdeilda landsvæði. Látið var að því liggja í munnlegum málflutningi lögmanns varnaraðilja, að Hamrakot eða eigendur þess hafi unnið þetta land á hefð. Þessu ber að hafna þegar af þeirri ástæðu, að þetta land er innan sameiginlegrar girðingar, beitiland og var slægju- land og nytjað af báðum jörðunum til beitar og af þeim á víxl, að því er virðist til slægna, meðan það tíðkaðist. Hefð kemur því ekki til álita, að því er landið snertir. 1 Vi SA Jo SÍl| 813 Varnaraðili leggur mikið upp úr því, að Hamrakoti, en ekki Orrastöðum, var boðin þátttaka í veiðifélagi um Laxá. Lagði hann fram til athugunar fyrir dóminn fundargerðabók veiðifé- lagsins. Fundargerðir eru bersýnilega ekki innfærðar á fundum, heldur síðar. Fyrsti fundur er haldinn 12. september 1935. Þar eru allir sagðir mættir, en ekki er skrifað undir fyrir Hamrakot og Hnjúka (Blönduóshr.). Þegar svo arðskrá er samin sumarið 1936, er Hamrakoti ætlað /4%, svo eftir miklu hefur ekki verið að slægjast. Auk þess var það álit Sauðanesmanna, sbr. vottorð Helga Jónssonar á dómsskj. nr. 16, að Hamrakot ætti land að Laxá. Á fundi 23. mars 1936 var lagt fram frumvarp til sam- þykktar fyrir veiðifélagið. Þá er Hamrakot talið eiga land að ánni. Þessi afstaða gagnvart Hamrakoti segir aðeins álit manna á eignaraðild landsins, en sker ekki úr um hin eiginlegu merki. Landið upp af ánni og vatninu, hið umdeilda svæði, var nytjað af báðum jörðunum, Orrastöðum og Hamrakoti. Sennilega hefur veiði í Laxárvatni aðeins verið stunduð frá Hamrakoti, en Orra- staðamenn veitt í Svínavatni. Þótt þessari tilgátu væri ekki til að dreifa, þá lítur dómurinn svo á, að notkun veiðiréttar og af- staða veiðifélagsins geti ekki skapað ný landamerki milli Hamra- kots og Orrastaða. M. 5. o. nýting veiðiréttinda frá landi geti ekki skapað ein sér eignarrétt á landinu. Aðgerðarleysi eiganda Orrastaða getur ekki svipt hann landinu, heldur aðeins veiði- réttindum, en það er ekki til úrlausnar hér og verður því látið liggja á milli hluta. Dómurinn telur því, að líta verði þannig á, að landamerkja- bréfið frá 1884 sé í fullu gildi og ekki hafi komið fram fram- bærileg rök, sem hníga í þá átt að draga úr gildi þess. Þess vegna verði landamerki Hamrakots og Orrastaða í samræmi við Jandamerkjabréfið frá 1884 með því fráviki, að suðvestur- hornpunktur Hamrakots hefur verið færður lítillega, og verða merkin því: Úr Vatnslág eða einkennilegum hól með þúfu á í punkti B merktum inn á dómsskj. nr. 3. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Hin umdeildu landamerki milli Orrastaða og Hamrakots verði úr punktinum B, suðvesturshornsmerki Hamrakots, í „einkennilegan hól með þúfu á við Vatnslág“. Málskostnaður fellur niður. 814 Þriðjudaginn 28. október 1975. Nr. 62/1974. Rafveita Hafnarfjarðar (Hrafnkell Áskelsson hrl.) gegn Raftækjaverksmiðjunni h/f (Einar Viðar hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason og prófessor Gaukur Jörundsson. Raforkugjald. Endurheimta. Gjaldskrá samkvæmt orkulögum. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 27. mars 1974. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Eins og greinir í hinum áfryjaða dómi, heimilaði iðnaðar- ráðuneyti áfrýjanda hinn 17. febrúar 1972 að hækka frá og með 10. s. m. um 10% smásöluverð raforku samkvæmt þá- gildandi gjaldskrá áfrýjanda nr. 192/1971, enda yrði breyt- ingin auglýst með venjulegum hætti. Gjaldskrárbreyting samkvæmt þessari heimild var þó eigi birt og verðhækkun auglýst, fyrr en gjaldskrá nr. 139 7. júní 1972 var Þirt í B deild Stjórnartíðinda, sem út komu 10. júlí 1972. Var í niður- lagsákvæði þeirrar gjaldskrár kveðið svo á, að hún tæki gildi þegar í stað. Samkvæmt 25. gr. orkulaga nr. 58/1967 skal ákveða gjald fyrir raforku frá héraðsrafmagnsveitu Í gjaldskrá, sem stjórn veitunnar semur, en ráðherra staðfestir. Eigi er unnt að líta svo á, að raforkuverði samkvæmt gjaldskrá nr. 192/1971 hafi verið löglega breytt fyrir gildistöku gjaldskrár nr. 139/1972, enda verður ekki á það fallist með áfrýjanda, að 2. mer. TV. kafla hinnar fyrrnefndu gjaldskrár ásamt greindu samþykki iðnaðarráðuneytis hafi geymt næga heimild honum til handa til að krefja stefnda um hækkað raforkugjald frá því, sem ákveðið var í staðfestri gjaldskrá, þar sem það ákvæði sam- rýmdist ekki fyrirmælum 25. gr. orkulaga. 815 Samkvæmt þessu og að öðru leyti með skírskotun til for- sendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann, en ekki er ágreiningur um fjárhæð dómkröfu stefnda eða um vexti. Rétt er, að áfrýjandi greiði stefnda 25.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Rafveita Hafnarfjarðar, greiði stefnda, Raftækjaverksmiðjunni h/f, 25.000 krónur í málskostn- að fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Hafnarfjarðar 28. janúar 1974. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 23. þ. m., hefur Raftækja- verksmiðjan h/f, Hafnarfirði, höfðað fyrir dóminum á hendur Rafveitu Hafnarfjarðar, Hafnarfirði, með kröfugerð fyrir dómi og framlagningu skjala í dóm hinn 23. janúar 1973. Stefnandi krefst þess, að stefnda verði gert að greiða honum kr. 49.565.80 ásamt 8% ársvöxtum frá 16. nóvember 1972 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu. Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostn- aðar að skaðlausu úr hendi hans. Stefnandi lýsir málavöxtum svo í stefnu: „Rafveita Hafnarfjarðar selur Raftækjasmiðjunni h.f. rafmagn til reksturs síns. Með bréfi frá iðnaðarmálaráðuneytinu, dags. 17. 2. 1972 til Rafveitu Hafnarfjarðar, var rafveitunni heimiluð hækkun á gjaldskrá sinni um 10% frá og með 10. 2. 1972, enda yrði sú breyting, ef af yrði, auglýst með venjulegum hætti. Hafði þetta í för með sér hækkun á eftirgreindum reikningum, sem hér segir: Reikningur pr.31.3. 1972 .. .. ... kr. 27.738.80 Reikningur pr.31. 5. 1972 .. .. .. — 33.029.00 Reikningur pr.31. 7.1972 .. .. .. — 9.725.00 Kr. 70.492.80 Eins og fyrr segir, var skilyrði fyrir hækkun þessari, að hún yrði auglýst með venjulegum hætti, enda slíkt boðið í 1. nr. 54/ 1960, 6. gr. Þessu skilyrði telur stefnandi ekki hafa verið fullnægt og hækkunina því ólöglega. 816 Í bréfi, dags. 16. 11. 1972, krafði stefnandi steinda um endur- greiðslu á fjárhæð þessari, að frádregnum kr. 20.927.00, sem vanreiknaðar voru á reikningi, eða á kr. 49.565.80, en stefnda neitaði endurgreiðslu í bréfi, dags. 21. 11. 1972, og er málshöfðun því óhjákvæmileg“. Í greinargerð stefnda segir m. a.: „Stefndi byggir sýknukröfur sínar á heimild ráðuneytisins til hækkunar á gjaldskrá Rafveitu Hafnarfjarðar um 10% frá og með 10. febrúar 1972, sbr. dskj. nr. 3. Hækkun þessi var auglýst sérstaklega til hvers einstaks gjaldanda með reikningum, sem bornir voru til þeirra, en þar kemur fram hækkun á smásölu- verði rafmagns. Er þessi háttur auglýsingar miklu áhrifameiri en auglýsingar í dagblöðum eða öðrum opinberum stöðum, og er einmitt sá venjulegi. Þar að auki er gjaldskráin sérstaklega birt í B deild Stjórnar- tíðinda, sbr. bls. 334—337. Misskilningur er hjá stefnanda, að 6. gr. laga nr. 54/1960 um verðlagsmál gildi um hækkun þessa. Orkulög nr. 58/1967 fjalla um gjald fyrir rafmagnsnotkun, nánar tiltekið 24. og 25. gr. Skv. þeim semur stjórn rafveitu gjaldskrá, en ráðherra staðfestir hana. Ráðherra hefur staðfest reglugerðina og leyft hækkun henn- ar á þeim tíma, sem mál þetta snertir, sbr. einnig dskj. nr. 3, eins og hér að ofan er gert grein fyrir“. Skal nú málsatvikum nánar lýst. Með bréfi, dags. 22. desember 1971, fór Rafveita Hafnarfjarðar þess á leit, að iðnaðarráðuneytið heimilaði hækkun á þágildandi gjaldskrá rafveitunnar, sem var nr. 192 frá 1. september 1972. Í 25. gr. laga nr. 58/1967 er svofellt ákvæði: „Gjald fyrir raforku frá héraðsrafmagnsveitu, sem fellur undir ákvæði 24. gr., skal ákveða í gjaldskrá, sem stjórn veitunnar semur og ráðherra staðfestir. Í gjaldskrá má ákveða sérstakt heim- taugargjald, sem greiðist, þegar heimtaug er lögð. Gjaldskrá skal endurskoða eigi sjaldnar en fimmta hvert ár“. Ráðuneytið svaraði hækkunarbeiðni rafveitunnar með bréfi, dags. 17. febrúar 1972, sem lagt hefur verið fram sem dskj. nr. 3 og hljóðar svo: „Ráðuneytið vísar til bréfs Rafveitu Hafnarfjarðar, dags. 22. desember f. á., varðandi hækkun á gjaldskrá. Var Framkvæmda- stofnun ríkisins falin athugun máls þessa, og barst ráðuneytinu álitsgerð hennar hinn 15. þ. m., og hefir ráðuneytið ákveðið, með hliðsjón af henni, sbr. og 2. gr. laga nr. 94 24. desember 1971, að 817 heimila Rafveitu Hafnarfjarðar að hækka smásöluverð raforku skv. núgildandi gjaldskrá um 10% — tíu af hundraði — frá og með 10. febrúar 1972, enda verði sú breyting, ef af verður, aug- lýst með venjulegum hætti. Tekið skal fram, að hækkunarheimild þessi tekur til heimtaugargjalda og taxta fyrir stórnotkun, en þessi tvö atriði eru í framhaldandi athugun í ráðuneytinu og svo fremi að hún kynni að leiða til frekari breytinga, verður sú niðurstaða jafnskjótt tilkynnt“. Hinn 25. maí 1972 hafði ráðuneytið lokið athugun sinni á því, hvort rétt væri að heimila hækkun heimtaugargjalda og taxta fyrir stórnotkun umfram hina almennu 10% hækkun, og þann dag ritaði ráðuneytið rafveitunni svofellt bréf: „Ráðuneytið vísar til fyrri bréfa um hækkun gjaldskrár Rafveitu Hafnarfjarðar og staðfestir heimild til að hækka gjöld skv. gjald- skrá nr. 192 1. september 1972 um 10% — tíu af hundraði — þó svo, að gjöld fyrir stórnotkun, sbr. staflið FE, má hækka um 15%, en eftir atvikum þykir rétt, að sú hækkun taki gildi í fyrsta lagi frá og með 15. júní nk. Með vísan til ofanritaðs óskast uppkast að nýrri gjaldskrá sent ráðuneytinu hið fyrsta“. Rafveitan samdi uppkast að gjaldskrá, sem hún sendi ráðu- neytinu, sem staðfesti hana með nokkrum breytingum, m. a. felldi ráðuneytið niður úr uppkastinu svohljóðandi niðurlagsákvæði: „Gjaldskrá þessi gildir frá og með 10. febrúar 1972, nema staf- liður E, en full hækkun hans tekur gildi frá og með 15. júní 1972“. Stafliður E í gjaldskránni fjallar um taxta fyrir stórnotkun. Niðurlagsákvæði gjaldskrárinnar, eins og hún er birt í Stjórn- artíðindum hinn 7. júní 1972 sem nr. 139/1972, hljóðar svo: „Gjaldskrá þessi staðfestist hér með samkvæmt vatnalögum nr. 15 20. júní 1923 og orkulögum nr. 58 29. apríl 1967, til þess að öðlast gildi þegar í stað, og birtist til eftirbreytni öllum þeim, sem hlut eiga að máli. Jafnframt fellur úr gildi gjaldskrá fyrir Rafveitu Hafnarfjarðar nr. 192 1. september 1971. Iðnaðarráðuneytið, 7. júní 1972. Magnús Kjartansson. Jóhannes Guðfinnsson“. Hækkunarheimildir, sbr. bréf ráðuneytisins frá 17. febrúar og 25. maí, höfðu ekki verið birtar í Stjórnartíðindum, fyrr en gjald- skráin í heild var birt hinn 7. júní 1972. 52 818 Í bréfi, sem lögmaður stefnda ritaði iðnaðarráðuneytinu hinn 5. mars 1973, segir svo: „Með bréfi, dags. 17. febrúar 1972, heimiluðuð þér Rafveitu Hafnarfjarðar að hækka smásöluverð á rafmagni um 10% frá þá- gildandi gjaldskrá frá og með 10. febrúar 1972. Þá var tekið fram í bréfi yðar, að breytingin skyldi auglýst með venjulegum hætti. Rafveitan hækkaði strax rafmagnsverðið, og kom hækkunin til framkvæmda frá og með 10. febrúar 1972, og var hverjum ein- stökum kaupanda í Hafnarfirði tilkynnt hækkun þessi með venju- legum hætti, það er að segja, með því að þeim voru sendir reikn- ingar með hinu nýja verði. Er það auðvitað hin áhrifamesta aug- lýsing, þar sem á reikningunum er gerð grein fyrir einingarverði. Þá er gjaldskráin birt í B-deild Stjórnartíðinda, bls. 334—-337. Í lok prentunar gjaldskrárinnar í Stjórnartíðindum stendur, að gjaldskráin öðlist þegar gildi. Undirskriftardagur hennar í ráðu- neytinu er 7. júní 1972. Í gjaldskránni, sem stjórn rafveitunnar samdi og yður var send, var ákvæði um það, að hún tæki gildi frá og með 10. febrúar 1972, og var það byggt á leyfi yðar frá 17. 2. 1972. Í gjaldskrá fyrir Rafveitu Reykjavíkur, sem tók gildi um líkt leyti og staðfest var af yður, var gildistíminn ákveðinn aftur í tímann, eins og hugsunin var hjá Rafveitu Hafnarfjarðar. Skv. 25. gr. laga nr. 58/1967 semur stjórn rafveitu gjaldskrá, en ráðherra staðfestir. Ekki er gert ráð fyrir, að ráðherra breyti gjaldskránni. Raftækjaverksmiðjan h.f. í Hafnarfirði hefur stefnt Rafveitu Hafnarfjarðar fyrir bæjarþing Hafnarfjarðar og krafist endur- greiðslu á þeirri hækkun, sem varð 10. febrúar 1972, þar sem þeir telja hækkunina ekki vera löglega, þar sem hún að þeirra mati hafi ekki verið löglega auglýst. Rafveitan telur aftur á móti hækkunina hafa verið löglega, sbr. það, sem hér að ofan er greint, og hefur því tekið til varna í rnálinu. Því er hérmeð óskað, að hið virðulega ráðuneyti staðtesti, að hækkun Rafveitu Hafnarfjarðar á raforku um 10% frá og með 10. febrúar 1972, sbr. hér að framan, hafi verið heimil og auglýsing á hækkuninni hafi verið fullnægjandi. Svar óskast sent skrifstofu undirritaðs“. Svarbréf ráðuneytisins, dags. 3. apríl 1973, hljóðar svo: „Ráðuneytið vísar til bréfs yðar, hr. hæstaréttarlögmaður, dags. 819 5. þ. m., varðandi deilumál Raftækjaverksmiðjunnar í Hafnarfirði annars vegar og Rafveitu Hafnarfjarðar hins vegar vegna ágrein- ings um gildistöku heimildar í bréfi ráðuneytisins frá 17. febrúar 1972 um hækkun raforkuverðs. Af þessu tilefni vill ráðuneytið taka fram, að telja verði til- vitnaða heimild í umræddu bréfi ótvíræða. Hins vegar er á sama hátt augljóst, að heimildin var skilyrt. Þar sem nú að mál þetta er komið til meðferðar dómstóla, ber þeim að sjálfsögðu úr- skurðarvald, um hvort birting þessarar heimildar ráðuneytisins teljist fullnægjandi eða henni hafi verið ábótavant. Sér því ráðu- neytið ekki ástæðu til að tjá sig frekar um málið að svo stöddu“. Eins og áður er að vikið, er meginmálsástæða stefnanda sú, að gjaldskrárhækkunin hafi að lögum ekki öðlast gildi fyrr en með birtingu hennar í Stjórnartíðindum hinn 7. júní 1972. Gjald- skrár fyrir héraðsrafveitur verði ráðherra að staðfesta. Þær eigi stoð í 25. gr. laga nr. 58/1967. Það sé almenn regla íslensks réttar, að slík stjórnvaldsfyrirmæli öðlist eigi gildi, fyrr en þau hafa verið birt, sbr. 7. gr. laga nr. 64/1943. Margnefnd gjaldskrárhækkun fyrir Rafveitu Hafnarfjarðar hafi því ekki að lögum öðlast gildi fyrr en með birtingu gjaldskrár- innar hinn 7. júní 1972. Auk þeirra málsástæðna stefnda, sem að framan eru raktar, rökstyður hann sýknukröfu sína með því, að iðnaðarráðuneytið hafi með bréfum sínum hinn 17. febrúar og 25. maí 1972, sem áður er til vitnað, ákveðið hækkun á þágildandi gjaldskrá. Slíka almenna hækkun um ákveðna prósentutölu sé ráðuneytinu heimilt að ákveða án þess að staðfesta nýja gjaldskrá. Gjaldskrá nr. 192 frá 1971 hafi því verið í gildi, að viðbættri 10% hækkun, fyrir það tímabil og fyrir þá orkunotkun, sem mál þetta snýst um. Enn fremur byggir stefndi á því, að stefnandi hafi með tómlæti glatað öllum hugsanlegum rétti til endurkröfu. Hann hafi fyrir- varalaust greitt þær fjárhæðir, sem hann nú vill endurkrefja. Þessu til stuðnings hefur stefndi lagt fram afrit kvittana fyrir umræddum greiðslum, og á þær er ekki skráð, að greitt sé með fyrirvara. Áður en stefnandi innti umræddar greiðslur af hendi, hafði framkvæmdastjóri stefnanda ritað stefnda svofellt bréf, dags. 18. apríl 1972: „Hér með endursendist reikningur nr.: 183-030-011. Oss hefur verið tjáð af iðnaðarmálaráðuneytinu, að hækkanir 820 á stórnotkunartaxta hafi ekki verið heimilaðar, enda engin ttil- kynning eða auglýsingar um verðhækkun sendar, eins og skylt er. Gjörið svo vel og sendið oss nýjan réttan reikning“. Við aðiljayfirheyrslu kvað framkvæmdastjóri stefnanda bréf þetta vera fyrstu skriflegu mótmælin af stefnanda hálfu, en kvaðst þó telja sig hafa verið búinn að ræða málið áður munnlega við rafveitustjórann. Bréf þetta ítrekaði framkvæmdastjóri stefnanda með bréfi, dags. 26. október 1972, sem hljóðar svo: „Samkvæmt upplýsingum iðnaðarmálaráðuneytisins, fékk Raf- veita Hafnarfjarðar leyfi til hækkunar rafmagnsgjalda 7. júní sl. Var leyfð hækkun á stórnotkunartaxta í kr. 4.674.00 pr. árs- kílówatt og kr. 0.52 pr. kwst. Áður var þessi taxti frá 1. septem- ber 1971 kr. 4.064.00 pr. árskílówatt og kr. 0.45 pr. kwst. Á reikn- ingi Rafveitu Hafnarfjarðar, dags. 31. marz 1972, er kwst. gjald talið kr. 0.45 og fastagjald kr. 220.285.00 auk ótilgreinds gjalda- liðs, kr. 27.738.80. Upplýsingar Óskast um, með hvaða álagi er reiknað í þessu til- felli, einnig fyrir hvað liðurinn kr. 27.138.80 er. Á reikningum, dags. 31. maí og 31. júlí 1972, er reiknað með fastagjaldi kr. 242.314.00 og kr. 0.50 pr. kwst. Óskað er eftir upplýsingum um, með hvaða álagi er reiknað í fastagjaldi, og ennnfremur óskast leiðrétting á kwst. gjaldi, sem samkvæmt upplýsingum iðnaðarmálaráðuneytis á að vera kr. 0.45 pr. kwst. til 7. júní 1972 í stað kr. 0.52, sem reiknað er með á þessum reikningi. Að lokum óskum vér eftir að fá send 3 eintök af gjaldskrá Rafveitu Hafnarfjarðar“. Fyrsta bréflega svarið við umkvörtunum og endurkröfum stefnanda er að finna í bréfi stefnda til stefnanda, dagsettu 27. október 1972, sem hljóðar svo: „Vegna bréfs yðar, dags. 26. 10. 1972, viljum við gjarna verða við óskum yðar og veita þær upplýsingar, er að neðan greinir: Samkvæmt álestri á aflmæli er áætluð aflnotkun Raftækja- verksmiðjunnar h.f. árið 1972 325 kw og aflgjald reiknað sam- kvæmt því, þ. e. 325 kw 4064.00 == kr. 1.320.800.00 pr. ár, eða 220.133.00 -|- 152.00 kr. mælaleiga == kr. 220.285.00 pr. reikning. 10% almenn hækkun gjaldskrár á alla taxta tók gildi 10. 2. 1972. Vegna þess að gildistaka hækkunar kom að hluta á tvö reiknitímabil, voru reikningar pr. 29. febrúar skrifaðir út með 2% álagi og reikningar pr. 31. marz með 8% álagi. Við reikn- ingsútskrift pr. 30. apríl hafði 10% hækkunin að fullu tekið gildi, og var einingarverðum þá breytt í samræmi við það. 821 Varðandi taxta E var hækkun hans að sjálfsögðu reiknuð á sama hátt og hin almenna 10% hækkun, unz iðnaðarráðuneytið veitti, hinn 7. júní s.l., heimild til enn frekari hækkunar á honum, þannig að fullnaðarhækkun hans næmi 15% frá tilgreindu verði í gjaldskrá pr. 20. september 1970 og skyldi sú hækkun taka gildi frá og með 15. júní s.l. Reikningur pr. 31. marz er samkvæmt ofanrituðu skrifaður út með 8% álagi, og skýrir það „ótilgreinda gjaldliðinn“ kr. 27.738.00, en við reikningsúrskrift pr. 31. maí hafði 10% hækkunin verið felld inn í einingarverðin, og skýrir það fastagjaldið kr. 242.314.00 og kr. 0.50 pr. kwh. Vegna hækkunar pr. 15. júní var lesið á mælinn þann dag. Hefði þurft að reikna með tvennskonar verði á reikningi pr. 31. júlí, þótt sundurliðunin félli því miður niður vegna tæknigalla við reikningsútskrift í Skýrsluvélum. Einnig reyndist aflgjald vanreiknað við reikningsútskrift pr. 30. september af sömu ástæðu. Verður þetta leiðrétt, um leið og ársuppgjör aflgjalds fer fram um næstu áramót. Vanreiknuð gjöld skv. framansögðu skiptast þannig: Vanreiknað orkugjald 15/6—17/7 81.300 kwh 0/02 — 1.626.00 Vanreiknað aflgjald 15/6—31/7 253.175 —- 242.146 11.029 - 0.75 = 8.272.00 Vanreiknað aflgjald 31/7—-30/9 11.029.00 Kr. 20.927.00%. Stefnandi ber loks fram ákveðna sundurliðaða endurgreiðslu- kröfu í bréfi til stefnda, dagsettu 16. nóvember 1972, svohljóð- andi: „Í framhaldi af bréfaskiptum varðandi rafmagnsgjöld H.f. Raftækjaverksmiðjunnar viljum vér taka fram: Samkvæmt bréfi iðnaðarráðuneytisins, dags. 17. febrúar 1972, var Rafveitu Hafnarfjarðar heimiluð 10% hækkun á smásöluverði raforku frá 10. febrúar 1972, „enda verði sú breyting, ef af verður, auglýst með venjulegum hætti“. Þessu skilyrði um auglýsingu hækkunar hefur ekki verið full- nægt svo vitað sé, og er því umrædd hækkun ólögleg. Rafveitu Hafnarfjarðar ber samkvæmt framansögðu að endur- greiða Rafha ofreiknuð rafmagnsgjöld sem hér segir: Reikn. marzZ31. 72 .. 0... 0. Kr.27.738.80 Reikn: iði. Fl ni a ir a a .. — 33.029.00 Reikn. JÚlí 3l#72 „. a 9.725.00 Samtals kr. 70.492.80 = Vanreiknað á reikn. 31. júlí “72. (Samkvæmt feng- inni reynslu er ekki öruggt, að þessi tala sé rétt) .. — 20.927.00 Kr. 49.565.80 Ofreiknað rafmagnsverð óskast endurgreitt strax“. Með bréfi, dags. 21. nóvember 1972, synjaði stefndi um endur- greiðslu, og eins og áður greinir, er mál þetta höfðað hinn 23. janúar 1973. Álit réttarins. Áður en stefnandi greiddi hina umdeildu rafmagnsreikninga, hafði hann bréflega mótmælt réttmæti þeirra. Þegar honum höfðu borist tæmandi skýringar stefnda á hinum umdeildu reikningum með bréfi stefnda, dags. 16. nóvember 1972, þá bar stefnandi án ó6eðlilegs dráttar fram endurgreiðslukröfu. Með tilliti til þessa verður ekki á það fallist, að stefnandi hafi sakir tómlætis firrt sig rétti til þess að hafa uppi kröfu um endurgreiðslu. Fyrsta mgr. 2. gr. laga nr. 64 frá 1943 hljóðar svo: „Í B-deild Stjórnartíðinda skal birta reglugerðir, erindisbréf, samþykktir og auglýsingar, sem gefnar eru út eða staðfestar af ráðherra, umburðarbréf, ákvarðanir og úrlausnir ráðuneyta, sem almenna þýðingu hafa, veitingar opinberra starfa og lausn frá þeim, er handhafi æðsta framkvæmdarvalds eða ráðherra fer með, reikninga sjóða, ef svo er mælt í staðfestum skipulagsákvæðum þeirra, úrslit alþingiskosninga, skrá yfir félög, firmu og vöru- merki, sem tilkynnt hafa verið á árinu, heiðursmerki, nafnbætur og heiðursverðlaun, sem ríkisstjórnin veitir“. Í 1. mgr. 7. gr. sömu laga segir svo: „Fyrirmælum, er felast í lögum, auglýsingum, tilskipunum, reglugerðum, opnum bréfum, samþykktum eða öðrum slíkum ákvæðum almenns efnis, má eigi beita, fyrr en birting samkvæmt 1. og 2. gr. laga þessara hefur farið fram, nema þau geymi ákvæði algerlega einkamálaeðlis, og aðilar hafi komið sér saman um það, að skipti þeirra skuli fara eftir óbirtum fyrirmælum“. Með vísan til hinna tilvitnuðu lagaákvæða ber að taka kröfu stefnanda til greina að öllu leyti. Málskostnaður ákveðst kr. 22.500.00. Már Pétursson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. 823 Dómsorð: Stefndi, Rafveita Hafnarfjarðar, Hafnarfirði, greiði stefn- anda, Raftækjaverksmiðjunni h/f, Hafnarfirði, kr. 49.565.80 ásamt 8% ársvöxtum frá 16. nóvember 1973 til greiðsludags og kr. 22.500.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá birt- ingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 5. nóvember 1975. Nr. 99/1974. Anna Magnúsdóttir og Einar Magnússon f. h. dánarbús Magnúsar Sigurðssonar (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Jóhönnu Jónsdóttur Ármanni Magnússyni Sigurði H. Magnússyni Svavari Magnússyni Jónu G. Magnúsdóttur Jóni H. Magnússyni Kristínu Þórarinsdóttur Birni Magnússyni Magnúsi J. Magnússyni Kristófer Magnússyni og Bjarna Vilmundarsyni (Jóhannes L. L. Helgason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararmir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Thorodd- sen borgardómari. Búskipti. Sala jarðar. Dómur Hæstaréttar. Hinn áfrýjaða dóm hefur kveðið upp Rúnar Guðjónsson, settur sýslumaður í Rangárvallasýslu. Áfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 20. maí 1974 og krafist þess: „Að viðurkennt verði með dómi, að í> 824 jörðin Leirubakkahóll í Landmannahreppi ásamt gögnum og gæðum, sem jarðarhlutanum fylgja og fylgja ber, sé eign dánarbús Magnúsar Sigurðssonar, sem nú er undir opinber- um skiptum, og jafnframt að viðurkennt verði, að taka beri til greina kröfu stefnenda fyrir skiptarétti Rangárvallasýslu um, að jarðarhlutinn verði skrifaður upp og virtur sem eign dánarbúsins, og loks að stefndu verði „in solidum“ dæmd til að greiða áfrýjendum málskostnað að skaðlausu í héraði og fyrir Hæstarétti“. Stefndu krefjast þess, að hinn áfrýjaði dómur verði stað- festur og að áfrýjendur verði óskipt dæmdir til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn, þ. á m. bréf sýslumannsins í Rangárvallasýslu til lögmanns stefndu, dags. 28. október 1975, og veðbókarvottorð sama sýslumanns, dags. 30. s. m., um eignarheimild að jörðinni Hóli í Land- mannahreppi. Í nefndu bréfi segir, „að í fasteignaregistri fyrir Landmannahrepp finnst ekkert blað með nafninu Leiru- bakkahóll. Hins vegar er að finna í áðurnefndu registri jörðina Hól í Landmannahreppi, og virðist mega líta svo á, meðan ekkert annað liggur fyrir, að um eina og sömu Jörð sé að ræða“. Samkvæmt greindu vottorði er jarðeignin Hóll í Land- mannahreppi „þiglesin eign Magnúsar Sigurðssonar og að hálfu þeirra Ófeigs, Þóru Guðrúnar og Óskars Jónsbarna samkvæmt afsali dags. 16/10 1935 og dómi frá 3/8 1973“, en dómur þessi er um eignarrétt þeirra þriggja síðasttöldu að hálfri jörðinni Leirubakkahóli í Landmannahreppi. Hinn 6. október 1935 afsalaði Sigurður Magnússon syni sínum Magnúsi Sigurðssyni jörðunum „Leirubakka og Hól liggjandi í Landmannahreppi í Rangárvallasýslu“. Magnús heitinn Sigurðsson, er andaðist 28. desember 1969, bjó síðan á Leirubakka og hálfri jörðinni Hóli (Leirubakkahóli) sem um eina bújörð væri að ræða, bæði að því er varðaði land og húsakost, reif niður girðingar milli jarða þessara og jarð- arhús á Hóli. Með söluumboði 14. maí 1970 veittu allir samerfingjar 825 stefndu Jóhönnu Jónsdóttur að dánarbúi Magnúsar heitins Sigurðssonar henni heimild til að selja stefnda Bjarna Valdi- marssyni jörðina Leirubakka ásamt húsum, rafstöð o. fil. Hinn 15. maí 1970 gerðu þau stefndu Jóhanna Jónsdóttir og Bjarni svo með sér kaupsamning um jörðina, og undirritaði hún hann sem seljandi samkvæmt nefndu umboði. Segir í samningnum, að seljandi lofi og skuldbindi sig til að selja kaupanda jarðeignina Leirubakka í Landmannahreppi með öllum húsum, gögnum og gæðum, svo og bústofni og vélum samkvæmt meðfylgjandi tveim skrám. Er samningur þessi vélritaður, en milli lína á eftir orðunum „jarðeignina Leiru- bakka“ og þar fyrir ofan er handskrifað „og Hól“. Ber stefndi Jón Hermann Magnússon, að stefndi Ármann Magnússon hafi ritað þessi handskrifuðu orð á kaupsamninginn, áður en hann var undirritaður, en hér sé um leiðréttingu að ræða, er gerð hafi verið Í samráði við móður hans, stefndu Jóhönnu Jósdóttur. Segir stefndi Bjarni Valdimarsson þessi handskrif- uðu orð hafa staðið í samningnum, er hann undirritaði hann. Ber hann og, að áður en kaupin fóru fram, hafi stefndi Ár- mann Magnússon sýnt sér ljósrit af afsalinu frá 6. október 1935 og sagt sér, „að það, sem afsalað væri þar, mundi hann kaupa“. Telur stefndi Bjarni mjög líklegt, að hann hefði gengið frá kaupunum, ef hann hefði ekki litið svo á, að Leirubakkahóll fylgdi með í þeim, einkum vegna ærhúsa, sem staðsett séu rétt við stað þann, þar sem gamli bærinn á Hóli stóð, en í ærhúsum þessum séu allar lambær hans hystar. Hinn 25. nóvember 1970 afsalaði svo stefnda Jóhanna Jóns- dóttir f. h. erfingja að dánarbúinu stefnda Bjarna Valdi- marssyni jörðinni Leirubakka „ásamt með öllum húsum og mannvirkjum, gögnum og gæðum og öllu því sem eigninni fylgir og fylgja ber“. Ekki er sérstaklega minnst á Hól eða Leirubakikahól. Eríingjar að dánarhúi Magnúsar Sigurðssonar utan Anna Magnúsdóttir og Einar Magnússon hafa lýst því yfir, að í söluumboðinu frá 14. maí 1970 hafi samkvæmt þeirra skiln- ingi falist heimild til handa stefndu Jóhönnu Jónsdóttur til 826 að selja f. h. dánarbúsins bæði Leirubakka og eignarhluta dánarbúsins í Leirubakkahóli. Í kaupsamningnum frá 15. maí 1970 hafi og falist loforð um sölu þessa hvoru tveggja. Með afsalinu frá 20. nóvember 1970 hafi bæði Leirubakka og eignarhluta dánarbúsins í Leirubakkahóli verið afsalað stefnda Bjarna Valdimarssyni. Þeim Önnu Magnúsdóttur og Einari Magnússyni var kunn- ugt um, að Leirubakki og eignarhluti dánarbúsins í Leiru- bakkahóli hafði um áratugaskeið verið nytjuð sem um eina og sömu jörð væri að ræða, og í aðiljaskýrslu þeirra segir, að ekkja Magnúsar Sigurðssonar, stefnda Jóhanna Jónsdóttir, hafi óskað eftir því að selja „jörð og bú“. Mátti þeim vera ljóst eins og hinum erfingjunum, að Jóhanna hafði ekki í huga að halda eftir neinu af jarðeign dánarbúsins. Stefndi Bjarni Valdimarsson gat treyst því, að eignarhluti dánar- búsins í Leirubakkahóli fylgdi með í kaupunum. Að svo vöxnu máli ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm að niðurstöðu til. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjendur til að greiða stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 50.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjendur, Anna Magnúsdóttir og Einar Magnússon f. h. dánarbús Magnúsar Sigurðsson, greiði stefndu, Jó- hönnu Jónsdóttur, Ármanni Magnússyni, Sigurði H. Magnússyni, Svavari Magnússyni, Jónu G. Magnúsdótt- ur, Jóni H. Magnússyni, Kristínu Þórarinsdóttur, Birni Magnússyni, Magnúsi J. Magnússyni, Kristófer Magnús- syni og Bjarna Valdimarssyni, 50.000 krónur í málskostn- að fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur aukadómþings Rangárvallasýslu 9. apríl 1974. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 20. mars 1974, er höfðað fyrir aukadómþingi Rangárvallasýslu með stefnu, útgefinni 4. 827 janúar 1973, birtri 5. janúar s. á. Stefnendur eru Anna Magnús- dóttir, Stangarholti 8, Reykjavík, og Einar Magnússon, Háaleitis- braut 51, Reykjavík, f. h. dánarbús Magnúsar Sigurðssonar. Stefndu eru Jóhanna Jónsdóttir, Fellsmúla 20, Ármann Magnús- son, Fellsmúla 14, Sigurður H. Magnússon, Kóngsbakka 12, Svavar Magnússon, Fellsmúla 20, Jóna Guðrún Magnúsdóttir, Hjarðar- haga 28, Jón Hermann Magnússon, Fellsmúla 20, Kristín Þórarins- dóttir, öll í Reykjavík, Björn Magnússon, Hnausum, Austur-Húna- vatnssýslu, Magnús Jóhann Magnússon, Auðunarstöðum, Vestur- Húnavatnssýslu, Kristófer Magnússon, Hnausum, Austur-Húna- vatnssýslu, og Bjarni Valdimarsson, Leirubakka, Landmanna- hreppi, Rangárvallasýslu. Kröfur stefnenda eru þær, að viðurkennt verði með dómi, að 1 jörðin Leirubakkahóll í Landmannahreppi ásamt gögnum og gæðum, sem jarðarhlutanum fylgja og fylgja ber, sé eign dánar- bús Magnúsar Sigurðssonar, sem nú er undir opinberum skiptum, að viðurkennt verði með dómi, að taka beri til greina kröfu stefnenda fyrir skiptarétti Rangárvallasýslu um, að jarðarhlutinn verði skrifaður upp og virtur sem eign dánarbúsins, og loks, að stefndu verði „in solidum““ dæmd til að greiða stefnendum máls- kostnað að skaðlausu. Kröfur stefndu eru þær, að þeir verði algerlega sýknaðir af kröfum stefnenda í máli þessu og þeim tildæmdur hæfilegur máls- kostnaður úr hendi stefnenda samkvæmt mati dómsins. Málavextir. Með úrskurði skiptaréttar Rangárvallasýslu, uppkveðnum 18. janúar 1972, var ákveðið, að opinber skipti skyldu fara fram á dánarbúi Magnúsar Sigurðssonar, Leirubakka, sem andaðist 28. desember 1969. Krafa um opinber skipti á dánarbúinu hafði verið borin fram af stefnendum í máli þessu, en þau eru erfingjar í umræddu dánarbúi. Áður höfðu erfingjar reynt með sér einka- skipti á búinu. Þegar skiptaráðandi skrifaði upp eignir dánar- búsins, varð ágreiningur með erfingjum varðandi jörðina Leiru- bakkahól í Landmannahreppi. Stefnendur máls þessa töldu dánar- búið eiganda að hálfri tilgreindri jörð, en aðrir erfingjar dánar- búsins, sem eru allir stefndu í máli þessu utan Bjarni Valdimars- son, töldu dánarbúið hafa þegar selt stefnda Bjarna Valdimars- syni framangreinda jörð ásamt öðrum eignum dánarbúsins, sem nánar voru tilgreindar. Fengu stefnendur þá leyfi skiptaráðanda hinn 8. desember 1972 til málshöfðunar þessarar, enda yrði mála- reksturinn búinu að kostnaðarlausu. 828 Hinn 2. maí 1970 hafði hreppstjórinn í Landmannahreppi ásamt tveimur virðingarmönnum skrifað upp og virt dánarbú Magnúsar Sigurðssonar. Með umboði, dags. 14. maí 1970, undirrituðu af öllum erfingj- um dánarbúsins, var ekkju hins látna, stefndu Jóhönnu Jóns- dóttur, falið að selja Bjarna Valdimarssyni, Víðivöllum 15, Sel- fossi, jörðina Leirubakka ásamt húsum, rafstöð og öðrum hlutum, sem tilgreindir voru á sérstöku skjali, en þar er um að ræða áhöfn, vélar og ýmislegt, svo sem girðingarstaura, vír, timbur, áburðardreifara, mjaltafötur og fleiri smærri muni og verkfæri. Í kaupsamningi, dags. 15. maí 1970, undirrituðum af stefndu Jóhönnu Jónsdóttur f. h. seljenda og Bjarna Valdimarssyni kaup- anda, segir svo varðandi hið selda: „Seljandi lofar og skuldbindur sig til að selja kaupanda jarðeignina Leirubakka „og Hól“ (hand- skrifað milli vélritaðra lína) í Landmannahreppi með öllum hús- um, gögnum og gæðum, svo og bústofni og vélum samkvæmt meðfylgjandi tveim skrám. Erfingjar áskilja sér þó rétt til, ef Bjarni hyggst síðar selja þessar eignir, að hafa að þeim forkaups- rétt á matsverði. Söluverð allra þessara eigna er kr. 1.813.000.00 — ein milljón átta hundruð og þrettán þúsund krónur — og greið- ast þannig: ... Hinn fyrsta dag desembermánaðar gefa seljendur út afsal og verða þá vextir gerðir upp til þess dags, en síðar samkvæmt skuldabréfi árlega ...“. Hinn 25. nóvember 1970 fékk stefndi Bjarni Valdimarsson afsal fyrir hinni seldu eign, útgefið af Jó- hönnu Jónsdóttur samkvæmt sérstöku umboði erfingja. Þar segir svo: „Ég undirrituð, Jóhanna Jónsdóttir, Leirubakka, Landmanna- hreppi, sel hér með og afsala skv. sérstöku umboði erfingja í dánarbúi Magnúsar Sigurðssonar frá Leirubakka, Bjarna Valdi- marssyni, s. st., jörðinni Leirubakka í Landmannahreppi, Rangár- vallasýslu, ásamt með öllum húsum og mannvirkjum, gögnum og gæðum og öllu því, sem eigninni fylgir og fylgja ber. Kaupandi hefur greitt hið umsamda kaupverð jarðarinnar að fullu. Kaup- andi hefur kynnt sér ástand hins selda, enda tók hann við um- ráðum eignarinnar hinn 1. júní 1970, en frá þeim degi nýtur hann arðs af henni og greiðir af henni skatta og skyldur. Seljendur áskilja sér forkaupsrétt að hinni seldu eign á fasteignamatsverði, ef kaupandi ákveður að selja hana. Með afsali þessu er úr gildi fallinn kaupsamningur, dags. 15. 5 1970 ...“. Í skýrslu stefnenda á dskj. nr. 8, dags. 15. febrúar 1971, segir m. a. svo:,,... Skömmu eftir að faðir okkar lézt hafði ekkja hans, 829 Jóhanna Jónsdóttir, orð á því við undirritaðan, E. M., að hún óskaði að selja jörð og bú. Síðar sama vetur bauð hún E. M. jörð- ina til kaups með því skilyrði, að hann byggi þar sjálfur. Hafnaði E. M. þesssu tilboði, þrátt fyrir mikinn áhuga fyrir að jörðin færi ekki úr ættinni, þar sem faðir okkar hafði búið allan sinn búskap og einnig faðir hans á undan honum. Aftur á móti var undirrit- aðri, Ö. M. aldrei gefinn kostur á að kaupa jörðina. Nú fól ekkjan J. J. albróður okkar, Ármanni Magnússyni, að sjá um sölu á jörðinni og vera í forsvari fyrir framkvæmdum þar að lútandi. Við teljum, að þar sem um tólf erfingja dánarbúsins var að ræða, hefði verið bæði eðlilegt og samkvæmt venju í slíkum málum að auglýsa jörðina og óska eftir tilboðum, sem síðar væru opnuð og fjallað um af öllum erfingjum. En án þess að hafa um það samráð við okkur, auglýsti Á. M. jörð og bú og vísaði á sjálfan sig einan til upplýsinga. Þess má geta, að umrædd auglýsing mun aðeins hafa birzt einu sinni. Ekki er okkur fullljóst, hver kaup- tilboð bárust Á. M. og heldur ekki upphæð þeirra, utan eins manns, Bjarna Valdimarssonar, en ekkjan óskaði eindregið eftir honum sem kaupanda að jörð og búi. Annar maður mun þó hafa boðið eitt hundrað þús. kr. hærra verð fyrir jörðina en hann. E. M. mótmælti þegar framangreindri tilhögun við sölu jarðar- innar, bæði við Á. M. og hálfbróður okkar, Svavar Magnússon, en hann lét þá lítt skiljanlega skoðun sína mjög ákveðið í ljós, að þetta væri mál, sem aðeins kæmi við móður sinni og yngsta syni hennar, Jóni Magnússyni, en hann hefur séð um búverk á Leirubakka undanfarin ár. Á þeirri forsendu voru mótmæli E. M. ekki tekin til greina. Einnig mótmælti E. M. því, að ætlunin var að auglýsa jörðina án vitundar fjögurra barna systur okkar, sem er látin. Þrjú þeirra voru heimilisföst norður í Húnavatnssýslu, en ein systir þeirra búsett hér í borg. Var henni nú falið að láta bræður sína vita, að jörðin væri til sölu. Nokkru eftir að jörðin var auglýst til sölu, boðaði ekkjan erfingja dánarbúsins á fund að heimili dóttur sinnar, Jónu Magnúsdóttur, Hjarðarhaga 28, og var það sá eini fundur, sem hún kvaddi okkur til vegna við- ræðna um framkvæmd á skiptingu dánarbúsins. Þar kom fram, að einn af erfingum, systursonur okkar, Björn Magnússon, bóndi á Hnausum í Húnavatnssýslu, hefði hug á að kaupa jörðina. Var beðið eftir endanlegri ákvörðun hans. Hafði honum verið boðin jörðin á kr. 600.000.00, og hafði enginn hinna erfingjanna neitt við það að athuga. Á þessum fundi fór E. M. fram á, að hann fengi kauprétt á hundrað ha. af landi Leirubakka, ef þannig færi, að 830 jörðin yrði seld einhverjum utan fjölskyldunnar. Óskaði E. M., að tiltekin landspilda yrði mæld út, þegar skipti færu fram á landi þeirra jarða, sem þarna eiga sameiginlegt óskipt land. Nánar tiltekið hafði E. M. í huga land næst Réttarneslandi austur við Rangá. Er það lítt gróið hraun, og yrði af því minnstur af- notamissir fyrir væntanlegan ábúanda Leirubakka. Þess vegna valdi E. M. þetta landsvæði. E. M. tók fram, að hann mundi greiða þetta land í hlutfalli við það, sem jörðin yrði seld fyrir, án tillits til þess að um lítið gróðurland væri að ræða. Var þessi ósk samþykkt af öllum viðstöddum erfingjum dánarbúsins. Tveim dögum síðar tilkynnir ekkjan E. M., að hún og einhverjir af erfingjunum hafi ákveðið, að ekki sé mögulegt að standa við þá samþykkt, sem gerð var undantekningarlaust á fyrrnefndum fundi, að E. M. fengi keypt tilgreint land. Björn á Hnausum, systursonur okkar, var orðinn afhuga kaupum á jörðinni, og þá var eindregin ósk ekkjunnar, að jörðin yrði seld áðurnefndum Bjarna Valdimarssyni. Var því haldið fram af ekkjunni og börn- um hennar, að hann vildi ekki kaupa jörðina með svo stóru landi undanskildu, sem E. M. hafði óskað eftir. Aftur á móti hefði Svavar hálfbróðir okkar komið með tillögu um, að undan- skilinn yrði 1 ha. annarsstaðar í landinu til afnota fyrir alla tólf erfingjana. Var það talið framkvæmanlegt. E. M. fór þá fram á, að landið, sem tekið væri undan, yrði aukið í tvo hektara, þar sem um svo marga aðila væri að ræða, en það var ekki talið mögulegt. E. M. hafði ekki í huga að standa í vegi fyrir sölu á jörðinni og lét þetta mál niður falla. E. M. var boðin öll jörðin til kaups og ábúðar á sama verði og Birni á Hnausum hafði verið gefinn kostur á að kaupa hana. En eins og áður er fram komið, treystist E. M. ekki til þess af ýmsum ástæðum, sem óþarft er að nefna, en flestum fjölskyldumeðlimum mun kunnugt um. Farið var fram á, að við undirrituðum umboð handa ekkjunni til að selja Leirubakka og bústofn Bjarna Valdimarssyni. Urðu allir við þeirri beiðni. ... Nokkru síðar boðar Jón Magnússon okkur til fundar að Fellsmúla 20. Daginn áður hafði móðir hans farið til dvalar að Heilsuhælinu í Hveragerði. Tilkynnir Jón okkur þá, að búið sé að selja jörð og bú Bjarna Valdimarssyni, og leggur Jón fram kaupsamning, sem gerður hafði verið. Okkur varð strax ljóst, að farið hafði verið út fyrir þau takmörk, sem söluumboð það leyfði, er við höfum undirritað. Við höfum sam- þykkt sölu á Leirubakka, og þegar við skrifuðum undir það, var hvergi minnzt á Leirubakka Hól, sem er sérstök jörð, að hálfu 831 eign Leirubakka og hálfu Vatnagarðs. Sáum við, að inn á vél- ritaðan kaupsamning fyrir Leirubakka hafði verið bætt með handskrift „ásamt Hól“, án þess að sá, sem það gerði, léti nafns síns getið eða gerði grein fyrir á annan hátt. Síðar mun það hafa verið strokað út, og má greinilega sjá þess merki, jafnvel á ljós- riti af kaupsamningnum. E. M. mótmælti þá þegar sölu á Leiru- bakka Hól. Í fyrsta lagi vegna þess að faðir hans hafði sagt hon- um, að sú jörð væri í eigu Vatnagarðs að hálfu, og var flestum Landsveitungum kunnugt um það. Í öðru lagi mótmælti E. M. því, að þegar við undirrituðum söluumboð fyrir Leirubakka, hafði það ekki tekið til Leirubakka Hóls. E. M. beindi þeirri spurningu til Ármanns Magnússon, í viðurvist allra á þessum fundi, hvort hann sem fyrirsvarsmaður um sölu Leirubakkans hygðist með þessum kaupsamningi einnig selja Leirubakka Hól hálfan eða allan. Svar Ármanns var afdráttarlaust, að hann teldi allan Leirubakka Hól felast í sölunni. ... E. M. tók það fram, að vel gæti svo farið, að hann krefðist riftunar á sölu eigna dánar- búsins vegna ágalla á framkvæmd hennar“. Stefnandinn Anna Magnúsdóttir skýrði hér fyrir dóminum svo frá varðandi nokkur atriði í skýrslu stefnda Bjarna Valdimars- sonar, sem rakin verður hér á eftir, að það væri rétt, að hálfur Leirubakkahólinn væri enn óseldur. Hún kvað ekki hafa komið til tals milli þeirra Bjarna í umrætt skipti, að hún mundi geta sætt sig við það, að Hóllinn fylgdi með í kaupunum, ef hún fengi sumarbústaðaland, eins og hún hefði talið, að sér hefði verið lofað, en hin systkinin farið á bak við sig með. Hún kvaðst aðeins hafa komið að Leirubakka í umrætt skipti til að kanna ástand dánar- búsins, en ekki til að gera samninga. Hins vegar kvaðst stefnandi hafa sagt við Bjarna í umrætt skipti, að Einar hefði óskað eftir því við erfingjana að fá land úr Leirubakkanum, og kvað hún Bjarna þá ekki hafa heyrt það fyrr. Það hefði komið fram hjá Bjarna, að hann hefði keypt Leirubakkann engu að síður, þótt Einar hefði fengið þetta land. Hún kvað Svavar hafa sagt sér, að Bjarni vildi ekki kaupa Leirubakkann, ef Einar fengi þetta land. Varðandi það atriði úr skýrslu stefnda Bjarna, að stefnandi hafi einnig talað um, að Einar hefði einnig hug á sumarbústaðalandi eða lóð, þótt það væri e. í, v. á öðrum stað, þá kvað hún það rétt, þ. e. a. s. að hún kvaðst hafa talað um það við Bjarna, að Einar hefði hug á þessu landi úr Leirubakkanum, sem honum var lofað. Þá var borin undir stefnanda annar kafli úr skýrslu stefnda Bjarna, þar sem hann segir þau stefnendur hafa komið saman að Leiru- 832 bakka. Kvað hún ekki hafa borist í tal milli þeirra Bjarna, að hún sætti sig við eitt eða annað varðandi lóð eða land í Stekkjar- túninu. Hún kvaðst aðeins hafa farið austur með Einari og hefði hann rætt við Bjarna um það land, sem honum hefði áður verið lofað af erfingjunum. Hún kvaðst ekki hafa minnst á það við Bjarna, þegar hún kom að Leirubakka í fyrra skiptið, að hann væri ekki eigandi að hluta af túninu og fjárhúsinu, sem væri á Hólnum, hins vegar hafi hún sagt Bjarna, að hálfur Leirubakka- hóllinn væri enn óseldur. Stefndi Bjarni Valdimarsson skýrði svo frá, að þegar svo var komið, að hann fór verulega að hugsa um að kaupa jörðina Leiru- bakka eftir að hafa farið tvær til þrjár skoðunarferðir hafi selj- endur gert uppkast að söluskilmálum, sem þeir sýndu stefnda. Kvað hann sér hafa verið sagt, að þarna væri um að ræða jarða- torfu, fjórar jarðir, og tvær þeirra ætti að selja. Kvað hann Ár- mann hafa sýnt sér afsal frá 1935 og sagt, að það, sem afsalað væri þar, mundi hann kaupa. Kvaðst stefndi hafa álitið, að hann væri að kaupa tvær jarðir, sem hefðu verið bújarðir, en væru í reynd orðnar ein jörð. Kvað hann málinu hafa verið haldið þannig að sér, að það væru jarðirnar hans Magnúsar heitins, sem hann væri að kaupa, og kvaðst hann hafa verið búinn að vera á annan mánuð fullgildur bóndi á Leirubakka, þegar hann heyrði, að Ófeigur ætti eitthvað í jörðinni. Stefndi kvað, aðspurður, mjög líklegt, að hann hefði gengið frá kaupum, ef hann hefði ekki álitið Leirubakkahól vera með í kaupunum, sérstaklega vegna húsanna, en ærhúsin, sem hýstu allar lembdar ær hans, kvað hann vera rétt þar hjá sem gamli bærinn stóð á Hóli. Stefndi sagði, að ef hann hefði vitað, að þessi ágreiningur, sem nú væri upp kominn, hefði orðið, hefði hann eflaust hætt við kaupin, þar sem hann kvaðst hafa hætt í fastri atvinnu og selt hús sitt á Selfossi, þegar hann keypti jörðina. Stefndi kvaðst hafa fengið í hendur, þá er kaupin voru gerð, umboðið á dskj. nr. 5 til Jó- heimild til sölu á Hólnum, eða m. ö. o. að í umboðinu fælust heimildir til sölu á því, sem um getur í afsalinu frá 1935. Að- spurður kvað stefndi Önnu Magnúsdóttur hafa komið til sín að Leirubakka í lok júlímánaðar 1973 og tjáð sér, að hálfur Leiru- bakkahóllinn væri enn óseldur. Hefði sér skilist á Önnu, að hún mundi geta sætt sig við það, að Hóllinn fylgdi með í kaup- unum, ef hún fengi sumarbústaðland eins og hún hefði talið, að sér hefði verið lofað, en hin systkynin hefðu farið á bak við sig 833 með. Taldi stefndi Önnu hafa haft mestan augastað á landsvæði því, sem nefnt er Stekkjartún, undir sumarbústað. Kvað stefndi Önnu einnig hafa talað um, að Einar hefði einnig hug á sumar- bústaðalandi eða lóð, þótt það væri e. t. v. á öðrum stað. Kvaðst stefndi hafa tekið Önnu vel, en taldi sér ekki fært að láta af hendi úr torfunni óskiptri, nema hafa tal af sameigendum. Kvaðst hann hafa fært þetta í tal við Ófeig og hefði hann tekið þessu vel. Skömmu síðar kvað hann þau hafa komið saman að Leiru- bakka, stefnendur Önnu og Einar. Þá hefði legið ljóst fyrir, hvað þau vildu. Anna hefði sætt sig við það, sem áður var um talað, lóð eða land í Stekkjartúninu, en Einar hefði viljað fá 45 ha lands í ferningi austur við Rangá við landamæri Réttarness, þegar þar að kæmi eða þegar landinu yrði skipt. Stefndi kvaðst engu hafa svarað þessu, eins og á stóð, en hann kvað Önnu hafa sagt við sig, um leið og þau fóru, hún og Einar, að ef stefndi gengi ekki að þessu hvoru tveggja, þá fengi hann að komast í kynni við málaferlin út af Hólnum. Kvað stefndi Einar hafa boðið kr. 24.000 fyrir landsvæði þetta, sem hann kvað hafa verið þannig útreiknað, að þetta hefði átt að vera það, sem komið hefði í hlut Einars við skipti á öllu landi jarða dánarbúsins. Stefndi staðfesti undirskrift sína undir dskj. nr. 9. Hann kvað skjalið efnislega rétt, en gerði þá athugasemd, að það, sem um getur í tl. 3, hafi Ármann sagt sér, að væri sett þarna einungis vegna þess, ef svo ólíklega vildi til, að Vatnagarðinum yrði dæmdur hálfur Hóllinn, þá þyrftu erfingjarnir ekki að greiða sér út þann hluta. Að- spurður um það, hvort bætt hefði verið inn í 1. gr. kaupsamn- ingsins orðunum „og Hól“, áður en stefndi skrifaði undir kaup- samninginn, kvað hann svo vera. Rétt þykir að skýra hér frá framburði nokkurra málsaðilja fyrir skiptarétti, sbr. dskj. nr. 19. Stefndi Ármann Magnússon skýrði svo frá, að fundur hefði verið haldinn með erfingjum dánarbúsins hinn 7. apríl 1970, en þá hefði komið fram munnlegt tilboð frá Bjarna Valdimarssyni um að kaupa jörðina Leirubakka. Einnig hafði komið fram, að sögn stefnda, munnlegt kauptilboð frá öðrum aðilja, en sá hafi ekki verið talinn svo fjársterkur, að tilboð hans kæmi til greina. Á fundi þessum kvað stefndi stefnendur hafa samþykkt að selja Bjarna Valdimarssyni jörðina. Stefndi kvað Einar hafa látið í ljós á þessum fundi, að hann vildi fá 100 ha úr óskiptu landi jarðarinnar Leirubakka. Einnig hefði Einar látið í ljós, að hann vildi helst fá alla jörðina, en sæi sér ekki fært að taka við henni við 53 834 því verði, sem tilboð Bjarna nam. Stefndi kvað tilboð Einars um kaup á 100 ha hafa verið rætt, en sumir erfingjanna hefðu ekki talið fært að verða við því, þar sem "7 aðrir aðiljar auk dánar- búsins áttu landið. Stefndi kvað þau hafa hist þennan sama dag, stefndu Sigurð, Jónu, Jóhönnu, Kristínu og Svavar auk sín, og tóku þau ákvörðun um að bjóða Einari jörðina til kaups fyrir kr. 600.000, og var ekkjunni Jóhönnu falið að gera þetta. Kvað hann þessu tilboði ekki hafa fylgt neitt skilyrði um það, að hann byggi sjálfur á jörðinni. Stefndi kvað Jóhönnu hafa tjáð sér, að hún hefði boðið Finari jörðina afborgunarlaust fyrstu tvö árin, en það, sem yrði lánað, ætlaði hún að taka í sinn erfðahlut, en öllum erfingjunum ætlaði hún að greiða erfðahlutana út í peningum. Einnig kvað stefndi Jóhönnu hafa tekið fram, að ef einhver erf- ingja yrði óánægður með þessa sölu til Einars vegna tilboðs Bjarna, þá mundi hún greiða þeim sama erfingja mismuninn úr eigin vasa. Stefndi kvað kaupsamninginn hafa legið frammi á fundi, sem haldinn var með erfingjum í júlí 1970, en enginn erf- ingjanna hafi haft neitt að athuga við það, sem gert hafði verið, en tók þó fram, að Einar hafi minnst á, að dánarbúið hefði ekki átt nema hálfan Hólinn, en um það kvað stefndi hina erfingjana ekki hafa vitað, enda hefði dánarbúið haft þinglýsta eignar- heimild í höndunum fyrir öllum Hólnum. Stefnda Jóhanna Jónsdóttir skýrði svo frá, að það hefði verið samþykkt á fundi erfingjanna, sem haldinn var hinn 7. apríl 1970, að selja jörðina Leirubakka. Einar hafi þá óskað eftir því að fá keypta landspildu úr jörðinni, og kvaðst stefnda þá, senni- lega vegna vanþekkingar, hafa játað því fyrir sitt leyti, en svo hefði komið í ljós, að svo margir voru sameigendur að þessu óskipta landi, að ekki var hægt að verða við þessari ósk Einars. Hún kvaðst síðar þennan sama dag hafa kallað Einar til sín og boðið honum jörðina til kaups fyrir kr. 600.000, og skyldi engin útborgun eiga sér stað fyrr en eftir tvö ár. Hún kvaðst ekki „afa minnst á það sem skilyrði fyrir þessum kaupum, að Einar byggi sjálfur á jörðinni. Stefnda kvað Einar strax hafa hafnað þessu. Þá kvaðst stefnda hafa boðið honum spildu úr skiptu landi undir sumarbústað og hefði hann svarað: „ekki eina þúfu“. Stefnda kvaðst þá hafa sagt honum að hugsa sig vandlega um, enda hefði hann ekki þurft að svara þessu samstundis. Stefnda kvaðst alltaf hafa álitið, að jörðinni Leirubakka fylgdi Hóllinn sjálfkrafa. Þannig kvaðst hún hafa skilið umboðið á dskj. nr. 5, og þannig kveðst hún túlka afsalið á dskj. nr. 6. 835 Með dómi aukadómþings Rangárvallasýslu, uppkveðnum 3. ágúst 1973, var viðurkenndur eignarréttur Ófeigs Jónssonar, Þóru Guðrúnar Jónsdóttur og Óskars Jónssonar að hálfri jörðinni Leirubakkahóli í Landmannahreppi, en framangreindir aðiljar eru jafnframt eigendur jarðarinnar Vatnagarðs í sama hreppi. Í bréfi lögmanns stefnenda til stefndu Jóhönnu Jónsdóttur, dags. 14. nóvember 1970, er því mótmælt, að í umboðinu, sem stefnda fékk frá samerfingjum til að selja Bjarna Valdimarssyni jörðina Leirubakka ásamt bústofni o. fl., hafi falist heimild til sölu á Leirubakkahólnum. Í yfirlýsingu, ódags. 1970, dskj. nr. 9, undirritaðri af öllum erfingjum dánarbús Magnúsar Sigurðssonar utan stefnendum segir m. a. svo: „Af gefnu tilefni viljum við undirritaðir erfingjar Magnúsar Sigurðssonar, Leirubakka, Landsveit, sem andaðist 28. 12. 1969, taka fram eftirfarandi atriði: 1. að í heimildarbréfi því, sem við undirrituðum handa Jóhönnu Jónsdóttur, dags. 14/5 1970, til þess að hún mætti afsala og selja Bjarna Valdimarssyni, Víðivöllum 15, Selfossi, jörðina Leirubakka í Landsveit, fólst einnig heimild til handa henni að selja jörðina Leirubakkahól, enda löngu litið svo á, að nefndar jarðeignir væru orðnar ein jörð, þar sem þær voru sameinaðar fyrir tugum ára, ef svo hefði ekki verið, hefðum við tekið það fram í heimildarbréfi, að sala á þessum hluta jarðarinnar færi ekki fram. ... 4. Við lítum svo á, að Bjarni Valdimarsson hafi með kaupsamningi, dags. 15. maí 1970, einnig keypt eign okkar í Leirubakkahól. 5. Að síðustu skal það tekið fram, að forkaupsréttur til erfingja fylgir eign- unum óskertum, þótt sá réttur væri ekki tekinn fram í söluheimild eignanna. 6. En reynist hinsvegar síðar nauðsynlegt að gefa út sér afsal fyrir Leirubakkahóli, Bjarna Valdimarssyni til handa, skal það gjört í samræmi við yfirlýsingu þessa, og skal Jóhanna Jónsdóttir undirrita það fyrir hönd erfingja eða undirritaðir erf- ingjar sjálfir“. Stefndi Bjarni Valdimarsson samþykkti yfirlýs- ingu þessa með undirskrift sinni. Í fasteignamatsbók frá 1861 eru jarðirnar Leirubakki og Leiru- bakkahóll tilgreindar hvor í sínu lagi í mati. Þar er Leirubakka- hóll tilgreindur sem hjáleiga Leirubakka. Í fasteignamatsbók frá 1957 er jörðin Leirubakkahóll ekki tilgreindur sérstaklega í fast- eignamati, en aftur á móti er jörðin Leirubakki tilgreind þannig: „Leirubakki m/Hóli“. Í fasteignamatsbók frá 1971 eru jarðirnar Leirubakki og Leirubakkahóll tilgreindar hvor í sínu lagi í fast- eignamati. 836 Í afsalsbréfi, útgefnu "7. júlí 1897 af Ragnheiði Thorarensen, þinglesnu 20. maí 1898, segir svo: „Jeg undirskrifuð Ragnheiður Thorarensen, sem eigandi að hálfum Leirubakka (austurparti) með hálfum Leirubakkahól, liggjandi í Landmannahreppi innan Rangárvallasýslu, gjöri hér með kunnugt: að jeg með þessu mínu afsalsbréfi (hér með) sel og afhendi frá nefndri og hingað til verandi eiganda Leirubakka hálfan, og hálfan Leirubakkahól til handa herra Sigurði Magnússyni, Leirubakka, og nú þar búandi, hvorttveggja til samans eftir hinni nýju jarðabók af 1861 með tilheyrandi jarðarhúsum og einu kúgildi Í afsalsbréfi, útgefnu 6. október 1935 af Sigurði Magnússyni, innrituðu í afsals- og veðmálabækur Rangárvallasýslu hinn 6. nóvember 1935 til þinglesturs á næsta manntalsþingi, segir svo: „Ég undirritaður Sigurður Magnússon, bóndi að Hóli í Land- mannahreppi, gjöri kunnugt: að ég með bréfi þessu sel og afsala syni mínum, Magnúsi Sigurðssyni, bónda á Leirubakka, eignar- jarðir mínar Leirubakka og Hól liggjandi í Landmannahreppi í Bangárvallasýslu ...“. Á skattframtali dánarbús Magnúsar Sigurðssonar árið 1970 eru fasteignir hinn 31. desember 1969 m. a. taldar fram þannig: „Leirubakki m. Hól kr. 19.400.00%. Á árinu 1935 hætti Sigurður Magnússon búskap á Hóli, og fór jörðin í eyði. Frá þessum tíma hefur jörðin verið nytjuð að hálfu frá Leirubakka og að hálfu frá Vatnagarði, en girðingar, sem að- skildu tún jarðanna Leirubakka og Leirubakkahóls, voru rifnar niður, og hefur við það setið síðan. Málsástæður og lagarök. Stefnendur halda því fram, að í umboðinu, sem erfingjar búsins gáfu stefndu Jóhönnu Jónsdóttur hinn 14. maí 1970 til þess að selja jörðina Leirubakka Í Landmannahreppi ásamt hbústofni stefnda Bjarna Valdimarssyni, hafi ekki falist heimild til sölu á hlutdeild erfingjanna í jörðinni Leirubakkahóli, enda sé ekki minnst á þá jörð í umboðinu. Samkvæmt umboði þessu hafi verið gefið út afsal til handa Bjarna Valdimarssyni fyrir jörðinni Leiru- bakka, en í því hafi ekki verið minnst á jörðina Leirubakkahól og samkvæmt veðmálabókum Rangárvallasýslu sé sú jörð eign Magnúsar Sigurðssonar, þ. e. nú dánarbúsins að hálfu, en að hálfu eign Jóns Ófeigssonar. Kveða stefnendur sig ekki hafa gefið sam- þykki sitt til sölu á öðru en því, sem áðurnefnt umboð beri með sér skírum stöfum. Leirubakki og Leirubakkahóll séu tvær að- skildar jarðir. Ósannað sé, að þær hafi nokkru sinni verið löglega 837 sameinaðar, og því mótmælt, að svo hafi verið gert. Hins vegar hafi þær verið nytjaðar sameiginlega. Samkvæmt jarðabók frá 1861 séu jarðirnar Vatnagarður og Leirubakkahóll taldar hjá- leigur frá Leirubakka. Sé Leirubakkahóll metinn á 1.99 jarðar- hundruð. Hafi jörð þessi ávallt verið í sérfasteignamati síðan og sé enn. Sé land nú metið á kr. 52.000, sbr. dskj. nr. 17, og hafi verið hækkað um helming að kröfu Bjarna Valdimarssonar, sem kært hafi án nokkurrar heimildar. Þinglesin afsöl beri með sér, að Leirubakkahóll sé ávallt tilgreindur sem sérstök jörð við sölu. Verði ekki séð, hvaðan sú heimild sé fengin að fella þá jörð þegj- andi og hljóðalaust undir umboð, sem gefið var til sölu á jörðinni Leirubakka. Þá sé á það að líta, að samkvæmt 2. mgr. 18. gr. erfðalaga sé erfingja óheimilt að afhenda hlut sinn úr óskiptu búi né skuldfesta hann. Sala eigna dánarbúsins hafi því verið óheimil nema með samþykki allra erfingja. Slíkt samþykki liggi ekki fyrir. Sé því ekkert mark takandi á yfirlýsingu meiri hluta erfingja, dskj. nr. 9, sem gefin hafi verið út eftir „söluna“ og begar stefnendur höfðu gert athugasemdir við kaupsamning með bréfi, dags. 14. nóvember 1970, dskj. nr. 6. Einnig hafa stefnendur bent á, að samkvæmt umboðinu hafi fyrst verið útbúinn kaup- samningur, sem síðar hafi verið bætt inn í, þar sem talað er um hið selda, orðunum „og Hól“ með handskrift, sbr. dskj. nr. 18. Stefndi Ármann Magnússon hafi viðurkennt fyrir dómi að hafa bætt þessum orðum inn á kaupsamninginn, en á afsalinu, sem síðar var útgefið og áður er áminnst, hafi ekki verið minnst á jörðina Leirubakkahól og sé með því úr gildi fallinn kaupsamn- ingur á dskj. nr. 18. Stefndu halda því fram, að jörðin Hóll hafi með afsali, dags. 6. október 1935, verið afhent Magnúsi Sigurðssyni af föður hans, Sigurði Magnússyni, ásamt Leirubakka og jafnframt hafi Sigurður hætt búskap sínum á Hóli. Þá hafi Magnús Sigurðsson lagt niður jörðina Hól, rifið jarðarhúsin og rifið niður allar girðingar, sem aðskildu tún jarðanna, og sameinað allt landið undir nafninu Leirubakki. Eftir 1935 hafði Magnús Sigurðsson aldrei notað nafnið Hóll. Þegar erfingjar Magnúsar Sigurðssonar ákváðu að selja Bjarna Valdimarssyni jörðina Leirubakka og veittu Jóhönnu Jónsdóttur umboð til að selja jörðina, hafi að sjálfsögðu aldrei verið minnst á býlið Hól, af þeirri einföldu ástæðu, að það var þá löngu niður lagt, hús rifin og teknar niður girðingar, sem skildu að túnin. Kaupandanum hafi aldrei verið tjáð, að í túninu væri spilda, sem ekki ætti að fylgja með í jarðakaupunum. Allir erf- 838 ingjar Magnúsar Sigurðssonar, aðrir en stefnendur, vilji nú standa við það, sem um var samið við Bjarna Valdimarsson, og telji sig hafa selt land býlisins Hóls með og telji, að það hafi stefnendur einnig gert. Stefnendur hafi ritað undir umboð til Jóhönnu Jóns- dóttur til að selja Bjarna Valdimarssyni jörðina Leirubakka og þau hafi vitað, að árið 1935 hafði Hóll verið lagður undir og sam- einaður Leirubakka og nafn hans lagt niður. Auk þess hafi stefn- endur engan fyrirvara gert um að undanþiggja nokkurn hlut undan sölu til Bjarna Valdimarssonar af jörðinni, sem þó hefði verið óhjákvæmilegt, einkum ef átt hefði að undanskilja sölu eitthvað af túninu. Við hinn munnlega málflutning hélt lögmaður stefndu því fram, að hin stefndu systkin hefðu ekki hagsmuna að gæta í málinu, heldur hefðu þau átt að vera vitni í því. Þau hefðu heldur ekki numið til þessara málaferla, þar eð þau hafi allt gert í góðri trú. Kjarni málsins sé, að Bjarni Valdimarsson var í góðri trú, þá er hann keypti jörðina. Engin sérmerkjaskrá sé til fyrir Leirubakka. Niðurstaða. Um áratugaskeið hefur jörðin Leirubakkahóll í Landmanna- hreppi verið í eigu eigenda jarðarinnar Leirubakka að hálfu og eigenda Vatnagarðs að hálfu. Landi framangreindra jarða er óskipt. Síðan 1935 hefur jörðin verið í eyði, en þá hætti Sigurður Magnússon, föðurfaðir stefnenda og stefndu utan stefnda Bjarna Valdimarssonar, búskap sínum á býlinu Hóli, sem svo er nefnt í gögnum málsins og virðist hafa verið reist á hálflendu Leiru- bakkahóls í eigu Leirubakkaeiganda. Samkvæmt berum orðum umboðs, dags. 14. maí 1970, á dskj. nr. 5, til stefndu Jóhönnu Jónsdóttur verður ekki talin felast ótvíræð heimild til sölu á hálflendu Leirubakkahóls, en þegar litið er til þess, sem að framan greinir, tilurðar málsins að öðru leyti svo og með tilliti til þess, hvernig forsvarsmenn seljenda túlkuðu framangreint tilboð fyrir stefnda Bjarna Valdimarssyni svo og kaupsamning, dags. 15. maí 1970, og afsal, útgefið 25. nóvember 1970, en fram hefur komið í málinu, að stefndi Bjarni Valdimarsson hefur haft á grundvelli þeirrar túlkunar, sem a. m. k. virðist geta átt stoð í 1. gr. ábúðar- laga nr. 36/1961, réttmæta ástæðu til að ætla, að hálflenda jarðar- innar Leirubakkahóls fylgði með í kaupunum, enda lá hið selda fyrir sem ein bújörð, þá er selt var, þá telur dómarinn að stefndi Bjarni Valdimarsson hafi með bindandi samningum við seljendur orðið löglegur eigandi að hálflendu Leirubakkahóls í Landmanna- hreppi. 839 Af þessum framantöldum ástæðum ber að sýkna stefndu af kröfum stefnenda f. h. dánarbús Magnúsar Sigurðssonar í máli þessu. Eftir atvikum málsins þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Stefndu, Jóhanna Jónsdóttir, Ármann Magnússon, Sigurður H. Magnússon, Svavar Magnússon, Jóna G. Magnúsdóttir, Jón H. Magnússon, Kristín Þórarinsdóttir, Björn Magnússon, Magnús J. Magnússon, Kristófer Magnússon og Bjarni Valdi- marsson, skulu vera sýkn af kröfum stefnenda, Önnu Magnús- dóttur og Einars Magnússonar f. h. dánarbús Magnúsar Sig- urðssonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Miðvikudaginn 5. nóvember 1975. Nr. 156/1975. Alfreð Haraldsson gegn Herði Sigurvinssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörns- son og Einar Arnalds. Kærumál. Frávísunardómi hrundið. Dómur Hæstaréttar. Sóknaraðili hefur með heimild í b lið 1. tl. 1. mgr. 21. gr. laga nr. 75/1973 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 3. október 1975, sem barst Hæstarétti 29. s. m. Krefst hann þess, að hinn kærði frávísunardómur verði felldur úr gildi og lagt verði fyrir sjó- og verslunardóm Reykjavíkur að kveða upp efnisdóm í málinu. Hann krefst og kærumáls- kostnaðar. Frá varnaraðilja hafa hvorki borist kröfur né greinargerð. ö40 Samkvæmt 3. mgr. 204. gr. laga nr. 85/1936 var heimilt að höfða mál þetta fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur. Verður því að fella hinn kærða frávísunardóm úr gildi og leggja fyrir héraðsdóm að taka málið til löglegrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Rétt er, að varnaraðili greiði sóknaraðilja 5.000 krónur í kærumálskostnað. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur er úr gildi felldur, og er málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Varnaraðili, Hörður Sigurvinsson, greiði sóknaraðilja, Alfreð Haraldssyni, 5.000 krónur í kærumálskostnað að viðlagðri aðför að lögum. Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 26. september 1975. Mál þetta, sem dómtekið var 19. september sl., hefur Guðjón Steingrímsson hæstaréttarlögmaður, Hafnarfirði, höfðað fyrir hönd Alfreðs Haraldssonar matsveins, Háteigi 3, Keflavík, fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 23. ágúst sl, gegn Herði Sigurvinssyni útgerðarmanni, Grundarbraut 30, Ólafsvík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 37.905 með 2% drátt- arvöxtum fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 1. mars 1975 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu. Jafnframt krefst stefnandi þess, að sjóveðréttur verði viðurkenndur í v/b Sæhrímni, SH 40, til tryggingar öllum dæmdum fjárhæðum og að löghalds- gerð, sem fram fór í fógetarétti Reykjavíkur 14. ágúst 1975, verði staðfest til tryggingar öllum dæmdum fjárhæðum. Stefnandi kveður tildrög málsins þau, að hann hafi starfað við m/b Sæhrímni, SH 40, eign stefnda, fyrst í landi við að undirbúa að koma bátnum á vertíð frá 7. janúar til 23. janúar 1975 og síðan sem matsveinn á bátnum í 14 daga. Samkvæmt uppgjöri stefnda hafi tekjur stefnanda alls verið kr. 91.537 og hafi stefndi gert upp við stefnanda að öðru leyti en því, að hann hafi haldið eftir kr. 27.905, sem hann neitaði að greiða, þar sem hann telji, að stefnandi hafi horfið úr starfi án þess að segja upp með lögmætum fyrir- 841 vara. Þessu neiti stefnandi, þar sem hann hafi neyðst til að fara af bátnum vegna vanskila stefnda. Stefndi hefur hvorki sótt né látið sækja þing, og er honum þó löglega stefnt. Verður því samkvæmt 118. gr. laga nr. 85 frá 1936 að dæma málið eftir framlögðum skjölum og skilríkjum. Stefn- andi er búsettur í Keflavík, en stefndi í Ólafsvík. Stefnukröfur eru vegna vinnu stefnanda við og á m/b Sæhrímni, SH 40, eign stefnda. Af skjölum málsins verður ekki séð, að stefnandi hafi leyst vinnu sína af hendi í Reykjavík, sbr. 85. gr. laga nr. 85 frá 1936. Heimili m/b Sæhrímnis, SH 40, er ekki í Reykjavík, sbr. 85. gr. laga nr. 85 frá 1936. Mál til staðfestingar löghalds skal höfðað á því varnarþingi, er sækja má til greiðslu kröfunnar sam- kvæmt 20. gr. laga nr. 18 frá 1949. Samkvæmt framanrituðu er mál þetta höfðað á röngu varnarþingi, og ber því að vísa því frá dómi ex officio. Málskostnaður fellur niður. Dóminn kváðu upp Auður Þorbergsdóttir, Guðmundur Hjalta- son og Ægir Ólafsson. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi. 842 Föstudaginn 7. nóvember 1975. Nr. 156/1974. Trygging h/f (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Ágúst Halldórssyni og Samvinnutryggingum g/t (Gunnar M. Guðmundsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Bifreiðar. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 23. september 1974, að fengnu áfrýjunarleyfi s. d. Krefst hann þess, að stefndu verði dæmt að greiða óskipt 237.585 krónur með 94% ársvöxtum frá 16. apríl 1978 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann. Áfrýjandi greiði stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, 50.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Trygging h/f, greiði stefndu, Ágúst Hall- dórssyni og Samvinnutryggingum g/t, málskostnað fyrir Hæstarétti, 50.000 krónur, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 2. maí 1974. Mál þetta, sem dómtekið var þann 16. apríl sl., hefur Trygging h/f, Laugavegi 178, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþingi Reykja- víkur með stefnu, birtri 26. júní 1973, á hendur Ágúst Halldórs- 843 syni, Kaplaskjóli 5, Reykjavík, og Samvinnutryggingum g/t, Ár- múla 3, Reykjavík. Dómikröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði gert að greiða honum in solidum kr. 237.535 með 914 % ársvöxtum frá 16. apríl 1973 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu. Stefndu krefjast sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi eftir mati dómara. Sátt hefur verið reynd í málinu, en án árangurs. Málavextir. Tilefni máls þessa er það, að klukkan níu að kvöldi laugar- dagsins 27. janúar 1973 varð árekstur á Suðurlandsvegi skammt vestan við vegamót Biskupstungnabrautar milli bifreiðanna Y 3142 og R11785. Atvik að árekstri þessum voru þau, að R 117:85, Land-Rover jeppa. var ekið austur Suðurlandsveg. Bifreiðinni ók eigandi hennar, Ágúst Halldórsson. Á þeim stað, er áreksturinn varð síðar, hafði bifreiðin X 1656 lent út af veginum norðan megin (vinstra megin við akstursstefnu Land-Rover jeppans). Ágúst Halldórsson stöðvaði þess vegna bifreið sína hægra megin á veginum. Meðan bifreið hans stóð þar, bar að Moscwitch bifreið, X 2615, sem einnig var á austurleið. Bifreið sú var stöðvuð vinstra megin við bifreið Ágústs. Þá bar einnig að bifreiðina X 2547, Volkswagen, úr sömu átt. Ökumanni hennar tókst ekki að stöðva bifreið sína í tæka tíð, og skall framendi hennar aftan á X 2615, þar sem hún stóð á veginum. Ágúst Halldórsson ók nú bifreið sinni aftur á bak og sveigði til vinstri yfir veginn. Hugðist hann koma bifreiðinni, sem þar var utan vegar, til aðstoðar. Meðan á þessu stóð, bar að bifreiðina Y 3142, sem var á vesturleið. Tókst bifreiðarstjóra hennar ekki að stöðva bifreið sína í tæka tíð og ók utan í vinstri hlið bifreiðar Ágústs Halldórssonar fram- anverða. Deilt er um, hvort bifreið Ágústs var þá stöðvuð á norðurbrún vegarins eða var á ferð þangað. Bifreiðin Y 3142 var vátryggð hjá stefnanda. Stefnandi hefur höfðað mál þetta til endurheimtu viðgerðarkostnaðar þeirrar bifreiðar. Við munn- legan flutning málsins kom í ljós, að aðiljar deila ekki tölulega um upphæð höfuðstóls dómkröfu stefnanda. Byggist hún á bréfi, sem lagt hefur verið fram í málinu sem dómsskjal nr. 8. Í skýrslu lögreglunnar á Selfossi kemur fram, að þegar árekst- urinn varð, hafi verið myrkur, stormur og rigning. Þá er og þess getið, að snjór hafi verið á veginum og hálka. Samkvæmt framlögðu vottorði Vegagerðar ríkisins er breidd akbrautar á árekstursstað 7.30 m. Breidd milli vegbrúna er 10.60 844 m (1.65 -|- 7.30 - 1.65). Þá er Vegagerðinni ekki kunnugt um, að breytingar hafi verið gerðar á þessum stað frá slysdegi að öðru leyti en því, að flái var lagfærður og í hann sáð á síðastliðnu sumri. Samkvæmt framlögðu vottorði Bifreiðaeftirlits ríkisins er bif- reiðin R 11785 að lengd 3.62 m (milli höggvara). Bifreiðin Y 3142 var búin nýlegum negldum snjóhjólbörðum á öllum hjólum. Umfangsmiklar yfirheyrslur hafa farið fram, bæði hjá lög- reglunni á Selfossi, rannsóknarlögreglunni í Reykjavík og einnig hér fyrir dóminum. Lögregluþjónn sá, er skýrslur tók á staðnum, hefur það eftir ökumanni bifreiðarinnar Y 3142, að hann hafi séð bifreiðina X 2615 kyrrstæða á miðjum veginum, en ekki séð Land-Rover bifreiðina R 11785 fyrr en nokkuð seint. Hann hafi þá dregið úr hraða bifreiðarinnar og hemlað, en þar sem hann hafi verið kominn svo nærri, hafi það ekki tekist og hafi vinstra framhorn Y 3142 lent á vinstra framhorni R 11785. Sú bifreið hafi verið skáhallt á veginum og ljós hennar því ekki sést vel. Bifreiðin R 11785 hafi verið á ferð áfram að draga upp bifreiðina, sem var utan vegar. Ökumaðurinn, Jón Pétur Andrésson, mætti á skrifstofu rannsóknarlögreglunnar hér í Reykjavík og skýrði þá svo frá, að hann hefði ekið fremur varlega, þar sem myrkur var og slydduhríð. Hraði sinn hafi verið 40—50 km á klukku- stund, áður en hann varð var við hinar bifreiðarnar. Hann hafi blikkað ljósum og dregið úr hraða, þegar hann varð var við X 2615 á miðjum vegi. Hann hafi svo verið kominn nærri þeirri bifreið, er hann hafi tekið eftir Volkswagen bifreiðinni fyrir aftan hana. Hann hafi ekki séð þá til Land-Rover bifreiðarinnar. Síðan hafi farþegi, sem með honum var, kallað til hans aðvörun og hafi hann þá hemlað, en bifreið sín lent með vinstra framhorn á vinstra framhorni Land-Rover bifreiðarinnar, sem hafi þá verið á ferð aftur á bak, að því er hann telur. Taldi hann Land-Rover bifreiðinni hafa verið ekið á ská yfir veginn aftan við hinar bif- reiðarnar báðar og hafi verið á leið í veg fyrir sig, rétt áður en áreksturinn varð. Engin aðvörunarmerki hefðu verið sjáanleg og menn þeir, sem á staðnum voru, hefðu ekkert gert til þess að vara vegfarendur við hættunni, fyrr en eftir að allt þetta var um garð gengið. Þá skýrði hann svo frá, að Land-Rover bifreiðin hefði verið færð úr stað eftir áreksturinn þrátt fyrir mótmæli sín. Þá hefur Jón Pétur Andrésson komið hér fyrir dóminn. Hann kvaðst þá telja R 11785 hafa verið á ferð aftur á bak. Henni hafi 845 verið ekið þvert í veg fyrir sig, ljóslausri. Allir, sem á vettvangi voru, hafi setið inni í bílum sínum. Hann hafi sjálfur verið á háum ljósum mjög sterkum, en hafi blikkað þeim, er hann varð var við beifreiðarnar, og hafi verið á lágum ljósum, er árekst- urinn varð. Bæði X 2615 og X 2547 hafi verið með parkljós, skyggni hafi verið slæmt og erfitt að sjá þá. Engin ljós hafi verið á bifreiðinni, sem var utan vegar, enda hafi hann ekki séð þá bifreið fyrr en eftir áreksturinn. Hann hafi dregið úr hraða, er hann varð var X 2615, niður í 15 til 20 km miðað við klukkustund og hafi haldið þeim hraða, allt þar til áreksturinn varð. Magnús Sigurðsson Hjaltested, tengdasonur Jóns Péturs Andrés- sonar, sem með honum var í bifreiðinni Y 3142, hefur komið fyrir dóminn. Kvað hann uppdrátt lögreglu, eins og hann liggur fyrir í málinu, vera nærri lagi. R 11785 hafi birst skyndilega, hún hafi verið í hvarfi við bifreiðina X 2615 og verið ekið beint í veg fyrir þá, aftur á bak. Það geti þó verið, að ökumaður R bifreiðarinnar hafi náð að stöðva hana broti úr sekúndu, áður en Y bifreiðin lenti á henni. Hann kvaðst álíta, að 10—15 metrar hafi verið á milli bifreiðanna, er hann varð R 11785 var. Hann kvað einhverja úr hinum bifreiðunum hafa staðið þarna úti, er áreksturinn varð. Hann hafi ekki séð þá, fyrr en um leið og áreksturinn varð. Hann hafi kallað upp, um leið og hann varð var við R bifreiðina. Y bifreiðinni hafi verið ekið fremur hægt, að því er hann áleit um 60 km miðað við klukkustund. Þegar þeir urðu bifreiðanna varir, hafi ökumaður Y 3142 dregið úr hraðanum, svona um 20 km. Hann var ekki viss um, hvort bifreiðin X 2615 var með stöðuljós- um eða keyrsluljósum, er hann varð hennar fyrst var. Þá sagði hann, að Y bifreiðin hefði aldrei komist fram hjá R bifreiðinni, að minnsta kosti ekki á keyrslu. Ágúst Halldórsson, ökumaður R 11785, hefur komið og gefið skýrslu, bæði fyrir lögreglunni á Selfossi, rannsóknarlögreglunni hér í Reykjavík, og svo hefur hann komið fyrir dóminn. Hann heldur því fram, að hann hafi staðnæmst við vegkantinn og menn- irnir hafi verið að tengja dráttartóg milli bifreiðanna, þegar Y 3142 kom austan veginn, bifreið hans hafi því verið kyrrstæð, þegar áreksturinn varð. Y 3142 hefði verið á allmiklum hraða. Hann kvaðst hafa haft stöðuljós á sinni bifreið, er þetta gerðist, og tók fram, að ljós hefðu verið á vinstri hlið bifreiðar sinnar, bæði á fram- og afturbretti. Þegar hann bakkaði yfir veginn, hafi engin bifreið verið á ferð í nánd, en hann hafi þó vitað af bifreið á leið frá Selfossi, en hún hafi verið mjög langt í burtu. 846 Fyrir dóminum sagði hann, að afturhjólin á bifreið sinni hefðu verið alveg við kantbrúnina. Hann átti þá við malarkantinn. Framhjólin hafi staðið aðeins innan við brún þess hluta vegarins, sem er olíumalborinn. Ofurlítil stund hafi verið frá því, er hann stöðvaði, og þar til áreksturinn varð. Áður en hann bakkaði, hafi hann beðið þá, sem hann ætlaði að aðstoða, að gá að umferð og kvaðst hafa ætlast til, að þeir stöðvuðu þá umferð. Hann kvað Y bifreiðina tvímælalaust hafa getað komist á milli bifreiðar sinnar og bifreiða þeirra, sem stóðu á veginum. Ómar Halldórsson, ökumaður X 2615, hefur gefið skýrslu bæði hjá lögreglunni á Selfossi og eins hér fyrir dóminum. Hann skýrði svo frá, að Y 3142 hefði verið ekið mjög hratt, líkt því hún kæmi svífandi, og hafi honum sýnst bifreiðin ekki minnka hraðann að marki, fyrr en hún lenti á Land-Rover bifreiðinni. Hún hati aðeins strokist við bifreið hans, þegar hún fór fram hjá henni, og hafi komið smádæld og rispur á vinstra afturbretti. Hann gat ekki sagt með vissu, hvort R 11785 var kyrrstæð, er Y 3142 lenti á henni. Hann skýrði svo frá hér fyrir dóminum, að mjög mjótt bil hafi verið á milli Land-Rover bifreiðarinnar og sinnar bif- reiðar. Það hafi þó mátt aka það í björtu veðri og góðri færð, en alls ekki eins og á stóð og allra síst á miklum hraða. Hins vegar sagði hann, að örugglega hafi mátt sjá úr fjarska, að eitthvað væri þarna að gerast, bæði hefði birt af élinu og svo hefði verið Þarna mikil ljósadýrð. Hann kvað lágu ljósin hafa verið á sinni bifreið, einnig hafi stefnuljós verið síblikkandi á hliðinni og að aftan, en bifreið hans hafi verið ögn á ská, þannig að stefnuljósið á hliðinni hefði átt að sjást frá bifreið, sem kom á móti. Stefnu- ljósin að framan hafi verið óvirk. Hann hafi sett stefnuljósin á til að gefa til kynna, að þarna væri eitthvað að. Hann kvað fleiri bifreiðar hafa verið á vettvangi en teiknaðar eru á upp- drætti lögreglunnar og sagði, að einhver ljós hafi verið á þeim. Hann mundi ekki eftir því, hvort reynt var að gera umferð, sem kom frá Selfossi, frekar aðvart, fyrr en eftir að síðari áreksturinn varð. Kjartan Már Benediktsson, ökumaður XK 2547, hefur gefið skýrslu fyrir lögreglunni á Selfossi. Hann skýrði svo frá, að Land-Rover bifreiðin R 11785 hefði verið kyrrstæð, þegar Y 3142 lenti á henni. Bræðurnir Kristján Þröstur Bjarnason, Sigvaldi Bjarnason og Hreinn Viðar Bjarnason hafa allir komið fyrir dóminn, en þeir 847 voru allir í bifreiðinni, sem þarna hafði lent út af veginum og ökumaður R 11785 hugðist aðstoða. Kristján Bjarnason, sem átti bifreiðina, kvaðst hafa verið utan vegar og hafa verið að binda í sína bifreið, meðan Land-Rover bif- reiðinni var ekið aftur á bak, en bræður hans hefðu verið uppi á veginum að gæta að umferðinni. R 11785 hafi verið kyrr nokkra stund, áður en áreksturinn varð. Hann hafi orðið Y bifreiðarinnar var, þegar hún átti eftir nokkra metra að þeim. Bifreið Ágústs hafi staðið alveg út í malarkantinn. Mögulegt hafi verið fyrir Y bifreiðina, breiddarinnar vegna, að komast á milli bifreiðar Ágústs og hinna bifreiðanna, en erfitt vegna hálkunnar og hrað- ans á Y bifreiðinni. Hann áleit, að Y bifreiðin hefði verið á allt að 80 km hraða, þegar hana bar að, en hafi aðeins hægt á sér, þegar hún nálgaðist þá Hann kvað sína bifreið hafa verið með ljósum og hafi þau lýst yfir veginn, eitthvað að minnsta kosti. Bifreið Ágústs hafi verið með lágum ljósum. Sigvaldi Bjarnason skýrði svo frá, að Ágúst hafi verið kominn alveg út í malarkantinn, þegar hann stöðvaði. Bifreið hans hafi verið kyrrstæð hátt í mínútu, áður en áreksturinn varð. Ágúst hafi beðið þá bræður að athuga um umferð, áður en hann bakk- aði yfir veginn. Áður en Ágúst bakkaði yfir veginn, hafi þeir ekki orðið varir við aðvífandi umferð. Hann áleit Y bifreiðina hafa geta komist á milli bifreiðar Ágústs og hinna bifreiðanna, sem voru á veginum. Hann kvað ljós hafa verið á bifreið þeirra bræðra og full á bifreið Ágústs. Meðan bifreið Ágústs bakkaði yfir veginn, hafi þeir staðið uppi á veginum og gáð að umferð, en allir verið komnir aftur fyrir bifreið Ágústs, þegar áreksturinn varð. Viðar Bjarnason skýrði svo frá, að á meðan Land-Rover bif- reiðinni var bakkað, hafi hann og annar hvor bifreiðarstjóranna úr X 2615 og X 2547 staðið vörð um umferðina. Þegar áreksturinn varð, hafi hann verið kominn aftur fyrir bifreiðina og hafi ekki orðið var við Y bifreiðina, fyrr en rétt áður en áreksturinn varð. Veðrið hafi verið vont og skyggni einnig. Y bifreiðinni hefði verið ekið á miklum hraða. Bifreið Ágústs hefði verið stöðvuð í eina eða tvær mínútur, ef til vill ekki það, áður en áreksturinn varð. Ágúst hefði ekið bifreið sinni alveg út í malarkantinn. Hann kvað það alveg tvímælalaust, að Y bifreiðin hefði getað komist á milli bifreiðar Ágústs og hinna bifreiðanna, þar á milli hefðu að minnsta kosti getað tvær bifreiðar komist. Hann áleit 848 allar bifreiðarnar hafa verið með ljósum, þegar áreksturinn varð, þó muni Land-Rover bifreiðin aðeins hafa verið með stöðuljósum, að minnsta kosti eftir að hann stöðvaði. Hann hafi verið með ljós á fram- og afturbretti. Af hálfu stefnanda er vitnað til framburðar þeirra Jóns Andrés- sonar og Magnúsar Hjaltesteds og því haldið fram, að ökumaður R 11785 hafi gerst brotlegur við mörg ákvæði umferðarlaga með því að aka bifreið sinni aftur á bak úr kyrrstöðu við hægri vegar- brún, þvert yfir hraðbraut í myrkri og slæmu skyggni, fram hjá kyrrstæðri bifreið, sem byrgði útsýn fyrir umferð frá austri, án þess að gera ráðstafanir til aðvörunar fyrir umferð. Af þessum sökum beri eiganda og eða vátryggjanda þessarar bifreiðar að greiða stefnanda tjónið. Stefnandi vitnar í þessu sambandi til eftirtalinna greina umferðarlaganna: 45. gr., 4. mgr., 46. gr., síð- ustu mgr., 48. gr., 5. mgr. 51. gr. og Í. mgr. 52. gr. og Í. mgr. 53. gr. Af hálfu stefndu er sýknukrafa á því reist, að bifreiðarstjóri Y 3142 hafi einn átt sök á tjóni þeirrar bifreiðar. Vitna þeir til lögregluskýrslu og framburða hér fyrir dóminum og halda því fram, að Y 3142 hafi verið ekið allt of hratt miðað við aðstæður. Við mat á ökuhraðanum beri að hafa í huga akstursskilyrði. Leitt sé í ljós, að þau hafi verið afar slæm, myrkur, stormur, rigning, akbraut hál af snjó og veglýsing engin. Ökumaður brjóti þá grund- vallarreglu, að ökuhraðinn skuli aldrei vera meiri en svo, að stöðva megi ökutæki á % hluta þess vegar, sem hindrunarlaus er framundan. Fram sé komið, að bifreiðarstjóri Y 3142 hafi virt að vettugi auðsæja hættu, þar sem hann hafi séð tvær kyrrstæðar bifreiðar framundan. Þetta hefði átt að gefa honum tilefni til ýtrustu varúðar. Hins vegar sé ekki við ökumann R 11785 að sakast. Eðlilegt hafi verið, að hann stöðvaði bifreið sína og hugaði að hvort ökumaður og farþegar X 1656 væru hjálparþurfi. Raunar hafi honum verið það skylt. Hann hefði ekki getað að því gert, að bifreið nam staðar við hlið hans bifreiðar. Það sé rangt, að hann hafi ekið aftur á bak í veg fyrir Y 3142. Sú bifreið hafi þá verið fjarri vettvangi. Þá hafi hann gert ráðstafanir til þess að vara aðvífandi umferð við. Álit dómsins. Af framburðum vitnanna Kristjáns Bjarnasonar, Sigvalda Bjarnasonar og Viðars Bjarnasonar svo og ökumannsins Ágústs Halldórssonar þykir fullsannað, að bifreið Ágústs var stöðvuð, þá 849 er áreksturinn varð, og hafði verið það í að minnsta kosti tvær til þrjár mínútur. Þá er með framburðum þessara sömu manna talið sannað, að Ágúst hafi beðið menn að vera á varðbergi fyrir aðvífandi umferð, meðan hann bakkaði yfir veginn. Þá var X 2615 á miðjum vegi með stöðuljósum. Þá er fram komið, að fleiri bifreiðar voru á vettvangi með einhverjum ljósum. Stefnandi þykir því ekki hafa sýnt fram á, að Ágúst Halldórsson hafi hagað akstri sínum yfir veginn á þann hátt, að honum verði gefin sök á árekstrinum. Af lögregluskýrslu og framburði ökumanna verður ráðið, að akstursskilyrði voru slæm, er áreksturinn varð. Í ljós þykir leitt með framburðum vitnanna Kristjáns Bjarnasonar, Viðars Bjarnasonar og Ómars Þórs Halldórssonar, að miðað við aðstæður hafi hraði Y 3142 verið of mikill. Þá er á það að líta, að þegar ökumaður Y 3142 verður var bifreiðarinnar X 2615 á miðjum vegi með stöðuljósum, mátti honum vera ljóst, að sér- stakrar aðgæslu var þörf. Hann þykir því með aksturslagi sínu hafa sýnt sérstaklega litla aðgæslu og hafa brotið í bága við fyrir- mæli 49. gr. umferðarlaga nr. 40/1968. Þegar á mál þetta er litið í heild sinni og framangreindar ástæður sérstaklega hafðar í huga, þykir rétt að sýkna stefndu í máli þessu af öllum kröfum stefnanda. Með tilliti til þessarar niðurstöðu þykir rétt, að stefn- andi greiði stefndu kr. 35.000 í málskostnað. Hrafn Bragason borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Ágúst Halldórsson og Samvinnutryggingar g/t, skulu sýkn af kröfum stefnanda, Tryggingar h/f, í máli þessu. Stefndi, Trygging h/f, skal greiða stefndu, Ágúst Hall- dórssyni og Samvinnutryggingum g/t, kr. 35.000 í málskostn- að, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. 54 850 Mánudaginn 10. nóvember 1975. Nr. 127/1974. Jón Loftsson h/f (Guðmundur Pétursson hrl.) gegn Alfreð Óskarssyni og gagnsök (Gunnar M. Guðmundsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörns- son, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Gallar á seldri fasteign. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 1. júlí 1974. Hann krefst aðallega sýknu af öllum kröf- um sagnáfrýjanda, en til vara, að þær verði lækkaðar. Enn fremur krefst hann málskostnaðar úr hendi gagnáfrýjanda í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfryjandi hefur gagnáfrýjað málinu með stefnu 5. júlí 1974. Hann gerir þær dómkröfur, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða 441.965 krónur með 7% ársvöxtum frá 19. júní 1972 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 12% ársvöxtum frá þeim degi til greiðslu- dags. Hann krefst og málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti, þar með talinn hluta gagn- áfrýjanda í kostnaði við matsgerð þá, sem í málinu greinir. Aðaláfrýjandi hefur lagt fyrir Hæstarétt vottorð Hagstofu Íslands, dags. 28. október 1975, um byggingarvísitölur, sem giltu fyrir tímabilin júlí—október 1971 og mars— júní 1972. I. Gagnáfrýjandi, sem krefur aðaláfrýjanda í máli þessu um skaðabætur vegna vanefnda á kaupsamningi um húsið Skóg- arlund 2 í Garðahreppi, svo sem greinir í héraðsdómi, sund- urliðar dómkröfur sínar þannig fyrir Hæstarétti: A. Kostnaður við lagfæringu á húsum samkvæmt matsgerð: 0 D. Söl 1. Múrhúðun innanhúss... ............ kr. 68.200 2. Frágangur á húsþaki... .. .......... — 28.400 3. Frágangur á Þílskúrsþaki .. .. .. .. .. -— 6.700 4. Pappalögn á bílskúr .. .. .. ... .. ... .. — 22.000 5. Lagnir í jörð utanhúss .. .. .. — 41.500 6. Múrviðgerð og minni háttar lagfæringar hússins að utan... .... e........ — 13.800 7. Þéttingar snallunaifis alngga. 0... — 9600 8. Tenging bitaenda með togbandi .. .. .. — 5.200 9. Þéttingar milli þakskeggs og súlu og við bita í gaflveggjm ................ — 3.700 10. Karmar í bílskúr .. .. .. .. .. ... .. .. —- 19.000 Alls kr. 918. 100 Hluti gagnáfrýjanda af kostnaði við IR lóðar, sem ólokið er .. .. .. — 1.500 Kostnaður við sérstaka vatusvörn á húsi sagnáfrýjanda .... .... -... — 90.000 Verðrýrnun hússins vegna byggingam alla .. — 200.000 Alls kr. 449.600 Frá þessu dregur gagnáfrýjandi eftirstöðvar umsamins kaupverðs, sem ágreiningslaust er, að ógoldnar em .. .......... .. — 7635 Kemur þá út fjárhæð dómkröfunnar .. .. kr.441.965 Aðaláfrýjandi hefur andmælt því, að hann sé skaðabóta- skyldur gagnvart gagnáfrýjanda. Enn fremur telur hann sig eiga fjárkröfu á gagnáfrýjanda vegna viðskipta þeirra, svo sem nánar verður greint í Ill hér á eftir. Krefst aðaláfrýjandi þess, að sú krafa hans komi til skuldajafnaðar við kröfur aðaláfrýjanda eftir því sem með þarf, ef þær verði að ein- hverju leyti til greina teknar. Il. Um skaðabótakröfur gagnáfrýjanda. Um A. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms þykir 852 mega staðfesta úrlausn hans um rétt gagnáfrýjanda til skaða- bóta samkvæmt þessum kröfulið. Verða kröfur gagnáfryj- anda samkvæmt þessum kröfulið því teknar til greina að öðru leyti en því, að gagnáfrýj anda verða aðeins dæmdar 3900 krónur samkvæmt 7. tl. og aðaláfrýj andi sýknaður af kröfu þeirri, er greinir í 10. fl. Verður þessi Sú því tekinn til greina með 192.700 krónum (218.100 = 6.400 — 19.000 krónur). UmB. Samkvæmt 4. gr., D lið, í kaupsamningi aðilja átti aðaláfrýjandi að skila sagnáfrýj anda lóð hússins jafn- aðri út með ýtu. Samkvæmt maáatsgerð hinna dómkvöddu manna var jöfnun lóða að mestu lokið, en þó ekki að fullu, Er mat fór fram. Fjárhæð samkvæmt þessum kröfulið er / hluti metins heildarkostnaðar við jöfnun þeirra 7 lóða, sem matið tók til. Enda þótt kröfuliður þessi sé þannig ekki reistur á nákvæmu eða sundurliðuðu mati á kostnaði við jöfnun á lóð sagnáfrýjanda, þykir honum þó svo í hóf stillt, að taka megi hann til greina. Um G. Gagnáfrýjandi heldur því fram, að vegna gall- aðrar hleðslu hússins hafi verið nauðsynlegt að vatnsverja húsið utan og hafi hann gert það. Gagnáfrýjandi hefur þó hvorki sýnt nægilega fram á nauðsyn þeirrar aðgerðar, kostnað sinn við hana né að aðaláfrýjanda sé skylt að standa straum af þeim kostnaði. Verður því að staðfesta úrlausn héraðsdóms um þennan lið dómkröfunnar. UmD. Samkvæmt því, sem segir í matsgerð hinna dóm- kvöddu manna, hafa þeir „miðað lagfæringar á húsunum við, að þau nái þeim gæðum, sem þeir telja, að vænta hefði mátt“. Samkvæmt þessu og þar sem gagnáfrýjandi hefur ekki að öðru leyti rökstutt þennan kröfulið nægilega, verður að staðfesta úrlausn héraðsdóms um sýknu aðaláfrýjanda af honum. III. Svo sem áður var greint, styður aðaláfrýjandi sýknukröfu sína öðrum þræði þeim rökum, að hann eigi gagnkröfu á sagnáfrýjanda, sem honum sé heimilt að skuldajafna við skaðabótakröfur hans. Fyrir Hæstarétti hefur aðaláfrýjandi 853 hins vegar fallið frá öllum gagnkröfum, er hann hafði uppi fyrir héraðsdómi, öðrum en kröfu um hækkun á söluverði hússins, frá því sem það var tilgreint í kaupsamningi. Reisir aðaláfrýjandi þessa kröfu sína á 5. gr. kaupsamnings aðilja, og nemur sú hækkun kaupverðs, er hann krefst, 174.127 krónum með 9% ársvöxtum frá 7. febrúar 1972 til 15. júlí 1974, en 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Er fjárhæð þessi þannig fundin, að aðaláfrýjandi miðar við hækkun byggingarvísitölu úr 535 stigum fyrir tímabilið júlí— október 1971 í 603 stig fyrir tímabilið mars— júní 1972, eða um 12.71%, og hækkar hann söluverð hússins um sömu hlut- fallstölu, eða úr 1.370.000 krónum í 1.544.127 krónur. Vaxta krefst hann af nefndri hækkun frá þeim tíma, er gagnáfrýj- andi fékk afsal fyrir húsinu, en þá telur aðaláfrýjandi hafa verið lokið þeim verkum, sem hann vann við húsið. Gagnáfrýjandi hefur andmælt framangreindri kröfu um hækkun söluverðs með þeim rökstuðningi, sem í héraðsdómi er rakinn, auk þess sem hann mótmælir því, að 5. gr. kaup- samningsins, þó gild yrði metin, heimili aðaláfrýjanda að miða hækkun söluverðsins við hækkun á byggingarvísitölu. Í 5. gr. kaupsamnings aðilja segir svo: „Verði um breytingu á verðlagi að ræða, meðan á bygeing- arframkvæmdum stendur, áskilur seljandi sér rétt til endur- skoðunar söluverðsins við afhendingu, og samþykkir kaup- andi, að sannaðar hækkanir á vinnu og vörum bætist við söluverðið miðað við það verðlag, sem gildir við undirskrift“. Af framangreindu ákvæði er ljóst, að í málinu reiknar aðaláfrýjandi hækkun söluverðsins með allt öðrum hætti en í kaupsamningnum segir. Er með öllu ósannað, hverju hækk- un á söluverði hússins næmi, ef fylgt væri fyrirmælum nefndrar 5. greinar. Verður því skuldajafnaðarkröfu aðal- áfrýjanda ekki sinnt, án þess að til úrlausnar komi, hvort þetta ákvæði samningsins fari í bága við ákvæði 1. gr. laga nr. 71/1966. IV. Samkvæmt því, sem rakið hefur verið, verður aðaláfrýj- andi dæmdur til að greiða sagnáfrýjanda 194.200 krónur 854 (192.700 - 1.500 krónur) að frádregnum 7.635 krónum, sem aðiljar eru sammála um, að ógoldnar séu af kaupverði, eða alls 186.565 krónur með vöxtum eins og krafist er, en vaxta- kröfunni er ekki andmælt af aðaláfrýjanda. Rétt er, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda samtals 110.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Þar sem héraðsdómari neytti heimildar 3. tl. 200. gr. laga nr. 85/1936 til að kveðja til sérfróða menn til að dæma málið með sér, hefði verið rétt, að þeir sætu einnig báðir í dómi, þegar matsmenn, vitni og aðiljar gáfu skýrslur fyrir dómi. Dráttur á uppsögu héraðsdóms hefur ekki verið nægilega réttlættur. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Jón Loftsson h/f, greiði gagnáfrýjanda, Alfreð Óskarssyni, 186.565 krónur með 7% ársvöxtum frá 19. júní 1972 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 12% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags og 110.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Hafnarfjarðar 24. apríl 1974. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 1. f. m., hefur Alfreð Óskars- son, Lóranstöðinni, Snæfellsnesi, höfðað fyrir dóminum með kröfugerð fyrir dómi og framlagningu skjala í dóm hinn 31. október 1972 á hendur Jóni Loftssyni h/f, Reykjavík, til heimtu kröfu að fjárhæð kr. 468.914 auk 1% dráttarvaxta fyrir hvern mánuð eða brot úr mánuði frá 19. júní 1972 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostn- aðar úr hendi hans að mati réttarins. Tildrög málsins eru þau, að með kaupsamningi, dagsettum 28. júlí 1971, keypti stefnandi af stefnda einbýlishús á lóðinni nr. 2 við Skógarlund í Garðahreppi. Hús þetta er í hverfi sams konar húsa, sem stefndi stóð fyrir að byggja á lóðunum nr. 2-12 við Skógarlund. Þegar kaupsamningur var gerður, var bygging húss- ins ekki hafin. Í kaupsamningi segir, að húsið seljist fokhelt, og í 4. gr. kaupsamningsins er hinu selda nánar lýst svo: 855 „Húsið er byggt skv. teikningu Birgis Breiðdals, arkitekts, og verður ástand hússins við afhendingu í stórum dráttum þetta skv. byggingarlýsingu hans: A. Hlaðnir útveggir með tvöfaldri hleðslu (berandi mátsteini og vatnsverjandi máthellu) og 2" plasteinangrun á milli, fúgaðir, en ómálaðir. Bílskúrsveggir úr mátsteini fúgaðir, en ómálaðir. B. Þak frágengið að utan, með 2 þakgluggum 120X120 cm að stærð (annar yfir baði, hinn yfir eldhúsi), bárujárni ómál- uðu og fúavörðum panil á köntum. Þakið verður einangrað með 4“ glerull á kostnað kaupanda. Bílskúrsþak með 3 pappalögum og frágengnum köntum, óeinangrað. C. Glugga-karmar íkomnir og fúavarðir, án glers. Splitthellur, óeinangraðar að innan, að neðan, þar sem við á, sbr. teikn- ingu. D. Lóð útjöfnuð með ýtu fyrir afhendingu“. Stefnandi kveður forsöguna að umræddum kaupum útboð frá stefnda, dagsett 28. apríl 1971, en þar segir m. a.: „Allar upplýsingar um MÁTHELLUHÚSIN almennt er að finna í bæklingi okkar „Leiðbeiningar um hleðslu húsa“. Ekki er reiknað með, að ytra veggþil verði múrhúðað, enda er þar regnkápa hússins og verður húsunum skilað „útfúguðum“, utan sem innan ásamt útfúguðum burðarveggjum. Kaupendum er síðan að sjálfsögðu frjálst að klæða veggi að innan eftir eigin óskum svo og að breyta herbergjaskipun að einhverju leyti, en þá í samráði við teiknara“. Hinn "7. júlí sama ár sendi stefndi frá sér framhald nefndrar útboðslýsingar, en þar segir m. a.: „Afhendingarástand er miðað við fyrrgreinda frumlýsingu, þ. e. útveggir útfúgaðir, einangrun milli veggþilja, og innveggir út- fúgaðir og/eða sléttir fyrir klæðningu, eftir óskum. Þak frágengið, gluggar ísettir með plasti og/eða tvöföldu einangrunargleri skv. tilboði, sem kaupandi getur gengið að, en bætist þá auðvitað við söluverð skv. nánara samkomulagi varðandi greiðslu. Sama gildir um bílskúr, nema einföld mátsteinshleðsla, án einangrunar“. Stefnandi veitti húsinu viðtöku snemma á árinu 1972, og er afsal útgefið hinn 7. febrúar. Stefnandi telur stefnda á ýmsan hátt hafa vanefnt skyldur sínar samkvæmt kaupsamningi, m. a. hafi komið fram margvíslegir gallar á umræddu húsi. Með bréfi, dagsettu 26. apríl 1972, fór stefnandi þess á leit 856 ásamt eigendum húsanna nr. 3, 4, 7, 9, 11 og 12 við Skógarlund, að dómkvaddir yrðu óvilhallir kunnáttumenn til þess að meta byggingargalla á húsunum, sem nánar eru tilgreindir í mats- beiðni. Hinn 5. maí 1972 voru dómkvaddir þeir dr. Ragnar Ingimarsson verkfræðingur, Gunnar H. Pálsson verkfræðingur og Ólafur Páls- son byggingameistari, og skiluðu þeir ítarlegri matsgerð, dagsettri 19. júní 1972. Í matsgerðinni er fyrst fjallað um hvert einstakt hús, en síðan fjallað um þau atriði, sem matsmenn telja sameiginleg fyrir fleiri en eitt húsanna eða þau öll. Í matsgerð segir m. a.! „Skógarlundur nr. 2. Eigandi Alfreð Óskarsson. Magnús skýrði frá því, að eigandi hefði ekkert unnið við húsið, frá því að seljandi hefði skilið við það. Í matsbeiðni er hleðslu í bílskúr talið ólokið. Hleðslunni hafði við skoðun verið lokið. Þá er þess getið, að sökklafrágangur sé ófullnægjandi. Skoðun leiddi í ljós, að sökklar hafa verið lag- færðir á húsinu sjálfu, en þarfnast lagfæringar á bílskúr. Dyraop vantar í barnaherbergi í norð-vestur horni. Viðbótar dyragat er aftur á móti frá gangi í austurenda hússins. Súlur í langvegg hallast um 2-3 cm (sjá meðfylgjandi mynd nr. 25). Fúgun og hleðslufrágangur er almennt lélegur innanhúss. Frost- skemmdir eru í hluta af fúgum. Meðfylgjandi myndir nr. 26, 27 og 28 sýna útlit múrverks. Í matsbeiðni var niðurfall talið vanta í þvottahús í austurhluta húss. Niðurfall í samræmi við teikningar. Upplýst var, að á bygg- ingarstigi hefði komið fram ósk um flutning á niðurfalli, en sú ósk hefði borist pípulagningamönnum of seint. Í norðurhlið hússins er ólokið að sjóða þakfestingu fasta. Vatns- inntak er rangt staðsett og lendir 60 em frá lagnarauf. Miðgluggi í stofu hallar um 1.5 cm. Í matsbeiðni er talið, að fúavörn sé ábótavant á þakbrúnum. Átt mun við mislitun á timbrinu, en upplýst var, að fúavörn hefði verið framkvæmd með glæru fúa- varnarefni, en litun gerð síðar. Frágangi múrverks er töluvert ábótavant. Meðfylgjandi mynd nr. 29 sýnir frágang við norð-vestur horn húss. Sameiginlega verður fjallað um þau atriði hér að aftan, sem snerta þetta hús, en eru annaðhvort eins fyrir fleiri hús eða til- heyra sameign. Að skoðun lokinni var fundi slitið. 857 Eins og fram kemur í kaupsamningi, er hlaðið með splitthellum undir glugga. Þessi hleðsla er vel gerð nema í húsi nr. 4. Til að koma fyrir þakfestingarjárnum hefur rauf verið söguð í þessar splitthellur, sbr. meðfylgjandi mynd nr. 13, en þynning á hell- unum hefur valdið sprungumyndun, sbr. meðfylgjandi mynd nr. 30. Láréttrar sprungumyndunar í splitthelluhleðslu hefur líka orðið vart, sbr. meðfylgjandi mynd nr. 31. Lóðréttar sprungur hafa víða komið í ytri kápu á gaflveggjum, sbr. meðfylgjandi mynd nr. 32. Frágangur meðfram gluggum að utan er þannig, að fyllt hefur verið með múr milli hliðarstykkja og hleðslusteins. Aðeins grunn fúga myndast framan við múrinn. Bil milli glugga og hleðslu- steins er mjög mismunandi breitt, frá 2-3 cm niður í nánast ekki neitt. Eins og fram er komið, eru gluggar í húsi nr. 12 enn lausir. Frágangi við gaflveggi húsa er áfátt upp við þakskegg, þar sem burðarbitar ganga út í gegnum hleðsluna. Frágangi er einnig áfátt við súlur á langhliðum, þar sem þakskegg og gluggar koma að þeim. Húsin, sem hér um ræðir, eru sjálf öll pappalögð og með báru- járni, nema hús nr. 12, þar sem aðeins timburklæðningu er lokið. Rennur eru komnar á öll húsin. Kant- og kjöljárn er komið á hús nr. 9 og 11. Hvergi hefur verið gengið frá járni í kringum þakglugga. Skýrt var frá því, að seljandi teldi sig aðeins eiga að skila og kosta þakið með bárujárni (ekki með rennum, kant- og kjöljárni). Einn þakgluggi 100X<100 cm er á hverju húsi, nema húsi nr. 12, bar hefur enn ekki verið settur á gluggi. Pappalög vantar á flesta bílskúrana, enda upplýst, að seljandi ætli ekki að skaffa þau. Þar sem pappaklæðning hefur verið sett á, mun um verk eigenda að ræða. Kantar bílskúra eru ekki frá- gengnir að framan og aftan. Karma vantar í bílskúra, bæði að framan og aftan. Ekkert þak er á bílskúr við húsið nr. 12. Þakvatnslögn (jarðlögn) er ólokið við flest húsin. Henni er þó lokið við húsin nr. 9 og 11. Tengingu frárennslis út í götu mun hafa verið ólokið við af- hendingu. Vinna hafin við lagnir á vegum eigenda. Vestan við götuna (hús nr. 2, 4 og 12) er hægt að tengja beint út í götu- brunna, og eru lagnir allar álíka langar. Austan við götu þarf að setja brunn í hverja lóð. Lagnir eru jafnlangar fyrir hús nr. 3, 7 og 11, en lengri fyrir hús nr. 9. Skoðun leiddi í ljós, að jöfnun lóða er vel á veg komin. Með- 858 fylgjandi myndir nr. 33, 34, 35 og 36 sýna lóðir. Nokkurri sléttun er ólokið austan við húsin nr. 7, 9 og ll. Á milli húsa er nokkur lagfæring eftir svo og frammi við götu, en þar er jöfnun mjög bundin við skólplögn. Niðurstöður matsmanna. Samkvæmt matsbeiðni er matsmönnum falið að meta það, sem áfátt kann að reynast í hverju húsi, bæði metið á almennan mæli- kvarða og þó sérstaklega með samanburði við byggingarlýsingu í kynningarbæklingi og lýsingu í kaupsamningi. Í formála kynningarbæklings segir m. a.: „Tilgangur þessa bæklings er að benda á, hvernig lækka megi verulega byggingar- kostnað án gæðarýrnunar á húsakosti með því að minnka bilið á milli fokhelds og fullgerðs húss“. Í kaupsamningi kemur m. a. fram í 4. gr.: „Hlaðnir útveggir með tvöfaldri hleðslu (berandi mátsteini og vatnsverjandi máthellu) og 2" plasteinangrun á milli, fúgaðir, en ómálaðir. Hlaðnir berandi innveggir úr mátsteini, fúgaðir, en ómálaðir. Bílskúrsveggir úr mátsteini fúgaðir, en ómálaðir“. Með hliðsjón af ofangreindu svo og teikningum virðist ljóst, að miða ber við, að hleðsla sé tilbúin undir málningu. Að mati okkar eru gallar á frágangi múrverks innanhúss það miklir í öllum húsunum nema nr. 7, að hagkvæmast verður að grófhúða alla hlaðna veggi (nema splitthellu) til að viðunandi frágangur fáist. Höfum við metið þennan kostnað fyrir hús nr. 2, 4, 12, 3, g og 11, og er hann sýndur í töflu hér á eftir. Við höfum jafn- framt metið kostnað við lagfæringar á hleðslu innanhúss í húsi nr. 7, og er sá kostnaður sýndur í sömu töflu. Við höfum miðað við, að grófhúðun komi Í stað útfúgaðra veggja, án þess að eig- endum sé reiknaðar miskabætur vegna þessarar breytingar. Í kaupsamningi, 4. gr., segir: „Þak frágengið að utan, með 2 þakgluggum 120X120 em að stærð (annar yfir baði, hinn yfir eldhúsi), bárujárni ómáluðu og fúavörðum panil á köntum. ... Bílskúrsþak með 3 pappalögum og frágengnum köntum, óein- angrað“. Skilningur matsmanna á fullfrágengnu Í samræmi við þetta er, að þak húss sé með rennu (renna fer undir bárujárn í stað rennubanda, sem er algengara), kjöljárni og kantjárni. Þá skulu tveir gluggar með fullfrágengnum ramma (en án glers) vera á þakinu. Höfum við metið kostnað vegna viðbótar við bárujárns- klæðninguna (með einum glugga ófrágengnum), og er matsupp- hæð sýnd í meðfylgjandi töflu. Viðbótarkostnaður við húsið nr. 859 12, vegna þess að það hús er skemmra komið, er með reiknaður. Matsmenn fá ekki séð, að bárujárn sé í lægra gæðaflokki en al- gengt er að nota. Við höfum metið kostnað við að ganga frá bílskúrsköntum og leggja þrjú pappalög á þökin. Frágangur á köntum er nauðsyn- legur til að unnt sé að leggja pappalögin. Útlit kants yrði í sam- ræmi við útlitsteikningar. Þá er þess óskað í matsbeiðni, að met- inn sé kostnaður við karma í bílskúr. Við höfum metið kostnað við furukarma, fúavarða og íkomna. Matsupphæðir vegna bílskúra eru sýndar í töflu. Upphæðir vegna húss nr. 12 eru hærri en aðrar, þar eð ljúka þarf smíði þaksins að auki. Í samræmi við matsbeiðni höfum við metið kostnað við að leggja lagnir í jörð fyrir þakvatn svo og að ganga frá öðru varð- andi lagnir utanhúss í samræmi við teikningar. Matsupphæðir eru sýndar í meðfylgjandi töflu. Eins og fram er komið, hefur þegar verið gengið frá lögnum við húsin nr. 9 og 11, en mats- upphæðir fyrir þessar framkvæmdir eru engu að síður sýndar í töflu. Í matsbeiðni er farið fram á mat vegna þess, að hurðir eru ekki settar í útihurðarkarma samkvæmt ákvæðum um fokheld hús. Með því að engin viðurkennd ákvæði eru til hérlendis um þetta atriði, en venjulegra að endanlegar útihurðir fylgi ekki fokheld- um húsum, er þessi liður ekki metinn. Eins og fram hefur komið hér á undan, er lóðajöfnun að mestu lokið. Við höfum metið kostnað við að ljúka jöfnun lóða. Mats- upphæðin er sýnd í meðfylgjandi töflu. Kostnað við frágang á sökklum, hreinsun húsa svo og raufa og kanala, er tekið með upphæðum vegna einstakra húsa. Við skoðun hefur komið fram, að ytra byrði á gaflveggjum margra húsanna hafa sprungið (lóðréttar sprungur). Matsmenn eru þeirrar skoðunar, að langbitar, sem standa út í ytra byrði veggjanna, reyni of mikið á þetta byrði vegna þrýstings frá þaki (spyrnu út). Telja matsmenn nauðsynlegt að tengja bitaendana eða sperrutærnar saman með togbandi. Telja matsmenn, að ef þetta er gert, megi koma í veg fyrir, að sprungur í ytra byrðinu stækki. Matsupphæð vegna þessarar aðgerðar er sýnd í töflu. Ekki hafa matsmenn lagt til neinar sérstakar aðgerðir vegna sprungna í splitthellu undir gluggum. Rétt þykir þó að benda á, að mjög vandaðs frágangs verður að krefjast innan á splitthellu, þar eð hún heldur vart vatni. Fram hefur komið, að fyllt er að gluggakörmum með múr, en 860 litlir möguleikar skildir eftir til frekari þéttingar. Matsmenn eru þeirrar skoðunar, að nauðsynlegt sé að gera fúgur á ný meðfram gluggum og þétta með þan-kítti eða öðru sambærilegu kítti. Mats- upphæðir vegna þessarar framkvæmdar eru sýndar í töflu. Kostnað við að endurbæta frágang við súlur og gaflveggi hafa matsmenn metið, og eru upphæðir sýndar í töflu. Þessar endur- bætur eru taldar nauðsynlegar til að koma í veg fyrir vatnsleka. Í lýsingum á ástandi einstakra húsa kom fram, að utanhúss- frágangi er mjög áótavant í flestum þeim húsum, sem fjallað er um í þessu mati. Undanskilið er hús nr. 7. Matsmenn hafa metið kostnað við að lagfæra þessi hús að utan, og er kostnaður sýndur í meðfylgjandi töflu. Nokkur smærri atriði vegna einstakra húsa eru einnig talin upp Í þessari sömu töflu. Í matsbeiðni er álits matsmanna óskað á því, hvort húsin séu í þeim „klassa“, er kaupendur máttu ætla skv. fyrirliggjandi upp- lýsingum í upphafi, sbr. kynningarbækling 1. fl. Matsmenn hafa miðað lagfæringar á húsunum við, að þau nái þeim gæðum, sem þeir telja, að vænta hefði mátt“. Í töflu, sem fylgir matsgerðinni, eru matsfjárhæðir sundur- liðaðar, og er sú sundurliðun á þessa leið varðandi hús stefnanda: 1. Múrhúðun inni, efni kr. 14.000, vinna kr. 54.200. Frágangur á húsþökum, efni kr. 21.300, vinna kr. 7.100. Frágangur á bílskúrsþökum, efni kr. 3.300, vinna kr. 3.400. Pappalögn á bílskúr, efni kr. 13.000, vinna kr. 9.000. . Lagnir í jörð utanhúss, efni kr. 18.100, vinna kr. 23.400. Múrviðgerðir og minni lagfæringar, efni kr. 500, vinna kr. 13.300. Þéttingar umhverfis glugga, efni kr. 3.400, vinna kr. 6.200. Frágangur á togbandi, efni kr. 2.600, vinna kr. 2.600. 9. Þéttingar milli þakskeggs og súlu og við bita í gaflveggjum, efni kr. 500, vinna kr. 3.200. 10. Karmar í bílskúra, efni kr. 13.600, vinna kr. 5.400. saRuN #1 samtals kr. 218.100. Stefndi hefur alfarið mótmælt matsgerðinni og niðurstöðum hennar, bæði í heild og hverjum einstökum matslið. Fyrsta liðnum, múrhúðun inni, mótmælir stefndi á þeim grund- velli, að honum hafi ekki borið að skila húsinu múrhúðuðu að innan, ávallt hafi verið gert ráð fyrir því, að veggir yrðu klæddir að innan á kostnað kaupanda. Stefnda hafi aðeins borið að skila veggjum „útfúguðum“. Í því sambandi geti verið um tvenns S6i konar fúgun að ræða, annars vegar „gróffúgað“, og hins vegar „fínfúgað“, en við „fínfúgun“ sé annar taxti og hærri. Stefndi hafi aðeins látið „gróffúga“, enda hafi stefnanda borið að láta hann vita, ef hann ætlaði ekki að klæða veggi að innan, en þá hefði stefndi látið „fínfúga“ veggina. Svonefnd „fíinfúgun“ mundi aðeins vera lítið brot þess kostnaðar, sem metinn er af matsmönnum samkvæmt þessum matslið. Stefndi heldur því einnig fram, að annar liðurinn í matsgerð- inni, þ. e. fráganur á húsþökum, sé sér óviðkomandi. Húsið hafi átt að afhendast fokhelt, en hús teljist fokhelt, ef skrokkur sé uppsteyptur eða hlaðinn, þak með klæðningu á komið og plast í gluggum ásamt bráðabirgða útihurðum. Stefndi telur, að samkvæmt 4. gr. kaupsamnings, sem áður er til vitnað, hafi alls ekki verið um það samið að skila bakinu fullfrágengnu, enda sé þar ekki minnst á þakrennur eða kjöljárn. Ástæðan fyrir því, að húsin hafi verið seld með bakjárni, hafi verið sú, að stefndi versli með þakjárn og hafi átt nægilegar birgðir af þakjárni, þegar umræddur kaupsamningur var gerður. Þriðja og fjórða lið matsgerðarinnar, frágangur á bílskúrsþök- um og Þpappalögn á bílskúr, er enn fremur alfarið mótmælt af stefnda. Þar sem viðkomandi kaupendur hafi verið komnir í van- skil og málaferlahugleiðingar, um það bil sem ganga átti frá bílskúrsþökum, hafi hann ákveðið að leggja ekki pappa á þökin, en í stað þess fært kr. 23.000 viðkomandi aðiljum til tekna á reikn- ingsuppgjöri, en það sé kostnaðarverð við Þappalögn á umrædda bílskúra. Fimmta liðnum, lagnir í jörð utanhúss, mótmælir stefndi með vísan til 3. gr. kaupsamnings, en þar segir, að öll heimtaugargjöld greiðist af kaupanda. Sjötta lið matsgerðar, múrviðgerðir og minni lagfæringar, mót- mælir stefndi á þeirri forsendu, að þar sé um að ræða vinnu og efni, sem falli undir áframhaldandi framkvæmdir við gerð hús- anna, enda hafi þau aðeins átt að vera fokheld við söluna. Varðandi sjöunda lið matsgerðar, þéttingu umhverfis glugga, þá heldur stefndi því fram, að þar sem húsin hafi verið seld fok- held, þá hafi þau þar með verið seld án glers og án endanlegs frá- gangs við glugga, enda taki 4. gr. kaupsamnings ekki til glugga- þéttinga, aðeins ísetningar. Áttunda lið matsgerðar, frágangi á togbandi, mótmælir stefndi, þar sem ekki hafi verið reiknað með slíku af hálfu arkitekts. Níunda lið matsgerðar, þéttingu milli þakskeggs og súlu og 862 við bita í gaflveggjum, mótmælir stefndi á þeim grundvelli, að þar sem húsin hafi verið seld fokheld, hafi kaupendur sjálfir átt að sjá um þakeinangrun og utanhússfrágang. Tíunda lið matsgerðar, karmar í bílskúra, mótmælir stefndi á þeim grundvelli, að 4. gr. kaupsamnings taki aðeins til glugga- karma, og aldrei hafi staðið til, að hurðarkarmar í bílskúra fylgdu. Í greinargerð sinni sundurliðar stefnandi stefnukröfur þannig: 1. Sértjón samkvæmt matsgerð, kr. 218.100. Hluti í sameiginlegum kostnaði, kr. 1.500. Kostnaður við vatnsvörn, kr. 30.000. Verðrýrnun, kr. 200.000. Hluttaka í matskostnaði, kr. 19.314. Samtals kr. 468.914. Fyrsta liðinn í hinni sundurliðuðu kröfugerð byggir stefnandi alfarið á matsgerðinni. Hann heldur því fram, að matsfjárhæðum sé mjög í hóf stillt, og auk þess hafi matsmenn látið ómetið tjón stefnanda af ýmsum vanefndum stefnda á kaupsamningi, sem þó hafi verið beðið um mat á. Stefnandi hafi til dæmis, án samráðs við húseigendur, aðeins sett á húsin einn þakglugga í stað tveggja. Þessi breyting horfi mjög til hins verra og sé bersýnilega þáttur í tjóni stefnanda, þótt ómetinn sé. Þá hafi í matsbeiðni verið óskað mats á því, að hurðir voru ekki settar í útihurðarkarma. Þetta atriði láti matsmenn ómetið á þeim grundvelli, að engin viðurkennd ákvæði séu hérlendis um þetta atriði, en venjulegra sé, að endanlegar útihurðir fylgi ekki fokheldum húsum. Hér sé því til að svara af hálfu stefnanda, að umrædd hús hafi verið seld í því ástandi, að þau hafi átt að vera tilbúin undir málningu. Það hafi ekki átt að múrhúða húsin. Hér sé því um byggingarstig að ræða, sem sé mun lengra á veg komið en fokhelt. Telur stefnandi því, að rök, sem réttlæst gætu af venju um fokheld hús, eigi alls ekki við um nefnd hús. Hann heldur því fram, að nauðsynlegt hefði verið fyrir seljanda að taka fram í kaupsamningi, ef hurðir í útikarma hefðu ekki átt að fylgja. Úr því að það var ekki gert, beri að skilja það svo, að slíkar hurðir hafi átt að fylgja í kaupunum. Stefnandi krefst þess, að tekið verði tillit til þessara annmarka, sem hann telur vera á mats- gerðinni, undir lið 4 í kröfugerð hans, sem fjallar um verðrýrnun. Annan liðinn í sundurliðun kröfugerðar sinnar byggir stefnandi einnig á mati hinna dómkvöddu matsmanna, en þeir mátu til verðs kostnað við lóðajöfnun sameiginlega fyrir öll húsin á kr. 10.500, ósundurliðað. SL hr 0 863 Stefnda hafi borið samkvæmt d lið 4. gr. kaupsamnings að greiða kostnað við lóðajöfnun, en það hafi hann ekki gert. Beri honum því að greiða stefnanda Í% hluta heildarkostnaðar við lóðajöfnun samkvæmt mati, þ. e. "4 hluta af kr. 10.500, eða kr. 1.500. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið sem ósönnuðum og ósundurliðuðum, þar sem engin skýring sé gefin á því, hversu mikill kostnaður við lóðajöfnun tilheyri hverju einstöku húsi. Þriðja liðinn í sundurliðun kröfugerðar, kostnað við vatnsvörn, rökstyður stefnandi með því, að eins og háttað var hleðslu og frágangi húss stefnanda, hafi verið nauðsynlegt að kaupa sér- stök efni til þess að bera utan á húsið, til þess að nokkurn veginn yrði tryggt, að það héldi vatni. Til þess kostnaðar hefði ekki þurft að koma, ef húsið hefði verið afhent gallalaust að þessu leyti. Stefndi mótmælir þessum kröfulið með vísan til þess, að í kaupsamningi sé ekki gert ráð fyrir sérstakri vatnsvörn. Vilji stefnandi þétta húsið eitthvað meira en ráð hafi verið gert fyrir í kaupsamningi, svo sem með því að bera sérstök efni utan á húsið, beri honum að greiða kostnað af því sjálfur. Enn fremur telur stefndi, að í fyrsta lið matsgerðar hafi matsmenn fjallað um, hvað athugavert sé við húsið að utan, og metið kostnað við lagfæringar í því sambandi. Stefnandi sé því að krefja tvisvar um bætur fyrir sömu atriði. Fjórða liðinn í sundurliðun kröfugerðar sinnar styður stefn- andi þeim rökum, að þar sem hús hans hafi reynst mjög gallað í byggingu og orðið fyrir þá sök verulega frábrugðið útlits því, sem til stóð, þá rýrni það að mun í verði og sú verðrýrnun verði tvímælalaust varanleg. Húsið missi að verulegu leyti „karakter sinn“, eins og stefnandi orðar það. Höfuðeinkenni og meginprýði á þessu húsi hafi átt að vera hleðslan. Með því að hylja hana múrhúðun missi húsið stórlega svip. Húsin hafi öll átt að vera nákvæmlega eins. Búast megi við, að heildarsvipur þeirra raskist mjög, þegar í ljós kemur, að sum húsin verða múrhúðuð, en önnur ef til vill ekki. Alkunna sé, að hús, sem komast í fréttir vegna framkominna byggingargalla, verði oft verr seljanleg og verðminni til fram- búðar. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið sem röngum og ósönn- uðum. Heldur hann því fram, að umrædd hús hafi stórhækkað í verði, frá því þau voru byggð, og eitt af þessum húsum hafi 864 verið selt nýlega fyrir margfalt verð. Reynslan sýni því, að ekki sé um verðrýrnun að ræða á umræddum húsum, heldur seljist þau á hæsta gangverði miðað við hús af sambærilegri stærð og gerð. Fimmta liðinn í kröfugerð sinni byggir stefnandi á framlögðum reikningi hinna dómkvöddu matsmanna fyrir matsþóknun. Fjár- hæð reikningsins er kr. 135.200, og krefst stefnandi greiðslu á einum sjöunda hluta þeirrar fjárhæðar úr hendi stefnda. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið sem sér óviðkomandi. Matsgerðin hafi verið óþörf og matið hafi verið framkvæmt, áður en sá tími var liðinn, sem stefnandi hafði til að ljúka verkinu. Svo sem að framan er rakið, er sýknukrafa stefnda aðallega byggð á því, að bótakröfur stefnanda eigi enga lagastoð. Jafn- framt vitnar stefndi sérstaklega til ákvæða 42.-54. gr. laga nr. 39 frá 1922 sýknukröfu sinni til stuðnings. Til vara byggir stefndi sýknukröfu sína á því, að hann eigi gagnkröfur á stefnanda, sem nemi hærri fjárhæðum en stefnu- kröfunni. Eru þær gagnkröfur hafðar uppi til skuldajafnaðar, komist dómurinn að þeirri niðurstöðu, að stefnda beri að greiða stefnanda fébætur vegna vanefnda á kaupsamningi. Gagnkröfur sínar byggir stefndi á yfirlitsreikningi, sem hann hefur lagt fram í málinu, svohljóðandi: „Dags. Texti Skuld/Úttekt Inneign 1971. 25-06 Innborgun .. 2. 00..0...0. .. 300.000.00 28-07 Skógarlundur 2... ...0...0. 0. 1.370.000.00 28-07 Gr. með víxlum .. ... a 250.000.00 09-11 Innheimtukostn. af víkjum A vextir 0 2.523.00 1972. 07-02 Innborgun .. ... á a 260.000.00 07—02 Gr. með skuldabréfi ms ra rr 260.000.00 29-02 Vinna við glugga .. .. 2... -- 3.790.00 25-05 Húsnæðisstjórnarlán .. .. - 292.365.00 9505 Vextir af eftirst. kaupv. frá 712 . 9.000.00 9606 Vísitöluh. skv. ákv. í kaups. .. .. 137.000.00 9606 Kostnaður v/innköllun húsnstl. .. 3.000.00 26-06 Leiðr. v/pappalagnar .. .. 2. -- 93.000.00 865 Dags. Texti Skuld/Úttekt Inneign 12-07 Viðb. 7% hækkun samkv. kaups.. 95.900.00 12-07 Lántökugj. af skuldabréfi.. .... 2.600.00 31-12 Vextir af skuld frá 25/5-31/12 '72 15.107.00 31-12—'72. Skuld 253.555.00“. Stefnandi hefur mótmælt gagnkröfum stefnda meðal annars sem röngum og vanreifuðum. Sérstaklega mótmælir hann þeim liðum í reikningsyfirliti stefnda, þar sem krafið er um vísitölu- hækkanir samkvæmt ákvæðum kaupsamnings. Þau mótmæli eru í höfuðdráttum rökstudd sem hér segir: 1. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 71 frá 1966 um verðtryggingu fjár- skuldbindinga sé óheimilt að stofna til fjárskuldbindinga með ákvæðum þess efnis, að greiðslur skuli breytast í hlutfalli við breytingar á vísitölu. Ákvæði 5. gr. kaupsamnings aðiljanna sé því ólögmætt og ógilt, en í 5. gr. kaupsamnings segir: „Verði um breytingu á verðlagi að ræða, meðan á byggingar- framkvæmdum stendur, áskilur seljandi sér rétt til endurskoð- unar söluverðsins við afhendingu, og samþykkir kaupandi, að sannaðar hækkanir á vinnu og vörum bætist við söluverðið miðað við það verðlag, sem gildir við undirskrift“. 2. Stefndi hafi ráðið byggingarhraða húsanna og haft það algerlega á sínu valdi, hversu langan tíma bygging þeirra tæki. Í útboði hafi verið gert ráð fyrir afhendingu í september til nóvember 1971, eða um hálfu ári áður en raun var á. Húsin hafi þannig orðið lengur í byggingu en til stóð og lofað hafði verið, og til þess hafi ekki legið gildar ástæður. Að þessu leyti hafi stefndi vanefnt samningsskyldur sínar. Á því gæti stefnandi byggt fjárkröfur á hendur stefnda, en ekki hið gagnstæða. 3. Stefndi hafi engin gögn lagt fram um það, hver hækkun hafi orðið á vísitölu á umræddu tímabili, og sé því þessi krafa hans vanreifuð. Því er mótmælt, að vísitöluhækkanir hafi numið 17%, eins og stefndi virðist gera ráð fyrir Í reikningsyfirliti. 4. Loks heldur stefnandi því fram, að sú aðferð stefnda að reikna vísitöluhækkanir á allt kaupverð hússins, kr. 1.370.000, fái með engu móti staðist. Bendir hann á, að kaupandi hafi greitt kr. 300.000 upp í kaupverðið, áður en bygging hófst, og auk þess verulegar fjárhæðir á byggingartímanum. Heldur stefnandi því fram, að byggingaráfangar og greiðslur kaupverðs hafi fylgst að, þannig að stefnandi hafi á hverjum tíma verið búinn að greiða að fullu þau verðmæti, sem stefndi hafði lagt í bygginguna. öð 866 Stefnandi mótmælir öðrum skuldfærsluliðum á margnefndu reikningsyfirliti, að kaupverði frátöldu, ýmist sem röngum eða órökstuddum. Álit réttarins. Dómendur hafa gengið á vettvang, skoðað umrætt hús ræki- lega, einkum þau atriði, sem bótafjárhæðir matsgerðar byggjast á. Í fyrsta lið matsgerðar eru metnar bætur að fjárhæð kr. 68.200 vegna múrviðgerða innanhúss. Í kynningarbæklingi þeim, sem stefndi lét viðsemjendum sínum í té, er frágangi á hleðslu rækilega lýst og áferð á fúgun sýnd á skýringarmyndum. Á teikningum arkitekts af húsinu kemur hleðslumynstur einnig glöggt fram. Með hliðsjón af umræddum kynningarbæklingi, teikningum, sem frammi lágu við söluna, svo og útboðslýsingum stefnda þá mátti stefnandi treysta því, að hleðsla og frágangur veggja yrði svo vandaður, að frekari múr- húðun eða klæðning veggja yrði ónauðsynleg. Það er skoðun dómenda, að verulega skorti á, að hleðslufrá- gangur uppfylli umsamdar gæðakröfur, og jafnframt að umrædd- um frágangi sé mjög ábótavant, að þær úrbætur, sem matsmenn lýsa, verði að teljast óhjákvæmilegar. Af þeim sökum og þar sem matsfjárhæð telst í hóf stillt verður þessi kröfuliður tekinn að fullu til greina. Í öðrum lið matsgerðar eru metnar bætur að fjárhæð kr. 28.400 vegna frágangs á húsþaki. Það er skoðun dómenda, að túlka verði kaupsamning þannig með hliðsjón af gerð umrædds þaks svo og því ákvæði kaup- samnings, að þak skyldi afhendast frágengið, að stefndi hafi átt að skila þakinu með rennu, kjöljárni og kantjárni og að öðru leyti svo sem greinir í matsgerð. Samkvæmt því ber að taka þennan matslið til greina. Í þriðja lið matsgerðar er metinn á kr. 6.700 kostnaður við frá- gang á bílskúrsþökum, þ. e. nauðsynlegur frágangur á köntum, til þess að unnt væri að leggja pappa á þakið. Í B lið 4. gr. kaup- samnings segir, að bílskúrsþak skuli afhendast „með 3 pappa- lögum og frágengnum köntum, óeinangrað“. Með vísan til þess ákvæðis kaupsamnings, að kantar skyldu vera frágengnir, svo og þess, að teikningar bera með sér, að nauðsynlegt var að ganga frá köntum, áður en pappi væri lagður á þakið, sbr. næsta lið hér á eftirr, þá verður þessi matsliður tekinn til greina. 867 Í fjórða lið matsgerðar er metinn kostnaður við pappalögn á bílskúr að fjárhæð kr. 22.000. Skylda stefnda til þess að skila bílskúrsþökum pappalögðum byggist á skýrum ákvæðum kaupsamnings. Stefndi hefur viður- kennt þá skyldu, m. a. með því að færa stefnanda til tekna kr. 23.000 vegna pappalagnar, á reikningsuppgjöri því, sem hann lagði fram. Þessi liður verður því tekinn til greina í samræmi við matsgerð. Í fimmta lið matsgerðar er metinn kostnaður við lagnir í jörð utanhúss að fjárhæð kr. 41.500. Þar er um að ræða lagnir í jörð fyrir þakvatn svo og frágang á öðru varðandi lögn í samræmi við teikningar. Með hliðsjón af því, að stefnandi átti að skila lóð hússins útjafnaðri, sbr. D lið 4. gr. kaupsamnings, þá verður að líta svo á, að stefnda hafi borið að leggja leiðslur fyrir þakvatn frá húsinu, enda verður ekki á það fallist með stefnda, að það ákvæði kaupsamnings, að öll heimtaugargjöld greiðist af kaup- anda svo og önnur opinber gjöld frá undirskrift samningsins, leysi stefnda frá þessari skyldu, þar sem um annars konar gjöld er að ræða en kostnað við lagnirnar. Í sjötta lið matsgerðar er metinn kostnaður við ýmsar minni háttar lagfæringar og múrviðgerðir að fjárhæð kr. 13.800. Eftir ítarlega skoðun á húsinu og samanburð við matsgerð telja dóm- endur, að þessi liður sé réttmætur, og verður hann því að fullu tekinn til greina. Í sjöunda lið matsgerðar er fjallað um þéttingar umhverfis glugga og kostnaður við útbætur metinn til verðs á kr. 9.600. Það er álit dómenda, að eins og á stóð, hafi stefnandi ekki getað krafist þess, að stefndi skilaði húsinu með umræddri þéttingu umhverfis glugga. Á hinn bóginn var frágangi á múr við glugga þannig háttað, að þétting hlaut að verða óeðlilega kostnaðarsöm, m. a. nauðsynlegt að brjóta raufar í múrinn meðfram gluggum. Þykir því rétt að taka þennan matslið til greina að % hluta, eða með kr. 3.200. Í áttunda lið matsgerðar er metinn kostnaður við að tengja sperruenda saman með togbandi, að fjárhæð kr. 5.200. Dómendur telja þessa framkvæmd nauðsynlega, til þess að frágangur þaks sé forsvaranlegur, m. a. með tilliti til hættu á, að húsið gliðni og sprungur myndist á gaflveggjum. Rekja verður þennan annmarka á gerð þaksins til sérfræðinga, sem störfuðu í þágu stefnda. Stefnda bar að skila þaki hússins Þannig, að burðarþol þess væri fullnægjandi. Stefndi er því bóta- 868 ábyrgur gagnvart stefnanda vegna þessa byggingargalla, og ber að taka þennan kröfulið til greina að fullu. Í níunda lið matsgerðar er kostnaður við þéttingu milli þak- skeggs og súlu og við bita í gaflveggjum metinn til verðs á kr. 3.700. Með tilliti til lekahættu teljast þessar úrbætur nauðsynlegar, og verður þessi matsliður tekinn til greina. Í tíunda lið matsgerðar er metinn kostnaður við karma í bíl- skúra. Þegar kaupsamningur er athugaður og borinn saman við teikn- ingar, verður ekki talið, að stefnandi hafi mátt gera ráð fyrir því, að umræddir karmar fylgðu hinu selda. Samkvæmt því verður ekki á þennan matslið fallist. Eftir þessu verður fyrsti liðurinn í sundurliðun kröfugerðar stefnanda, sértjón samkvæmt matsgerð, tekinn til greina með samtals kr. 189.300. Undir öðrum lið í sundurliðun kröfugerðar sinnar krefst stefn- andi kr. 1.500 sem hluta í sameiginlegum kostnaði, og er sá liður byggður á ellefta lið matsgerðar, en þar er metinn í einu lagi kostnaður við jöfnun lóða við öll húsin sjö á kr. 10.500, og krefst stefnandi 14 hluta þeirrar fjárhæðar. Í matsgerð segir, að lóðajöfnun hafi verið að mestu lokið. Um Þennan matslið var við yfirheyrslu eftirfarandi bókað eftir mats- manninum dr. Ragnari Ingimarssyni: „Matsmaðurinn er spurður um liðinn „lóðajöfnun“, sem er metinn kr. 10.500 fyrir öll húsin. Matsmaðurinn bendir á, að í niðurlagi matsbeiðni sé beðið um sameiginlegt mat á þessu fyrir öll húsin. Því hafi þeir ekki skipt þessu niður á hvert hús, heldur metið sameiginlega fyrir öll húsin. Þetta atriði hefði verið ákaf- lega erfitt að sundurliða. Sumstaðar hafi verið um að ræða að flytja lítilsháttar af mold af einni lóð á aðra eða jafnvel fleiri lóðir, enda upphæðin tiltölulega lág og matsmenn beðnir að meta þetta í einu lagi“. Þessi matsliður þykir ekki vera nægilega glöggt sundurlið- aður, til þess að á hann verði fallist. Undir þriðja lið í sundurliðun kröfugerðar sinnar krefst stefn- andi kr. 30.000 vegna kostnaðar við vatnsvörn. Rökstuðningur aðilja varðandi þennan lið er áður rakinn. Örn Kristjánsson, sem keypti húsið nr. 9 við Skógarlund og höfðaði mál á hendur Jóni Loftssyni h/f hliðstætt máli þessu, 869 skýrði við aðiljayfirheyrslu kröfu sína um greiðslu kostnaðar við vatnsvörn, einnig að fjárhæð kr. 30.000, þannig: „Samkvæmt hinni prentuðu verklýsingu frá Jóni Loftssyni h.f. hafi útveggir átt að vera með tvöfaldri hleðslu, berandi mátsteini og vatnsverjandi máthellu. Teikning sýni hins vegar, að verulega skorti á, að svo sé, einkum þar sem framhald innveggja nær út á ytra byrði hússins, og ennfremur á hornum. Þar sem mát- steinninn drekki í sig raka allt að 50 cm inn, þá kveðst stefnandi telja, að sérstök vatnsvörn sé nauðsynleg. Hann kveðst hafa borið vandex vatnsvarnarefni utan á alla veggina“. Í máli þessu hafa engin frekari gögn verið færð fram til sönn- unar þessum kröfulið. Í matsbeiðni er ekki óskað mats á honum, og matsmenn fjölluðu ekki um hann. Ekki hefur stefnandi lagt fram reikninga, sem sýni raunverulegan kostnað hans vegna vatns- varnar. Af þessum sökum þykir stefnandi ekki hafa sýnt nægi- lega fram á réttmæti þessa kröfuliðar, og verður hann því ekki tekinn til greina við úrlausn þessa máls. Undir fjórða lið í sundurliðun kröfugerðar krefst stefnandi bóta að fjárhæð kr. 200.000 vegna verðrýrnunar á húsi sínu. Í matsbeiðni segir, áður en talin eru upp einstök atriði, sem mats er óskað á: „Þá sé jafnframt gerð grein fyrir því, hvort og þá að hve miklu leyti eigi sé unnt að bæta úr göllum, t. d. á hlöðnum veggjum, sem ekki á að múrhúða, og sérstaklega með tilliti til þess sé metin verðrýrnun húsanna“. Svör matsmanna við þessum þætti matsbeiðni eru áður rakin, en ályktun þeirra var þessi: „Matsmenn hafa miðað lagfæringar sínar á húsunum við, að þau nái þeim gæðum, sem þeir telja, að vænta hefði mátt“. Með tilliti til þess, að þessi skaðabótakrafa stefnanda styðst ekki við mat dómkvaddra manna eða önnur traust sönnunargögn — sé litið svo á, að hún sé höfð uppi sem afsláttarkrafa, þá einnig með tilliti til hlutfallsins milli kaupverðs hússins og markaðsverðs sambærilegra húsa á kaupdegi — þá þykir þessi kröfuliður ekki verða tekinn til greina. Fimmti liðurinn í sundurliðun kröfugerðar stefnanda er vegna útlagðs matskostnaðar. Rétt þykir að fjalla um þennan lið við ákvörðun málskostnaðar. Verður þá næst fjallað um þá aðra aðal:nálsástæðu, er stefndi byggir sýknukröfu sína á, að framangreindar bótafjárhæðir skuli falla niður með skuldajöfnuði við gagnkröfur hans. 870 Stefndi hefur tilkynnt, að stefnandi hafi greitt honum kr. 1.362.365 upp í hið umsamda kaupverð, sem var kr. 1.370.000. Sú fjárhæð, kr. 7.635, sem þá vantar á, að innborgun nái kr. 1.370.000, eins og stefndi heldur fram, er lántökukostnaður vegna fyrri hluta húsnæðismálastjórnarláns. Stefndi veitti umræddu láni viðtöku í Veðdeild Landsbankans og hefur lagt fram ljósrit kvittunar veðdeildarinnar, þar sem fram kemur, að umrædd fjár- hæð var dregin frá sem kostnaður vegna lántökunnar. Sé vikið að skuldfærsluliðum á yfirlitsreikningi stefnda, þá eru stærstu liðirnir krafa um vísitöluhækkun að fjárhæð samtals kr. 232.900. Þegar af þeirri ástæðu, að fallast verður á þau mótmæli stefn- anda gegn þessum liðum, sem lúta að útreikningsgrundvelli á þeim (upplýsingar ekki lagðar fram um vísitölubreytingar, hækk- un reiknuð á allt kaupverðið), þá verður ekki talið, að nægilegar sönnur hafi verið færðar á þessa kröfuliði, til þess að þeir komist að til skuldajafnaðar í máli þessu. Aðrir skuldafærsluliðir á yfirlitsreikningi stefnda nema sam- tals kr. 36.020, þar af nema vaxtaliðir, innheimtukostnaður og lántökugjald samtals kr. 29.230. Síðasttöldu liðirnir eru: 1. „Dags. 9. 11. 1971. Innheimtukostnaður af víxli { vextir kr. 2.523.00%. Til rökstuðnings þessum lið hefur stefndi lagt fram sérstaka yfirlýsingu, svohljóðandi: „Skuldafærsla dagsett 9. 11. 1971 er innheimtukostnaður af víxli kr. 125.000.00 pr. 1. 10. 1971 - vextir af víxlum, sem voru lengri heldur en kaupsamningur gerir ráð fyrir. Vextir af skuldum eru reiknaðir samkv. dags. skuldfærslu““. Önnur grein kaupsamnings fjallar um greiðslu kaupverðs, og hljóðar B liður hennar svo: „Við undirskrift samnings kr. 250.000.00 með fimm víxlum pr. 30. hvers mánaðar, í fyrsta skipti pr. 30. ágúst 1971. Hver víxill er kr. 50.000.00 án vaxta, en innheimtu- og stimpilkostnaði banka er bætt við. Dráttarvextir reiknast við greiðsludrátt á venjulegan hátt“. Stefndi hefur hvorki lagt fram kvittanir fyrir þeim kostnaði og vöxtum, sem honum var heimilt samkvæmt kaupsamningi að krefja stefnanda um, né önnur gögn, sem nægi til þess, að þessi kröfuliður teljist sannaður gegn mótmælum stefnda. 2. „Dags. 25. 5. 1972. Vextir af eftirstöðvum kaupverðs frá 7. 2. kr. 9.000.00%. 871 Af hálfu stefnda er þessi liður algerlega óskýrður, en helst er svo að sjá, að þarna sé krafist vaxta af kr. 300.000 frá afsalsdegi, 2. júlí 1972, til þess dags, er greiðsla húsnæðismálastjórnarláns var innfærð í bókhald stefnda hinn 25. maí 1972. Ljósrit kvitt- unar, sem stefndi hefur sjálfur lagt fram, ber með sér, að stefndi veitti húsnæðismálastjórnarláninu viðtöku hinn 4. maí 1979. C liður 2. gr. kaupsamnings hljóðar svo: „Við afhendingu, af hálfu seljanda, til úttektar á fyrri hluta láni Húsnæðismálastjórnar, kr. 300.00.00, og um leið með pen- ingum a. m. k. helming eftirstöðva kaupverðsins“. Nærtækast virðist að skýra þetta ákvæði á þann veg, að stefn- andi hafi átt að veita stefnda umboð til þess að veita viðtöku fyrri hluta húsnæðismálastjórnarláns, að fjárhæð kr. 300.000, við afhendingu hússins. Þetta gerði stefnandi. Með tilliti til þessa ákvæðis í kaupsamningi svo og þeirrar málflutningsyfirlýsingar stefnanda, sem hefur ekki verið hrakin, að ástæðan fyrir því, hversu seint umrætt lán var veitt, hafi verið sú, að dráttur varð hjá stefnda á byggingu hússins, þá verður þessi liður ekki tekinn til greina. 3. „Dags. 12. 7. 1972. Lántökugjald af skuldabréfi kr. 2.600.00%. Um þennan lið vísar stefndi til framlagðs reiknings síns til stefnanda, dagsetts 12. júlí 1972, en á þeim reikningi hljóðar einn liðurinn svo: „1% lántökugjald af láni okkar kr. 2.600.00%. Mun þarna átt við handhafaskuldabréf, útgefið af stefnanda hinn 7. febrúar 1972, sem hann notaði til greiðslu á hluta kaup- verðs í samræmi við ákvæði kaupsamnings. Ósannað er, að aðiljar hafi samið um, að stefnandi greiddi stefnda sérstakt lántöku- gjald af skuldabréfinu. Stefndi getur því ekki krafið um slíkt lán- tökugjald eftir á. 4. „Dags. 31. 12. 1972. Vextir af skuld frá 25. 5.—-31. 12. '79, kr. 15.107.00“. Stefndi hefur enga frekari skýringu gefið á þessum kröfulið, en ætla má, að þarna sé um að ræða vexti af skuld stefnanda, eins og hún var færð í bókhaldi stefnda, þ. á m. vexti af bók- færðum hækkunum vegna vísitölubreytinga. Þar sem það eru úrslit dóms þessa, að þær fjárhæðir, sem barna er krafist vaxta af, hljóta ekki dómsviðurkenningu, þá fer á sömu leið með kröfu til vaxta af þeim. Auk þeirra liða, sem að framan er um fjallað, skuldfærir stefndi á reikningsyfirliti sínu stefnanda fyrir kr. 3.000 vegna kostnaðar 872 vegna innköllunar húsnæðismálastjórnarláns. Á framlögðum reikningi stefnda, dags. 26. júní 1972, er textinn: „Skuldfært á reikning Alfreðs Óskarssonar, snúningar v/inn- borgunar Húsnæðisstjórnarláns (útvegun gagna) kr. þrjúþúsund #04 00“ Eins og viðskiptum aðilja var háttað, verður ekki á það fallist, að þessi kröfuliður geti talist réttmætur. Á margnefndu reikningsyfirliti er stefnandi loks skuldfærður hinn 22. febrúar fyrir kr. 3.790 vegna vinnu við glugga. Samkvæmt C lið 4. gr. kaupsamnings bar stefnda að skila húsinu með gluggakörmum í komnum og fúavörðum, án glers. Verður því þessi liður ekki tekinn til greina. Samkvæmt því, sem að framan er rakið, verða gagnkröfur stefnda því teknar til greina með kr. 7.635, en stefnukröfur með kr. 189.300. Ber stefnda að greiða stefnanda mismun þessara fjárhæða, kr. 181.665, ásamt 7% ársvöxtum frá 19. júní 1972 til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsluðags auk málskostn- aðar, sem telst hæfilega ákveðinn kr. 60.000, og er þá tekið tillit til matskostnaðar. Uppsaga dóms þessa hefur dregist mjög, og er ástæðan sú, að hinir sérfróðu meðdómsmenn töldu sig ekki geta tjáð sig um ákveðna liði matsgerðar, einkum liðina frágangur á bílskúrsþök- um og frágangur á húsþökum, fyrr en sérteikningar lægju fyrir varðandi þessi atriði, en þær höfðu ekki verið lagðar fram fyrir dómtöku, og aðiljum gekk treglega að hafa upp á beim, þegar eftir var leitað. Már Pétursson héraðsdómari kvað upp dóm þennan ásamt með- dómsmönnunum Júlíusi Sólnes prófessor og Sigurði Oddssyni byggingatæknifræðingi. Dómsorð: Stefndi, Jón Loftsson h/f, greiði stefnanda, Alfreð Óskars- syni, kr. 181.665 ásamt 7% ársvöxtum frá 19. júní 1972 til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðslu- dags, og kr. 60.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá irtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 873 Fimmtudaginn 20. nóvember 1975. Nr. 133/1974. Jón Bergsteinsson (Jón E. Ragnarsson hrl.) gegn Ríkissaksóknara og Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Jón Þorsteinsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Handtaka. Leit. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 11. júlí 1974. Krefst hann þess, að stefnda verði dæmt að greiða honum 50.000 krónur ásamt 7% ársvöxtum frá 21. júlí 1972 til 21. júlí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 16. ágúst 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi till greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjaf- sóknarmál, en gjafsókn í máli þessu er lögmælt, sbr. 154. gr. laga nr. 82/1961, nú laga nr. 74/1974. Stefndi krefst staðfestingar hérðasdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Í héraðsdómi er lýst aðdraganda að því, að lögreglumenn stöðvuðu bifreiðina Y 741, er áfrýjandi var farþegi í hinn 21. júlí 1972, svo og því, með hvaða hætti lögreglumen fluttu hann á lögreglustöð ásamt sjö öðrum ungmennum, sem Í bifreiðinni voru. Þar er og lyst vistun hans í fangaklefa og leit á honum. Svo sem greinir í héraðsdómi, höfðu lögreglu- menn spurnir af fyrirhuguðu ferðalagi ungmenna í bifreið þessari það kvöld, er atburðir þeir gerðust, sem eru undirró! málssóknarinnar. Samkvæmt heimild lögreglumanna var ætlandi, að meðal farþega væru tveir menn, sem gruaðir höfðu verið um misferli með fíkniefni. Var sú vitneskja lög- reglumanna kveikja að því, að bifreiðin var stöðvuð í því skyni að leita að fíkniefnum. 874 Málssókn áfrýjanda er reist á 151., sbr. 150., 154. og 155. gt. laga nr. 82/1961, nú laga nr. 74/1974. Er kröfugerð á því byggð, að handtaka áfrýjanda, flutningur á honum að óvilja hans á lögreglustöðina í Reykjavík og leit á honum þar svo og leit í bifreiðinni Y 741 við lögreglustöðina hafi verið ólög- mæt, svo að baki stefnda bótaskyldu samkvæmt greindum lagaákvæðum. Er ólögmæti aðgerða talið stafa af því einum þræði, að tilefni hafi eigi verið til þeirra, en öðrum þræði hafi skort úrskurð dómara. Þá er því einnig haldið fram, að aðgerðir lögreglu hafi verið frumkvæmdar með óþarflega hættulegum, særandi og móðsandi hætti. Í máli þessu er krafist miskabóta, en eigi bóta fyrir fjár- tjón. Svo sem rakið er í héraðsdómi, veittu ökumaður og nokkrir farþegar í bifreiðinni Y 741 lögreglumönnum mikla mót- spyrnu á vettvangi, er þeir hugðust flytja þá með sér til lögreglustöðvar, en þetta átti þó eigi við um áfrýjanda. Leitt er í ljós, að mikil umferð var um vegarsvæði það, sem bif- reiðin var stöðvuð á. Þegar af þessum ástæðum var lögreglu- mönnum rétt að færa alla þá, sem í bifreiðinni voru, á lög- reglustöð. Handtakan var heimil samkvæmt 61. gr., 4. tölu- lið, laga nr. 82/1961, eins og aðstæðum var farið. Svo sem mál þetta horfði við lögreglumönnum, höfðu þeir fullnægjandi ástæðu til að framkvæma leit á áfrýjanda og öðrum þeim, sem voru í bifreiðinni Y 741, en þar reyndust vera ýmsir þeir, sem sætt höfðu rannsókn vegna misferlis með fíkniefni, skömmu áður en atburðir þessir gerðust. Bar lögreglumönnum að hafa vakandi auga með atferli þeirra, sbr. 34. og 35. gr. laga nr. 82/1961. Það er viðurkennt í mál- inu, að áfrýjandi þekkti vel til flestra farþeganna. Þá er þess að geta, að við lögreglurannsókn nokkrum mánuðum áður höfðu tveir af þeim, sem voru farþegar í bifreiðinni Y 741, bendlað áfrýjanda við ólögmætt atferli í sambandi við fíkni - efni. Efnum þeim, sem leit beindist að, er auðleynt, og verður að ætla, að nauðsyn hafi borið til skjótrar leitar, eins og hér hagaði til. Þegar þessa er gætt og þess enn fremur, að áfrýj- andi kveður eigi afdráttarlaust í aðiljaskýrslu sinni upp úr 875 um, að hann hafi andmælt leit, þykir eigi verða talið, að það valdi ólögmæti leitar, að lögreglumenn öfluðu eigi dómsúr- skurðar, sbr. 54. og 56. gr. laga nr. 82/1961. Áfrýjandi kveðst eigi hafa átt neinar eignir Í bifreiðinni Y 741, nema hlut í áfengi því, sem þar var geymt. Hann var hvorki eigandi né umráðamaður bifreiðarinnar. Þegar þessa er gætt, þykir bóta- krafa eigi verða byggð á málsástæðu, sem varðar leit í bif- reiðinni. Eigi verður talið, að handtaka áfrýjanda hafi verið fram- kvæmd með óþarflega hættulegum, særandi eða móðgandi hætti, sbr. 2. tölulið 151. gr. laga nr. 82/1961, nú laga nr. 74/ 1974. Áfrýjandi var í hópi fólks, sem lögregluaðgerðir beind- ust heildstætt gegn. Varð engin ónauðsynleg töf á fram- kvæmd lögregluaðgerða, sem áfrýjandi sætti. Með vísan til þess, sem nú hefur verið greint, verður eigi talið, að lagagrundvöllur sé fyrir bótakröfum áfrýjanda í máli þessu. Ber því að staðfesta hinn áfrýjaða dóm að niður- stöðu til, en málinu er eigi áfrýjað, að því er varðar máls- kostnað og gjafsóknarkostnað. Rétt þykir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Málflutningsþóknun til talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti, 40.000 krónur, greiðist úr ríkis- sjóði. Í máli þessu hafa vitnaskýrslur og aðiljaskýrsla verið tekin á segulbönd, en eigi skráð í þingbók. Lögmenn aðilja sam- þykktu, að þessi aðferð yrði við höfð, og vefengja þeir eigi efni skýrslnanna. Eru þær lagðar til grundvallar við úrlausn málsins. Um dómskýrslur, sem teknar eru á segulbönd, vísast til athugasemda í dómi Hæstaréttar 8. nóvember 1974. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Málflutningsþóknun til talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti, Jóns E. Ragnarssonar hæstaréttarlögmanns, 40.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði. 876 Dómur bæjarþings Reykjavíkur 19. júní 1974. Mál þetta, sem dómtekið var 27. maí sl., er höfðað hér fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 3. desember 1972, af Jóni Berg- steinssyni, Njálsgötu 84, Reykjavík, gegn saksóknara ríkisins og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs til greiðslu skaðabóta og miska- bóta að fjárhæð kr. 50.000 með 7% ársvöxtum frá 21. júlí 1972 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu, þó eigi lægri en sam- kvæmt lágmarksgjaldskrá LMFÍ og aukatekjulögum, eins og ekki væri um gjafsóknarmál að ræða, en mál þetta er lögbundið gjafsóknarmál samkvæmt 154. gr. laga nr. 82/1961, nú laga nr. 73/1973. Stefndi gerir þær dómkröfur aðallega, að hann verði sýknaður og að honum verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati réttarins. Til vara er gerð krafa um stórfellda lækkun stefnufjárhæðarinnar að mati réttarins og að málskostnaður verði felldur niður. Sáttir voru árangurslaust reyndar. Málavextir eru þessir: Að kveldi föstudagsins 21. júlí 1972 stöðvaði lögreglan bifreið- ina Y 741, sem ekið var af Benóný Ægissyni, Borgarholtsbraut 3, Kópavogi, út úr borginni eftir Vesturlandsvegi. Stöðvunin var framkvæmd af lögregluþjónum úr lögreglubifreiðinni R 20012, sem stödd var við Korpu, samkvæmt beiðni frá Þorsteini Jóhannesi Jónssyni, lögregluþjóni nr. 31, sem starfar við ávana- og fíkni- efnadeild lögreglunnar, sem sjálfur var staddur í bifreið Þor- steins Steingrímssonar lögregluþjóns, Y 133, við Esso bensínstöð á Vesturlandsvegi. Auk þessa var lögreglubifreiðin R 20010 stað- sett við Höfðabakka. Þorsteinn J. Jónsson lögregluþjónn var þarna kominn í þeim beina tilgangi að stöðva bifreiðina Y 741 og athuga, hvort þar væru fíkniefni meðferðis, og verða ástæður hans til þess raktar hér síðar. Stöðvunin fór þannig fram að um klukkan 2145 var bifreiðinni Y 741, sem er Volkswagen sendi- terðabifreið, ekið fram hjá bensínstöðinni og Höfðabakka, og hóf lögreglubifreiðin R 20010 þá eftirför að beiðni Þorsteins, sem einnig hélt af stað á eftir. Talsverð umferð var út úr borginni um þetta leyti, og dró ekki saman með bifreiðunum. Hafði Þorsteinn því talstöðvarsamband við lögreglubifreiðina, sem stödd var við Korpu, og bað um, að Y 74l yrði stöðvuð. Einn lögregluþjónanna gekk út á veginn og gaf merki um stöðvun, en Y 741 var ekið fram hjá, og varð það til þess, að R 20012 var einnig ekið á eftir 877 Y 741, sem stöðvaði skömmu síðar. Þetta varð til þess, að þegar Benóný Ægisson stöðvaði bifreiðina Y 741 við Korpu vegna stöðvunarmerkja frá R 20012, sem renndi upp að hlið bifreiðar- innar og stöðvaði einnig, kom þar fljótt að hin lögreglubifreiðin, R 20010, og jeppabifreið Þorsteins Steingrímssonar, Y 133, en henni ók Þorsteinn Steingrímsson, og var Þorsteinn Jónsson með honum, og var hasshundurinn Prins einnig með í förum. Má nærri geta, að þetta hafi vakið athygli þeirra, sem leið áttu um veginn, enda er upplýst, að margir urðu til að hægja ferð sína og for- vitnast um, hvað á seyði væri. Ökumanni og farþegum bifreiðar- innar Y 741 var skipað að fara út úr bifreiðinni. Tveir farþegar sátu Í framsæti við hlið ökumanns, þau Edda Sverrisdóttir, Borp- arholtsbraut 3, Kópavogi, og Ágústa Hrönn Axelsdóttir, Sólheim- um 23, Reykjavík, en aftur í í bifreiðinni, sem er lokuð sendiferða- bifreið, sátu fimm farþegar, þ. e. stefnandi, Þórunn Björnsdóttir, Kleppsvegi 42, Reykjavík, Karl Júlíusson, Vesturgötu 24, Reykja- vík, Ólafur Mogensen, Borgarholtsbraut 9, og Leifur Hauksson, Borgarholtsbraut 3, Kópavogi. Fljótlega eftir að fólkið kom út úr bifreiðinni, hófst lögreglan undir stjórn Þorsteins Jónssonar handa um að flytja fólkið á lögreglustöðina við Hverfisgötu, og var því skipað inn í lögreglubílinn. Sumir, þ. á m. stefnandi, hlýddu og settust, þar sem þeim var skipað, en aðrir höfðu uppi andmæli og streittust á móti. Þrjú voru handjárnuð, þ. e. Benóný Ægisson og hjónin Edda Sverrisdóttir og Leifur Hauksson. Flutn- ingurinn fór þannig fram, að Edda Sverrisdóttir, sem mesta mót- spyrnu veitti, var sett aftur í í bifreið Benónýs, Y 741, og gætti Hennar einn lögregluþjónn, en Þorsteinn J. Jónsson ók. Þórunn Björnsdóttir og Ágústa Hrönn Axelsdóttir voru hafðar aftur í í annarri lögreglubifreiðinni, og gætti þeirra einn lögregluþjónn, en annar ók. Leifur Hauksson, Karl Júlíusson og stefnandi voru keyrðir í hinum lögreglubílnum, og Benóný Ægisson og Ólafur Mogensen voru keyrðir í enn öðrum bíl. Á lögreglustöðinni var framkvæmd leit á fólkinu, og að henni lokinni var fólkið geymt aðskilið í fangaklefum, meðan leit fór fram í bifreiðinni Y 741, nema Þórunn Björnsdóttir, sem geymd var í herbergi inn af af- greiðslu í kvennadeild lögreglustöðvarinnar. Engin fíkniefni fund- ust, hvorki á fólkinu né í bifreiðinni, en svokölluð hasspípa fannst á Karli Júlíussyni, og var hún tekin í vörslu lögreglunnar. Um miðnættið var öllum hleypt út og þeim tilkynnt, að þau mættu fara. Engar yfirheyrslur fóru fram, og engar skýrslur voru teknar af fólkinu utan það, að skráð voru nöfn þeirra og heimilisföng. 878 Að þessu loknu fór hópurinn út í bifreið Benónýs og hélt á ný af stað í upphaflega ferð, en það var Í sumarbústað á Kjalarnesi, þar sem ætlunin var að eyða helginni. Vínbirgðir voru meðferðis, 5—6 flöskur af léttu víni, en þær voru af hálfu lögreglunnar látnar óáreittar. Öll ungmennin, sem þarna höfðu verið hand- tekin, komu saman mánudaginn 27. júlí og rituðu bréf með lýs- ingu á atburðinum og fóru fram á aðstoð lögfróðs manns til að leita réttar síns, þar sem þau töldu sig hafa verið beitt freklegu ranglæti og að þau hafi sætt ómannlegri meðferð. Lögmaður þeirra skrifaði bréf til yfirsakadómarans í Reykjavík, dags. 3. ágúst 1972, og gerði kröfu til, að fram færi „opinber rannsókn á aðdraganda, framkvæmd og ástæðum þessarar handtöku“. Rann- sókn fór fram í sakadómi Reykjavíkur 25. október s. á., og komu þá til yfirheyrslu Þorsteinn J. J ónsson lögreglumaður, sem stjórn- aði aðgerðunum, og auk hans lögreglumennirnir Kristbjörn Guð- laugsson, Magnús Pálsson, Sævar Gunnarsson, Þórður Kristjáns- son, Þorsteinn Svanur Steingrímsson, Jón Þór Þorbergsson. Tveir lögreglumenn, sem tekið höfðu þátt í aðgerðunum, voru forfall- aðir, þeir Bjarni H. Bjarnason og Jóhann Löve, og voru þeir ekki yfirheyrðir. Málið var sent saksóknara ríkisins til ákvörðunar, og með bréfi, dags. 11. desember s. á., var því lýst, að af ákæru- valdsins hálfu væri eigi efni til frekari aðgerða í máli þessu, þar sem „af ákæruvaldsins hálfu er litið svo á, að greindum lög- reglumönnum hafi verið rétt, eins og á stóð, að grípa til þeirrar rannsóknaraðgerða, sem um ræðir í málinu“. Áður hafði lög- maður ungmennanna skrifað kröfubréf til fjármálaráðuneytisins, dags. 1. nóvember s. á. og gert bótakröfu vegna ólögmætrar handtöku, leitar á persónu og leitar í bifreið án heimildar, að fjárhæð kr. 50.000, ásamt vöxtum, fyrir hvert hinna átta ung- menna. Kröfunum var synjað af fjárrmálaráðuneytinu, að höfðu samráði við dómsmálaráðuneytið, með bréfi til lögmannsins, dags. 28. nóvember s. á. Lögmaðurinn höfðaði þá mál hér fyrir bæjar- þinginu f. h. hvers hinna greindu ungmenna, og voru öll málin samhljóða að kröfugerð og voru þingfest hér 7. desember s. á. Stefndi tók til varna í þeim öllum og gerði samhljóða kröfur, nema Í máli Þórunnar Björnsdóttur, þar sem krafist var frávís- unar á þeim forsendum, að hún hefði ekki aldurs vegna forræði á sakarefni. Eðli síns vegna var mál hennar fyrst tekið fyrir af undirrituðum dómara, og með dómi, uppkveðnum hér í bæjar- þinginu 22. júní 1973, var málinu vísað frá dómi. Síðan voru teknar skýrslur af stefnendum hinna málanna og vitnum, og 879 hafa skýrslurnar verið lagðar fram í þessu máli, þar sem ákveðið var að taka það fyrst til flutnings, en láta hin bíða á meðan. Þorsteinn J. Jónsson lögreglumaður gaf skýrslu um atburð bennan til lögreglustjóra, og er skýrsla hans ódagsett, en merkt „kæruskrá nr. 12851/1972“. Í skýrslunni kveðst hann hafa farið ásamt Þorsteini Steingrímssyni lögreglumanni í bifreið Þorsteins, Y 133, áleiðis á Vesturlandsveg, þar sem vitneskja hafði borist um það, að á þessum tíma mundu leggja af stað frá Reykjavík í bif- reiðinni Y 741 nafngreindir aðiljar, svo sem Benóný Ægisson og Karl Kristinn Júlíusson, auk einhverra fleiri, sem ekki var þá vitað, hverjir væru. Vegna máls, sem ávana- og fíkniefnadeild lögreglunnar hafði unnið að undanfarna daga, hafi för þessi þótt mjög grunsamleg, en öruggar heimildir hafi hermt, að ferðinni væri heitið í sumarbústað á Kjalarnesi, og þar sem nöfn alþekktra fíkniefnaneytenda og dreifenda hafi verið nefnd, auk áðurnefndr- ar rannsóknar fíkniefnamáls, hafi honum þótt ástæða til að at- huga, hverjir væru í bifreiðinni og hvort þau mundu vera með fíkniefni meðferðis. Eftir að bifreiðin hafði verið stöðvuð, hafi komið í ljós, að auk Benónýs ökumanns hafi þarna verið 7 manns, sem hafi haft mikinn farangur meðferðis, og flest fólk, sem hafi komið við sögu vegna fíkniefnamisferla. Því hafi Þótt rétt að kanna, hvort það hefði meðferðis fíkniefni, en mikil umferð bifreiða hafi verið um veginn og hafi því ekki þótt rétt að vekja meiri athygli en orðið var, þar sem forvitnir vegfarendur hafi Þegar stöðvað bifreiðar sínar, svo að til vandræða hafi horft. Fólkinu hafi verið kynnt ástæðan fyrir aðgerðum lögreglunnar og tilkynnt, að það yrði flutt á lögreglustöðina við Hverfisgötu til frekari athugunar, enda muni það sjálft hafa grunað, hver ástæða hafi verið til slíkra aðgerða. Fólk og bifreið hafi því verið flutt á lögreglustöðina. Þar hafi fólkið verið aðskilið og serð á því skyndileit og þá hafi fundist í vasa Karls J úlíussonar pípa, slík sem notuð sé við reykingar á hassi. Þetta hafi enn styrkt grun þeirra um, að ef til vill væri fólkið með fíkniefni með sér, en frekari leit, einnig í bifreiðinni, hafi ekki borið árang- ur og að leit lokinni hafi fólkinu verið leyft að fara. Í lok skýrslu sinnar tók Þorsteinn fram, að sumt af fólkinu hafi ekki viljað fara, hlíta boðum lögreglunnar, þegar bifreiðin var stöðvuð, og hafi orðið að beita það valdi og flytja það Þannig á lögreglustöð- ina. Við yfirheyrslurnar í sakadómi 25. október 1972 bar Þorsteinn J. Jónsson, að fáum dögum fyrir greindan atburð hafi fíkniefna- 880 deildinni borist vitneskja um, að ákveðnir aðiljar ættu von á bréfasendingum með fíkniefnum. Deildin hafi þegar haft í höndum nokkur slík bréf og hafi eitt þeirra verið stílað á Karl Júlíusson. Þetta bréf hafi verið opnað og í því hafi verið hass. Deildinni hafi ekki þótt ólíklegt, að Karl hafi fengið meira af hassi, og nokkrum dögum áður hafi Karl fengið keyptar meskalíntöflur. Nafn Benónýs Ægissonar hafi komið fram í yfirheyrslum í fíkni- efnadeildinni sem eins þeirra mörgu aðilja, sem taldir hafi verið viðriðnir meðferð fíkniefna. Lögreglunni hafi borist vitneskja um, að Benóný Ægisson og Karl Júlíusson ætluðu að fara úr borginni klukkan 2000 greindan dag og væri förinni heitið í sumarbústað skammt frá Reykjavík. Upplýsingar þessar hafi lög- reglan fengið sem trúnaðarmál og hafi Þorsteinn því ekki viljað gefa upplýsingar um heimildarmanninn. Fylgt hafi með, að fíkni- efni mundu vera með í ferðinni. Þorsteinn kvaðst hafa verið æðstur þeirra aðilja, er til hafi náðst hjá lögreglunni, þegar upp- lýsingarnar hafi borist, og hafi því tekið ákvörðun um að sitja fyrir bifreiðinni, þar sem hann hafi ekki náð til yfirmanna lög- reglunnar til að ráðgast við þá. Hann hafi þó náð sambandi við Hallvarð Einvarðsson, aðalfulltrúa saksóknara, og hafi skýrt hon- um frá málavöxtum og hafi Hallvarður ekki latt hann farar- innar. Eftir stöðvunina hafi fólkið verið flutt á nýju lögreglu- stöðina í lögreglubifreiðum, nema Edda Sverrisdóttir, sem flutt hafi verið í bifreið fólksins, sem hann hafi ekið, og hafi hún verið handjárnuð vegna mótþróa og m. a. hafi hún bitið hann í fingur, svo að hann hafi hlotið sex opin sár eftir hana. Tveir til þrír aðrir hafi einnig veitt mótþróa og hafi þeir og verið handjárnaðir. Þorsteinn hafi lagt ríka áherslu á það við starfsfélaga sína að gæta vel að höndum hinna handteknu, svo að þeir kæmu engu frá sér. Á lögreglustöðinni hafi enginn mótmælt leit eða veitt mótþróa við leitina. Hann hafi sjálfur verið við leitina á karl- mönnunum, en kvenfangavörður hafi leitað á stúlkunum. Þá hafi verið leitað í bifreiðinni og hafi hasshundurinn verið við þá leit. Viðbrögð hundsins hafi verið slík, að full ástæða hafi verið til að ætla, að hass væri í bifreiðinni, en ekkert slíkt hafi fundist. Á meðan hafi öll, nema ein stúlkan, verið geymd í fangaklefa, svo að þau hefðu ekkert samband hvert við annað. Ekki hafi verið farið fram á að fá heimild dómara til leitar, enda hafi engin mót- mæli við leit verið höfð uppi. Flest af þessu fólki hafi oftsinnis verið til yfirheyrslu hjá lögreglunni vegna gruns um misferli Í sambandi við fíkniefni og þrír aðiljanna hafi, áður en þetta skeði, 881 játað á sig stórfellt misferli í sambandi við meðferð fíkniefna. Kristbjörn Guðlaugsson, lögregluþjónnnr. 90, bar fyrir saka- dómi, að hann myndi ekki, hvort hann hafi heyrt sagt við fólkið, hvers vegna það væri handtekið. Hann bar, að hann hafi verið staddur á lögreglustöðinni, þegar leitað var á fólkinu, en hafi ekki verið við það sjálfur. Hann hafi ekki heyrt, að fólkið bæri fram mótmæli við leit, nema ef til vill stúlkan, sem mótþróann hafi veitt. Hann hafi ekki getað heyrt annað á fólkinu en að því væri kunn ástæðan til handtökunnar. Magnús Pálsson, lögreglumaður nr. 147, bar fyrir sakadómi, að hann ásamt Sævari Gunnarssyni lögreglumanni hafi verið staddur skammt frá Korpu í öðrum erindagerðum en þeim að handtaka ungmennin. Þá hafi komið kall til þeirra um að stöðva bifreið ungmennanna. Hann hafi þá gengið út á veginn og gefið bifreiðinni bendingu um að stöðva, en hún hafi ekki sinnt því og ekki stöðvað fyrr en nokkru síðar eftir stutta eftirför. Á staðnum hafi hann heyrt miklar orðahnippingar milli fólksins og Þorsteins Jónssonar og Þorsteins Steingrímssonar lögreglu- manna, sem hafi haft orð fyrir lögreglumönnunum. Ekki hafi hann heyrt við handtökuna, að fólkinu væri sagt berum orðum frá ástæðunum fyrir handtökunni, en niðri á lögreglustöð síðar hafi hann heyrt, að fólkinu hafi verið sagt frá þeim. Hann kveðst hafa verið við að handjárna einn piltinn, en hann hafi sýnt mót- þróa og ekki viljað koma með lögreglumönnunum. Pilturinn hafi látið af mótþróanum, þegar hann hafði verið handjárnaður. Hann kveðst ekki hafa verið við að leita á fólkinu og viti hann því ekki, hvort þau hafi mótmælt slíku. Sævar Gunnarsson, lögreglumaður nr. 95, bar fyrir sakadómi, að hann hafi ekki heyrt öll orðaskipti lögreglumanna við fólkið og geti því ekki um það borið, hvort fólkinu hafi við handtökuna verið sagt frá ástæðunni til hennar. Hann kveðst hafa heyrt fólkið tala um, að það væri alveg hissa á þessum aðgerðum, en í fanga- geymslunni hafi hann heyrt einhvern lögreglumann segja við einhvern úr hópnum, að hann hlyti að vita, hvers vegna hand- takan hefði farið fram. Hann hafi ekki verið við leit á fólkinu. Þórður Kristjánsson, lögregluþjónn nr. 112, bar fyrir sakadómi, að hann myndi ekki sérstaklega eftir orðaskiptum við fólkið við handtökuna og geti því ekki um það sagt, hvort því hafi sérstak- lega verið sagt frá ástæðunni. Hann hafi verið við að handtaka tvo pilta, sem hafi beitt mótþróa og neitað að koma. Hafi þeir verið handjárnaðir. Á leiðinni til borgarinnar hafi hann setið 56 882 hjá stúlku, sem hafi verið handjárnuð, og hafi það verið í bifreið fólksins, sem ekið hafi verið af Þorsteini Jónssyni. Hafi stúlkan mælt fúkyrði í garð lögreglunnar alla leiðina til lögreglustöðvar- innar við Snorrabraut. Hann hafi ekki verið við leit á fólkinu. Þorsteinn Steingrímsson, lögreglumaður nr. 55, bar fyrir saka- dómi, að hann hafi komið að Þorsteini Jónssyni, þar sem hann hafi verið í átökum við Eddu Sverrisdóttur, sem hafi verið alveg tryllt. Þá hafi komið að Leifur maður hennar og spurt að því, hvers vegna væri verið að handtaka þau og hvar handtökuheim- ildin væri. Hann hafi svarað því, að ekki ætti að handtaka þau, aðeins ætti að fá að leita hjá þeim í bifreiðinni og á þeim sjálfum að fíkniefnum. Leifur hafi þá orðið æfur og neitað allri sam- vinnu, neitað leit og öðru, sem farið hafi verið fram á við hann. Hafi þá ekki verið um annað að gera en að handtaka fólkið og flytja það á brott. Þegar komið hafi verið á lögreglustöðina við Snorrabraut, hafi verið leitað á fólkinu og Í bifreiðinni. Edda og einhver einn piltanna hafi neitað leit, en aðrir hafi ekki haft í frammi mótmæli. Jón Þór Þorbergsson, lögreglumaður nr. 123, bar fyrir saka- dómi, að hann hafi við handtökuna verið að færa einn úr hópn- um í lögreglubifreið. Sá hafi spurt, hvers vegna hann væri hand- tekinn, og hafi hann svarað honum, að það væri vegna gruns um, að hópurinn hefði fíkniefni undir höndum. Ekki hafi hann veitt athygli orðaskiptum, sem hafi átt sér stað milli annarra við handtðkuna. Hann minnist þess ekki að hafa heyrt einhvern úr hópnum mótmæla leit, hvorki við handtökuna né síðar. Hins vegar hafi einhverjir úr hópnum veitt mótþróa við handiökuna og hafi einhverjir verið settir í járn. Þórunn Björnsdóttir hefur hér fyrir dóminum borið, að þegar þau hafi komið út úr bílnum, hafi þeim verið skipað út á vegar- kantinn og þau hafi byrjað á því að spyrja, hvað væri að ske, út af hverju þau ættu að yfirgefa bifreiðina, en þá hafi þeim verið vísað, henni og annarri stelpu, Ágústu, í stóran lögreglubíl, sem þarna hafi verið, og þær hafi gegnt því strax. Benóný og Leifur hafi neitað að stísa upp í lögreglubifreiðina, nema að fá forsendur fyrir því, af hverju þeir væru handjárnaðir. Mikil umferð hafi verið þarna út úr bænum, svo að þarna hafi orðið svolitið „kaos““. Þar til hún hafi farið inn í bílinn, hafi hún staðið við hliðina á Þorsteini Jónssyni, og hún hafi aldrei heyrt hann segja, að verið væri að leita að fíkniefnum. Sjálf hafi hún spurt þá tvo lögregluþjóna, sem ekið hafi henni niður á stöð, út af hverju 883 þetta væri, og þeir hafi þá sagt, að hún ætti að vita þetta mæta- vel sjálf. Það hafi verið eina svarið, sem hún hafi fengið. Þegar þeim hafi verið sleppt frá lögreglustöðinni, hafi þau aftur spurt, út af hverju þetta hefði skeð og að þessi töf hefði verið gerð á þeirra ferðalagi, en þau hafi ekkert svar fengið. Leifur Hauksson hefur borið hér fyrir dóminum, að bifreiðin hafi verið stöðvuð þannig, að ekið hafi verið upp að henni og síðan hafi komið lögregluþjónn, Þorsteinn Jónsson, að hann minni, og skipað öllum út. Þau hafi öll strax farið út úr bifreiðinni og beðið strax um ástæðu fyrir þessu, en þau hafi ekkert svar fengið við því. Þarna hafi orðið dálítið „kaos“ á staðnum og síðan hafi Þorsteinn sagt „það er best, að þið komið með mér niður á stöð“. Hann hafi þekkt Þorstein í útliti. Þegar Þorsteinn hafi verið spurður um ástæðuna beint, þá hafi hann sagt, „þið fáið að vita það, þegar þið komið niður eftir“, en þau hafi þó aldrei fengið að vita ástæðuna. Þegar þau hafi staldrað aðeins við og sagt, að þau vildu fá þeirra ástæðu fyrir þessari handtöku, þá hafi ekkert verið meira með það, að það hafi verið skipað að setja þau í járn þarna nokkur þeirra, t. d. hann. Hann hafi verið í miðri setningu að ítreka það, að hann vildi fá ástæður fyrir þessu, og þá hafi bara verið gefið merki og þeir hafi tekið hann tveir upp á milli sín. Á lögreglustöðinni hafi verið leitað á þeim og eftir leitina hafi þau verið lokuð inni í klefa og ekkert fengið að vita, ekki nokkurn skapaðan hlut, fyrr en um það bil tveimur klukkutím- um síðar, að þá hafi þeim verið hleypt út. Engar nánari skýr- ingar hafi þá verið gefnar á þessu. Leitin hafi farið þannig fram, að hann hafi verið tekinn og færður inn fyrir úr biðsalnum og inn fyrir, þar sem fangelsið sé, og hafi ekki verið harkalegar aðfarir við hann, vegna þess að hann hafi lyft höndum og boðið þeim að leita á sér án orða, en hann hafi ekki verið spurður fyrir fram, hvort þeir mættu leita á honum. Leitin hafi ekki verið nákvæm, það hafi verið leitað á honum eins og hann stóð. Benóný Ægisson hefur hér fyrir dóminum borið, að hann hafi séð það, þegar hann var að aka upp í Mosfellssveit, að það var lögreglubifreið fyrir aftan hann. Hún hafi ekki gefið stöðvunar- merki, en síðar hafi þeir sett upp ljós, en hann hafi ekki búist við, að þeir væru að elta hann, þannig að hann hafi ekið áfram á umferðarhraða. Þeir hafi verið nokkuð langt fyrir aftan hann. Þegar komið hafi verið að Korpu, hafi hann séð aðra lögreglu- bifreið og þeir hafi veifað út höndum og þá hafi hann hægt ferð- ina og stoppað dálítið fyrir framan þá. Ökuhraði hans hafi verið 884 70 til 80 eða ef til vill 90 km á klst. Út úr jeppabifreið hafi Þor- steinn Jónsson stigið og sagt „takið þið þau og leitið á þeim og járnið þau, það er sjálfsagt þörf á því“. Þau hafi strax beðið um forsendur fyrir þessum aðgerðum, en eina svarið, sem hafi feng- ist, hafi verið, að þau vissu sjálfsagt vel, hvað væri að gerast. Sjálfur hafi hann þekkt vel Þorsteinana báða og hundinn, þannig að ekki hafi þurft vel greindan mann til þess að leggja saman tvo og tvo. Hann hafi spurt, hvort þeir hefðu heimild fyrir þessum aðgerðum, hvort þeir hefðu handtökuheimild eða heimild fyrir því, sem þeir voru að sækjast eftir, og hafi hann ekkert svar fengið við því, en honum hafi verið sagt að afhenda bíllyklana, en því hafi hann neitað. Þá hafi hann verið tekinn og hendurnar á honum snúnar fyrir aftan bak og lyklarnir kreistir úr höndum hans og síðan hafi hann verið járnaður og settur inn í lögreglu- bílinn. Hann kvaðst ekki hafa veitt mótspyrnu við leitinni og eftir hana hafi hann verið í fangaklefa einn til tvo tíma. Honum hafi fundist skrýtið, að engar skýrslur væru teknar af þeim, hann hafi spurt út í þetta, en honum hafi verið sagt, að þau skyldu bara fara. Hann hafi ekki verið beðinn um að gefa leyfi til leitar í bílnum. Edda Sverrisdóttir hefur borið hér fyrir dóminum, að hún hafi setið í framsæti í bifreið Benónýs og hún hafi séð lögreglubíl við Korpu og fyrir utan hann hafi lögregluþjónn staðið og veifað. Þá hafi hún litið aftur fyrir og þá hafi hún séð lögreglubíl og að hann hafi verið með rautt ljós. Þau hafi keyrt fram hjá þeim lögreglubíl, sem var staðnæmdur, en stoppað eftir svona 50 m. Þá hafi allt í einu allt orðið krökkt af lögregluþjónum. Mikil umferð hafi verið og stöðugur straumur út úr bænum. Hún hafi þekkt Þorstein, þar sem hún hafi verið nýbúin að sitja inni fyrir fíkniefnamisferli, og hann hafði yfirheyrt hana. Þarna hafi verið ringulreið. Þau hafi viljað fá að vita ástæðuna fyrir því, að hann væri að taka þau út úr bílnum og stöðva þau, og þau vildu fá að sjá pappíra upp á það, en hann hafi sagt, að þau ættu að koma með honum niður á stöð og þar fengju þau að sjá pappíra og slíkt. Þá hafi þau neitað að fara með honum. Hann hafi alltaf sagt „þið vitið vel, hvers vegna við erum að taka ykkur“. Hún hafi haft grun um það, vegna þess að Þorsteinn Jónsson vinnur fyrir fíkniefnaðeildina, en hann hafi aldrei sagt neitt beint út. Hún hafi verið sett í handjárn, vegna þess að hún hafi neitað að fara með þeim. Hún hefði ekki farið, nema hann hefði sýnt henni pappíra upp á það, að hann hefði leyfi til að taka þau þarna. 885 Þetta hafi hún sagt við Þorstein, þegar þau hafi lent í smáþrefi saman. Þá hafi hann tekið í höndina á henni, en hún hafi varist og svo hafi hún ekki vitað fyrr en það voru komnir tveir aðrir, og bá hafi verið snúið heiftarlega upp á handleggi hennar aftur fyrir bak og hún hafi verið sett í handjárn. Henni hafi verið hent inn í bílinn og lögreglumaður hafi hálflegið ofan á henni allan tím- ann, sem keyrt var í bæinn. Þegar hún hafi verið handjárnuð, hefi hún veitt mikinn mótþróa, að lokum hafi hún notað munn- inn, það hafi verið það eina, sem hún hafi getað gert, vegna þess að hún var bundin. Hún hafi bitið Þorstein Jónsson í fingurinn með mikilli ánægju. Oft hafi hún beðið Þorstein Jónsson um skýringu, en hann hafi bara þvælt tóma witleysu og enga skýr- ingu gefið. Á lögreglustöðinni hafi ekki verið leitað á henni og ekki hafi verið farið fram á það. Mánudaginn á eftir hafi hún farið á lögreglustöðina og reynt að ræða við Þorstein Jónsson, en það hafi verið útilokað, hann hafi ekki svarað neinum spurn- ingum. Aðspurð sagði Edda einnig, að hún hafi orðið mjög æst við þennan atburð, þegar hún var handtekin, þá hafi hún gert allt, sem hún gat, til að losna, „argað, gargað, bitið, sparkað og klórað“. Ágústa Hrönn Axelsdóttir hefur borið hér fyrir dóminum, að hún hafi setið frammi í bifreiðinni við hliðina á Eddu og að þau hafi heyrt í sírenu á lögreglubíl, þegar þau stoppuðu ekki strax við merki lögreglunnar. Lögreglubifreiðin hafi komið fram fyrir þau og stöðvað þau. Þau hafi beðið um skýringu, en lögreglu- þjónarnir hafi sagt, að þau ættu að vita, hvað það væri. Þó nokkuð hafi verið um, að bifreiðar, sem leið áttu um, hafi hægt á sér til þess að skoða, hvað um væri að vera. Á leiðinni niður á lögreglu- stöð hafi hún spurt lögregluþjón, út af hverju þetta væri. Hann hafi sagst ekkert vita. Hún kvaðst aldrei hafa heyrt neinn segja upp yfir hópinn, að það væri verið að leita að fíkniefnum. Á lög- reglustöðinni hafi kona leitað á henni og hún hafi ekki mótmælt leitinni. Aðspurð kvaðst Ágústa hafa fengið grun um, að hverju væri verið að leita, þegar konan hafi spurt, hvort Edda væri undir áhrifum einhvers. Aðspurð kvaðst Ágústa hafa verið kölluð fyrir út af fíkniefnamáli, en hún hafi ekki hitt Þorstein út af slíku. Ólafur Mogensen hefur hér fyrir dóminum borið, að hann hafi heyrt sírenuhljóð, áður en bifreiðin var stöðvuð, og þegar út var komið, hafi hann séð lögreglubíl þvert fyrir framan bifreið Þeirra. Þorsteinn Jónsson hafi sagt, að það ætti að leita á Þeim, en hann 886 hafi ekki sagt, að hverju ætti að leita. Hann hafi spurt lögregl- una, hver væri ástæðan fyrir þessum aðgerðum. Lögreglan hafi svarað, að þau vissu það. Á lögreglustöðinni hafi hann mótmælt leit, en þá hafi þeir tekið hann með valdi og leitað á honum. Hann hafi verið í um það bil klukkutíma í fangaklefa eftir leitina og síðan hafi þeim verið sagt, að þau mættu fara. Hann hafi séð Þorstein Jónsson, þegar þau fóru. Aðspurður kvaðst Ólafur hafa hlotið dóm fyrir fíkniefnamál, og áður en þessi atburður gerðist hafi hann verið kallaður fyrir rétt út af því máli. Karl Júlíusson hefur borið hér fyrir dóminum, að hann hafi heyrt sírenuvæl lögreglubifreiðarinnar, áður en bifreið þeirra stöðvaðist. Ekkert hafi verið sagt af hálfu lögreglunnar, hvers vegna þau væru stöðvuð. Á lögreglustöðinni hafi verið leitað á honum og hafi hann leyft það. Hann hafi verið með hasspípu í vasanum og hún hafi fundist. Hann hafi þekkt Þorstein Jónsson, og aðspurður kvaðst hann hafa verið í yfirheyrslum út af fíkni- efnamisferli, áður en þetta gerðist. Aðspurður kvaðst hann ekki hafa haft meðferðis hass til að reykja úr pípu sinni og að honum hafi ekki verið kunnugt um, að einhver annar í bifreið Benónýs hafi haft hass eða önnur fíkniefni meðferðis. Aðspurður hvort hann hafi reykt hass úr pípunni á Íslandi, þ. e. eftir að hann kom frá Kaupmannahöfn, eins og hann hafði lýst, þá svaraði hann: „Ég þori ekki að fara með það, en mér þykir það nú lík- legt“. Aðspurður sagði Karl, að hann hafi þekkt Þorstein og þess vegna hafi hann náttúrlega grunað, hvers vegna lögreglan hafði stoppað þau og að hverju hún væri að leita. Þorsteinn Jóhannes Jónsson, lögreglumaður nr. 31, hefur tví- vegis komið hér fyrir dóminn, þ. e. 14. september sl. og 24. maí al. Hann fullyrti, að hann hefði sagt upp yfir hópinn, að stöðvun hifreiðarinnar hafi verið vegna leitar að fíkniefnum. Ekki viti hann, hvort allir hafi heyrt það, en hann hafi einnig sagt það persónulega við Eddu Sverrisdóttur, en hann hafi aðallega átt í höggi við hana, þegar stöðvunin fór fram. Þetta hafi allt gerst mjög snögglega. Edda hafi orðið mjög vond og ráðist á hann og bitið og þeir hafi ekki séð sér annað fært en að færa hana í handjárn, vegna þess hvernig hún hagaði sér. Menn hafi farið að fljúgast á, en hann hafi verið búinn að leggja ríka áherslu á það við þá lögreglumenn, sem með honum hafi verið, að passa hendur fólksins, því að það sé það, sem þeir verði að gera í slíkum málum, þ. e. að fólkið komi ekki frá sér þeim efnum, sem þeir séu að leita að. Því hafi orðið að taka suma með valdi, sem ekki vildu 887 þýðast lögregluna, þegar hún bað þá að koma með sér. Þegar áflog verði, verði lögreglumennirnir að gæta þess, að fólkið hvorki meiði lögreglumennina né þeir fólkið, og eina leiðin til þess að fljúgast ekki á sé að setja fólkið í járn, svo að það sé viðráðan- legt. Þeir lögreglumennirnir hafi ekki vitað þá, að slíkur fjöldi fólks væri í bílnum. Þeir hafi aðeins vitað um tvo menn, þannig að þetta hafi orðið miklu viðameira en þeir höfðu búist við og því hafi þeir orðið að gera svona mikið. Það ástand hafi skapast vegna fjölda fólksins, að þeir hafi ekki treyst sér til að fara í leit bæði á fólkinu og í bílnum, sem þeir ætluðu að gera, þannig að hann hafi orðið að taka þá ákvörðun að færa allt saman niður á lögreglustöð strax. Það hafi einnig verið vegna hinnar miklu bílaumferðar og að fólk var farið að stöðva bifreiðar og hægja ferðina og sjá, hvað var að gerast, að þeir lögreglumennirnir sáu, að þeir mundu lenda þarna í vandræðum og jafnvel skapa vand- ræðaástand á veginum. Þegar á lögreglustöðina var komið, hafi hverjum verið gert skiljanlegt, að þeir væru að leita að fíkni- efnum og að þeir yrðu að fá leyfi til leitar, sem hafi verið veitt, enginn hafi mótmælt því. Edda hafi farið fram á að sjá heimildir til handtöku, pappíra og slíkt, en henni hafi verið tjáð, að bað væri ekki fyrir hendi, þeir væru ekki með neinn úrskurð um það að handtaka hana eða þetta fólk eða framkvæma leit. Lögreglu- mennirnir hafi haft upplýsingar um, að Benóný og Karl mundu vera Í bifreiðinni, en þegar til kom, hafi þeir þekkt fólkið allt og það hafi komið meira og minna við sögu fíkniefnamisferla og þá hafi þá strax grunað, að þarna mundi vera um að ræða fleiri, sem gætu hugsanlega verið með efni. Þorsteinn bar, að hann hefði þekkt þarna alla nema Ágústu Hrönn Axelsdóttur, allt þetta fólk hafði verið við yfirheyrslur, komið við sögu hjá lög- reglunni í sambandi við fíkniefnamál. Fíkniefni þau, sem Þor- steinn bjóst við að finna, hafi verið cannabisefni, þ. e. marijuhana og hass, svo og meskalíntöflur. Hann hafi vitað, að meskalín- töflurnar höfðu nýverið verið í umferð, og hafi hann grunað sterklega einn þessara aðilja um að vera með slíkar töflur. Fundur hasspípunnar á Karli Júlíussyni hafi styrkt mjög grun þeirra, að slík efni væru meðferðis. Þorsteinn bar og, að bifreið Benónýs hafi verið ekið með miklum hraða á móts við Dragháls, ekki minna en 100 km á klukkustund. Slíkur hraði hlaut að vekja grun og hefði einn getað leitt til þess að stöðva þurfti bifreiðina. Að- spurður um leitina bar Þorsteinn, að ekki hafi verið farið fram á leyfi til leitar á fólkinu, vegna þess að fólkið hafi leyft leit, 888 þegar þess hafi verið óskað. Aðspurður um tímann, sem þetta tók, bar Þorsteinn, að að hans mati hafi liðið einn og hálfur til tveir tímar, frá því að fólkið var stöðvað og þangað til það fór burt frá lögreglustöðinni. Einu spurningarnar, sem fram hafi komið hjá fólkinu, þegar það fór, hafi verið, hvort eitthvað hefði fundist. Hann hafi verið þarna nálægt, en hann hafi ekki kvatt hvern einstakan. Anna Ingvarsdóttir kvenfangavörður bar hér fyrir dóminum, að Þorsteinn Jónsson hafi komið með þrjár stúlkur umrætt kvöld inn á kvennadeild lögreglustöðvarinnar, þar sem hún var þá ein á vakt. Hún hafi kannast við eina stúlknanna, Eddu Sverrisdóttur, en hinar hafði hún aldrei séð. Edda hafði verið þarna í gæslu hjá þeim nokkuð lengi. Hún bar, að hún minntist þess að hafa ekki leitað á Eddu, þar sem hún hafi verið mjög æst. Hinum tveimur hafi hún leitað á, enda hafi þær verið mjög stilltar og leyft leit. Hún hafi ekki spurt þær, hvort hún mætti leita, þar sem hún sé ekki vön því, heldur telji hún, að búið sé að spyrja um slíkt, áður en komið sé með stúlkur upp til þeirra. Vakt hennar hafi lokið á miðnætti og þá hafi hún farið, en í því hafi Þorsteinn verið að koma upp til þess að sækja stúlkurnar og sleppa þeim lausum. Þorsteinn J. Jónsson bar hér fyrir réttinum 24. maí sl, að 18. júlí 1972, þ. e. þrem dögum áður en atburður þessi gerðist, hafi honum borist vitneskja frá tryggum heimildarmanni, að sala á meskalíntöflum hefði nýverið farið fram af hálfu Jóhanns Páls Valdimarssonar og Karls Júlíussonar. Þeir lögreglumennirnir hafi farið á staðinn og reynt að ná til aðilja, en misst af þeim og þá hafi þeir farið fram á það með aðstoð Ásgeirs Friðjóns- sonar, aðalfulltrúa lögreglustjóra, að fá húsleitarúrskurð hjá saka- dómara til að leita á heimilum Ásgeirs Heiðars Ásgeirssonar, Háaleitisbraut 43, Jóhanns Páls Valdimarssonar, Grenimel 21, Karls Júlíussonar að Vesturgötu 24 og Arnar Ingólfssonar að Öldugötu 54 og verkstæði Karls og Arnar að Vesturgötu 24. Grunur hafi fallið við þetta tækifæri á Benóný Ægisson, þar sem hann hafi rekið leðurverkstæði að Vesturgötu 24 ásamt þeim Karli Júlíussyni og Erni Ingólfssyni. Úrskurðurinn hafi þó ekki verið notaður, þar sem ætlun lögreglumannanna var að reyna að ná til aðilja þessara með efnin á sér, en þeir hafi ekki talið tækifæri til þess, þegar til kom. Aðili sá, sem hafi gefið þeim þessar upplýsingar, hafi verið í stöðugu sambandi við Þor- stein á þessum tíma og hann hafi tilkynnt honum, að Karl Júlíus- 889 son hafi farið úr bænum til þess að athuga húsakynni uppi í sveit og síðan hafi þessi sami aðili hringt í Þorstein að kvöldi hins 21. og tilkynnt um för Karls og Benónýs í bifreið Benónýs. Tveim vikum áður, þ. e. 7. júlí 1972, hafi stefnandi máls þessa ásamt Karli Júlíussyni og Erni Ingólfssyni verið boðaðir til yfir- heyrslu vegna bréfa, sem tollgæslan hafði tekið í sínar hendur vegna gruns um, að þau innihéldu hass, sbr. dskj. nr. 12 í máli þessu. Stefnandi hafi komið til yfirheyrslunnar, en hann hafi neitað allri vitneskju um bréf merkt honum og að hafa átt nokkra von á slíku. Hafi stefnandi vísað þessu algerlega frá sér og farið að svo búnu. Nánar aðspurður um leitina á lögreglustöðinni bar Þorsteinn, að ekki sé venja að spyrja, hvort leita megi á þeim, sem þurfi að setja í klefa til geymslu. Í þessu tilfelli hafi Þurft að setja hvern og einn í klefa, meðan leitað hafi verið í bílnum, til þess að einangra hvert frá öðru, ef fíkniefni kæmu í leitirnar, eins og svo sterkur grunur lék á. Grunurinn hafi enn styrkst frekar, þegar létta vínið fannst við leitina í bílnum, þar sem honum sé kunnugt um af störfum sínum, að algengt sé að neyta cannabisefna með léttum vínum. Málsástæður og lagarök. Stefnandi styður kröfur sínar þeim rökum, að handtaka sú, sem lögreglan hafi framkvæmt á honum, svo og frelsissvipting og leit á honum og í farangri hans í bifreið hafi verið ólögmæt. Krafa hans byggist beinlínis á 151. gr. laga nr. 82/1961, nú laga nr. 73/1973, um meðferð opinberra mála, sem fjalli um bætur fyrir handtöku, leit á manni og frelsisskerðingu, enda hafi 1) lögmælt skilyrði algerlega brostið til aðgerða þessara og 2) ekki hafi verið, eins og á stóð, nægilegt tilefni til nefndra aðgerða og þær hafi auk þess verið framkvæmdar á óþarflega hættulegan, særandi og móðgandi hátt. Hópurinn hafi verið stöðvaður án nokkurra skýringa af hálfu lögreglunnar. Þau hafi beðið um skýringu, en enga fengið. Þeim hafi aðeins verið sagt, að þau ættu að vita það. Augljóst sé, að aðgerðir lögreglunnar hafi sjálf- ar skapað þá ringulreið, sem hafi orðið eftir stöðvunina. Stöðv- unin sjálf hafi farið fram á mjög áberandi hátt og hafi dregið athygli manna að þessu mjög fljótlega. Hann og hópurinn hafi verið tekinn á lögreglustöðina og leitað á þeim án heimildar og hann og aðrir geymdir í fangaklefum í eina til tvær klukku- stundir og síðan sleppt, alveg án þess að nokkrar skýringar væru gefnar og nokkur skýrsla tekin. Allt þetta hafi verið vegna ein- hverra sögusagna um einhvers konar fíknilyfjamisferli. Slíkt sé 890 alls ekki nægjanleg ástæða til aðgerða sem þessara og hafi því handtökuna og leitina brostið lögmælt skilyrði. Jafnvel þótt skil- yrði hefðu verið fyrir hendi, hafi handtakan, eins og hún var framkvæmd, verið of formlaus til þess að vera lögleg, þar sem þeim voru ekki gefnar upp neinar ástæður. Ekki hafi heldur verið beðið um leyfi til leitar á þeim og síðan hafi hann og þau í hópn- um verið geymd í fangaklefa að nauðsynjalausu. Engin skýrsla hafi verið tekin og sýni það enn formleysi í aðgerðum lögregl- unnar, sem geri þær löglausar. Heimildir til handtöku séu undan- tekningar frá mannréttindaákvæðum og slíkar undantekningar verði að fara varlega með og komi þar til strangrar formkröfur. Lögreglan verði að koma fram með stillingu og ekki gerast offari, til þess að allt fari ekki úr böndum, eins og þarna hafi gerst. Lögreglan hafi þarna tekið mikla áhættu, of mikla, og samkvæmt beinum lagaheimildum 18. kafla laga um meðferð opinberra mála beri ríkisvaldið bótaskyldu í slíkum tilfellum. Stefnandi hafi einu sinni verið kallaður til lögreglunnar vegna bréfs, stílaðs á hann, sem hann hafi ekkert kannast við, og hann ætli ekki að þola slíka meðferð, sem þarna hafi átt sér stað, bótalaust, en það sé ekki bætur fyrir fjárhagslegt tjón, sem hann fari fram á, heldur nokkurs konar uppreisn æru í formi þeirrar bótagreiðslu, sem kafli laganna geri ráð fyrir. Slíkar bætur eigi beinlínis sam- kvæmt lögunum að vera aðhald fyrir lögreglu að fara eftir regl- um í störfum sínum. Hér hafi þeim reglum ekki verið fylgt. Bóta- krafan byggist á áðurnefndri 151. gr. laga nr. 73/1973, sbr. 150. gr., sbr. 154. gr. Eðli kröfunnar sé skaðabótakrafa og miskabóta- krafa, sbr. 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, og bygg- ist ábyrgð stefnda ríkissjóðs á réttarreglum um ábyrgð hins opinbera á skaðaverkum starfsmanna sinna. Réttur manna til bóta fyrir slíka ólögmæta handtöku, leit og frelsissviptingu sé grundvallarregla allra siðmenntaðra þjóða, enda sé hún tekin upp í samning Evrópuráðsins um verndun mannréttinda og mann- frelsis, sbr. 5. mgr. 5. gr. sem orðið hafi að lögum hér á landi. Samkvæmt 2. mgr. sömu greinar skuli hver sá maður, sem tekinn er höndum, án tafar fá vitneskju á máli, sem hann skilur, um ástæðurnar fyrir handtökunni og um sakir þær, sem hann er borinn. Þessa reglu hafi lögreglumennirnir brotið og að öðru leyti hafi engu skilyrði 61. gr. laga nr. 73/1973 verið fullnægt. Leitin, sem gerð hafi verið á stefnanda, hafi og orðið að byggjast á úrskurði dómara, sbr. 51. gr. laga nr. 73/1973 og 56. gr. sömu laga. Handtakan og leitin hafi ekki leitt neitt refsivert í ljós af 891 hálfu stefnanda og ekkert mál hafi verið höfðað gegn honum í framhaldi af þessum aðgerðum og sé réttmæti kröfu hans því augljóst. Stefndi styður sýknukröfu sína þeim rökum, að nægilegt til- efni hafi verið til framangreindra aðgerða af hálfu lögreglunnar, enda hafi aðgerðir þessar ekki verið framkvæmdar á óþarflega hættulegan, særandi og móðgandi hátt. Handtakan hafi verið heimil samkvæmt 4. tl. 61. gr. laga nr. 73/1973 og heimild til leitarinnar felist í VII. kafla sömu laga, sbr. 55. gr. laganna, sbr. 56. gr. Heimild til geymslu stefnanda í fangaklefanum felist í 63. gr. sömu laga. Eins og fram sé komið í málinu, hafi aðdragandi aðgerðanna verið sá, að Þorsteinn J. Jónsson lögreglumaður, sem starfi við ávana- og fíkniefnadeild lögreglunnar, hafi, rétt áður en þetta gerðist, verið að rannsaka stórfelldar bréfasendingar með bassi frá Kaupmannahöfn. Þar hafi verið bréf merkt stefnanda, Karli Júlíussyni og Erni Ingólfssyni. Fáum dögum síðar hafi lögreglumaðurinn fengið öruggar heimildir frá heimildarmanni, sem aðstoðað hafi lögregluna margsinnis við uppljóstrun fíkni- efnamisferla, um kaup Karls Júlíussonar og Arnar Ingólfssonar á meskalíntöflum og hafi sakadómari gefið út húsleitarúrskurð á hendur þeim. Sami heimildarmaður hafi tilkynnt Þorsteini um fyrirhugaða ferð Benónýs Ægissonar upp í Kollafjörð á ákveðnum tíma og í ákveðinni bifreið. Nafn Benónýs hafi oft komið fram í yfirheyrslum í fíkniefnamálum og Benóný hafi rekið leðurverk- stæði með þeim Karli og Erni Ingólfssyni að Vesturgötu 24. Þannig hafi leikið sterkur grunur á, að fíkniefni mundu vera meðferðis Í umræddri ferð, og rétt hafi því verið að sitja fyrir bifreiðinni og rannsaka hana og farþega. Upplýsingarnar um ferðir bifreiðar- innar hafi reynst réttar. Þegar bifreiðin hafi verið komin upp fyrir Dragháls, hafi hraði hennar verið aukinn mikið, allt upp í á að giska 100 km/klst, og hafi Benóný sagt hér fyrir réttinum, að hraðinn hafi getað verið 90 km/klst. Lögreglubifreiðin, sem fylgdi á eftir, hafi ekki náð að stöðva hana og þegar stöðvunarmerki hafi verið gefið uppi við Korpu, hafi hún heldur ekki stöðvast fyrr en við eftirför. Mikil umferð hafi verið úr bænum og ekki hafi verið unnt að stöðva bifreiðina á minna áberandi hátt. Þegar í ljós hafi komið, hve margir voru með bifreiðinni, hafi verið útilokað vegna fjöldans og hinna forvitnu vegfarenda að fram- kvæma nauðsynlega leit þarna á staðnum og hafi Þorsteinn því haft um tvennt að velja, að gefast upp og láta fólkið fara eða þá fá það niður á lögreglustöð. Þarna hafi verið um vandasamt verk 892 að ræða, þar sem gæta hafi þurft að því, að enginn spillti hugsan- legum sakargögnum, en fíkniefnin hass og meskalín séu fyrir- ferðarlítil. Sumir hafi hlýtt boðum um að fara upp í lögreglu- bifreið, þar á meðal stefnandi, en aðra hafi þurft að handjárna og taka með valdi. Þorsteinn hafi þekkt þarna alla, nema tvær stúlkur, af störfum sínum í fíkniefnamálum. Ljóst hafi verið, að alla hafi þurft að fara með, þar sem hver og einn gat verið með fíkniefni á sér, og leita varð í farangrinum. Á lögreglustöðinni hafi þurft að geyma fólkið einangrað hvert frá öðru, meðan leitað var í bifreiðinni, til þess að þau gætu ekki borið sig saman eða skotið sakargögnum undan. Leit á þeim hafi þurft að gera, bæði vegna þess að fjarlægja verður alla hættulega muni frá þeim, sem geymdur er í fangaklefa, og leita varð að sakargögnum. Hass- pípan í fórum Karls hafi styrkt gruninn og fundur létta vínsins í bifreiðinni svo og látbragð hasshundsins Prins við leitina. Ekk- ert hafi þó fundist og hafi fólkinu þá verið sleppt jafnskjótt. Allt þetta hafi tekið eins skamman tíma og frekast var unnt, stöðvun bifreiðarinnar hafi farið fram um klukkan 2200 og fólkið hafi verið laust um miðnættið og það hafi verið í fangaklefum, eftir að leit var gerð á því og meðan leitin í bifreiðinni stóð yfir. Þorsteinn hafi tilkynnt upp yfir hópinn eftir stöðvunina, hvers vegna hún væri gerð, og á lögreglustöðinni hafi hverjum og einum verið gert ljóst, að leit væri gerð að fíkniefnum. Af þessu sé ljóst, að í öllu hafi verið farið eftir reglum laga um meðferð opinberra mála við aðgerðir þessar. Eftir að hafa fengið upplýsingarnar um ferðir bifreiðarinnar um kvöldið, hafi Þorsteinn J. Jónsson árangurslaust reynt að ná til yfirmanna sinna í lögreglunni og hafi hann því sjálfur orðið að taka allar ákvarðair um hvert stig aðgerðanna og heimild til þeirra felist berum orðum í fyrrgreindum greinum laganna. Rétt sé og að geta þess, að fíkniefnabrot séu hér ný af nálinni og séu þau mjög sérstæð. Mjög erfitt sé að koma upp um þau, og slíkt sé nánast heppni, þar sem sakargögnin séu yfirleitt mjög auðfalin vegna smæðar, stundum næstum ósýnileg. Varakröfu sína styður stefndi þeim rökum, að verði stefnandi talinn eiga rétt á bótum úr hendi stefnda, beri einungis að dæma miskabætur, þar sem stefnandi hafi ekki orðið fyrir fjárhagslegu tjóni. Niðurstaða. Þegar litið er á rannsóknir Þorsteins J. Jónssonar, lögreglu- manns í fíkniefnamálum, rétt áður en atburður sá gerðist, er mál 893 þetta fjallar um og lýst hefur verið, verður að telja, að hann hafi mátt hafa rökstuddan grun um, að fíkniefni gætu verið með- ferðis í bifreið Benónýs Ægissonar, sem hann fékk upplýsingar um, og honum hafi því verið rétt og skylt að hefja af sjálfsdáðum rannsókn málsins og gera ráðstafanir til að afla sakargagna og gæta þess, að þau spilltust ekki, sbr. 35. gr. laga nr. 73/1973. Honum og lögreglumönnum undir hans stjórn var því rétt að stöðva bifreiðina, og verður ekki talið, að það hafi, eins og á stóð, verið gert á hættulegan, særandi eða móðgandi hátt. Sam- kvæmt 55. gr., sbr. 56. gr. laganna var lögreglumönnunum rétt að leita á farþegum bifreiðarinnar og í bifreiðinni og farangri, sbr. 48. gr., sbr. 51. gr. laganna. Í ljós kom við stöðvunina, að í bifreiðinni voru átta manns, og þar sem lögreglumennirnir voru níu talsins, verður að telja, að eins og á stóð, hafi leit á staðnum verið óframkvæmanleg og rétt hafi því verið að flytja fólkið á lögreglustöðina. Hér verður og að hafa í huga, að þeir, sem voru í bifreiðinni auk Benónýs og Karls, voru þekktir af Þorsteini J. Jónssyni vegna rannsókna hans í fíkniefnamálum: Edda Sverris- dóttir hafði nýverið setið inni fyrir fíkniefnamisferli, Leifur Hauksson, eiginmaður hennar, hafði játað á sig fíkniefnamisferli, sbr. dskj. nr. 31. Á því skjali svo og dskj. nr. 30 bera Leifur Hauksson og Edda Sverrisdóttir, að stefnandi hafi komið með cannabis og hass til þeirra, og nýlega hafði Þorsteinn kallað stefnanda fyrir vegna bréfs, merkt honum, og grunað var, að innihéldi hass. Ólafur Mogensen hafði nýverið verið í yfirheyrsl- um í fíkniefnamáli, sem lauk með dómi á hendur honum. Auk þessara voru tvær stúlkur í bifreiðinni, sem ekki voru þekktar. Verður því að telja, að hinn rökstuddi grunur um, að fíkniefni væru meðferðis, hafi þarna ekki nauðsynlega átt að hverfa. Handtakan var því lögleg samkvæmt 4. tl. 61. gr. laganna. Stefn- andi mótmælti ekki handtökunni né leit. Samkvæmt 63. gr. lag- anna var heimilt að geyma stefnanda og félaga hans einangraða hverja frá öðrum, meðan leit á hinum og í bifreiðinni fór fram. Stefnandi sat að hans eigin áliti í fangelsi í hálftíma til klukku- tíma. Ekki er upplýst í málinu, að farþegunum hafi við stöðvun- ina verið kynnt ástæða stöðvunarinnar og að hverju ætti að leita. Ekki verður þó talið, að það hafi skapað ringulreið, heldur er í ljós leitt, að þrjú úr hópnum veittu mótspyrnu, þegar þau fengu ekki að sjá handtöku- eða leitarheimild, sem lögreglunni sam- kvæmt ofansögðu var ekki nauðsyn á að hafa. Telja verður í ljós leitt, að fólkinu hafi verið kynnt ástæðan fyrir stöðvuninni og 894 leitinni, þegar á lögreglustöðina var komið, og verður það ekki talið of seint, eins og á stóð. Ekki verður talið, að stefnanda hafi verið haldið föngnum lengur en nauðsyn krafði. Heimilt var að láta stefnanda lausan, án þess að hann væri yfirheyrður um sakargiftir, enda hafði verið skráð nafn hans, fæðingardagur og heimilisfang. Samkvæmt þessu verður ekki talið, að bótakrafa stefnanda hafi stoð í 151. gr., sbr. 150. gr. laga nr. 81/1962, nú laga nr. 73/ 1973, og verður aðalkrafa stefnda um sýknu af öllum kröfum stefnanda því tekin til greina. Rétt er, að málskostnaður falli niður. Samkvæmt 3. tl. 154. gr. laga nr. 73/1973 ber að dæma ríkis- sjóð til að greiða málssóknarkostnað stefnanda, þar með talin laun lögmanns stefnanda, kr. 25.000. Garðar Gíslason, aðalfulltrúi yfirborgarðómara, kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, saksóknari ríkisins og fjármálaráðherra f. h. ríkis- sjóðs, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Jóns Bergsteins- sonar, í máli þessu. Málskostnaður falli niður. Málssóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun lögmanns stefnanda, Jóns E. Ragnarssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 25.000. 895 Finmtudaginn 20. nóvember 1975. Nr. 141/1974. Bæjarstjórinn á Ísafirði vegna hafnarsjóðs Ísafjarðar (Árni Guðjónsson hrl.) gegn Hraðfrystihúsinu Norðurtanga h/f (Hjörtur Torfason hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Lögtak. Vörugjald. Vítur. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Jón Öl. Þórðarson, fulltrúi bæjarfógetans á Ísafirði, hefur kveðið upp hinn áfrýjaða úrskurð. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 26. ágúst 1974, að fengnu áfrýjunarleyfi 21. s. m. Krefst hann þess aðallega, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi felldur og lagt verði fyrir fógeta að framkvæma lögtak hjá stefnda til tryggingar 26.643 krónum auk 11%% dráttarvaxta á mán- uði frá 1. júlí 1973 til greiðsludags og kostnaðar við lögtaks- gerð og uppboð, ef til kemur. Til vara krefst áfrýjandi þess, að lagt verði fyrir fógeta að framkvæma lögtak hjá stefnda til tryggingar 14.693 krónum auk 114% dráttarvaxta á mán- uði frá 1. júlí 1973 til greiðsludags og kostnaðar við lögtaks- gerð og uppboð. Í báðum tilvikum krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfryjaða úrskurðar. Þá krefst hann þess, að varakröfu áfrýjanda verði vísað frá Hæstarétti svo og að felldar verði niður vítur, sem í héraðs- dómi eru lagðar á umboðsmann stefnda í héraði. Loks krefst stefndi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I'vvir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. Kröfur sínar hér fyrir dómi hefur áfrýjandi einskorðað við vörugjald af þeim sjávarafla, sem stefndi tók á móti í aprílmánuði 1973. Telur hann, að heildarverðmæti þess afla 896 hafi numið alls 15.062.584 krónum. Vörugjald af því verð- mæti nemi 150.625 krónum. Stefndi hafi staðið skil á 123.982 krónum. Í aðalkröfu áfrýjanda er krafist lógtaks til trygg- ingar eftirstöðvunum, að fjárhæð 26.643 krónur, og er þá miðað við allan þann afla, er stefndi veitti viðtöku á framan- greindu tímabili. Tarakrafan lýtur hins vegar að vörugjaldi vegna afla, sem stefndi tók á móti af eigin skipum í apríl 1973. 1. Í 1. tl. 12. gr. hafnalaga nr. 48/1967 er veitt heimild til að leggja hafnargjöld á sjávarafla, sem lagður er á land á hafn- arsvæði. Eru gjöld þessi lögtakskræf samkvæmt 2. málsgr. 12. gr. sömu laga. Með 39. gr. hafnarreglugerðar fyrir Ísa- fjarðarkaupstað nr. 39/1973 er heimilað að leggja 1% vöru- gjald á heildarverðmæti sjávarafla, sem lagður er á land til vinnslu eða brottflutnings, en ákvæði þetta sækir lagastoð í 1. málsgr. 12. gr., sbr. 25. gr. hafnalaga. Með 39. gr. reglu- gerðar nr. 39/1973 er mælt svo fyrir, að kaupandi sjávar- afla innheimti „gjaldið hjá seljanda og er ábyrgur fyrir því til hafnarsjóðs, þótt hann vanræki innheimtu þess“. Eigi verður Talið, að 2. málsgr. 12. gr. hafnalaga nr. 48/18967 veiti heimild til lögtaks hjá kaupanda sjávarafla til trygg- ingar vörugjalds þess, sem stefna ber að innheimta og standa áfrýjanda skil á vegna móttöku afla frá skipum, er stefndi á eigi. Samkvæmt þessu ber að staðfesta þá niðurstöðu fó- geta, að synjað sé lögtaks fyrir greindum hluta af vörugjöld- um, en aðiljar eru sammála um, að þau nemi 11.950 krónum (26.613 = 14.693 krónur). 11. Með varakröfu áfrýjanda er krafist lögtaks hjá stefnda til tryggingar hafnargjöldum vegna afla, sem skip hans tvö lögðu upp í Ísafjarðarhöfn í apríl 1973 hjá fiskvinnslustöð stefnda. Þessi hluti kröfu áfrýjanda var að vísu eigi sér- greindur né studdur sérstökum rökum í héraði, en kröfu þessa þykir þó mega hafa uppi í Hæstarétti, eins og á stend- ur, enda duldist stefnda eigi, að lögtakskrafan um vörugjöld 897 tók m. a. til þessara skipa. Lögtaksheimild 2. málsgr. 12. er. hafnalaga tekur til greiðslu þessara vörugjalda. Stefndi vefengir í máli þessu, að heimilt sé við ákvörðun á „heildarverðmæti sjávarafla“ samkvæmt nefndri 39. gr. reglugerðar nr. 39/1973 að telja með gjald það, er greiða skal af afla til Stofnfjársjóðs fiskiskipa samkvæmt lögum nr. 58/1968, sbr. lög nr. 79/1968. Í 2. gr. laga nr. 79/1968 segir svo: „Þegar fiskiskip selur afla í innlendri höfn eða afhendir afla sinn til vinnslu án þess að sala fari fram, skal fiskkaupandi eða fiskmóttakandi Sreiða gjald til Stofnfjársjóðs fiskiskipa, er nemi 10% fisk- verðs, eins og það er ákveðið af Verðlagsráði sjávarútvegs- ins“. Gjald þetta er lagt á reikning þess fiskiskips, sem aflað hefur hráefnisins, svo sem fyrir er mælt í 4. gr. laga nr. 58/ 1968, sbr. 5. gr. laga nr. 79/1968. Í lögum nr. 58/1968 er kveðið á um ráðstöfun á fé þessu úr Stofnfjársjóði fiski- skipa til hagsbóta fyrir eiganda þess skips, sem lagði afla á land. Ákvæði 39. gr. reglugerðar nr. 39/1973 bindur framan- greinda gjaldskyldu við „heildarverðmæti sjávarafla“. Hefur það ákvæði næga stoð í 2. mgr. 12. gr. laga nr. 48/1967. Verður að skýra það orðalag svo, að Það taki í skiptum aðilja máls þessa m. a. til greiðslna, er fiskkaupandi innir af hendi til Stofnfjársjóðs fiskiskipa við kaup á sjávarafla. Haggar Það ekki niðurstöðunni, þótt fé þetta sé að nokkru leyti bundið og sé ráðstafað með sérstökum, lögmæltum hætti. Samkvæmt því ber að fallast á þá kröfu áfrýjanda, að lög- tak verði framkvæmt fyrir þeim hluta af lögtakskröfu, er stafar af greiðslu stefnda á framangreindu gjaldi til Stofn- fjársjóðs fiskiskipa. Svo sem greinir í úrskurði fógeta, telur stefndi, að sér beri innheimtuþóknun af vörugjaldi því, sem hér er um að ræða. Telur hann þá þóknun hæfilega ákveðna 10%. Stefndi verður að hlíta því samkvæmt 1. tl. 19. gr. hafna- laga nr. 48/1967, sbr. 39. gr. reglugerðar nr. 39/1973, að inn- heimta vörugjald, sem um er fjallað í málinu, og standa skil á því til áfrýjanda. Felst hvorki í greindum ákvæðum né öðrum réttarreglum heimild til að veita stefnda rétt til inn- o7 898 heimtuþóknunar af vörugjaldi, sem hann innheimtir eða geldur sjálfur. Samkvæmt reikningsgerð, er við nýtur í málinu, hefur stefndi þegar goldið þann hluta vörugjalds, sem stafar af afla eigin skipa, að undanskildu 1) vörugjaldi (1%) af þeim hluta af heildarverðmæti aflans (107), sem rót á að rekja til greiðsluframlags til Stofnfjársjóðs fiskiskipa, og 2) fjár- hæð vegna frádráttar stefnda á fé (10%), er hann taldi sér bera sem innheimtuþóknun. iru aðiljar sammála wm, að þessar Í} árhæðir nemi samtals 14.693 krónum. Stefndi heldur því eigi fram, að fjárskil hans við áfrýjanda feli í sér greiðslu á þessum fjárhæðum. Með vísan til framanskráðs ber að fella hinn áfrýjaða úr- skurð úr gildi og leggja fyrir fógeta að framkvæma lögtak hjá stefnda til tryggingar 14.693 krónum ásamt 9% ársvöxt- um frá 1. júlí 1973 til 15. júlí 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags svo 08 til tryggingar kostnaði við lögtaksgerð og uppboð, ef til kemur. Áfrýjandi var h „arflandi í kröfugerð sinni í héraði og gerði eigi skýra tölulega grein fyrir henni. Með hliðsjón af því og sakarefninu að öðru leyti þykir rétt, að málskostn- aður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Eigi verður séð, að umboðsmaður stefnda í héraði beri starfsmanni áfrýjanda á brýn valdnáðslu í greinargerð sinni. Hins vegar er þar kveðið of sterki að orði, og er það að- finnsluvert. Það athugast, að fógeti bókaði eigi skilríklega kröfur að- ilja í þinghaldi, þegar munnlegur málflutningur fór fram. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður er úr gildi felldur, og er lagt fyrir fógeta að framkvæma lögtak hjá stefnda, Hrað- frystihúsinu Norðurtanga h/f, til tryggingar 14.693 krónum auk 9% ársvaxta frá 1. júlí 1973 til 15. júlí 1974 og 13% ársvaxta frá þeim degi til greiðsludags og að C 899 auki til tryggingar kostnaði við lögtaksgerð og eftir- farandi uppboð. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði hæstaréttardómaranna Benedikts Sigurjónssonar og Björns Sveinbjörnssonar, Aðalkröfu sína hér fyrir dómi hefur áfrýjandi einskorðað við vörugjald af þeim sjávarafla, sem stefndi tók á móti í aprílmánuði 1973. Telur hann, að heildarverðmæti þess afla hafi numið alls 15.062.584 krónum. Vörugjald af því verð- mæti nemi 150.625 krónum. Stefndi hafi staðið skil á 123.989 krónum. Í máli þessu er krafið um eftirstöðvarnar, 26.642 krónur. Fjárhæð þessi hefur eigi sætt tölulegum andmælum. Í 1. tl. 1. mgr. 19. gr. hafnalaga nr. 48/1967 er veitt heim- ild til að legsja vörugjald á innfluttar og útfluttar vörur, þar á meðal sjávarafla, sem lagður er á land á hafnarsvæði. Gjöld Þessi eru lögtakskræf samkvæmt 2. mgr. 12. gr. sömu laga. Samkvæmt ákvæðum 39. gr. hafnarreglugerðar fyrir Ísa- fjarðarkaupstað nr. 39/1973 er heimilt að leggja 1% vöru gtald á heildarverðmæti sjávarafla, sem lagður er á land til vinnslu eða brottflutnings. Þá segir í reglugserðarákvæði Þessu: „Kaupandi aflans innheimtir gtaldið hiá seljanda og er áhyrgur fyrir því til hafnarsjóðs, þótt hann vanræki inn- heimtu þess“, Er innheimtunregla Þessi í samræmi við hina almennu innheimtureglu vörugjalda í upphafsákvæði 1. mr. 46. gr. reglugerðarinnar. Samkvæmt upphafsákvæðum 47. or. reglugerðarinnar eru öll vörugjöld lögtakskræf. Reglugerðar- ákvæði þessi hafa lagastoð í ákvæðum 1. og 2. mgr. 12. gr. og 25. gr. laga nr. 48/1967, sbr. og 3. #1. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 29/1885, Móttakandi vöru, sem greiða á af vörugjald, skal því inna Sjaldið af hendi til hafnarsjóðs án tillits til þess, hver er eig- andi vörunnar. Þá þykir mega skýra ákvæði 2. mgr. 19. gr. laga nr. 48/1967 og 47. gr. reglugerðar nr. 39/1978 svo, að heimilt sé að gera lögtak hjá móttakanda vöru til tryggingar 900 vörugjaldi, sem hann hefur eigi gert skil á. Samkvæmt þessu er heimilt að gera lögtak hjá stefnda til heimtu vörugjalda þeirra, sem honum ber réttilega að greiða. Við erum samþykkir rökum meiri hluta dómenda fyrir því, að telja skuli gjald til Stofnfjársjóðs fiskiskipa með heildarverðmæti afla, þegar vörugjald er ákveðið, og að stefnda beri eigi innheimtuþóknun af vörugjaldinu. Samkvæmt þessu ber að fella hinn áfrýjaða úrskurð úr gildi og leggja £yrir fógeta að framkvæma hið umbeðna lög- tak til tryggingar hinum umkröfðu fjárhæðum, þó þannig, að vextir ákveðast 9% frá 1. júlí 1973 til 15. júlí 1971 og 13% frá þeim degi til greiðsludags. Við erum samþykkir niðurstöðu meiri hluta dómenda um málskostnað og athugasemdir varðandi málið. Dómsorð: Hinn áfrýjaði trskurður er úr gildi felldur, og ber fógeta að framkvæma lögtak hjá stefnda, Hraðfrysti- húsinu Norðurtanga h/f, til tryggingar 26.643 krónum með 9% ársvöxtum frá 1. júlí 1973 til 15. júlí 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags svo og öllum kostnaði við lögtaksgerðina og eftirfarandi upp- boð, ef til kemur. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Úrskurður fógetaréttar Ísafjarðar 1. mars 1974. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 18. janúar sl., hófst með lögtaksbeiðni gerðarbeiðanda 11. desember 1973 hjá gerðarþola til tryggingar skuld að fjárhæð kr. 80.542. Gerðarþoli mótmælti framgangi hinnar umbeðnu gerðar, og fór þá fram gagnasöfnun, og var málið tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi. Gerir gerðarbeiðandi þær kröfur, að úrskurðað verði, að hin umbeðna gerð nái fram að sanga og gerðarþola verði gert að greiða honum málskostnað að skaðlausu samkvæmt taxta LMFÍ. Gerðarþoli gerir þær kröfur, að hin umbeðna gerð nái ekki fram að ganga og gerðarbeiðanda verði úrskurðað að greiða hon- um málskostnað að skaðlausu. 901 Málavextir eru þeir, að með reglugerð fyrir Ísafjarðarhöfn nr. 39/1973 var gjaldskrá fyrir viðlegu í höfninni breytt. Var í reglu- gerðinni ákveðið vörugjald, sem nemur, að því er varðar sjávar- afla, 1% af heildarverðmæti aflans samkvæmt 5. fl. 39. gr. nefndr- ar reglugerðar. Gerðarbeiðandi hafði bréflegt samband við gerðarþola 14. maí 1973 og fór þess á leit, að gerðarþoli skilaði skýrslum um keyptan afla. Eftir nokkrar bréfaskriftir af beggja hálfu, og þegar eyðu- blöð höfðu verið afhent gerðarþola, fyllti hann þau út og sendi gerðarbeiðanda. Með skýrslunum sendi gerðarþoli greiðslu og bréf, rskj. nr. 4 og 5. Í bréfunum kvaðst gerðarþoli hafa dregið frá heildarvörugjöldum 10% í innheimtulaun sér til handa, eins og segir í bréfinu, „eins og greitt er til annarra aðila, sem annast innheimtu vörugjalda fyrir hafnarsjóð Ísafjarðar“. Gerðarbeiðandi svaraði bréfum gerðarþola með bréfi, dags. 10. október 1973, rskj. nr. 6, og sagði, að gerðarþoli hefði engan rétt til innheimtuþóknunar og bæri honum því að standa skil á þeirri fjárhæð, sem hann hefði tekið sem innheimtulaun. Enn fremur tók gerðarbeiðandi fram, að vörugjald ætti einnig að reiknast af 10% framlagi gerðarþola til Stofnfjársjóðs fiskiskipa. Þessu bréfi svaraði svo gerðarþoli með bréfi, dags. 16. október 1973, rskj. nr. 7, og ítrekar rétt sinn til þóknunar fyrir innheimt- una og kvað álagningu vörugjalds á 10% framlag í Stofnfjársjóð fiskiskipa á misskilningi byggða. Þessu svaraði gerðarbeiðandi með bréfi, dags. 24. október 1973, og ítrekaði þá fyrri yfirlýsingar sínar. Landssamband íslenskra útvegsmanna óskaði þá úrskurðar sam- gönguráðherra um það atriði, hvort reikna skyldi vörugjald af 10% framlaginu til Stofnfjársjóðs fiskiskipa, og var úrskurður ráðuneytisins kveðinn upp 8. janúar 1974, rskj. nr. 13. Var niður- staða samgönguráðuneytisins sú, að greiða ætti vörugjald af framangreindu framlagi. Eins og fram hefur komið, eru kröfur gerðarbeiðanda þannig til komnar, að kröfufjárhæðin, kr. 80.542, er 1% vörugjald af 10% framlagi til Stofnfjársjóðs fiskiskipa og innheimtulaun 10%, sem gerðarþoli hefur reiknað sér af heildarvörugjöldum. Gerðarbeiðandi styður kröfugerð sína með skýrum ákvæðum 39. gr., 5. fl., reglugerð nr. 39/1973, sem sett er með stoð í lögum nr. 48/ 1967. Heildarverðmæti aflans sé það verð, sem fyrir hann er greitt án tillits til þess, hvort greiðsla heiti framlag til Stofnfjársjóðs fiskiskipa eða eitthvað annað. Stofnfjársjóður fiskiskipa sé til 902 þess stofnaður að veita eigendum fiskiskipa aðstoð við að standa straum af stofnkostnaði fiskiskipa, og þá fyrst og fremst með því að greiða afborganir og vexti af lánum þeim, sem þeim hefur verið veitt af Fiskveiðasjóði og tryggð með veði í skipinu, sbr. 2. gr. laga nr. 79 31. desember 1968, sbr. 2. gr. laga nr. 58 1. maí 1968. Það leiki því enginn vafi á því, að umrætt gjald renni til útgerðarinnar og sé því hluti af heildarverðmæti aflans. Varð- andi þann hluta kröfufjárhæðarinnar, sem byggist á 10% inn- heimtuþóknun gerðarþola, heldur gerðarbeiðandi því fram, að engin heimild sé til handa gerðarþola til slíkrar þóknunar. At- vinnurekendum beri samkvæmt lögum að standa skil á hinum ýmsu opinberu gjöldurn án þóknunar. Nægi hér að benda á, að innheimta atvinnurekenda á opinberum gjöldum starfsmanna sinna samkvæmt 46. gr. laga nr. 68/1971, sbr. reglugerð nr. 245/1963, 103. gr., er unnin, án þess að nein greiðsla komi fyrir. Innheimtu söluskatts annist og seljendur vöru og þjónustu kauplaust. Þó svo að samningar hafi einhvern tíma verið gerðir við aðra aðilja um 10% innheimtuþóknun, þá hafi um þá þóknun verið samið, Þegar útreikningur gjaldanna var miklu flóknari en nú er, auk þess að um miklu lægri fjárhæð var að ræða en nú er, Samn- ingur þessi, sem gerður er við þriðja aðilja, geti heldur ekki hafi gildi milli aðilja þessa máls. Gerðarþola sé skylt að innheimta gjöldin hjá viðskiptamönnum sínum og standa skil á þeim óskertum til gerðarbeiðanda. Séu gjöldin lögtakskræf hjá gerðarþola samkvæmt reglugerð nr. 39/ 1973, 39. gr., 5. fl, sbr. 47. gr., sbr. lög nr. 48/1967, 12. gr., 2. mgr., og 25. gr. sömu laga. Gerðarþoli byggir kröfur sínar í fyrsta lagi á því, að ekki sé heimilt lögum samkvæmt að gera lögtak hjá sér fyrir gjaldi, sem lagt sé á aðra aðilja, þ. e. í þessu tilviki viðskiptamenn gerðar- þola. Reglugerðarákvæði 39. gr., 5. fl, sbr. 47. gr. reglugerðar nr. 39/1973, sem kveður á um lögtak hjá fiskkaupendum fyrir vörugjöldum, álögðum á fiskseljendur, eigi sér ekki stoð í lögum. Gerðarþoli heldur því fram, að 10% gjald það, sem fiskkaup- endum sé gert að greiða til Stofnfjársjóðs fiskiskipa og greitt af fiskverði, eins og það er ákveðið af Verðlagsráði sjávarút- vegsins, geti ekki verið gjaldstofn til vörugjalda til hafnarsjóðs. Hér sé um sérstakt gjald að ræða, sem greitt er af fiskkaupend- um til fjármögnunar ákveðins sjóðs, og sé alveg fráleitt, að það geti orðið gjaldstofn til ákvörðunar annarra gjalda. Fiskkaup- 2 Sl £sAr endum sé gert að greiða ýmis önnur gjöld til fjármögnunar á 203 öðrum sjóðum. Munurinn sé aðeins sá, að í þeim tilvikum er miðað við verð vörunnar fullunninar, en hér sé miðað við verð óunninar vöru. Kröfu sína til 10% innheimtuþóknunar styður gerðarþoli þeim rökum, að ekki séu til nein lög, sem skyldi sig til að innheimta gjöldin án þóknunar. Þess vegna sé það samningsatriði milli sín cg gerðarbeiðanda, hvort gerðarþoli innheimti gjöldin eða ekki, og þá að sjálfsögðu gegn hæfilegri þóknun. Gerðarþoli bendir á, að með hafnarsjóði og skipaafgreiðslum á Ísafirði sé í gildi samn- ingur um innheimtu gjaldanna gegn 10% þóknun og sé það alls ekki opinberum aðiljum heimilt að mismuna svo borgurunum, að sumir fái greidd innheimtulaun en aðrir ekki. Niðurstaða. Gerðarbeiðandi hefur krafist þess, að fram fari hjá gerðar- þola lögtak fyrir vörugjöldum, sem lögð hafa verið á viðskipta- menn gerðarþola. Það er upplýst í málinu, að gerðarþoli hefur ekki innheimt gjöld þau, sem gerðarbeiðandi krefst lögtaks fyrir. Mismunurinn á þeim gjöldum, sem gerðarþoli hefur innheimt og staðið skil á, og þeim gjöldum, sem gerðarbeiðandi hefur lagt á viðskiptamenn gerðarþola, kr. 80.542, stafar annars vegar af því, að gerðarbeiðandi leggur gjöldin á hærri stofn en gerðarþoli, og hins vegar af 10% innheimtulaunum, sem gerðarþoli hefur reikn- að sér til handa. Í greinargerð lækkaði gerðarbeiðandi lögiaks- kröfuna niður í kr. 66.546 auk 12% dráttarvaxta á mánuði a kr. 33.344 frá 1. júlí 1973 til 30. september 1973 og 1 % dráttar- vaxta af kr. 66.546 frá 1. október 1973 til greiðsludags. Eins og fram hefur komið, eru umrædd gjöld lögð á viðskipta- menn gerðarþola, en ekki hann sjálfan. Það verður að telja, að il þess að innheimta megi opinber gjöld hjá öðrum en gjaldanda þeirra, þurfi skýlausa lagaheimild. Samkvæmt 12. gr. 2. mgr. laga nr. 48/1967 má taka hafnargjöld lögtaki. Ekki er unnt að skýra þessa lagagrein rýmra en svo, að hér sé átt við, að taka megi lögtak hjá gjaldandanum sjálfum. Í reglugerð nr. 39/1973, 39. gr., 5. Íl., sbr. 47. gr., 5. mgr. má taka hafnargjöld gjaldanda lögtaki hjá þriðja aðilja. Í 25. gr. laga nr. 48/1967 er talið upp, hvað setja skuli m. a. í reglugerð, og er þar ekki kveðið á um, að setja megi í reglugerð lögtaks- heimild hjá þriðja aðilja. Reglugerðarákvæði 39. gr., 5. fl., sbr. 47. gr. reglugerðar nr. 39/1973 hafa því ekki stoð í lögum, að því er varðar lögtaksrétt hjá öðrum en gjaldanda vörugjalda, og verð- 904 ur þegar af þeirri ástæðu að synja um framgang hinnar umbeðnu gerðar. Um ágreiningsatriði varðandi álögur á 10% framlag í Stofn- fjársjóð fiskiskipa verður ekki úrskurðað í þessu máli begar af þeirri ástæðu, að gerðarþoli er ekki réttur aðili þessa máls. Í máli þessu er einungis tekið til meðferðar, hvort gerðin fari fram eða ekki, og þar sem dómarinn hefur komist að Þeirri niður- stöðu, að gerðin fari ekki fram, geta aðiljar málsins ekki fengið úrskurð fógetaréttar um önnur ágreiningsmál sín í milli, eins og hvort gerðarþola sé heimilt að taka 10% innheimtuþóknun fyrir störf sín í þágu gerðarbeiðanda. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Það athugast, að umboðsmaður gerðarþola hefur haft í frammi óþinglegt orðbragð í greinargerð sinni. Er þar dróttað að starfs- manni bæjarins valdníðslu og embættishroka. Enn fremur er því dróttað að bæjaryfirvöldum, að þau hafi gert í því að koma út- gerð á Ísafirði á kné. Orðbragð af þessu tagi á ekki heima í mál- flutningi fyrir íslenskum dómstól, og ber að víta þessi ummæli umboðsmanns gerðarþola. Úrskurðarorð: Hin umbeðna gerð nær eigi fram að ganga. Málskostnaður fellur niður. 905 Föstudaginn 21. nóvember 1975. Nr. 163/1975. Ákæruvaldið gegn Jóhanni Jóhannssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson og Einar Arnalds. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 17. nóvember 1975, sem barst Hæstarétti 18. s. m., hefur varnaraðili samkvæmt heimild í 3. tölulið 172. gr. laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála skotið máli þessu til Hæstaréttar og krafist þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur. Með skírskotun til hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 17. nóvember 1975. Ár 1975, mánudaginn 17. nóvember, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Erni Höskuldssyni, kveðinn upp úrskurður þessi. Hinn 24. júní sl. var stolið rafmagnsritvél úr Tryggingastofnun ríkisins. Hinn 13. eða 14. október sl. var vél þessi seld Guðmundi Arasyni, forstjóra í þvottahúsinu Fönn, Langholtsvegi 113 hér í borg. Sá, sem seldi Guðmundi vélina, var Jóhann Jóhannsson, Eskihlíð 8 hér í borg. Guðmundur kvað Jóhann hafa selt sér tvær slíkar rafmagnsritvélar. Auk hinnar fyrrnefndu hefði hann keypt af honum rafmagnsritvél í mars sl. Þá kærði Guðmundur Arason Jóhann fyrir að hafa stolið umslagi með rúmlega kr.130.000 í af skrifborði sínu, þegar hann var þar staddur þann 13. eða 14. október sl. Jóhann Jóhannsson neitaði að hafa stolið ritvélinni úr Trygg- ingastofnun ríkisins og umslaginu með peningunum. Kvaðst hann 906 hafa keypt báðar ritvélarnar eflir auglýsingu í dagblaði og ekki muna, af hverjum hann keypi. Jóhann var hinn 29. október sl. úrskurðaður í 20 daga gæslu- varðhald, á meðan rannsókn málsins færi fram, og rennur sá tími út í dag. Við rannsókn málsins hefur komið í ljós, að vél sú, er Jóhann seldi Guðmundi Arasyni í marsmánuði, hefur verið stolið úr Verslunarskóla Íslands. Við húsleit heima hjá Jóhanni fannst þriðja ritvélin, ferðarit- vél af gerðinni Olivetti, og kvaðst Jóhann hafa keypt hana í fornverslun á Grettisgötu. Í ljós hefur komið, að vél þessari var stolið í innbroti, sem framið var í Gagnfræðaskóla Austurbæjar hinn 17. október 1973. Að minnsta kosti tveir tékkar úr fyrrgreindu umslagi, sem stolið var í þvottahúsinu Fönn, eru komnir fram með fölsuðu framsali. Er framsal á annan beirra vélritað með ritvél með sams konar stafagerð og er á Olivetti ritvélinni, sem fannst heima hjá Jóhanni Jóhannssyni. Rannsókn máls þessa er ekki nærri lokið ennþá. Virðist nauðsynlegt að kanna allar auglýsingar um ritvélar til sölu í dagblöðum borgarinnar. Þá þykir nauðsynlegt, að rithandar- sérfræðingur athugi framsalið á umræddum tékkum og beri sam- an við rithönd Jóhanns auk þess sem kanna þarf, ef hægt er, framburð hans um ferðaritvélina. Með vísan til framanritaðs svo og 1. tl. 67. gr. laga nr. 74/1974 þykir nauðsynlegt að framlengja gæsluvarðhald Jóhanns Jóhanns- sonar, svo ljúka megi rannsókninni, en 65. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 þykir ekki vera gæsluvarðhaldi þessu til fyrirstöðu, þar sem brot þau, er Jóhann er grunaður um, varða við XXVI. kafla almennra hegningarlaga og geta varðað hann fangelsis- refsingu. Ákveðst gæsluvarðhaldstíminn allt að 20 dögum. Úrskurðarorð: Gæsluvarðhaldsvist Jóhanns Jóhannssonar framlengist um 20 daga frá 17. nóvember 1975. 907 Þriðjudaginn 25. nóvember 1975. Nr, 105/1974. Jóhann Marel Jónasson (Kristján Eiríksson hri.) gegn Sigurði M. Helgasyni skiptaráðanda f. h. þrotabús Jóhanns Marels Jónassonar (Benedikt Blöndal hrl.) Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni vegna sjálfs síns og Cuper A/G (Jón N. Sigurðsson hrl.) Sveini Hauki Valdimarssyni hæstaréttar- lögmanni og Ágúst Fjeldsted hæstaréttarlögmanni (Benedikt Blöndal hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Úrskurður um gjaldþrotaskipti. Frávísun frá Hæstarétti. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 30. maí 1974. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi felldur og stefndu dæmt að greiða sér óskipt máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi Sigurður M. Helgason skiptaráðandi f. h. þrotabús Jóhanns Marels Jónassonar krefst þess, að hinn áfryjaði úr- skurður verði staðfestur og áfrýjanda dæmt að greiða máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi Jón N. Sigurðsson f. h. Cuper A/G krefst staðfest- ingar hins áfrýjaða úrskurðar, en krefst sýknu sjálfum sér til handa. Stefndi Sveinn Haukur Valdimarsson krefst sýknu. Stafndi Ágúst Fjeldsted krefst sýknu af kröfum áfrýjanda og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hata verið lögð fyrir Hæstarétt. Með bréfi 23. október 1973 fór Ágúst Fjeldsted hæstaréttar- 908 lögmaður þess á leit við skiptaráðandann í Reykjavík, að bú áfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta á ábyrgð um- bjóðanda hans, Joe Rose £ Sons Ltd. Beiðninni fylgdi m. a. endurrit dómssáttar, serðrar á bæjarþinsi Reykjavíkur 11. maí 1973 milli nefnds Joe Rose £ Sons Ltd. og áfrýjanda. Með bréfi 25. október 1973 beiddist Sveinn Haukur Valdi- marsson hæstaréttarlögmaður þess, að bú áfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta vegna nánar greindrar kröfu sam- kvæmt dómi bæjarþings Reykjavíkur í máli nr. 1007/1973 milli Björns Pálssonar og áfrýjanda. Þess er þó getanda, að önnur gögn máls benda til þess, að fjárnámsheimildin hafi í raun réttri verið dómssátt Í greindu bæjarþingsmáli, en eigi dómur. Gjaldþrotaskiptabeiðninni fylgdi endurrit árang- urslausrar fjárnámsgerðar. Gjaldþrotaskiptabeiðnirnar voru teknar fyrir í skiptarétti Reykjavíkur 9. nóvember 1973, en þá var málinu frestað til 11. janúar 1974. Þann dag var málinu enn frestað til 15. febrúar s. á. og síðan til 15. mars s. á. Með bréfi 15. febrúar 1974 fór Jón N. Sigurðsson hæsta- réttarlögmaður ft. h. Guper A/G þess á leit, að bú áfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta. Þeirri beiðni fylgdi endurrit dóms bæjarþings Reykjavíkur 23. Janúar 1974 í máli skipta- ráðanda á hendur m. a. áfrýjanda og endurrit úr fógetabók um fyrintöku fjárnámsbeiðni til fullnustu þeim dómi. Var gjaldþrotaskiptabeiðni þessi lögð fram í þinghaldi 15. mars 1974. Þann dag var málinu enn frestað til 22. s. m. Enn var málinu frestað til 5. apríl 1974 og síðan til 9. s. m., en þann dag fór fram munnlegur málflutningur um gjaldþrotaskipta- beiðnirnar. Kröfu sína fyrir Hæstarétti um, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi felldur, byggir áfrýjandi eingöngu á því, að í honum séu gjaldþrotaskiptabeiðendur eigi réttilega nafn- greindir. Verði helst af úrskurðinum ráðið, að framangrendir hæstaréttarlögmenn hafi í eigin nafni beiðst gjaldþrotaskipta á búi áfrýjanda. Umbjóðendur þeirra, sem þó séu hinir eigin- legu skiptabeiðendur, séu hins vegar ekki nafngreindir í úr- skurðinum. Sé úrskurðurinn gallaður að formi, sbr. 2. mgr. 909 190. gr. og 193. gr., sbr. 223. gr. laga nr. 85/1936, og beri því að fella hann úr gildi. Allir framangreindir hæstaréttarlögmenn kröfðust gjald- þrotaskipta á búi áfrýjanda fyrir hönd nafngreindra um- bjóðenda sinna, svo sem fyrr var greint. Sést þetta á gjald- þrotaskiptabeiðnunum sjálfum og öðrum gögnum máls. Áfrýjandi gat því eigi gengið þess dulinn, að hæstaréttarlög- mennirnir kröfðust eigi gjaldþrotaskiptanna Í eigin nafni, heldur vegna áður nefndra umbjóðenda sinna. Hann hefur þó hvorki áfrýjað málinu gagnvart skiptabeiðendunum Joe Rose k Sons Ltd. né Birni Pálssyni. Ber því að vísa málinu sjálfkrafa frá Hæstarétti, og haggar það ekki þeirri niður- stöðu, að áfrýjandi hefur stefnt hæstaréttarlögmönnunum Ágúst Fjeldsted og Sveini Hauki Valdimarssyni fyrir Hæsta- rétt. Rétt er, að áfrýjandi greiði 20.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti til steinda Sigurðar M. Helgasonar skipta- ráðanda f. h. þrotabús Jóhanns Marels Jónassonar og 10.000 krónur til stefnda Ágústs Fjeldsteds hæstaréttarlögmanns, en aðrir stefndu hafa ekki gert málskostnaðarkröfu. Aðfinnsluvert er, að í hinum áfrýjaða úrskurði eru skipta- beiðendur eigi nafngreindir á þann hátt, sem rétt hefði verið samkvæmt 2. mgr. 190. og 193. gr., sbr. 223. gr., laga nr. 85/ 1936. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Áfrýjandi, Jóhann Marel Jónasson, greiði stefnda Sig- urði M. Helgasyni skiptaráðanda f. h. þrotabús Jóhanns Marels Jónassonar 20.000 krónur og stefnda Á gúst Fjeld- sted hæstaréttarlögmanni 10.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. 910 Úrskurður skiptaréttar Reykjavíkur 19. apríl 1974. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 9. þ. m. að lokinni venju- legri gagnasöfnun og munnlegum málflutningi, er til komið með þeim hætti, er nú skal greina: Samkvæmt beiðnum frá Sveini Hauki Valdimarssyni hæstarétt- arlögmanni, dags. 25. október 1973, og Hákoni Árnasyni hæsta- réttarlögmanni f. h. Ágústs Fjeldsteds hæstaréttarlögmanns var gjaldþrotamál á hendur varnaraðilja þingfest 9. nóvem- ber 1973. Mætt var af hálfu allra aðilja, en frestur tekinn í málinu eftir ósk gerðarþola. Með bréfi, dags. 15. febrúar 1974, krafðist Jón N. Sigurðsson hæstaréttarlögmaður þess, að bú varn- araðilja yrði tekið til gjaldþrotaskipta, og var það þingfest og sameinað fyrri málunum, þegar þau komu í dóm 15. mars sl. Með samkomulagi mættra aðilja var málinu enn frestað eftir ósk varnaraðilja til föstudagsins 22. mars sl. Þegar það kom í dóm þann dag, var því festað vegna forfalla skiptaráðanda, sem haft hafði málið, og nú til 5. apríl. Í réttarhaldinu 5. apríl lagði lög- maður fram greinargerð gerðarþola, sbr. dskj. nr. 8, og verður nánar vikið að efni hennar hér á eftir. Var nú veittur frestur í málinu til munnlegs málflutnings, og fór hann fram þriðjudaginn 9. þ.m. að framfarinni árangurslausri sáttaumleitan. Í 1. gr. gjaldþrotaskiptalaganna nr. 25/1929 segir: „Bú einstakl- ings, firma eða félags er skylt að taka til gjaldþrotaskipta. ... Eftir kröfu lánarðrottins, ef hann sannar með árangurslausri að- för eða löghaldsgerð, eða með játningu skuldunauts, að bú hans krökkvi ekki fyrir skuldum“. Er úrlausn þessa máls fólgin í því að leysa úr spurningunni um, hvort skilyrði þessa lagaákvæðis sé fullnægt af hálfu skiptabeiðenda, og verður nú í því skyni vikið nánar að málsástæðum og gögnum aðilja. Eins og sést af því, sem að framan greinir, kom Jón N. Sigurðs- son hæstaréttarlögmaður sem skiptabeiðandi inn í málið á eftir tveimur hinna gerðarbeiðendanna, en hann hefur haft frumkvæði um munnlegan flutning málsins sem sóknaraðili og lagt málið í úrskurð. Við réttarhaldið 5. apríl var Hákon Árnason hæstaréttar- lögmaður mættur og lýsti þá yfir, að hann vildi samþykkja 3ja vikna frest í málinu sem seinasta frest. Við munnlegan flutning málsins var Hákon einnig mættur, en tók ekki til flutnings máls- ins. Enginn hinna þriggja gerðarbeiðenda hafa afturkallað skipta- beiðnir sínar. Sóknaraðili Jón N. Sigurðsson hefur í sínum málflutningi eink- 911 um skírskotað til gjaldþrotabeiðni sinnar á dskj. nr. 6 og dóms- gerða í fjárnámsgerð á dskj. nr. 7. Í beiðninni óskar hann eftir, að bú varnaraðilja verði tekið til gjaldþrotaskipta og að fjárnáms- kröfur umbjóðanda hans verði honum greiddar af eigum búsins ásamt vöxtum og kostnaði. Jafnframt vísar hann til bæði sinnar fjárnámsgerðar, sbr. dskj. 7 frá 23. janúar sl., og fjárnáms hinna gerðarbeiðendanna, sem raunar er sú sama, frá 4. október 1973, sem allar hafi reynst árangurslausar, þar sem ekki hafi verið bent á eignir, sem hægt væri að taka fjárnámi. Samkvæmt því væri ekki aðeins heimilt, heldur og skylt, að taka bú gerðarþola til gjaldþrotaskipta. Áður en frekar verður fjallað um málsástæð- ur aðilja, skal vikið nokkuð að fjárnámsgerð sóknaraðilja Jóns N. Sigurðssonar hæstaréttarlögmanns. Fjárnámskrafan nemur svissneskum frönkum 76.045.00 ásamt vöxtum og kostnaði, sbr. dskj. nr. 7. Við gerðina mætti varnar- aðili þessa máls ásamt lögmanni, og kvaðst hann ekki geta greitt, en lagði fram reikning á gerðarbeiðanda, samtals að fjárhæð svissneskir frankar 1i74.488.25. Sérstaklega var bent á, að gerðar- þoli ætti mjólkurísvélar í tollvörugeymslunni á Akureyri, sem kostað hafi samtals svissneska franka 17.060.00. Gerðarþoli hafi greitt vélar þessar með víxlum, sem eru innifaldir í fjárnáms- kröfunni, en gerðarþoli hafði gert kröfu um riftun á kaupum þessum við gerðarbeiðanda. Aðrar eignir en kröfur þessar á gerð- arbeiðanda kvaðst gerðarþoli ekki eiga. Lögmaður gerðarbeið- anda mótmælti kröfu þessari á umbjóðanda hans eða að hún sæti verið andlag fjárnáms. Jafnframt hefur hann mótmælt því, að nokkur riftun þeirra kaupa, sem fjárnámskrafan sé sprottin af, hafi farið fram af hálfu gerðarþola. Í lok bókunar fógeta segir: „Gerðinni, sem var að nokkru árangurslaus, lokið“. Ekki verður séð af bókuninni, að fjárnám hafi verið gert í neinu. Við fjár- námsgerðina lagði gerðarbeiðandi, sóknaraðili í máli þessu, fram dóm í bæjarþingsmálinu nr. 5608/1973: Jón N. Sigurðsson hæsta- réttarlögmaður f. h. Cuper A/G gegn Jómarco — Jómar ér Co. h/f og Jóhanni Marel Jónassyni, þar sem varnaraðiljar eru in soliðum dæmdir til að greiða sóknaraðilja svissneska franka 76.045.00 ásamt dráttarvöxtum og málskostnaði. Undir rekstri þessa máls hefur lögmaður varnaraðilja lagt fram ljósrit af bréfi til utanríkisráðuneytisins með áritaðri móttöku- kvittun, þar sem þess er óskað, að ráðuneytið sjái um, að hjálögð stefna á hr. Hans Umiker f. h. Cuper A/G Maschinenfabrik, 4147 Aesch, Kirchgasse, Basel, Switzerland, verði löglega birt. Í stefnu 912 þessari, sem er til sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 19. apríl 1974, gerir varnaraðili í máli þessu kröfu samtals að fjárhæð svissneskir frankar 174.488.25, eða sömu fjárhæð og framan- greindur reikningur nam. Sóknaraðili hefur mótmælt kröfum varnaraðilja í greindri stefnu, eins og áður greinir. Þó lýsti hann því yfir við munnlega málflutninginn, að til greina kæmi, að hann vildi taka til baka 4 vélar í tollvörugeymslunni á Akureyri að fjárhæð svissneskir frankar 17.060.00. Þá kveður sóknaraðili ólíklegt, að varnaraðili eigi háar kröfur á skjólstæðing hans, þar sem hann hafi ekki látið þær koma fram fyrr en raun er á og að hann hafi ekki tilkynnt skjólstæðingi hans um galla á mót- teknum vörum í tæka tíð. Lögmaður varnaraðilja kveður framangreinda stefnu hafa verið birta 15. mars sl. og verði málið þingfest 19. apríl 1974, eins og í stefnu greinir. Í andmælum sínum gegn kröfu sóknaraðilja skír- skotar hann til þess, að hann eigi kröfu upp á háar fjárhæðir hjá gerðarþola og sé rétt að ganga út frá því, að krafan sé góð og gild, þar til annað verði dæmt í málinu. ann kvað hafa verið minnst á kröfu þessa við fjárnámið, en þegar henni hafi verið mótmælt, hafi verið tæplega grundvöllur til að benda á hana sem eign, þar sem ekki hafi verið búið að stefna í málinu. Varnar- aðili telur, að fresta beri gjaldþrotamálinu um óákveðinn tíma, eða meðan fjallað sé um framangreinda kröfu fyrir dómstólunum. Loks hefur lögmaður varnaraðilja mótmælt því, að ekki hafi verið tilkynnt um galla á hinum keyptu vörum frá gerðarbeið- anda, það sé fjöldi bréfa til vitnis um hið gagnstæða. Varnaraðili telur sig eiga vel fyrir skuldum svo fremi sem Cuper A/G Maschinenfabrik eigi fyrir skuldum. Loks bendir varn- araðili á, að óeðlilegt sé, að gjaldþrotabeiðandi, þ. e. sóknaraðili, fái framgengt þeirri kröfu sinni að gera hann gjaldþrota og svifta hann þar með rétti yfir búi sínu, því með því öðlist hann íhlutun- arrétt um það, hvort varnaraðili geti náð rétti sínum. Samkvæmt stefnunni er krafan vegna andvirðis óseljanlegra véla og gallaðra og endursendra til seljanda, flutningskostnaður fyrir slíkar vélar, tapaður hagnaður og umboðslaun, vegna ferða- kostnaðar, vegna andvirðis varahluta í vélar, sem skjólstæðingur sóknaraðilja hafi borið ábyrgð á, og svo frv. og loks skaðabætur vegna eyðileggingar á erlendum lánaviðskiptum, og nema kröf- urnar alls svissneskum frönkum 174.488.25, eins og áður segir. Er í stefnunni nákvæm sundurliðun á kröfunni og ítarleg greinar- gerð fyrir henni. Ekki er þó ástæða til í þessu máli að rekja efni 913 stefnunnar frekar, þar sem það mál heyrir ekki undir þennan dómstól og ekki lagt þannig fyrir. Verður nú aftur vikið að því, hvort gerðarbeiðendur hafi full- nægt ákvæðum framan tilvitnaðrar greinar gjaldþrotaskiptalag- anna til að fá kröfur sínar teknar til greina um gjaldþrotaskipti hjá varnaraðilja. Samkvæmt endurritum fógetagerða samkvæmt dskj. nr. 2 og ð, sem raunar er sama gerðin, var kona varnaraðilja mætt við gerðina og gat ekki vísað á eignir til fjárnáms, og reyndist gerðin því árangurslaus. Verður þá athugað um þýðingu fjárnámsgerðar- innar, sem sóknaraðili Jón N. Sigurðsson hæstaréttarlögmaður lét fara fram 23. janúar sl. og rakið er að framan. Við gerð þessa bendir varnaraðili á vélar, sem munu vera 4, í tollvörugeymsl- unni á Akureyri að kostnaðarverði svissneskir frankar 17.060.00, en jafnframt kemur fram, að hann krefjist riftunar á kaupum vélanna vegna galla á þeim, og má því ætla, að þær séu lítils virði, enda ekki vitað til, að fjárnám hafi verið gert í þeim. Ekki verður því annað sagt en að fjárnámsgerð þessi hafi einnig verið árang- urslaus. Samkvæmt því verður að fallast á það með sóknaraðilja, að fullnægt sé ákvæðum áðurnefndrar lagagreinar til að skylt sé að taka bú varnaraðilja til gjaldþrotaskipta. Þar sem þessum skilyrðum þykir þannig fullnægt, þykir ekki vera efni til að fresta málinu um óákveðinn tíma eða meðan framangreint sjó- og verslunardómsmál er óútkljáð fyrir dómstólunum. Verður krafa sóknaraðilja því tekin til greina. Sigurður M. Helgason borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Bú Jóhanns Marels Jónassonar, Hverfisgötu 28, Reykjavík, fædds 30. júní 1926, nafnnr. 4979-3080, er tekið til gjald. Þrotaskiptameðferðar. 58 914 Þriðjudaginn 25. nóvember 1975. Nr. 106/1974. Jómarco — Jómar og Co h/f (Kristján Eiríksson hrl.) gegn Sigurði M. Helgasyni skiptaráðanda f. h. þrotabús Jómarco — Jómar og Co h/f Gialdheimtunni í Reykjavík (Benedikt Blöndal hrl.) Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni vegna sjálfs sín og Cuper A/G (Jón N. Sigurðsson hrl.) Sveini Hauki Valdimarssyni hæstaréttar- lögmanni og Benedikt Blöndal hæstaréttarlögmanni (Benedikt Blöndal hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Úrskurður um gjaldþrotaskipti. Frávísun frá Hæstarétti. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 30. maí 1974. Krefst hann þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði úr gildi folldur og stefndu dæmt að greiða sér óskipt málskostn- að fyrir Hæstarétti. Stefndi Sigurður M. Helgason skiptaráðandi f. h. þrotabús Jómarco — Jómar og Co h/f og Gjaldheimtan í Reykjavík krefjast þess, að hinn áfrýjaði úrskurður verði staðfestur og áfrýjanda dæmt að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti. Stefndi Jón N. Sigurðsson f. h. Guper A/G krefst stað- festingar hins áfrýjaða úrskurðar, en krefst sýknu sjálfum sér til handa. Stefndi Sveinn Haukur Valdunarsson krefst sýknu af kröf- um áfryjanda. Stefndi Benedikt Blöndal krefst sýknu af kröfum áfrýjanda og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. 915 Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Með bréfi 23. október 1973 fór Benedikt Blöndal hæsta- réttarlögmaður þess á leit við skiptaráðandann í Reykjavík, að bú áfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta á ábyrgð um- bjóðanda hans, Herberts Marinóssonar. Beiðninni fylgdi m. a. endurrit fjárnámsgerðar, er fram fór hjá áfrýjanda 22. maí 1973 að kröfu Herberts Marinóssonar. Var hún árituð um, að hin fjárnumdu verðmæti hefðu verið seld á nauðungar- uppboði 4. júlí 1973, án þess að nokkuð kæmi upp í fjárnáms- kröfuna. Með bréfi 25. október 1973 beiddist Sveinn Haukur Valdi- marsson hæstaréttarlögmaður þess, að bú áfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta vegna kröfu samkvæmt dómi bæjar- þings Reykjavíkur í máli Björns Pálssonar segn áfrýjanda. Þess er þó getanda, að önnur gögn máls benda til þess, að fjárnámsheimildin hafi verið dómssátt í greindu bæjarþings- máli, en eigi dómur. Gjaldþrotaskiptabeiðninni fylgdi endur- rit árangurslausrar fjárnámsgerðar til fullnustu kröfu þess- arar. Gjaldþrotaskiptabeiðnirnar voru teknar fyrir í skiptarétti Reykjavíkur 9. nóvember 1973, en þá var málinu frestað til 11. janúar 1974. Þann dag var málinu enn frestað til 15. febrúar s. á. og síðan til 15. mars s. á. Með bréfi 15. febrúar 1974 fór Jón N. Sigurðsson hæsta- réttarlögmaður f. h. Cuper A/G þess á leit, að bú áfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta. Þeirri beiðni fylgdi endurrit dóms bæjarþings Reykjavíkur í máli skiptabeiðanda á hendur m. a. áfrýjanda og endurrit úr fógetabók um fyrirtöku fjár- námsbeiðni til fullnustu þeim dómi. Var gjaldþrotaskipta- heiðni þessi lögð fram í þinghaldi 15. mars 1974. Þann dag var málinu enn frestað til 22. s. m. Enn var málinu frestað til 5. apríl 1974 og síðan til 9. s. m. Með bréfi 25. mars 1974 fór Gjaldheimtan í Reykjavík þess á leit, að þú áfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta. Sú sjaldþrotaskiptabeiðni var lögð fram í málinu 9. apríl 1974, en þann dag fór fram munnlegur málflutningur fyrir skipta- rétti um gjaldþrotaskiptabeiðnirnar. 916 Kröfu sína fyrir Hæstarétti um, að hinn áfrýjaði úrskurður rerði úr gildi felldur, byggir áfrýjandi eingöngu á því, að í hinum áfrýjaða úrskurði séu eigi réttilega nafngreindir aðrir gjaldþrotaskiptabeiðendur en Gjaldheimtan í Reykjavík. Verði helst af úrskurðinum ráðið, að framangreindir hæsta- réttarlögmenn hafi í eigin nafni beiðst gjaldþrotaskipta á búi áfrýjanda. Umbjóðendur þeirra, sem þó séu hinir eiginlegu skiptabeiðendur, séu hins vegar ekki nafngreindir í úrskurð- inum. Sé úrskurðurinn gallaður að formi, sbr. 2. mgr. 190. gr. og 193. gr., sbr. 223. gr. laga nr. 85/1936, og beri því að fella hann úr gildi. Allir framangreindir hæstaréttarlögmenn kröfðust gjald- þrotaskipta á búi áfrýjanda fyrir hönd nafngreindra umbjóð- enda sinna, svo sem fyrr var greint. Sést þetta á sjaldþrota- skiptabeiðnunum sjálfum og öðrum gögnum máls. Áfrýjandi gat því eigi gengið þess dulinn, að hæstaréttarlögmennirnir kröfðust eigi gjaldþrotaskiptanna í eigin nafni, heldur vegna áður nefndra umbjóðenda sinna. Hann hefur þó hvorki áfrýj- að málinu gagnvart skiptabeiðendunum Herbert Marinóssyni né Birni Pálssyni. Ber því að vísa málinu sjálfkrafa frá Hæstarétti, og haggar það ekki þeirri niðurstöðu, að áfrýj- andi hefur stefnt hæstaréttarlögmönnunum Benedikt Blöndal og Sveini Hauki Valdimarssyni fyrir Hæstarétt. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 20.000 krón- ur til stefnda Sigurðar M. Helgasonar skiptaráðanda f. h. þrotabús Jómarco — Jómar og Co h/f og 10.000 krónur til hvors hinna stefndu Benedikts Blöndals og Gjaldheimtunnar í Reykjavík. Aðfinnsluvert er, að í hinum áfrýjaða úrskurði eru skipta- beiðendur eigi nafngreindir á þann hátt, sem rétt var sam- kvæmt 2. mgr. 190. gr. og 193. gr., sbr. 223. gr. laga nr. 85/ 1936. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Áfrýjandi, Jómarco — Jómar og Co h/f, greiði máls- 917 kostnað fyrir Hæstarétti til stefnda Sigurðar M. Helga- sonar skiptaráðanda f. h. þrotabús Jómarco — Jómar og Co h/f, 20.000 krónur, og til stefndu Benedikts Blöndals hæstaréttarlögmanns og Gjaldheimtunnar í Reykjavík, 10.000 krónur til hvors. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Úrskurður skiptaréttar Reykjavíkur 19. apríl 1974. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 9. þ. m. að lokinni venju- legri gagnasöfnun og munnlegum málflutningi, er til komið með þeim hætti, er nú skal greina: Samkvæmt beiðnum frá Hákoni Árnasyni hæstaréttarlögmanni f. h. Benedikts Blöndals hæstaréttarlögmanns, dags. 23. október 1973, og Sveins Hauks Valdimarssonar hæstaréttarlögmanns, dags. 25. október s. á. var gjaldþrotamál á hendur varnaraðilja þing- fest hér fyrir dómi 9. nóvember 1973. Mætt var í málinu af hálfu allra aðilja, en frestur tekinn í málinu að beiðni forsvarsmanns gerðarþola. Með bréfi, dags. 15. febrúar 1974, krafðist Jón N. Sig- urðsson hæstaréttarlögmaður þess, að bú varnaraðilja yrði tekið til gjaldþrotaskipta, og var það þingfest og sameinað fyrri mál- unum, þegar þau komu í dóm 15. mars sl. Með samkomulagi mættra aðilja var málinu enn frestað eftir ósk varnaraðilja til föstudagsins 22. mars sl. Þegar málið kom í dóm þann dag, var því frestað vegna forfalla skiptaráðanda, sem haft hafði málið, og nú til 5. apríl. Nú var veittur frestur í málinu til þriðjudags 9. apríl sl. Í því réttarhaldi var lögð fram ný gjaldþrotaskiptabeiðni á gerðarþola frá Gjaldheimtunni í Reykjavík ásamt árangurs- lausri fjárnámsgerð og það mál sameinað hinum fyrri, og fór í því sama réttarhaldi fram munnlegur málflutningur í málinu, eftir að árangurslaus sáttaumleitan hafði farið fram með aðiljum. Í 1. gr. gjaldþrotaskiptalaganna nr. 25/1929 segir: „Bú einstakl- ings, firma eða félags er skylt að taka til gjaldþrotaskipta. ... Eftir kröfu lánarðrottins, ef hann sannar með árangurslausri að- för eða löghaldsgerð, eða með játningu skuldunauts, að bú hans hrökkvi ekki fyrir skuldum“. Er úrlausn þessa máls fólgin í því að leysa úr spurningunni um, hvort skilyrði þessa lagaákvæðis sé fullnægt af hálfu skiptabeiðenda, og verður nú í því skyni vikið nánar að málsástæðum og gögnum aðilja. 918 Eins og sést af því, sem að framan greinir, kom Jón N. Sigurðs- son hæstaréttarlögmaður sem skiptabeiðandi inn í mál þetta á eftir tveimur hinna gerðarbeiðendanna, en hann hefur haft frum- kvæði um munnlegan flutning málsins sem sóknaraðili og lagt málið í úrskurð. Við munnlegan flutning málsins var Hákon Árna- son hæstaréttarlögmaður mættur, en tók ekki til flutnings máls- ins. Enginn hinna fjögurra skiptabeiðenda hafa afturkallað beiðnir sínar. Sóknaraðili Jón N. Sigurðsson hefur í sínum málflutningi eink- um skírskotað til gjaldþrotabeiðni sinnar á dskj. nr. 6 og dóms- gerða í fjárnámsgerð á dskj. nr. 7. Í beiðninni óskar hann eftir, að bú varnaraðilja verði tekið til gjaldþrotaskipta og að fjárnáms- kröfur umbjóðanda hans verði honum greiddar af eignum búsins ásamt vöxtum og kostnaði. Jafnframt vísar hann bæði til sinnar fjárnámsgerðar, sbr. dskj. nr. 7 frá 23. janúar sl., og fjárnáma hinna gerðarbeiðendanna, sem allar hafa reynst árangurslausar, þar sem ekki hafi verið bent á eignir, sem hægt væri að taka fjár- námi. Samkvæmt því væri ekki aðeins heimilt. heldur og skylt, að taka bú gerðarþola til gjaldþrotaskipta. Áður en frekar verður fjallað um málsástæður aðilja, skal vikið nokkuð að fjárnámsgerð sóknaraðilja Jóns N. Sigurðssonar hæstaréttarlögmanns. Fjárnámskrafan nemur svissneskum frönkum 76.045.00 ásamt vöxtum og kostnaði, sbr. dskj. nr. 7. Við gerðina mætti varnar- aðili þessa máls ásamt lögmanni, og kvaðst hann ekki geta greitt, en lagði fram reikning á gerðarbeiðanda, samtals að fjárhæð svissneskir frankar 174.488.25. Sérstaklega var bent á, að gerðar- þoli ætti mjólkurísvélar í tollvörugeymslunni á Akureyri, sem kostað hafi samtals svissneska franka 17.060.00. Gerðarbþoli hafi greitt vélar þessar með víxlum, sem séu innifaldir í fjárnáms- kröfunni, en gerðarþoli hafi gert kröfu um riftun á kaupum þess- um við gerðarbeiðanda. Aðrar eignir en kröfur þessar á gerðar- beiðanda kvaðst gerðarþoli ekki eiga. Lögmaður gerðarbeiðanda mótmælti kröfu þessari á umbjóðanda hans eða að hún gæti verið andlag fjárnáms. Jafnframt hefur hann mótmælt því, að nokkur riftun þeirra kaupa, sem fjárnámskrafan sé sprottin af, hafi farið fram af hálfu gerðarbola. Í lok bókunar fógeta segir: „Gerðinni, sem var að nokkru árangurslaus, lokið“. Ekki verður séð af bók- uninni, að fjárnám hafi verið gert í neinu. Við fjárnámsserðina lagði gerðarbeiðandi. sóknaraðili í máli þessu, fram dóm í bæjar- þingsmálinu nr. 5608/1973: Jón N. Sigurðsson hæstaréttarlög- snar A /0 sagn Tíámaroa Tímar Q- (la BL maður Í. h. Cuper A/Ar gegn Jómarco — JÖöMAar ér LG h/f og Jó- 919 hanni Marel Jónassyni, þar sem varnaraðiljar eru in soliðum dæmdir til að greiða sóknaraðilja svissneska franka 76.045.00 ásamt dráttarvöxtum og kostnaði. Undir rekstri þessa máls hefur lögmaður varnaraðilja lagt fram ljósrit af bréfi til utanríkisráðuneytisins með áritaðri mót- tökukvittun, þar sem þess er óskað, að ráðuneytið sjái um, að hjálögð stefna á hr. Hans Umiker f. h. Cuper A/G Maschinenfabrik, 4147, Kirchgasse, Basel, Switzerland, verði löglega birt. Í stefnu þessari, sem er til sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 19. apríl 1974, gerir varnaraðili í máli þessu kröfu samtals að fjárhæð svissneskir frankar 174488.25, eða sömu fjárhæð og framan- greindur reikningur nam. Sóknaraðili hefur mótmælt kröfum varnaraðilja í greindri stefnu, eins og áður greinir. Þó lýsti hann því yfir við munnlegan flutning málsins, að hann vildi taka til baka fjórar vélar í tollvörugeymslunni á Akureyri að fjárhæð svissneskir frankar 17.060.00. Þá telur sóknaraðili ólíklegt, að varnaraðili eigi háar kröfur á skjólstæðing hans, þar sem hann hafi ekki látið þær koma fram fyrr en raun er á og að hann hafi ekki tilkynnt skjólstæðingi hans galla á mótteknum vörum í tæka tíð. Lögmaður varnaraðilja kveður framangreinda stefnu hafa verið birta 15. mars sl. og verði málið þingfest 19. apríl 1974, eins og í stefnu greinir. Í andmælum sínum gegn kröfu sóknaraðilja skír- skotar hann til þess, að hann eigi kröfu upp á háar fjárhæðir hjá gerðarbeiðanda og sé rétt að ganga út frá því, að krafan sé góð og gild, þar til annað verði dæmt í málinu. Hann kvað hafa verið minnst á kröfu þessa við fjárnámið, en þegar henni hafi verið mótmælt, hafi tæplega verið grundvöllur til að benda á hana sem eign, þar sem ekki hafi verið búið að stefna í málinu. Varnar- aðili telur, að fresta beri gjaldðþrotamálinu um óákveðinn tíma, eða meðan fjallað sé um framangreinda kröfu fyrir dómstólunum. Loks hefur lögmaður varnaraðilja mótmælt því, að ekki hafi verið tilkynnt um galla á hinum keyptu vörum frá gerðarbeiðanda, það sé fjöldi bréfa til vitnis um hið gagnstæða. Varnaraðili telur sig eiga vel fyrir skuldum svo fremi sem Cuper A/G Maschinenfabrik eigi fyrir skuldum. Loks bendir varnaraðili á, að óeðlilegt sé, að gjaldbrotabeiðandi, þ. e. sóknaraðili, fái framgengt þeirri kröfu sinni að gera hann gjaldþrota og svifta hann þar með rétti yfir búi sínu, því með því öðlist hann íhlutunarrétt um það, hvort varnaraðili geti náð rétti sínum. 920 Samkvæmt stefnunni er krafan vegna andvirðis óseljanlegra véla og gallaðra og endursendra til seljanda, flutningskostnaður fyrir slíkar vélar, tapaður hagnaður og umboðslaun, vegna ferða- kostnaðar og andvirðis varahluta í vélar, sem skjólstæðingur sóknaraðilja hafi borið ábyrgð á, o. s. frv., og loks skaðabætur vegna eyðileggingar á erlendum lánaviðskiptum, og nema kröf- urnar alls svissneskum frönkum 176.488.25, eins og áður segir. Er í stefnunni nákvæm sundurliðun á kröfunni og ítarleg greinar- gerð fyrir henni. Ekki er þó efni til að rekja efni stefnunnar frekar hér, þar sem það mál heyrir ekki undir þennan dómstól og ekki lagt þannig fyrir. Verður nú aftur vikið að því, hvort gerðarbeiðandi hafi full- nægt ákvæðum framan tilvitnaðrar greinar gjaldþrotaskiptalag- anna til að fá kröfur sínar teknar til greina um gjaldþrotaskipti hjá varnaraðilja. Samkvæmt endurritum fógetagerða samkvæmt dskj. nr. 2 og 5, sem raunar er sama gerðin, var kona forsvarsmanns varnar- aðilja mætt við gerðina og gat ekki vísað á eignir til fjárnáms, og reyndist gerðin því árangurslaus. Við fjárnámsgerð Gjaldheimt- unnar 14. janúar sl., sbr. dskj. nr. 9, var forsvarsmaður gerðar- þola sjálfur mættur og kvaðst ekki geta bent á eignir til upp- skriftar, og var bókað, að gerðin væri árangurslaus. Verður þá athugað um þýðingu fjárnámsgerðarinnar, sem sóknaraðili Jón N. Sigurðsson hæstaréttarlögmaður lét fram fara 23. janúar sl. og rakið er að framan. Við gerð þessa benti forsvarsmaður varnar- aðilja á vélar, sem munu vera fjórar, í tollvörugeymslunni á Akureyri að kostnaðarverði svissneskir frankar 17.060.00, en jafnframt kemur fram, að hann krefst riftunar á kaupum vélanna vegna galla á þeim, og má því ætla, að þær séu lítils virði, enda ekki vitað til, að fjárnám hafi verið gert í þeim. Ekki verður því annað sagt en að þessi fjárnámsgerð hafi einnig orðið árangurslaus. Samkvæmt því verður að fallast á það með sóknaraðilja, að fullnægt sé ákvæðum áður greindrar lagagreinar til að skylt sé að taka bú varnaraðilja til gjaldþrotaskipta. Þar sem þessum skilyrðum þykir þannig fullnægt, þykir ekki vera efni til að fresta málinu um óákveðinn tíma, eða meðan framan- greint sjó- og verslunardómsmál er óútkljáð fyrir dómstólunum. Verður krafa sóknaraðilja því tekin til greina. Sigurður M. Helgason borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. 921 Því úrskurðast: Bú Jómarco — Jómar ér Co h/f, Reykjavík, er tekið til gjald- Þrotaskiptameðferðar. Þriðjudaginn 25. nóvember 1975. Nr. 128/1975. Jóhann Marel Jónasson (Kristján Eiríksson hrl.) gegn Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Cuper A/G (Jón N. Sigurðsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Svein- björnsson, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son. Afrýjun þrotamanns. Frávísun frá Hæstarétti. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Afrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 2. júlí 1974, að fengnu áfrýjunarleyfi 19. júní 1974. Gerir hann þær dóm- kröfur, að hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð verði ómerkt, að því er sig varðar, og málinu verði vísað frá héraðsdómi. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá Hæstarétti, en til vara, að hinn áfrýjaði dómur verði stað- festur, að því er áfrýjanda varðar. Þá krefst stefndi máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Stefndi reisir frávísunarkröfu sína á því, að áfrýjandi sé ekki bær um að áfrýja máli þessu. Bú hans sé undir gjald- þrotaskiptum og hann hafi ekki fengið heimild skiptafundar eða skiptaráðanda til að áfrýja málinu. Hinn áfrýjaði dómur er kveðinn upp 9. nóvember 1978. 922 Hafði áfrýjandi engar varnir uppi fyrir héraðsdómi, sem komast að í víxilmáli. Stefndi lét gera fjárnám í eignum áfrýjanda til tryggingar dómkröfunum 28. janúar 1974, og rar fjárnámið að nokkru árangurslaust. Stefndi krafðist þess með bréfi 15. febrúar 1974, að bú áfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta. Þessi krafa stefnda var sameinuð gjald- þrotamáli á hendur áfrýjanda, sem rekið var fyrir skipta- rétti að kröfu annarra aðilja. Með úrskurði 19. apríl 1974 var bú áfrýjanda tekið til gjaldþrotaskipta, og var þá hinn al- menni áfrýjunarfrestur löngu liðinn. Innköllun til skuld- heimtumanna var gefin út 29. apríl 1974 og birt í Lögbirt- ingablaði á lögmæltan hátt. Stefndi hefur lýst kröfu sinni í þrotabúið. Áfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi, eftir að hinn almenni áfrýj- unarfrestur var löngu liðinn, og bú hans hafði verið tekið til gjaldþrotaskipta. Hann kannaði ekki viðhorf þrotabúsins til áfrýjunarmálsins, áður en hún var ráðin. Að svo vöxnu þykir hann eigi hafa verið bær til að áfrýja héraðsdómi. Verður málinu því vísað frá Hæstarétti að kröfu stefnda. Eftir þessum málalokum verður áfrýjanda dæmt að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 80.000 krónur. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti. Áfrýjandi, Jóhann Marel Jónasson, greiði stefnda, Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Cuper A/G, málskostnað fyrir Hæstarétti, 80.000 krónur, að viðlagðri aðför að lögum. Sératkvæði Einars Arnalds hæstaréttardómara. Áfrýjandi skaut í eigin nafni máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 2. júlí 1974, að fengnu áfrýjunarleyfi 19. Júní s. á. Á skiptafundi 9. júlí s. á. skýrði stefndi frá áfrýjuninni. Þrotabú áfrýjanda hafði þá tök á að fá áfrýjumarleyfi og áfrýja mál- 923 inu af sinni hálfu, ef það hafði hug á því, en af áfrýjun þess varð ekki. Áfrýjandi hafði lögmætra hagsmuna að gæta og var því bær til að áfrýja málinu í eigin nafni. Aðalkrafa stefnda verður því eigi tekin til greina. Krafa áfrýjanda um ómerkingu héraðsdóms hefur ekki verið studd neinum haldbærum rökum. Í málflutningi fyrir Hæstarétti hefur áfrýjandi engar þær varnir haft uppi um efni víxilkröfunnar, sem komast að í víxilmáli. Samkvæmt þessu ber að staðfesta héraðsdóminn, að því er áfrýjanda varðar. Dæma ber áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, 80.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður, að því er varðar áfrýjanda, Jóhann Marel Jónasson. Áfrýjandi greiði stefnda, Jóni N. Sigurðssyn hæsta- réttarlögmanni f. h. Cuper (A/G, málskostnað fyrir Hæstarétti, 80.000 krónur, að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 9. nóvember 1973. Mál þetta, sem tekið var til dóms 24. október sl., hefur Jón N. Sigurðsson hæstaréttarlögmaður, hér í borg, höfðað f. h. svissneska fyrirtækisins Cuper A/G, Aesch-Basel, með stefnu, birtri 29. mars 1973, á hendur firmanu Jómarco — Jómar og Co h/f, Laugavegi 24, Reykjavík, og Jóhanni Marel Jónassyni forstjóra, sama stað, báðum til solidariskrar greiðslu víxilskulda að upphæð svissneskir frankar 76.045.00 með 1% dráttarvöxtum á mánuði af svissnesk- um frönkum 12.564.00 frá 10. júní 1971 til 10. ágúst s. á., en af svissneskum frönkum 31410.00 frá þeim degi til 10. september s. á., en af svissneskum frönkum 43.974.00 frá þeim degi til 11. september s. á., en af svissneskum frönkum 51.114.00 frá þeim degi til 11. október s. á., en af svissneskum frönkum 69.960.00 frá þeim degi til 15. nóvember s. á, en af svissneskum frönkum 73.045.00 frá þeim degi til 15. desember s. á., en af svissneskum frönkum 76.045.00 frá þeim degi til greiðsludags, íslenskra kr. 924 2.600 í afsagnarkostnað auk málskostnaðar að skaðlausu sam- kvæmt reikningi eða mati dómsins. Stefnandi kveður umstefnda skuld vera samkvæmt 13 víxlum og lýsir þeim svo í stefnu: „1. Víxill útg. í Aasch-Basel, 26. nóvember 1970, að upphæð S. fr. 6.282.00, útgefnum af Cuper AG., en framseldur af því fyrir- tæki til Schweizerischer Bankverein Basel, sem síðan framseldi víxilinn að nýju til Cuper AG., sem nú er eigandi víxilsins. Víxill þessi var stílaður á firmað JÓMARCO og átti að greiðast í Út- vegsbanka Íslands á Akureyri, en var samþykktur af Jóhanni Marel Jónassyni vegna JÓMARCO og síðan ritaði sami Jóhann Marel Jónasson persónulega ábyrgð á víxilinn. Víxill þessi átti að greiðast hinn 10. júní 1971. 2. Víxill útg. í Aesch-Basel 26. nóv. 1970 af Cuper AG. Aesch- Basel, og framseldur af því fyrirtæki til Schweizerischer Bank- verein, Basel, er að nýju framseldi víxilinn til Cuper AG., er síðan ritaði nafn sitt þar neðan við. Víxillinn var gefinn út til JÓMARCO, Jóhann Marel Jónasson, Reykjavík, og átti að greiðast í Útvegsbanka Íslands á Akureyri, en var samþykktur af Jóhanni Marel Jónassyni vegna JÓMARCO, til greiðslu hinn 10. 6. 1971, en einnig hefur Jóhann Marel Jónasson tekið, með áritun sinni, persónulega ábyrgð á greiðslu víxilsins. 3. Víxill að upphæð S. fr. 6.282.00, útg. í Aesch-Basel hinn 26. nóv. 1970 af Cuper AG. og framseldur af því fyrirtæki til Schwei- zerischer Bankverein, Basel, er síðan framseldi víxilinn að nýju til Cuper AG., en það fyrirtæki ritaði síðan nafn sitt á víxilinn. Víxill þessi var stílaður á JÓMARCO, Reykjavík, og hefur það fyrirtæki samþykkt víxilinn, upphaflega til greiðslu hinn 10. 6. 1971, en víxillinn var síðan framlengdur til 10. ágúst 1971 með breytingu á greiðsludegi. Víxillinn hefur síðan og upphaflega verið áletraður af Jóhanni Marel Jónassyni sem persónulegum ábyrgðarmanni. 4. Víxill að upphæð S. fr. 6.282.00, útgefinn hinn 26. nóvember 1970 í Aesch-Basel af Cuper AG., en framseldur af því fyrirtæki til Schweizerischer Bankverein í Basel, er síðan eftir afsögn víx- ilsins framseldi hann að nýju til Cuper AG. er síðan ritaði nafn sitt á víxilinn. Víxill þessi var stílaður á JÓMARCO, Reykjavík, upphaflega til greiðslu hinn 10. 6. 1971, en var framlengdur til 10. ágúst 1971, og hefur verið samþykktur af Jóhanni Marel Jónassyni vegna JÓMARCO, en síðan hefur Jóhann Marel Jónas- 925 son, persónulega, ábyrgst greiðslu víxilsins með áritun á hann. 5. Víxill að upphæð S. fr. 6.282.00, útg. hinn 26. nóvember 1970 í Aesch af Cuper AG., en framseldur af því fyrirtæki til Schweizer- ischer Bankverein, Basel, er síðan hefur eftir afsögn framselt víxilinn að nýju til Cuper AG., er síðan hefur ritað nafn sitt á bakhlið víxilsins. Víxillinn var útgefinn á JÓMARCO, Reykjavík, til greiðslu hinn 10. 6. 1971, en var síðan framlengdur til 10. ágúst 1971, en hefur verið samþykktur af Jóhanni Marel Jónas- syni vegna JÓMARCO, en síðan hefur Jóhann Marel Jónasson persónulega ritað ábyrgð sína á víxilinn. 6. Víxill að upphæð S. fr. 6.282.00, útg. í Aesch-Basel hinn 21. 12. 1970 af Cuper AG., er síðan framseldi víxilinn til Schweizer- ischer Bankverein, Basel, en eftir afsögn víxilsins hefur bankinn að nýju framselt víxilinn til Cuper AG., er síðan hefur ritað nafn sitt á víxilinn þar á eftir. Víxillinn var útgefinn til JÓMARCO LTD. ér Co., og átti að greiðast í Útvegsbanka Íslands á Akureyri, upphaflega hinn 11. 7. 1971, en var framlengdur til 10. sept. 1971 og samþykktur af JÓMARCO LTD. ér Co., en sem ábyrgðarmaður hefur Jóhann Marel Jónasson síðan ritað sem sjálfskuldarábyrgð- armaður og víxilskuldari. 7. Víxill að upphæð S. fr. 6.282.00, útg. í Aesch-Basel hinn 21. 12. 1970 af Cuper AG., en framseldur af því fyrirtæki til Schwei- zerischer Bankverein, Basel, en eftir afsögn hefur bankinn síðan framselt víxilinn að nýju til Cuper AG., er síðan hefur ritað nafn sitt á bakhlið víxilsins. Víxill þessi var útgefinn til JÓMARCO ér Co. Ltd. og hefur verið samþykktur af því fyrirtæki, upphaf- lega til greiðslu hinn 11. 7. 1971, en var síðan framlengdur til 10. sept. 1971. Sem persónulegur víxilskuldari hefur Jóhann Marel Jónasson ritað nafn sitt á víxilinn. 8. Víxill að upphæð S. fr. 7.140.00, útg. í Aesch-Basel 21. 12. 1970 af Cuper AG., en framseldur af því fyrirtæki til Schweizer- ischer Bankverein, Basel, er síðan eftir afsögn víxilsins fram- seldi hann að nýju til Cuper AG., er síðan hefur ritað nafn sitt þar á eftir á bakhlið víxilsins. Víxillinn var útgefinn til J ÓMAR- CO ár Co. Ltd., og samþykktur af því firma, upphaflega til greiðslu hinn 11. júní 1971, en síðan framlengdur til 11. sept. 1971. Per- sónulegur ábyrgðarmaður á víxlinum er Jóhann Marel Jónasson. 9. Víxill að upphæð S. fr. 6.282.00, útg. í Aesch-Basel 26. nóv. 1970 af Cuper AG. Víxillinn var útg. til JÓMARCO, Reykjavík, upphaflega til greiðslu hinn 10. 6. 1971, en síðan framlengdur til 926 l1. okt. 1971. Víxillinn var samþykktur af Jóhanni Marel Jónas- syni vegna JÓMARCO, en síðan hefur sami Jóhann Marel Jónas- son ritað persónulega víxilábyrgð sína á víxilinn. 10. Víxill að upphæð S. fr. 6.282.00, útg. í Aesch-Basel hinn 26. nóv. 1970 af Cuper AG. og ábektur af sama, en samþykktur af Jóhanni Marel Jónassyni til greiðslu hinn 10. 6. 1971, en víx- illinn var síðan framlengdur til 11. okt. 1971. Jóhann Marel Jónas- son er persónulega ábyrgðarmaður á víxlinum. 1l. Víxill að upphæð S. fr. 6.282.00, útg. í Aesch 26. nóv. 1970 af Cuper AG. og ábektur af sama. Víxillinn var stílaður til JÓM- ARCO, Reykjavík, til greiðslu upphaflega hinn 10. júní 1971, en síðan framlengdur til 11. okt. 1971. Þannig var víxillinn sam- þykktur af Jóhanni Marel Jónassyni vegna JÓMARCO, en einnig hefur Jóhann Marel Jónasson áritað víxilinn með persónulegri víxilábyrgð. 12. Víxill að upphæð S. fr. 3.085.00, útg. í Aesch-Basel 15. júlí 1971 af Cuper AG., er síðan framseldi víxilinn til Schweizerischer Bankverein í Basel. sem síðan framseldi víxilinn til Landsbanka Íslands, en Landsbanki Íslands framseldi víxilinn að nýju til Swiss Bank Corporation, Basel, er síðan hefur framselt hann til Cuper AG., og Cuper AG. síðan ritað nafn sitt þar á eftir. Víxillinn var stílaður á JÓMARCO ér Co. Ltd. til greiðslu hinn 15. nóvember 1971, en síðan hefur Jóhann Marel Jónasson ritað nafn sitt á víxilinn sem persónulegur víxilskuldari. 13. Víxill að upphæð S. fr. 3.000.00, útg. í Aesch-Basel hinn 15. júlí 1971 af Cuper AG., en framseldur af því fyrirtæki til Schwei- zerischer Bankverein, Basel, sem síðan sendi víxilinn til innheimtu í Landsbanka Íslands, en víxillinn var þar afsagður. Síðan var innheimtuumboðið annulerað, en um leið framseldi Landsbanki Íslands Sviss Bank Corporation í Basel víxilinn að nýju, sem síðan framseldi víxilinn aftur til Cuper AG. og það fyrirtæki hefur síðan ritað nafn sitt á bakhlið víxilsins. Víxillinn var stíl- aður á JÓMARCO ér Co. Ltd., Reykjavík, og hefur Jóhann Marel Jónasson samþykkt víxilinn til greiðslu hinn 15. nóv. 1971, en síðan var víxillinn framlengdur til 15. des. 1971. Jóhann Marel Jónasson er persónulegur ábyrgðarmaður á víxli þessum, Víxlar þessir hafa allir verið afsagðir sökum greiðslufalls, en eigi fengist greiddir þrátt fyrir ítrekaðar skriflegar áskoranir, og er því nauðsynlegt að höfða mál þetta til viðurkenningar á víxil- ábyrgð beggja víxilskuldara og til aðfararhæfs dóms fyrir víxil- skuldunum““. 927 Í greinargerð sinni vekur stefnandi athygli á því, að á bakhlið framangreindra víxla séu áletruð ýmis innheimtuframsðl til banka á Íslandi, en þessi framsöl hafi öll verið yfirstrikuð þannig, að þau hafi ekki nein réttaráhrif að lögum samkvæmt 1. mgr. 16. gr. víxillaga nr. 93/1933. Víxlarnir hafi verið allir afsagðir, en afsagnargerðirnar og dagsetning þeirra beri það með sér, að ekki hafi verið gætt ákvæða 3. mgr. 44. gr. víxillaganna, sem þó breyti í engu víxilábyrgð samþykkjanda né heldur meðstefnda sem ábyrgðarmanns samkvæmt IV. kafla laga nr. 93/1933. Þá segir stefnandi enn fremur orðrétt í greinargerð sinni: „Víxlarnir á dskj. 9 og 10 eru útgefnir til J ÓMARCO ér Co. Ltd., en samþykktir af Jóhanni Marel Jónassyni vegna JÓMARCO Ltd. ér Co. Víxl- arnir á dskj. 14 og 15 eru útgefnir til JÓMARCO og Co. Ltd. og samþykktir þannig af Jóhanni Marel Jónassyni vegna þess fyrir- tækis. Mér þótti rétt að benda dómnum á þennan mismun, sem kemur fram á víxlum þessum, að því er nafnritun hins stefnda hlutafélags snertir. Þessi mismunur skiptir þó ekki máli hér, þar sem ekki muni vefengt, að allir víxlarnir eru í raun stílaðir á hið stefnda hlutafélag „JÓMARCO — JÓMAR ér Co h.f.“. Mis- munurinn á nafnrituninni kemur væntanlega til aðeins af hand- leti formanns félagsins, og mun hann ætíð samþykkja víxla fyrir- tækisins með greindum nöfnum, eftir því sem honum sýnist í hvert sinn“. Af hálfu stefndu er krafist algerrar sýknu af kröfum stefnanda og enn fremur að þeim verði tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda samkvæmt mati réttarins. Stefndi skýrir svo frá í greinargerð sinni, að tildrög þessa máls séu þau, að stefndi hafi keypt af stefnanda vélar til framleiðslu á rjóma- eða mjólkurís, alls 57 slíkar vélar af nokkrum gerðum. Vélarnar hafi reynst allar mjög gallaðar og hafi leitt til þess, að kaupendur þeirra hafi neitað að greiða þær. Það hafi aftur leitt til þess, að stefndu hafi eigi getað greitt hina erlendu víxla, sem verið sé að innheimta í þessu máli. Lítið hafi stoðað að reyna að gera við vélar þessar, enda sé nú svo komið, að stefnandi sé hættur að framleiða þær og sé sýnilegt, að hann hafi orðið að glíma við sams konar vandamál á örðum mörkuðum eins og hér. Sé það brot á öllu velsæmi, að stefnandi reyni nú að knýja fram greiðslu á víxlum þeim, sem samþykktir hafi verið í góðri trú til greiðslu á vörum, sem reynst hafi ónýtar og ónothæfar. Stefndi áskilur sér síðan rétt tilað bera fram gagnkröfu í máli þessu og til bótakröfu á hendur stefnanda síðar. 928 Stefnandi byggði á því í munnlegum málflutningi, að hér væri um að ræða víxilkröfur. Víxlarnir væru réttir að formi til og samkvæmt 17. kafla laga nr. 85/1936 kæmust þær varnir, sem stefndi hefði uppi í máli þessu, ekki að í málinu, og neitaði hann algerlega að leyfa, að slíkar varnir kæmust að. Af hálfu stefnda var vitnað til greinargerðar þeirrar, sem lögð hefur verið fram af hans hálfu í máli þessu. Stefndi óskaði ekki formlega eftir frekari fresti fyrir málflutninginn til að rökstyðja kröfur sínar með framlagningu gagna. Eins og fram kemur í greinargerð stefnda og í ljós kom síðar í máli þessu, hefur stefndi ekki lagt formlega fram gagnkröfu í málinu eða haft uppi neinar þær varnir, sem komast að í víxil- máli. Verður því alfarið að byggja dómsniðurstöðu á kröfugerð stefnanda, og verða kröfur hans teknar til greina að öllu öðru leyti en því, að kr. 1.600 dæmast í afsagnarkostnað, þar sem sýnilegt er, að 5 víxlar hafa verið afsagðir, löngu eftir að afsagnar- frestur var útrunninn, og því hefur afsögn þeirra verið sýnilega býðingarlaus. Afsagnarkostnaður vegna þessara víxla nemur kr. 1.000. Eftir atvikum þykir rétt að dæma stefnda til að greiða stefnanda kr. 156.000 í málskostnað. Friðgeir Björnsson, fulltrúi yfirborgardómara, kvað upp þenn- an dóm. Dómsorð: Stefndu, JÓMARCO — Jómar ér Co h/f og Jóhann Marel Jónasson, greiði in solidum stefnanda Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. firmans Cuper A/G svissneska franka 76.045.00 með 1% dráttarvöxtum á mánuði af sviss- neskum frönkum 12.564.00 frá 10. júní 1971 til 10. ágúst s. á., en af svissneskum frönkum 31.410.00 frá þeim degi til 10. september s. á., af svissneskum frönkum 43.974.00 frá þeim degi til 11. september s. á., af svissneskum frönkum 51.114.00 frá þeim degi til 11. október s. á., af svissneskum frönkum 69.960.00 frá þeim degi til 15. nóvember s. á., af svissneskum frönkum 73.045.00 frá þeim degi til 15. desember s. á, en af svissneskum frönkum 76.045.00 frá þeim degi til greiðsludags, kr. íslenskar 1.600 í afsagnarkostnað og kr. 156.000 í máls- kostnað, allt innan 15 daga frá birtingu dóms þessa að við- lagðri aðför að lögum. 929 Þriðjudaginn 25. nóvember 1975. Nr. 151/1975. Oddviti Barðastrandarhrepps f. h. hreppsins gegn Sigurði M. Helgasyni skiptaráðanda í Reykja- vík f. h. dánarbús Guðbjargar Guðmunds- dóttur og Vigfúsar Vigfússonar. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr og Björn Sveinbjörnsson. Kærumál. Dómsvald skiptaréttar. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 3. október 1975, sem Hæstarétti barst 21. s. m., hefur sóknaraðili með heimild í 2. tl. 21. gr. laga nr. 75/1973 kært til Hæstaréttar frávísunarúrskurð skiptaréttar Reykja- víkur, uppkveðinn 30. september 1975. Krefst hann þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur og að lagt verði fyrir skiptaráðanda að taka ágreiningsmálið til efnisúrlausn- ar. Þá krefst hann kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar. Vigfús Vigfússon frá Hrísnesi í Barðastrandarsýslu lést 13. maí 1940, en ekkja hans, Guðbjörg Guðmundsdóttir, er sat í óskiptu búi eftir hann með börnum þeirra, andaðist 23. júní 1974. Ástti hún þá lögheimili í Reykjavík. Skiptaréttur Reykja- víkur tók bú þetta, sem er skuldaviðgöngubú, réttilega til skiptameðferðar, sbr. tilskipun 21. júní 1793. Sóknaraðilja var heimilt samkvæmt 33. og 35., sbr. 55. gr. laga nr. 3/1878 að bera kröfu sína um forkaupsrétt upp við skiptaráðanda. Ber skiptaráðanda að taka hana til efnisúrlausnar, svo sem hún er vaxin, enda verður eigi talið, að ákvæði 78. gr. laga nr. 85/1936 standi þessu í vegi. Samkvæmt því ber að fella hinn kærða úrskurð úr gildi og legsja fyrir skiptaráðandann í Reykjavík að taka ágreiningsefni það, sem um er fjallað í hinum kærða úrskurði, til efnisúrlausnar. Rétt er, að kærumálskostnaður falli niður. 59 930 Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er úr gildi felldur, og er lagt fyrir skiptaráðandann í Reykjavík að taka framangreint ágreiningsefni til efnisúrlausnar. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður skiptaréttar Reykjavíkur 30. september 1975. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 10. þ. m. hér í skipta- réttinum að aflokinni gagnasöfnun og munnlegum málflutningi, er liður í skiptaréttarmálinu: Oddviti Barðastrandarhrepps f. h. hreppsnefndar gegn erfingjum Guðbjargar Guðmundsdóttur og Vigfúsar Vigfússonar, sem stofnað var til 19. ágúst sl. Í málinu eru kröfur sóknaraðilja sem hér segir: Að viðurkenndur verði forkaupsréttur hans að jörðinni Hrísnesi í Barðastrandarhreppi með úrskurði skiptaréttarins og að honum verði veitt afsal fyrir jörðinni Hrísnesi gegn greiðslu kr. 1.100.000 að frádregnum eftir- stöðvum áhvílandi veðskuldar. Kröfur varnaraðilja í málinu eru: Aðallega, að kröfu sóknar- aðilja verði vísað frá skiptaréttinum, og til vara, að kröfum sókn- araðilja verði synjað. Þá er krafist málskostnaðar í báðum til- vikum úr hendi sóknaraðilja. Sóknaraðili í málinu kveður málavexti sem hér segir: Í skipta- rétti Reykjavíkur sé nú til meðferðar og opinberra skipta dánarbú hjónanna Guðbjargar Guðmundsdóttur og Vigfúsar Vigfússonar frá Hrísnesi í Barðastrandarhreppi eftir lát Guðbjargar á þessu ári, sem setið hafði í óskiptu búi eftir eiginmann sinn, sem lést á árinu 1940. Jörðin Hrísnes sé eign dánarbúsins. Á skiptafundi í dánarbúinu hafði verið ákveðið að selja jörðina og í því sam- bandi hafi verið ákveðið að auglýsa eftir tilboðum í hana. Í jörðina hafi borist 5—-6 tilboð, það hæsta kr. 1.100.000 frá Rögnu Pétursdóttur og Pétri Arasyni, Reykjavík, en eitt tilboðið hafi verið frá hreppsnefnd Barðastrandarhrepps. Þá kvað sóknaraðili hreppsnefnd Barðastrandarhrepps hafa ein- róma samþykkt að notfæra sér heimild laga nr. 40/1948 um for- kaupsrétt á jörðum og neyta forkaupsréttar á jörðinni það er óska þess að ganga inn í hæsta boð, og hafi skiptaráðanda verið tilkynnt sú ákvörðun 19. júlí sl. Á skiptafundi 12. ágúst sl. hafi meiri hluti varnaraðilja (6) samþykkt að selja jörðina einum erfingjanna, Halldóri Vigfússyni, Hvassaleiti 35, Reykjavík, á 931 sama verði og hæsta tilboð hafi hljóðað um, þ. e. kr. 1.100.000 að fráðreginni áhvílandi veðskuld. Jafnframt hafi varnaraðiljar (6 erfingjanna) mótmælt framkominni forkaupsréttarkröfu hrepps- nefndar. Hafi skiptaráðandi þá ákveðið að taka þetta atriði til meðferðar sérstaklega sem skiptaréttarrmál. Sóknaraðili kveðst byggja kröfur sínar einkum á ákvæðum 2. gr. laga nr. 40/1948 um kauprétt á jörðum. Kveður hann for- kaupsréttinn ná til allra tegunda aðiljaskipta, þ. e. hvort sem jörð sé seld frjálsri sölu, á nauðungaruppboði eða falli til erfingja við arfaskipti, sbr. þó ákvæði 4. gr., 1. mgr., laganna. Hann telur, að undantekningarákvæði þetta eigi samkvæmt orðanna hljóðan eingöngu við sölu, en samkvæmt gagnályktun frá ákvæðum 2. mgr. 4. gr. megi telja, að undantekningarákvæðið ætti einnig við, þegar jörð falli til þar greindra skyld- og venslamanna við erfðir, ef öðrum lagaskilyrðum væri fullnægt og upplýst væri um þann tilgang, sem framangreint undantekningarákvæði sé tvímælalaust byggt á, en hann telur, að því sé ekki til að dreifa í máli þessu og því eigi nefnt undantekningarákvæði ekki við hér, og færir ýmis rök að því, sem ekki þykir ástæða til að rekja hér frekar. Varnaraðili hefur ekki reifað málið varðandi efnishlið málsins í greinargerð sinni, heldur aðeins aðalkröfuna, frávísunarkröfuna, og verður nú vikið að því. Hann kveður málavexti vera þá, að við skipti á dánarbúi Vig- fúsar Vigfússonar frá Hrísnesi og konu hans, Guðbjargar Guð- mundsdóttur, síðast til heimilis á Hverfisgötu 70B hér í borg, sem látist hafi 23. júní sl, hafi komið fram krafa frá sóknaraðilja máls þessa um, að hann fengi að neyta forkaupsréttar að jörð- inni Hrísnesi, Barðastrandarhreppi, Austur-Barðastrandarsýslu. Hann telur kröfu þessa ekki heyra undir skiptarétt, þar sem for- kaupsrétturinn hafi ekki verið virkur, þegar krafan hafi komið fram, auk þess sem krafa þessi sé með öllu óviðkomandi skipta- meðferð á uppræddu búi. Samkvæmt ákvæðum kaupréttarlaganna um forkaupsrétt á jörðum beri seljanda jarðar að bjóða viðkom- andi aðiljum að neyta forkaupsréttar skriflega, eftir að bindandi kaupsamningur hafi verið gerður, en í þessu tilfelli hafi kaup- réttarkrafan komið fram, áður en nokkur bindandi samningur hafi verið gerður. Eftir að hafi verið ákveðið á skiptafundi 12. ágúst sl. að selja Halldóri Vigfússyni jörðina, hafi hreppsnefndin áréttað kröfu sína og krafist úrskurðar skiptaréttarins. Loks hefur varnaraðili talið, að vísa ætti málinu frá skiptaréttinum ex officio vegna þess, að það væri höfðað á röngu varnarþingi, þar 932 sem málefnið heyrði undir ákvæði 78. gr. einkamálalaga og bæri því að reka málið fyrir almennum dómstóli á varnarþingi nefndrar fasteignar. Lögmaður sóknaraðilja hefur andmælt frávísunarkröfunni og krafist málskostnaðar í þessum þætti málsins. Hann telur deilu- efnið heyra undir úrskurð skiptaréttar, enda sé hér um að ræða kröfu á hendur búinu, sbr. 35. gr. skiptalaganna. Þá telur hann fráleitt, að krafan um forkaupsréttinn hafi verið of snemma fram komin, enda hljóti það að vera hagkvæmast fyrir alla aðilja, að slík krafa komi fram fyrr en seinna. Ekki eigi það heldur að hafa þýðingu í þessu sambandi, þótt erfingjarnir hafi ekki verið búnir að bjóða hreppnum formlega að neyta forkaupsréttar, og fjarri lagi sé, að forkaupsréttinn eigi fyrst að bjóða, eftir að bindandi samningur hafi verið gerður. Helst telur lögmaður sóknaraðilja það orka tvímælis, hvort varnarþingsákvæði 78. gr. einkamálalaga komi hér til. Hér sé um að ræða lagalegt túlkunaratriði, en þó sé eðlilegast, að fjallað sé um deiluefnið í skiptaréttinum, eins og á stendur. Eins og fram kemur að framan, er mál þetta rekið fyrir skipta- rétti Reykjavíkur. Samkvæmt 78. gr., sbr. 72. gr. laga nr. 85/1936 hefði átt að flytja málið fyrir aukadómþingi í Barðastrandarhreppi, Austur-Barðastrandarsýslu, sérstaklega þar sem aðiljar hafa ekki komið sér saman um annað. Þegar af þessari ástæðu verður ekki dæmt um efni málsins í þessum rétti, og ber að vísa málinu frá skiptaréttinum. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Sigurður M. Helgason borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Máli þessu er vísað frá skiptaréttinum. Málskostnaður fellur niður. 933 Þriðjudaginn 2. desember 1975. Nr. 80/1974. Almennar Tryggingar h/f (Guðmundur Pétursson hrl.) gegn Sigurgeir V. Sigurgeirssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.) og Sigurgeir V. Sigurgeirsson gegn Almennum Tryggingum h/f og Vegagerð ríkisins (Kristinn Glnnarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torf Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Bifreiðar. Skaðabætur. Húftrygging. Ábyrgð Vegagerðar ríkisins. Dómur Hæstaréttar. Rúnar Guðjónsson, fulltrúi sýslumannsins í Rangárvalla- sýslu, kvað upp héraðsdóm. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 18. apríl 1974. Krefst hann sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og máls- kostnaðar úr hendi hans í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu upphaflega með stefnu 23. apríl 1974. Af hans hálfu var ekki sótt þing 3. febrúar 1975, er mál hans skyldi fyrir taka, og féll málssókn hans þá niður. Afrýjaði hann síðan málinu með stefnu 17. febrúar 1975 sam- kvæmt heimild í 36. gr. laga nr. 75/1973. Krefst hann þess, að stefndi, Vegagerð ríkisins, verði dæmdur til að greiða hon- um 189.959 krónur ásamt 8% ársvöxtum frá 21. febrúar 1973 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Ef frumkröfur gagnáfrýjanda gegn stefnda, Vegagerð ríkis- ins, ná ekki að öllu leyti fram að ganga, krefst hann þess, að niðurstaða héraðsdóms um fjárgreiðslur á hendur aðaláfrýj- anda, Almennum Tryggingum h/f, til hans verði staðfest. 934 Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi aðal- áfrýjanda. Stefndi, Vegagerð ríkisins, krefst aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að kröfur gagnáfrýjanda verði lækk- aðar og málskosinaður fyrir Hæstarétti falli niður. Málavöxtum er réttilega lýst í héraðsdómi, en leitt er í ljós, að einungis eitt viðvörunarmerki, ÁA — 9, var að vestanverðu við hvarf það í vegi, sem bifreið gagnáfrýjanda lenti í, er hún skemmdist með þeim hætti, er greinir á héraðsdómi. I. Kröfur gagnáfrýjanda á hendur stefnda, Vegagerð ríkisins. sigi verður talið, að starfsmenn stefriða, Vegagerð: ir ríkis- ins, hafi sýnt af sér slíka óvarkárni, að baki honum bóta- skyldu gagnvart gagnáfrýjanda, sbr. 2. málsgr. 65. gr. vega- laga nr. 23/1970, nú vegalaga nr. 66/1975. Ber. með heirri athugasemd að staðfesta héraðsdóm um þennan þátt málsins. Rétt þykir, að gagnáfrýjandi greiði stefnda, Vegagerð rík- isins, málskostnað fyrir Hæstarétti, 35.000 krónur. II. Kröfur sagnáfrýjanda á hendur aðaláfrýjanda, Almennum Tryggingum h/f. Fallist er á þá úrlausn héraðsdóms, að aðaláfrýjanda beri að bæta gagnáfrýjanda tjón hans samkvæmt húftryggingar- skilmálum þeim, sem raktir eru í héraðsdómi, enda verður eigi talið, að ábyrgðarfyrirvarar Í skilmálum þessum firri að- aláfrýjanda þeirri skyldu. Enn fremur má fallast á úrlausn héraðsdóms um fjárhæðir þær, sem felldar eru á aðaláfrýj- anda. Samkvæmt því ber að staðfesta niðurstöðu héraðsdóms um þær svo og um vexti :og málskostnað. Rétt þykir, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda máls- kostnað fyrir Hæstarétti, 35.000 krónur. Dómsorð: m kröfur gagn- Héraðsdómur á að vera óraskaður u g stefnda, Vegagerð ríkisins. Gagnáfrýjandi greiði stefnda 35.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Héraðsdómur á að vera óraskaður um kröfur gagn- áfrýjanda á hendur aðaláfrýjanda, Almennum Trygging- um h/f. Aðaláfrýjandi greiði gasnáfrýjanda málskostn- að fyrir Hæstarétti, 35.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dómur aukadómþings Rangárvallasýslu 2. febrúar 1974. Mál þetta var dómtekið 11. janúar sl. að loknum munnlegum málflutningi. Það er höfðað með stefnu, útgefinni 19. desember 1973, og var stefnan birt hinn 20. desembér sl. Stefnandi er Sigur- geir V. Sigurgeirsson bifreiðarstjóri, Hofsvallagötu 15, Reykjavík. Hann stefnir Vegagerð ríkisins, Borgartúni 5-7, Reykjavík, og Almennum Tryggingum h/f, Pósthússtræti 9, Reykjavík. Kröfu- gerð stefnanda er þannig: „Aðalkrafa er gerð á hendur Vegagerð ríkisins að fjárhæð kr. 197.900.00 og auk þeirrar fjárhæðar krafizt 8% ársvaxta frá 21. febrúar s.l. til greiðslúdags og málskostnaðar eftir mati réttarins. Ef hinn virðulegi dómur sýknar stefnda af kröfum þessum, gerir stefnandi til vara þá kröfu á hendur Al- mennum Tryggingum, að þær verði dæmdar til að greiða honum 177.900.00 ásamt 8% ársvöxtum frá 21. febrúar 1973 til greiðslu- dags auk hæfilegs málskostnaðar“. Við munnlegan málflutning breytti stefnandi kröfugerð sinni gagnvart stefnda Almennum Tryggingum, þannig að hann felldi niður kröfuliði sína um dag- Þeninga, kr. 60.000, og reikning vegna aðgerðar á Borgarspítala, kr. 500, eða alls kr. 60.500. Þannig lækkar krafa stefnanda á hend- ur stefnda Almennum Tryggingum um ofangreinda fjárhæð. Stefndi Vegagerð ríkisins krefst sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi að mati dómsins, en til vara, að stefnukrafan verði látin niður falla. Stefndi Almennar Tryggingar h/f krefst sýknu af kröfum stefnanda og hæfilegs málskostnaðar að mati réttarins. Málavextir. Að kvöldi þriðjudagsins 24. janúar 1973 ók stefnandi bifreið sinni, R 4211, eftir Suðurlandsvegi austur í Landeyjar í Rangár- vallasýslu. Bifreið þessi er af gerðinni Toyota fólksbifreið. Veður 936 var gott, en myrkur var á og ísing á veginum. Tilgangur ferðar- innar var að sjá sem best úr landi eldgos, sem hófst í Vestmanna- eyjum daginn áður. Þegar komið var langleiðina að Voðmúla- stöðum í Austur-Landeyjum, á að giska klukkan 2330, veitti stefnandi athygli aðvörunarskilti um vegavinnu, en þá var ferð bifreiðarinnar eftir ágiskun 50—60 km/klst. Hægði hann ferðina, en varð fyrst einskis var, sem bent gæti til vegavinnu á þessum slóðum. Allt í einu sá stefnandi ræsi þvert yfir veginn, sem grafist hafði af völdum vatnsrennslis. Steyptist bifreiðin umsvifalaust, án þess að tækist að stöðva hana, niður í ræsið og rakst á ræsis- bakkann hinum megin. Framendi bifreiðarinnar hentist upp úr ræsinu. Við hnjask þetta skemmdist bifreiðin mikið og varð óöku- fær. Stefnandi fékk högg á andlit, þegar hann lenti á stýrishjóli og framrúðu og fékk opinn áverka á nef, en farþegi í aftursæti fékk áverka á andlit og brjóst. Hinn farþeginn slapp ómeiddur. Slys þetta var strax tilkynnt lögreglunni á Hvolsvelli, og fór hún þegar á vettvang og rannsakaði aðstæður allar og gerði vett- vangsuppdrátt. Gerði lögreglumaðurinn mælingar á umfangi hvarfsins. Eru niðurstöður mælinganna sýndar á uppdrættinum, en hann liggur fyrir í málinu. Samkvæmt lögregluskýrslu, fyrrnefndum vettvangsuppdrætti og skýrslu lögreglumannsins hér fyrir dóminum hagaði svo til á slysstað, að vatn hafði runnið yfir malarveginn og myndað þrjá skurði, með smáhöftum á milli, þvert yfir veginn. Skurðurinn í miðið var dýpstur, um 50--60 cm á dýpt, en í þeim skurði hafði bifreiðin staðnæmst. Sá skurður var um 2 metra á lengd og þvert yfir veginn. Aðvörunarskilti um vegavinnu (A — 9) stóð við veg- inn hægra megin, ef miðað er við akstursstefnu bifreiðarinnar, nálægt 50 metrum frá hvarfinu. Skömmu áður en slys þetta varð, hafði runnið úr veginum á sama stað, en við þá vegarskemmd hafði verið gert, og aðvörunarskiltið hafði staðið við veginn, frá því að sú viðgerð fór fram. Lögreglumaðurinn kvaðst telja, að útilokað hafi verið að aka yfir umrætt hvarf á venjulegri fólks- bifreið á þeim tíma, sem slysið varð. Slóð hafði myndast eftir bifreiðar utan vegar, fram hjá hvarfinu. Hemlaför bifreiðarinnar voru um 10 metrar. Verða nú raktir framburður aðilja og vitna, svo sem efni þykja til. Stefnandi skýrði svo frá, að vegurinn hafi verið góður að öllu leyti, uns að þessari hindrun kom. Frost hafði verið, en vegurinn auður og engin ísing né hálka á honum, en um það leyti sem 937 lögreglan kom á staðinn, hafði farið að snjóa. Hann kvaðst hafa ekið þarna með á að giska 50—-60 km/klst. hraða, en svo séð umferðarmerkið, sem táknaði vegavinnu. Kvaðst hann þá hafa dregið nokkuð úr ferð og reiknað með, að ósléttur vegur væri framundan, vegna þess að unnið hefði verið wið hann. Ekki kvaðst hann þó hafa séð neina missmíð á veginum, þrátt fyrir að hann hefði gætt sérstaklega að því, fyrr en skyndilega að hann hefði séð, að runnið hafði úr veginum. Kvaðst hann þá hafa nauðhemlað strax, en það hafi ekki nægt og bifreiðin lent ofan í úrrennslinu og stöðvast, svo sem áður sagði. Stefnandi kvaðst hafa kastast fram við höggið og lent með höfuðið á stýrishjólinu og framrúð- unni, sem við það brotnaði. Hann kvaðst hafa farið á slysavarð- stofuna í Reykjavík síðar þessa nótt og hefði þar verið saumaður saman skurður, sem hann hlaut á nefið. Vitnið Margrét Halldóra Gunnarsdóttir, sem var farþegi í aftur- sæti bifreiðarinnar R 4211 í umræddri ferð, kvaðst hafa litið fram fyrir bifreiðina í þann mund, að stefnandi hemlaði, og kvaðst hún þá hafa séð hvarfið í veginum rétt fyrir framan bif- reiðina. Hefði engum togum skipt, að bifreiðin fór ofan í það og stöðvaðist, en mikið högg kom á bifreiðina. Vitnið kvaðst muna óljóst eftir því, hvernig hvarfið leit út, en þó kvaðst hún telja það hafa verið þvert yfir veginn. Hún kvaðst lítið hafa séð af vettvangi, þar sem hún slasaðist nokkuð. Vitnið Gunnar Guðmundsson, farþegi í framsæti bifreiðarinnar í umrætt skipti, kvaðst hafa veitt því eftirtekt, að þarna var um að ræða úrrennsli þvert yfir veginn, ca 60—70 cm djúpt. Vitnið kvaðst hafa tekið eftir vegavinnuskilti utan vegar, ca 50 metrum áður en komið var að hvarfinu. Kvað hann legg þann, sem skiltið stóð á, hafa verið hálfgert í kafi. Vitnið kvað stefnanda hafa dregið úr hraða, þegar hann sá aðvörunarskiltið, og síðan hemlað, um leið og hvarfið kom inn í ljósgeisla bifreiðarinnar, en engum togum hafi skipt, að bifreiðin lenti á bakka hvarfsins og kastaðist upp úr því aftur með framhlutann og stöðvaðist. Vitnið kvaðst ekki hafa veitt athygli vegarslóð fram hjá hvarfinu fyrr en eftir slysið. Vitnið kvaðst telja, að útilokað hefði verið að aka yfir um- rætt úrrennsli á litlum fólksbíl, en e. t. v. hefði það verið hægt á jeppa. Í skýrslu Eysteins Einarssonar vegaverkstjóra í Rangárvalla- sýslu, sem staðfest hefur verið fyrir dóminum, segir svo: „Land- eyjavegur syðri liggur á þeim stað, sem umrætt slys varð, er mál þetta er risið út af, um sléttan sand, en ofurlítill halli er að veg- 938 inum úr austri. Í rigningartíð rennur vatn af hallanum og um ræsi, sem er skammt norðan við slysstaðinn. Skömmu áður en umrætt slys varð, var mér tilkynnt, að runnið hefði úr veginum, og var þá strax hafist handa um viðgerð, fyllt í skarðið og jafnað með veghefli. Á meðan vegaviðgerð þessi átti sér stað, voru sett upp umferðarskilti A — 9 og A — 10, en þar sem hugsanlegt var, að aftur rynni vatn yfir veginn, þá létum við merkin standa, en veginum er svo háttað á þessum stað, að hann er jafnsléttur land- inu og getur því runnið yfir hann, án þess að hann verði hættu- legur umferð, ef varlega er farið. Mér hafði ekki borist nein vitneskja um, að vegurinn hefði aftur versnað á þessum stað, fyrr en eftir að slysið átti sér stað. Var vegurinn þá jafnaður með heflum. Tel ég, að vegurinn hafi verið fær öllum bifreiðum á þeim tíma, er slysið varð, ef farið var um með varúð“. Svo sem fram kemur á vettvangsuppdrætti og áður hefur verið að vikið, hafði myndast braut utan vegar, til hliðar við umgetið hvarf, en þessa braut munu flestar bifreiðar, sem leið áttu um veg þénnan, hafa farið á þessum tíma vegna hvarfsins. Stefnandi, sem er atvinnubifreiðarstjóri, var án bifreiðar sinnar frá 24. janúar 1973 til 20. febrúar s. á. samkvæmt greinargerð hans. Málsástæður og lagarök. Aðalkröfu sína á hendur stefnda Vegagerð ríkisins reisir stefn- andi á því, að stefnda beri að sjá um, að ekki séu opnir skurðir á þjóðvegum. Eins óg fram kom í lögregluskýrslu, hafi áður fyrr verið þarna ræsi undir veginum. Það hafi verið tekið, vegna þess að það fylltist gjarnan af sandframburði. Síðan hafi vegurinn skorist sundur af vatni. Telji hann því vera stórkostlegt gáleysi af starfs- mönnum stefnda Vegagerðar ríkisins að ganga ekki þannig frá brú á þessum stað, að ekki þurfi að hafa skurð í veginum. Og ef látið var viðgangast, að skurðir væru í veginum um nokkurn tíma, þá bar skýlaust að setja skilti í miðjan veginn til viðvörunar um hættuna, en ekki einungis vegavinnuskilti utan vegar. Eðlilegast hefði verið að hafa viðvörunarvita við skurðinn. Samkvæmt þessu telur stefnandi, að eins og háttað var þarna, hefði stefnandi ekki getað forðast slysið, þótt hann hefði sýnt ýtrustu gát, sbr. 2. mgr. 65. gr. laga nr. 23/1970. Varakröfu sína á hendur stefnda Almennum Tryggingum h/f reisir stefnandi á húftryggingarsamningi, en hann hafði húftryggt bifreið sína hjá stefnda. Telur stefnandi slysið ótvírætt flokkast gs hrap, sbr. 8. gr. skilmálanna. A o undir áreksti u eKst iii GLAS 939 Kröfur sínar hefur stefnandi sundurliðað þannig: 1. Varahlutir frá Toyotavarahlutaumboðinu h/f .. kr. 44.644 2. Rétting í Bílaskálanum h/f .. .. .. 2. .. .. .. — 54.265 3. Eyðilagður rafgeymir .. .. at riti ta gÐÐ 4. Dráttur á bílnum til Reykjavíkur a a 9000 5. Vextir af víxlum til að greiða viðgerð . .. .... — ".941 6. Dagpeningar í 24 virka daga, kr. 2.500 á dag. .. — 60.000 7. Áætlaður kostnaður við viðgerð á stefnuljósi og „hoodlista“.. ... — 2.000 8. Reikningur Börgörapfkilá Reykjávíkur iðpgpaðn að- BETðar ps a a RF 500 Samtals kr. 177.900 Auk þessa gerir hann miskabótakröfu á hendur stefnda Vega- gérð ríkisins að fjárhæð kr. 20.000. Varakröfu sína á hendur stefnda Almennum Tryggingum h/f að fjárhæð kr. 117.400 er sundurliðuð á sama hátt og að framan greinir að undanskildum kröfuliðum 6 og 8, sem stefnandi felldi niður, svó og að undanskilinni miskabótakröfunni. Sýknukröfu sína byggir stefndi Vegagerð ríkisins aðallega á 65. gr., 2. mgr., laga nr. 23/1970. Telur hann, að starfsmenn sínir hafi ekki sýnt af sér gáleysi, heldur þvert á móti, sérstaklega með uppsetningu aðvörunarmerkja, beggja vegna lægðarinnar, sýnt alla þá aðgæslu, sem af þeim verður krafist. Þó megi glögglega sjá af málavöxtum, að stefnandi hafi sýnt af sér svo mikla óað- gæslu, að stefndi telur, að sök á slysinu liggi að öllu leyti hjá honum sjálfum. Hann hafi ekið fram hjá aðvörunarmerki án þess að draga verulega úr ferð bifreiðarinnar. Sé ljóst, að stefnandi hefði auðveldlega getað forðast óhappið, ef hann hefði sýnt þá aðgát, sem lögboðin sé í 38. gr., 1. mgr., og 49. gr., 2. og 3. mgr. t og n llið, laga nr. 40/1968, enda hyggur stefndi, að erfitt verði fyrir stefnanda að sanna, að slysi hefði ekki orðið afstýrt, þótt hann hefði sýnt ýtrustu varkárni. Hvort tveggja sé, að með gætni hefði mátt aka yfir dældina, án þess að tjón hlytist af, og einnig hefði verið hindrunarlaus leið fram hjá lægðinni. Auk þessa mótmælir stefndi Vegagerð ríkisins sérstaklega kröf- um stefnanda um bætur vegna atvinnutjóns og miska sem allt of háum, óraunhæfum og órökstuddum. Stefndi Almennar Tryggingar h/f byggir sýknukröfu sína á 940 vátryggingarskilmálunum. Samkvæmt 9. gr. vátryggingarskil- málanna, o-p lið, hafi stefndi undanskilið sig ábyrgð á tjóni sem þessu. Samkvæmt o lið hafi félagið undanskilið sig ábyrgð á skemmdum, sem hljótast af því, að ökutæki taki niðri á ójafnri akbraut, svo sem hrygg eftir veghefil, jarðfast og laust grjót við akbraut eða akbrautarbrún. Sé hér átt við skemmdir á undir- vagni svo og gírkassa, drifi og rafgeymi. Er því afdráttarlaust haldið fram, að tjón sem þetta beri að heimfæra undir þessa undanþáguliði, einkum með tilliti til þess, að stefnandi hafi sýnt af sér mjög vítavert gáleysi í akstri (sbr. e lið 9. gr.) og ekki sinnt aðvörunarmerki, sem hann viðurkenni þó að hafa orðið var við, enda er á það bent, að hvort tveggja var, að hliðarvegur lá meðfram torfæru þeirri, sem ökumaður ók í, svo og að með gætni mátti vel aka yfir hinn ójafna veg án þess að skemma bif- reiðina. Einnig beri að taka tillit til p liðs sömu greinar, þar sem undanskilið er tjón vegna náttúruhamfara, en ójafna sú, sem á veginum var, hafi einmitt orsakast af óvenju miklum rigningum á þeim tíma árs, sem klaki er að fara úr vegum, og hefði því hver góður og samviskusamur bílstjóri mátt reikna með slíkum misjöfnum á veginum. Óaðgæsla ökumanns falli, eins og fyrr segi, undir ákvæði í e lið 9. gr. skilmálanna, þar sem undan- skilin er ábyrgð, ef ökumaður hefur sýnt af sér stórkostlega óvar- kárni. Ökumaður sinni ekki aðvörunarmerkinu, sem hann þó sjái, en aki með miklum hraða áfram. Hvað hefði skeð, ef menn hefðu verið að vinna við lagfæringu á þessari ójöfnu? Stefndi gerir ekki tölulega athugasemd við fyrstu 3 kröfuliði stefnanda, enda liggi fyrir reikningar frá viðurkenndu verkstæði um þessi útgjöld. 4. liður, dráttur á bifreið til Reykjavíkur, kr. 5.000, sætir heldur ekki neinum athugasemdum tölulega, þótt ekki liggi fyrir kvittaðir reikningar yfir þann kostnað. 5. liður, sem nefndur er vextir af víxli til að greiða viðgerð, er algerlega mót- mælt. Stefnandi krefjist í stefnu 8% ársvaxta frá því hann greiddi tjónið, þ. e. frá 21. febrúar 1973, til greiðsludags, og sé því raun- verulega að krefjast vaxta-vaxta, ef þessi liður væri tekinn með í kröfugerðina. Sérstaklega er mótmælt 8% vaxtakröfu, þar sem gildandi dómvenja sé að dæma 7% vexti. Engar athugasemdir gerir stefndi við 7. lið kröfugerðarinnar. Niðurstaða. Dómarinn tekur fram, að enda þótt kröfur stefnanda á hendur hinum stefndu séu ekki byggðar á sömu lagaákvæðum og laga- ónarmiðum, þá sé rót krafnanna hin sama, þ. e. a. s. einn og is JÖRG Li, þa lll Sdllld) po E. A. is. IK Us 941 sami tjónsatburðurinn, þannig að ekki virðast efni til að vísa málinu frá dómi ex officio af þeim sökum, en frávísunarkrafa hefur ekki verið höfð uppi Í málinu. Vegur sá, sem hér um ræðir, er þjóðvegur. Enginn ágreiningur er um það milli stefnanda og stefnda, að bifreið stefnanda skemmdist við að lenda í hvarfi því á veginum, sem hér er um rætt. Í ljós þykir leitt þrátt fyrir fremur ónákvæmar mælingar á umfangi umræðds vegarhvarfs, að það hafi verið ófært eða að minnsta kosti illfært fólksbifreiðum sem þeirri, er í máli þessu greinir, og eins víst, að bifreiðar, sem í því lentu, yrðu fyrir skemmdum. Einnig er í ljós leitt, að vegarslóð var fram hjá umræddu hvarfi, utan vegar, og jafnframt að aðvörunarskilti A—9 var hægra megin vegar í akstursstefnu bifreiðarinnar, ca 50 metrum frá hvarfinu, þá er slysið varð. Swo sem fram hefur komið, gerir stefnandi aðallega kröfu um bætur úr hendi stefnda Vegagerðar ríkisins, en að henni sýknaðri er gerð til vara krafa á hendur stefnda Almenntum Trygging- um h/f. Verður því fyrst fyrir að athuga, hvort vanræksla starfsmanna stefnda Vegagerðar ríkisins hafi verið slík í þessu tilviki, að stefnandi eigi rétt til bóta úr hans hendi. Í málinu er það fram komið, að viðgerð hafi farið fram á um- ræddum vegi á þeim stað, sem slys þetta varð, skömmu áður, enda hefði þá runnið úr honum. Viðgerð þessi mun að vísu hafa verið bráðabirgðaviðgerð eða þannig framkvæmd, að fyllt var í skarðið og jafnað með veghefli, enda e. t. v. ekki heppilegur árs- tími til varanlegrar vegagerðar. Á meðan á umræddri vegavið- gerð stóð, voru sett upp aðvörunarskiltin A — 9 og Á — 10 beggja vegna vegarskemmdarinnar og þau síðan látin standa þar áfram, eftir að vegaviðgerð lauk, „þar sem hugsanlegt var, að aftur rynni vatn yfir veginn“, svo sem segir Í skýrslu Eysteins Einars- sonar, vegaverkstjóra í Rangárvallasýslu, á dskj. nr. 15. Þegar þessara varúðarráðstafana af hálfu vegagerðarmanna er gætt svo og þess, að vitað er, að mikil umferð var um umræddan veg, eftir að Heimaeyjargos hófst þá rétt áður, eða aðfaranótt 23. janúar, án þess að nokkur óhöpp hafi hent bifreiðar, svo vitað sé, svo og þegar það er haft í huga, að engin kvörtun hafði borist vegaverkstjóra um, að vegurinn væri hættulegur umferð, og einn- ig að vegfarendur gátu búist við spillingu vega vegna undan- 942 farandi rigningartíðar, þá verður að telja, að starfsmenn stefnda Vegagerðar ríkisins hafi ekki sýnt hér af sér þá óvarkárni, sem fellt gæti skaðabótaábyrgð á slysi þessu á stefnda Vegagerð ríkis- ins, sbr. og 2. mgr. 65. gr. vegalaga nr. 23/1970. Ber samkvæmt þessu að sýkna stefnda Vegagerð ríkisins af öllum kröfum stefnanda í máli þessu, en rétt þykir, að máls- kostnaður þeirra í milli falli niður. Eftir er þá að athuga hugsanlega bótaábyrgð stefnda Almennra Trygginga h/f. Svo sem fram hefur komið, byggir stefnandi kröfu sína á hendur stefnda Almennum Tryggingum h/f á húftryggingarsamn- ingi þeirra vegna bifreiðar stefnanda og telur, að slysið flokkist ótvírætt undir 8. gr. skilmálanna, enda ekki undanskilið því ákvæði með neinu undantekningarákvæði skilmálanna. Stefnandi hafði gert húftryggingarsamning um bifreið sína, R 4211, við stefnda Almennar Tryggingar h/f með viðauka við kaskótryggingarskírteini, útgefið 27. desember 1972, sbr. dskj. nr. 16. Um bótaskylduna í 8. gr. vátryggingarskilmálanna á dskj. nr. 5 segir svo: „Félagið bætir skemmdir á ökutækinu sjálfu, at eldingu, eldsvoða og sprengingum, sem stafa af honum, árekstri, áakstri, veltu og hrapi eða af því, að ökutækinu er stolið eða rænt, svo og af flutningsslysi ...“. Fallast má á það með stefnanda, að tjón hans sé bótaskylt samkvæmt þessu ákvæði, enda geti tilvikið hvort sem er fallið undir hrap eða áakstur. Í skilmálunum er enga skilgreiningu að finna á framangreind- um hugtökum, en út frá almennri málvenju eru orðin víðtækrar merkingar, og verður við það að miða hér. Þá er að athuga, hvort skemmdir bifreiðarinnar eru undan- skildar ábyrgð félagsins samkvæmt 9. gr. skilmálanna, svo sem stefndi Almennar Tryggingar h/f hefur sérstaklega haldið fram og einkum vitnað til ákvæðanna í töluliðunum o, p og e. Ekki verður talið, að tjón stefnanda verði rakið til ásetnings hans eða svo stórkostlegs gáleysis, að e liður 9. gr. eigi hér við. Rétt þykir að taka hér upp ákvæði o liðs 9. gr. skilmálanna, þar sem það ákvæði virðist aðallega koma hér til athugunar, enda byggir stefndi mótmæli sín fyrst og fremst á því. Ákvæðið hljóðar svo: „Skemmdir á ökutækinu, er stafa af snöggri beit- ingu hemlanna, af akstri á ósléttri akbraut, hér með talin bilun á ásnum, fjöðrum, gírkassa, drifi, rafgeymi og öðrum hlutum í 943 eða á undirvagni ökutækisins, skemmdir vegna þess, að hreyf- illinn bráðnar saman, svo og aðrar skemmdir, sem hljótast af því, að ökutækið tekur niðri á ójöfnum akbrautum, svo sem hryggjum eftir veghefla, jarðföstu og lausu grjóti á akbraut eða við ak- brautarbrúnir. Einnig skemmdir, er verða, þegar laust grjót hrekkur upp undir ökutækið í akstri“. Tjón stefnanda þykir hafa orðið með það sérstökum hætti, að ekki verði rakið til þess, sem í ofannefndu ákvæði greinir, enda verður vátryggingarfélagið að bera hallann af óljósu orðalagi ákvæðisins samkvæmt almennum túlkunarreglum slíkra samn- inga. Fráleitt þykir, að skemmdir á bifreið stefnanda geti talist stafa af náttúruhamförum, sbr. p lið 9. gr., svo sem stefndi hefur haldið fram. Samkvæmt þessu ber stefnda Almennum Tryggingum að bæta tjón stefnandða með þeim hætti sem nú verður rakið: Kröfuliðum 1—-3 (varahlutirnir, kr. 44.644, rétting, kr. 54.265, og rafgeymir, kr. 3.550) hefur stefndi ekki mótmælt tölulega, og verða þeir því teknir til greina að öllu leyti, enda þykir ekkert athugavert við þá. Kröfuliður 4, dráttur á bifreið til Reykjavíkur, kr. 5.006, sætir heldur ekki þeim athugasemdum af hálfu stefnda, að dóm- arinn telji ástæðu til umfjöllunar, og verður hann því tekinn til greina óbreyttur. 5. kröfulið, sem nefndur er vextir af víxli til að greiða viðgerð, er algerlega mótmælt af hálfu stefnda. Fallast verður á það með stefnda, að ekki séu efni til að taka kröfulið þennan til greina, svo sem kröfugerð stefnanda er að öðru leyti háttað. 6. kröfulið, um dagpeninga, felldi stefnandi niður úr kröfugerð sinni gagnvart stefnda Almenhum Tryggingum h/f, svo sem áður hefur verið frá greint. Þar eð stefndi gerir ekki athuga- semd við 7. kröfulið stefnanda varðandi áætlaðan viðgerðarkostn- að á stefnuljósum, verður hann tekinn til greina óbreyttur. Kröfu- lið 8, reikning frá Borgarspítala vegna læknisaðstoðar, hefur stefnandi fellt niður úr kröfugerð sinni gagnvart stefnda, svo sem fyrr er frá greint. Í húfiryggingarskilmálunum er svofellt ákvæði: „Af sérhverju tjóni, er verða kann á Þbifreiðinni, ber eigandi sjálfsábyrgð, er nemur kr. 10.000.00%. Ber að draga upphæð þessa frá framan- greindum fjárhæðum. Samkvæmt framanskráðu ber stefnda Almennum Tryggingum h/f að greiða stefnanda kr. 99.459 (44.644 - 54.265 3.550 5.000 - 2.000 —= 10.000) ásamt 7% ársvöxtum frá 21. febrúar 944 1973 til 16. maí s. á. og með 8% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Samkvæmt þessum úrslitum er rétt, að stefndi Almennar Trygg- ingar h/f greiði stefnanda kr. 33.000 í málskostnað. Dómsuppsaga hefur dregist vegna mikilla embættisanna. Dómsorð: Stefndi Vegagerð ríkisins skal vera sýkn af kröfum stefn- anda, Sigurgeirs V. Sigurgeirssonar, Í máli þessu, en máls- kostnaður þeirra í milli falli niður. Stefndi Almennar Tryggingar h/f greiði stefnanda kr. 99.459 ásamt 7% ársvöxtum frá 21. febrúar 1973 til 16. maí s. á., en 8% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags og kr. 33.000 í málskostnað. Dóminum skal fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 4. desember 1975. Nr. 164/1975. Emma Þorsteinsdóttir og Jón Þorsteinsson gegn Þorsteini Aðalsteinssyni Gunnari Þorsteinssyni og Þorsteini Þorsteinssyni. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörns- son og Einar Arnalds. Kærumál. Dómkvaðning matsmanna. Landskipti. Ómerking. Dómur Hæstaréttar. Með kæru 7. nóvember 1975, sem Hæstarétti barst 20, s. m., hafa sóknaraðiljar kært úrskurð, uppkveðinn á aukadómþingi Þingeyjarsýslu 29. október 1975. Krefjast þeir þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur og last fyrir héraðs- 9415 dómara „aðallega að dómkveðja þrjá óvilhalla og hæfa utan- héraðsmenn til að framkvæma undirlandskipti á jörðinni Geiteyjarströnd Il í Skútustaðahreppi, en til vara að dóm- kveðja fjóra utanhéraðsmenn til að framkvæma yfirland- skipti á jörðinni“. Þá krefjast sóknaraðiljar kærumálskostn- aðar óskipt úr hendi varnaraðilja. Frá varnaraðiljum hafa hvorki borist kröfur né greinar- gerð. Þegar mál þetta var tekið fyrir á aukadómþingi Þingeyjar- sýslu 9. okitóber 1975, kom fram greinargerð af hendi sóknar- aðilja, en ekki var sótt þing af þeirra hálfu. Af hálfu varnar- aðilja var ekki sótt þing, og ekki verður séð, að þeim hafi verið gefinn kostur á þingsókn. Eins og atvikum máls þessa er háttað, bar héraðsdómara samkvæmt 3. mgr. 139. gr. laga nr. 85/1936 að gera varnar- aðiljum aðvart um þinghaldið og gefa þeim kost á að lýsa viðhorfi sínu til dómkvaðningarbeiðni sóknaraðilja, áður en úrskurður yrði lagður á málsefnið. Þar sem héraðsdómari gætti þessa ekki, ber að ómerkja hinn kærða úrskurð. Eftir atvikum er rétt, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er úr gildi felldur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður aukadómbþings Þingeyjarsýslu 29. október 1975. Ár 1975, miðvikudaginn 29. október, var á aukadómþingi Þing- eyjarsýslu, sem Sigurður Gizurarson sýslumaður hélt í skrifstofu embættisins í Húsavík, kveðinn upp úrskurður í aukadómþings- málinu nr. 10/1975: Magnús Thorlacius f. h. Emmu Þorsteins- dóttur og Jóns Þorsteinssonar gegn Þorsteini Aðalsteinssyni, Gunn- ari og Þorsteini Þorsteinssonum, en mál þetta var tekið til úr- skurðar í dag. Málið er til komið vegna beiðni Magnúsar Thorlacius hæsta- réttarlögmanns f. h. Emmu Þorsteinsdóttur og Jóns Þorsteinssonar um, að dómkvaddir verði 3 undirlandskiptamenn til að fram- kvæma landskipti á Geiteyjarströnd Il, og til vara, ef við þeirri beiðni verður ekki orðið, að dómkvaddir verði 4 yfirlandskipta- 60 946 menn til að framkvæma yfirlandskipti samkvæmt 6. gr. laga nr. 46/1941. Skal nú víkja að málavöxtum og úrskuður lagður á málið. Í greinargerð sóknaraðilja í matsmálinu, eins og hann nefnir það, eru þessar dómkröfur gerðar: Aðallega að dómkvaddir verði þrír óvilhallir og hæfir utan- héraðsmenn til að framkvæma umbeðin landskipti á jörðinni Geit- eyjarströnd II í Skútustaðahreppi, en til vara, að dómkvaddir verði fjórir óvilhallir og hæfir yfirmatsmenn til að framkvæma umbeðin skipti. Krafist er málskostnaðar úr hendi varnaraðilja in solidum. Aðalkrafa. Lög nr. 46/1941 um lándskipti geyma ákveðnar reglur um, hverjir séu landskiptamenn til að framkvæma skipti samkvæmt lögunum, sbr. 4. gr. laganna. Samkvæmt þeirri grein skal ekki dómkveðja matsmennina. Úttektarmenn skulu vera matsmenn hver í sínu umdæmi. Þá skipar sýslumaður samkvæmt 46. gr. laga nr. 36 frá 29. mars 1961. Þriðja manninn, oddamann, skal sýslumaður og kveðja til skiptagerðar, sbr. nefnda 4 gr. landskiptalaganna. Lögmaður sóknaraðilja rökstyður dómkröfu sína um dómkvaðn- ingu 3 hæfra og óvilhallra matsmanna við það, að löglegir mats- menn hafi hafnað að framkvæma skiptin á augljóslega röngum forsendum og því gerst vanhæfir með því að gegna ekki skyldu sinni. Í landskiptalögum nr. 46/1941 er.gert ráð fyrir því, að land- skiptamenn kunni að hafna að taka til greina kröfu um land- skipti, sbr. 1. gr., 3. gr. og 6. gr. laga nr. 46/1941. Hvergi er í lögunum að finna heimild til þess, að sýslumaður taki að segja matsmönnum fyrir um störf þeirra. Samkvæmt þessu er engin lagaheimild til að dómkveðja matsmenn né heldur er þannig unnt að ganga gegn þeirri skipan, sem lög nr. 46/1941 mæla fyrir um. Ef matsmenn hefðu verið vanhæfir, sbr. meginreglur í 46. gr. laga nr. 85/1936, hefðu varaúttektarmenn átt að taka við matsstörfum og nýr oddamaður að kveðjast til með stjórnsýslu- gerningi. En þar sem landskiptamennirnir hafa ekki orðið van- hæfir samkvæmt meginreglum 36. gr. laga nr. 85/1936, hafa ekki aðrir landskiptamenn komið í þeirra stað. Varakrafa. Samkvæmt 6. gr. laga nr. 46/1941 skal dómkveðja 4 menn óvilhalla til að framkvæma yfirmat. Frestur til að krefjast yfirmats er 6 mánuðir frá þeim degi, er skipti fóru fram við undirmat, sbr. niðurlag 5. gr. laga nr. 46/1941. Að vísu höfnuðu 947 undirmatsmenn að framkvæma landskiptin og skráðu þá ákvörð- un sína í fundargerð, en eðlilegt virðist, að þá gildi einnig 6 mánaða frestur sá, sem 5. gr. laganna mælir fyrir um: Undirmatsmenn höfnuðu kröfu um landskipti á skiptafundi 9. október 1974. Lögmanni skiptabeiðanda var tilkynnt um skipta- fund þennan með símskeyti, og mætti J ón Illugason, oddviti Skútu- staðahrepps, af hálfu skiptabeiðenda. Þetta kemur fram í greinar- gerð lögmanns skiptabeiðenda. Samkvæmt þessu hafði lögmaður- inn full tök á að kynna sér, hvað hafði gerst á fundinum strax eftir fundinn. Hann beiðist hins vegar ekki dómkvaðningar yfir- matsmanna fyrr en í júní 1975. Var því 6 mánaða fresturinn lið- inn. Því er ekki unnt að verða við beiðninni um dómkvaðningu yfirmatsmanna. Málskostnaður fellur niður. Því úrskurðast: Krafa Emmu Þorsteinsdóttur og Jóns Þorsteinssonar um dómkvaðningu þriggja hæfra og óvilhallra utanhéraðsmanna til að framkvæma landskipti á jörðinni Geiteyjarströnd II í Skútustaðahreppi er ekki tekin til greina. Krafa sömu aðilja um dómkvaðningu 4 óvilhallra manna til að framkvæma yfirlandskipti á Geiteyjarströnd II í Skútu- staðahreppi er ekki tekin til greina. 948 Mánudaginn 8. desember 1975. Nr. 43/1974. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Aðalsteini Hinrikssyni Bergdal (Ragnar Steinbergsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr cg Logi Einarsson. Bifreiðar. Brot gegn umferðarlögum og áfengislögum. Dómur Hæstaréttar. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram nokkur ný gögn, endurrit dómssátta, er ákærði sætti 1967 og 1972 og greinir í héraðsdómi, svo og skjöl um áfengis- og umferðarlagabrot ökumanns þess, er ók bifreiðinni A 1920 eftir Oddagötu á Akureyri aðfaranótt mánudagsins 13. maí 1974, nokkru áður en ákærði var handtekinn vegna brots þess, er honum er gefið að sök í þessu máli. Brot það, er ákærði sætti refsingu fyrir með dómssátt 2. október 1972, hefur ítrekunaráhrif á brot það, sem hann er saksóttur fyrir í máli því, sem hér er til úrlausnar, sbr. 71. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940 og 3. mgr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann. Dæma ber ákærða til að greiða allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, 25.000 krónur, og málsvarnarlaun verjanda hans fyrir Hæstarétti, 25.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Ákærði, Aðalsteinn Hinriksson Bergdal, greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar nveð talin saksóknar- laun til ríkissjóðs, 25.000 krónur, og málsvarnarlaun 949 skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Ragnars Stein- bergssonar hæstaréttarlögmanns, 25.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Akureyrar 19. nóvember 1974. Mál þetta, sem dómtekið var 5. þ. m., endurupptekið og dóm- tekið að nýju þann 12. þ. m., er höfðað með ákæruskjali sak- sóknara ríkisins, útgefnu 3. september 1974, „á hendur Aðalsteini Hinrikssyni Bergdal, leikara, Fjólugötu 18, Akureyri, fæddum þar í bæ 1. desember 1949, fyrir að aka aðfaranótt mánudagsins 13. maí 1974 undir áhrifum áfengis bifreiðinni A 1920 smáspöl við lögreglustöðina á Akureyri. Telst þetta varða við 2. mgr., sbr. 4. mgr. 25. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og 1. mgr. 24. gr., sbr. 45. gr. áfengis- laga nr. 82/1969. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar“. Málavextir eru þeir, að aðfaranótt mánudagsins 13. maí 1974 stöðvuðu lögreglumenn bifreiðina A 1920 í Oddagötu á Akureyri, þar eð ökumaður hennar var grunaður um að vera undir áhrifum áfengis. Ók Páll Þorkelsson lögreglumaður bifreiðinni að lög- reglustöðinni á Akureyri. Aðalsteinn Hinriksson Bergdal, ákærði í máli þessu, sem verið hafði farþegi Í nefndri bifreið, fór með honum að lögreglustöðinni. Lögreglumaðurinn lagði bifreiðinni vestan við lögreglustöðina og tók straumláslykla úr henni, en ákærði ætlaði að doka við í bifreiðinni. Stuttu síðar heyrði lög- reglumaðurinn, þá kominn inn á varðstofuna, að bifreiðin var gangsett, og sá hann, að ákærði var kominn undir stýri hennar. Hljóp lögreglumaðurinn þegar út ásamt Þorsteini Hallfreðssyni lögreglumanni, og hafði ákærði þá ekið bifreiðinni um það bil bíllengd aftur á bak, en þá hafði vél hennar drepið á sér. Var ákærði að gangsetja bifreiðina á ný, þegar lögreglumennirnir komu að og komu í veg fyrir frekari akstur. Þar sem ákærði var talsvert ölvaður, var hann settur í fangaklefa og honum tekið blóð til alkóhólrannsóknar. Bifreiðin A 1920 er Opelbifreið, og reyndist mögulegt að gang- setja hana án straumláslykils með því að snúa straumlási. Framanskráð atvikalýsing er byggð á skýrslu Páls Þorkels- 950 sonar lögregluþjóns, sem hann hefur staðfest fyrir dómi. Sagði hann þá jafnframt, að ákærði hefði verið búinn að setja vél bif- reiðarinnar aftur í gang, þegar þeir komu að henni, og Þorsteinn lögregluþjónn drepið á henni. Þorsteinn Hallfreðsson lögregluþjónn kom einnig fyrir dóm og staðfesti frumskýrslu Páls Þorkelssonar. Kvaðst hann hafa séð bifreiðina síga aftur á bak í gangi, þegar hann kom út af lög- regluvarðstofunni. Ákærði, sem kvaðst hafa verið búinn að drekka mikið áfengis- magn um kvöldið og nóttina, sagðist ekkert muna eftir atvikum, en rengdi ekki skýrslu lögreglunnar. Í blóðsýni ákærða, teknu umrætt sinn, reyndist vera 1.85% alkóhóls. Af hálfu ákærða er því haldið fram, að ósannað sé með öllu, að hann hafi gangsett bifreiðina, hvað þá ekið henni. Eftir dómtöku málsins þann 5. þ. m. hafa báðir áðurnefndir lögregluþjónar komið fyrir dóminn og gefið eiðfestar vitna- skýrslur. Þorsteinn Hallfreðsson mundi ekki, hvort hann hefði þurft að drepa á vél bifreiðarinnar, þegar hann kom að henni. Hann sagði, að bifreiðin hefði ekki getað sigið aftur á bak, án þess að vélar- afli hennar væri beitt. Páll Þorkelsson sagði, að vél bifreiðarinnar hefði verið nýkomin í gang, þegar þeir komu að henni, og ítrekaði, að Þorsteinn hefði drepið á vélinni. Hann sagði nær óhugsandi, að bifreiðin hefði sigið aftur á bak, án þess að vélarafli hennar væri beitt. Hann sá ekki, þegar bifreiðin fór aftur á bak. Samkvæmt eiðfestum vitnisburði tveggja lögregluþjóna er sannað, að ákærði hafi umrætt sinn gangsett bifreiðina A 1920 við lögregluvarðstofuna. Samkvæmt sömu vitnisburðum er nægi- lega sannað, að ákærði hafi jafnframt ekið bifreiðinni aftur á bak um eina bíllengd. Samkvæmt þessu og með skírskotun til niðurstöðu alkóhólrannsóknar er sannað, að ákærði hefur gerst sekur um þá háttsemi, sem honum er gefin að sök í ákæruskjali og varðar við þar greind lagaákvæði. Ákærði hefur áður sætt refsingum sem hér segir: 1967 21/12 á Akureyri. Sátt, 3.500 kr. sekt fyrir brot á 2. mgr., sbr. 3. mgr. 25. gr. umferðarlaga. Sviptur ökuleyfi í 4 mánuði frá 29. október 1967. 1972 2/10 á Akureyri. Sátt, 5.000 kr. sekt fyrir brot á 2. mgr., sbr. 3. mgr. 25. gr. umferðarlaga, 1. mgr. 27. gr. og 951 1. og 3. mgr. 38. gr., 1. mgr. 49. gr. og 1. mgr. 50. gr. umferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga. Sviptur ökuleyfi í 10 mánuði frá 15. ágúst 1972. 1973 13/1 á Akureyri. Sátt, 500 kr. sekt fyrir brot á 2. mgr. 21. gr. áfengislaga. Refsing ákærða, sem ákveðst samkvæmt 80. gr. umferðarlaga með hliðsjón af því, að brot hans er ítrekað, þykir hæfileg varð- hald 15 daga. Eins og krafist er í ákæruskjali með skírskotln til 81. gr. um- ferðarlaga og 1. mgr. 24. gr. áfengislaga, er ákærði sviptur öku- réttindum ævilangt frá lögbirtingu dóms þessa að telja. Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar, þar með talin máls- varnarlaun skipaðs verjanda síns, Ragnars Steinbergssonar hæsta- réttarlögmanns, kr. 15.000. Dómsorð: Ákærði, Aðalsteinn Hinriksson Bergdal, sæti varðhaldi 15 daga. Ákærði er sviptur ökuréttindum ævilangt frá lögbirtingu dóms þessa að telja. Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Ragnars Steinbergs- sonar hæstaréttarlögmanns, kr. 15.000. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. 952 Mánudaginn 8. desember 1975. Nr. 32/1975. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Birni Blöndal (Örn Clausen hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr og Logi Einarsson. Bifreiðar. Brot gegn umferðarlögum. Of hraður akslur. Dómur Hæstaréttar. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann, þó svo, að frestur til greiðslu sektar telst frá birtingu dóms þessa. Dæma ber ákærða til að greiða allan kostnað við áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun verjanda hans hér fyrir dómi, 20.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður, þó svo, að frestur til greiðslu sektar telst frá birtingu dóms þessa. Ákærði, Björn Blöndal, greiði allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, Þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda hans fyrir Hæstarétti, Arnar Clausens hæstaréttarlögmanns, 20.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 9. október 1974. Ár 1974, miðvikudaginn 9. október, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Halldóri Þorbjörns- syni yfirsakadómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. 520/1974: Ákæruvaldið gegn Birni Blöndal, sem tekið var til dóms 2. þ. m. Mál þetta er höfðað með ákæru, dags. 25. f. m., gegn Birni 953 Blöndal íþróttakennara, Bólstaðarhlíð 68, fæddum 14. maí 1946 í Keflavík, „fyrir að aka laugardaginn 1. desember 1973 bifreiðinni P 1119 á allt að 110 km hraða miðað við klst. eftir Reykjanes- braut skammt frá Hvassahrauni, en þar er leyfður hámarkshraði 70 km, og laugardaginn 13. júlí 1974 bifreiðinni R 40196 á allt að 100 km hraða miðað við klst. eftir Reykjanesbraut á kaflanum frá Flugvallarvegi að Steypustöð Suðurnesja í Ytri-Njarðvík, og þar er leyfður hámarkshraði einnig 70 km. Telst þetta varða við 2. mgr. 50. gr., sbr. 80. gr., umferðarlaga nr. 40/1968. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu alls sakarkostnaðar“. Málsatvik. 1) Að kvöldi laugardagsins 1. desember 1973 stöðvuðu lög- regluþjónar úr Grindavík ákærða, er hann var að aka bifreiðinni P 1119 eftir Reykjanesbraut skammt frá Hvassahrauni. Sam- kvæmt skýrslu lögregluþjóns nr. 1, Kristins Valbergs Gamalíels- sonar, hafði ákærði ekið fram úr lögreglubifreiðinni og öðrum bifreiðum, er á undan voru, og er lögregluþjónarnir síðan veittu eftirför og mældu með jöfnu millibili hraða milli bifreiðanna, reyndist hraði bifreiðarinnar P 1119 110 km miðað við klukku- stund. Ákærði kannast við, að hann hafi verið stöðvaður af lögreglu- þjónum í umrætt skipti, en neitar því, að hraði bifreiðar hans hafi verið meiri en 70—80 km miðað við klukkustund. Ákærða var sent sektarboð, en hann sinnti því ekki, enda kveðst hann ekki hafa talið sig hafa unnið til refsingar. Vitnið Kristinn Valberg Gamalíelsson, 29 ára að aldri, skýrir svo frá, að hann og starfsbróðir hans hafi verið á leið til Hafnar- fjarðar. Á leiðinni hafi P 1119 verið ekið fram úr lögreglubifreið- inni, sem þá hafi verið ekið með 70 km hraða miðað við klukku- stund. Henni hafi svo um stund verið ekið milli lögreglubifreiðar- innar og tveggja bifreiða, sem verið hafi á undan. Síðan hafi P 1119 verið ekið fram úr þessum tveimur bifreiðum og hraði hennar aukinn, þannig að ört hafi dregið í sundur. Þá hafi þeir lögregluþjónarnir veitt P 1119 eftirför og náð að mæla hraða bif- reiðanna með jöfnu millibili og þá hafi hraðamælir lögreglubif- reiðarinnar sýnt 110 km hraða. Ákærði hafi numið staðar, er honum voru gefin ljós- og hljóðmerki. Hann hafi stöðugt neitað því, að hann hefði ekið með meira en 80 km hraða miðað við klukkustund. 954 Vitnið Erling Svanberg Kristinsson lögregluþjónn, 22 ára að aldri, kveðst hafa stýrt lögreglubifreiðinni. Hann hefur komið fyrir sakadóm Grindavíkur og skýrt þar frá atvikum á sama hátt og vitnið Kristinn Valberg Gamalíelsson. Heldur hann því fram, að hraði lögreglubifreiðarinnar hafi samkvæmt mæli verið 110 km miðað við klukkustund, er henni var ekið með jöfnu millibili á eftir P 1119. 2) Að morgni laugardagsins 13. júlí sl. stöðvaði Guðbjörn Ás- björnsson lögregluþjónn ákærða á Reykjanesbraut, er hann var á leið til Keflavíkur. Samkvæmt skýrslu Guðbjörns Helga og vætti hans fyrir sakadómi Keflavíkur kom Guðbjörn af flugvellinum og beygði inn á aðalveginn á leið til Ytri-Njarðvíkur. Er hann hafði ekið 20—30 m á Reykjanesbrautinni, ók ákærði bifreiðinni R 40196 fram úr lögreglubifreiðinni, og þar sem Guðbirni Helga þótti hraðinn óeðlilega mikill, veitti hann R 40196 eftirför. Kveðst hann hafa ekið á eftir með jöfnu millibili og hafi hraðinn verið 100 km miðað við klukkustund, en leyfilegur hraði þarna sé 70 km. Hann hafi þá stöðvað R 40196 með viðeigandi hljóð- og ljós- merkjum og átt tal við ákærða. Þegar ákærða hafi verið frá því skýrt, að hann hefði ekið hratt, hefði hann einungis spurt, hvernig hann ætlaði sér að sanna það, og þegar brýnt hafi verið fyrir honum að aka á löglegum hraða, hafi hann svarað því til, að hann æki eins og hingað til. Ákærði minnist þessa atviks, en heldur því fram, að hann hafi alls ekki ekið yfir lögleyfðan hraða. Hann segir, að lögreglubif- reiðinni hafi verið ekið ógætilega inn á Reykjanesbraut í veg fyrir hann og hann þurft að víkj og síðan að aka fram fyrir lög- reglubifreiðina. Heldur ákærði því fram, að við þetta hafi fokið í lögregluþjóninn og hann því veitt honum eftirför. Önnur gögn eru ekki fyrir hendi um þennan atburð. Niðurstöður. 1) Með vætti lögregluþjónanna Kristins Valbergs Gamalíels- sonar og Erlings Svanbergs Kristinssonar þykir þrátt fyrir neitun ákærða sannað, að ákærði hafi ekið með óleyfilegum hraða hinn 1. desember 1973 og þannig unnið til refsingar samkvæmt 2. mgr. 50. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga. 2) Gegn neitun ákærða telst vætti Guðbjörns Helga Ásbjörns- sonar eigi nægileg sönnun þess, að ákærði hafi ekið bifreið með óleyfilegum hraða hinn 13. júlí sl., og verður ákærði sýknaður af þessu ákæruatriði. Á árinu 1962 var ákæru á hendur ákærða fyrir þjófnað frestað 955 skilorðsbundið í 2 ár. Hinn 28. janúar 1966 var hann dæmdur í 3.000 kr. sekt fyrir áfengis- og umferðarlagabrot og sviptur öku- leyfi 6 mánuði. Þá hefur hann 5 sinnum sæst á sektargreiðslu, þar af þrisvar fyrir umferðarbrot. Refsing ákærða verður ákveðin 5.000 króna sekt til ríkissjóðs og vararefsing 2 daga varðhald. Þá verður ákærði dæmdur til greiðslu sakarkostnaðar, sbr. 141. gr. laga um meðferð opinberra mála, þar á meðal málsvarnarlauna skipaðs verjanda síns, Arnar Clausens hæstaréttarlögmanns, kr. 7.500. Dómsorð: Ákærði, Björn Blöndal, greiði 5.000 króna sekt til ríkis- sjóðs, og komi varðhald 2 daga fyrir sektina, ef hún verður ekki greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærði greiði kostnað sakarinnar, þar á meðal másvarnar- laun skipaðs verjanda síns, Arnar Clausens hæstaréttarlög- manns, kr. 7.500. Mánudaginn 8. desember 1975. Nr. 159/1974. Gunnar Birgir Þorvaldsson (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Guðrúnu Einarsdóttur og gagnsök (Hjörtur Torfason hrl.). Dómendur: hæstaróttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Lögtak. Barnalífeyrir. Framfærslueyrir. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 25. septem- ber 1974. Krefst hann þess, að synjað verði um umbeðið lög- tak. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. 956 Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 27. september 1974. Krefst hann þess, að úrskurður fógeta verði staðfestur, þó svo, að aðaláfrýjandi verði dæmdur til að greiða sagn- áfrýjanda málskostnað í héraði. Enn fremur krefst hann máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Kröfur gagnáfrýjanda á hendur aðaláfrýjanda um lögtak /arða annars vegar meðlag með barni málsaðiljanna á tíma- bilinu 1. febrúar 1973 til maíloka 1974 og hins vegar fram- færrslueyri með gagnáfrýjanda 1. febrúar 1973 til 1. maí 1974, hvort tveggja samkvæmt leyfisbréfi dómsmálaráðu- neytis 27. nóvember 1973 til skilnaðar að borði og sæng, sem lýst er í úrskurði fógeta. I. Fjárgreiðslur þær, sem aðaláfrýjandi telur sig hafa innt af hendi vegna barns málsaðilja á tímabili því, sem lögtaks- krafa gagnáfrýjanda tekur til, eru eigi þannig vaxnar, að þær geti komið til skuldajafnaðar við lögtakskröfu um meðlag. Gagnáfrýjandi hefur forræði barnsins og er lögbær til að standa að kröfu um lögtak vegna meðlagsgreiðslna þessara. Il. Aðaláfrýjandi reisir kröfu sína um sýknu af greiðslu fram- færslueyris til gasnáfrýjanda á því, að hann hafi goldið henni eða vegna hennar hærri fjárhæðir en lögtakskröfu nemur. Komi þar bæði til greiðslur á reikningum vegna úttektar gagnáfrýjanda á matvörum í tiltekinni verslun og svo ýmsar aðrar greiðslur til hennar eða vegna hennar, samtals kr. 286.011.80. Gagnáfrýjandi hefur andmælt því, að þessar fjárgreiðslur komi til skuldajafnaðar við kröfu hans á hendur aðaláfrýj- anda vegna framfærslueyris, og telur m. a., „að þessar greiðsl. ur hafi ekki verið lífeyrir, heldur kostnaður við heimilishald“. Eigi er sannað, að gagnáfrýjandi hafi samþykkt, að sá greiðsluháttur væri á framfærslueyri, sem felst í greiðslu aðaláfrýjanda á framangreindum reikningum eða í öðrum fjárgreiðslum hans. Koma þær þegar af þeirri ástæðu eigi til 957 skuldajafnaðar kröfum gagnáfrýjanda á hendur honum í máli þessu, sbr. og undirstöðurök 2. tl. 31. gr. laga nr. 19/1887. Ill. Samkvæmt framanrituðu ber að staðfesta úrskurð fógeta, sbr. 6. tölulið 1. gr. laga nr. 29/1885, að undanskildu máls- kostnaðarákvæði hans. Rétt þykir, að aðaláfrýjandi greiði sagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 80.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður að und- anskildu málskostnaðarákvæði hans. Aðaláfrýjandi, Gunnar Birgir Þorvaldsson, greiði gagn- áfrýjanda, Guðrúnu Einarsdóttur, málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 80.000 krónur, að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður fógetaréttar Reykjavíkur 18. september 1974. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum mál- flutningi 11. þ. m. Með gerðarbeiðni, dagsettri 11. júní 1974, krafðist gerðarbeið- andi þess, að gerðarþoli yrði dæmdur til að greiða sér kr. 325.252 með 1 % mánaðarvöxtum af kr. 201.161 frá 1. desember 1973 til 1. janúar 1974 og af kr. 221.498 frá þeim degi til 1. febrúar s. á. og af kr. 241.998 frá þeim degi til 1. mars s. á. og af kr. 262.499 frá þeim degi til 1. apríl s. á. og af kr. 282.999 frá þeim degi til 1. maí s. á. og af kr. 304.125 frá þeim degi til 1. júní s. á., en af kr. 325.252 frá þeim degi til greiðsludags. Auk þess krafðist gerðarbeiðandi innheimtulauna úr hendi gerð- arþola að fjárhæð kr. 24.662 og alls kostnaðar við gerð þessa. Málavextir eru þeir, að hinn 29. janúar 1955 gengu gerðarþoli og gerðarbeiðandi í hjónaband. Hinn 16. febrúar 1971 slitu þau samvistum. En 27. nóvember 1973 gaf dóms- og kirkjumálaráðu- neytið út leyfisbréf til handa aðiljum til skilnaðar að borði og sæng. Í þessum ráðuneytisúrskurði er gerðarþola gert að greiða lífeyri með gerðarbeiðanda, kr. 18.000 á mánuði frá 1. febrúar 1973, meðan skilnaður að borði og sæng varir. 958 Eins og fram kemur í gerðarbeiðni, telur gerðarbeiðandi, að vanefndir hafi átt sér stað á greiðslum þessum. Einnig var í áðurnefndum úrskurði ákvæði þess efnis, að gerðar- þoli greiddi gerðarbeiðanda 1% meðalmeðlag með barni þeirra hjóna, Guðrúnu að nafni, til fullnaðs 17 ára aldurs hennar, frá 1. febrúar 1973. Finnig í þessum meðlagskröfum telur gerðarbeið- andi hafa orðið vanefndir á af hálfu gerðarþola. Samkvæmt ofanskráðu telur gerðarbeiðandi, að gerðarþoli skuldi sér lífeyri að fjárhæð kr. 288.000 og meðlag kr. 37.252, eða samtals kr. 325.252. Við munnlegan flutning málsins lækkaði lög- maður gerðarbeiðanda kröfurnar um kr. 18.000, þ. e. í kr. 307.252. Gerðarþoli heldur því fram, að hann hafi greitt gerðarbeiðanda fullan lífeyri. Hann hefur lagt fram lista yfir greiðslur til gerðar- beiðanda að fjárhæð kr. 927.858.30. Þá hefur gerðarþoli haldið því fram, að hann hafi greitt vegna Guðrúnar Birgisdóttur kr. 55.958. Farið hefur verið yfir þessa skuldalista með gerðarbeiðanda. Sumum liðum á listanum hefur gerðarbeiðandi mótmælt sem röngum og öðrum óréttmætum, þar sem gerðarþoli hafi boðið þessar greiðslur fram án skilyrða. Hvernig sem þessum greiðslum hefur verið háttað, skiptir það eigi máli í þessu sambandi, sbr. hæstaréttardóm frá 18. janúar 1954. En í þessum dómi er tekið fram, að óheimilt sé að lögum að láta koma til frádráttar framfærslueyri aðrar greiðslur, sem skuldari kann að hafa innt af hendi til kröfuhafa. Samkvæmt framanrituðu getur gerðarþoli ekki komið að kröf- um sínum í þessu máli. Verða því allar kröfur gerðarbeiðanda teknar til greina, þ. e. kr. 307.252 með 1%% dráttarvöxtum af kr. 201.161 frá 1. desember 1973 til 1. janúar 1974, en af kr. 221.498 frá þeim degi til 1. febrúar s. á. en af kr. 241.998 frá þeim degi til 1. mars s. á., en af kr. 262.499 frá þeim degi til 1. apríl s. á., en af kr. 282.999 frá þeim degi til 1. maí s. á., en af kr. 304.125 frá þeim degi til 1. júní s. á, en af kr. 307.252 frá þeim degi til greiðsludags. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Jón P. Emils, fulltrúi yfirborgarfógeta, kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Lögtak skal fara fram í eignum gerðarþola, Gunnars Birgis Þorvaldssonar, fyrir kr. 307.252 með 1%2% dráttarvöxtum 959 fyrir hvern vanskilamánuð af kr. 201.161 frá 1. desember 1973 til 1. janúar 1974, en af kr. 221.498 frá þeim degi til 1. febrúar s. á., en af kr. 241.998 frá þeim degi til 1. mars s. á., en af kr. 262.499 frá þeim degi til 1. apríl s. á., en af kr. 282.999 frá þeim degi til 1. maí s. á., en af kr. 304.125 frá þeim degi til 1. júní s. á. og af kr. 307.252 frá þeim degi til greiðsludags. Málskostnaður falli niður. Mánudaginn 8. desember 1975. Nr. 162/1974. Guðrún Einarsdóttir (Hjörtur Torfason hrl.) segn Gunnari Birgi Þorvaldssyni og Unnsteini Beck, skiptaráðanda í Reykjavík vegna bús hjónanna Guðrúnar Einarsdóttur og Gunnars Birgis Þorvaldssonar (Páll S. Pálsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Hjón. Búskipti við skilnað. Séreign. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 26. september 1974. Krefst hann þess aðallega, „að hlutafélagið Runtal — ofnar, Reykjavík, og allar eignir þess félags skuli teljast sam- eign málsaðilja ... í hlutföllunum 95:90 og tilheyrandi hjú- skapareign þeirra hvors um sig“. Til vara er þess krafist, að hlutafé stefnda, Gunnars Birgis, í félaginu, að nafnverði 95.000 krónur, teljist hjúskapareign hans í búi málsaðiljanna Guðrúnar og Gumnars Birgis, enda teljist hlutabréf áfrýj- anda, að nafnverði 90.000 krónur, hjúskapareign hennar í 960 búi þessu. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Stefndi, Gunnar Birgir, krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Unnsteini Beck, skiptaráðanda í Reykjavík, var stefnt fyrir Hæstarétt f. h. búsins. Engar kröfur eru gerðar á hendur honum, og hann hefur engar kröfur haft uppi. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Leitt er í ljós, að mál það, sem greinir í hinum áfrýjaða úrskurði og höfðað var fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur 28. des- ember 1973, var hafið. I. Engin haldbær rök hafa komið fram af hálfu áfrýjanda fyrir því, að hlutafélagið Runtal — ofnar skuli talið sameign málsaðilja í skiptum þeirra vegna lögskilnaðar. Ber því að hrinda þeirri kröfu. 11. Áfrýjandi og stefndi, Gunnar Birgir, giftust á árinu 1955. Fyrir giftingu gerðu þau kaupmála, dagsettan 25. janúar 1955 og skráðan næsta dag. Samkvæmt kaupmála þessum skyldi tiltekin íbúð og innanstokksmunir samkvæmt skrá vera séreign áfrýjanda svo og arfur, sem henni kynni að tæm- ast eftir foreldra sína. Að öðru leyti skyldi vera „venjulegt helmingabú“ með þeim hjónum. Á árinu 1958 stofnuðu þau hjónin ásamt þremur öðrum mönnum Vélsmiðjuna Járn h/f. Þau gerðu kaupmála að nýju 20. desember 1962, sem skráður var 22. s. m. Samkvæmt kaup- mála þessum skyldi tiltekin íbúð vera séreign áfrýjanda, en íbúð sú, sem getið hafði verið í hinum fyrri kaupmála, var seld árið áður. Þá skyldu allir innanstokksmunir þeirra hjóna vera séreign áfrýjanda og allur arfur, sem hún kynni að fá eftir foreldra sína. Séreign stefnda, Gunnars Birgis, sam- kvæmt kaupmála þessum skyldi vera öll hlutabréf í Vél- smiðjunni Járni h/f, sem skráð voru á nafn hans, að nafn- verði 41.000 krónur, svo og aukningarhlutir í hlutafélagi þessu, sem skráðir yrðu á hans nafn. Enn fremur bifreið svo 961 og arfur, er hann kynni að fá eftir foreldra sína. Að öðru leyti skyldi vera „venjulegt helmingabú“ með þeim hjónum. Áfrýjandi var skráður eigandi eins hlutabréfs í Vélsmiðj- unni Járni h/f, að nafnverði 1.000 krónur. Með samningi 28. desember 1965 seldi stefndi, Gunnar Birgir, f. h. allra hluthafa í Vélsmiðjunni Járni h/f nafn- greindum aðiljum öll hlutabréf í Vélsmiðjunni Járni h/f, samtals að nafnverði 45.000 krónur. Er í hinum áfrýjaða úr- skurði gerð grein fyrir samningi þessum og á hvern hátt skyldi hagað greiðslum á kaupverði hlutabréfanna. Í desember 1965 var stofnað hlutafélagið Runtal — ofnar. Er stofnsamningur félagsins dagsettur 17. desember 1965 svo og samþykktir þess. en félagið var skráð í hlutafélagaskrá Reykjavíkur 9. mars 1966. Skyldi hlutafé félagsins vera 200.000 krónur. Var stefndi skráður fyrir 95.000 króna hluta- fé, áfrýjandi fyrir 90.000 króna hlutafé, en þrír nafngreindir ættingjar stefnda, Gunnars Birgis, voru skráðir fyrir alls 15.000 króna hlutafé. Samkvæmt 3. gr. stöfnsamnings var allt hlutafé talið innborgað. Krafa stefnda, Gunnars Birgis, í máli þessu er á því reist, að hann hafi varið fé því, er fékkst fyrir hlutabréf hans í Vélsmiðjunni Járni h/f, til þess að greiða hlutafé sitt í Runtal — ofnum h/f og verði það hlutafé því séreign hans sam- kvæmt 3. tölulið 1. málsgr. 23. gr. laga nr. 20/1923. Af hálfu áfrýjanda er þessu andmælt og því haldið fram, að stefndi, Gunnar Birgir, hafi eigi haft fjárhagslegt bolmagn til að greiða hlutafélagið í Runtal — ofnum h/f með andvirði hluta- bréfanna í Vélsmiðjunni Járni h/f. Andvirði bréfanna hafi verið notað til að leysa ýmsar skuldbindingar af Vélsmiðjunni Járni h/f og stefnda, Gunnari Birgi, sjálfum. Í máli þessu skortir reikningsgögn um efnahag Vélsmiðj- unnar Járns h/f, þegar horfið var að því ráði að selja hluta- bréfin í því félagi. Samningurinn um sölu hlutabréfanna er því ekki einhlítt gagn um hin raunverulegu viðskipti. Þá skortir glögg gögn um fjárhag stefnda, Gunnars Birgis, þegar salan fór fram, og sölu hlutabréfanna er eigi getið í skatt- framtali þeirra hjóna árið 1966. Sönnunarbyrði hvílir á 61 962 stefnda, Gunnari Birgi, fyrir þeirri staðhæfingu, að andvirði hlutabréfa í Vélsmiðjunni Járni h/f hafi nægt til að greiða hlutafjáreign hans í Runtal — ofnum h/f, og að því hafi verið varið í því skyni. Stefnda hefur eigi tekist með skýrum reikningsskilum að færa sönnur að staðhæfingu sinni. Ber því að telja hlutabréf hans, að nafnverði 95.000 krónur, í Runtal — ofnum h/f hjúskapareign hans í búskiptum út af skilnaði málsaðilja, enda var eigi gerður sérstakur kaupmáli eða kaupmálaauki um þau. Því er eigi andmælt í málinu, að hlutabréf áfrýjanda í Runtal — ofnum h/f verði “alin hjú- skapareign hennar við skipti þessi, og ber að leggja það til grundvallar. Samkvæmt þessum úrslitum þykir stefndi, Gunnar Birgir, eiga að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, samtals 120.000 krónur. Lögmenn hafa lagt fram ýmis skjöl í máli þessu, sem engu skipta um málsúrslit. Er það aðfinnsluvert. Dómsorð: Hlutafé stefnda, Gunnars Birgis Þorvaldssonar, í Runtal — ofnum h/f, að nafnverði 95.000 krónur, og hlutafé áfrýjanda, Guðrúnar Einarsdóttur, í sama félagi, að nafnverði 90.000 krónur, skal teljast hjúskapareign hvors þeirra um sig við skipti á búi þeirra vegna skiln- aðar. Stefnandi, Gunnar Birgir, greiði áfrýjanda málskostn- að í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 120.000 krónur, að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður skiptaréttar Reykjavíkur 26. júlí 1974. Aðiljar málsins, Birgir Þorvaldsson, nú til heimilis að Safamýri 42, og Guðrún Einarsdóttir, Hjarðarhaga 29, gengu í hjúskap 29. janúar 1955, en sambúð þeirra lauk vegna missættis Í janúar 1971. Krafa konunnar um skilnað að borði og sæng var tekin fyrir hjá ttinu í Reykjavík 28. apríl 1971 en samkomu- b of a Yðjavir 0. Api #2, EN SI KOMNU ja Bs a orfgardomarae 963 lag um skilnaðarmála náðist ekki, og var málinu vísað til dóms- málaráðuneytisins 4. maí s. á. Eftir það fóru fram ítrekaðar sam- komulagsumleitanir með hjónunum að forgöngu lögmanna þeirra, m. a. um skiptingu eigna. Þegar þær tilraunir báru ekki árangur, sneri umboðsmaður sóknaraðilja sér til skiptaráðanda með beiðni, dags. 5. febrúar 1973. um, að búið yrði tekið til opinberrar skipta- meðferðar. Leyfisbréf til skilnaðar hjónanna að borði og sæng var gefið út af dómsmálaráðuneytinu 27. nóvember 1973. Hjónin höfðu gert með sér tvo kaupmála. Hinn fyrri, dagsettan 25. janúar 1955 og skrásettan næsta dag í kaupmálabók Reykja- víkur, og framhaldskaupmála, dagsettan 20. desember 1962, skrá- settan sama dag. Samkvæmt kaupmálunum urðu séreignir konunnar, varnarað- ilja, þessar: 1. 1. hæð hússins nr. 29 við Hjarðarhaga. Kom sú eign í síðari kaupmálanum í stað íbúðar að Tómasarhaga 29 í hinum fyrri. 2. Allir innanstokksmunir, sem hjónin áttu við gerð síðari kaup- málans, svo og þeir innanstokksmunir, borðbúnaður og bú- slóð, sem þau síðar kynnu að eignast. 3. Allur arfur, sem konan kynni að taka eftir foreldra sína. Séreignir mannsins, sóknaraðilja, urðu hins vegar: 1. Allur arfur, sem hann kynni að taka eftir foreldra sína. 2. Bifreiðin R 2260, Volvo af árgerð 1961. 3. Hlutabréf í Vélsmiðjunni Járni h/f. Segir svo um þann eigna- lið í 4. tölul. kaupmálans frá 20. desember 1962: „Öll hluta- bréf í Vélsmiðjunni Járn h.f. og sem skráð eru á nafn Birgis, skulu vera séreign hans og skuldbindingum félagsbúsins óviðkomandi. Að nafnverði eru hlutabréf Birgis nú kr. 41.000.00. Verði aukning á hlutafé félagsins, skulu þau bréf, sem skráð verða á nafn Birgis, svo og vera hans séreign“. Þá er ákvæði um, að venjulegt helmingabú haldist með hjón- unum að öðru leyti en því, sem í kaupmálanum er talið. Árið 1965 seldi sóknaraðili alla hlutabréfaeign sína í Vélsmiðj- unni Járni h/f og hætti jafnframt störfum við það fyrirtæki. Sala var miðuð við 1. nóvember. Hinn 17. desember s. á. var gerður stofnsamningur um hlutafélagið Runtal — ofna h/f með 200 þúsund króna hlutafé, sem stofnendurnir fimm voru taldir leggja fram þannig: Sóknaraðili kr. 95.000, varnaraðili kr. 90.000, en faðir sóknar- aðilja og tveir bræður kr. 5.000 hver. Þessi skráning hlutafjár- 964 eignar í félaginu hefur síðan staðið óbreytt. Hlutabréf voru prent- uð, en útgáfu þeirra varð ekki að fullu lokið. Þannig munu nöfn eigenda aldrei hafa verið skráð á bréfin. Ágreiningslaust er, að hlutafjárskipting í félaginu er óbreytt frá upphafi. Í sambandi við búskiptin milli hjónanna hefur risið ágreiningur um eignarhlutdeild þeirra hvors um sig í Runtal — ofnum h/f. Var sá ágreiningur tekinn til úrskurðar 3. þ. m., að loknum munn- legum flutningi, í sérstöku dómsmáli fyrir áeptadömi. Dómkröfur sóknaraðilja eru, að viðurkennt verði, að þau hluta- bréf í Runtal — ofnum h/f að nafnverði kr. 95. 000, sem skráð eru á hans nafni, svo og hlutabréf í sama fyrirtæki að nafnverði kr. 90.000, sem skráð eru á nafni varnaraðilja, verði talin séreign sóknaraðilja og utan hjúskapareignar málsaðilja. Einnig krefst hann málskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Kröfur varnaraðilja eru þær: Aðallega, að með úrskurði réttar- ins verði viðurkennt, að hlutafélagið Runtal — ofnar og allar eignir þess félags skuli teljast sameign málsaðilja í hlutföllunum 95:90 og tilheyrandi hjúskapareign þeirra hvors um sig. Til vara, að viðurkennt verði, að hlutafé í nefndu hlutafélagi að nafnverði samtals kr. 185.000, þar af kr. 95. 000 skráð á nafn sóknaraðilja og kr. 90.000 á nafn varnaraðilja, skuli talið hjú- skapareign málsaðilja hvors um sig samkvæmt framanskráðri skiptingu, en að kröfu sóknaraðilja um, að hlutaféð verði talið séreign hans, sé með öllu hafnað. Þá krefst hún málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Við munnlegan flutning málsins gerði lögmaður varnaraðilja þann fyrirvara um kröfugerð sína, að ef ekki þætti unnt að úr- skurða í þessu máli um efni aðalkröfunnar, bæri að skilja vara- kröfuna svo, að réttur væri áskilinn til að hafa uppi aðalkröfuna síðar, e. t. v. á öðrum vettvangi. Mun þessi fyrirvari m. a. lúta að því, að með stefnu til sjó- og verslunardóms Reykjavíkur, dags. 28. desember sl., höfðaði varn- araðili mál á hendur Runtal — ofnum h/f og samhluthöfum sínum í félaginu og hefur þar m. a. uppi kröfur um, að viðurkennt verði, að félagið sé ólögmætt og að stjórn þess og hluthafar skyld- aðir til að fá bú þess skiptaráðanda í hendur til opinberra skipta milli aðilja þessa máls. Atvik málsins eru þessi: Árið 1958 var stofnað hlutafélagið Vélsmiðjan Járn h/f. Aðal- stofnendur voru sóknaraðili máls þessa og bveir aðrir vélstjórar. Mun hlutafjáreign þeirra í félaginu hafa verið jöfn. Starfsemi I€ldg1llL 965 félagsins var járnsmíði ýmiss konar, m. a. framleiðsla á mið- stöðvarkötlum, hitavatnsdunkum og olíugeymum. Starfsemin fór hægt af stað, en virðist fljótlega hafa dafnað allvel. Hrein eign félagsins í árslok 1959 er talin kr. 11.898 og fór smásaman vax- andi næstu árin. Í júní 1962 kaupir félagið húseign fyrir starfsemi sína, að Síðumúla 15, fyrir kr. 800.000. Er hún færð til eignar í árslok með kr. 825.650, og hélst það óbreytt til ársloka 1964, en þá var hrein eign félagsins samkvæmt efnahagsreikningi talin kr. 85.592. Á árinu 1962 keypti sóknaraðili þessa máls hlutafé í Vélsmiðjunni Járni h/f til viðbótar því, sem hann átti fyrir, og átti að því loknu 41 þúsund af 45 þúsund króna hlutafé félagsins. Varnaraðili átti 1 þúsund króna hlut í félaginu. Upp frá þessu virðist sóknaraðili nánast einn hafa verið ráðamaður í félaginu. Varnaraðili starfaði ekki við þann rekstur og virðist ekki hafa haft afskipti af honum. Svo sem greinir hér í upphafi, urðu hlutabréf sóknaraðilja í Járni h/f séreign hans með viðbótarkaupmálanum 20. desember 1962. Árin 1962 og 1963 varð sóknaraðili fyrir verulegum áföllum fjárhagslega, einkum vegna þátttöku sinnar í starfsemi útgerðar- félagsins Borga h/f. Voru eignir Járns h/f veðsettar fyrir skuld- um, sem þá stofnuðust. Með samningi, dagsettum 28. október 1965, selur sóknaraðili f. h. hluthafa í Vélsmiðjunni Járni h/f alla hlutafjáreign í fé- laginu, kr. 45.000 að nafnverði, fyrir kr. 3.250.000. Af andvirðinu voru kr. 450.000 staðgreiddar, kr. 538.000 greidd- ust með víxlum, sem féllu á tímabilinu frá 1. mars 1966 til 1. ágúst 1967, og fyrir afganginum, kr. 2.262.000, tóku kaupendur að sér ýmsar veðskuldir, þar á meðal skuld við Stofnlánadeild sjávarútvegsins að fjárhæð kr. 1.792.000, sem virðist ábyrgðar- skuld og er ekki talin með á efnahagsreikningi í árslok 1964, en sá reikningur liggur fyrir Í málinu, seinastur af reikningum fé- lagsins. Ekki voru þó allar skuldir félagsins þar með greiddar. T. d. tók seljandi að sér greiðslu á áföllnum og áfallandi opinberum gjöld- um áranna 1964 og 1965. Til tryggingar þeim svo og öðrum ógreidd- um skuldum setti seljandi víxil að fjárhæð kr. 250.000, samþykkt- an af varnaraðilja, en útgefinn af sóknaraðilja þessa máls. Samkvæmt sölusamningi um hlutabréfin skyldi fylgja honum skrá um eignir félagsins, fasteignir og lausafé. Sú skrá er ekki í gögnum málsins, og ekkert er upplýst um efni hennar, en sóknar- 966 aðili staðhæfir, að við söluna hafi hann undanskilið veruleg verð- mæti úr eigu félagsins. Verður það atriði nánar rakið síðar. Árið 1963 kynntist sóknaraðili nýrri gerð miðstöðvarofna, svo- refndum Runtal-ofnum, sem m. a. voru framleiddir í Danmörku af fyrirtækinu Runtal Radiatorfabrik með leyfi frá fyrirtækinu Runtal Holding Co A/S í Sviss, sem hafði einkaleyfi á þessari ofnagerð. Hófust bréfaskipti milli sóknaraðilja í nafni Vélsmiðj- unnar Járns h/f og Runtal Radiatorfabrik í mars 1963 um sam- vinnu í því skyni að hefja framleiðslu á þessari ofnagerð hér á landi, og kynnti sóknaraðili sér aðferðir við smíði þeirra í verk- smiðju Runtal Radiatorfabrik. Með bréfi, dags. 2. september 1963, sneri sóknaraðili sér í nafni Vélsmiðjunnar Járns h/f beint til Runtal Holding Co A/S í Sviss og óskaði leyfis til framleiðslu Runtal-ofna hér á landi. Hófust bréfaskipti um þetta milli samningsaðilja, sem að lokum leiddu til samnings, dags. 1. ágúst 1965, um einkaleyfi til framleiðslu hér á landi á varningi með vörumerkinu Runtal. Samningurinn hljóðaði á nafn Vélsmiðjunnar Járns h/f, en skömmu áður en hann var undirritaður, óskaði sóknaraðili þess, að hann yrði látinn hljóða á sitt nafn persónulega í stað hlutafélagsins. Var staðfest í bréfi Runtal Holding, dags. 22. júlí, að sú breyting tæki gildi þegar frá upphafi samningstímans. Síðar urðu breytingar á samningi þessum 22. júlí 1965, 1. júlí 1968 og 15. mars 1971. Ekki er ljóst, hverjir voru taldir sem aðiljar að þessum samningum hérlendis, en svo er að sjá af hinum síðasta, dskj. nr. 67, að þar séu Runtal — ofnar h/f aðili, og eftir að það félag hóf starfsemi sína, munu viðskipti samningsaðilja hafa farið fram í þess nafni. Jafnframt því sem samningaumleitanir fóru fram við Runtal Holding Co átti sóknaraðili bréfaskipti við Runtal Radiatorfabrik í Danmörkl, enda mun jafnan hafa verið gert ráð fyrir því, að framleiðslan hérlendis byggðist á kaupum á hálfunninni efnivöru trá því fyrirtæki. Skriflegur samningur á nafni sóknaraðilja á við Runtal Radiatorfabrik hinn 6. apríl 1965, en gildistaka hans var háð því skilyrði, að samningar næðust við Runtal Holding Co. Samningur þessi hefur því ekki tekið gildi fyrr en 1. ágúst 1965. Sóknaraðili hefur haldið því fram, að munnlegir samningar hafi áður verið komnir á með honum og Runtal Radiatorfabrik og viðskipti þeirra hafin, en þetta er ósannað, þótt bréf á dskj. 88, dags. 22. október 1964, gefi til kynna, að efnispöntun hafi verið gerð þá nokkru áður. 967 Samkvæmt stofnsamningi, dagsettum 17. desember 1965, var sem áður greinir gengið frá stofnun hlutafélagsins Runtal — ofna h/f, og samþykktir þess eru dagsettar sama dag. Félagið var skrá- sett í hlutafélagaskrá Reykjavíkur 9. mars 1966. Áður er frá því greint, hvernig hlutafé félagsins skiptist, en samkvæmt stofn- samningi var það þá þegar greitt. Er það einnig í samræmi við efnahagsreikning félagsins 31. desember 1965. Svo virðist sem félagið hafi ekki starfað eða a. m. k. ekki hafið neina arðbæra framleiðslu á árinu 1965, en árið 1966 er framleiðslan komin í gang. Rekstursfé félagsins var fyrst í stað að mestu leyti lánsfé, sem m. a. var fengið með veðsetningum á séreignaríbúð varnaraðilja að Hjarðarhaga 29 og öðrum lánum, sem málsaðiljar ábyrgðust sameiginlega. Ekki mun þó varnaraðili hafa orðið fyrir persónu- legum fjárútlátum vegna þessara skuldbindinga. Ennþá stendur ábyrgð hennar á nokkrum hluta þeirra, en skuldir þessar hafa að verulegu leyti greiðst á síðari árum. Þegar Runtal — ofnar h/f hófu starfsemi sína, byrjaði varnar- aðili að vinna í þágu fyrirtækisins. Sá hún um margs konar skrif- stofustörrf fyrir fyrirtækið, gekk fram í að útvega því lán og tók þátt í samningsgerðum, enda var hún í stjórn félagsins. Meðal annarra samninga, sem hún lagði hönd að, voru tilraunir til end- urnýjunar á samningum við Runtal Holding Co, sem beindust að því að fá eftirgjöf á kröfum þess á hendur Runtal — ofnum h/f, en á fyrstu árum félagsins safnaði það skuldum við Runtal Holding Co vegna vanskila á þóknun fyrir notkun einkaleyfis o. fl. Það virðist þó ljóst, að þrátt fyrir þátttöku varnaraðilja í störfum félagsins hafi sóknaraðili verið mestur ráðamaður þess, enda virðast hinir þrír hluthafarnir verið óvirkir þátttakendur, þótt einn þeirra væri skráður í stjórn félagsins. Varnaraðili hætti störfum hjá Runtal — ofnum h/f í septem- ber 1970 fyrir tilstilli sóknaraðilja, og virðist það hafa verið að henni óviljugri. Hún telur sig ekki hafa tekið persónulega laun fyrir störf sín hjá félaginu. Á skattframtölum sóknaraðilja eru henni þó talin laun frá félaginu árið 1969 kr. 120.000, árið 1970 kr. 50.000 og árið 1971 kr. 10.000. Að máli þessu hefur verið dregin mikil syrpa gagna, sem eink- um varða viðskipti málsaðilja í sambandi við þau tvö hlutafélög, sem um ræðir hér á undan, svo og persónuleg fjárrmál sóknar- aðilja. En gögnin eru þó ekki svo ítarleg, að þau gefi tæmandi upplýsingar um þessi atriði, og verða þau því ekki rakin nánar 968 hér í atvikalýsingunni, en í sambandi við rökstuðning málsaðilja fyrir kröfugerðum þeirra verður þeirra að nokkru getið. Þegar leyst er úr kröfum málsaðilja, er rétt að taka fyrst til meðferðar aðalkröfu varnaraðilja, því á úrlausn hennar getur oltið, hvort aðrar kröfur koma til álita. Varnaraðili styður þessa kröfu sína þeim rökum, að ekki beri að líta á Runtal — ofna h/f sem hlutafélag við búskipti máls- aðilja. Hér sé um að ræða persónulega eign þeirra, sem sé til orðin fyrir sameiginlegt átak og framlag þeirra beggja. Hluta- félagsformið hafi verið nafnið eitt, enda hafi aðrir hluthafar en þau tvö lengst af engin afskipti haft af málefnum félagsins. Þess hafi ekki verið gætt að halda tilskylda félagsfundi, fyrr en eftir að varnaraðilja hafði verið meinaður aðgangur að rekstri félags- ins og málsaðiljar höfðu slitið samvistir. Bendir varnaraðili á, að fyrsti hluthafafundur í félaginu hafi ekki verið haldinn fyrr en 11. ágúst 1972, en lögmæti þess fundar vefengir hún svo og þeirra ráðstafana, sem gerðar hafa verið á síðari fundum félagsins, sér í lagi það, að synjað var kröfu hennar á félagsfundi 29. september 1973 um, að félaginu yrði slitið og bú þess fengið skiptarétti til meðferðar. Sóknaraðili mótmælir þessari kröfu varnaraðilja á þeim for- sendum, að Runtal — ofnar h/f sé og hafi ávallt verið löglegt hlutafélag og enginn grundvöllur sé fyrir því að fara með það öðru vísi en sem slíkt í búskiptum málsaðilja. Komi það því ein- ungis til álita við búskipti þeirra sem hlutafjáreign. Ekkert er komið fram í málinu, sem mælir gegn því, að Runtal — ofnar h/f sé löglega stofnað sem hlutafélag. Það hefur jafnan haft sérstakan fjárhag með öllu fráskilinn einkafjármálum hlut- hafanna, að því er best verður séð. Reksturs- og efnahagsreikn- ingar þess hafa verið gerðir árlega, það telur sjálfstætt fram til skatts og er viðurkennt sem sjálfstæður skattaðili. Hluthafa- fundur hefur synjað kröfu um, að félaginu verði slitið, sbr. dskj. nr. 113, og verður það því ekki tekið til skipta samkvæmt 39. gr. laga um hlutafélög nr. 77 frá 1921. Varnaraðili hefur með stefnu, dags. 28. desember sl., lagt fyrir sjó- og verslunardóm kröfu sína um viðurkenningu á því, að hlutafélagið sé ólögmætt, og beri að afhenda það skiptarétti til meðferðar. Að framangreindu athuguðu verður krafa varnaraðilja um, að skiptaréttur fari með bú og eigur hlutafélagsins sem persónulega eign málsaðilja ekki tekin til greina, og ekki er ástæða til að 969 fresta úrskurði um eignaraðild að hlutabréfum í félaginu, þótt krafa um slit á því sé höfð uppi fyrir öðrum dómstóli. Verður þá tekin til athugunar aðalkrafa sóknaraðilja, en hún er studd eftirfarandi rökum: Hlutabréf í Vélsmiðjunni Járni h/f voru séreign sóknaraðilja samkvæmt kaupmála. Þegar hann seldi hlutabréf sín í því félagi, lagði hann jafnframt drög að stofnun Runtal — ofna h/f. Til greiðslu á hlutafé sínu þar notaði hann fé, sem hann fékk fyrir sölu hlutabréfa sinna í hinu fyrrnefnda hlutafélagi. Auk þess telur sóknaraðili sig hafa haldið eftir verulegum verðmætum úr eign Vélsmiðjunnar Járns h/f við söluna og afhent þau Runtal — ofnum h/f, til þess að framleiðsla gæti hafist þar. Er þar átt við ýmis tæki til framleiðslu Runtal-ofna, sem sóknaraðili telur, að búið hafi verið að smíða hjá Vélsmiðjunni Járni h/f, áður en hann seldi hlutabréfaeign sína í því félagi. Einnig telur hann, að fylgt hafi efnisbirgðir og fullsmíðaðir ofnar, sem framleiddir hafi verið á vegum Vélsmiðjunnar Járns h/f. Um verðmæti tækjanna bendir hann á matsgerð trúnaðarmanns frá Öryggiseftirliti ríkis- ins, dags. 5. janúar 1966, sem metur vélar og tæki Runtal — ofna h/f á kr. 1.720.500, en verulegan hluta þess telur sóknaraðili framleiddan af Vélsmiðjunni Járni. Þá telur sóknaraðili, að hann hafi flutt með sér úr Vélsmiðjunni Járni h/f einkaleyfissamning- inn við Runtal Holding Co og samninginn við Runtal Radiator- fabrik, en þeir hafi verið nauðsynleg forsenda þess, að Runtal — ofnar h/f gæti tekið til starfa, og án þess framlags hefði orðið óframkvæmanlegt að hefja starfsemi félagsins. Gildi þetta einnig um það fé, sem lagt var fram í nafni varnaraðilja, og sé þetta því allt séreign sín samkvæmt ákvæðum 3. töluliðs 23. gr. laga nr. 20 frá 1923. Gegn þessum röksemdum sóknaraðilja færir varnaraðili fram eftirfarandi: Hún mótmælir því, að Vélsmiðjan Járn h/f hafi átt fyrir skuld- um, þegar sóknaraðili seldi hlutabréf sín, enda hafi hann verið neyddur til sölunnar vegna fjárhagsvandræða fyrirtækisins, því hafi ekki verið um neinn arð að ræða af hlutabréfasölunni, sem hann gæti lagt fram sem hlutafé í Runtal — ofnum h/f. Þrátt fyrir sölu hlutabréfanna hafi staðið ógoldnar ýmsar skuldir Vél- smiðjunnar Járns h/f, sem sóknaraðili tók að sér að greiða. Sókn- araðili hafi einnig þurft að greiða aðrar skuldir um þetta leyti, mi. a. 300.000 króna lán vegna fasteignar, sem hann keypti nokkru áður, og var það tryggt með veðrétti í íbúð varnaraðilja. Þá hafi 970 hann á þessu sama ári, þ. e. 1965, eignast hlutabréf í Borgum h/f, Hagtryggingu h/f, lóð við Sæviðarsund og dýrari biðreið en hann áður átti. Til alls þessa hafi þurft peninga og engin leið sé að rekja feril einstakra greiðslna, svo sem andvirðis hlutabréfanna, þannig að unnt sé að benda á sérstakar eignir, sem í stað þeirra komi. Í skattframtali sóknaraðilja fyrir þetta ár sé engin vís- bending í þessa átt og þar sé t. d. engin grein gerð fyrir sölu hluta- bréfanna í Vélsmiðjunni Járni h/f. Þá telur varnaraðili miklum ofsögum af því sagt, sem sóknaraðili telur sig hafa haldið eftir af vélum, tækjum og efni við sölu hlutabréfanna. Mótmælir hún í því sambandi matsgerð þeirri frá 5. janúar 1966, sem vikið er að hér að framan, sem fjarstæðri, að því er fjárhæð varðar. í þessu sambandi bendir varnaraðili einnig á, að þótt svo eitthvað hafi runnið til Runtal — ofna h/f af eignum Járns h/f utan hlutabréfasölunnar, þá sé þar um að ræða arðsúthlutun úr fé- laginu, sem engan veginn geti orðið séreign sóknaraðilja, með því að arður af séreign verði að lögum hjúskapareign, og enginn áskilnaður sé gerður um annað í kaupmála þeirra hjóna. Var því einnig hreyft af hálfu varnaraðilja, að sama gildi raunar, ef ein- hver verðhækkun hefði orðið á hlutabréfunum. Slík hækkun hljóti þá að stafa af samandregnum arði af starfsemi félagsins, sem samkvæmt nefndri reglu ætti að verða hjúskapareign. Varnaraðili mótmælir því, að framleiðsluleyfin fyrir Runtal- ofnum hafi nokkurn tíma orðið eign Vélsmiðjunnar Járns h/f né sóknaraðilja, hvað sem nafnskráningu þeirra líði. Leyfin hafi þá fyrst orðið virk, er Runtal — ofnar h/f fóru að hagnýta þau og greiða áskilin gjöld fyrir þau, en það hafi enginn annar gert. Loks leggur varnaraðili ríka áherslu á það, hvernig fjármagn Runtal — ofna h/f raunverulega myndaðist, en það hafi fyrst og fremst verið fyrir lánsfé, sem aflaðist fyrir hennar atbeina fremur en sóknaraðilja, fyrir lán hennar á veði í séreign sinni og persónulegar ábyrgðir hennar í mörgum tilfellum. Bendir hún í þessu sambandi á, að félagið hafi skuldað umfram eignir fyrstu árin meira en hlutaféð nam. Sé því raunverulega fyrst hægt að tala um hlutafjáreign í félaginu á árinu 1968, er eignir þess námu orðið meira en skuldirnar. Hér að framan er á það bent, að af gögnum málsins sé ekki unnt að ráða raunverulegan hag Vélsmiðjunnar Járns h/f á þeim tíma, sem sala hlutabréfanna fór fram. Af skattframtali félagsins það ár verður helst ráðið, að söluverð hlutabréfanna standist 971 nokkurn veginn á við skuldir félagsins eins og þær voru þá um næstliðin áramót, ef með er talin óbókfærð ábyrgðarskuld, sem áður getur, er kaupendur hlutabréfanna tóku að sér. Full gögn liggja ekki heldur fyrir um fjárhag sóknaraðilja á þessum tíma. Hvernig sem þessum atriðum hefur verið varið, er ljóst, að sóknaraðili hefur eignast peninga og víxla samtals að fjárhæð kr. 988.000 sem andvirði hlutabréfanna í Vélsmiðjunni Járni h/f við sölu þeirra. Ekki hafa verið leiddar líkur að því, að skuldir eða skuldbindingar, sem hann tók að sér vegna þess félags við söluna, hafi numið nema nokkrum hluta af þeirri fjárhæð. Bendir því allt til, að sóknaraðili hafi átt nægjanlegt fé af atti hluta- bréfasölunnar til að greiða með hlutafjárframlag sitt í Runtal — ofnum, en það er þegar talið greitt á stofnfundi félagsins 17. desember 1965. Þetta styðst og við framburð varnaraðilja hér fyrir dómi, sem viðurkennir, að endurgjald hlutabréfanna hafi að nokkru leyti runnið til Runtal — ofna h/f. Það má einnig telja upplýst í málinu, að eitthvað af tækjum þeim og áhöldum, sem Runtal — ofnar byrjuðu með, hafi verið komið úr eigu Vélsmiðjunnar Járns h/f. Þetta gat að vísu svo sem á stóð ekki talist séreign sóknaraðilja, en sýnir með vissu tengsl milli hlutafélaganna tveggja. Að sama lúta framleiðsluleyfi þau, sem sóknaraðili hafði aflað og upphaflega ætlað að hagnýta í Vélsmiðjunni Járni. Að þessu athuguðu verður að líta svo á, að sóknaraðilja hafi verið heimilt að helga sér sem séreign þá hlutafjáreign, sem skráð var á hans nafn í Runtal — ofnum h/f, sbr. 3. tölul. 1. mgr. 23. gr. laga nr. 20 frá 1923, enda verður ekki fallist á þá röksemd, að séreign hans í Vélsmiðjunni Járni h/f verði einungis að miða við upprunalegt nafnverð hlutabréfanna. Hins vegar verður að líta svo á, að sóknaraðili geti ekki talið til séreignar sinnar þá hlutafjáreign, sem skráð var á nafn varnar- aðilja við stofnun Runtal — ofna h/f. Hann gerði engan fyrirvara um slíkt, er hlutaféð var skráð, og félagið hefði naumast fullnægt lögmætum skilyrðum um hluthafatölu samkvæmt 2. mgr. 4. gr. laga nr. 77 frá 1921, ef einn stofendanna hefði aðeins verið „lepp- ur“ fyrir hlutafjáreign annars hluthafa. Ber því að líta á hluta- fjáreign varnaraðilja í félaginu sem hjúskapareign hans. Er vara- krafa varnaraðilja að þessu leyti tekin til greina. Rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Unnsteinn Beck borgardómari kvað upp úrskurð þennan. 972 Úrskurðarorð: Hlutafjáreign sóknaraðilja, Birgis Þorvaldssonar, í Runtal — ofnum h/f að nafnverði kr. 95.000 skal teljast séreign hans og óviðkomandi félagsbúi hans og varnaraðilja. Hlutafjáreign varnaraðilja, Guðrúnar Einarsdóttur, í Runtal — ofnum h/f, kr. 90.000, skal teljast hjúskapareign hennar í félagsbúi hennar og sóknaraðilja. Málskostnaður fellur niður. 973 Mánudaginn 8. desember 1975. Nr. 68/1978. Landbúnaðarráðherra f. h. Jarðeignasjóðs ríkisins (Hilmar Ingimundarson hrl.) gegn Kjartani Stefánssyni Skúlínu Stefánsdóttur Höskuldi Stefánssyni Páli A. R. Stefánssyni og Össuri Stefánssyni (Árni Grétar Finnsson hrl.) og Kjartan Stefánsson Skúlína Stefánsdóttir Höskuldur Stefánsson Páll A. R. Stefánsson og Össur Stefánsson gegn Landbúnaðarráðherra f. h. Jarðeignasjóðs ríkisins og Halldóri Guðbjartssyni (enginn). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Forkaupsréttur að jörð. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 18. apríl 1973. Krefst hann sýknu af kröfum sagnáfrýjenda og máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur hafa áfrýjað málinu með stefnu 2. maí 1973. Krefjast þeir staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi aðal- áfrýjanda og stefnda Halldórs. Af hálfu stefnda Halldórs hefur ekki verið sótt þing, og engar kröfur hafa komið fram af hans hendi. Samkvæmt yfirlýsingu Jarðeignasjóðs ríkisins 28. nóvem- ber 1975, sem lögð var fram í Hæstarétti, nema eftirstöðvar veðskulda, sem hvíla á jörðinni Kirkjubóli, samtals 91.187 krónum. Gagnáfrýjendur hafa lýst því hér fyrir dómi, að þeir séu viðbúnir að gjalda kaupverð jarðarinnar, 552.800 krónur, með því að taka að sér áhvílandi veðskuldir og sreiða eftirstöðvar Í reiðu fé. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms ber að staðfesta hann. Rétt þykir, að málskostnaður í Hæstarétti, að því er varðar stefnda Halldór Guðbjartsson, falli niður. Dæma ber aðal- áfrýjanda til að greiða gagnáfrýjendum málskostnað fyrir Hæstarétti, 100.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, landbúnaðarráðherra f. h. Jarðeigna- sjóðs ríkisins, greiði gagnáfrýjendum, Kjartani Stefáns- syni, Skúlínu Stefánsdóttur, Höskuldi Stefánssyni, Páli A. B. Stefánssyni og Össuri Stefánssyni, málskostnað í Hæstarétti, 100.000 krónur. Dómur aukadómþings Ísafjarðarsýslu 21. janúar 1973. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, hafa Kjartan Stefáns- son, Bólstaðarhlíð 54, Reykjavík, Skúlína Stefánsdóttir, Arnar- hrauni 48, Hafnarfirði, Höskuldur R. Stefánsson, Nýbýlavegi 24 C, Kópavogi, Páll A. R. Stefánsson, Kleppsvegi 28, Reykjavík, og Össur Stefánsson, Hörðalandi 9, Reykjavík, höfðað fyrir auka- dómþingi Ísafjarðarsýslu á hendur Halldóri Guðbjartssyni, er áður bjó að Kirkjubóli í Korpudal, Mosvallahreppi, Vestur-Ísa- fjarðarsýslu, en síðar í Kristjánssand í Noregi, og Ingólfi Jóns- syni, fyrrverandi landbúnaðarráðherra, fyrir hönd Jarðeignasjóðs ríkisins með stefnu, útgefinni 28. ágúst 1970. Málið var þingfest 22. september 1970. Málið var munnlega flutt 19. október sl., en síðan endurflutt í dag. Fr a Ís að Á E Í stefnu hafa stefnendur gert þær dómkröfur, að rift verði sölu 975 þeirri, sem fram fór 21. nóvember 1969 á jörðinni Kirkjubóli í Korpudal í Mosvallahreppi, Vestur-Ísafjarðarsýslu, og þeim verði heimilað að kaupa jörðina með sömu kjörum og hún var seld Jarðeignasjóði ríkisins samkvæmt þeim samningi gegn yfirtöku þeirra á veðskuldbindingum þeim, sem á jörðinni hvíla, og gegn peningagreiðslu á eftirstöðvum kaupverðs jarðarinnar. Kaupverðið verði hins vegar fundið sem hluti af heildarsölu- verði jarðanna Kirkjubóls og Efstabóls í Mosvallahreppi, sem seldar voru saman samkvæmt framangreindum samningi, og verði við þá skiptingu miðað við matsverð jarðanna. Þá krefjast stefn- endur, að stefndu verði in solidum dæmdir til að greiða máls- kostnað að mati dómsins. Stefndi Halldór Guðbjartsson hefur krafist sýknu af öllum kröfum stefnenda og að þeir verði dæmdir til þess að greiða sér málskostnað eftir mati réttarins. Stefndi Jarðeignasjóður ríkisins hefur krafist sýknu af kröfum stefnenda og að þeir verði dæmdir til að greiða sér málskostnað eftir mati réttarins. Á síðari stigi málsins, í þinghaldi 26. júní 1972, lögðu aðiljar fram yfirlýsingu, er kveður á um svofellt samkomulag um hluta fyrrnefndrar kröfugerðar stefnenda: „Komi til þess, að afsalsgerningi frá 21/11 1969 fyrir jörðunum Kirkjubóli og Efstabóli verði riftað með dómi, erum við sammála um, að andvirði Kirkjubóls verði reiknað kr. 552.800.00 af heildar- verði beggja jarðanna kr. 650.000.00%. Riftunarmál var höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, útgefinni 6. apríl 1970, en war fellt niður, þar sem rétt þótti að höfða mál þetta á varnarþingi fasteignarinnar í Mos- vallahreppi, Vestur-Ísafjarðarsýslu. Málavextir eru þessir: Á árinu 1964 keypti Halldór Guðbjartsson jörðina Kirkjuból í Korpudal, Mosvallahreppi í Vestur-Ísafjarðarsýslu, af Stefáni Pálssyni, þáverandi bónda á Kirkjubóli, en hann er faðir stefn- enda málsins. Þann 17. apríl 1964 gaf Stefán út afsal fyrir jörð- inni til Halldórs. Næst síðasta málsgreinin í afsali þessu var svo- hljóðandi: „Ef kaupandi síðar selur jörðina, er börnum seljanda áskilinn forkaupsréttur að henni“. Afsal þetta var móttekið til þinglýsingar af sýslumanni Ísa- fjarðarsýslu með áritun þar um 23. júní 1964. Á árinu 1969 seldi síðan Halldór Guðbjartsson Jarðeignasjóði 976 ríkisins umrædda jörð Kirkjuból ásamt jörðinni Efstabóli. Afsal var útgefið af Halldóri til Jarðeignasjóðs þann 21. nóvember 1969 og er svohljóðandi: „Ég undirritaður Halldór Guðbjartsson, Kirkjubóli, Korpudal, Önundarfirði, Vestur-Ísafjarðarsýslu, geri með bréfi þessu kunn- ugt, að ég sel hér með og afsala Jarðeignasjóði ríkisins eignar- jörð mína Kirkjuból ásamt Efstabóli í Korpudal innan Mosvalla- hrepps í Vestur-Ísafjarðarsýslu með öllum húsum og mannvirkj- um, sem á jörðinni eru, ásamt öllum gögnum og gæðum, sem jörðinni fylgja og fylgja ber, fyrir umsamið kaupverð að upphæð kr. 650.000.00 — sexhundruðogfimmtíuþúsund krónur 00, — Kaupverðið greiðir kaupandinn — J arðeignasjóður ríkisins — sem hér segir: 1. Með því að taka að sér skuld við Stofnlánadeild Búnaðarbankans .. .. .. kr. 126.239.76 2. Með því að greiða skuld við Samvinnubankann — 87952.00 3. Með því að greiða skuld við Stefán Pálsson .. — 226.003.00 4. Með því að greiða skuld við Orkusjóð.. .. .. — 22541.00 5. Með því að greiða í peningum við undirskrift þessa afsalsbréfs .. ... „2 2. 2. 2. — 100.000.00 6. Með því að greiða Í janúar 1971 0 — T264.24 Samtals kr. 650.000.00% Undir þetta afsal skrifa f. h. seljanda Trausti Friðbertsson eftir umboði og f. h. kaupanda Ingólfur Jónsson, fyrrverandi landbúnaðarráðherra. Afsal þetta var móttekið til þinglýsingar af sýslumanni Ísa- fjarðarsýslu 4. desember 1969. Aðdragandi að sölu þessari á umgetnum jörðum var sá að sögn forsvarsmanns Jarðeignasjóðs, að á árinu 1968 fór Halldór Guð- bjartsson þess á leit, að Jarðeignasjóður ríkisins keypti af honum nefndar jarðir samkvæmt ákvæðum í lögum nr. 54/1967 um Jarð- eignasjóð ríkisins, þar sem hann yrði að hætta búskap vegna heilsubrests. Tilmæli sín um fyrrnefnd kaup ítrekaði Halldór við Jarðeignasjóð síðar. Auk þess mun Halldór hafa þá og síðar aug- lýst jörðina til sölu. Þann 9. júní 1969 sendi Halldór Guðbjartsson Jarðeignasjóði svofellt bréf: Hér með óska ég undirritaður eftir, að Jarðeignadeild ríkisins „2404 ihEU ska 25 a va GAtlls dl ALL SttdtAlA 1IKISIT1 kaupi af mér eignarjörð mína Kirkjuból í Korpudal, Önundar- firði, þar sem mér er nauðugur einn kostur, samkvæmt með- fylgjandi vottorðum þar um, að hætta búskap vegna atvinnu- sjúkdóms. Jörðin hefur að undanförnu verið auglýst til sölu án árangurs og meðfylgjandi er yfirlýsing um, að Mosvallahreppur muni ekki nota forkaupsrétt sinn að jörðinni. Vænti svars yðar við allra fyrstu hentugleika“. Í framhaldi af þessu og að beiðni forráðamanna J arðeignasjóðs fór fram skoðun og mat á umgetnum jörðum samkvæmt 8. gr. laga nr. 54/1967 um Jarðeignasjóð ríkisins. Matsnefndina skipuðu þeir Gizur Bergsteinsson, þáverandi hæstaréttardómari, Árni Jónsson ráðunautur og Pálmi Einarsson, þáverandi landnáms- stjóri. Samkvæmt matsgerð fyrrgreindrar matsnefndar, sem dagsett er 1. september 1969, voru báðar jarðirnar metnar sem hér segir: 1. Landverð og hlunnindi .. .. ,.. kr.425.000 2. Húsaverð.. .. .. .. .. 2... .. — 225.000 Matsverð alls kr. 650.000 Sveinbjörn Dagfinnsson hæstaréttarlögmaður sagðist hafa aðal- lega annast kaup jarðanna f. h. Jarðeignasjóðs. Hann sagði, að honum hefði ekki verið kunnugt um fyrrnefnt forkaupsréttar- ákvæði í afsalinu frá 17. apríl 1964, þegar kaup voru gerð. Hann sagðist hafa aflað veðbókarvottorða frá sýslumanninum í Ísa- fjarðarsýslu varðandi nefndar jarðir, en eigi sé getið um neitt forkaupsréttarákvæði á veðbókarvottorði varðandi jörðina Kirkju- ból. Veðbókarvottorðin eru dagsett 27. október 1969. Endanleg ákvörðun um kaup jarðanna mun eigi hafa verið tekin fyrr en matsgerð lá fyrir. Halldór Guðbjartsson mun hafa flust til Noregs sumarið 1969, en áður fól hann Trausta Friðbertssyni, Flateyri, að annast sölu nefndra jarða. Þann 20. maí 1969 skrifaði Trausti Stefáni Pálssyni, föður stefnenda, svofellt bréf: „Sendi hér með eftirrit af tilboði um kaup á jörðinni Kirkju- ból í Korpudal, Önundarfirði, V.-Ís. Samkvæmt samtölum okkar í síma og ákvæði í afsali þínu fyrir nefndri jörð býð ég þér og 62 978 þínum börnum forkaupsrétt að jörðinni með þeim skilmálum, er koma fram í kauptilboðinu. Vinsamlegast svaraðu sem allra fyrst“. Með nefndu bréfi fylgdi svofelld greinargerð, dagsett sama dag: „Í framhaldi af símtali okkar í dag varðandi verð og kaup á Kirkjubóli í Korpudal, Önundarfirði, vil ég hér með gefa þér upp lánsupphæðir, sem hvíla á jörðinni og hugsanlegt væri að fá lánaðar áfram. Vanskil m/vöxtum Eftirst. greiðist Skuldareigandi: í okt. '68 strax Afborg.'69 — Vextir Búnaðarb. Íslands v. Stofnlán og Nóv. veðd.I.og Il. . .. 112.863.31 11.500.00 11.500.00 m/vöxtum Orkusjóður, III. veðr. .. .. .. 14.444.00 Stefán Pálsson Innheimt í Bún.b., Um 1/11 IV. veðr. .. .. -. 120.000.00 —70.000.00 20.000.00 9.000.00 Samvinnubankinn v/Kf. Önfirðinga, Ág. V. veðr. .. .. .. 80.000.00 10.000.00 7.600.00 Kr.327.000.00 —81.500.00 —41.500.00 —16.600.00 Eins og ég gat um, hefi ég umboð til þess að bjóða nefnda jörð til kaupa á kr. 600.000.00, sem greiddust þannig: Kaupandi fengi hlutaðeigandi skuldareigendur til aðlána .. .. .- 22. kr. 327.000.00 Kaupandi greiði álvílandii vandldll Lo... 02... — #1.000.00 Greiði til eiganda jarðarinnar Í einni eða fleiri greiðslum .. 2. 2. 0... 191.500.00 Kr. 600.000.00 Vinsamlegast láttu vita fljótlega“. Hinn 3. júní 1969 sendi Stefán Pálsson f. h. barna sinna svofellt símskeyti A Trausta Friðbertssonar: r óskar eftir að fá sent afrit af kauptilboði í Kirkju- 979 ból í Korpudal er fram hefur komið, sé það bindandi af hálfu væntanlegs kaupanda og samþykkt af seljanda“. Eftir að fyrrnefnt afsal hafði verið útgefið til Jarðeignasjóðs, þá töldu stefnendur, að þeim hefði ekki verið boðinn forkaups- réttur, er þeir töldu, að þeir ættu samkvæmt fyrrnefndu afsali frá 17. apríl 1964, og áttu um það viðræður við forsvarsmenn Jarðeignasjóðs. Í framhaldi þar af sendi lögmaður stefnenda svo- fellt bréf til Jarðeignasjóðs, dags. 10. febrúar 1970: „Umbjóðendur mínir, Kjartan Stefánsson, Höskuldur Stefáns- son, Skúlína Stefánsdóttir, Páll Stefánsson og Össur Stefánsson, hafa í framhaldi af viðræðum okkar falið mér að tjá yður, að þau hyggist neyta forkaupsréttar síns að jörðinni Kirkjuból í Korpudal í Mosvallahreppi, V.-Ísafjarðarsýslu, sem ríkissjóður mun nú nýlega hafa gert samning um kaup á af Halldóri Guð- bjartssyni. Eins og ég hefi áður tjáð yður, var í afsali fyrir jörð- inni til Halldórs Guðbjartssonar, dags. 17. apríl 1964, svofellt ákvæði: „Ef kaupandi síðar selur jörðina, er börnum seljanda áskilinn forkaupsréttur að henni“. Forkaupsréttarákvæði þessu var þinglýst í afsalinu árið 1964. Umbjóðendur mínir hafa nú árangurslaust beðið þess að vera gefinn kostur á að ganga inn í kauptilboð eða kaupsamning um jörðina, en þar sem þér hafið nú tjáð þeim, að ekki verði tekið tillit til þessa réttar þeirra og ríkissjóður keypt jörðina, eru þau nú knúin til að leita réttar síns. Þar sem seljandinn, Halldór Guðbjartsson, mun nú fluttur af landi brott, óska ég viðræðna við yður á framangreindum grund- velli, svo unnt megi reynast að leysa málið án milligöngu dóm- stóla“. Þann 20. febrúar 1970 sendi landbúnaðarráðuneytið f. h. Jarð- eignasjóðs ríkisins svofellt svarbréf: „Ráðuneytinu hefur borist bréf yðar, dags. 10. febrúar, varð- andi kaup Jarðeignasjóðs ríkisins á jörðunum Kirkjubóli og Efsta- bóli í Korpudal, Mosvallahreppi, Vestur-Ísafjarðarsýslu. Á árinu 1968 kom Halldór Guðbjartsson, Kirkjubóli, í Jarð- eignadeild ríkisins og fór þess á leit, að Jarðeignasjóður ríkisins keypti af honum jarðirnar Kirkjuból og Efstaból skv. 1. nr. 54/ 1967, þar sem hann yrði að hætta búskap vegna heilsubrests. Jafnframt munu jarðirnar hafa verið margsinnis auglýstar til sölu. Tilmæli sín við Jarðeignasjóð ítrekaði Halldór oft, síðast 9. júní s.l., lagði hann þá fram skriflegt tilboð. 980 Hann lét þess aldrei getið, að umbjóðendur yðar ættu for- kaupsrétt að jörðunum. Landbúnaðarráðuneytið lét um síðir til leiðast að kaupa nefndar jarðir. Skv. veðbókarvottorðum, dags. 27. okt., frá sýslumanni Ísa- fjarðarsýslu eru engin þinglýst eignabönd á jörðunum. Afsal fyrir jörðunum til Jarðeignasjóðs var gefið út 21/11 sl. og samkvæmt því ber Jarðeignasjóði m. a. að greiða til Stefáns Pálssonar kr. 226.003.00, og var sú fjárhæð gefin upp nokkru áður af yður. Síðar eftir útgáfu afsals var upphæð þessi hækkuð um kr. 6.574.00 samkvæmt upplýsingum yðar, og létuð þér þess þá jafn- framt getið, að börn Stefáns Pálssoriar ættu forkaupsrétt. Ekki er upplýst, hvort þau hefðu verið í aðstöðu til að neyta forkaupsréttar síns, þar sem hreppsnefnd Mosvallahrepps á lög- ákveðinn forkaupsrétt skv. lögum nr. 40/1948. Það var sótt fast á Jarðeignasjóð um þessi jarðakaup, og að- dragandi þeirra stóð lengi yfir. Umbjóðendum yðar hlýtur að hafa verið lengi ljóst, að jarð- irnar voru falar til sölu. Jarðeignasjóður keypti jarðir þessar í góðri trú skv. tilboði eiganda studda veðbókarvottorðum. Eftir að Jarðeignasjóður hefur þannig gerst eigandi jarðanna, er ekki kleift að lögum að láta umbjóðendur yðar „ganga inn í kauptilboð eða kaupsamning“. Ef umbjóðendur yðar vilja þrátt fyrir undanfarandi aðgerðar- leysi vefengja afsalsgerninginn frá 21. nóv. 1969, verður slíkt að gerast fyrir dómstólum. Dæ:nist afsal Halldórs ógilt, mundi Jarðeignasjóður gæta þeirra hagsmuna sinna að vera skaðlaus af viðskiptunum, en engir hags- munir Jarðeignasjóðs eru tengdir því að hafa eignarhald á jörð- um þessum““. Eins og fyrr er getið, annaðist Trausti Friðbertsson sölu jarð- anna fyrir hönd Halldórs Guðbjartssonar. Trausti hefur komið fyrir dóm. Hann kvaðst fyrst hafa haft afskipti af máli þessu vorið 1969 og hafi þá tvennt eða þrennt komið til að skoða jörðina, en ekki orðið af sölu. Hann sagðist hafa fengið skriflegt umboð frá Hall- dóri til þess að annast sölu umræddra jarða, en umboðið hafi náð til þess að undirrita afsal og annað, er beinlínis laut að sölunni. Hann sagði, að Halldór hefði farið utan til Noregs sumarið 1969, 981 líklega í júlí. Hann sagðist hafa haft nokkrum sinnum samband við syni Stefáns Pálssonar, þá Kjartan, Pál og Höskuld, í Reykja- vík, eftir að hann sendi áðurnefnt bréf, dags. 20. maí 1969, og lét þá á hverjum tíma fylgjast nákvæmlega með, hvað var að gerast í málinu. Einnig sagðist hann hafa látið umboðsmann stefnenda, Jóhann Ragnarsson hæstaréttarlögmann, vita lauslega um gang málanna. Trausti sagðist hafa talið, að fram hefði komið í sam- tölum við Pál og Kjartan Stefánssyni, að þeir hefðu ekki ætlað að neyta forkaupsréttar, hvorki áður en fyrrnefnt bréf, dags. 20. maí 1969, var sent né eftir. Trausti sagði í þinghaldi 24. apríl 1972, að hann hefði haft samband við Kjartan í síma, rétt eftir að Jarðeignasjóður ákvað að kaupa jörðina, en líklega degi áður en afsal var undirritað. Hann sagðist þá hafa sagt Kjartani um gang málsins. Hann sagði, að Kjartan hefði þá spurt sig, hvað gera þyrfti, og sagðist hann þá hafa svarað því til, að greiða þyrfti það, sem Halldór ætti í jörðinni, og greiða eða semja við aðra skuldar- eigendur. Hann kvaðst hafa skilið Kjartan þá þannig, að viðhorf hans væri óbreytt, og mundi hann því ekki neyta forkaupsréttar, en hann sagðist hafa sagt Kjartani þá, að afsalið yrði endurritað þann sama dag eða næsta. Hann sagðist hafa hringt í Kjartan af skrifstofu Jóhannesar Þ. Jónssonar, starfsmanns hjá Sambandi íslenskra samvinnufélaga, og muni Jóhannes hafa haft vitnesskju um, að hann hringdi í Kjartan. Hann sagði, að Jóhannes hefði ekki fylgst með samtalinu. Hann sagðist ekki hafa haft samband við systkini Kjartans, þegar málið var komið á þetta stig. Trausti sagðist ekki minnast þess, að það hefði verið minnst á fyrrnefnt forkaupsréttarákvæði við fulltrúa Jarðeignasjóðs. Trausti sagðist ekki hafa talað við Skúlínu og Össur varðandi sölu jarðanna. Trausti sagði, að stefán Pálsson hefði, eftir að jörðin hafði verið seld Jarðeignasjóði, sérstaklega þakkað sér, að þetta væri komið í kring og hann, Stefán, fengi sínar veðkröfur greiddar. Trausti sagðist hafa haft samband við Stefán Pálsson, eftir að fyrrnefnt skeyti kom frá Stefáni, dags. 3. júní 1969, og sagt hon- um, að hann, Trausti, hefði ekki upp á annað að bjóða en það, sem fælist í skilmálum, sbr. bréf Trausta, dags. 20. maí 1969, en því hefði Stefán engu svarað. Trausti sagðist hafa talað við lögfræðing Stefáns síðla sumars 1969 um söluna á jörðinni, þegar að því kom, að hún færi á upp- boð, og sagt honum þá, að hann teldi líkur á sölu til Jarðeigna- sjóðs, og einnig hefði hann látið lögfræðinginn vita dagtíma, áður en hann undirritaði afsalið. Trausti sagði, að sér hefði verið ljóst, er hann undirritaði fyrrnefnt afsal, að forkaupsréttar væri getið á afsalinu frá 1964, en hefði talið vegna veðbókarvottorða, er lágu frammi við söluna, ekki ástæðu til að geta um það í af- salinu til Jarðeignasjóðs, þar sem ekki væri getið um forkaups- rétt á veðbókarvottorðinu. Allir stefnendur hafa komið fyrir dóm. Kjartan Stefánsson sagði, að hann hefði ekki litið á áðurnefnt bréf Trausta Friðbertssonar, dags. 20. maí 1969, til föður síns sem tilboð um kaup á jörðinni, þess vegna hefðu systkinin kallað saman fund ásamt föður sínum og hafi niðurstaða þess fundar orðið sú, að ákveðið var að senda áðurnefnt skeyti til Trausta, dags. 3. júní 1969. Kjartan sagði, að Trausti hefði ekki haft sam- band við sig eftir þetta og ekki látið sig vita um, að Jarðeigna- sjóður hygðist kaupa jörðina Kirkjuból. Hann sagðist ekki hafa fengið vitneskju um jarðasöluna, fyrr en hún var um garð gengin, en sagðist ekki muna nákvæmlega, hvenær vitneskjan barst honum. Hann sagði, að Trausti hefði haft samband við sig og beðið sig að kanna hjá systkinum sínum, hvort þau hefðu hug á að neyta forkaupsréttar að jörðinni. Skömmu síðar hafi Trausti borið upp sama erindi, en þá hafi hann bent Trausta á að hafa samband við Skúlínu og Höskuld. Hann kvaðst ekki muna ná- kvæmlega, hvenær viðtöl þessi áttu sér stað, en hann minnti þó, að þau hefðu átt sér stað fyrir 20. maí 1969. Kjartan kvaðst hafa haft vitneskju um vanskil Halldórs Guðbjartssonar við föður hans, Stefán Pálsson, vegna kaupa Halldórs á jörðinni 1964 og að Stefán hefði krafist uppboðs á henni þess vegna. Hann kvaðst eigi hafa haft vitneskju um, að Halldór Guðbjartsson skrifaði Jarðeignasjóði. Samprófun á framburðum Trausta Friðbertssonar og Kjartans Stefánssonar bar eigi árangur. Páll Ágúst Stefánsson sagði, að Trausti Friðbertsson hefði einu sinni skýrt sér frá því, að jörðin Kirkjuból væri til sölu. Það hafi verið í ágúst 1969, að því er hann taldi, og hafi það samtal átt sér stað í húsnæði Rafiðjunnar h/f að Vesturgötu 11, Reykjavík. Trausti Friðbertsson hélt því fram í sama þinghaldi, að hann hefði oftar en einu sinni talað við Pál. Við samprófun náðist eigi samræmi í framburðum þeirra varðandi þetta atriði. Páll sagði, að sér hafi fundist ekki neitt ákveðið koma fram um sölu jarðarinnar Í umræddu viðtali við Trausta, hvorki um anda né söluverð. 983 Páll sagði, að sér hafi borist vitneskja um sölu jarðarinnar um miðjan desember 1969 frá umboðsmanni stefnenda og hafi hann um 20. s. m. ásamt Höskuldi, bróður sínum, rætt við Sveinbjörn Dagfinnsson hæstaréttarlögmann, forstöðumann Jarðeignasjóðs. Páll sagði, að þau systkinin hafi falið umboðsmanni sínum, strax eftir að þeim var ljóst, að salan hafði farið fram, að gæta hagsmuna sinna. Páll taldi, að hann hafi gert Trausta Friðberts- syni grein fyrir því, að áhugi þeirra fyrir kaupum á jörðinni væri fyrir hendi. Páll sagði til skýringar á því, hvers vegna hann hefði ekki strax hafist handa og látið gera ráðstafanir til að kaupa jörðina, eftir að hann talaði við Trausta í ágúst 1969, að hann hafi viljað hafa fasta viðmiðun við væntanleg kauptilboð, áður en afstaða væri tekin um kaup. Hann taldi, að hann hafi ekki getað sætt sig við kaupverðið, 600 þús. krónur, en sagði jafn- framt, að sér hafi ekki fundist vera um raunverulegt verð í skil- málum, sbr. bréf Trausta, dags. 20. maí 1969, og þess vegna hafi hann beðið með að taka afstöðu til þess að neyta forkaupsréttar síns. Höskuldur Stefánsson sagðist hafa hitt Trausta Friðbertsson í Garðastræti í Reykjavík í aprílmánuði 1969 og frétt þá um vænt- anlega brottför Halldórs Guðbjartssonar af jörðinni. Síðan kveðst Höskuldur ekki hafa haft fregnir um mál þetta fyrr en bréf Trausta, dags. 20. maí, barst til föður hans, Stefáns. Hafi þau systkinin haldið fund, en niðurstaða fundarins varð sú, að Trausta var sent skeyti, dags. 3. júní 1969, sem fyrr er getið um. Höskuldur sagðist ekki hafa rætt við Trausta um söluna á jörðinni Kirkju- bóli, en frétt um miðjan desember, að jörðin væri þá seld Jarð- eignasjóði. Höskuldur kvaðst eigi hafa látið Trausta Friðbertsson vita um áhuga sinn á að neyta forkaupsréttar síns utan það, sem kemur fram í nefndu símskeyti. Í réttarhaldi síðar taldi Trausti, að rétt gæti verið hjá Höskuldi um framangreint samtal þeirra. Skúlína Stefánsdóttir kveðst fyrst hafa vitað um sölu jarðar- innar Kirkjubóls í Korpudal í desember 1969. Hún sagði, að hana rámaði í, að hún hafi verið á fundi með bræðrum sínum, þar sem þessi mál voru rædd, þegar henni var sýnt skeyti það, sem Trausta Friðbertssyni var sent, dags. 3. júní 1969. Hún sagði enn fremur, að Trausti hefði ekki haft samband við sig um jarðasöluna. Össur Stefánsson sagðist hafa verið á fundi með systkinum sínum, er ákvörðun var tekin um að senda Trausta Friðbertssyni umrætt skeyti, dags. 3. júní 1969. Hann sagði, að Trausti hefði aldrei haft samband við sig. Hann sagðist ekki hafa haft vitneskju 984 um, að Jarðeignasjóður ætlaði að kaupa, og ekki vitað um kaupin, fyrr en þau voru afgerð, en mundi hins vegar ekki nákvæmlega, hvenær vitneskja um það barst honum. Vitnið Stefán Pálsson, faðir stefnenda, kvaðst hafa verið á fundi með börnum sínum vorið 1969, eftir að bréf Trausta Friðberts- sonar, dags. 20. maí þ. á., barst. Eftir þann fund hafi verið sent símskeyti, áður nefnt, dags. 3. júní 1969, sem innihélt samþykki allra þeirra, er voru á fundinum. Vitnið taldi ástæðuna fyrir sam- bykktinni hafa verið þá meðal annars, að þeim hefði ekki fundist koma nægilega ákveðið fram í bréfi Trausta og skilmálum, hvort tilboðið væri bindandi. Vitnið vildi ekki fullyrða neitt um það, hvort það hafi vitað um sölu jarðarinnar til Jarðeignasjóðs, áður en hún fór fram. Vitnið sagðist ekki hafa haft frekara samband við Trausta út af jarðasölunni. Trausti sagði hins vegar í sama réttarhaldi, að hann hefði hringt til Stefáns eftir viðtöku nefnds skeytis og sagt honum, að hann, Trausti, hefði engu við að bæta, sem fram hefði komið í bréfi hans frá 20. maí 1969 og meðfylgj- andi skilmálum. Um þetta atriði náðist eigi samræmi við sam- prófun. Vitnið, sem er 75 ára að aldri, kvaðst vera orðið nokkuð gleymið og ekki geta munað það, sem vitnið Trausti Friðbertsson sagði um þakklæti þess, vitnisins, vegna afskipta Trausta af jarðasöl- unni. Vitnið segist ekki hafa verið umboðsmaður barna sinna nema við sendingu umrædds skeytis. Í réttarhaldi 23. september 1970, eftir að stefnendur Kjartan Stefánsson og Páll Stefánsson höfðu komið fyrir dóm, sagði vitnið Trausti Friðbertsson, að hann hefði rætt þessi mál við Kjartan og Pál saman og hvorn í sínu lagi. Vitnið kvaðst ekki muna greni- lega, á hvaða tíma viðræður þessar við Kjartan og Pál fóru fram, en telur, að þær hafi átt sér stað, áður en það fékk skeytið, sem áður er nefnt, en einnig eflaust eftir það. Trausti sagðist hafa undirritað afsalið til Jarðeignasjóðs í þeirri trú, að forkaupsréttar yrði ekki neytt. Trausti sagði, að Sigrid, eiginkona Halldórs Guðbjartssonar, hafi sagt sér, að jörðin Efstaból mundi vera seljanleg fyrir kr. 50—60 þúsund, en Halldór hafi sjálfur boðið sér hana til kaups fyrir kr. 25 þús., sem vitnið hafnaði, a. m. k. á meðan hann stóð sjálfur í að reyna að greiða fyrir sölu jarðanna beggja. Jóhannes Þ. Jónsson hefur komið fyrir dóm sem vitni. Vitnið kvaðst muna eftir því, að Trausti Friðbertsson hafi 985 komið á skrifstofu sína síðari hluta nóvember 1969. Vitnið sagði, að Trausti hefði þá rætt um hugsanlega sölu á jörðunum Kirkju- bóli og Efstabóli og hafi komið til mála, að Trausti framseldi vitninu umboð til þess að annast sölu jarðanna. Vitnið sagði, að í þetta sinn hafi Trausti hringt í síma og áður haft við orð að hringja í Kjartan Stefánsson, einn af stefnendum málsins. Vitnið segist ekki hafa fylgst með samtalinu, en hafa heyrt ávæning af því, en geta þó ekki skýrt frá efni þess. Stefnendur styðja kröfur sínar þeim rökum, að samkvæmt ákvæði í fyrrgreindu afsali frá 17. apríl 1964 eigi þeir forkaups- rétt að jörðinni Kirkjubóli. Jörðin hafi hins vegar verið seld Jarðeignasjóði 21. nóvember 1969, án þess að forkaupsréttar- ákvæðis þessa hafi verið gætt og stefnendum gefinn kostur á því að kaupa jörðina á því verði og með þeim kjörum, sem Jarðeigna- sjóður ríkisins keypti jörðina á. Stefnendur telja, að stefnda Halldóri hafi borið að tilkynna þeim skriflega um sölu jarðarinnar, sbr. ákvæði í 5. gr. laga nr. 40/1948 með lögjöfnun, þegar bindandi kauptilboð um kaup á jörðinni lá fyrir. Stefndi Halldór hafi eigi fullnægt þessum skyld- um. Bréf umboðsmanns hans, dags. 20. maí 1969, hafi eigi verið þess eðlis, að hægt sé að skoða það sem boð um forkaupsrétt, þar sem ekki var þá ljóst, að nokkur vildi kaupa jörðina. Þessu bréfi hafi stefnendur svarað, þar sem þess var óskað, að lagt yrði fram bindandi kauptilboð, en slíkt kauptilboð hafi hins vegar aldrei komið fram. Stefnendur benda á, að það hafi ekki verið fyrr en eftir þetta, eða 9. júní 1969, sem stefndi Halldór lagði fyrst fram skriflega beiðni um, að Jarðeignasjóður keypti jörðina, en kaup hafi ekki verið samþykkt, fyrr en eftir að matsgerð lá fyrir, og geti því viðræður þær, sem áttu sér stað milli umboðsmanns stefnda Halldórs og stefnenda, þeirra Kjartans, Páls og Höskulds, ekki á neinn hátt skoðast sem boð á fyrrgreindum forkaupsrétti. Við tvo stefnenda hafi hann hins vegar aldrei talað um sölu jarð- anna. Stefnendur halda því fram, að hver og einn þeirra geti hér átt sjálfstæðan forkaupsrétt og geti neytt hans hver fyrir sig sjálf- stætt eða við hlið hver annars. Fari svo, sem eindregið er mót- mælt, að talið verði, að einhverjum af stefnendum hafi verið boðinn forkaupsréttur, telja stefnendur ljóst, að hinir eigi þann rétt og alla vega þeir, sem aldrei var talað við, þ. e. Skúlína og Össur. Stefnendur halda því fram, að þeim hafi ekki verið kunnugt 986 um sölu jarðarinnar fyrr en í desember 1969 og hafi þeir þá þegar gert allt til þess að halda fram rétti sínum, fyrst með viðræðum við forsvarsmenn Jarðeignasjóðs og bréfaskriftum og síðar sem máls- sókn innan hæfilegs tíma, og sé því eigi um aðgerðarleysi af hálfu stefnenda að kenna. Stefnendur benda enn fremur á, að verð jarðarinnar Kirkju- bóls, sem fram kemur í fylgiskjali með bréfi umboðsmanns stefnda Halldórs, dags. 20. maí 1969, þ. e. 600 þús. kr., sé hærra en verð það, sem jörðin var endanlega seld á, sbr. samkomulag, er aðiljar gerðu undir rekstri málsins, þ. e. 552.800 kr., og sýni það eitt, að skilmálarnir voru óraunverulegir. Stefndi Halldór styður sýknukröfu sína þeim rökum, að um- boðsmaður hans hafi tilkynnt stefnendum nægilega um sölu jarð- arinnar og hafi hann því fullnægt skyldum sínum gagnvart for- kaupsréttarhöfum, stefnendum málsins. Hann hafi sent bréf, þar sem þeim var gerð grein fyrir söluverði jarðarinnar Kirkjubóls. Auk þess hafi umboðsmaður hans áður og síðar talað við þrjá af stefnendum málsins og látið þá fylgjast nákvæmlega með, hvað var að gerast í málinu. Hann hafi einnig beðið stefnanda Kjartan að hafa samband við aðra forkaupsréttarhafa. Hann hafi haft samband við stefnanda Kjartan, rétt áður en gengið var endan- lega frá jarðasölunni og skýrt honum frá væntanlegri undirritun afsals, en hann hafi eigi sýnt neinn áhuga á að neyta forkaups- séttar síns. Hafi hann því undirritað afsalið í þeirri fullvissu, að stefnendur óskuðu ekki eftir að neyta forkaupsréttarins. Vitnis- burður Jóhannesar Þ. Jónssonar sé því til sönnunar, að fyrrgreint samtal við Kjartan hafi farið fram. Stefndi Halldór heldur því fram, að hver og einn stefnenda geti ekki átt sjálfstæðan rétt, heldur sé hér um samaðild að ræða. Meðstefndi, Jarðeignasjóður ríkisins, styður sýknukröfu sína þeim rökum, að samningur stefnda Halldórs og Stefáns Pálssonar um fyrrgreindan forkaupsrétt, er fram kemur í nefndu afsali frá 1964, hafi verið frá upphafi ógildur að lögum, þar sem hann stangist á við ákvæði laga nr. 40/1948 um kauprétt að jörðum. Einungis geti einn aðili átt forkaupsrétt hverju sinni og fái því forkaupsréttur stefnenda eigi staðist, þar sem sveitarfélög eigi hér lögbundinn forkaupsrétt. Þessari málsástæðu hafa stefnendur mótmælt og telja, að um stofnun slíks réttar ríki samningsfrelsi, en forkaupsréttur, er byggist á samningi, standi að sjálfsögðu að baki lögbundnum forkaupsrétti. Stefndi Jarðeignasjóður bendir á, að hann hafi keypt umrædda 987 jörð grandlaus um margnefnt forkaupsréttarákvæði í afsalinu frá 1964, enda hafi legið frammi veðbókarvottorð, þegar Jarðeigna- sjóður keypti, sem eigi geti um þetta forkaupsréttarákvæði, og eigi stefnendur því eigi rétt á að fá sölunni riftað. Þessu hafa stefnendur mótmælt og telja, að réttur, sem byggist á röngu veðbókarvottorði, geti eigi á neinn hátt spillt áður þing- lýstum rétti. Ef fyrrgreindur forkaupsréttur stefnenda verði talinn gildur að lögum, þá leiði öll atvik til þess, að stefnendur hafi fyrirgert honum með aðgerðarleysi sínu og afskiptaleysi. Báðir stefndu hafa mótmælt því, að samkomulag það, sem aðiljar gerðu undir rekstri málsins um mat á jörðinni Kirkjubóli, ef til riftunar kæmi, þ. e. kr. 552.800, feli á nokkurn hátt í sér viðurkenningu á raunverulegu söluverði jarðarinnar. Þeir benda á, að matsnefnd hafi metið jarðirnar Kirkjuból og Efstaból sam- eiginlega á kr. 650.000. Jörðin Kirkjuból hafi verið boðin stefn- endum á kr. 600.000. Umboðsmaður stefnda Halldórs hafi gefið það álit undir rekstri málsins, að eðlileg verðskipting jarðanna væri 600 þús. krónur fyrir Kirkjuból og 50 þús. krónur fyrir Efstaból. Það samkomulag, er aðiljar gerðu undir rekstri málsins, beri því eigi að skoðast sem viðurkenning á raunverulegu sölu- verði jarðarinnar Kirkjubóls, heldur var þetta samkomulag ein- ungis gert til þess að auðvelda stefnendum kröfugerð sína og lausn málsins, ef til riftunar kæmi á sölunni til Jarðeignasjóðs. Stefndu benda á, að eftir að afsal til J arðeignasjóðs hafði verið útgefið, hafi lögmaður stefnenda móttekið frá Jarðeignasjóði greiðslu á skuldabréfi fyrir hönd Stefáns Pálssonar vegna jarða- sölunnar athugasemdalaust. Lögmaður stefnenda hefur mótmælt þessu sem málsástæðu, þar sem hann hafi eigi verið á þeim tíma umboðsmaður stefnenda, heldur síðar. Eigi er hér á landi að finna almenn ákvæði um forkaupsrétt. Í lögum nr. 40/1948 um kauprétt að jörðum eru ákvæði um for- kaupsrétt sveitarfélaga. Eigi verður fallist á þá málsástæðu stefnda Jarðeignasjóðs, að þau lög standi því í gegn eða útiloki, að menn geti almennt samið um forkaupsrétt að jörðum. Eigi verður heldur fallist á þá málsástæðu stefnda Jarðeignasjóðs, að sýkna beri af kröfum stefnenda á þeim forsendum, að Jarðeigna- sjóður hafi eigi um fyrrgreint forkaupsréttarákvæði vitað. For- kaupsréttur stefnenda féll ekki niður, þótt hans væri ekki getið í nefndu veðbókarvottorði. Til álita kemur því hér, hvort stefnendum hafi verið nægilega 988 tilkynnt kauptilboð Jarðeignasjóðs. Komið hefur fram hjá for- svarsmanni Jarðeignasjóðs, að endanleg ákvörðun um kaup um- ræddra jarða hafi eigi verið tekin, fyrr en matsgerð lá fyrir. Bar því stefnda Halldóri að kunngera stefnendum kauptilboðið og skilmála þess og gefa þeim kost á að neyta forkaupsréttar síns. Umboðsmaður stefnda Halldórs heldur því fram, að hann hafi haft samband við Kjartan, einn af stefnendum, í síma, þegar kaup voru ákveðin, skömmu áður en afsal var undirritað, og boðið honum að neyta forkaupsréttar. Gegn mótmælum stefnanda Kjartans verður þetta að teljast ósannað þrátt fyrir framburð vitnisins Jóhannesar Þ. Jónssonar, sbr. 129. gr. laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, áttu stefnendur for- kaupsrétt að jörðinni Kirkjubóli, þegar henni var afsalað til Jarðeignasjóðs. Þeim forkaupsrétti höfðu þeir ekki fallið frá né fyrirgert síðar sakir tómlætis, enda er málið fyrst höfðað 6. apríl 1970. Ber því að taka kröfu stefnenda um riftun til greina. Er stefnendum heimilað að kaupa jörðina gegn því að greiða kr. 552.800 með því að yfirtaka áhvílandi veðskuldbindingar, sem á jörðinni hvíla, og gegn peningagreiðslu eftirstöðva kaupverðs. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Með úrskurði 17. nóvember 1970 vék hinn reglulegi dómari, Björgvin Bjarnason sýslumaður, sæti í málinu. Hinn 24. júní 1971 var Þorleifur Pálsson stjórnarráðsfulltrúi skipaður setudómari í máli þessu. Hefur hann frá þeim tíma farið með mál þetta og kveðið upp dóm þennan. Dómsorð: Krafa stefnenda um riftun á sölu þeirri, er fram fór 21. nóvember 1969, á fyrrgreindri jörð, Kirkjubóli, til Jarðeigna- sjóðs ríkisins er tekin til greina. Stefnendum er heimilað að kaupa jörðina gegn því að greiða kr. 552.800 með því að yfirtaka áhvílandi veðskuld- bindingar, sem á jörðinni hvíla, og gegn peningagreiðslu eftir- stöðva kaupverðs. Málskostnaður fellur niður. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 989 Miðvikudaginn 10. desember 1975. Nr. 4/1975. Guðbjartur Pálsson (Kristján Eiríksson hrl.) gegn Hermanni Kristjánssyni (Þorsteinn Júlíusson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Víxilmál. Réttarfarssekt. Veðréttur í bifreið. Dómur Hæstaréttar. Áifrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 13. janúar 1975. Krefst hann þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi, en til vara, að hinn áfrýjaði dómur verði ómerktur og málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsuppsögu af nýju. Í báðum tilfellum er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð fram nokkur ný gögn. Kröfugerð áfrýjanda er eigi studd neinum haldbærum rök- um. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms ber að staðfesta hann. Dæma ber áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, 150.000 krónur. Áfrýjun máls þessa er gersamlega að ófyrirsynju. Þykir rétt að dæma áfrýjanda, Guðbjarti Pálssyni, 5.000 króna sekt í ríkissjóð samkvæmt 2. tölulið 1. málsgr. 188. gr. laga nr. 85/1938, sbr. 18. gr. laga nr. 33/1963 og 58. gr. laga nr. 75/1973, og komi í hennar stað 2 daga varðhald, ef sektin verður eigi goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Guðbjartur Pálsson, greiði stefnda, Her- 990 manni Kristjánssyni, málskostnað fyrir Hæstarétti, 150.000 krónur. Áfrýjandi greiði 5.000 króna sekt í ríkissjóð, og komi varðhald 2 daga í stað sektarinnar, ef hún verður eigi soldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 18. desember 1974. Mál þetta, sem dómtekið var 17. þ. m., hefur Hermann Kristjáns- son, Hvassaleiti 87, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 28. maí 1974, á hendur Guðbjarti Pálssyni bifreiðar- stjóra, Bragagötu 38 A í Reykjavík, til greiðslu á víxilskuld að fjárhæð kr. 950.000 ásamt 1.5% dráttarvöxtum fyrir hvern byrj- aðan mánuð frá 5. apríl 1974 til greiðsludags, kr. 2.280 í stimpil- kostnað auk málskostnaðar samkvæmt lágmarksgjaldskrá LMFÍ. Enn fremur krefst stefnandi staðfestingar á veðrétti sínum fyrir víxilskuldinni í bifreiðinni R 1134, sem er Ford, árgerð 1974, en hinn 17. janúar 1974 gaf stefndi út tryggingarbréf með víxl- inum, þar sem víxilskuldin er tryggð með 2. veðrétti í áðurnefndri bifreið. Hin umstefnda skuld er samkvæmt víxli, útgefnum 17. janúar 1974 af stefnanda, en samþykktum til greiðslu af stefnda við sýn- ingu, þar sem enginn gjalddagi er tiltekinn. Stefnandi heldur því fram, að hinn umstefndi víxill hafi verið sýndur til greiðslu í Sparisjóði vélstjóra í Reykjavík hinn 5. apríl 1974. Víxillinn hefur eigi fengist greiddur þrátt fyrir innheimtutilraunir. Við munnlegan flutning málsins bar stefnandi fram þá vara- kröfu varðandi vexti, að stefndi yrði alla vega dæmdur til að greiða hina umstefndu vexti frá þingfestingardegi hinn 30. maí 1974, enda hafi honum þá í síðasta lagi verið sýndur víxillinn til greiðslu, ef eigi yrði talið sannað, að honum hafi verið sýndur hann hinn 5. apríl 1974. Dómkröfur stefnda eru aðallega þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en við munnlegan flutning málsins setti stefndi fram þá varakröfu, að hann yrði sýknaður gegn greiðslu á kr. 555.000 auk 1.5% dráttarvaxta á mánuði eða broti úr mánuði frá 30. maí 1974 til greiðsludags. Í báðum tilvikum krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda. 991 Stefndi byggir sýknukröfu sína á því, að hér hafi verið um sýningarvíxil að ræða og borið hafi að sýna hann innan árs, sbr. 34. gr. víxillaga nr. 93/1933. Afsagnargerð hafi eigi farið fram vegna greiðslufalls hans, sbr. 64. gr. víxillaganna. Vegna þessa hafi stefnandi glatað víxilrétti sínum gegn stefnda vegna van- geymslu í sambandi við greiðslu víxilsins. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að víxillinn hafi verið sýndur í Sparisjóði vélstjóra hinn 5. apríl 1974. Gegn andmælum af hálfu stefnda er þessi staðhæfing stefnanda ósönnuð. Hins vegar var víxillinn lagður fram við þingfestingu máls þessa hinn 30. maí 1974, og um leið verður að telja, að fram hafi farið á honum fullnægjandi sýning. Víxillinn er útgefinn hinn 17. janúar 1974. Samkvæmt 34. gr. víxillaga nr. 93/1933 ber að sýna sýn- ingarvíxla innan eins árs frá útgáfudegi. Víxillinn var í síðasta lagi sýndur til greiðslu við þingfestingu málsins hinn 30. maí 1974. Víxillinn var því sýndur til greiðslu innan þess frests, sem mælt er fyrir um í 34. gr. víxillaga. Þessi sýknuástæða stefnda hefur því eigi við rök að styðjast, enda glatar stefnandi, sem er löglegur handhafi víxilsins, ekki rétti sínum á hendur stefnda, sem er samþykkjandi víxilsins, þótt afsagnargerð vegna greiðslu- falls færi ekki fram, sbr. 53. gr. víxillaganna. Í öðru lagi byggir stefndi varnir sínar á því, að hann hafi verið búinn að greiða kr. 395.000 upp í hinn umstefnda víxil til fyrri eiganda hans, Björgvins Hermannssonar, sonar stefnanda. Hefur stefndi lagt fram kvittanir þessu til áréttingar. Kvittanir þessar eru þrjár, útgefnar 5. febrúar 1974, að fjárhæð kr. 300.000, 7. mars 1974, að fjárhæð kr. 50.000, og 12. mars 1974, að fjárhæð kr. 45.000. Engin þessara kvittana ber það með sér beinlínis, að stefndi hafi greitt nefndar fjárhæðir upp í hina umstefndu víxil- skuld. Ekki ber víxillinn það heldur með sér, að nokkuð hafi verið greitt inn á hann. Af hálfu stefnanda er því mótmælt, að aðrar varnir fái að komast að í víxilmáli þessu en um getur í 208. gr. laga um með- ferð einkamála í héraði nr. 85/1936. Þegar af þessari ástæðu er eigi unnt að taka greinda varnarástæðu stefnda til greina, sbr. 208. gr. laga nr. 85 frá 23. júní 1936 um meðferð einkamála í héraði, svo og vegna ákvæða 17. gr. víxillaga nr. 93 frá 19. júní 1933. Úrslit málsins verða því þau, að stefndi er dæmdur til að greiða stefnanda, sem er löglegur handhafi víxilsins, hina umstefndu fjárhæð auk krafinna vaxta frá 30. maí 1974 til greiðsludags, enda 992 er ósannað gegn andmælum af hálfu stefnda, að víxillinn hafi verið sýndur til greiðslu fyrr en við þingfestingu málsins, hinn 30. maí 1974. Þá er staðfestur 2. veðréttur stefnanda fyrir víxilskuldinni í fólksbifreiðinni R 1134, sem er Ford, árgerð 1974, sbr. tryggingar- bréf, útgefið af stefnda hinn 17. janúar 1974 og þinglesið athuga- semdalaust 21. sama mánaðar, en stefnandi er handhafi bréfs þessa. Eftir þessum málalokum ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 102.000. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Guðbjartur Pálsson, greiði stefnanda, Hermanni Kristjánssyni, kr. 950.000 ásamt 1.5% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 30. maí 1974 til greiðsludags, kr. 2.280 í stimpilkostnað og kr. 102.000 í málskostnað. Staðfestur er 2. veðréttur stefnanda fyrir framangreindri víxilskuld í fólksbifreiðinni R 1134, sem er Ford, árgerð 1974, sbr. tryggingarbréf, útgefið af stefnda hinn 17. janúar 1974. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 993 Miðvikudaginn 10. desember 1975. Nr. 27/1974. Sælgætisgerðin Amor h/f (Kristinn Einarsson hrl.) gegn Gjaldheimtunni í Reykjavík og gagnsök (Guðmundur Vignir Jósefsson hr|l.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Skattamál. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 1. febrúar 1974. Krefst hann þess, að synjað verði um lögtak það, er gagnáfrýjandi krefst, að framkvæmt verði í eignum hans. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 8. febrúar 1974. Krefst hann staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar með þeirri breytingu þó, að lögtak verði leyft til tryggingar opinberum gjöldum að fjárhæð 318.817 krónur. Þá krefst hann máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Eftir að úrskurður fógeta gekk, galt aðaláfrýjandi gagn- áfrýjanda 84.339 krónur, þ. e. ýmis launatengd gjöld álögð 1972, en um réttmæti þeirra var eigi deilt í málinu. Samkvæmt skýlausum ákvæðum 2. tl. 2. gr. laga nr. 62/ 1938 og 1. tl. a liðs 2. gr. laga nr. 51/1968 er aðaláfrýjandi bókhaldsskyldur. Gögn máls bera með sér, að bókhald aðal- áfrýjanda fullnægði eigi lagareglum. Voru skattframtöl hans gjaldárin 1966, 1967 og 1968 (skattárin 1965, 1966 og 1967), sem hér koma ein til álita, haldin ýmsum annmörkum, sem aðaláfrýjandi hefur eigi gefið viðhlítandi skýringu á. Var ríkisskattanefnd rétt að taka gjöld aðaláfrýjanda frá þessu árabili til endurákvörðunar að frumkvæði ríkisskattstjóra, sbr. 4. málsgr. 42. gr. laga nr. 68/1971, áður 4. málsgr. 42. gr. laga nr. 90/1965, sbr. enn fremur 4. málsgr. 16. gr. og 2. mgr. 63 994 23. gr. laga nr. 7/1972. Gætt var réttra aðferða af hálfu skatta- vfirvalda við endurákvörðun gjalda aðaláfrýjanda, og eigi er sýnt fram á efnislega ágalla á áætlun ríkisskattanefndar á tekjum aðaláfrýjanda um það árabil, er hér skiptir máli, enda þykir áætlunin eigi úr hófi. Er því eigi unnt að taka til greina andmæli aðaláfrýjanda, sem reist eru á því, að ákvörð- un gjaldanna hafi verið ólögmæt, en rétt þykir að taka fram, að kirkjusarðsgjöld eru ákveðin sem hundraðshluti af út- svörum og aðstöðugjöldum, sbr. 3. málsgr. 26. gr. laga nr. 21/1963. Aðaláfrýjandi hefur vefengt heimild ríkisskattanefndar til endurákvörðunar gjalda, er stafa frá skattárinu 1965 (gjald- árinu 1966), sbr. orðalag 38. gr. laga nr. 68/1971: „... þó skal eigi reikna skatt gjaldanda að nýju lengra aftur í tímann en 6 ár“. Þykir eiga að lögskýra svo ákvæði þetta, að frestur til endurákvörðunar á gjöldum aðaláfrýjanda samkvæmt 38. gr. laga nr. 68/1971 vegna skattársins 1965 hafi verið liðinn, þegar ríkisskattanefnd kvað upp úrskurði sína 14. apríl 1972. Verður því að synja um lögtak vegna þessara gjalda, sem nema alls 80.096 krónum, en fógeta ber að framkvæma lög- tak hjá aðaláfrýjanda til tryggingar opinberum gjöldum að fjárhæð 238.751 króna ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Samkvæmt þessum úrslitum ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 70.000 krónur. Dómsorð: Lögtak skal framkvæmt hjá aðaláfrýjanda, Sælgætis- gerðinni Amor h/f, að kröfu gagnáfrýjanda, Gjaldheimt- unnar í Reykjavík, til tryggingar 238.751 krónu ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 70.000 krónur, að viðlagðri aðför að lögum. 995 Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Ég fellst á atkvæði meiri hluta dómenda um, að ríkisskatta- nefnd hafi verið heimilt að breyta ákvörðunum skattsfjóra um fekjuskatt og tekjuútsvar aðaláfrýjanda, svo sem hún serði með úrskurðum 14. apríl 1972, sbr. 4. mgr. 42. gr. laga nr. 68/1971, áður 4. mgr. 42. gr. laga nr. 90/1965, sbr. 2. mgr. 23. gr. laga nr. 7/1972, sbr. enn fremur nú 2. mgr. 21. gr. laga nr. 8/1972. Ég er enn fremur samþykkur því, að þær heimildir, sem greind lagaákvæði veittu ríkisskattanefnd til að breyta áður ákvörðuðum tekjuskatti og tekjuútsvari aðaláfrýjanda, hafi takmarkast af ákvæði 2. ml. 1. mgr. 38. gr. laga nr. 68/1971. Er þá álitaefni, hvort ríkisskattanefnd hafi í úrskurðum sínum farið út fyrir þau mörk, sem ákvæði þetta setti valdi hennar til að gera aðaláfrýjanda tekjuskatt og tekjuútsvar að nýju, með því að breyta gjöldum, sem á hann voru lögð gjaldárið 1966. Í síðastgreindu ákvæði segir svo um skyldu til að greiða skatt eftir á, að eigi skuli reikna skatt gjaldanda að nýju lengra aftur í tímann en 6 ár. Sá skilningur samræmist best þessum orðum ákvæðisins, að leyft sé að taka til ákvörðunar að nýju gjöld, sem lögð hafa verið á skattgjaldanda á síðustu 6 gjaldárum, áður en upp er kveðinn úrskurður um skatt- breytingu. Er þá við það miðað, að skattskrá hafi eigi verið lögð fram á því gjaldári, þegar úrskurður er upp kveðinn, eða frestur til framlagningar hennar samkvæmt 39. gr. laga nr. 68/1971 hafi þá eigi verið liðinn. Samkvæmt framanskráðu tel ég, að fallast beri á kröfu sagnáfrýjanda um, að framkvæma skuli lögtak hjá aðal- áfrýjanda til tryggingar opinberum gjöldum að fjárhæð 318.847 krónur ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludass. Ég er samþykkur atkvæði meiri hluta dómenda um máls- kostnað. 996 Dómsorð: Lögtak skal framkvæmt hjá aðaláfrýjanda, Sælgætis- gerðinni Amor h/f, að kröfu gagnáfrýjanda, Gjaldheimt- unnar í Reykjavík, fyrir kr. 318.847 ásamt 12% ársvöxt- um frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði sagnáfrýjanda málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, samtals 70.000 krónur, að við- lagðri aðför að lögum. Úrskurður fógetaréttar Reykjavíkur 7. desember 1973. Gjaldheimtan í Reykjavík hefur krafist þess í fógetamáli þessu, að fram fari lögtak í eignum Sælgætisgerðarinnar Amor h/f til tryggingar opinberum gjöldum að fjárhæð kr. 403.186 ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973. Enn fremur er krafist málskostn- aðar úr hendi gerðarþola vegna lögtaksmáls þessa. Af hálfu gerðarþola er viðurkennt, að hlutafélaginu beri að greiða kr. 84.339 af lögtakskröfunum, en að öðru leyti er því mótmælt, að umbeðin lögtaksgerð nái fram að ganga. Er máls- kostnaðar krafist úr hendi gerðarbeiðanda. Þetta mál var tekið til úrskurður að loknum munnlegum flutn- ingi, sem fór fram þann 29. nóvember þ. á. Samkvæmt því, sem fyrir liggur í máli þessu, er upphaf þess á þá leið, að þann 10. janúar 1972 ritar rannsóknadeild ríkisskatt- stjóra gerðarþola bréf, sem lagt er fram í máli þessu sem rskj. 20. Þessu bréfi fylgdi niðurstaða athugunar á bókhaldi og skatt- framtölum hlutafélagsins fyrir árin 1965, 1966 og 1967, og er það plagg lagt fram sem rskj. 21. Í bréfinu á rskj. 20 segir, að bók- hald hlutafélagsins, sem framtöl þessi byggist á, sé miklum ann- mörkum háð og verði málefnið lagt fyrir ríkisskattanefnd og gæti komið til hækkunar á áður álögðum opinberum gjöldum gjaldárin 1966, 1967 og 1968. Er þess óskað, að félagið kynni sér skýrsluna, rskj. 21, og hafi það frest til 27. janúar til að koma að athuga- semdum. Jafnframt sendi ríkisskattstjóri framtalsnefnd Reykjavíkur bréf varðandi ofannefnt málefni, og nefndinni er þar gefinn kostur á að koma að athugasemdum, áður en ríkisskattanefnd taki málið fyrir. Bréf þetta er einnig dagsett 10. janúar 1972 og frestur settur framtalsnefndinni til 27. janúar. Sjá rskj. nr. 19. Af gerðarþola hálfu er bréfinu á rskj. 20 svarað þann 22. janúar 1009 mel-3 17 a a 1972, rskj. 17, og eru gerðar athugasemdir við staðhæfingar um 997 bókhaldsgalla og því vísað á bug, að um sé að ræða galla, er gefi tilefni til skattstofns. Framtalsnefnd ritar ríkisskattstjóra þann 9. febrúar og tjáir sig samþykka fyrirhuguðum breytingum á út- svari gerðarþola. Það bréf er lagt fram sem rskj. 18. Þann 14. apríl 1972 tók ríkisskattanefnd ákvörðun um þá hækk- un, sem fram kemur í bréfinu 10. janúar, að gerðarþoli kynni að eiga von á. Þessi úrskurður er lagður fram í málinu sem rskj. 16. Þar er fyrst rökstutt, að bókhald hlutafélagsins sé miklum ann- mörkum háð, og þykir ekki ástæða til að rekja það nákvæmlega hér að öðru leyti en því, að fram kemur, að bækur séu ekki færðar, jafnóðum og viðskipti hafi átt sér stað, t. d. engin sjóðbók færð eða annars konar regluleg skráning á fjármagnshreyfingum fé- lagsins. Enn fremur hafi efnahags- og rekstrarreikningar gerðar- þola verið skráðir í gegnumdregna og innsiglaða bók, sem hafi verið löggilt 16. janúar 1969 sem efnahagsbók fyrir Efnablönduna h/f hér í borg. Með tilliti til þessara annmarka á bókhaldi og framtölum gerðar- þola fyrir umrædd ár er talið rétt að ákveða félaginu gjaldstofna fyrir gjaldárin samkvæmt mati, þannig: Hreinar tekjur gjaldárið 1966 þykja hæfilega ákveðnar kr. 250.000, en voru áður kr. 105.575. Tilsvarandi tölur gjaldárið 1967 eru kr. 300.000 í stað kr. 87.572 og gjaldárið 1968 kr. 350.000 í stað kr. 104.491. Þannig er úrskurðarorð á þessa leið: Tekjuskattur gjaldárið 1966 hækkar um kr. 34.522, eða úr kr. 15.978 í kr. 50.500, en tekjuskattur gjaldárið 1967 hækkar um kr. 47.349, eða úr kr. 13.251 í kr. 60.600, og tekjuskattur gjaldárið 1968 hækkar um kr. 54.884, eða úr kr. 15.816 í kr. 70.700. Sama dag er kveðinn upp úrskurður í ríkisskattanefnd um end- urálagningu tekjuútsvars gerðarþola, og er þar lagt til grund- vallar það, sem segir á rskj. 16 um forsendur fyrir hækkun tekju- skatts, og byggt á þar greindum áætlunarfjárhæðum. Er úrskurð- að, að tekjuútsvar gjaldárið 1966 hækki um kr. 44.900, þ. e. úr kr. 16.628 í kr. 61.528, tekjuútsvar gjaldárið 1967 um kr. 61.600, eða úr kr. 11.2774 í 72.874, og tekjuútsvar 1968 um kr. 72.900, eða úr kr. 15.563 í kr. 88.463. Er úrskurður þessi lagður fram sem rskj. 9 og 15 í máli þessu. Í báðum þessum úrskurðum ríkisskattanefndar er tiltekinn kærufrestur: 21 dagur frá póstlagningu úrskurðanna til gerðar- bola. Gerðarþoli hlutaðist til um kæru þessara tekjuskatts- og út- 998 svarshækkana, sem að framan greinir. Er því haldið fram, að ekkert hafi komið fram, sem gefi tilefni til þeirra, en að öðru leyti muni þar liggja til grundvallar, að sjóðbók hafi ekki verið færð. Er bent á það, að nú á síðari árum, eftir að lög nr. 51/1968 tóku gildi, hafi verið gerðar strangari kröfur til sjóðbókar en gert var, þá er lög nr. 62/1938 voru í gildi. Varðandi vöntun frumbóka, sbr. skýrsluna á rskj. 21 og úrskurðinn á rskj. 16, er þess getið, að nokkrar þeirra hafi glatast við innbrot hjá fyrir- tækinu, sem lögregluyfirvöldum sé kunnugt um og sem ríkis- skattanefnd hafi verið skýrt frá. Um það atriði, að ársreikningar hafi verið færðir í löggilta bók Efnablöndunnar h/f, þá sé þar um að ræða mistök, sem ekki sé hægt að skýra, nema svo sé að löggildingarmanni hafi verið gefið upp rangt nafn. Þetta kæru- bréf er dagsett 3. júní og lagt fram sem rskj. 8 og 14 í máli þessu. Í úrskurðum ríkisskattanefndar, sem eru kveðnir upp 15. sept- ember 1972, er kæru gerðarþola á tekjuskatts- og tekjuútsvars- álagningum þessum vísað á bug. Í forsendum er sagt, að áætlun á gjaldanda sé gerð með hliðsjón af því, að bókhald það, sem framtöl hans byggist á, sé ekki nógu traust og að það sé haldið beim annmörkum, að það verði ekki lagt til grundvallar við álagn- ingu opinbera gjalda. Í kæru komi engin ný atriði fram, er gefi ástæðu til breytingar á fyrri úrskurði. Þessir hér umræddir úr- skurðir eru lagðir fram sem rskj. 12 og 13 í máli þessu. Svo er að sjá við athugun á ljósriti gjaldheimtuspjalds gerðar- þola, er gerðarbeiðandi hefur lagt fram sem rskj. 6, að Gjald- heimtan í Reykjavík hafi verið beðin um innheimtu gjalda þeirra, sem umdeild eru í þessu máli, nánast um mánaðamót september -—-október 1972. Fyrir liggur bréf Kristins Einarssonar hæsta- réttarlögmanns til gjaldheimtustjóra, dags. 12. desember 1972, þar sem hann skýrir svo frá, að hann hafi verið beðinn að mót- mæla margnefndum viðbótarálögum, og kveðst Kristinn þannig munu halda uppi vörnum í fógetarétti, ef til komi. Greinargerð gerðarbeiðanda er rituð þann 22. janúar 1973 og er lögð fram í fógetarétti Reykjavíkur þann 13. apríl 1973, og hefur mál þetta verið sótt og varið fyrir fógetaréttinum síðan. Í greinargerð gerðarbeiðanda koma fram lögtakskröfurnar, sem, eins og að framan greinir, nema samtals kr. 403.186. Þar er um að ræða hækkanir þær á tekjuskatti og tekjuútsvari, sem getið hefur verið, og að auki er kirkjugarðsgjald fyrir viðeigandi ár, en það reiknast samkvæmt hundraðstölu. Eru lögtakskröfurnar sundurliðaðar þannig með þeirri athuga- 999 semd umboðsmanns gerðarbeiðanda, að gjöldin voru á lögð í apríl 1972, en ekki í september s. á. 1966: Tekjuskattur .. .. .. .. .. .. .. kr. 34.522 Kirkjugarðsgjald .. .. .. .. .... — 674 Tekjuútsvar .. .. .. 2... ..... 2. —44.900 1967: Tekjuskattur .. .. .. .. .. .. .. — 47.349 Kirkjugarðsgjald .. .. .. ...... — 924 Tekjuútsvar .. .. .. .. 2... 2. — 61.600 1968: Tekjuskattur .. .. .. .. .. .. .. — 54.884 Kirkjugarðsgjald .. .. .. .. .. ... — 1.094 Tekjuútsvar.. .. .. .. ........ — 72.900 1972: Lífeyristryggingargjald . .. .. .. — 30.135 Slysatryggingargjald.. . ...... — 6.027 Atvinnuleysistryggingargjald .... — 9.539 Almennur launaskattur ........ — 14.562 Sérstakur launaskattur .. .. ... .. — 21.843 Iðnaðargjald. .. .. .. .. .. 2... — 2.233 Samtals kr. 403.186 Hér tilfærð gjöld ársins 1972, sbr. rskj. 5 og 25, byggjast á óbreyttu launaframtali gerðarþola ár 1971, sbr. launamiðafylgi- skjal, og hafa þau ekki verið vefengd af gerðarþola hálfu. Af gerðarbeiðanda hálfu er vísað til þeirra raka, sem fram koma í skjölum ríkisskattanefndar. Það fari ekki á milli mála, að gerðarþoli hafi verið bókhaldsskyldur samkvæmt lögum nr. 62/ 1938 og átti þannig að færa tilteknar bækur í ákveðnu formi. Þeirri skyldu hafi gerðarþoli ekki gegnt, og er sérstaklega vísað til útlistunar þeirrar, er fram kemur í rskj. 21 svo og rskj. 16, sbr..rskj. 9 og 15. Þar eð bókhald hafi verið svo gallað, hafi fram- töl eðlilega verið tortryggileg af þeirri ástæðu. Hafi skattayfir- völd verið að gegna skyldu sinni, er þau fóru að eins og að framan er lýst, og hafi ríkisskattstjóri neytt 16. gr. laga nr. 7/1972 um breytingu á lögum um tekju- og eignarskatt. Samkvæmt 37. gr. laga nr. 68/1971 var nánari skýringarheimt réttmæt vegna bók- haldsgallanna og samkvæmt sömu grein hafi ríkisskattstjóra borið að áætla tekjur gerðarþola og ákveða gjöldin, þar eð full- nægjandi skýringar samkvæmt fyrirspurn fengust ekki. Hafi verið stranglega farið eftir öllum hér að lútandi ákvæðum, svo sem um tilkynningar til gerðarþola. Allar ákvarðanir hafi verið 1000 innan valdmarka skattayfirvalda og því verði ekki haldið fram, að áætlun og þar af leiðandi gjaldahækkun hafi verið óhófleg eftir atvikum. Af gerðarþola hálfu er fyrst og fremst vísað í 1. mgr. 38. gr. laga nr. 68/1971, þar sem segir, að sá, sem hafi greint frá tekjum og eignum lægri en raunverulega sé, skuli greiða eftir á þá skatt- upphæð, sem undan hafi verið dregin, þó skuli ekki reikna skatt að nýju lengra aftur í tímann en 6 ár. Þegar af þeirri ástæðu sé ekki um að ræða, að lögtak geti náð fram að ganga, að því er við komi gjöldum 1966, sem byggist á framtali um tekjur ársins 1965. Einnig sé á það að líta, að notkun nefndrar lagagreinar byggist á bví, að sannað sé að fullu, að of lágt hafi verið fram talið, en það liggi alls ekki fyrir. Þá sé rangt að byggja hækkun á ófullkomnu bókhaldi, nema því aðeins að sannað sé, að of lágt hafi verið talið fram, en út af fyrir sig sé því ekki haldið fram af skattayfirvalda hálfu. Að öðru leyti sé þess svo að geta varðandi bókhald gerðarþola, að 8 af frumbókum þeim, sem horfið hafi við óviðráðanleg atvik og að framan er lýst, séu nú fundnar, sbr. og bréf á rskj. 10. En efnahagsbók sé að vísu löggilt fyrir Efna- blönduna h/f, sem sé systurfyrirtæki gerðarþola, en slík meðferð ætti ekki að saka svo mjög. Bókin sé löggilt á tíðkanlegan hátt, og þar séu allir reikningar gerðarþola innfærðir. Í 35. gr. laga nr. 68/1971 segir, að allir þeir; sem samkvæmt lögunum séu skattskyldir, skuli afhenda til skattayfirvalda nánar tilgreindar yfirlýsingar í tilteknu formi um tekjur næstliðins árs og eignir í lok sama árs. Að því er varðar þá, sem bókhaldsskyldir eru, en gerðarþoli er þar í flokki að sjálfsögðu, þá byggir upp- lýsingaform fyrirtækja beinlínis á því, að það, sem þar er skráð, eigi rætur beint úr bókhaldi. Hér af sýnist leiða, að ef bókhald er gallað eða ekki í samræmi við kröfur laga þar um, þá sé þegar af þeirri ástæðu orsök til tortryggni, að því er viðkemur fram- tölum aðilja. Eins og lýst er í skýrslu og gögnum nefndra skattayfirvalda, fullnægir bókhald gerðarþola ekki kröfum þeim, sem löggjöf um þetta efni segir fyrir um Með bréfi sínu til gerðarþola, rskj. 20, lét ríkisskattstjóri gerðar- þola máls þessa vita, að með því að bókhald félagsins, sem sé grundvöllur framtala fyrir árin 1965, 1966 og 1967, sé miklum annmörkum háð, megi búast við því, að ríkiskattanefnd ákveði hækkun á opinberum gjöldum gjaldáranna 1966, 1967 og 1968. Jafnframt var gerðarþola send skýrsla rannsóknadeildar, og var 1001 skorað á gerðarþola að kynna sér hana og síðan að koma athuga- semdum á framfæri innan 17 daga. Verður að telja, að hér hafi ríkisskattstjóri gætt ákvæða 37. gr. laga nr. 68/1971, og um leið lét hann framtalsnefnd vita um þessar ráðstafanir. Þar eð ríkisskattanefnd taldi svör gerðarþola við bréfi ríkis- skattstjóra, rskj. 20, ófullnægjandi, voru gerðarþola áætlaðar tekjur, sbr. enn nýnefnda lagagrein, og gerðarþola tilkynnt um þar af leiðandi gjaldahækkanir, rskj. 15 og 16, ásamt rökstuðn- ingi fyrir þeim ákvörðunum. Verður að telja, að skattayfirvöld hafi gætt réttra aðferða við þessar aðgerðir svo og varðandi meðferð á kæru gerðarþola yfir álagningu gjalda þessara. Þá ber að líta svo á, að sjálf tekju- áætlunin og þar af leiðandi niðurjöfnun hafi verið innan starfs- marka þessara skattayfirvalda að lögum. Þær virðast ekki svo óhóflegar, að fært þyki að synja lögtaks af þeirri ástæðu. Ekki er vafalaust, hvernig skýra ber ákvæði 38. gr. laga nr. 68/ 1971: ,,,„... þó skal eigi reikna skatt gjaldanda að nýju lengra aftur í tímann en 6 ár“. Þó þykir helst fyrir hendi að reikna 6 ár aftur í tímann, frá því að hin umdeilda álagning fór fram, en það var 14. apríl 1972. Niðurjöfnun gjaldárið 1966 fór fram síðar það ár. Verður að vísa hér að lútandi vörn gerðarþola á bug. Niðurstaðan verður sú, að hið umbeðna lögtak nær að ganga fram fyrir kr. 403.186 ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Rétt má telja að láta málskostnað falla niður. Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Lögtak skal ná fram að ganga til tryggingar kröfum gerðar- beiðanda, kr. 403.186, ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. 1002 Miðvikudaginn 10. desember 1975. Nr. 28/1974. Efnablandan h/f (Kristinn Einarsson hrl.) gegn Gjaldheimtunni Í Reykjavík (Guðmundur Vignir Jósefsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Einar Arnalds, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Skattamál. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 1. febrúar 1974. Krefst hann þess, að synjað verði um lögtak það, er sagnáfrýjandi krefst, að framkvæmt verði í eignum hans. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 8. febrúar 1974. Krefst hann staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar með þeirri breytingu þó, að lögtak verði leyft til tryggingar opinberum gjöldum að fjárhæð 407.658 krónur. Þá krefst hann máls- kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Eftir að úrskurður fógeta gekk, galt aðaláfrýjandi gagn- áfrýjanda 130.952 krónur, þ. e. ýmis launatengd gjöld álögð 1972, en um réttmæti þeirra var eigi deilt í málinu. Eigi er rétt greint Í hinum áfrýjaða úrskurði, að frum- bækur aðaláfrýjanda hafi glatast við innbrot í húsakynni hans. Samkvæmt skýlausum ákvæðum 2. tl. 2. gr. laga nr. 62/ 1938 og 1. tl. a liðs 2. gr. laga nr. 51/1968 er aðaláfrýjandi bókhaldsskyldur. Gögn máls bera með sér, að bókhald aðal- áfrýjanda fullnægði eigi lagareglum. Voru skattframtöl hans gjaldárin 1966, 1967 og 1968 (skattárin 1965, 1966 og 1967), sem hér koma ein til álita, haldin ýmsum annmörkum, sem aðaláfrýjandi hefur eigi gefið viðhlítandi skýringu á. Var íkisskattanefnd rétt að taka gjöld aðaláfryjanda frá þessu 1003 árabili tl endurákvörðunar að frumkvæði ríkisskattstjóra, sbr. 4. málsgr. 42. gr. laga nr. 68/1971, áður 4. málsgr. 42. gr. laga nr. 90/1965, sbr. og 4. málsgr. 16. gr. og 2. málsgr. 23. gr. laga nr. 7/1972. Gætt var réttra aðferða af hálfu skatta- yfirvalda við endurákvörðun gjalda aðaláfrýjanda, og eigi er sýnt fram á efnislega ágalla á áætlun ríkisskattanefndar á tekjum aðaláfrýjanda um það árabil, er hér skiptir máli, enda þykir áætlun eigi úr hófi. Er því eigi unnt að taka til greina andmæli aðaláfryjanda, sem reist eru á því, að ákvörð- un gjaldanna hafi verið ólögmæt, en rétt þykir að taka fram, að kinkjugarðsgjöld eru ákveðin sem hundraðshluti af út- svörum og aðstöðugjöldum, sbr. 3. málsgr. 26. gr. laga nr. 21/1963. Aðaláfryjandi hefur vefenst heimild ríkisskattanefndar til endurákvörðunar gjalda, er stafa frá skattárinu 1965 (gjald- árinu 1966), sbr. orðalag 38. gr. laga nr. 68/1971: „„... þó skal eigi reikna skatt gjaldanda að nýju lengra aftur í tímann en 6 ár“. Þykir eiga að lögskýra svo ákvæði þetta, að frestur til endurákvörðunar á gjöldum aðaláfrýjanda samkvæmt 38. gr. laga nr. 68/1971 vegna skattársins 1965 hafi verið liðinn, þegar ríkisskattanefnd kvað upp úrskurði sína 14. apríl 1972. Verður því að synja um lögtak vegna þessara gjalda, sem nema alls 109.711 krónum, en fógeta ber að framkvæma lög- tak hjá aðaláfrýjanda til tryggingar opinberum gjöldum að fjárhæð 297.947 krónur ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludass. Samkvæmt þessum úrslitum ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, samtals 80.000 krónur. Dómsorð: Lögtak skal framkvæmt hjá aðaláfrýjanda, Efnablönd- unni h/f, að kröfu gagnáfrýjanda, Gjaldheimtunnar í Reykjavík, til tryggingar 297.947 krónum ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda málskostnað í 1004 héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 80.000 krónur, að viðlagðri aðför að lögum. Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Ég fellst á atkvæði meiri hluta dómenda um, að ríkisskatta- nefnd hafi verið heimilt að breyta ákvörðunum skattstjóra um tekjuskatt og tekjuútsvar aðaláfrýjanda, svo sem hún gerði með úrskurðum 14. apríl 1972, sbr. 4. mgr. 42. gr. laga nr. 68/1971, áður 4. mgr. 42. gr. laga nr. 90/1965, sbr. 2. mgr. 23. gr. laga nr. 7/1972, sbr. enn fremur nú 2. mgr. 24. gr. laga nr. 8/1972. Ég er enn fremur samíþykkur því, að þær heimildir, sem greind lagaákvæði veittu ríkisskattanefnd til að breyta áður ákvörðuðum tekjuskatti og tekjuútsvari aðal- áfrýjanda, hafi takmarkast af ákvæði 2. ml. 1. mgr. 38. gr. laga nr. 68/1971. Er þá álitaefni, hvort ríkisskattanefnd hafi í úrskurðum sínum farið út fyrir þau mörk, sem ákvæði þetta setti valdi hennar til að gera aðaláfrýjanda tekjuskatt og tekjuútsvar að nýju, með því að breyta gjöldum, sem á hann voru lögð gjaldárið 1966. Í síðastgreindu ákvæði segir svo um skyldu til að greiða skatt eftir á, að eigi skuli reikna skatt gjaldanda að nýju lengra aftur í tímann en 6 ár. Sá skilnmgur samræmist best þessum orðum ákvæðisins, að leyft sé að taka til ákvörðunar að nýju gjöld, sem lögð hafa verið á skattgjaldanda á síðustu 6 gjaldárum, áður en upp €r kveðinn úrskurður um skatt- breytingu. Er þá við það miðað, að skattskrá hafi eigi verið lögð fram á því sjaldári, þegar úrskurður er upp kveðinn, eða frestur til framlagningar hennar samkvæmt 39. gr. laga nr. 68/1971 hafi þá eigi verið liðinn. Samkvæmt framanskráðu tel ég, að fallast beri á kröfu gagnáfrýjanda um, að framkvæma skuli lögtak hjá aðal- áfrýjanda til tryggingar opinberum gjöldum að fjárhæð 107.658 krónur ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. 1005 Ég er samþykkur atkvæði meiri hluta dómenda um máls- kostnað. Dómsorð: Lögtak skal framkvæmt hjá aðaláfrýjanda, Efnablönd- unni h/f, að kröfu gagnáfrýjanda, Gjaldheimtunnar í Reykjavík, fyrir kr. 407.658 ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði sagnáfrýjanda málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, samtals 80.000 krónur, að við- lagðri aðför að lögum. Úrskurður fógetaréttar Reykjavíkur 12. desember 1973. Gjaldheimtan í Reykjavík hefur krafist þess í fógetamáli þessu, að fram fari lögtak í eignum Efnablöndunarinnar h/f til trygg- ingar opinberum gjöldum að fjárhæð kr. 538.610 ásamt 12% árs- vöxtum frá 1. janúar 1973. Enn fremur er krafist málskostnaðar úr hendi gerðarþola vegna lögtaksmáls þessa. Af hálfu gerðarþola er viðurkennt, að hlutafélaginu beri að greiða kr. 130.952 af lögtakskröfunum, en að öðru leyti er því mótmælt, að umbeðin lögtaksgerð nái fram að ganga. Er máls- kostnaðar krafist úr hendi gerðarbeiðanda. Þetta mál var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum mál- flutningi, sem fór fram þann 29. nóvember þ. á. Samkvæmt því, sem fyrir liggur í máli þessu, er upphaf þess á þá leið, að þann 10. janúar 1972 ritar rannsóknadeild ríkis- skattstjóra gerðarþola bréf, sem lagt er fram í máli þessu sem rskj. 20. Þessu bréfi fylgdi niðurstaða athugunar á bókhaldi og skattframtölum hlutafélagsins fyrir árin 1965, 1966 og 1967, og er það plagg lagt fram sem rskj. 21. Í bréfinu á rskj. 20 segir, að bókhald hlutafélagsins, sem framtöl þessi byggist á, sé miklum annmörkum háð og verði málefnið lagt fyrir ríkisskattanefnd og gæti komið til hækkunar á áður álögðum opinberum gjöldum gjaldárin 1966, 1967 og 1968. Er þess óskað, að félagið kynni sér skýrsluna, rskj. 21, og hafi það frest til 27. janúar til að koma að athugasemdum. Jafnframt sendi ríkisskattstjóri framtalsnefnd Reykjavíkur bréf varðandi ofannefnt málefni, og nefndinni er þar gefinn kostur á að koma að athugasemdum, áður en ríkisskattanefnd taki málið 1006 fyrir. Bréf þetta er einnig dagsett 10. janúar 1972 og frestur settur framtalsnefndinni til 27. janúar, sjá rskj. nr. 19. Af gerðarþola hálfu er bréfinu á rskj. 20 svarað þann 22. janúar 1972, rskj. 17, og eru gerðar athugasemdir við staðhæfingar um bókhaldsgalla og því vísað á bug, að um sé að ræða galla, er gefi tilefni til skattstofns. Framtalsnefnd ritar ríkisskattstjóra þann 9. febrúar og tjáir sig samþykka fyrirhuguðum breytingum á útsvari gerðarþola. Það bréf er lagt fram sem rskj. 18. Þann 14. apríl 1972 tók ríkisskattanefnd ákvörðun um þá hækkun, sem fram kemur í bréfinu 10. janúar, að gerðarþoli kynni að eiga von á. Þessi úrskurður er lagður fram í málinu sem rskj. 16. Þar er fyrst rökstutt, að bókhald hlutafélagsins sé miklum annmörkum háð, og þykir ekki ástæða til að rekja það nákvæm- lega hér að öðru leyti en því, að fram kemur, að bækur séu ekki færðar, jafnóðum og viðskipti hafi átt sér stað, t. d. engin sjóðbók færð eða annars konar regluleg skráning á fjármagnshreyfingum félagsins. Með tilliti til þessara annmarka á bókhaldi og framtölum gerðar- þola fyrir umrædd ár er talið rétt að ákveða félaginu gjaldstofna fyrir gjaldárin samkvæmt mati, þannig: Hreinar tekjur gjaldárið 1966 þykja hæfilega ákveðnar kr. 350.000, en voru áður kr. 153.968. Tilsvarandi tölur gjaldárið 1967 eru kr. 400.000 í stað kr. 132.562 og gjaldárið 1968 kr. 450.000 í stað kr. 158.798. Þannig er úrskurðarorð á þessa leið: Tekjuskattur gjaldárið 1966 hækkar um kr. 47.390, eða úr kr. 23.310 í kr. 70.700, tekju- skattur gjaldárið 1967 hækkar um kr. 60.722, eða úr kr. 20.078 í kr. 80.800, og tekjuskattur gjaldárið 1968 hækkar um kr. 66.862, eða úr kr. 24.038 í kr. 90.900. Sama dag er kveðinn upp úrskurður í ríkisskattanefnd um end- urálagningu tekjuútsvars gerðarþola, og er þar lagt til grund- vallar það, sem segir á rskj. 16 um forsendur fyrir hækkun tekju- skatts, og byggt á þar greindum áætlunarfjárhæðum. Er úrskurð- að, að tekjuútsvar gjaldárið 1966 hækki um kr. 61.400, þ. e. úr kr. 27.200 í kr. 88.600, tekjuútsvar gjaldárið 1967 um kr. 80.100, eða úr kr. 17.959 í 98.059, og tekjuútsvar 1968 um kr. 87.746, eða úr kr. 27.043 í kr. 114.789. Er úrskurður þessi lagður fram sem rskj. 8 og 15 í máli þessu. í báðum þessum úrskurðum ríkisskattanefndar er tiltekinn 1097 kærufrestur: 21 dagur frá póstlagningu úrskurðanna til gerðar- bola. Gerðarþoli hlutaðist til um kæru þessara tekjuskatts- og útsvars- hækkana, sem að framan greinir. Er því haldið fram, að ekkert hafi fram komið, sem gefi tilefni til þeirra, en að öðru leyti muni þar liggja til grundvallar, að sjóðbók hafi ekki verið færð. Er bent á það, að nú á síðari árum, eftir að lög nr. 51/1968 tóku gildi, hafi verið gerðar strangari kröfur til sjóðbókar en gert var, þá er lög nr. 82/1938 voru í gildi. Varðandi vöntun frumbóka, sbr. skýrsluna á rskj. 21 og úrskurðinn á rskj. 16, er þess getið, að nokkrar þeirra hafi glatast við innbrot hjá fyrirtækinu, sem lög- regluyfirvöldum sé kunnugt um og sem ríkisskattanefnd hafi verið skýrt frá. Þetta kærubréf er dagsett 3. júní og lagt fram sem rskj. 9 og 14 í máli þessu. Í úrrskurðum ríkisskattanefndar, sem eru kveðnir upp 15. september 1972, er kæru gerðarþola á tekjuskatts- og tekjuútsvars- álagningum þessum vísað á bug. Í forsendum er sagt, að áætlun á gjaldanda sé gerð með hliðsjón af því, að bókhald það, sem framtöl hans byggist á, sé ekki nógu traust og að það sé haldið þeim annmörkum, að það verði ekki lagt til grundvallar við álagningu epinberra gjalda. Í kæru komi engin ný atriði fram, er gefi ástæðu til breytingar á fyrri úrskurði. Þessir hér umræddir úrskurðir eru lagðir fram sem rskj. 12 og 13 í máli þessu. Svo er að sjá við athugun á ljósriti gjaldheimtuspjalda gerðar- bola, er gerðarbeiðandi hefur lagt fram sem rskj. 6, að Gjald- heimtan í Reykjavík hafi verið beðin um innheimtu gjalda þeirra, sem umdeild eru í þessu máli, nánast um mánaðamót september— október 1972. Fyrir liggur bréf Kristins Einarsson hæstaréttar- lögmanns til gjaldheimtustjóra, dags. 12. desember 1972, þar sem hann skýrir svo frá, að hann hafi verið beðinn að mótmæla marg- nefndum viðbótarálögum, og kveðst Kristinn þannig munu halda uppi vörnum í fógetarétti, ef til komi. Greinargerð gerðarbeið- anda er rituð þann 22. janúar 1973 og er lögð fram í fógetarétti Reykjavíkur þann 13. apríl 1973, og hefur mál þetta verið sótt og varið fyrir fógetaréttinum síðan. Í greinargerð gerðarbeiðanda koma fram lögtakskröfurnar, sem eins og að framan greinir, nema samtals kr. 538.610. Þar er um að ræða hækkanir þær á tekjuskatti og tekjuútsvari, sem getið hefur verið, og að auki er kirkjugarðsgald fyrir viðeigandi ár, en það reiknast samkvæmt hundraðstölu. 1008 Eru lögtakskröfurnar sundurliðaðar þannig með þeirri athuga- semd umboðsmanns gerðarbeiðanda, að gjöldin voru á lögð í apríl 1972, en ekki í september s. á. 1966: Tekjuskattur .. 2. 2... 2... kr. 47.390 Kirkjugarðsgjald .. .. ...... 2. — 921 Tekjuútsvar .. 2. 00. 61.400 1967: Tekjuskattur .. 2. 00... 60.722 Kirkjugarðsgjald .. .. ......2... — 1.201 Tekjuútsvar .. 20... 77 80.100 1968: Tekjuskattur 0... 0... 66.862 Kirkjugarðsgjald .. .... .... .. — 1.316 Tekjuútsvar .. ... ro . — T.T46 1972: Lífeyristryggingargjald . 0. — 44.415 Slysatryggingargjald. Lo . — 8883 Atvinnuleysistryggingargjald „2. — 13.059 Almennur launaskattur .. .. .... — 24.555 Sérstakur launaskattur .. ...... — 36.832 Iðnaðargjald .. .. .. .. 2... ..— 3.208 Samtals kr. 538.610 Hér tilfærð gjöld ársins 1972, sbr. rskj. 5 og 25, byggjast á óbreyttu launaframtali gerðarþola ár 1971, sbr. launamiðafylgi- skjal, og hafa þau ekki verið vefengd af gerðarþola hálfu. Af gerðarbeiðanda hálfu er vísað til þeirra raka, sem fram koma í skjölum ríkisskattanefndar. Það fari ekki á milli mála, að gerðarþoli hafi verið bókhaldsskyldur samkvæmt lögum nr. 62/ 1938 og átti þannig að færa tilteknar bækur í ákveðnu formi. Þeirri skyldu hafi gerðarþoli ekki gegnt, og er sérstaklega vísað til útlistunar þeirrar, er fram kemur í rskj. 21 svo og rskj. 16, sbr. rskj. 8 og 15. Þar eð bókhald hafi verið svo gallað, hafi fram- öl eðlilega werið tortryggileg af þeirri ástæðu. Hafi skattayfir- völd verið að gegna skyldu sinni, er þau fóru að eins og að framan er lýst, og hafi ríkisskattstjóri neytt 16. gr. laga nr. 7/1972 um breytingu á lögum um tekju- og eignarskatt. Samkvæmt 37. gr. laga nr. 68/1971 var nánari skýringarheimt réttmæt vegna bók- haldsgallanna og samkvæmt sömu grein hafi ríkisskattstjóra borið að áætla tekjur gerðarþola og ákveða gjöldin, þar eð fullnægjandi skýringar samkvæmt fyrirspurn fengust ekki. Hafi verið strang- lega farið eftir öllum hér að lútandi ákvæðum, svo sem um til- 1009 kynningar til gerðarþola. Allar ákvarðanir hafi verið innan vald- marka skattayfirvalda og því verði ekki haldið fram, að áætlun og þar af leiðandi gjaldahækkun hafi verið óhófleg eftir atvikum. Af gerðarþola hálfu er fyrst og fremst vísað í 1. mgr. 38. gr. laga nr. 68/1971, þar sem segir, að sá, sem hafi greint frá tekjum og eignum lægri en raunverulega sé, skuli greiða eftir á þá skatt- upphæð, sem undan hafi verið dregin, þó skuli ekki reikna skatt að nýju lengra aftur í tímann en 6 ár. Þegar af þeirri ástæðu sé ekki um að ræða, og lögtak geti náð fram að ganga, að því er við komi gjöldum 1966, sem byggist á framtali um tekjur ársins 1965. Einnig sé á það að líta, að notkun nefndrar lagagreinar byggist á því, að sannað sé að fullu, að of lágt hafi verið fram talið, en það liggi alls ekki fyrir. Þá sé rangt að byggja hækkun á ófullkomnu bókhaldi, nema því aðeins að sannað sé, að of lágt hafi verið talið fram, en út af fyrir sig sé því ekki haldið fram af skattayfirvalda hálfu. Að öðru leyti sé svo þess að geta varðandi bókhald gerðar- þola, að 8 af frumbókum þeim, sem horfið hafi við óviðráðanleg atvik og að framan er lýst, séu nú fundnar, sbr. og bréf á rskj. 10. Í 35. gr. laga nr. 68/1971 segir, að allir þeir, sem samkvæmt lögunum séu skattskyldir, skuli afhenda til skattayfirvalda nánar tilgreindar yfirlýsingar í tilteknu formi um tekjur næstliðins árs og eignir í lok sama árs. Að því er varðar þá, sem bókhaldsskyldir eru, en gerðarþoli er þar í flokki að sjálfsögðu, þá byggist upp- lýsingaform fyrirtækja beinlínis á því, að það, sem þar er skráð, eigi rætur beint úr bókhaldi. Hér af sýnist leiða, að ef bókhald er gallað eða ekki í samræmi við kröfur laga þar um, þá sé þegar af þeirri ástæðu orsök til tortryggni, að því er við kemur fram- tölum aðilja. Eins og lýst er í skýrslu og gögnum nefndra skattayfirvalda, fullnægir bókhald gerðarþola ekki kröfum þeim, sem löggjöf um Þetta efni segir fyrir um. Með bréfi sínu til gerðarþola, rskj. 20, lét ríkisskattstjóri gerð. arþola máls þessa vita, að með því að bókhald félagsins, sem sé grundvöllur framtala fyrir árin 1965, 1966 og 1967, sé miklum annmörkum háð, megi búast við því, að ríkisskattanefnd ákveði hækkun á opinberum gjöldum gjaldáranna 1966, 1967 og 1968. Jafnframt var gerðarþola send skýrsla rannsóknadeildar, og var skorað á gerðarþola að kynna sér hana og síðan að koma athuga- semdum á framfæri innan 17 daga. Verður að telja, að hér hafi ríkisskattstjóri gætt ákvæða 37. gr. laga nr. 68/1971, og um leið lét hann framtalsnefnd vita um þessar ráðstafanir. 64 1010 Þar eð ríkisskattanefnd taldi svör gerðarþola við bréfi ríkis- skattstjóra, rskj. 20, ófullnægjandi, voru gerðarþola áætlaðar tekjur, sbr. enn nýnefnda lagagrein, og gerðarþola tilkynnt um þar af leiðandi gjaldahækkanir, rskj. 15 og 16, ásamt rökstuðningi fyrir þeim ákvörðunum. Verður að telja, að skattayfirvöld hafi gætt réttra aðferða við þessar aðgerðir svo 08 varðandi meðferð á kæru gerðarþola yfir álagningu gjalda þessara. Þá ber að líta svo á, að sjálf tekjuáæti- unin og þar af leiðandi niðurjöfnun hafi verið innan starfsmarka þessara skattayfirvalda að lögum. Þær virðast ekki svo óhóflegar, að fært þyki að synja lögtaks af þeirri ástæðu. Ekki er vafalaust hvernig skýra ber ákvæði 38. gr. laga nr. 68/ 1971:,,... þó skal eigi reikna skatt gjaldanda að nýju lengra aftur í tímann en 6 ár“. Þó þykir helst fyrir hendi að reikna 6 ár aftur í tímann, frá því að hin umdeilda álagning fór fram, en það var 14. apríl 1972. Niðurjöfnun gjaldárið 1966 fór fram síðar það ár. Verður að vísa hér að lútandi vörn gerðarþola á bug. Niðurstaðan verður sú, að hið umbeðna lögtak nær að ganga fram fyrir kr. 538.610 ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Rétt má telja að láta málskostnað falla niður. Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti kvað upp úrskurð þennan. Því úrskurðast: Lögtak skal ná fram að ganga til tryggingar kröfum gerðar beiðanda, kr. 538.610, ásamt 12% ársvöxtum frá 1. janúar 1973 til greiðsludags. Málskostnaður fellur niður. 1011 Fimmtudaginn 11. desember 1975. Nr. 18/1973. Gylfi Guðmundsson (Ólafur Þorgrímsson hrl.) gegn H/f Eimskipafélagi Íslands (Guðmundur Pétursson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Magnús Þ. Torfason. Farmflutningar. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 24. janúar 1973. Hann hafði gjafsókn í héraði og var veitt gjafsókn fyrir Hæstarétti 13. desember 1973. Krefst hann þess, að viðurkenndur verði réttur hans til bóta úr hendi stefnda vegna tjóns, er hann varð fyrir í bruna í vörugeymslu- húsi stefnda 30.—-31. ágúst 1967. Þá krefst hann og máls- kostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Málsatvik eru rakin í héraðsdómi. Vörur þær, sem málið fjallar um, voru fluttar frá Gauta- borg til Reykjavíkur með m/s Dettifossi, sem fór frá Gauta- borg 23. ágúst 1967 og kom til Reykjavíkur um óttuleytið 30. s. m. Var vörunum skipað upp hér í Reykjavík þann dag. Áfrýjandi bauðst til að taka við vörunum við skipshlið sama dag, en af því gat ekki orðið, þar sem tollskoðun þeirra hafði þá eigi farið fram. Þær voru því áfram í umsjá stefnda og eyðilögðust í bruna, sem braust út í vörugeymsluhúsi hans um kvöldið. Fyrir Hæstarétti hefur verið aflað nokkurra nýrra gagna, þ. á m. er frumrit farmskárteinis varanna. Samkvæmt 1. gr. (Paramount Clause) þess skulu gilda ákvæði Haagreglnanna, en eftir þeim ber farmflytjandi m. a. ekki ábyrgð á bruna- 1012 tjóni, nema það stafi af yfirsjónum hans sjálfs (Fire, unless caused by the actual fault or privity of the carrier). Í 3. gr. skírteinisins (Period of Responsibility) er svofellt ákvæði: „Goods in the custody of the Carrier ... before loading and after discharge ... whether awaiting shipment landed or stored ..., are in such custody at the sole risk of the Owners of the goods and thus the Carrier has no responsibility whatsoever for the goods prior to the loading on and subse- quent to the discharge from the vessel ...“. Útgáfudagur farmskírteinisins er 23. ágúst 1967, en í mál- inu er leitt í ljós, að áfrýjandi flaug heim til Íslands hinn 17. ágúst 1967. Kveðst áfrýjandi ekki hafa fengið frá stefnda farmskírteini fyrr en eftir brunann. Hins vegar hafi endur- rit þess fylgt bréfi stefnda, dags. 30. ágúst 1967, sem hafi borist sér daginn eftir. Verður að leggja til grundvallar í málinu, að hvorki áfrýjandi sjálfur né nokíkur af hans hálfu hafi fengið í hendur skilríki um flutningsskilmála. Ekki verð- ur talið, að áfrýjanda hafi verið eða átt að vera kunn framan- greind ákvæði farmskárteinisins. Að svo vöxnu máli getur stefndi ekki borið fyrir sig þau ákvæði farmskirteinisins, sem ganga lengra að leysa hann undan ábyrgð á varningnum en leiða má af meginreglum Íslenskra laga. Samkvæmt 99. gr. siglingalaga nr. 66/1963 ber farmflytj- anda að bæta tjón á farmi, sem er í umsjá hans á skipi eða á landi, nema ætla megi, að hvorki hann né neinn maður, sem hann ber ábyrgð á, eigi sök á tjóninu. Opinber rannsókn fór fram vegna brunans Í vörugeymsluhúsi stefnda. Liggja þau gögn fyrir Í málinu. Þau leiða ekki í ljós, að loku sé fyrir það skotið, að starfsmenn stefnda eigi sök á brunanum. Stefndi kveðst á hausti hverju hafa birt í dagblöðum til- kynningu þess efnis, að félagið brunatryggi ekki vörur við- skiptamanna í vörugeymslum og liggi vörurnar því þar á ábyrgð vörueigenda. Þessar almennu auglýsingar stefnda geta ekki leyst hann undan ábyrgð á tjóni áfrýjanda. Samkvæmt framansögðu ber því að taka til greina kröfu áfrýjanda. Rétt þykir, að stefndi greiði málskostnað í héraði og fyrir 1013 Hæstarétti, samtals 200.000 krónur, og renni hann í ríkis- sjóð. Gjafsóknarkostnaður áfrýjanda í héraði og fyrir Hæsta- rétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skipaðs tals- manns hans, 125.000 krónur. Það athugast, að óhæfrlegur dráttur hefur orðið á rekstri málsins fyrir héraðsdómi. Dómsorð: Viðurkenndur er réttur áfrýjanda, Gylfa Guðmunds- sonar, til bóta úr hendi stefnda, H/f Eimskipafélags Ís- lands, vegna tjóns, er áfrýjandi varð fyrir í bruna í vöru- geymsluhúsi stefnda 3031. ágúst 1967. Stefndi greiði málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, samtals 200.000 krónur, er renni í ríkissjóð. Allur gjafsóknarkostnaður í héraði og fyrir Hæsta- rétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skipaðs talsmanns áfrýjanda, Ólafs Þorgrímssonar hæstaréttar- lögmanns, samtals 125.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 19. janúar 1973. Mál þetta höfðaði Gylfi Guðmundsson, Háaleitisbraut 151 í Reykjavík, fyrir bæjarþinginu með stefnu, útgefinni 12. júní 1968, á hendur H/f Eimskipafélagi Íslands í Reykjavík til greiðslu tjón- bóta að fjárhæð kr. 578.000 með 8% ársvöxtum frá 31. ágúst 1967 til greiðsluðags og málskostnaðar að skaðlausu. Í upphafi málsins voru aðiljar sammála um það, að að svo stöddu yrði málið sótt og varið um bótaskyldu stefnda með áskildum rétti til þess að ræða síðar um kröfuhæð og annað, er hana varðar. Féllst dómurinn á þessa sakarskiptingu. Lauk gagnasöfnun um þennan þátt málsins hinn 5. janúar 1973, og var málið dómtekið um það atriði að lokum munnlegum málflutningi um það hinn sama dag. Gerði stefnandi þá þær dómkröfur, að viðurkenndur verði réttur stefnanda til fullra bóta úr hendi stefnda á tjóni því, 1014 er hann varð fyrir vegna bruna í Borgarskála 31. ágúst 1967, svo og málskostnaðar úr hendi stefnda að mati dómsins, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál, en með bréfi dómsmálaráðuneytisins, dags. 23. nóvember 1972, fékk stefnandi gjafsókn í málinu. Stefndi hefur krafist algerrar sýknu af þessum dómkröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi að mati dómsins. Málsatvik samkvæmt stefnu eru þau, að stefnandi, sem var að flytjast búferlum hingað til lands frá Svíþjóð, þar sem hann hafði unnið í nokkur ár, fékk alla búslóð sína flutta frá Gautaborg með m/s Dettifossi, sem kom til Reykjavíkur 30. ágúst 1967. Stefnandi var sjálfur kominn til landsins með fjölskyldu sína nokkru áður og beið í auðri íbúð eftir að fá búslóð sína. Sama daginn og m/s Dettifoss kom til Reykjavíkur, leitaði stefnandi eftir því í skrif- stofu stefnda og Í skrifstofu tollstjórans í Reykjavík að fá að taka búslóð sína heim beint frá skipi og bauð jafnframt fram trygg- ingu fyrir væntanlegum gjöldum. Þessu var synjað. Næsta dag tékk hann svo reikning fyrir flutningskostnaði og samrit af farm- skírteini sent í pósti frá stefnda. Er stefnandi leitaði eftir því að fá vörurnar afhentar, var honum tjáð, að vörusendingin, sem var öll búslóð hans, húsgögn, heimilistæki og allt annað, sem heimilis- haldi tilheyrir, auk fatnaðar og persónulegra muna, hefði eyði- lagst þá um nóttina í eldsvoða, sem varð í Borgarskála aðfaranótt 31. ágúst 1967. Þetta var svo staðfest með ódagsettu bréfi frá stefnda í september 1967, þar sem stefnanda var boðið bruna- vottorð frá stefnda í stað varningsins, þó aðeins gegn greiðslu á áföllnum kostnaði. Framangreinda málavaxtalýsingu staðfesti stefnandi sem rétta hér fyrir dómi. Gat hann þess þá, að áður en hann hafi sent bú- slóð sína hingað til lands, hafi hann farið í skrifstofu umboðs- manns stefnda í Gautaborg til að spyrjast fyrir um tryggingu varanna. Kvað stefnandi umboðsmanninn eða starfsmann í skrif- stofu hans hafa tjáð sér, að óþarfi væri að tryggja vörurnar sér- staklega, þar sem þær væru í sjótryggingu um borð í skipinu. Hins vegar hafi hann tryggt vörurnar í Svíþjóð fyrir sænskar kr. 10.000.00, og kvaðst hann hafa gert það til að tryggja sig fyrir hugsanlegum skemmdum á farangrinum. Tók stefnandi fram, að hann hafi ætlað að tryggja varninginn fyrir sænskar kr. 80.000.00, en þar sem umboðsmaður stefnda, eins og áður getur, hafi talið slíkt óþarfa, hafi hann einungis tryggt varninginn fyrir sænskar kr. 10.000.00. Hafi hann fengið þær bætur greiddar, og hafi þær numið 90—100 þúsund íslenskum krónum. Kvað stefnandi systur 1015 z sína, Halldóru, hafa verið með sér í skrifstofu umboðs stefnda, er þetta samtal hafi farið fram. Hafi hann verið ókunnugur þessum hlutum, þar sem hann hafi aldrei áður flutt vörur milli landa. Stefnandi kvaðst hafa komið í Borgarskála klukkan 0800 um morguninn eftir brunann. Við þá vettvangsgöngu sína hafi hann ekki séð eitt né neitt af búslóð sinni, en í rústunum hafi hann fundið gullfesti, sem var eign dóttur hans, tvo koparkertastjaka, eina silfurskeið og eitthvert smádót, sem hann mundi ekki að tilgreina, en þessa muni hafi hann fundið seinna um daginn eða daginn eftir. Halldóra Signý Guðmundsdóttir, systir stefnanda, kvaðst hafa verið með bróður sínum, er hann hafi átt viðtal við umboðsskrit- stofu stefnda í Gautaborg. Kvað hún tilgang þeirrar farar hafa verið að kanna, hvort búslóð stefnanda væri komin til Gauta- borgar svo og varðandi tryggingu á henni. Kvaðst hún hafa fylgst með öllu samtali stefnanda og starfsmanns umboðsskrifstofunnar, sem hana minnti, að heiti Otto. Hafi þeir tveir farið að tala um tryggingu á vörunum, en þá hafi Otto þessi sagt stefnanda, að alger óþarfi væri að tryggja vörurnar sérstaklega, þar sem þær væru tryggðar um borð í skipinu. Hafi Otto látið þau orð falla, að engin hætta væri á því, að vörurnar eyðilegðust um borð í skipinu. Einnig haft á orði, að það væri alger peningasóun að vera að tryggja vörurnar sérstaklega. Kvað Halldóra stefnanda hafa ætlað að tryggja vörurnar fyrir 60—70 þúsund sænskar krónur. Ottó hafi bent á að taka svokallaða „risk“tryggingu, og kvað hún sér hafa skilist, að sú trygging væri, ef vörurnar yrðu fyrir hnjaski. Sagði hún, að hún og stefnandi hafi rætt þetta sín í milli á ýmsan veg, en endirinn orðið sá, að stefnandi keypti þessa „risk“tryggingu að fjárhæð sænskar krónur 10.000.00 og hafi tryggingin verið tekin í umboðsskrifstofunni. Tók hún fram, að Otto hafi viljað koma því mjög ákveðið fram við stefnanda, að alger óþarfi væri, að hann tryggði vörurnar. Þessir framburðir voru sendir til umboðsmanns stefnda í Gauta- borg til umsagnar. Í svarbréfi umboðsmannsins kemur fram eftir athugun þar um, að óhugsanlegt væri, að umboðið hefði ráðlagt viðskiptavini frá því að flutningatryggja vörur sínar. Og mót- mælir stefndi því eindregið, að svo hafi verið í hér umræddu til- viki. Verður þetta og að teljast ósannað af hálfu stefnanda, enda krafa stefnanda heldur ekki sérstaklega byggð á þessu atriði. Kröfur stefnanda eru í fyrsta lagi byggðar á því, að stefndi hafi tekið að sér flutning varanna frá Gautaborg til Reykjavíkur, 1016 sem hann og gerði, án þess að nokkuð henti vörurnar. Samkvæmt 88. gr. siglingalaga nr. 66/1963 bar stefnda að afhenda vörurnar við skipshlið, enda lauk farmsamningi aðilja, þegar vörunum hafði verið skipað upp úr skipi og stóðu tilbúnar til afhendingar við skipshlið. Frá þessari aðalreglu séu aðeins tvær undantekn- ingar, þ. e. í 95. gr. og 96. gr. laganna, en hvorug þeirra greina taki til hér greinds tilviks. Stefnandi hafi verið reiðubúinn að fullnægja öllum skilmálum, bæði um greiðslu farmgjalds og tolls, ef til þess hefði komið, svo og til að veita vörunum viðtöku. Hafi stefnandi, er vörurnar Voru komnar, gert þegar í stað allt, sem í hans valdi stóð, til þess að fá vörurnar afhentar, hafði samband við skrifstofu stefnda og beiddist þess að mega flytja vörurnar beint heim frá skipshlið jafnframt því sem hann bauð fram greiðslu eða tryggingarfé. En bæði þar og í skrifstofu tollstjóra hafi honum verið neitað um alla fyrirgreiðslu í því efni. Í öðru lagi reisir stefnandi kröfur sínar á því, að það, sem síðar hafi gerst, hafi stefndi gert algerlega upp á sitt eindæmi og ábyrgð, ekiki aðeins án samráðs og samþykkis stefnanda, heldur í beinni andstöðu við hann. Það hefði verið vandalaust fyrir stefnda að afhenda vörurnar við skipshlið hinn 30. ágúst 1967, ef vilji hefði verið fyrir hendi, enda hafi slíkt átt sér stað síðar, er stefnandi flutti búslóð öðru sinni síðar með sama skipi. Í þriðja lagi reisir stefnandi kröfur sínar á því, að orsakir brunans megi rekja til vangæslu starfsmanna stefnda á vörslu varanna Í geymsluhúsinu, en á þeirri vangæslu beri stefndi ábyrgð samkvæmt reglum skaða- bótaréttarins um húsbóndaábyrgð. Bendir stefnandi á í því sam- bandi, að við rannsókn á orsökum brunans komi fram, að starfs- mennirnir í vörugeymsluhúsinu allmargir reyki við vinnu sína innan um vörurnar. Einnig komi þar fram, að notaður var diesel- lyftari í húsinu, m. a. notaður einum til einum og hálfum klukku- tíma fyrir lokun hússins. Enn fremur að virk rafleiðsla hafi verið uppi í kverk hússins, sem hætt var að nota, en ekki hafði verið fjarlægð. Þá bendir stefnandi einnig á það, að næturvörður, sem á staðnum var, hafi að eigin sögn orðið var við brunalykt og séð reykjarslæðu í lofti klukkan 2220. Í stað þess að kanna, hvort þetta kynni að vera á umráðasvæði sínu, gefur hann sér það upp, að verið væri að brenna utan af kapli í nágrannaportinu án þess að sannfæra sig um það. Það hafi svo ekki verið fyrr en röskum klukkutíma síðar, eða klukkan 2323, sem hann gerir sér ljóst, að kviknað er í vörugeymslunni, en þá var eldurinn orðinn mjög magnaður. Ályktun rannsóknarlögreglumannsins, sem annaðist 1017 rannsóknina, sé sú, að eldurinn hafi sennilega verið búinn að búa um sig, frá því að hætt var vinnu, eða frá því klukkan 1900. Af öllu þessu sé ljóst, að stefndi beri skaðabótaskyldu gagnvart stefnanda á því, að vörurnar fórust í brunanum, en því sé nú ekki mótmælt. Sýknukrafa stefnda er studd þeim rökum, að hann hafi ekki bakað sér neina skaðabótaskyldu, hvorki gagnvart stefnanda né öðrum vörueigendum við brunann í Borgarskála hinn 30. ágúst 1967. Það sé að sjálfsögðu meginregla, að réttarsambandi farm- flytjanda og farmeiganda ljúki, er vörurnar séu komnar á áfanga- stað. Meðan vörurnar eru í flutningi, fer um ábyrgð farmflytj- anda eftir ákvæðum siglingalaga og þeim ákvæðum, sem í farm- skírteini greinir. Samkvæmt svonefndum Haagreglum, sem vísað sé til í 1. gr. farmskírteinisins, gildi sú fortakslausa regla, að farmflytjandi beri ekki ábyrgð á bruna, sem ekki stafi af van- rækslu hans sjálfs. Af því leiði, að jafnvel þótt ákvæði siglinga- laga og Haagreglna væru látin gilda um geymslu á varningi stefnanda í Borgarskála, sé ekki um neina bótaábyrgð af hálfu stefnda að ræða. Engin geymsluskylda hvíli á stefnda. Hins vegar þyki eðlilegt, að skipafélag, sem annist flutninga á stykkjavöru, hafi eitthvert geymslurúm eða útvegi geymslurúm fyrir fluttar vörur, en þá aðeins um mjög skamman tíma, eða þann eðlilega tíma, sem það taki viðtakanda að veita vörum viðtöku. Geymslu- skylda skipafélaga þekkist ekki í hinum vestræna heimi nema því aðeins, að félag hafi með sérstökum samningi tekið að sér geymslu á vörum fyrir eigendur þeirra. Stefndi hafi aldrei gert neina slíka samninga eða skuldbundið sig til geymslu á aðfluttum vörum. Hins vegar sé skipafélagi beinlínis bannað að afhenda nokkrar vörur, hverju nafni sem nefnast, án þess að leyfi toll- stjóra komi til, en slíkt leyfi hafi eigi verið fyrir hendi í hér umræddu tilviki. Þrátt fyrir þessa staðreynd hafi stefndi aldrei tekið á sig ábyrgð á geymslu vara í geymsluhúsum sínum og marg- ítrekað í auglýsingum, að slíkar vörur séu alfarið á ábyrgð eig- enda þeirra. Af framangreindum sökum hafi stefndi neyðst til að byggja og taka á leigu vörugeymsluhús, sem vörur séu geymdar í gegn hóflegu gjaldi, þó ekki fyrstu daga eftir komu þeirra, sem þó hvergi nægi til að standa straum af rekstri geymsluhúsnæðis- ins. Hafi stefndi haft milljóna króna halla á ári hverju af vöru- seymslunum, en þó rekið þær til að greiða sem best fyrir við- skiptamönnum sínum, þá nánast sem óbeðinn erindisrekstur. Af framangreindum ástæðum beri stefndi eigi ríkari skyldur sem 1018 geymslumaður en leiði af Jónsbók, þjófabálki 15, sem segi, að geymanda beri að hirða og varðveita geymsluhluti á sama hátt og eigin hluti, þá er hann vill vel varðveita. Fullyrðir stefndi, að geymsla sín á vörum í Borgarskála hafi á allan hátt fullnægt þessu ákvæði Jónsbókar. Umrædðdar vörugeymslur hafi verið byggðar samkvæmt ströngustu kröfum yfirvalda. Að tilmælum stefnda hafi farið fram rannsókn á því, hvort eldvarnir hjá sér væru fullnægjandi. Hafi sú rannsókn einnig náð til Borgarskála. Hafi rannsóknin verið framkvæmd af færustu hérlendum aðiljum á sviði eldvarna. Að fenginni þeirri rannsókn hafi stefndi gert allt til úrbóta, sem þurfa þótti, og jafnvel gert betur í því efni en óskað var. Einnig hafi stefndi haft sérstakan vaktmann í Borg- arskála sem öðrum vörugeymslum sínum, sem hafi farið um allt svæðið á reglulegum fresti til athugunar á, að allt væri í lagi. Þá hafi stefndi sjálfur átt vörur og tæki að verðmæti kr. 1.800.000 í skála þeim, sem brann. Stefndi hafi fullnægt því öllum skyldum geymslumanns og verði á engan hátt sakaður um van- rækslu í því efni, enda hafi rannsókn eigi leitt í ljós upptök elds eða orsakir eldsvoðans. Samkvæmt ákvæði 1. mgr. 88. gr. siglingalaga nr. 66/1963 lauk flutningasamningi aðilja, þá er vörum stefnanda hafði verið skipað upp úr skipinu hinn 30. ágúst 1967. Hins vegar segir svo í 32. gr. laga um tollheimtu og tolleftirlit, nr. 68/1958: „ Af- greiðslumenn farartækja, sem flytja vörur frá útlöndum eða ótollafgreiddar vörur milli hafna innanlands, skulu hafa til um- ráða næga geymslustaði fyrir slíkar vörur, þar sem þeim er haldið aðgreindum frá öðrum varningi. Vörur, sem fluttar eru Í lokuðum umbúðum eða af öðrum ástæðum þurfa sérstaks eftirlits eða rann- sóknar við, skulu fluttar beint úr flutningstækjum í sérstök vöru- geymsluhús, sem ráðuneytið hefur viðurkennt til þeirra nota í samráði við viðkomandi tollstjóra ...“. Eigi er annað fram komið en að Borgarskáli hafi haft þá viðurkenningu, sem lagaákvæðið áskilur. Finnig telur dómurinn, að vörur stefnanda falli undir þær vörur, sem lagaákvæðið tilgreinir. Stefndi var þannig neydd- ur að lögum að flytja vörur stefnanda í vörugeymslu sína, enda hafði stefnandi eigi í höndum þá heimild frá tollyfirvöldum, sem leyft gat stefnda aðra meðferð á vörunum. Það er álit dómsins, að lagaákvæði þetta geti ekki lagt ríkari ábyrgð á stefnda í þessu tilviki á geymslu vara en sem felst í ábyrgð hans samkvæmt lagaákvæðum um ábyrgð venjulegs 1019 geymslumanns, enda verður að telja, að lagaákvæðið bindi eiganda vara með sama hætti. Ákvæði um ábyrgð geymslumanns eru í þjófabálki Jónsbókar, kap. 15, en þar segir, að geymslumaður skuli hirða og varðveita geymsluféð sem sitt eigið, það sem hann vill vel varðveita. Eins og fyrr segir, kemur eigi annað fram en að Borgarskáli hafi fullnægt þeim kröfum, sem gera verður um vörugeymsluhús. Allítarleg rannsókn fór fram vegna margnefnds bruna. Í niður- stöðu rannsóknarlögreglumannsins, sem rannsóknina hafði með höndum, segir, að eldurinn hafi sennilega verið búinn að búa um sig, frá því að vinnu hætti, eða gæti hafa verið það, og því meiri hiti og reykur inni því lengur sem þetta hefur staðið yfir, þar sem skemmurnar séu fremur þéttar, en orsök eldsupptaka séu hins vegar ókunn. Í niðurstöðunni kemur þó fram, að starfsmenn í vörugeymslunni reyki margir við vinnu þar. Einnig kemur þar fram, að vaktmaðurinn hafi fyrst farið í eftirlitsferð klukkan 2045 og þá fyrst austur um. Næst fari hann í eftirlitsferð klukkan 2200 og fari þá fyrst vestur með skýlinu við skemmu 2 og vestur fyrir hana, aftur til baka fram hjá norðvesturskýlisenda, norður um svæðið, austur um það og til baka að vaktskúrnum klukkan 2220 og verður þá var við brunalykt og sér reykjarslæðu í lofti, en haldi, að verið væri að brenna utan af kapli í Sindraporti, en („þá hljóti að vera kviknað í skemmunni fyrir nokkru, þar sem hann verði ekki var við snark eða nokkuð óeðlilegt, er hann fari alveg við skýlishornið í tvö skipti“), eins og segir í niðurstöðu rannsóknarlögreglumannsins. Þrátt fyrir reykingar starfsmanna, notkun diesellyftara og þess, að vaktmaðurinn kannaði ekki sjálfstætt ástæður brunalyktar og reykjarslæðu í lofti, þá að koma úr allsherjar eftirliti um svæðið, bykja eigi vera slík mistök af hendi stefnda, að hann verði dæmad- ur bótaskyldur á tjóni því, er stefnandi varð fyrir vegna umrædds eldsvoða. Ber því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í málinu, en rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þar af hljóti talsmaður hans, Ólafur Þorgrímsson hæstaréttarlögmaður, kr. 60.000 í málssóknarlaun. Emil Ágústsson borgardómari kvað upp dóm Þennan ásamt með- dómendunum Vilhjálmi Jónssyni forstjóra og Kristjáni Flygenring verkfræðingi. 1020 Dómsorð: Stefndi, H/f Eimskipafélag Íslands, á að vera sýkn af kröf- um stefnanda, Gylfa Guðmundssonar, í máli þessu, en máls- kostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þar af hljóti talsmaður stefnanda, Ólafur Þorgrímsson hæstarétt- arlögmaður, kr. 60.000. Föstudaginn 12. desember 1975. Nr. 70/1974. Jón Loftsson h/f (Guðmundur Pétursson hrl.) gegn Véltaki h/f (Jón Finnsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Lausafjárkaup. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 5. apríl 1974. Krefst hann sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð ný gögn, þar á meðal þýð- ing á bréfi frá hinum erlenda framleiðanda einangnnarefn- isins. Í bréfi þessu telur hann, „að e. t. v. hafi rúllurmar ekki verið „hristar upp“ á réttan hátt ...“. Þá sé sá möguleiki fyrir hendi, að ef einangrunarefnið hafi orðið fyrir miklum þrýst- ingi, annað hvort í geymslu eða flutningi, gætu treljar þess hafa skemmst og það komið í veg fyrir, að efnið næði fullri þykkt af nýju. 1021 Matsgerð hinna dómkvöddu manna, sem rakin er í hér- aðsdómi, hefur ekki verið hnekkt. Samkvæmt því og að öðru leyti með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða steinda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 50.000 krónur. Mál (þetta er dæmt í sjó- og verslunardómi Reykjavíkur. Bétt var, að himir sérfróðu samdómendur sætu einnig í dómi, þegar dómskýrslur voru teknar af aðiljum, vitnum og mats- mönnum. Dómsorð: Hinn áfryjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Jón Loftsson h/f, greiði stefnda, Véltaki h/f, málskostnað fyrir Hæstarétti, 50.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjór og verslunardóms Reykjavíkur 28. nóvember 1973. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutn- ingi 14. nóvember sl., hefur Véltak h/f, Skúlatúni 4, Reykjavík, höfðað fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 17. október 1972, gegn Jóni Loftssyni h/f, Hringbraut 121, Reykja- vík, til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 247.900 með 7% árs- vöxtum frá 1. júlí 1972 til greiðsludags og málskostnaðar, þar með talinn matskostnaður að fjárhæð kr. 32.180, að skaðlausu samkvæmt taxta LMFÍ. Stefndi hefur krafist algerrar sýknu af kröfum stafnanda og að honum verði tildæmdur hæfilegur málskostnaður að mati dómsins. Við munnlegan málflutning gerði lögmaður stefnda varakröfu um, að stefnda verði einungis dæmt að greiða einhvern afslátt. Málavextir virðast vera þeir, að stefnandi, sem tekið hafði að sér að einangra tvo asfalttanka fyrir Reykjavíkurborg, hafi pant- að 7. desember 1971 eða fyrr 4—-5000 fermetra af 4“ þykkri Johns Manville glerull til einangrunar hjá stefnda. Þegar farið var að leggja einangrunina á þök tankanna, taldi eftirlitsmaður með 1022 verkinu, að glerullin stæðist ekki uppgefið mál. Stefnandi mun hafa óskað eftir leiðréttingu hjá stefnda, en án árangurs. Fékk stefnandi dómkvadda matsmenn til þess að skoða einangrunina og meta tjón það, sem stefnandi varð fyrir vegna kaupa á við- bótareinangrunarefni og vinnu við að setja það á. Hinir dómkvöðdu matsmenn komust að þeirri niðurstöðu, að glerullin stæðist ekki uppgefna þykkt, og mátu aukakostnað stefn- anda vegna viðbótareinangrunar, sem leggja varð á tankana, sem hér segir: 1. Viðbótarefniskostnaður vegna aukalags á 2 asfalt- tanka .. .. 2... eee. 2. kr. 198.900 2. Vinna við ágangi Enlólues a . .. —— 24.000 Kr.222.900 Stefnukrafan er byggð á niðurstöðu matsmanna að viðbættum kr. 25.000 fyrir óþægindi og fyrirhöfn stefnanda. Vegna máls þessa hafa komið fyrir dóm til yfirheyrslu hinir dómkvöddu matsmenn, þeir dr. Ragnar Ingimarsson verkfræð- ingur og Hákon Ólafsson verkfræðingur, framkvæmdastjóri stefn- anda, Guðbjartur Einarsson, forstjóri stefnda, Loftur Jónsson, framkvæmdastjóri stefnda, Kristján Eiríksson, og Stefán Örn Stefánsson verkfræðingur. Þykir rétt að rekja nokkuð það, sem fram kom við yfirheyrslur þessar. Matsmennirnir, dr. Ragnar Ingimarsson og Hákon Ólafsson, staðfestu matsgerðina á dskj. nr. 4 sem rétta. Í matsgerðinni segir m. a. svo: „Upplýst var, að pöntuð hefði verið glerull á tvo tanka við Nalbikunarstöð Reykjavíkurborgar, samtals tæpir 4100 m? eða 142 ballar af glerull (hver balli inniheldur 4 rúllur af glerull, sem merktar eru sem 76.6 ft?). Viðstaddir voru sammála um þessa tölu. Stefán upplýsti, að þak hvers tanks væri um 260 m? og belgir um 900 m?. Tvö glerullarlög hefðu þannig samsvarað um 4400 mé? af glerull.. Í geymslulager matsbeiðanda var töluvert af óupptekinni gler- ull (kringum 20 ballar). Var ákveðið að taka sýnishorn úr þessum lager. Matsmenn völdu 11 rúllur á víð og dreif í lagernum. Um tveggja feta sýnishorn (23" breitt) var tekið úr enda hverrar rúllu 1023 og annað jafnstórt í miðju hennar. Sýnishornin voru merkt frá 1 upp í 11 með bókstöfum E (endi) og M (miðja). Að auki voru tvö sýnishorn merkt 12E og 12M tekin úr rúllu, sem valin var af matsbeiðanda. Þá voru tvær rúllur (heilar) teknar úr lagern- um sem sýnishorn. Ullin er öll með álímdu álhúðuðu pappalagi. Fundarmenn skoðuðu nú fyrrnefnda tanka. Samkvæmt upp- lýsingum á staðnum var einangrun á þökum beggja tankanna lokið. Belgur annars tanksins hafði þegar verið einangraður að meiru en hálfu leyti og einangrun þegar hulin með ytri klæðningu (plötum). Hluti af einangrun var þó sjáanlegur. Af tæknilegum ástæðum hafði álhúðaða pappalagið verið tekið af glerullarmottunum, áður en þeim var komið fyrir utan á tankn- um. Matsmenn skoðuðu á staðnum pappa, sem tekinn hafði verið af glerullinni. Pappinn bar með sér, að mjög lítil sem engin ull fer til spillis, þegar pappinn er rifinn af. Glerullinni er fest á pinna utan á tankinn og bindivír notaður til að halda henni kyrri. Skoðaður var frágangur neðst á tanknum á þeim hluta, sem verið var að leggja glerull á. Þar var á einum stað um þrjú lög af glerull að ræða, og var matsmönnum tjáð, að tvö lögin væru gerð úr 4“ ull og eitt úr 2%" ull (4 4 234" = 27 cm). Mæling matsmanna gaf þykkt 22—23 cm. Á öðr- um stað skammt frá mældust tvö neðri lögin (4" 4 = 8“ = 20 em) 17 em. Virtist matsmönnum, að ullin lægi eins laust (ópressuð) og frekast væri unnt að koma við. ... Matsmönnum er ekki kunnugt um, að neinir ákveðnir staðlar hafi verið notaðir hérlendis um gerð og gæði glerullar. Engir ís- lenskir staðlar eru til um þetta efni. Með því að mál þetta snýst að verulegu marki um Þykkt á bandarískri glerull, höfðum við valið þann kost að mæla þykkt glerullarinnar í samræmi við American Standard 98.8—1964, en mælingaraðferðinni er lýst í American Society for Testing and Materials Standards, C 167-64. Ljósrit af staðli þessum fylgir hér með. Örlítil frávik frá staðlinum eru gerð við val sýnishorna (lýst hér að framan), en matsmenn telja ekki, að það hafi nein áhrif á niðurstöður. Hverju hinna 24 sýnishorna var skipt (merkt) í fjóra fleti og þykkt hvers um sig mæld með álpappanum á. Þá var flatarmál hvers hinna 24 sýnishorna mælt og þau þvínæst vegin. Álpappinn var nú rifinn af og mælingarnar endurteknar. Niðurstöður mælinganna eru skráðar í töflu 1. Þykktarmæligar voru gerðar á glerullarmottum, sem teknar 1024 höfðu verið heilar. Mælingar voru gerðar á um það bil 3 metra millibili (þrjár mælingar þvert yfir rúllubreiddina). Niðurstöður (meðaltöl) þessara mælinga eru sýndar í töflu 2. í matsbeiðni er farið fram á mat á aukakostnaði vegna þriggja laga í stað tveggja svo og vegna þess, að greitt hefur verið fyrir þynnri ull en 4 tommur fullu verði. Þá er einnig getið um auka- vinnu af þessum sökum. Að lokum er óskað að fá metið, hversu mikið ullin þynnist við, að álpappi er tekinn af henni. Með því að orðun matsbeiðninnar er ekki alveg ljós í öllum atriðum, en við teljum okkur þó skilja, hvers er óskað, höfum við litið svo á, að matsbeiðni væri fullnægt með því að svara eftir- farandi: 1. Stenst glerullin uppgefið mál, 4"? 9. Ef ekki, hversu mikið þarf að bæta við hana, til að hún standist þetta mál, og hver er kostnaður þess efnis? 3. Hver er kostnaður við aukna vinnu vegna 2? 4. Þynnist glerullin við, að álpappi er tekinn af henni, og þá hve mikið? Niðurstöður matsmanna. 1. Við teljum, að glerullin standist ekki uppgefið mál. Niður- stöður mælinga okkar eru þær, að meðalþykkt ullarinnar sé sem næst 31" (sjá einstakar niðurstöður í töflu 1 og 2). 9. Aflið 1 má ráða, að bæta þarf um 1" við meðalþykkt tveggja glerullarlaga til að ná þeirri þykkt, sem stefnt var að (2X4"). Við könnun á verði glerullar á markaðnum komust mats- menn að þeirri niðurstöðu, að hagkvæmust kaup á viðbótar- þykkt yrðu gerð á glerull, sem kostar um 100 krónur m? (2%—2%" þykk samkvæmt uppgefnu máli). Með hliðsjón af fyrrnefndum mælingum er líklegt, að 10—20% af gler- ullinni standist uppgefna þykkt og tvö lög nægi. Miðað við að einangraður flötur eins tanks sé 1170 m? (sam- kvæmt reikningi) og að bæta þurfi aukalagi við 85% af þeim fleti, er viðbótarefniskostnaður við báða tankana kr. 198.900.00. ... 3. Aukningu kostnaðar vegna vinnu við einangrun að því marki, sem lýst er í 2, metum við vera kr. 24.000.00. ... Matsmenn treysta sér ekki til að meta til verðs þann tíma, sem matsbeiðandi telur sig hafa orðið að leggja fram við „að reyna að fá hjá fyrirtækinu Jóni Loftssyni h.f. glerull af réttri þykkt“. 1025 4. Mælingar matsmanna sýna, að ekki verður þynning á gler- ullinni við það, að álpappinn er fjarlægður. Heildarniðurrstöður þessa mats eru því samkvæmt ofan- skráðu kr. 222.900.00 ...“. Fyrir dómi bar dr. Ragnar Ingimarsson, að almennt muni það vera svo við framleiðslu á vöru eins og t. d. glerull, að einhver hluti sé fyrir neðan uppgefið mál. Telur matsmaðurinn ekki óvenjulegt, að svona 5 til 10% sé fyrir neðan uppgefið mál, en meiri hlutinn fyrir ofan uppgefið mál. Matsmaðurinn taldi ólík- legt, að eftir að álpappírinn hafði verið tekinn af glerullinni, að hún hafi þá þynnst við lagningu, og tók fram, að þótt svo að gler- ullinni væri lyft upp og hún látin hanga, þá þynnist hún ekki vegna tognunar, en þarna hafi glerullin verið fest upp með pinn- um og sé þá ennþá minni hætta á þynningu vegna tognunar. Matsmaðurinn Hákon Ólafsson bar fyrir dómi, að glerullin hafi virst liggja alveg laus ogekki hafi þeir séð tognun í efninu. Minnti hann, að glerullin hafi verið lögð lárétt, en henni hafi verið stungið inn á pinna og með þeirri aðferð eigi að vera minni hætta á tognun, því að við tognun gæti glerullin rifnað á pinnunum. Hákon taldi, að við framleiðslu á efni eins og glerull þá eigi fram- leiðslan ekki að fara niður fyrir uppgefið mál, þannig að upp- gefna málið eigi að vera lágmarksmál. Sé hið uppgefna mál meðal- tal, þá sé eðlilegt, að efri og neðri mörk séu einnig uppgefin. Fyrir dómi bar framkvæmdastjóri stefnanda, Guðbjartur Ein- arsson, að hann hafi upplýst framkvæmdastjóra stefnda um, til hvers ætti að nota einangrunina og um stærð og rúmmál tank- anna og að í þeim ætti að geyma 170 stiga heitt asfalt. Hann sagðist hafa óskað eftir 4“ þykkri einangrun og hafi hann ætlað að leggja tvö lög af slíkri einangrun, en í útboðslýsingu hafi verið tilgreind 19 cm þykk einangrun í það minnsta. Þar sem hann hafi ætlað að leggja tvö lög af 4“ þykku lagi, þá hafi hann gert ráð fyrir, að það yrði einangrun rúmlega 20 cm þykk. Frramkvæmda- stjóri stefnanda sagðist hafa talað við framkvæmdastjóra stefnda og sagt honum, að einangrunin yrði að vera 19 cm á þykkt a. m. k. Ekki hafi hann sýnt framkvæmdastjóranum útboðslýsinguna, en talað við hann um, að 20 em þykk einangrun ætti að fást út úr tveim 4" þykkum lögum, en 8“ geri 20.32 cm, þannig að stefnandi hafi þar verið með 6.49% þykkari einangrun en skila átti. Fram- kvæmdastjóri stefnda hafi ekki andmælt því, að þessi þykkt mundi nást. Í útboðslýsingu hafi ekki verið tiltekin ákveðin teg- und af einangrun. 65 1026 Ekki hafi verið hægt að senda rúllu af einangrunarefni til Johns Manville, þegar óskað hafi verið eftir því, þar sem þá hafi engin einangrun verið til. Búið hafi verið að einangra geymana og enginn afgangur verið. Fyrir dómi bar Loftur J ónsson, forstjóri stefnda, að hann hafi vitað, áður en kaupin voru gerð, að nota ætti einangrunina til einangrunar á asfaltgeymum, en ekki vitað, að skilyrði væri, að einangrunin væri 19 em þykk. Þegar hann panti 37" eða 4" þykkt, þá panti hann „full“-þykka einangrun og það merki 3%" til 4“ þykkt, en þetta efni sé aðallega notað til einangrunar á húsþökum og sé þykktin í samræmi við bandaríska staðla, en þeir séu viður- kenndir hér á landi. Þegar einangrun þessi sé send hingað til lands, þá sé hún send í rúllum, sem séu þétt vafðar, og fjórar rúllur látnar í pakka, þannig að í rúllunum sé einangrunin nokkuð þunn, en þegar hún hafi verið losuð úr pökkunum, þá lyfti hún sér. Einangrunin nái þessum staðlaða þykktarpunkti, eftir að hún sé komin upp, en þegar hún sé notuð, eins og til sé ætlast, í hús- þök, þá leiki loftið um glerullina og hún lyftist. Þykkt þessarar einangrunar sé mismunandi og geti það munað um 10% og fari það eftir því, frá hvaða verksmiðju Johns Manville hver einangrun komi. Þess vegna hafi það verið, að Johns Manville hafi óskað eftir sýnishorni af einangruninni, að þá hafi þeir getað fundið út, frá hvaða verksmiðju einangrunin var. Tilvik það, sem mál þetta er af risið, sé eina kvörtunin vegna þess, að einangrun standist ekki þykktarmál, og þess vegna hafi hann talið rétt, að framleiðendur bættu stefnanda væntanlegt tjón vegna þess, að einangrunin hafði ekki sömu þykkt og hún var stimpluð um að hafa. Fyrir dómi bar Kristján Eiríksson, framkvæmdastjóri stefnda, að hann hafi vitað, að nota átti einangrunina á asfaltgeyma, en hann hafi ekki vitað, að einangrunin þyrfti að vera a. m. k. 19 cm á þykkt. Þessi einangrun sé mjög þekkt hér á landi, og taldi framkvæmdastjórinn, að þá er verkfræðingar samþykktu að nota þessa tilteknu einangrun, þá hafi þeir hlotið að vita, hvað þeir væru að samþykkja. Ef hann hefði vitað um mikilvægi þess, að einangrunin væri a. m. k. 19 cm á þykkt, þá hefði hann vakið athygli framkvæmdastjóra stefnanda á því, að einangrunin væri misþykk. Hann muni ekki eftir, að það hafi komið fram í við- ræðum í upphafi, að einangrunin þyrfti að vera a. m. k, 19 em, það hafi alltaf verið talað um tvö lög af 4“ þykkri einangrun. Þeir framkvæmdastjóri stefnanda og framkvæmdastjóri stefnda 1027 voru samprófaðir um það atriði, hvort framkvæmdastjóra stefnda hafi verið gert ljóst, að einangrunin yrði að vera a. m. k. 19 cm, eða ekki. Framkvæmdastjóri stefnanda fullyrti, að svo væri, en framkvæmdastjóri stefnda sagðist ekki muna eftir því, að talað hafi verið um 19 cm þykkt á einangruninni í upphafi, og sagðist halda, að fyrst hafi verið talað um 19 cm, eftir að í ljós kom, að efnið stóðst ekki uppgefið þykktarmál. En á einangruninni, sem stefnandi keypti, hafi verið meira frávik frá uppgefinni þykkt en venjulega. Af hálfu stefnanda eru kröfur rökstuddar með því, að stefnandi hafi pantað 4" þykka glerull. Fyrir kaupin hafi stefnandi ekki átt þess kost að rannsaka vöruna, þar sem ekki hafi á þeim tíma verið til nein 4“ einangrun. Því hafi stefnandi orðið að taka upp- lýsingar stefnda trúanlegar, enda hafi stefnandi mátt treysta því, að glerullin stæðist uppgefið mál, 4". Á glerullarpökkunum standi 4". Stefnandi hafi sagt starfsmanni stefnda, að einangrunin þyrfti að vera 19 cm þykk. Þeir hafi saman reiknað út, hvaða magn þyrfti. Það hafi komið í ljós, þá er Stefán Örn Stefánsson verkfræð- ingur, eftirlitsmaður með verki stefnanda, tók verkið út, að gler- ullin stóðst ekki uppgefið mál, og hafi stefnandi þá strax skýrt stefnda frá þessu og óskað eftir leiðréttingu mála sinna, en það hafi ekki borið árangur. Stefnandi hafi ekki getað rift kaupunum, það hafði tekið 6 mánuði að fá glerullina til landsins. Samkvæmt verksamningi hafi stefnanda borið að ljúka verkinu fyrir 1. júní 1972, en síðar hafi stefnandi fengið frest, til þess að skila verkinu, til 6. júlí 1972. Þar sem stefndi hafi ekki orðið við tilmælum stefnanda um úr- bætur, hafi stefnanda verið nauðsynlegt að fá dómkvadda mats- menn til þess að skoða einangrunina og meta tjón það, sem hann varð fyrir vegna kaupa á viðbótareinangrunarefni og vinnu við að setja það á. Kröfur stefnanda eru byggðar á niðurstöðu hinna dómkvöddu matsmanna að viðbættum kr. 25.000 fyrir óþægindi og fyrirhöfn stefnanda. Viðskipti þau, sem mál þetta er af risið, voru við stefnda sem seljanda vörunnar, en ekki við framleiðanda vörunnar, Johns- Manville International Corp. Milli stefnanda og þess síðarnefnda sé ekki neitt réttarsamband, þannig að stefndi geti ekki vísað kröfu stefnanda til framleiðanda í annarri heimsálfu. 1028 Að því er varðar þá ósk stefnda, að ein rúlla af viðkomandi glerull yrði send til framleiðanda, er tekið fram, að glerullin hafi öll verið notuð, enda hafi stefndi ekki hreyft þessari ósk fyrr en mánuði eftir matsfund, hinn 19. júní 1972, en þá hafi verki stefn- anda verið lokið. Af hálfu stefnanda er vakin athygli á því, að Loftur Jónsson, forstjóri stefnda, hafi viðurkennt, að framleiðandi ætti að bæta þetta. Fyrir dómi hafi framkvæmdastjóri stefnda, Kristján Eiríks- son, viðurkennt, að á glerull þessari væri meira frávik frá upp- gefnu máli en venjulegt er. Um frekari rökstuðning fyrir kröfum sínum vísar stefnandi til 43. gr. laga nr. 39 frá 1922. Af hálfu stefnda eru kröfur rökstuddar með því, að stefnda hafi ekki verið kunnugt, þegar kaupin gerðust, að stefnandi ætlaði sér að nota einangrunarefni þetta, sem venjulega er notað til einangrunar í þök íbúðarhúsa, til þess að einangra asfalttanka Reykjavíkurborgar. Einangrunarefni þetta sé límt á álpappír og sé það samkvæmt faktúrum af þykktinni 374“, sem í daglegu tali sé nefnt 4 tommu þykkt. Nokkru eftir að kaupin voru gerð, muni forstjóri stefnanda hafa haft samband við forstjóra stefnda og beðið um umsögn fram- leiðanda um eiginleika þessa einangrunarefnis til notkunar sem kuldaeinangrunarefni utan um asfalttanka Reykjavíkurborgar. Stefndi hafi leitað álits framleiðanda einangrunarefnisins og hafi þá komið fram, að þakeinangrunarefnið, sem stefnandi hafi fest kaup á, var ekki talið heppilegt og miklu frekar kæmi til greina annað einangrunarefni, sem viðurkennt væri í slíkum tilfellum, en einangrunarefni það hafi reynst vera um helmingi dýrara en sú húsaeinangrun, sem áður hafði verið pöntuð af stefnanda. Samt sem áður hafi stefnandi ákveðið að nota umrædda einangrun. Stefnandi hafi skýrt svo frá í matsbeiðni, að einangrun sú, sem fyrirtækið hafi átt að leggja til verksins, hefði þurft að vera af þykktinni 19 cm og með því að leggja tvö lög teljist stefnanda svo til, að nægileg þykkt muni fást (4" - 47 == 20 em). Hér sé greinilega telft á tæpasta vað. Í fyrsta lagi hafi stefnanda borið að reikna með vissu fráviki frá uppgefinni þykkt, svo sem hinn ameríski staðall gefi til kynna, enda muni það alls staðar viður- kennt, að í framleiðslu sem þessari getur þykktarmál aldrei orðið hárnákvæmt. Í öðru lagi sé álpappírinn rifinn af einangrunar- efninu, áður en það var lagt á tankana, en við það minnki að sjálf- sögðu efnisbykktin. Í þriðja lagi fylgi ávallt nokkuð af einangr- 5 1029 unarefni með, þegar álpappírinn er rifinn af, og loks, þegar ein- angrunarefnið er lagt á tankana, eftir að alumíniumpappírinn hefur verið rifinn af því, tognar mun meira úr efninu og lagið verði því þynnra, þegar það sé komið á. Allt þetta valdi því, að einangrunin standist ekki mál, og þegar verkfræðingar Reykjavíkurborgar taki verkið út, krefjist þeir þess, að verktakinn, þ. e. stefnandi, bæti úr göllunum, sem hann og geri með því að leggja eitt lag í viðbót úr sams konar einangrunar- efni af þykkt 2%“. Nú vilji stefnandi velta ábyrgðinni yfir á stefnda og koma sér þannig undan þeim kostnaðarauka, sem fylgdi því að leggja þriðja einangrunarlagið á margnefnda asfalttanka. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að stefnandi geti ekki á Þennan hátt velt þeirri ábyrgð af sér, sem hann með samningi hefur undirgengist gagnvart verkkaupa. Til þess að það væri hægt, hefði hann orðið að skýra stefnda frá því, að lágmark þykkt- ar einangrunarefnisins yrði að vera 19 cm, og greina honum frá, hverjum viðurlögum það sætti, ef út af yrði brugðið. Þetta hafi hann ekki gert. Stefndi hafi selt stefnanda almenna verslunar- vöru, sem hann sé búinn að versla með um langan tíma, og frávik frá uppgefnu máli hugsanleg. Það liggi hvergi fyrir í málinu, að lágmark þykktar einangrunarefnisins þyrfti að vera 19 cm. Meðferð stefnanda á efninu sé líka þess eðlis, að það eitt út af fyrir sig útiloki alla ábyrgð stefnda. Stefnandi rífi álpappalagið frá einangrunarefninu. Hann hafni boði um öruggt einangrunar- efni, vegna þess að það sé dýrara, og taki þá áhættu af því, að illa fari fyrir honum sem verktaka. Einnig er á það bent, að mæling matsmanna sé ónákvæm og ekki í samræmi við þann ameríska staðal, sem þeir þó segjist fara eftir. Stefnandi hafi vanrækt að gefa framleiðandanum kost á að gera sínar eigin rannsóknir á þeim hluta af vörusendingunni, sem ónotaður var, væntanlega í þeim tilgangi að gera honum erfitt fyrir með rannsókn á vörusendingunni. Honum hafi verið í lófa lagið að láta í té eina eða tvær rúllur af efninu. Matsmenn hafi upplýst, að í vörslu stefnanda hafi verið í kringum 20 ballar af ónotuðu einangrunarefni. Þá er einnig á það bent, að einangrunarefnið hafi verið búið að liggja samanþjappað í rúllum, ef til vill mánuðum saman, og hafi það að sjálfsögðu í flutningum pressast saman, þannig að Þykktarrmæling matsmanna verði af þeim sökum ónákvæm. Við munnlegan málflutning vísaði lögmaður stefnda um frekari 1030 rökstuðning fyrir sýknukröfu sinni enn fremur til 4., 47., 51. og 52. gr. laga nr. 39 frá 1922. Við munnlegan málflutning var af hálfu stefnda gerð varakrafa um það, að stefnda verði einungis dæmt að greiða einhvern afslátt, og var um rökstuðning fyrir þeirri kröfu vísað til 42. og 43. gr. laga nr. 39 frá 1922. Matskostnaði var sérstaklega mótmælt. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að glerullareinangrunin sé samkvæmt faktúrum af þykktinni 3%“, sem í daglegu tali sé nefnd 4" þykkt. Fyrirsvarsmaður stefnanda segist aldrei hafa séð faktúru yfir vöru þessa. Faktúrur hafa ekki verið lagðar fram í málinu. Í bréfum þeim, sem stefndi skrifaði stefnanda, áður en til málareksturs þessa kom, og lögð hafa verið fram í málinu, er ekki minnst á, að glerullin hafi átt að vera af þykktinni 3%—4“ eða 374—4". Samkvæmt skjölum málsins kom talan 374" eða 4" þykkt fyrst fram í bréfi stefnda til lögmanns stefnda, dags. 10. nóvember 1972. Fyrir dómi bar framkvæmdastjóri stefnda, „að alltaf hafi verið talað um tvö lög af 4" þykkri einangrun“. Ekki þykir skipta máli, hvort fyrirsvarsmönnum stefnda var ljóst eða ekki mikilvægi þess, að glerullin stæðist uppgefna þykkt. Það er viðurkennt, að stefnandi hafi pantað 4“ þykka glerull. Enn fremur er fram komið, að á glerullarrúllunum hafi staðið 4" þykkt. Á dskj. 14—17, en það eru nótur frá stefnda stílaðar á stefnanda, dags. 9. maí 1972, 21. júní 1972, 27. júní 1972 og 29. júní 1972, er skráð JM glerull 4“. Samkvæmt nótum þessum hefur stefnandi keypt af stefnda 5.980.8 m? af 4" JM glerull. Verður samkvæmt framansögðu lagt til grundvallar, að stefnandi hafi keypt hjá stefnda 4" þykka glerullareinangrun og hafi stefnandi mátt treysta því, að glerullin stæðist uppgefna þykkt, enda hefur ekki verið sýnt fram á, að stefnandi hafi mátt gera ráð fyrir því, að glerullin stæðist ekki uppgefið mál. Fram er komið, að glerullin hafði þegar verið pöntuð hinn "7. desember 1971. Samkvæmt nótunum á dskj. 14—17 var varan afhent á tímabilinu 9. maí 1972—-29. júní 1972. Þar af var stærsti hlutinn afhentur 9. maí 1972, eða 3.987.20 m?. Ekki kemur fram í skjölum málsins, hvenær stefnandi tilkynnti stefnda fyrst um það, að glerullin stæðist ekki uppgefið mál. En í ódagsettri beiðni um dómkvaðningu matsmanna kemur fram, að stefnandi hafi reynt að fá glerull af réttri þykkt hjá steinda. Dómkvaðning matsmanna er dagsett 14. júní 1972. Fyrsti matsfundur var hald- 1031 inn 19. júní 1972. Þar var matsbeiðni og dómkvaðning lesin, og auglýst var eftir athugasemdum, en engar athugasemdir komu fram við dómkvaðningu og fundarboðun. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, verður ekki á það fallist, að stefnandi hafi ekki skýrt stefnda nógu snemma frá því, að hann ætlaði að bera fyrir sig, að einangrunin stóðst ekki uppgefna þykkt. Stefnandi átti viðskipti við stefnda, en ekki við framleiðanda glerullarinnar, og verður að telja, að stefnanda hafi ekki verið skylt að senda glerull til framleiðanda, enda komu tilmæli um slíkt ekki fram fyrr en í bréfi stefnda, dags. 21. júlí 1972, en samkvæmt því, sem fram kom við málflutning lögmanns stefn- anda, lauk stefnandi verki sínu 6. júlí 1972. Þá er verkinu lauk, hafi engin glerull verið eftir í vörslu stefnanda. Samkvæmt matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna var meðal- tals þykkt sýnishorna, sem tekin voru úr heilum rúllum af lager stefnanda, 3.75" af annarri rúllunni, en 3.50“ af hinni. Meðaltals þykkt af öðrum sýnishornum var 3.527 af sýnishornum með ál- Pappalaginu, en 3.57“ af sýnishornum, sem álpappinn hafði verið tekinn af. Matsmenn segja, að mælingar þeirra sýni, að ekki verði Þynning á glerullinni við það, að álpappinn er fjarlægður. Af því, sem hér hefur verið rakið, þykir það upplýst, að ekki sé vinnu- brögðum eða meðhöndlun stefnanda á glerullinni að kenna, að glerullin stenst ekki uppgefið mál. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að mælingaraðferðir hinna dómkvöddu matsmanna séu ónákvæmar. En þar sem matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna hefur ekki verið hnekkt, þá verður hún lögð til grundvallar við niðurstöðu málsins. Magni því, sem matsmenn byggja niðurstöður sínar á, hefur ekki verið mótmælt. Eins og rakið hefur verið, komust matsmenn að þeirri niður- stöðu, að líklegt væri, að 10—20% af glerullinni standist upp- gefna þykkt og tvö lög nægi. Miðað við, að einangraður flötur eins tanks sé 1170 m? og að bæta þurfi aukalagi við 85% af þeim fleti, sé viðbótarefniskostnaður við báða tankana kr. 198.900. Aukningu kostnaðar vegna vinnu við lagningu aukalags meta þeir á kr. 24.000. Samanlagðar þessar fjárhæðir, eða kr. 222.900, þykja Vera sannanlegt tjón stefnanda vegna þess, að glerullin stóðst ekki uppgefna þykkt, og þá fjárhæð ber stefnda að bæta stefn- anda samkvæmt 43. gr. laga nr. 39 frá 1922. Af hálfu stefnanda hefur kröfuliðurinn kr. 25.000 fyrir óþæg- 1032 indi og fyrirhöfn í sambandi við þetta mál hvorki verið studdur rökum né gögnum, og verður hann því gegn andmælum stefnda ekki tekinn til greina. Niðurstaða málsins verður því sú, að stefnda beri að greiða stefnanda kr. 222.900 með vöxtum eins og krafist er. Málskostnaður, þar með talinn matskostnaður, kr. 32.180, ákveðst kr. 78.000. Dóminn kváðu upp Auður Þorbergsdóttir borgardómari, Bragi Þorsteinsson verkfræðingur og Karl Omar Jónsson verkfræðingur. Dómsorð: Stefndi, Jón Loftsson h/f, greiði stefnanda, Véltaki h/f, kr. 222.900 með 7% ársvöxtum frá 1. júlí 1972 til greiðslu- dags og kr. 78.000 í málskostnað, þar með talinn matskostn- aður, kr. 32.180, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Mánudaginn 15. desember 1975. Nr. 3/1974. Olga Mörk Einarsson og Valur Mörk Valsson (Logi Guðbrandsson hrl.) gegn Ragnheiði Kr. Björnsdóttur og Svövu Magnúsdóttur og gagnsök. (Hilmar Ingimundarson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, | Björn Sveinbjörnsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. | Lausafjárkaup. Samningar. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjendur áfrýjuðu máli þessu með stefnu 7. janúar 1971, að fengnu áfrýjunarleyfi 4. s. m. Krefjast þeir sýknu af kröfum gagnáfrýjenda „gegn greiðslu á kr. 289.961.00 með 1033 8% ársvöxtum frá 18. október 1970 til greiðsludags“. Þá krefjast aðaláfrýjendur málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi gagnáfrýjenda. Gagnáfrýjendur áfryjuðu málinu með stefnu 11. janúar 1974. Eru kröfur þeirra þessar: 1. Aðalkrafa: Að aðaláfrýjendur verði dæmdir óskipt til að greiða gagnáfrýjendum 413.602 krónur ásamt 8% árs- vöxtum af 513.602 krónum frá 18. október 1970 til 21. sept- ember 1971, af 413.602 krónum frá þeim degi til 16. maí 1973, en með 10% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og með 14% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. 2. Fyrsta várakrafa: Að aðaláfrýjendur verði dæmdir óskipt til að greiða gagnáfrýjendum 389.961 krónu með 8% ársvöxtum af 489:961 krónu frá 18. október 1970 til 21. sept- ember 1972, af 389.961 krónu frá þeim degi til 16. maí 1973 og með 10% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974, en með 14% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludass. 3. Önnur varakrafa: Að aðaláfrýjendur verði dæmdir óskipt til að greiða gagnáfrýjendum 387.032 krónur með 8% ársvöxtum af 487.032 krónum frá 18. október 1970 til 21. september 1972, af 387.032 krónum frá þeim degi til 16. maí 1973 og með 10% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974, en með 14% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. 4. Þriðja varakrafa: Að aðaláfrýjendur verði dæmdir óskipt til að greiða gagnáfrýjendum 348.602 krónur með 8% ársvöxtum af 448.602 krónum frá 18. október 1970 til 21. september 1972, af 348.602 krónum frá þeim degi til 16. maí 1973 og með 10% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974, en með 14% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Í öllum tilvikum er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi aðaláfrýjenda. I. Aðaláfrýjendur reisa kröfur sínar í málinu á eftirfarandi reikningsgerð: 1031 Vörubirgðir .. .. .... .. -. -- kr.2.100.000 = 85% afsláttur .. .. 2. 2. 5 — 135.000 Kr. 1.365.000 Aðstaða og heiti .. .. .. -. -. -- — 200.000 kr. 1.565.000 Vörubirgðir eftir talningu og út- reikningi Sigurðar Ármanns Magnússonar .. ... .„ kr. 2.095.495 Vörubirgðir áattleyæmi! nótu Símonar Kjærnesteds endurskoð- Bi 2 mm 2 54 us #1 as ER. LM. ; Kr. 190.217 0 ia að 6004 er... 123:641 Kaupverð alls kr. 1441.359 Reikningsuppgjör: Yfirteknar skuldir samkvæmt 1. tl. kr. 586.398 Yfisteknar skuldir samkvæmt 2. tl. — 265.000 Greitt í peningum fyrir 18. október 1970 . Bað „2. 2. — 200.000 Greitt 91. í apinn 1972. „2 2. — 100.000 kr.1.151.398 Eftirstöðvar kr. 289. 961 I. Gagnáfrýjendur gera eftirfarandi reikningslega grein fyrir kröfum sínum: 1. Aðalkrafa um greiðslu á 413.602 krónum er á því byggð, að kaupverð samkvæmt kaupsamningnum hafi verið 1.565.000 krónur. Aðaláfrýjendur hafa greitt samkvæmt 1., 9. og 4. tl. kaupsamningsins samtals 1.051.398 krónur svo og 100.000 krónur hinn 21. september 1972. 2. Fyrsta varakrafa um greiðslu á 389.961 krónu er byggð á eftirfarandi grunni: A. Verðmæti vörubirgða við gerð kaupsamn- ings var talið 2.095.495 kr. = 35% = kr.1362.071 1035 B. Vörubirgðir við endurútreikning 1.905.278 kr. 35% 0... kr, 1.238.430 Lækkun kaupverðskr, 123.641 Reikningsuppgjör: Skuld samkvæmt kaupsamningi .. .. .. .. kr. 413.602 = lækkun kaupverðs.. .. .. 2... 0... .. — 123.641 Kr. 289.961 -t aðstaða og heiti verslunar samkvæmt fram- burðum aðilja, hækkun um 100.000 kr... .. — 100.000 Alls kr. 389.961 3. Önnur varakrafa um greiðslu á 387.033 krón- um horfir reikningslega við sem hér segir: A. Vörubirgðir samkvæmt útreikningi Símon- ar Kjærnesteds.. .. ............ .. kr.1.905.278 = 35% afsláttur .. .. .. .......... — 666.847 Kr. 1.238.431 B. Aðstaða og heiti .. .. ............... — 300.000 Kr. 1.538.431 = greiðslur aðaláfrýjenda .. .. .. .. .. — 1.151.398 Kr. 387.033 4. Þriðja varakrafa um greiðslur á kr. 348.602 er sama fjár- hæð og héraðsdómurinn dæmdi gagnáfrýjendum, en með breyttri vaxtakröfu. Ill. Samkvæmt samningi málsaðilja 18. október 1970, sem lýst er í héraðsdómi, var kaupverð verslunarinnar Varmár, er sagnáfrýjendur seldu aðaláfrýjendum, 1.565.000 krónur. Að- aláfrýjandinn Valur Mörk og Sveinbjörn, sonur gagnáfrýj- 1036 andans Ragnheiðar, töldu vörubirgðir, sem fylgja áttu með í kaupunum, og skráðu þær. Verðútreikninga á vörum þessum leysti af hendi Sigurður Ármann Magnússon, er gagnáfrýj- endur fólu það starf. Nam verð birgðanna samkvæmt útreikn- ingi hans 2.095.495.08 krónum, en aðiljar kveðast hafa miðað við fjárhæðina 2.100.000 krónur, þegar gengið var frá samn- ingnum. Eftir undirritun kaupsamnings varð aðiljum ljóst, að fyrir mistök hafði verð vörubirgða við greindan verðút- reikning verið ofreiknað. Í bréfi Símonar Kjærnesteds, lög- gilts endurskoðanda, dags. 7. júní 1973, sem greint er í hér- aðsdómi, var rétt verð vörubirgða samkvæmt vörutalningar- hók talið 1.905.278 krónur. Hefur sú skýrsla eigi verið ve- fengd. Samkvæmt framburðum þeirra aðilja, sem helst fjöll- uðu um samningsgerðina, veittu gagnáfrýjendur aðaláfrýj- endum 35% afslátt af verði vörubirgða. Telja verður að að- iljar hafi lagt til grundvallar við ákvörðun kaupverðs fram- angreindrar verslunar, að verð vörubirgða væri 2.100.000, svo sem áður greinir. Upplýsingar um heildarverðmæti vörubirgð- anna voru frá gagnáfrýjendum komnar. Sá ákvörðunar- grundvöllur reyndist rangur, og þykir rétt, eins og hér hagar til, að gagnáfrýjendur beri halla af því. Þykja aðaláfrýjendur eiga rétt á lækkun kaupverðs af þessum sökum, og er hún rétt reiknuð 65% af hinu ofreiknaða vöruverði. Hafa báðir aðiljar talið, að sú fjárhæð nemi 123.641 krónu. Málsaðilja skilur enn á um það, hve hátt verð aðaláfrýj- endur skyldu gjalda fyrir „aðstöðu og heiti“ verslunarinnar Varmár. Í samningnum er þessa eigi getið sérstaklega, heldur er þar tiltekið kaupverð í krónutölu án sundurliðunar. Svo sam fyrr er greint, miðuðu aðiljar gagngert við það í samningsviðræð- um sínum, að vörubirgðir væru reiknaðar á 2.100.000 krónur, en gagnáfrýjendur gæfu síðan 35% afslátt af því verði. Fæst þá fjárhæðin 1.365 „000 krónur. Samkvæmt þessu ætti sá verð- þáttur, sem varðar heiti verslunar og aðstöðu, að hafa verið verðlagður á 200.000 krónur. Gagnáfrýjandinn Ragnheiður telur, að þessi þáttur kaup- verðs hafi átt að nema 300.000 krónum. Aðaláfrýjandinn 1037 Valur Mörk skýrir einnig svo frá, að rætt hafi verið um, að þessi þáttur yrði verðlagður á 300.000 krónur, en gögn máls sýna, að ummæli hans lúta að orðræðum aðilja, áður en kom að lokastigi viðræðna. Samningurinn ber með sér, að kaup- verð var ákveðið 1.565.000 krónur. Þegar þessa er gætt og haft er í huga, hversu kaupverð verður brotið til verðþátta samkvæmt framansögðu, þykir rétt að leggja til grundvallar, að þessi þáttur hafi verið talinn 200.000 krónur í samskiptum aðilja, enda þykir varhugavert að virða svo framburð aðal- áfrýjandans Vals, að í honum felist viðurkenning á hærra verði. Samkvæmt þessu ber að dæma aðaláfrýjendur óskipt til að greiða gagnáfrýjendum 289.961 krónu (1,565.000 = 123.641 — 1.151.398) ásamt 8% ársvöxtum af 389.961 krónu frá 18. október 1970 til 21. september 1972, af 289.961 krónu frá þeim degi til 16. maí 1973, en með 9% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til 15. júlí 1974 og með 13% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til greiðsludags. Aðaláfrýj- endur hafa eigi boðið fram greiðslu á framangreindri fjár- hæð. Ber að dæma þá til greiðslu málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 100.000 krónur. Dómsorð: Aðaláfrýjendur, Olga Mörk Einarsson og Valur Mörk Valsson, greiði óskipt gagnáfrýjendum, Ragnheiði Björnsdóttur og Svövu Magnúsdóttur, 289.961 krónu með 8% ársvöxtum af 389.961 krónu frá 18. október 1970 til 21. september 1972, en af 289.961 krónu frá þeim degi til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til 15. júlí 1974, og 13% ánsvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til greiðsludags. Aðaláfrýjendur greiði stefnda óskipt málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, samtals 100.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um... 1038 Dómur bæjarþings Reykjavíkur 12. september 1973. I. Mál þetta, sem tekið var til dóms 10. þ. m., er höfðað með stefnu, birtri 30. nóvember 1971. Stefnendur málsins eru Ragnheiður Kr. Björnsdóttir, Hvera- gerði, og Svava Magnúsdóttir, Rauðalæk 38, Reykjavík. Stefndu eru Olga Mörk Einarsson og Valur Mörk Valsson, bæði til heimilis að Heiðmörk 24, Hveragerði. Samkomulag er með aðiljum að reka mál þetta fyrir bæjarþingi Reykjavíkur. Dómarinn hefur gert ítrekaðar tilraunir til að sætta aðiljana, en þær sáttatilraunir hafa ekki borið árangur. Dómkröfur stefnenda eru nú þessar: „Aðallega, að stefndu greiði in solidum stefnendum kr. 513.602.00 ásamt 8% ársvöxtum af kr. 430.000.00 frá 18. okt. 1970 til 15. desember s. á., af kr. 513.602.00 frá þeim degi til 1. sept. 1971, en frá þeim degi af sömu fjárhæð með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan vanskilamánuð til 15. maí 1973, en með 1%% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan vanskilamánuð frá þeim degi til greiðsluðags, og málskostnað að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá L.M.F.Í., allt að fráðregnum kr. 100.000.00, sem inntar voru af hendi 21. sept. 1972. Til vara, að stefndu greiði in solidum stefnendum kr. 489.961.00 með 8% ársvöxtum frá 18. okt. 1970 til 1. sept. 1971, en frá þeim degi af sömu fjárhæð með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan vanskilamánuð til 15. maí 1973 og með 12 % dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan vanskilamánuð af sömu fjárhæð frá þeim degi til greiðsludags, svo og málskostnað að skaðlausu samkvæmt gjald- skrá L.M.F.Í., allt að frádregnum kr. 100.000.00. Til þrautavara, að stefndu greiði in soliðum stefnendum kr. 389.961.00 með 8% ársvöxtum frá 18. okt. 1970 til 1. sept. 1971, en frá þeim degi af sömu fjárhæð með 1% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan vanskilamánuð til 15. maí 1973 og með 12% dráttarvöxtum fyrir hvern byrjaðan wanskilamánuð af sömu fjár- hæð frá þeim degi til greiðsludags, svo og málskostnað að skað- lausu samkvæmt gjaldskrá L.M.F.Í., allt að frádregnum kr. 100.000.00%. Stefndu krefjast sýknu af öllum kröfum stefnenda gegn greiðslu á kr. 289.961.05 með 8% ársvöxtum frá 18. október 1970 til 1039 greiðsludags, en að stefnendum verði dæmt að greiða þeim máls- kostnað. II. Í stefnu segir m. a. svo: „Með kaupsamningi, dags. 18. okt. 1970, keyptu stefndu af stefnendum fyrirtækið Verzlunina Varmá s.f., Hveragerði. Um- samið kaupverð fyrir verzlunina, þ. e. vörulager, aðstöðu og heiti, var kr. 1.565.000.00, sem greiðast skyldi þannig: 1. Stefndu tóku að sér að greiða vöruvíxla samtals að fjárhæð... .. ... kr. 586.398.00 2. Stefndu tóku að sér að greiða ski, í blaði banka Íslands, Hveragerði, samtals .. .... — 265.000.00 3. Stefndu skyldu gefa út skuldabréf til þrigfja ára, gjaldd. 1. sept., vextir 8% .. .. .. .. .. — 400.000.00 4. Stefndu greiddu í peningum .. ... 2. — 200.000.00 5. Stefndu skyldu greiða 15. des. 1970 í pen. .. — 30.000.00 ö. Stefndu skyldu greiða 15. jan. 1971 í pen. .. — 30.000.00 7. Stefndu skyldu greiða 15. febr. 1971 í pen. .. — 30.000.00 8. Stefndu skyldu greiða 15. marz 1971 í pen. .. — 23.602.00 Samtals kr. 1.565.000.00 Vextir af greiðslum skv. tl. 5—8 skyldu vera 8% p. a. frá dags. kaupsamnings. Stefndu hafa ekki enn innt af hendi greiðslurnar skv. tl. 3 og tl. 5—8, samtals kr. 513.602.00. ... Stefndu hafa haldið því fram, að vörulager hafi verið ranglega reiknaður út og eigi hann því að lækka um kr. 128.700.00 og heildarverðið um sömu fjárhæð. Á þetta geta stefnendur ekki fallizt, enda sáu stefndu sjálf um vörutalninguna ásamt öðrum stefnanda, Ragnheiði. Stefndu keyptu Verzlunina Varmá s.f. á föstu verði kr. 1.565.000.00 án tillits til þess, hvort vörulager var meiri eða minni. Peningagreiðslurnar skv. tl. 5—8 áttu að miðast við það, að heildarverðið yrði skv. framansögðu. Þó þykir stefn- endum rétt að gera varakröfuna, þar sem tekið er tillit til hugsan- legrar lækkunar á vörulager skv. framansögðu, en þó án allrar viðurkenningar á réttmæti þessarar lækkunar“. 1040 III. Í greinargerð hefur lögmaður stefndu skýrt svo frá: „Þegar kaupsamningurinn á dskj. 3 var gerður, lágu fyrir ákveðnar upplýsingar um hið selda, þ. e. bók um vörutalningu. Var vörutalning þessi gerð í sameiningu af seljanda og kaupanda, en allir verðmætisútreikningar í bókinni voru gerðir á vegum seljanda. Á gagni þessu var byggt við gerð kaupsamnings. Eftir að samn- ingurinn hafði verið gerður, var farið yfir útreikninga þessa, og kom þá í ljós, að skekkjur voru í þeim ýmist til hækkunar eða lækkunar. Við kaupin hafði verið gengið út frá tölunni kr. 2.095.495.08, sem var síðan lækkuð um 35% Í kr. 1.362.245.08. Við þetta var bætt kr. 200.000.00 fyrir aðstöðu og talan síðan sléttuð af í kr. 1.565.000.00, sem var söluverð skv. kaupsamningi. Þegar tillit hafði verið tekið til skekkjunnar í verðútreikningi var vörulager á kr. 1.885.884.78 að frádregnum 35%, eða kr. 1.225.825.11, sem gefur þá söluverð kr. 1.425.825.11. Mismunur nemur því kr. 139.174.89, sem stefndu krefjast þess, að verði dreginn frá fyrstu greiðslu inn á verðið. Telja stefndu sig því hafa staðið í skilum með kaupverðið að öðru leyti en því sem umdeilt er, og er sýknukrafan á því byggð“. IV. Stefndi Valur Mörk Valsson gaf skýrslu hér fyrir dómi hinn 28. mars 1973, og var þá m. a. fært til bókar: „Mætti kveðst hafa undirritað kaupsamninginn á dskj. nr. 3. Nutu stefndu aðstoðar Sveins J. Sveinssonar, lögfræðings, við samningsgerðina. Snorri Árnason, lögfræðingur, gætti hagsmuna stefnenda við söluna. Mætti kynnir sér vörutalningabókina á dskj. nr. 11. Kveðst hann hafa skrifað vöruheitin, magnið og einingar- verð, en ekki niðurstöðustölurnar, sem skrifaðar eru með blý- anti. Í vörutalningarbókinni eru þrjú laus blöð, sem klemmd hafa verið við öftustu síðu bókarinnar. Mætti kveðst ekki hafa skrifað það, sem á þessi blöð er skráð. Telur mætti, að stefnandi Ragn- heiður hafi skráð texta blaðanna og að hún hafi ein og án sam- ráðs við mætta annast vörutalningu á þeim vörum, sem þar eru tilgreindar. Vörutalninguna, sem skráð er í vörutalningarbókina, kveðst mætti sjálfur hafa annast ásamt Sveinbirni Þorkelssyni. Mætti kveðst ekki vefengja það vörumagn og einingarverð, sem hann skráði í bókina. Hins vegar kveðst hann vefengja útreikn- 1041 inginn, sem skráður er með blýanti. Þegar vörutalningunni var lokið, fékk stefnandinn Ragnheiður vörutalningarbókina, og var þá ekki farið að reikna út verðmæti einstakra vörutegunda, sem skráðar höfðu verið í bókina. Sagði Ragnheiður mætta, að hún myndi senda bókina til Reykjavíkur og láta þar reikna út heildar- verð þeirra vara, sem skráðar væru í bókina. Vörutalningin fór fram fimmiíudaginn 27. ágúst og föstudaginn 28. ágúst 1970. Kaupendur tóku við verzluninni 1. september 1970, og hafði þá ekki verið gerður kaupsamningur, en munnleg loforð voru gefin á þann veg, að kaupverðið skyldi miðast við heildarverðmæti vörulagersins að frádregnum einhverjum afslætti af verðmæti hans, og auk þess skyldu greiðast kr. 300.000.00 fyrir nafn og aðstöðu. Þessi munnlegi kaupsamningur var gerður á heimili Ragnheiðar í Hveragerði. Viðstaddir voru Ragnheiður og maður hennar, Þorkell Guðbjartsson, mætti og faðir hans, Valur Einars- son, og Snorri Árnason. Um greiðsluskilmála var umsamið, að auk kr. 105.000.00, sem síðar verður getið, skyldu kaupendur strax greiða kr. 95.000.00 til viðbótar, og fór sú greiðsla fram í fyrstu viku september 1970. Í þessu sambandi tekur mætti fram, að hann og móðir hans, Olga Mörk, hafi um mánaðamótin júní/ júlí 1970 gert húsaleigusamning við Þorkel Guðbjartsson þess efnis, að Þorkell skyldi leigja verzlunarhúsnæði í sama húsi og kaupsamningurinn dskj. nr. 3 tekur til, þ. e. nyrðri helming jarð- hæðar Breiðumerkur 23, Átti Þorkell að afhenda húsnæðið tilbúið til leigu 1. september 1970. Um miðjan ágúst 1970 varð ljóst, að Þorkell gat ekki staðið við samninginn af sinni hálfu. Lagði hann þá til, að stefndu keyptu verzlunina af stefnendum, og varð það að samkomulagi með þeim skilmálum, sem að framan greinir. Kaupsamningurinn á dskj. nr. 3 var undirritaður á Selfossi. Var þá rætt um vörulagerinn. Þá var allmikið rætt og ágreiningur var um afsláttarprósentuna á vörulagernum. Ragnheiður gaf upp verðmæti vörulagersins kr. um 2.100.000.00. Var sú tala ekki vefengd. Stefndu vildu miða afsláttinn við 50% af vörutalningar- verðinu, en stefnendur vildu ekki samþykkja svo háan afslátt. Samkomulag varð um 35% afslátt. Vörutalningarbókin lá ekki frammi á Selfossfundinum, en mætti hafði áður beðið Ragnheiði um að fá að yfirlíta bókina. Hafði hún lofað því, en af efndum varð ekki. Á Selfossfundinum lofaði Ragnheiður að afhenda mætta vörutalningarbókina. Frá Selfossi fékk mætti og móðir hans, Olga Mörk, að sitja í bíl, sem tilheyrði fjölskyldu Ragn- heiðar. Var ekið beint heim til Ragnheiðar í Hveragerði, og at- 66 1042 henti Ragnheiður mætta þá vörutalningarbókina. Í þessu sam- bandi er mætta bent á skýrslu Ragnheiðar í síðasta þinghaldi. Mætti staðhæfir, að Ragnheiður hafi afhent honum bókina hinn 18. október 1970, eins og hann greinir frá hér að framan. Mætti kveðst fljótlega hafa farið að yfirlíta útreikningana í vörutaln- ingarbókinni. Rakst mætti víða á skekkjur í útreikningunum. Tilkynnti hann Ragnheiði um þetta. Ragnheiður kvaðst vilja at- huga, hvað gera skyldi, þegar svona hlutir kæmu upp. Mætti gerði nú rækilega rannsókn á útreikningunum, dskj. nr. 12. Kveðst hann hafa skráð allt, sem ritað er með rauðu í dskj. nr. 19. Það, sem skráð er með bláu, er skráð af lögmanni hans, Sveini J. Sveinssyni. Eftir að mætti hafði skráð leiðréttingarskýrsluna, dskj. nr. 12, afhenti hann Ragnheiði bókina aftur samkvæmt ósk hennar. Fékk mætti þá skriflega viðurkenningu hjá Ragn- heiði um þá afhendingu bókarinnar. Mætti fékk bókina síðan aft- ur hjá Ragnheiði. Telur mætti, að það kunni að hafa verið 17. nóvember 1970. Afhenti hann Ragnheiði þá kvittun þá, sem hún hafði gefið mætta um afhendingu á bókinni. Mætti kveðst því ekki hafa í höndum kvittunina, sem Ragnheiður gaf, en telur líklegt, að hann eigi stofninn af kvittuninni. Fyrir 17. nóvember 1970 fór mætti, faðir hans, Ragnheiður og Þorkell, maður hennar, á fund lögfræðinganna á Selfossi. Var fundurinn haldinn í skrif- stofu Snorra Árnasonar. Mætti lagði fram leiðréttingarskýrsluna á dskj. nr. 12, en vörutalningarbókin sjálf var þá í vörslu Ragn- heiðar, en var ekki lögð fram á fundinum. Rætt var um útreikn- inga á verðmæti vörulagersins. Gekkst Ragnheiður inn á, að út- reikningar í vörutalningarbókinni yrðu endurskoðaðir og að end- urskoðun lokinni skyldi söluverð verslunarinnar endurskoðað og umreiknað í samræmi við rétta niðurstöðu á útreikningi vöru- lagersins. Ágreiningur varð um, á hvern hátt greiðslur skyldu breytast, ef verðmæti vörulagersins reyndist ekki rétt útreiknað. Náðist ekki samkomulag um það á þessum fundi. Annar fundur var haldinn á Selfossi. Báðir lögfræðingarnir voru þá mættir svo og mætti, móðir mætta og Ragnheiður. Á þeim fundi endurskoðaði Snorri Árnason vörutalningarbókina lið fyrir lið og fékk að lokum sömu niðurstöðu og Sveinn J. Sveinsson hafði áður fengið við sína endurskoðun. Mætti man ekki, hvaða tölu þeir fengu út, en sú tala var rúmlega kr. 200.000.00 lægri en sú fjárhæð, sem Ragnheiður hafði gefið upp, Þegar kaupsamningurinn var undir- ritaður. Mætti er spurður að því, hvort niðurstöðutala lögfræð- inganna hafi verið kr. 1.885.884.78. Kweðst mætti ekki geta svarað 1043 því. Mætti er spurður að því, hver hafi verið niðurstaða seinni fundarins á Selfossi. Mætti segir, að kaupendur hafi gert selj- endum tilboð þess efnis, að mismunurinn, sem fram kom á fund- inum, skyldi dragast frá kaupverðinu í fjórum áföngum, þannig að helmingurinn af mismuninum skyldi dragast frá 5. lið kaup- samningsins og eftirstöðvarnar frá tölulið 3 í kaupsamningi. Ragn- heiður óskaði eftir fresti, þar til hún hefði talað við eiginmann sinn, og var það samþykkt. Tilboð þetta var munnlegt. Mætti kynnir sér dskj. nr. 14. Kveður hann þar fram koma tilboð það, sem kaupendur gerðu á síðari Selfossfundinum. Við nánari at- hugun telur mætti, að samkomulag lögfræðinganna um leiðrétt- ingartölur á verðmæti vörulagers hafi verið kr. 198.000.00, eins og Í réttarskjali nr. 14 greinir, og telur því, að um misminni hafi verið af sinni hálfu, þegar hann greindi frá hér að framan „rúm- lega kr. 200.000.00%. Um hálfum mánuði eftir Selfossfundinn síðari hringdi Þorkell í verslunina til mætta og tilkynnti, að seljendur hefðu samþykkt tilboðið, sbr. dskj. nr. 14. Varð það til þess, að mætti samþykkti víxla, eins og tilgreindir eru á dskj. nr. 14, en móðir hans gaf víxlana út. Voru víxlar þessir afhentir Þorkeli. Síðar skilaði Þorkell víxlunum aftur með tilmælum um, að nafn föður mætta yrði einnig á víxlunum. Á það vildu kaupendur ekki fallast, og féll Þorkell þá frá því að taka tilboði kaupenda. Mætti kynnir sér dskj. nr. 14 betur. Hann segir, að á síðari Selfossfund- inum hafi orðið samkomulag um, að söluverð verslunarinnar skyldi lækka um kr. 144.200.00, sem sundurliðast þannig: 1. Lækkun vörulagers kr. 198.000.00 -— 35% „. kr.128.700.00 2. Vöruvíxlar umfram samning .. .. .. .. .. ., — 14.500.00 Samtals kr. 144.200.00% Stefnandinn Ragnheiður Kr. Björnsdóttir hefur gefið skýrslu hér fyrir dómi 19. og 28. mars 1973. Var þá m. a. fært til bókar: „„Mætta segir, að hún hafi ekki í höndum nein gögn um vörutaln- inguna, og kveðst hún mótmæla lækkunarkröfu stefndu, að því er vörulagerinn varðar. Vörutalningin fór þannig fram, að stefndi Valur og sonur mættu, Sveinbjörn Þorkelsson, önnuðust aðallega talninguna og skráðu hana niður í sérstaka bók, sem mætta af- henti stefnda Vali hinn 17. nóvember 1970 í því skyni, að hann ætlaði að athuga hana. Kveðst mætta ekki hafa gefið neina yfir- 1044 lýsingu í því sambandi, en kveðst ekki hafa talið neina ástæðu til þess að hindra stefndu í að skoða vörutalningarbókina“. „Skýrsla stefnda Vals hefur verið lesin fyrir mættu. Mætta tekur fram, að hún hafi fengið dskj. nr. 14 til athugunar, en hún kveðst ekki hafa samþykkt tilboðið. Hún kveður heldur ekki hafa orðið samkomulag um lækkun vörulagersins um kr. 198.000.00 á Selfossfundinum, en hún segir, að aðeins einn fundur hafi verið haldinn á Selfossi um vörulagerinn. Hún kveðst hafa farið ein á fundinn, þ. e. maður hennar hafi ekki verið með. Mætta segir, að Sigurður Ármann Magnússon og annar maður á hans vegum muni hafa skráð blýantstölurnar Í vörutalningarbókina. Mætta kveðst ekki hafa endurskoðað bókina. Sigurður Ármann gerði útreikningana. Útreikningar Sigurðar Ármanns voru lagðir til grundvallar söluverði verslunarinnar að frádregnum 35% að við- bættum kr. 300.000.00. Mætta segir, að munnlegur kaupsamn- ingur hafi verið gerður á heimili mættu að viðstöddum Snorra Árnasyni, en mætta kveðst nú ekki muna, hvers efnis sá samn- ingur var. Mætta segir, að annar fundur hafi verið haldinn á Sel- fossi með Snorra Árnasyni og hafi Sveinn J. Sveinsson þá verið mættur, í kringum mánaðamót september—október 1970, að því er mættu minnir. Virtist þá verða samkomulag um kaupverð, en mætta man nú ekki, hvaða fjárhæð þá var talað um. Þriðji fund- urinn var svo haldinn 18. október 1970, og var kaupsamningur þá undirritaður með 35% afslætti af vörulager. Mætta kveðst aldrei hafa verið með vörutalningarbókina á þessum fundum, en mætta kveðst margsinnis hafa sagt gagnaðilum, að bókin væri heima hjá sér og þeir gætu fengið að kanna hana. Mætta kveðst hafa verið samferða stefnda í bifreið Þorkels frá Selfossi eftir fundinn 18. október 1970. Mætta kannast ekki við að hafa afhent Val bókina, þegar þau komu til Hveragerðis af fundinum. Mætta kveðst aðeins hafa afhent Val bókina í áðurgreint skipti, þegar hún kom af sjúkrahúsi. Mætta kveðst hafa litið svo á, þegar kaupsamningurinn var undirritaður, að endanlegt verð væri komið á söluna. Mætta er spurð að því, til hvers vörutalningin hafi verið gerð og framkvæmd af báðum aðilum. Mætta svarar: „Það var gert til að hafa eitthvað til að miða við“. Mætta er spurð að því, hvað kaupendur hafi haft til að miða við, þegar þau höfðu ekki haft aðstöðu til að kynna sér bókina. Mætta svarar: „Þau höfðu fulla aðstöðu til þess að kynna sér hana. Bókin lá hjá mér, og ég marg sagði þeim, að þau gætu fengið hana, þegar þau vildu, enda var hún afhent af mér strax, þegar 1045 Valur bað um hana“. „Kaupendur báðu aldrei um að fá að sjá vörutalningarbókina fyrr en Valur bað um hana í nóvember 1970. Á Selfossi voru stefndu spurð að því af Snorra eða Sveini, hvort Þau hefðu kynnt sér vörutalningarbókina. Þau svöruðu já. Þar með álitum við, að þau væru búin að ganga að hinu fasta verði, sem tilgreint er í kaupsamningnum“. Mætta er spurð að því, hvort fjárhæðin kr. 2.095.495.08, sem tilgreind er innan á kápu vörutalningarbókarinnar, hafi verið lögð til grundvallar sölu- verðinu, þegar kaupsamningur var skráður. Mætta svarar: „Ég treysti mér ekki til að svara því“. Mætta er spurð að því, hvort hún telji niðurstöðutölur Sigurðar Ármanns, kr. 2.095.495.08, vera rétta niðurstöðutölu vörulagersins. Mætta svarar: „Ég hef ekki reiknað bókina saman“. Þá kom einnig fyrir dóm til samprófunar stefndi Valur Mörk Valsson. Valur tekur fram, að hinn munnlegi kaupsamningur hafi verið gerður mánudaginn 31. ágúst 1970. Þá voru víxilfjárhæðir skráðar inn í dagbók stefndu úr dagbók Ragnheiðar. Áður en kaupsamn- ingur var undirritaður, voru síðan tveir fundir, báðir á Selfossi. Þeir fundir fjölluðu um það, hvernig greiðslur ættu að innast af hendi og hve há afsláttarprósenta ætti að verða. Endanlegt sam- komulag um afsláttarprósentu hafi orðið 18. október 1970. Hann segir, að Ragnheiður hafi jafnan haft góð orð um að afhenda vörutalningarbókina. Kveðst hann oftar en einu sinni hafa farið heim til Ragnheiðar og bankað á dyr, en enginn hafi verið heima, svo hann hafi ekki getað fengið bókina. Kveðst mætti í þau skipti, sem hann fór heim til Ragnheiðar til að sækja bókina, aldrei hafa hitt þar neinn fyrir. Mætta segir: „Ennfremur vil ég neita því, að víxlarnir hafi verið skráðir í dagbókina á heimili mínu 31. ágúst 1970, það var gert af okkur Val í versluninni sjálfri“. Mætti segir, að þetta síðasta kunni að vera rétt hjá mættu, en á fundinum 31. ágúst hafi þá verið lögð fram heildarfjárhæð víxlanna. Telur mætti jafnvel mögulegt, að innfærslan í dagbókina hafi farið fram fyrir 1. september 1970. Mætta telur það geta hafa verið“. Vitnið Sigurður Ármann Magnússon stórkaupmaður kveðst hafa reiknað út hluta af þeim vörum, sem skráðar eru í umrædda vöru- talningarbók. Gerði hann það á þann hátt, að hann margfaldaði hið tiltekna vörumagn með einingarverðinu. Skráði hann síðan í bókina niðurstöðutölur af margfölduninni. Vitnið sagði: „Reikni- vélin, sem ég notaði, var gömul gerð af vél með smátökkum og þurfti alltaf að færa fram og aftur skalann til að margfalda, og 1046 mjög var óglöggt að sjá tölurnar“. Vélin var handsnúin, og telur vitnið, að mistökin við útreikning sinn hafi orsakast af því, hve vélin var óglögg. Vitnið Sveinbjörn Þorkelsson kveðst hafa farið á einn fund á Selfossi, en man ekki, hvaða fundur það var. Á fundinum voru móðir hans, stefnandinn Ragnheiður, og stefndu Valur og Olga. Vitnið minnist þess alls ekki, að það hafi afhent stefnda Val vörutalningarbókina, þegar þau komu aftur til Hveragerðis eftir fund þennan. Vitnið Þorkell Guðbjartsson kveðst hafa verið á Selfossfund- inum 17. október. Hann kveður þar hafa verið rætt um afslátt, prósentuafslátt. Þau hafi fallist á, að kaupendur fengju meiri af- slátt heldur en um hafi verið samið. Ekki mundi vitnið, hvort vörutalningarbókin lá frammi á fundinum. Vitnið var spurt að því, hvort rætt hefði verið um efni hennar eða niðurstöður. Vitnið svaraði: „Ekki þannig lagað séð, heldur bara upphæðina eins og hún kom fram strax og hún var lækkuð um þennan prósentu- afslátt á þessum fundi“. Aðspurt, af hverju vörutalningarbókin var ekki höfð með, svaraði vitnið: „Það var nú ekki spurt sér- staklega um hana, og stóð aldrei á því, að þau fengju bókina, hún átti að liggja laus fyrir alltaf, hvenær sem var. Það var sagt Í upphafi“. Stefnda Olga Mörk Einarsson kveðst ekki hafa verið á Selfoss- fundinum 18. október. Hún kveðst ekki muna, hvort rætt var um vörutalningarbókina, og kveðst heldur ekkert geta um það sagt, hvort stefndi Valur fékk vörutalningarbókina í sínar vörslur nefndan dag. Hún var ekki á Selfossfundinum 17. október. Vitnið Sveinn Júlíus Sveinsson lögfræðingur gaf skýrslu hér fyrir dómi hinn 8. júní 1973, en vitnið var vitundarvottur, er að- iljar undirrituðu kaupsamninginn 18. október 1970. Fært var til bókar: „Vitnið minnist þess ekki, að vörutalningarbókin á dskj. nr. 11 hafi legið frammi, er kaupsamningur var undirritaður. Vitnið kveðst hafa spurt báða aðila, hvort treysta mætti þeirri fjárhæð, sem gefin var UpÐ sem verðmæti vörulagersins. Þá sögðu báðir aðilar, að vörurnar væru örugglega rétt taldar. Á fundinum var upplýst, að Ragnheiður hafði látið reikna út vöru- talninguna, og skildist vitninu, að einhver fullorðinn maður í Reykjavík hefði annast þann útreikning. Jafnframt var ljóst, að kaupendur höfðu ekki yfirfarið þá útreikninga. Við gerð kaup- samningsins var á því byggt, að útreikningur á vörulagernum væri rétt útreiknaður. Vitnið minnist þess ekki, að á þessu stigi 1047 hafi verið um það rætt, að fjárhæð kaupsamningsins skyldi endur- skoðuð, eða öllu heldur segir vitnið, að ekki hafi verið reiknað með því, að vörulagerinn hafi verið rangt útreiknaður. Vitnið segir, að síðar hafi kaupendur fengið grun um, að vörulagerinn væri ekki rétt útreiknaður, og hafi þau þá fengið vörutalningar- bókina, og reiknaði vitnið þá tölurnar allar á ný í vörutalningar- bókinni. Varð niðurstaða vitnisins á útreikningunum sú, að vör- urnar væru of hátt reiknaðar. Vitnið fór til Hveragerðis og ræddi við kaupendur og skýrði þeim frá niðurstöðu útreikninganna. Leiddi þetta til þess, að haldinn var fundur á ný á skrifstofu Snorra Árnasonar á Selfossi. Þar viðurkenndi Ragnheiður, að þarna væri um mistök að ræða. Hún viðurkenndi, að hún ætti að bera skaðann af þessum mistökum, en talaði jafnframt um, að þetta kæmi sér mjög illa fyrir hana, þar sem hún hefði reiknað með að fá þessa peninga. Eftir því sem vitnið minnir, gerði það eins konar uppkast að samningi til leiðréttingar á kaupsamningn- um og hafi þá einkum verið haft í huga, að greiðslur kæmu þannig út, að þær yrðu hagstæðar fyrir seljanda. Minnir vitnið, að Þor- kell hafi ekki verið á fundinum og að Ragnheiður hafi viljað bera þetta samkomulag undir hann, og minnir vitnið, að af þeim sökum hafi ekki verið gengið frá þeim samningi, sem vitnið hafði gert uppkast að. Á þessum fundi lá ljóst fyrir, að allir aðilar voru sammála um, að við kaupin á versluninni hafi vörulagerinn verið lagður til grundvallar söluverðinu og þess vegna hlyti verðið að lækka, þegar í ljós kom, að vörulagerinn var í rauninni minna virði heldur en gengið hafði verið út frá. Vitnið kveðst vel muna eftir, þegar rætt var um það við kaupin, hvaða afsláttarprósenta skyldi notuð við kaup og útreikning á vörulagernum. Vitnið kveðst muna, að endanlega var ákveðin afsláttarprósenta af vörulagern- um, en vitnið man nú ekki, hve afslátturinn var mikill, en segir, að afsláttarprósentan hafi ekki verið lægri heldur en 35%. Vitnið segir, að vel geti verið, að útreikningur á söluverðinu hafi farið fram eins og í greinargerð stefnda segir, enda þótt vitnið muni nú ekki lengur eftir þeim tölum, sem þar greinir“. Í málinu liggur frammi vottorð Símonar Kjærnesteds löggilts endurskoðanda, dagsett 7. júní 1973. Þar segir svo: „Að beiðni yðar hefi ég farið yfir útreikning og samlagningu á vörutalningarbók merktri „nr. 11 lagt fram í bæj arþingi Reykja- víkur 28/3 1973“. Samkvæmt bókinni eru vörubirgðir kr. 1.905.278,23 — krónur einmilljónníuhundruðogfimmþúsundtvö- hundruðsjötíuogátta 234,, —. 1048 Aðal skekkjurnar eru á bls. 4 kr. 78.740.00 og bls. 33 kr. 97.216.00. Samtals voru skekkjurnar 100 að tölu“. V. Aðalkrafa stefnenda er á því byggð, að lagt sé til grundvallar söluverð verslunarinnar, eins og það er tilgreint í kaupsamningi, kr. 1.565.000.00, og krefjast stefnendur þess, að stefndu verði dæmt að greiða kr. 400.000.00 samkvæmt tölulið 3 og kr. 113.602.00 samkvæmt töluliðum 5—8 í kaupsamningi. Leggja stefnendur á það áherslu, að stefndu hafi keypt hið selda á föstu verði og hafi vörulagerinn ekki skipt öllu máli við kaupin. Stefndu hafi ekki sannað, að söluverðið hafi átt að vera annað en það, sem í kaup- samningi er skráð. Beri því að taka aðalkröfuna til greina. Varakröfu sína sundurliða stefnendur þannig: „1.Skuld samkvæmt kaupsamningi .. .. .. .. .. kr.513.602.00 2. Verðmæti vöru- lagers skv. dskj. nr. 11, kr. 2.095.498.08, = 35% ... .. kr.1.362.071.00 3. — verðmæti vörulagers skv. dskj. nr. 15, kr. 1.905.278.23, a a 1.238.430.00 kr. 123.641.00 4. — aðstaða og heiti skv. fram- burðum aðila umfram dskj. nr.6 — 100.000.00 — 23.641.00 Kr. 489.961.00% Í varakröfunni er lagt til grundvallar, að veðmæti vörulagersins lækki um kr. 123.641.00, en goodwill (aðstaða og heiti) reiknist þá á kr. 300.000.00, þ. e. 100.000.00 kr. hærra en stefndu geri ráð fyrir. Stefnendur sundurliða þrautavarakröfu sína þannig: „1. Skuld samkvæmt kaupsamningi .. .. 2. -. kr.513.602.00 9. — mismunur vörulagers skv. dskj. nr. 11 og dskj.nr.15.. 0000 123.641.00 Kr. 389.961.00% 1049 Í þrautavarakröfu er gert ráð fyrir lækkun á vörulager og söluverði þar með um kr. 123.641.00, en að goodwill sé þá reiknað- ur á kr. 200.000.00. Stefndu byggja kröfur sínar í málinu á því, að þeir hafi treyst því, að stefnandinn Ragnheiður gæfi upp rétt verð á vörulagern- um. Síðar hafi komið í ljós, að vörulagerinn að frádregnum 35% hafi verið of hátt reiknaður um kr. 123.640.95, og beri því að lækka kaupverðið um þá fjárhæð, enda sé þá út frá því gengið að reikna goodwill á kr. 200.000.00. Kröfugerð stefndu er þannig því næst sú sama og þrautavarakrafa stefnenda. VI. Það er upplýst í málinu, að stefnandinn Ragnheiður hafði með málið algerlega að gera f. h. meðstefnandans Svövu. Í fyrirsvari stefndu var aðallega stefndi Valur Mörk. Báðir aðiljar nutu lög- fræðilegrar aðstoðar við gerð kaupsamningsins. Fram er komið í málinu, að stefnendur afhentu stefndu verslunina um mánaða- mótin ágúst—september 1970, án þess að nokkur skriflegur kaup- samningur væri þá gerður. Ragnheiður og Valur Mörk virðast vera samsaga um það, að þá hafi verið gengið út frá því, að stefndu greiddu kr. 300.000.00 í goodwill og andvirði vörubirgða að frá- dreginni einhverri ákveðinni prósentu, sem þá var ekki búið að semja um. Vörutalning fór fram dagana 27. og 28. ágúst s. á. að viðstöddum fulltrúum beggja aðilja, en útreikningur war ekki gerður fyrr en síðar. Sá Ragnheiður um útreikninginn, og höfðu kaupendur ekki endurskoðað hann, þegar kaupsamningur var undirritaður. Samkvæmt útreikningi Ragnheiðar nam verðmæti vörubirgðanna kr. 2.095.495.08, en samkvæmt skýrslu hins lög- gilta endurskoðanda var verðmætið ekki nema kr. 1.905.278.23. Þrátt fyrir það, að endurskoðun útreikningsins hefði ekki farið fram, undirrituðu stefndu kaupsamninginn án nokkurs fyrirvara um útreikning á vörubirgðum eða öðru, þar sem söluverðið var ákveðið kr. 1.565.000.00 án sundurliðunar, Lækkunarkrafa stefndu, kr. 123.640.95, svarar til 7.9% af hinu skráða söluverði, kr. 1.565.000.00. Sé fjárhæð vörulagersins samkvæmt niðurstöðu endurskoðandans, kr. 1.905.278.23, lækkuð um 35% og kr. 300.000.00 lagðar þar við, kemur út fjárhæðin 1.538.430.85. Hefði hið rétta verð á vörubirgðunum legið fyrir, þegar gengið war frá kaupsamningnum, kynni það að hafa haft áhrif á afsláttarpró- sentuna. Þegar allt þetta er virt, málsatvik að öðru leyti og hafðar eru í huga þær sönnunarreglur, sem hér eiga við, þykir 1050 rétt að taka lækkunarkröfu stefndu til greina með kr. 65.000.00. Verður krafa stefnenda því tekin til greina þannig, að stefndu verður dæmt að greiða in solidum kr. 413.602.00 að frádregnum kr. 65.000.00, eða kr. 348.602.00 með vöxtum, sem rétt þykir að reikna 8% ársvexti af kr. 365.000.00 frá 18. október 1970 til 15. desember 1970, af kr. 448.602.00 frá þeim degi til 21. september 1972 og af kr. 348.602.00 frá þeim degi til greiðsludags. Þá ber stefndu að greiða stefnendum málskostnað, sem ákveðst kr. 45.000.00. Bjarni K. Bjarnason borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: tefndu, Olga Mörk Einarsson og Valur Mörk Valsson, greiði in solidðum stefnendum, Ragnheiði Kr. Björnsdóttur og Svövu Magnúsdóttur, kr. 348.602.00 með 8% ársvöxtum af kr. 365.000.00 frá 18. október 1970 til 15. desember 1970, af kr. 448.602.00 frá þeim degi til 21. september 1972 og af kr. 348.602.00 frá þeim degi til greiðsludags og kr. 45.000.00 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 1051 Mánudaginn 15. desember 1975. Nr. 148/1974. Bæjarstjórn Akureyrar f. h. Akureyrarkaupstaðar (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) gegn Pálma Geir Jónssyni og gagnsök (Páll S. Pálsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snæ- varr, Einar Arnalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Vinnuslys. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 5. september 1974. Krefst hann sýknu af kröfum gagnáfrýj- anda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 29. októ- ber 1974. Krefist hann þess, að aðaláfrýjanda verði dæmt að greiða honum 5.965.839 krónur með 7% ársvöxtum frá 13. júlí 1970 til 15. maí 1973 og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags svo og málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Til vara krefst hann staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Gagnáfrýjanda hefðu ekki átt að dyljast raftaugar þær, sem lágu yfir vinnusvæðið, og hvers eðlis þær voru, og það því fremur sem spennistöðin blasti við í næsta nágrenni. Gagnáfrýjandi hafði á hendi alla stjórn bifreiðarinnar og lyftiarms hennar, og bar honum að athuga gaumgæfilega allar aðstæður á vinnustaðnum og sýna sérstaka aðsæslu við verk sitt. Mjög þykir hafa á það skort. Verður hann því að bera meginhluta tjóns síns sjálfur. Verkstjórnarmenn aðaláfrýjanda vöktu ekki athygli gagn- áfrýjanda á raftaugunum eða vöruðu hann við hættunni, sem var því samfara, ef lyftiarmur bifreiðarinnar snerti þær. Var það vangæsla af hálfu verkstjórnarmanna að ganga ekki 1052 úr skugga um, að gagnáfrýjanda væru ljósar hinar hættu- legu aðstæður á vinnustað, og ber aðaláfrýjandi því að nokkru fébótaábyrgð á því tjóni, sem af hlaust. Þegar öll atvik málsins eru virt, þykir hæfilegt að dæma aðaláfrýjanda til að bæta sagnáfrýjanda tjón hans að einum þriðja hluta. Í héraðsdómi er lýst meiðslum gagnáfrýjanda og afleið- ingum þeirra svo og áætlunum tryggingafræðings á tjóni gagnáfrýjanda vegna tímabundinnar og varanlegrar örorku hans af völdum slyssins. Þegar allt þetta er virt og annað það, er hér skiptir máli, þykir hæfilegt að ákveða fjárhags- legt tjón gagnáfryjanda 3.400.000 krónur, og hefur þá verið dregið frá áætlað verðmæti dagpeninga og örorkulífeyris frá Tryggingastofnun ríkisins. Tjón gagnáfryjanda vegna þjáninga, lýta og röskunar á stöðu og högum þykir hæfilega ákveðið 500.000 krónur. Samkvæmt þessu telst tjón gagnáfrýjanda í heild 3.900.000 krónur. Ber aðaláfryjanda að bæta honum þriðjung þess, eða 1.300.000 krónur, með vöxtum svo sem krafist er. Eftir þessum málalokum ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, sem ákveðst 330.000 krónur. Mál þetta var upphaflega flutt og dómtekið á bæjarþingi Akureyrar 28. maí 1974. en héraðsdómari endurupptók það hinn 11. júlí s. á. í því skyni, að meðdómendur yrðu kvaddir til að sitja í dómi. Var málið síðan flutt að nýju og dómtekið samdægurs. Héraðsdómara var eigi rétt að endurupptaka málið af fram- angreindri ástæðu. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, bæjarstjórn Akureyrar f. h. Akureyrar- kaupstaðar, greiði gagnáfrýjanda, Pálma Geir Jónssyni, 1.300.000 krónur með 7% ársvöxtum frá 13. júlí 1970 til 15 maí 1973 og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðslu- dags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sam- tals 330.000 krónur. 1053 Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Akureyrar 2. ágúst 1974. I. Mál þetta, sem tekið var til dóms þann 28. maí sl., endurupp- tekið og dómtekið á ný þann 11. f. m., hefur Pálmi Geir Jónsson, Oddeyrargötu 23, Akureyri, höfðað fyrir bæjarþingi Akureyrar með stefnu, birtri 27. september 1973, á hendur bæjarstjórn Akur- eyrarkaupstaðar. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefnda verði gert að greiða honum skaðabætur að fjárhæð kr. 6.550.664 með 7% ársvöxtum af þeirri fjárhæð frá 13. júlí 1970 til 15. maí 1973 og 9% árs- vöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til greiðsludags og máls- kostnað að skaðlausu. Við munnlegan málflutning lækkaði umboðsmaður stefnanda stefnukröfur um kr. 584.825, en gerði að öðru leyti sömu kröfur og Í stefnu. Stefndi gerir þær dómkröfur, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda í málinu og dæmdur málskostnaður úr hendi hans að skaðlausu eftir mati dómsins. Sáttaumleitanir Í málinu báru ekki árangur. II. Málavextir eru þeir, að mánudaginn 13. júlí 1970 var unnið við það á vegum stefnda að koma fyrir steyptum skólppípum í skurði, sem hafði verið grafinn í sunnanvert Þingvallastræti á Akureyri. Lá skurðurinn eins og gatan, frá austri til vesturs. Byrjað var að leggja pípurnar daginn áður austast í skurðinum, og var haldið vestur hann. Skólppípurnar voru 16“ í þvermál, einn metri á lengd og 300 kg að þyngd. Til flutnings þeirra að skurðinum var notuð vöru- bifreiðin A 166, af gerðinni Scania Vabis. Átti stefnandi bifreið- ina, og ók hann henni sjálfur. Bifreið þessi er búin lyftikrana, sem komið er fyrir á milli stýrishúss og vörupalls. Stjórntæki kranans eru utan stýrishúss, og er þeim komið fyrir á vinstri hlið bifreiðarinnar við lyftikranann í um 1% metra hæð frá jörðu. Armur lyftikranans er þannig búinn, að hægt er að lengja hann nokkuð, og var hann í lengstu stöðu, þegar verkið var unnið. Lyftibúnaður þessi var notaður til þess að afferma bifreiðina og 1054 koma pípunum niður í skurðinn. Var það gert í tveimur áföngum. Á vörupallinum var öðrum armi U-laga járns stungið inn í víðari pípuendann, en á enda hins armsinss var festing, sem krækt var í krók á vírtaug, en í lykkju á hinum enda þeirrar taugar var krækt í krók, sem festur var við enda kranaarmsins. Með þessum útbúnaði var pípunni lyft af vörupallinum og hún látin síga niður á skurðbakkann við hlið bifreiðarinnar aftanverða. Vegna þess hve skurðurinn var djúpur, var þá lengt í tauginni, um leið og gúmmíbétting var fest í annan enda pípunnar. Notaður var langur kaðall til þess að lengja taugina, og var lykkju á öðrum enda hans krækt í krókinn á enda kranaarmsins, en krók á hin- um enda hans krækt í áðurnefnda lykkju á tauginni, sem U-járnið hékk í. Stefnandi stjórnaði lyftibúnaðinum sjálfur og stóð þá við vinstri hlið bifreiðarinnar á milli skurðs og bifreiðar, en bifreiðin var norðan við skurðinn og sneri í vestur. Honum til aðstoðar var verkamaður, sem krækti í pípurnar uppi á vörupallinum og kom framlengingartauginni og gúmmíþéttingunni fyrir. Hægt var að leggja þrjár eða fjórar pípur í skurðinn án þess að hreyfa bifreiðina, og var hún því færð úr stað víð þriðju eða fjórðu hverja pípu og þá um þrjá metra. Við Þingvallastræti að sunnan er aðalspennistöð Laxárvirkj- unar á Akureyri. Frá spennistöðinni lá háspennulína norðvestur yfir Þingvallastræti til Hjalteyrar og Dalvíkur. Strengir línunnar voru þrír og fluttu samtals 30.000 volta rafstraum. Nokkurt bil var á milli strengjanna, og virðast þeir hafa verið í sömu hæð. Fjarlægð frá jörðu og upp í miðstrenginn mældist 7.05 metrar. Nefnd háspennulína var eign Rafmagnsveitna ríkisins, en spenni- stöðin og öll tæki tilheyrandi henni eru eign Laxárvirkjunar. Raf- veita Akureyrar sér um rekstur stöðvarinnar. Um klukkan 1700 nefndan dag var unnið þar í skurðinum, sem háspennulínan lá yfir hann. Bifreið stefnanda stóð þá 1.10 metra norðan við skurðbarminn. Trébrú, með handriði báðum megin, lá yfir skurðinn á móts við afturhjól bifreiðarinnar, en vestan brúar- innar, þ. e. þeim megin sem framhluti bifreiðarinnar var, voru járngrindur á báðum skurðbökkum um 80 em háar. Hlé hafði orðið á affermingu bifreiðarinnar, og beið stefnandi inni í bifreiðinni. Hjá honum var Óli Berg Kristdórsson. Búið var að festa gúmmíþéttinguna á pípuna, sem færa átti, og lengja taugina, og hékk pípan í henni við hlið bifreiðarinnar rétt ofan við jörðu. Þegar stefnandi fékk bendingu um að halda verkinu 1055 áfram, fór hann út úr bifreiðinni og brá höndum á stjórntæki kranans. Hugðist hann lyfta pípunni yfir járngrindina á skurð- bakkanum og láta pípuna síðan síga niður Í skurðinn vestan við brúna. Nær samstundis og hann hreyfði stjórntækin, mun krana- armurinn hafa komið við vestasta háspennustrenginn með þeim afleiðingum, að stefnandi fékk í sig rafstraum og féll til jarðar. Hlaut hann mikil brunasár, einkum á fætur og hendur, eins og nánar verður lýst hér á eftir. Lögreglulið og sjúkralið var kvatt á vettvang, einnig menn frá Rafveitu Akureyrar og Rafmagnsveitum ríkisins. Að tilhlutan lögreglunnar var ljósmyndari fenginn til þess að taka ljósmyndir af vettvangi. Atvik að slysinu voru síðan rannsökuð fyrir saka- dómi Akureyrar. Fulltrúa Öryggiseftirlits ríkisins mun ekki hafa verið tilkynnt um slysið, en skýrsla hans, gerð síðar, hefur verið lögð fram. Við atvikalýsingu hér að framan hefur verið stuðst við vætti vitna, skýrslu stefnanda og ljósmyndir af vettvangi. Verða vætti vitna fyrir sakadómi nú nánar rakin svo og framburður stefn- anda. Jóhann Ævar Jakobsson lögregluþjónn kom á slysstað ásamt öðrum lögreglumanni, stuttu eftir að slysið gerðist, og voru bruna- verðir þá að bera slasaða í sjúkrabifreið. Í skýrslu sinni lýsir lög- regluþjónninn vettvangi, eins og rakið er hér að framan. Hann segir, að kranabóman hafi verið í uppréttri stöðu og snert há- spennulínu, er liggur frá spennistöð og norður yfir Þingvalla- stræti, þegar hann kom á slysstað. Þá getur hann þess, að á krana bifreiðarinnar sé fótur, sem notaður sé til þess að halda bifreið- inni í skefjum, þegar kraninn er notaður. Fótur þessi gangi niður úr krananum og þrýstist á jörðina með vökvaþrýstingi. Fóturinn hafi ekki verið niðri, þegar hann kom á vettvang. Í skýrslu sína skráði lögregluþjónninn eftir Óla Berg Krist- dórssyni þannig: „Að sögn Óla sátu þeir tveir, Pálmi og hann, inni í bifreiðinni. Skömmu áður en þeir stigu út, gekk Pálmi frá bif- reiðinni, en við það rann hún áfram lítið eitt, og við það snerti bóma kranans háspennuvírinn. Þar sem hér er um að ræða háa bifreið, komu þeir ekki við bifreiðina samtímis jörð, er þeir stukku út. Er Pálmi tók á handföngum kranans til að vinna með honum, fékk hann í sig straum og féll til jarðar“. Fyrir sakadómi lýsti nefndur Óli atvikum á annan veg en hér greinir, eins og nánar verður rakið. Lögregluþjónninn staðfesti skýrslu sína fyrir sakadómi, og voru 1056 honum þá sýndar ljósmyndir, sem teknar voru á slysstað strax eftir slysið, en sömu myndir hafa verið lagðar fram í þessu máli. Gat hann þess þá, að búið hefði verið að slaka bómu kranans niður, áður en ljósmyndirnar voru teknar, en þeir lögregluþjón- arnir hefðu með aðstoð verkamanna fært bómuna aftur í þá stöðu, sem hún var í, þegar slysið varð, til þess að unnt væri að taka ljósmyndirnar. Óli Berg Kristdórsson vélamaður, 24 ára, kvaðst hafa komið að skurðinum laust fyrir klukkan 1700 til þess að moka ofan í hann með skurðgröfu. Hafi þá verið unnið við það að leggja pípur í skurðinn, og átti vitnið að bíða, þar til því verki lyki. Stefnandi hafi verið að koma pípu fyrir í skurðinum með lyftibúnaði bif- reiðar sinnar og verkamaður, Gunnar Gunnarsson, hafi sagt stefnanda til um, hvar koma átti pípunni fyrir. Þegar stefnandi hafi lokið við að koma pípunni fyrir, hafi hann kallað á vitnið og þeir farið inn í bifreið hans og rabbað þar saman um stund. Þegar kallað var til stefnanda, hafi hann farið út úr bifreiðinni, en vitnið kvaðst þá hafa fært sig yfir í bifreiðarstjórasætið og horft á stefnanda, þegar hann byrjaði að stjórna krananum. Hafi hann rétt verið búinn að grípa til stjórntækjanna og hreyfa þau, Þegar hann fékk rafstraum í sig. Virtist vitninu, að stefnandi „hyrfi í bláum loga“. Vitnið kvaðst ekki hafa fundið fyrir raf- straumi og hafi það þegar kastað sér út úr bifreiðinni hægra megin, en hurðin þar muni hafa verið opin. Það kvað stefnanda ekkert hafa hreyft bifreið sína, áður en slysið varð. Vitnið sagði, að pípan, sem stefnandi ætlaði að lyfta, hafi legið á jörðinni eða hangið í tauginni sem næst jörðu við afturhjól bifreiðarinnar, áður en stefnandi byrjaði að stjórna krananum. Stefnandi hafi orðið að lyfta pípunni yfir járngrindur, sem voru á skurðbakkanum, og muni kranabóman (armurinn) hafa rekist í vírana við það. Vitnið kvaðst halda, að stefnandi hafi ekki þurft að lyfta pípunum yfir járngrindurnar fyrr en í þetta skipti. Vitnið kvaðst ekki hafa veitt rafstrengjunum athygli fyrir slysið og ekki tekið eftir því, að stefnandi gætti sérstaklega að þeim, þegar hann vann verkið. Jóhann Aðalsteinsson flokkstjóri, 34 ára, gaf tvívegis skýrslu fyrir sakadómi, fyrst þann 29. júlí 1970. Kvaðst vitnið hafa stjórnað umræddu verki, sem unnið hafi verið á vegum stefnda, og hafi stefnandi unnið undir stjórn þess. Það hafi verið niðri í skurðinum ásamt tveim verkamönnum til þess að undirbúa pípu- 1057 lagninguna og framkvæma síðan verkið. Á skurðbakkanum hafi verið einn verkamaður, Gunnar Gunnarsson, sem leiðbeint hafi stefnanda, er hann lét pípurnar síga niður í skurðinn. Vitnið lýsti vinnutilhögun á þann veg, sem gert er í málavaxta- lýsingu hér að framan, en sagði, að stefnandi hefði ekki haft kranaarminn í lengstu stöðu, þegar hann lyfti pípunum af vöru- pallinum og lét þau síga niður á skurðbakkann. Hann hafi hins vegar lengt arminn, þegar hann lét pípurnar síga niður í skurð- inn, til þess að ná inn yfir hann. Vitnið kvaðst hafa rætt við stefnanda um hættu af rafstrengj- unum, áður en þeir komu að þeim. Hafi stefnandi ekki talið þá verða til trafala, þar eð hann mundi afferma pípurnar báðum megin frá, en ekki fara með kranaarminn upp á milli þeirra. Stefnandi hafi verið að lyfta fyrstu pípunni, eftir að bifreiðin var færð vestur fyrir rafstrengina, þegar slysið varð. Kvaðst það hafa séð, þegar hann byrjaði að lyfta pípunni, en ekki fylgst með því sérstaklega, enda upptekið við sína vinnu. Allt í einu hafi verkamaðurinn, sem var á skurðbakkanum, kallað og hafi þá slysið gerst. Vitnið kvaðst ekki vita til þess, að verkamaðurinn, sem að- stoðaði stefnanda, hafi fylgst með því, að kranaarmurinn snerti ekki rafstrengina, og kvaðst ekki hafa sagt honum að gera það. Vitnið sagði, að hægt hefði verið að lyfta pípunum af vörupall- inum og láta þær síga á jörðina við framenda bifreiðarinnar, áður en kranaarmurinn var lengdur. Þá hefði ekki þurft að lyfta kranaarminum: eins hátt í námunda við rafstrengina. Hilmar Henry Gíslason, yfirverkstjóri stefnda, 34 ára, kvaðst hafa haft á hendi yfirverkstjórn á staðnum, en flokkstjórinn, Jóhann Aðalsteinsson, stjórnaði framkvæmd verksins í smáatr- iðum. Kvaðst það hafa komið oft á vinnustað og litið á verkið. Slysdaginn hafi það komið þangað nokkrum sinnum og síðast um klukkan 1630 og þá staldrað við stutta stund. Hafi bifreið stefn- anda þá verið austar en þegar slysið varð. Vitnið kvaðst ekki hafa veitt háspennustrengjunum sérstaka athygli og því ekki varað stefnanda eða flokkstjórann við þeim. Það kvaðst hafa fyrir- skipað mönnunum, sem unnu Í skurðinum, að nota hjálma við vinnuna af hættu á grjóthruni úr bökkum skurðarins. Vitnið sagði stefnanda starfandi vörubifreiðarstjóra á Vöru- bifreiðastöðinni Stefni. Hafi það ávallt reynt að fá hann með bifreið sína til vinnu, þegar unnið hafi verið að verkefnum eins 67 1058 og því, er um var að ræða. Hafi stefnandi verið orðinn þaul- vanur við slík verk. Stefnandi hafi verið ráðinn á venjulegum taxta vörubifreiðarstjóra á eigin bifreiðum. Gunnar Jóhann Gunnarsson verkamaður, 15 ára, aðstoðaði stefnanda við affermingu bifreiðarinnar. Lýsti vitnið vinnutil- högun og atvikum að slysinu, eins og rakið er í málavaxtalýs- ingu hér að framan. Vitnið kvaðst hafa staðið á trébrúnni, sem lá yfir skurðinn, og horft á stefnanda við verk sitt. Vitnið tók fram, að í þann mund, sem slysið varð, hafi kona með barnavagn komið að brúnni og spurt, hvort hún kæmist þar yfir. Muni stefnandi hafa litið til konunnar, en um leið hafi slysið orðið. Vitnið kvaðst áður hafa tekið eftir því, að kranaarmurinn var mjög nærri háspennulínunni, og taldi, að stefnanda hafi einnig verið það ljóst, enda hafi hann verið búinn að vinna með kran- anum undir eða við austari strenginn. Það tók fram, að járn- grindur hafi ekki verið á skurðbakkanum austan brúarinnar og hefði því ekki þurft að lyfta pípunum eins hátt þar. Vitnið kvaðst ekki hafa fengið fyrirmæli um að leiðbeina stefnanda við verk hans. Það hafi og aldrei sagt honum neitt til, enda hafi hann séð vel til frá þeim stað, þar sem hann stóð við kranann. Svanbjörn Sigurðsson raftæknifræðingur, starfsmaður Rafveitu Akureyrar, kom á slysstað, skömmu eftir að stefnandi hafði verið fluttur á brott í sjúkrabifreið. Sagði vitnið, að kranaarm- urinn hafi þá snert vestasta háspennustrenginn og verið á milli hans og miðstrengsins. Hafi kranaarmurinn ýtt línunni til vesturs um 50 cm. Karl J. Kristjánsson lögregluþjónn og Ásgrímur Tryggvason, rafmagnseftirlitsmaður Rafmagnsveitna ríkisins, mældu hæð há- spennulínunnar frá jörðu. Í skýrslu þeirra segir: „Samanstendur raflína þessi af þremur strengjum, sem virðast vera í sömu hæð frá jörðu. Mældum við hæð undir miðstreng, þar sem bifreiðin A 166 er talin hafa staðið, er umrætt slys varð, og var hæðin þar 7.05 m. Var það um 18 m sunnan við næsta staur“. Ásgrímur Tryggvason gaf skýrslu fyrir sakadómi og sagði, að starfsmönnum Rafmagnsveitna ríkisins hafi ekki verið kunnugt um, að unnið væri með kranabifreið í nánd við háspennulínuna. Stefnandi gaf fyrst skýrslu fyrir sakadómi þann 7. október 1971. Lýsti hann vinnutilhögun, eins og rakið er í málavaxtalýsingu. Hann sagði, að ekkert hafi verið rætt við sig um, að hætta gæti stafað af háspennustrengjunum. Sjálfur hafi hann ekki hugað að 1059 strengjunum. Hann hafi þurft að fylgjast með pípunni, sem hann var að lyfta hverju sinni, og þess vegna muni hann ekki hafa tekið eftir strengjunum. Gunnar Jóhann Gunnarsson hafi stund- um sagt sér til, þegar hann lét pípu síga niður í skurðinn og sá ekki til botns vegna fjarlægðar bifreiðarinnar frá skurðinum. Hann kvaðst hafa ætlað að láta pípu síga niður vestan við áðurnefnda brú samkvæmt ósk flokkstjórans, þegar slysið varð. Hafi það verið fyrsta pípan, sem þar átti að fara. Hann mundi ekki, hvort hann hafði slakað pípu niður austan við brúna, á meðan bifreiðin stóð eins og þegar slysið varð. Hann hafi þurft að lyfta pípunni hærra en venjulega vegna járngrindarinnar á skurðbarminum og brúarinnar yfir skurðinn. Hann mundi ekki í hvaða hæð pípan var komin, þegar hann fékk rafstrauminn í sig, en sagðist hafa verið rétt byrjaður að lyfta henni. Stefnandi kvaðst hafa verið vanur að vinna áþekk verk og hafa oft unnið þau hjá stefnda. Stefnandi taldi, að hægt hefði verið að afferma bifreiðina með öðrum hætti en gert var. Hafi verið mögulegt að lyfta pípunum af vörupallinum, láta þær síga niður á jörðina til hliðar við fram- enda bifreiðarinnar, lengja í tauginni og slaka pípunum síðan niður í skurðinn. Hann sagði, að óþægilegra hefði verið að vinna verkið þannig vegna stöðu stjórntækja kranans og væri sjaldan unnið á þann hátt með lyftitækjunum. Jóhann Aðalsteinsson flokkstjóri og stefnandi komu aftur fyrir sakadóm þann 18. janúar 1972, og þá m. a. til samprófunar. Vitnið Jóhann ítrekaði þá, að það hafi sagt Gunnari Jóhanni að aðstoða stefnanda við verkið. Hafi það ætlast til þess, að hann segði stefnanda til, þegar hann léti rörin síga niður, ef stefnandi gat ekki séð niður í skurðinn vegna stöðu sinnar á skurðbakk- anum. Vitninu var kynnt synjun stefnanda fyrir það, að það hafi rætt við hann um hættu, sem stafað gæti af háspennustrengjunum. Sagði vitnið, að vinnuflokkur þess ásamt stefnanda hafi oft unnið við sams konar aðstæður og þarna voru og hafi stefnandi þá verið varaður við hættunni. Hafi yfirverkstjórinn, Hilmar Gíslason, brýnt fyrir þeim þessa hættu í þau skipti. Vitnið kvaðst ekki muna, hvort hann hafi gert það sérstaklega við þetta verk, og að at- huguðu máli var vitnið ekki visst um, að nokkuð hafi verið rætt um hættuna eða eftir henni tekið. Taldi vitnið fyrri framburð sinn um þetta geta stafað af því, að venjulega hafi verið rætt um hættuna við sams konar kringumstæður. 1060 Þá taldi vitnið, að vel gæti verið, að kranaarmurinn hafi alltaf verið í lengstu stöðu, á meðan verkið var unnið, en taugin úr honum hafi hins vegar verið framlengd. Stefnandi kvaðst muna, að kona hafi komið að göngubrúnni með barnavagn, stuttu áður en slysið varð, og spurt, hvort hún mætti fara yfir. Hafi hann beðið hana að bíða, þar til hann væri búinn að lyfta pípunni yfir brúna. Þetta atvik hafi ekki truflað sig við stjórn kranans. Stefnandi sagðist ekki minnast þess að hafa unnið undir vírum eða við sams konar kringumstæður í önnur skipti. Hann hafi því aldrei verið varaður við umræddri hættu. Hins vegar hafi hann oft verið varaður við því að fara tæpt á skurðbakkanum vegna hættu, sem stafað gæti af hruni hans. Við samprófun stefnanda og vitnisins ítrekaði stefnandi, að hann minntist þess ekki að hafa unnið undir línum áður. Það gæti þó verið, en í öllu falli hafi ekki verið um sams konar aðstæður að ræða. Umræddur skurður hafi verið óvenju djúpur og þess vegna hafi þurft að hafa kranaarminn eins langan og hægt var, en þess hafi ekki þurft venjulega. Vitnið kvaðst oft hafa unnið í skurðum undir línum, að vísu ekki háspennulínum, og þar sem stefnandi hafi oft unnið með sér, hafi það talið víst, að hann hafi einnig unnið við þær að- stæður. Það tók fram, að aðstæðurnar við spennistöðina hafi verið mun hættulegri en annars staðar, bæði vegna háspennulínunnar og dýptar skurðarins, en fyrir þá sök hafi þurft að sveifla bóm- unni hærra en ella. Stefnandi hefur gefið aðiljaskýrslu í málinu. Sagði hann, að bifreið sín hafi ekki færst til fyrir slysið og kranaarmurinn rekist í háspennustrenginn við það. Hann hafi verið búinn að lyfta pípunni og snúa krananum, þegar hann fékk rafstrauminn í sig. Kranaarmurinn hafi yfirleitt verið niðri á vörupallinum, þegar bíllinn var færður til. Hann sagði, að stuðningsfótur á krana bílsins hafi ekki numið við jörðu, þegar slysið varð. Fóturinn sé notaður til þess að styðja við bílinn, þegar þungum hlutum sé lyft. Hann hafi oft notað fótinn við þetta verk, en ekki alltaf. 111. Stefnandi heldur því fram, að slysið verði rakið til vangæslu þeirra starfsmanna stefnda, sem sjá áttu um framkvæmd skólp- s lagnarinnar, þar eð þeir hafi ekki gætt tilskyldra varúðarre 1061 við vinnu undir háspennuraflögn. Samkvæmt reglum um vinnu við háspennuvirki, tilkynning Rafmagnsetftirlits ríkisins 5. febrúar 1960, skuli taka spennu af háspennuhafahlutum, ef vinna þurfi hættulega nálægt þeim. Sé það ekki gert, skuli sá, sem ábyrgð ber á verkinu á vinnustað, gefa starfsmönnum nauðsynlegar upp- lýsingar um þá hættu, sem er samfara vinnunni, áður en vinna hefst. Vinnuna eigi að framkvæma undir stöðugri gæslu einhvers, sem kunnugur er háspennuvirkinu. Stefnandi hafi lotið stjórn starfsmanna stefnda um vinnustað og vinnutilhögun og fram- kvæmt verkið á hans ábyrgð. Beri stefndi því fébótaábyrgð á tjóni stefnanda. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að stefnandi hafi verið sjálfstæður atvinnurekandi við verkið. Hann hafi ekið eigin bif- reið og haft óskorað forræði yfir henni og tækjabúnaði hennar bæði í akstri og við notkun. Afskipti starfsmanna stefnda af fram- kvæmd stefnanda á þeim þætti verksins, er hann tók að sér, hafi verið fólgin í því að benda stefnanda á fermingarstað, hvaða farm hann ætti að taka þar, hvar hann ætti að afferma bifreiðina og jafnframt hvar á affermingarstað hann ætti að skila af sér hverri einingu farmsins. Um framkvæmd einstakra þátta í þeirri þjónustu, sem stefnandi átti að láta stefnda í té, hafi stefnandi haft algert forræði svo og veg og vanda, þ. á m. refsi- og skaða- bótaábyrgð, ef út af hefði brugðið um akstur bifreiðarinnar og notkun tækjabúnaðar hennar. Þá er því haldið fram, að stefnanda hafi sem atvinnurekanda og verktaka borið að rækja á eindæmi sitt og án sérstakra afskipta stefnda ákveðnar og brýnar varúðarskyldur, sem á honum hvíldu sérstaklega vegna þess tækjabúnaðar, sem hann réð yfir og stjórn- aði sjálfur. Starfsmenn stefnda hafi ekki haft tilefni til að beina athygli sinni að háspennulínunni, enda hafi framkvæmd verksis af þeirra hálfu á engan hátt snert hana. Enginn nauður hafi rekið stefnanda til þess að setja sig í þá hættu, sem raun ber vitni. Hann hafi ekki þurft að hafa krana- bómuna stöðugt í fullri lengd til þess að koma verkinu fram og hafi hann farið ranglega og óvarlega að í þessu efni miðað við aðstæður. Enn fremur hafi verið alger óþarfi fyrir stefnanda að staðsetja bifreiðina yfirleitt undir háspennulínunni. Þá hafi það verið stefnanda nærtækast að færa til járngrindurnar á skurð- barminum eftir þörfum. Stuðningsfótur kranans, sem eigi að vera mótvægi, hafi verið í lausu lofti. Sé greinilega um vanrækslu 1062 stefnanda að ræða í þessu efni, sem ástæða sé til að ætla, að kunni að hafa átt þátt í slysinu. Loks er því haldið fram, að tilvitnanir stefnanda í reglugerð um raforkuvirki og tilkynningar frá Rafmagnseftirliti ríkisins eigi hér ekki við. Þar sé greinilega fyrst og fremst um að ræða starfsreglur fyrir þá menn, er vinna á rafstöðvum, raforkuver- um og spennistöðvum og áþekkum vettvangi. IV. Dómurinn telur upplýst, að slysið hafi gerst með þeim hætti sem rakið er í málavaxtalýsingu og þannig, að kranaarmurinn hafi fyrst snert háspennustrenginn, eftir að stefnandi greip um stjórntæki kranans og byrjaði að lyfta pípunni. Svo sem lýst er hér að framan, starfaði stefnandi á Vörubif- reiðastöðinni Stefni, og átti hann sjálfur kranabifreiðina A 166. Réð yfirverkstjóri stefnda hann til verksins, og fékk hann greiðslu fyrir samkvæmt gjaldskrá vörubifreiðarstjóra. Af gögnum málsins verður ráðið, að það verk, sem stefnandi annaðist, var einungis lítill hluti þess verks, sem stefndi vann að, og telst hafa verið ósjálfstæður þáttur í því. Þannig naut stefnandi aðstoðar og leiðbeininga starfsmanna stefnda við verk sitt og þykir hafa lotið verkstjórn verkstjóra og flokksstjóra stefnda. Samkvæmt þessu verður ekki litið svo á, að stefnandi hafi verið sjálfstæður verktaki við umrætt verk, þótt fallast megi á, að hann hafi haft forræði um akstur bifreiðar sinnar og notkun tækjabúnaðar hennar. Eins og málið liggur fyrir, virðist mega rekja slysið til þess, að hvorki verkstjórar stefnda né stefnandi hafi vitað um há- spennustrengina, sem lágu yfir vinnusvæðið, eða að þeir hafi ekki gefið gaum að þeirri hættu, sem af strengjunum stafaði. Ósannað er, að floksstjóri stefnda hafi varað stefnanda við hættunni, og sýnt er, að engar varúðarráðstafanir voru gerðar af hálfu stefnda til þess að draga úr því hættuástandi, sem skapaðist, þegar unnið var með kranabifreið undir eða í námunda við háspennustreng- ina. Þótt fallast megi á það með stefnda, að tilkynning Rafmagns- eftirlits ríkisins nr. 32 frá 5. febrúar 1960, sbr. nú reglugerð um raforkuvirki nr. 264/1971, kafla 3, 2. gr. 490, eigi ekki beinlínis við hér, verður talið, að verkstjórar stefnda hafi átt að vita um háspennustrengina og þeim borið að gefa stefnanda upplýsingar 1063 um þá hættu, sem af þeim stafaði, og eftir atvikum gera ráð- stafanir til þess að draga úr þeirri hættu eða koma í veg fyrir, að hættuástand skapaðist, sbr. meginreglu 5. gr. laga nr. 23/1952 um öryggisráðstafanir á vinnustöðum. Telur dómurinn, að í sjálfu sér hafi verið auðvelt að haga verkinu á hættusvæðinu á annan og hættulausan veg, t. d. með því að láta rörin síga niður í skurð- inn með handafli, þótt gera megi ráð fyrir, að verkið hefði unnist hægar með þeim hætti. Loks þykir mega hafa í huga, þótt ekki hafi verið reifað í málinu, að sýnt er, að unnið hafði verið á veg- um stefnda undir háspennustrengjunum með tækjum, þegar skurð- urinn var grafinn, og verður að gera ráð fyrir, að þá hafi skapast svipað hættuástand og þegar slysið varð. Svo sem hér hefur verið rakið, telur dómurinn, að verkstjórar stefnda hafi ekki sýnt næga aðgæslu við framkvæmd og stjórn verksins, þannig að slysið og tjón stefnanda megi að nokkru rekja til þess aðgæsluskorts þeirra. Af þessum ástæðum er stefndi skaðabótaskyldur vegna tjóns, sem af slysinu hlaust. Óumdeilt er, að stefnandi hafði reynslu að baki af notkun oft- nefndrar kranabifreiðar, og samkvæmt frásögn yfirverkstjór= stefnda var hann þess vegna ráðinn til starfsins. Mátti stefnanda því vera ljóst, hvað bar að varast til þess að forðast slys á mönn- um og skemmdir á munum eða mannvirkjum af notkun kranans. Þótt ósannað sé, að stefnandi hafi vitað um, að háspennustrengir lágu yfir bifreið hans, átti hann að vita um strengina og eftir öllum kringumstæðum mátti honum jafnframt vera ljóst, að um háspennustrengi var að ræða. Jafnframt hefði honum borið að gæta ítrustu varkárni, þegar hann vann í námunda við strengina. Eins og rakið er í málavaxtalýsingu, varð hlé á affermingu bif- reiðarinnar fyrir slysið. Sýnist stefnandi þá hafa haft tækifæri til þess að athuga allar aðstæður og gera varúðarráðstafanir, áður en hann hélt verkinu áfram. Samkvæmt framangreindu þykir stefnandi alls ekki hafa sýnt þá aðgæslu við starf sitt, sem búast mátti við af honum, þótt dómurinn telji, að hann hafi að öðru leyti unnið verk sitt á eðli- legan hátt. Á stefnandi því einnig sök á tjóni sínu, og eftir at- vikum þykir rétt að skipta sök þannig, að stefndi bæti tjón hans að hálfu, en sjálfur beri hann það að hálfu. V. Kröfur stefnanda sundurliðast þannig: 1. Örorkutjón sr ær a Kr 5.550.644 1061 = dagpeningar Tryggingarstofnun- ar ríkisins .. .. .. .. .. .. .. kr. 75.148 = örorkulífeyrir .. .. .. .. .. .. — 509.677 kr. 584.825 Kr. 4.965.819 2. Bætur fyrir þjáningar, óþægindi og lýti .. .. — 1.000.000 Kr. 5.965.819 Samkvæmt kröfugerð stefnanda er stefnufjárhæð kr. 20 hærri en sundurliðun á kröfum hans sýnir. Um 1. Stefán Guðnason læknir hefur metið örorku stefnanda. Í mats- gerð hans, dagsettri 17. febrúar 1972, segir m. a.: „Slasaði varð fyrir háspenntum rafstraumi við vinnu sína og var fluttur tafarlaust í F.S.A., þar sem hann dvaldi til 24/7 1970, er hann var fluttur í Landspítala, þar sem hann dvaldi til 10/12 1970 vegna afleiðinga þessa slyss. Fyrir liggur vottorð frá F. S. A. Handlæknisdeild, dags. 20/4 1971, svohljóðandi: „Vegna Pálma Geirs Jónssonar, f. 28/3 1946, Oddeyrargötu 23, Akureyri. Kom á F.S.A. 13/7 1970. Hann flytzt á H.deild Land- spítalans skv. viðtali við Árna Björnsson þann 24/7 1970. 15/7 1970: Aðgerð: Sjúklingur fékk í gegnum sig háspennu- straum. Á höndum hefur hann nokkrar litlar, en mjög djúpar necrosur, þó virðast allar tauga- og sinafunctionir vera eðlilegar. Ástæða virðist því vera til að ætla, að hann geti fengið full not af höndum sínum í framtíðinni. Fæturnir eru öllu verr farnir. Fjórar laterölu tærnar á hægra fæti virðast vera algjörlega steikt- ar og einnig stór hluti af ristinni á hægra fæti. Á vinstra fæti er það stóra táin, sem hefur farið verst út úr því. Einnig eru all- stórar blöðrur á báðum ristum og einnig á iljum. Augljóst er, að maðurinn kemur til með að missa talsvert af tám og stóra húð- secta á báðum fótum. Það er erfitt að segja Í dag, hvað verður líf- vænlegt, og hvað ekki, og þess vegna ákveður maður að með- höndla sjúkling conservativt og bíða eftir því, að demarkations línur komi fram. Seinna verður nauðsynlegt að klippa burt dauða vefi, láta sárin hreinsa sig og síðan transplantera. Augljóst vanda- mál í dag er þó, að armbandsúrið á vinstri hendi hefur brennt hringlaga necrosu í húðina, sem herpir saman og stasar, og komið 1065 hefur allmikið oedem á vinstri hendi. Því er í dag, þ. 15/7 “70, gerð excision af necrosu á vinstri framhandlegg. Maður sker burt þessa hringlaga necrosu, sem virðist aðeins vera bundin við húðina. Það virðist þegar í stað sem stasaáhrifum sleppi. Maður leggur vaselingrisju og umbúðir og hengir hand- legginn í lyfti fyrsta dægrið. 21/7 1970: Augljóst mun nú vera, að nokkur infection mun vera komin í sárið. Rétt þykir nú að athuga þetta allt saman og þá helzt í svæfingu. Því er í dag, þ. 21/7 1970, gerð skipting um- búða og sérarecisio á v. handlegg og fótum. Fyrst er skipt á vinstri handlegg. Sárið er hreint og granuler- andi. Síðan er litið á fæturna. Augljóst er, að þegar verður að amputera fjórar lateröðlu tærnar á hægra fæti og stóru tána á vinstra fæti. Sennilega verður að klippa burtu allmikið af húð á báðum ristum. Þó eru demarkationslínurnar ekki nógu greini- legar ennþá til þess að maður vilji leggja í þetta í dag. Maður lætur sér því nægja Í dag að klippa burtu allar blöðrur og laust skinn, sem maður sér. Tekið er í næmispróf frá grefti í blöðr- unum. Settar umbúðir á fæturna og vaselíngrisjur, sem skipta ber um tvisvar á dag. Rannsóknir 14/7 1970: Protein 6,9 g%, Cl. 108, K.48, Na. 145. Sökk 18 mm, Hb. 15.8. Hvít blk. 14.850, H. erit 47 vol. %, þvag PH, 5,0, AS -, Microscopia: rauð 0—1, hvít 0—1. 1—2 eyl. Næmispróf úr sárum: St. coccus aureus næmur fyrir Pencillini, erythromycini, ampicilini, methicilini og kanamycini. Sjúklingur var settur á inj. pencillini 2 millj.>4“. Slasaði kom til undirritaðs til skoðunar 13/3 1970. Slysa- og sjúkrasaga hans er nánast samhljóða því, sem áður er skráð. Skoðun leiðir eftirfarandi í ljós. Hægri fótlimur: Fótinn vantar neðan miðs leggjar. Var numinn burtu. Hann gengur á bráða- birgðagervifæti. Vinstri fótlimur: Það vantar 1., II. og III. tá, sem teknar voru af. Það eru brunaör á rist og il, og er húðin yfir þeim bláleit og þunn, en þetta er nánast gróið, þótt enn þurfi að hafa umbúðir til hlífðar, þar eð húðin þolir ekkert hnjask. Hægri handlimur: Það eru brunaör á þumalfingri og vísifingri, einnig lófamegin á framhandlegg. Slasaði getur svo sem ekkert beygt þumalfingurinn. Baugfingur er dálítið boginn og réttist ekki alveg í fremsta lið. Vinstri handlimur: Það er breitt hringör fyrir ofan úlnlið og einnig langör. Skyntruflun er í 1. til III. fingri, hita, kulda-, snerti- og sársaukaskyn er truflað. Slasaði kom á ný til undirritaðs 3/9 1971. Ástand er nánast óbreytt. Slasaði hefur feng- 1066 ið nýjan gervifót, en ekki er enn fengin reynsla fyrir, hvernig hann reynist. Slasaði vinnur nú með skurðgröfu vaktavinnu á móti öðrum frá því 1/7 1971. Fyrir liggur vottorð Árna Björnssonar læknis, Rvík, dags 25/10 1971, svohljóðandi: „Pálmi Geir Jónsson, f. 28/3 1946, til heimilis að Oddeyrar- götu 23, Akureyri, var lagður inn á handlæknisdeild Landspítal- ans hinn 24/7 1970 vegna afleiðinga þess, að hann hafði brennst á háspennustraumi hinn 13. s. m. Við skoðun er ástandi lýst þannig: Hringlaga brunasár á vinstri úlnlið, og hefur verið hreinsað upp úr því sári. Rétt ofan við þetta sár var alldjúpt gat, ca 3 em í þvermál, og nær það greinilega inn í vöðva. Á hægri hendi eru brunasár á þumalfingri frá miðjum proximal phalangs og fram á góm, og er þar greinilega um djúpan bruna að ræða. Þá eru djúp brunasár á gómi löngutangar og baug- fingurs, en lítið grunnt brunasár radialt á litlafingri. Brunasár eru einnig á framhandleggnum, en þau virðast grunn. Á fótum er ástand þannig, að á hægra fæti er húðin á dorsum pedis og upp fyrir ökla greinilega brunnin og necrotisk, og allar tær nema stóratá eru gangrenusar. Drepið eða sárið nær rétt yfir á tá- bergið, og auk þess er grunnt sár, ca 2X3 cm í þvermál, á ilinni. Brunasárið nær yfir á öklann og aftur fyrir hann, og þar að auki er djúpt brunasár yfir Achilliessininni. Talsverð infection er í kringum þetta sár og sellolitis, en ekki áberandi oedem í kálfan- um sjálfum eða fótleggnum. Vinstra megin er stóra táin gang- renos, auk þess önnur tá og hluti af þeirri þriðju, og nær gang- renið þar upp undir öklann dorsalt, en auk þess er djúpt sár undir táberginu sjálfu, ca 3X4 cm í þvermál. Hinn brenndi vefur virðist, að minnsta kosti hvað húðina snertir, vera allvel afmarkaður. Meðan slasaði var hér á sjúkrahúsinu, voru gerðar á honum eftirfarandi aðgerðir: Hinn 27/7 1970 var gerð revisio ambustione, en þá voru brunasárin hreinsuð og metatarsalbein I1—V. amputer- uð ásamt tilheyrandi tám. Stóra táin og II. og Ill. tá á vinstra fæti voru amputeraðar, en að öðru leyti voru aðallega hreinsaðar upp og skafnar burtu necrosur. Hinn 4/8 var gerð redressatio, og þ. 13/8 var gerð amputatio cruris dx. um það bil 15 cm neðan við hnéliðinn, þar eð sjúklingur hafði greinilega sepsis einkenni frá þeim fæti, og gangren hafði breiðst út. Hinn 29/10 var síðan gerð transplantatio cutis, og hinn 4/11 1970 var gerð krossfingurs flipaplastic og húðtransplantatio, og hinn 23/11 1970 var tekinn sundur krossfingursflipi. 1067 Slasaði útskrifaðist síðan til Akureyrarspítala hinn 10/12 1970. Við brottförina er ástandi lýst þannig: 24 ára gamall karlmaður, sem lagður er inn vegna afleiðinga af miklum rafmagnsbruna. Var um að ræða djúpan rafmagnsbruna á fótum og höndum. Á meðan sjúklingur lá hér, var gerð excisio á brunasárunum. Am- þutatio á I, II. og III. tá á vinstra fæti og amputatio á hægra crus, en auk þess var gerð aðgerð til þess að laga hægri þumal- fingur vegna brunans. Sjúklingur hefur nú fengið gervifót og sérstakan skó til að ganga á, og virðist hann fara vel á stað. Ekki er hægt enn að segja um, að hve miklu leyti sjúklingur verður endurhæfður til síns fyrra starfs“. Ályktun: Það er um að ræða 25 ára gamlan bílstjóra, sem slas- aðist við vinnu sína fyrir 1 ári og 312 mánuði. Hann hlaut mikinn bruna af háspenntum rafstraumi á öllum útlimum. Hann dvaldi í sjúkrahúsum samfleitt í 5 mánuði af þessum sökum. Slasaði var talinn óvinnufær í tæpt ár frá slysdegi, og eftir það telst starfsgeta hans mikið skert varanlega. Varanlegar afleiðingar slyssins eru þær, að slasaði hefur misst hægri fót um 15 em neðan við hné og 1., II. og III. tá vinstri fótar. Auk þess eru 2 fingur á hægri hendi bæklaðir, skyntruflun á 1 — TII. fingri vinstri handar, og nokkur brunaör hefur hann til baga og óþæginda að ótöldum lýtum. Ekki er gert ráð fyrir frekari bata en fenginn er á afleiðingum slyssins, og þykir því tímabært að meta nú þá tímabundnu og varanlegu örorku, sem slasaði telst hafa hlotið af völdum þessa slyss, og telst hún hæfilega metin sem nú greinir: Frá slysdegi í l ár .. .. .. .. 100% Eftir það varanlega .. .. .. .. 60%“. Á grundvelli þessa örorkumats áætlaði Þórir Bergsson trygg- ingafræðingur örorkutjón stefnanda, fyrst þann 28. febrúar 1972. Í þeirri álitsgerð hans segir m. a.: „Pálmi er sagður fæddur 28. marz 1946 og hefur því verið 24 ára á slysdegi. Áætlun vinnutekna og vinnutekjutaps. Samkvæmt ljósritum af skattframtölum Pálma árin 1968—-1970 hafa vinnutekjur hans þrjú heilu almanaksárin fyrir slysið verið: Árið 1967.. .. ... .. ... kr. 285.275.55 — 1968...... .... — 268.776.00 — 1969.......... — 359.965.50 1068 Tekna þessara hefur Pálmi aflað sem vörubílstjóri á eigin bílum. Ég hef umreiknað þær til kauplags á slysdegi og síðan sam- kvæmt breytingum á 6. taxta Verkamannafélagsins Dagsbrúnar fram til 1. des. 1971 og síðan samkvæmt 4. taxta Dagsbrúnar, en sá taxti gildir fyrir stjórn vörubíla — ' til 12 tonna. Reiknað er með þeim breytingum, sem þegar er samið um og koma til fram- kvæmda 1. júní n. k. og 1. marz 1973, svo og hækkun vegna breyt- inga á vísitölu 1. marz n. k. Ekki er gert ráð fyrir, að stytting dagvinnutímans í 40 stundir á viku valdi hækkun ársvinnutekna, þótt hugsanlegt sé, að sú breyting fjölgi árlegum eftir- og/eða næturvinnustundum. Þannig áætlaðar vinnutekjur eru sýndar í næstu töflu. Þar sést einnig áætlað vinnutekjutap, þegar gert er ráð fyrir, að varanlega vinnutekjutapið sé 60% af áætluðum vinnutekjum frá slysdegi, en tímabundna tapið 40% af þeim í 1 ár frá slysdegi“. Áætlaði tryggingafræðingurinn örorkutjón stefnanda vegna tímabundinn- ar örorku kr. 169.883 og vegna varanlegrar örorku kr. 4.438.868, eða samtals kr. 4.608.751. Síðan segir í álitsgerð hans: „Frádráttur. 1. Pálmi hefur fengið greidda dagpeninga frá Tryggingastofnun ríkisins fyrir tímabilið frá 21. 7. 1970 til 30. 6. 1971 kr. 77.778.00. Verðmæti þeirra á slysdegi er kr. 75.148.00. Einnig á Pálmi rétt á Öörorkufé — 70% af fullum örorkulífeyri til 67 ára aldurs. Þessi lífeyrir nemur nú árlega kr. 54.331.00, Verð- mæti hans á slysdegi reiknast mér nema kr. 509.677.00. 2. Ekki hefur verið athugað, hver eðlileg lækkun verðmætis vinnutekjutaps er vegna skattfrelsis bóta. Athugasemd. Af skattframtölum sést, að árið 1968 hafa Pálma verið áætlaðar tekjur í viðbót við það, er að framan greinir, kr. 60.000.00, og árið 1969 kr. 50.000.00. Ef þessar upphæðir eru reiknaðar með sem vinnutekjur, verða áætlaðar vinnutekjur og vinnutekjutap svo og verðmæti vinnutekjutaps 11.7% hærra en að framan greinir. Reiknigrundvöllur. Við útreikninginn hef ég notað 7% vexti p. a, dánarlíkur ís- lenzkra karla samkvæmt reynslu áranna 1951—1960 og líkur fyrir missi starfsorku í lifanda lífi samkvæmt sænskri reynslu“. Þann 26. ágúst 1973 áætlaði tryggingafræðingurinn örorkutjón stefnanda að nýju og segir Í álitsgerð sinni: „Í útreikningi, dags. 28. febr. 1972, reiknaði ég út örorkutjón 1069 Pálma Geirs Jónssonar. Síðan hafa orðið mjög miklar hækkanir á kauptöxtum vörubílstjóra, sem annarra stétta, vegna hækkana á kaupgreiðsluvísitölu. Einnig voru vörubílstjórar hækkaðir úr 4. taxta í 5. taxta 8. apríl 1972. Þér æskið því nýs útreiknings á tjóni hans. Áætlun vinnutekna og vinnutekjutaps verður nú, þegar tekið er tillit til hækkana, sem verða 1. sept. n. k.: Áætlaðar Áætlað vinnutekjutap. vinnutekjur: Tímabundið: Varanlegt: 1. árið eftir slysið kr. 439.710.00 kr.175.884.00 kr. 263.826.00 2. árið eftir slysið — 507.966.00 — 304.780.00 3. árið eftir slysið — 602.143.00 — 361.286.00 4. árið eftir slysið — "T15.005.00 — 429.003.00 Síðan árlega — 116.796.00 — 430.078.00 Verðmæti þessa vinnutekjutaps reiknast nema á slysdegi: Vegna tímabundinnar örorku... .. kr. 169.883.00 Vegna varanlegrar örorku .. .. .. — 5.380.761.00 Samtals kr. 5.550.644.00 Um reiknigrundvöll og aðrar forsendur, sem máli skipta, vísast til fyrri útreiknings“. Tryggingafræðingurinn áætlaði örorkutjón stefnanda enn þann 4. júní sl. og tók þar tillit til kaupgjaldshækkana, breytinga á lífeyri samkvæmt lögum um almannatryggingar og vaxtabreyt- inga. Áætlaði hann tímabundið örorkutjón stefnanda eins og áður, en varanlegt örorkutjón kr. 5.837.041, eða samtals kr. 6.006.924. Verðmæti lífeyris, sem stefnandi ætti rétt á frá Tryggingastofnun ríkisins, áætlaði hann kr. 1.042.927. Stefnandi byggir fjárhæð þessa kröfuliðs á líkindareikningi tryggingafræðingsins, sem gerður var 26. ágúst 1973, og bendir á, að ekki eigi að koma til lækkunar á þessum lið vegna þess, hve langt sé liðið, síðan sá útreikningur var gerður, og þegar höfð sé hliðsjón af síðasta útreikningi. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið sem allt of háum. Mikl- ar líkur séu til þess, að stefnandi geti gegnt sínu fyrra starfi þrátt fyrir örkuml sín, og alveg hafi verið ótímabært að meta örorku hans, fyrr en það verði séð til hlítar. Þangað til geti örorkumat 1070 alls ekkert sönnunargagn orðið um raunverulega skerðingu á möguleikum stefnanda til tekjuöflunar. Lagt hefur verið fram vottorð skattstjóra Norðurlandsumdæmis eystra um nettótekjur stefnanda árin 1970 til 1973. Nettótekjur skattárið 1973 voru gefnar upp með fyrirvara um breytingu, þar sem endurskoðun skattframtals stefnanda var ekki lokið að fullu. Samkvæmt vottorðinu hafa nettótekjur stefnanda stöðugt farið vaxandi á nefndum árum, voru kr. 267.100 skattárið 1970, en kr. 2.987.200 skattárið 1973. Þótt sýnt sé, að stefnandi hafi haft háar tekjur, eftir að hann varð fyrir slysinu, er ljóst, að hann hefur hlotið mjög mikla ör- orku, eins og í örorkumati er rakið. Samkvæmt þeim gögnum, sem fram hafa verið lögð um örorku stefnanda og áætlanir tryggingafræðings um tjón hans af slysinu, þykir rétt að meta tjón hans samkvæmt þessum kröfulið kr. 4.400.000. Um kröfulið 2. Stefndi hefur mótmælt þessum kröfulið sem allt of háum. Sjúkrasaga stefnanda hefur að nokkru verið rakin hér að framan, en að öðru leyti hefur hann lýst henni hér fyrir dómi. Kvaðst hann þá ekki hafa gengist undir læknisaðgerð, eftir að hann útskrifaðist af sjúkrahúsi, en hann biði þess að leggjast inn á Landspítalann, þar sem flytja ætti til skinn á fótum hans vegna opins sárs á vinstra fæti. Einnig þyrfti að framkvæma aðgerð á vinstri handlegg vegna sárs, sem hann hlaut þar eftir arm- bandsúr. Þegar litið er til hinna miklu meiðsla, sem stefnandi varð fyrir, og afleiðinga þeirra, þykja bætur samkvæmt þessum kröfulið hæfilega ákveðnar kr. 700.000. Samkvæmt þessu telst heildartjón stefnanda kr. 5.100.000 (4.400.000 = 700.000). Ber stefnda að greiða stefnanda helming þess, eða kr. 2.550.000 ásamt vöxtum eins og krafist er í stefnu. Eftir þessum úrslitum ber stefnda að greiða stefnanda máls- kostnað, sem ákveðst kr. 200.000. Bogi Nílsson, aðalfulltrúi bæjarfógetans á Akureyri, kvað upp dóm þennan ásamt Aðalgeir Pálssyni rafmagnsverkfræðingi og Pétri Pálmasyni byggingaverkfræðingi. Dómsorð: Stefndi, bæjarstjórn Akureyrar f. h. Akureyrarkaupstaðar, greiði stefnanda, Pálma Geir Jónssyni, kr. 2.550.000 ásamt Nat uuu aðall 1071 71% ársvöxtum frá 13. júlí 1970 til og með 15. maí 1973 og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags og kr. 200.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 17. desember 1975. Nr. 65/1974. Sverrir Georgsson (Jón E. Ragnarsson hrl.) segn Vinnuvélum s/f og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f (Benedikt Blöndal hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Bifreiðar. Vátrygging. Vinnuslys. Skaðabótamál. Sýkna. Dómur Hæstaréttar. Hinn áfrýjaða dóm hefur kveðið upp Freyr Ófeigsson, hér- aðsdómari á Akureyri. Áfrýjandi áfrýjaði máli þessu með stefnu 29. mars 1974, að fengnu áfrýjunarleyfi 14. s. m. Krefst hann þess, að stefndu verði dæmdir til að greiða honum óskipt 2.000.000 krónur ásamt 7% ársvöxtum frá 21. júlí 1968 til sreiðsludags. Þá krefst hann þess, að stefndi Vinnuvélar s/f verði einn dæmdur til að greiða honum 5.127.337 krónur ásamt 7% ársvöxtum frá 21. júlí 1968 til greiðsludags. Enn fremur krefst áfrýj- andi málskostnaðar úr hendi beggja stefndu í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en áfrýj- andi, sem hafði gjafsókn í héraði til málssóknar á hendur stefnda Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f, hefur fengið gjaf- sókn hér fyrir dómi með bréfum dómsmálaráðuneytis 17. desember 1974 og 11. desember 1975. 1072 Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms. Þeir gera ekki kröfur um málskostnað fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. Eins og rakið er í héraðsdómi, slasaðist áfrýjandi, þegar lyftiarmur bifreiðarinnar A 861 féll á hann. Bifreiðin var þá kyrrstæð á vinnusvæðinu og hreyfill hennar ekki í gangi, en áfrýjandi og samstarfsmenn hans unnu að því að stytta arm- inn. Bifreiðin var því ekki í notkun, er slysið varð. Sam- kvæmt þessu og með skírskotun til í. gr. laga nr. 40/1968 getur áfrýjandi ekki reist kröfur sínar til skaðabóta á ákvæð- um 67. gr. og 69. gr. þeirra laga. Af sömu ástæðum er ekki hald í kröfum áfrýjanda á hendur stefnda Sjóvátryggingar- félagi Íslands h/f sem vátryggjanda bifreiðarinnar samkvæmt 70. gr. sömu laga. Áfrýjandi hefur eigi leitt sönnur að því, að slysið hafi orðið fyrir nein þau atvik, sem annars leiði til skaðabótaábyrgðar fyrir stefnda Vinnuvélar s/f gagnvart honum. Samkvæmt þessu ber að staðfesta niðurstöðu héraðsdóms. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin laun skipaðs talsmanns áfrýjanda, 80.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin laun skipaðs talsmanns áfrýjanda, Jóns E. Ragnarssonar hæstaréttarlögmanns, 80.000 krónur. Dómur bæjarþings Akureyrar 26. júní 1973. Mál þetta, sem tekið var til dóms 13. júní sl., hefur Sverrir Georgsson, Þórunnarstræti 125, Akureyri, höfðað hér fyrir dómi með stefnum, útgefnum "7. febrúar 1973, á hendur Vinnuvélum s/f, Akureyri, og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f, Reykjavík. Krefst stefnandi þess, að stefndu verði dæmdir til að greiða 1075 honum skaðabætur að fjárhæð kr. 7.127.337 með 7T% ársvöxtum frá 21. júlí 1968 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu eftir mati dómsins. Þar af er þess krafist, að stefndu verði in solidum dæmdir til greiðslu á kr. 2.000.000, en stefndi Vinnuvélar s/f einn dæmdur til greiðslu eftirstöðvanna. Stefndu krefjast sýknu af öllum kröfum stefnanda og að þeim verði dæmdur málskostnaður úr hans hendi eftir mati dómsins. Málavextir eru þessir: Sunnudaginn 21. júlí 1968 vann stefnandi ásamt bróður sínum, Guðmundi Georgssyni, og syni sínum Kristni, 17 ára að aldri, að því að stytta bómu kranabifreiðarinnar A 861, þar sem hún stóð á bersvæði nálægt Sandvík í Glerárþorpi á Akureyri, og var afl- vél hennar ekki í gangi. Kranabifreiðin var eign stefnda Vinnu- véla s/f, sameignarfélags stefnanda og bróður hans, Guðmundar Georgssonar, að hálfu til hvors. Krana þeim, er hér um ræðir, var komið fyrir á bifreiðinni aftan við stjórnhús hennar, og var hann knúinn með sérstakri aflvél. Bóma kranans, sam stytta átti, var samsett úr fjórum hlutum, sem boltaðir voru saman með fjórum boltum á hornunum. Bóm- unni var slakað niður og hún látin hvíla á járnbúkka, sem komið var fyrir undir næstfremsta hluta bómunnar, rétt framan við miðju hans. Síðan var fremsti hluti bómunnar tekinn af, og var við það verk notuð vörubifreið með lyftikrana. Síðan átti að taka næsta stykki úr bómunni á sama hátt. Slegið var stroffu á stykkið, og átti að hífa í hana með áðurgreindu lyftitæki vöru- bifreiðarinnar og færa síðan járnbúkkann undir næsta stykki neðan við á bómunni. Er búið var að slá stroffunni á bómuna, fór Guðmundur inn í vörubifreiðina til að hífa í hana, en stefnandi kom sér fyrir undir bómunni við samskeytin. Áður en Guðmundur hafði híft í stroffuna, sló stefnandi tvo neðri boltana úr samskeyt- unum með þeim afleiðingum, að bóman seig niður um samskeytin, en tveir boltar á efri hluta samskeytanna, sem eftir voru, mynd- uðu eins konar hjarir á samskeytin. Þegar bóman seig niður, lenti hún á stefnanda, sem var hálfboginn að vinnu sinni undir henni. Við það skaddaðist hryggur hans og mæna með þeim afleiðingum, að hann er lamaður neðan miðju og hefur átt við mikla vanheilsu að stríða síðan og er af lækni metinn 100% öryrki. Hefur stefn- andi höfðað mál þetta til heimtu bóta vegna slyss þessa og sundur- liðar tjón sitt þannig: 68 1074 1. Áætlað vinnutekjutap .. .. .. 2. 2. 2... 2. kr.6.021.126 2. Bætur vegna þjáninga, lýta og tölur á stöðu oghögum ..... -. 2. — 2.000.000 3. — örorkubætur frá "Tryggingastofnun ríkisins samkvæmt mati .. 2... 2... — B93.789 Alls kr. 7.127.337 Fébótaábyrgð stefndu rökstyður stefnandi þannig: Samkvæmt 67. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 sé þeim, sem ber ábyrgð á skráningarskyldu ökutæki, skylt að bæta tjón, sem hlýst á mönnum af ökutækinu. Ábyrgð eiganda ökutækisins sé hlutlæg, sbr. 1. mgr. 69. gr. umferðarlaga. Eigandi A 861 hafi verið Vinnu- vélar s/f, sameign stefnanda og bróður hans Guðmundar. Krani sá, er stefnandi vann við, sé hluti hins vélknúna ökutækis, en af hans völdum hafi tjón stefnanda orðið. Slys það, er stefnandi varð fyrir, sé því af hálfu stefnda Vinnuvéla s/f bótaskylt samkvæmt framangreindri reglu. Bifreiðin hafi verið ábyrgðartryggð hjá stefnda Sjóvátrygging- arfélagi Íslands h/f og samkvæmt vátryggingarskírteininu nái ábyrgðartryggingin til notkunar kranabifreiðar. Sé þar um að ræða rýmkaða vátryggingarskilmála, sem beri að skýra á þann veg, að notkun nái til hverrar athafnar, sem lýtur að krana bifreiðarinnar. Hinir sérstæðu hættueiginleikar kranabifreiðarinnar hljóti að ná til hverrar þeirrar notkunar krana hennar, sem leitt hafi til tjóns, og gildi þá fyrrnefnd regla 67. gr. umferðarlaga óskorað og leiði þetta af hinni hlutlægu meginreglu. Í þessu tilviki hafi verið unnið að styttingu kranans og séu hættueiginleikar tækisins jafnmiklir, þótt vélar þess séu ekki í gangi. Vátryggingarupphæð bifreiðarinnar hafi verið kr. 2.000.000 og beri stefndi Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f sólidariska ábyrgð með stefnda Vinnuvélum s/f að því marki. Meta beri starfsmönnum Vinnuvéla s/f til stórfellds gáleysis, að eigi voru við hafðar fullkomnari aðferðir við verkið en raun var á, og beri því stefndi Vinnuvélar s/f fébótaábyrgð á eftir- stöðvum kröfunnar samkvæmt almennum skaðabótareglum, en eigin sök stefnanda komi ekki til álita í málinu. Stefndu rökstyðja sýknukröfu sína þannig: Ljóst sé, að slys stefnanda hafi ekki stafað af notkun bifreiðar- snar er lerani var festur við. Bifreiðin hafi staðið kyrr, afl- innar, cr kraninn vd lall Sta0l10 , dili 1075 vél hennar hafi ekki verið í gangi og slysið ekki staðið í neinu sambandi við hættueiginleika bifreiðarinnar. Eigi því 67. gr. umferðarlaga alls ekki við í þessu máli. Þá mótmæla stefndu því, að um sé að ræða rýmkaða vátrygg- ingarskilmála fyrir bifreiðina sem kranabifreið, þannig að trygg- ing bifreiðarinnar taki til ábyrgðar á notkun krana, sem við hana kann að vera festur. Stefndi Vinnuvélar s/f hafi keypt lög- boðna ábyrgðartryggingu samkvæmt "70. gr. umferðarlaga fyrir kranabifreið sína hjá meðstefnda. Vátryggingunni hafi verið ætlað nákvæmlega það hlutverk, sem lögin gera ráð fyrir, hvorki meira né minna, og við það verði stefnandi að sætta sig. Ef samt sem áður yrði á rökstuðning stefnanda fallist, væru stefndu allt að einu ekki bótaskyldir samkvæmt 3. mgr. 67. gr. umferðarlaga, sem segir, að lækka megi fébætur eða jafnvel láta þær niður falla, ef sá, sem fyrir slysi eða tjóni varð, er meðvaldur þess eða meðábyrgur, en stefnandi sé hvort tveggja. Hann hafi valdið slysinu með ógætni sinni og átt tækið, sem hann vann við. Hann hafi vissulega orðið fyrir tjóni, en bótakröfunni beini hann í raun réttri að sjálfum sér og það valdi því, að krafan nær ekki að stefnast samkvæmt grunnreglum kröfuréttar, a. m. k. hvað snerti eignaraðild hans að Vinnuvélum s/f. Yrði ekki á framangreint fallist, sé samt eftir meginástæðan, hið stórkostlega gáleysi stefnanda, er hann losaði neðri boltana fyrst úr bómunni. Þessi ógætni sé svo mikil, að nægja mundi til að láta bætur alveg falla niður. Eins og að framan er rakið, var aflvél bifreiðarinnar A 861 ekki í gangi, þegar slysið varð, og bifreiðin var á engan hátt notuð við verk það, er unnið var að, heldur var önnur bifreið til þess notuð. Kraninn, sem unnið var við, var heldur eigi notaður við verkið, heldur var hann beinlínis andlag verksins. Það verður því á engan hátt talið, að tjónið hafi hlotist af notkun kranabif- feiðarinnar, sbr. 67. gr. og 68. gr. umferðarlaga. Ber þegar af þessari ástæðu að sýkna stefnda Sjóvátryggingar- félag Íslands h/f. Eins og að framan er rakið, eru stefnandi og stefndi Guðmundur Georgsson sameigendur Vinnuvéla s/f og bera óskipta ábyrgð á skuldbindingum þess. Þeir hafa báðir borið, að stefnandi hafi stjórnað verkinu í greint sinn og að Guðmundur hafi komið þar fram sem aðstoðarmaður hans. Kveðst stefnandi hafa gefið Guð- mundi fyrirmæli um, hvernig verkið skyldi unnið. Ekki er annað fram komið en að Guðmundur hafi hagað sér í samræmi við fyrir- 1076 mæli stefnanda við verkið. Ekkert er fram komið, sem bendir til þess, að bilun í tækjum hafi orsakað slysið. Guðmundur Georgsson skýrir svo frá, að þeir bræður hafi verið búnir að vinna svona verk undanfarin 12 ár og aldrei hafi neitt slys hent fyrr. Þeir hafi stytt og lengt bómuna á sama hátt að öðru leyti en því, að efri boltarnir voru alltaf slegnir úr fyrst. Með því að slá neðri boltana úr samskeytunum án þess að ganga fyrst úr skugga um, að búið væri að hífa í stroffuna til að halda bómunni uppi, þykir stefnandi hafa sýnt af sér mikið gá- leysi, en samkvæmt myndum af bómunni, sem teknar voru eftir slysið og frammi liggja í málinu, gat augljóslega ekki hjá því farið, að bóman sigi niður um samskeytin, ef ekki var búið að hífa í stroffuna, áður en boltarnir voru slegnir úr, en stefnanda átti að vera þetta fyllilega ljóst, einkum þar sem hann að eigin sögn hafði unnið á krönum að staðaldri síðan 1956— 1967. Að öllu framangreindu athuguðu þykir stefnandi ekki hafa við neinn annan að sakast um tjón sitt en sjálfan sig og verður því að bera það sjálfur. Verður því samkvæmt framansögðu einnig að sýkna stefnda Vinnuvélar s/f af kröfum stefnanda í máli þessu. Eins og öllum atvikum er háttað að máli þessu, þykir ekki óeðlilegt, að stefnandi leitaði dóms um réttarstöðu sína. Með þess- ari athugasemd þykir eftir atvikum rétt, að aðiljar málsins beri hver sinn kostnað af því. Með bréfi dómsmálaráðherra, dags. 6. desember 1972, var stefnanda veitt gjafsókn í málinu. Þykir gjafsóknarkostnaður stefnanda hæfilega ákveðinn kr. 80.000 og greiðist úr ríkissjóði. Þar af hljóti skipaður talsmaður hans, Ásmundur S. Jóhannsson héraðsdómslögmaður, kr. 50.000. Dómsorð: Stefndu, Vinnuvélar s/f og Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f, eiga að vera sýknir af kröfum stefnanda, Sverris Georgs- sonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, kr. 80.000, greiðist úr ríkis- sjóði. Þar af hljóti skipaður talsmaður hans, Ásmundur S. Jóhannsson héraðsdómslögmaður, kr. 50.000. 1077 Fimmtudaginn 18. desember 1975. Nr. 168/1975. Iðnaðarbanki Íslands h/f Félag íslenskra iðnrekenda og Landssamband iðnaðarmanna segn Borgarstjóranum í Reykjavík í. h. borgarsjóðs Reykjavíkur vegna Húsatrygginga Reykjavíkur. Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Ármann Snævarr, Einar Amalds. Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Kærumál. Frávísunardómur úr gildi felldur. Béttarverkun dóms. Dómur Hæstaréttar. Sóknaraðiljar hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 3. nóvember 1975, sem barst Hæstarétti 2. desember s. á. Krefjast þeir þess, að hinn kærði frávísunardómur verði úr gildi felldur og lagt verði fyrir héraðsdóm að dæma málið að efni til. Þá krefjast þeir kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilja. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða dóms og kæru- málskostnaðar úr hendi sóknaraðilja. Málsatvik eru rakin í hinum kærða dómi. Í máli þessu sækja sóknaraðiljar varnaraðilja um vátrygg- ingabætur vegna brunatjóns, sem varð á húseign sóknaraðilja 10. mars 1967. Kröfur sínar reisa þeir á matsgerð dóm- kvaddra manna, sem dagsett er 20. apríl 1967. Í hinum fyrri málum, sem lyktaði með frávísun, var eigi byggt á mats- gerð þessari, og hafa dómstólar eigi dæmt efnislega um kröf- ur sóknaraðilja í þessu máli. Eiga sóknaraðiljar rétt á að fá efnisúrlausn um kröfur sínar, byggðar á þeim málsástæð- um og gögnum, sem fram koma í málinu. Ber því að fella hinn kærða frávísunardóm úr gildi og leggja fyrir héraðs- dóm að taka málið til efnismeðferðar. Rétt er, að kærumálskostnaður falli niður. 1078 Það, athugast, að héraðsdómara bar að kveðja til dóm- starfa tvo sérkunnáftumenn um húsagerð. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er úr gildi felldur, og er lagt fyrir héraðsdóm að taka málið til efnismeðferðar. Kærumálskostnaður fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 31. október 1975. 1; Mál þetta er höfðað með stefnu, birtri 16. september 1974, og þingfest 17. september s. á. Þá fékk umboðsmaður stefnda frest til skila á greinargerð allt til 17. desember s. á., er greinargerð var lögð fram af hans hálfu. Var þá leitað sátta með aðiljum, sem síðan fengu sameiginlegan frest til öflunar gagna um óákveð- inn tíma. Undirritaður dómsformaður fékk málið til meðferðar 21. mars sl. Fyrirtaka málsins dróst vegna veikinda dómsfor- mannsins, mikilla anna hans svo og vegna réttarhlés. Í þinghaldi 24. október sl. leitaði dómurinn sáttar með aðiljum, sem síðan lýstu því yfir, að gagnaöflun væri lokið um frávísunarkröfu stefnda. Munnlegur málflutningur fór fram um þá kröfu í því þinghaldi, og var málið tekið til dóms eða úrskurðar. Stefnendur málsins eru Iðnaðarbanki Íslands h/f, Félag ís- lenskra iðnrekenda og Landssamband iðnaðarmanna, Reykjavík, en stefndi er borgarstjórinn í Reykjavík f. h. borgarsjóðs Reykja- víkur vegna Húsatrygginga Reykjavíkur. Dómkröfur stefnenda í efnishlið málsins eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum kr. 7.958.080.80 auk 8.5% árs- vaxta af þeirri fjárhæð frá 5. nóvember 1968 til 30. apríl 1973, 11.5% ársvaxta frá þeim tíma til 109. júlí 1974 og 15% ársvaxta frá þeim degi til greiðsludags svo og málskostnað að skaðlausu. Dómkröfur stefnda eru aðallega þær, að málinu verði vísað frá dómi, til vara, að stefndi verði sýknaður af kröfum stefnenda, og til þrautavara, að kröfur stefnenda verði aðeins að hluta teknar til greina, Þá krefst stefndi málskostnaðar úr hendi steinenda, hver sem úrslit málsins verða. Hér til úrlausnar er einungis krafa stefnda um frávísun máls- ins. Stefnendur krefjast þess, að frávísunarkröfunni verði hrund- 1079 ið. Hvorugur aðilja gerir málskostnaðarkröfu í þessum þætti málsins. II. Mál þetta er nú í þriðja sinn til úrlausnar hér fyrir dómi og hefur í hinum báðum tveim fyrri tilfellum verið vísað frá dóm- inum. Í málinu hafa verið lögð fram staðfest endurrit tveggja frá- vísunardóma í héraði og eins frávísunardóms í Hæstarétti auk fieiri skjala. Byggist málavaxtalýsing að meginstofni til á fram- lögðum dómsendurritum. Aðiljar hafa lýst því yfir með málflutn- ingsyfirlýsingu fyrir dóminum, að þeir telji allt, sem máli skiptir varðandi formhlið málsins, koma fram í nefndum gögnum. Málavextir eru þeir, að árið 1954 voru Húsatryggingar Reykja- víkur stofnsettar samkvæmt heimild í lögum nr. 25 frá 13. apríl 1954. Núgildandi vátryggingarskilmálar þeirra voru samþykktir í bæjarstjórn Reykjavíkur 20. október 1955. Samkvæmt þessu hafa öll hús í Reykjavík verið brunatryggð hjá Húsatryggingum Reykjavíkur, frá því þær tóku til starfa. Hinn 18. júní 1959 sótti Halldór H. Jónsson arkitekt vegna Iðn- aðarbanka Íslands h/f um leyfi til smíði skrifstofuhúss á lóðinni nr. 10B við Lækjargötu í Reykjavík. Var leyfi þetta veitt. Hinn 14. ágúst 1962 var smíði hússins svo langt komið, að þess var óskað, að það yrði metið brunabótamati. Húsið var í öndverðu metið á kr. 11.468.000, en matsfjárhæðin hækkaði síðan í samræmi við breytingar á verðlagi og vátrygg- ingarskilmálum og nam kr. 27.948.000 á árinu 1967. Þá er þess næst að geta, að Iðnaðarbanki Íslands h/f eignaðist með afsali, útgefnu 24. janúar 1964, lóðina nr. 12 A við Lækjar- götu í Reykjavík ásamt húsum þeim, er á lóðinni stóðu. Var hér um að ræða járnklædd timburhús. Aðfaranótt 10. mars 1967 kom upp eldur í framhúsinu að Lækj- argötu 12 A og magnaðist svo, að ekki varð við ráðið. Breiddist eldurinn út, og brann húsið til grunna svo og sambyggt timbur- hús, nr. 12 B, en húsið nr. 2 við Vonarstræti eyðilagðist af eld- inum. Eldurinn náði enn fremur að breiðast út í hús Iðnaðar- banka Íslands h/f, er rúður brustu á suðurhlið Þess, og snýst þetta mál um upphæð brunabóta vegna skemmda á því húsi, en stefnendur eru eigendur þess. Í stefnu er þess getið, að húsið sé sumpart í óskiptri sameign stefnenda, en sumpart skipt eftir hæðum. Segir um þetta svo í stefnu: „„... en óskiptri sameign í anddyri, stigum, lyftum og öðru, er telst óskiptileg sameign sam- 1080 kvæmt lögum og venju. Kjallari, 1. hæð, 2. hæð og 3. hæð svo og 5. hæð er eign Iðnaðarbanka Íslands h.f., en eigandi 4. hæðar að austurhluta er Félag íslenzkra iðnrekenda og að vesturhluta Landssamband iðnaðarmanna“. Er þetta í samræmi við afsal, dags. 24. ágúst 1964. Ekki kemur fram í málinu, að sameignar- samningur hafi verið gerður um eignina, en Í greindu afsali er hið selda talið 15.5% allrar húseignarinnar. Samkvæmt afsalinu hvílir sú kvöð á hinu selda, að Iðnaðarbanki Íslands h/f áskilur sér endurkaupsrétt, hvenær sem hann telur sig þurfa á hinu selda húsnæði að halda til starfsemi sinnar eftir 31. desember 1972. Við eldsvoðann 10. mars 1967 skemmdist húsið mjög mikið, án þess þó að rekstur Iðnaðarbanka Íslands h/f stöðvaðist. Hinn 22. mars 1967 óskuðu Húsatryggingar Reykjavíkur þess við yfirborgardómarann í Reykjavík, að hann dómkveddi sér- staklega tvo menn til að meta brunatjón á húseigninni að Lækjar- götu 10B, þar sem báðir hinir reglulegu matsmenn væru eign þessari sérstaklega tengdir. Í beiðni um dómkvaðningu var þess ekki getið sérstaklega, að neinum yrði gert sérstaklega aðvart um matið. Yfirborgardómari kvaddi þann 22. mars 1967 til matsstarfa þá Gunnar Magnússon húsgagnaarkitekt og Þorstein Hjálmarsson húsgagnasmíðameistara. Í dómkvaðningunni er þess óskað, að matsbeiðanda svo og formanni bankaráðs Iðnaðarbanka Íslands h/f sé gert viðvart, hvenær matið fari fram. Matsgerð hinna dóm- kvöddu manna er dags. 20. apríl 1967, og er niðurstaða hennar sú, að kostnaður „við það að koma húsinu í sama ástand og það var í fyrir brunann“ næmi samtals kr. 18.996.000. Húsatryggingar Reykjavíkur vildu ekki una þessu mati og óskuðu þess við yfir- borgardómarann í Reykjavík hinn 26. apríl 1967, að hann kveddi til 3 menn til að framkvæma yfirmat á brunatjóninu samkvæmt 23. gr. hinna almennu vátryggingarskilmála Húsatrygginganna. Magnús Thoroddsen borgardómari kvaddi svo hinn 3. maí 1967 þá Magnús Árnason múrarameistara, Magnús K. Jónsson trésmíða- meistara og Ríkharð R. Steinbergsson byggingaverkfræðing til að framkvæma yfirmatið. Yfirmatsmennirnir skiluðu matsgerð sinni 26. maí 1967, og varð niðurstaða þeirra sú, að tjónbætur væru hæfilega metnar á kr. 13.100.000. Við framkvæmd beggja þessara mata voru viðstaddir formaður bankaráðs Iðnaðarbanka Íslands h/f, Sveinn Valfells, og banka- stjórinn Bragi Hannesson svo og bankastjórinn Pétur Sæmundsen 1081 við undirmatið. Enginn þessara manna lét þess þá getið, að þeir hefðu ekki umboð allra húseigenda til að mæta við matið. Með bréfi, dags. 4. júlí 1967, óskar Iðnaðarbanki Íslands h/f þess við yfirmatsmennina, að þeir láti honum „í té sundurliðun á mati“ sínu, dags. 26. maí 1967, „varðandi brunatjón á húseign Iðnaðarbankans“. Hinar umbeðnu upplýsingar voru veittar 14. ágúst 1967. Hinn "7. september 1967 ritar Páll S. Pálsson hæstaréttarlög- maður í umboði Iðnaðarbanka Íslands h/f bréf til borgarlög- manns og mótmælir því, að yfirmatsgerðin hafi „nokkra þýðingu til ákvörðunar um bótaskylt tjón Iðnaðarbanka Íslands h.f. af völdum nefnds bruna, því þar hljóti að ráða raunverulegur kostn- aður samkvæmt reikningum til að koma húsinu aftur í nothæft lag, enda hafi engin greiðsla verið innt af hendi Húsatrygging- anna til þess að ljúka greiðsluskyldu trygginganna, eftir að yfir- matsgjörðin lá fyrir“. Í þessu bréfi er því og haldið fram, að engin greiðsla hafi þá verið innt af hendi vegna tjónsins. Af hálfu stefnda er þessari fullyrðingu mótmælt sem rangri. Hið rétta sé, að í samráði við stjórn Iðnaðarbanka Íslands h/f og fyrir eindregin tilmæli hennar hafi kr. 5.000.000 verið lagðar inn á sparisjóðsreikn- ing í bankanum strax 12. júlí 1967. Bætt hafi verið við þetta inn- legg tvívegis og einu sinni tekið út af reikningnum, en frá 13. september 1967 hafi staðið á reikningnum kr. 12.950.000. Stefndi bendir á það, að þessi greiðslumáti hafi verið á hafður vegna þess, að opinberri rannsókn vegna húsbrunans hafi enn ekki verið lokið, er þetta gerðist. Meðan svo var, hafi ekki þótt rétt að inna bótaféð fyrirvaralaust af hendi, enda ekki óhugsandi, að niðurstaða hinnar opinberu rannsóknar skerti bótarétt húseigenda að einhverju leyti. Til þess hins vegar að gera húseigendum samt ekki of erfitt fyrir hafi verið brugðið á það ráð að fela sparisjóðs- deild Iðnaðarbanka Íslands h/f varðveislu bótafjárins, þar til úrslit rannsóknarinnar lægju fyrir, og taka þá afstöðu til bóta- skyldu. Með þessu væri svo um búið, að húseigendur hefðu vá- tryggingarféð til afnota og ráðstöfunar við viðgerð brunaskemmd- anna, þó að formleg greiðsla hefði ekki átt sér stað. Hin opinbera rannsókn beindist m. a. að því, að hús stefnenda væri ekki reist í samræmi við reglur um brunavarnir, þar sem í raun hafi ekki verið eldvarnarveggur milli nýja hússins og timbur- hússins við hliðina á því, en þröngt sund á milli. Hinni opinberu rannsókn málsins lauk með því, að saksóknari ríkisins sótti fjóra 1082 menn til refsingar vegna brunans, en þeir voru allir sýknaðir af ákærunni með dómi sakadóms Reykjavíkur hinn 10. apríl 1968. Kveðst stefndi því hafa talið rétt að bæta tjónið með þeirri fjár- hæð, er stóð á sparisjóðsreikningnum í Iðnaðarbanka Íslands h/f, án þess að í því fælist nein viðurkenning á bótaskyldu hans, og af hálfu stefnda er því haldið fram, að skoða beri greiðsluna sem innta af hendi „ex gratia“. Með bréfi, dags. 5. nóvember 1968, viðurkennir Iðnaðarbanki Íslands h/f að hafa móttekið framan- greinda upphæð, en gerir fyrirvara um, „að þetta er á engan hátt viðurkennt sem lokagreiðsla“. Þá er þess enn fremur getið í bréfinu, að gerðar hafi verið ráðstafanir af hendi bankans og annarra eigenda hússins til þess að fá sannreynt, hvert bruna- tjónið sé. Hinn 5. nóvember 1968 ritar Páll S. Pálsson hæstaréttarlög- maður yfirborgardómaranum í Reykjavík bréf og fer þess á leit fyrir hönd Iðnaðarbanka Íslands h/f, Félags íslenskra iðnrekenda og Landssambands Iðnaðarmanna, að hann dómkveði 3 óvilhalla, sérfróða menn til þess, eins og segir í beiðninni, að: „1. Kynna sér matsgerð í málinu nr. 53/1967, gerða af Gunnari Magnússyni húsgagnaarkitekt og Þorsteini Hjálmarssyni verk- stæðisformanni hinn 20. apríl 1967, varðandi mat á brunatjóni að Lækjargötu 10B (nú Lækjarrgötu 12) í Reykjavík hinn 10. marz 1967 og á sama hátt: Að kynna sér svonefnda matsgerð í málinu nr. 67/1967, undir- ritaða 26. maí 1967 af Magnúsi Árnasyni, Magnúsi K. Jónssyni og Ríkharði Steinbergssyni, og að gefa sérfræðilega umsögn um möt þessi með hliðsjón af ósamræmi þeirra eftir að hafa aflað skýrslna hjá matsmönnulm fyrir dómi, ef með þarf, og eftir að hafa kynnt sér kostnaðarreikninga yfir viðgerðir hússins eftir brunann og eftir skoðun á viðgerðum, og þá einkum að rekja sérfræðilega þá galla, sem á síðari matsgerðinni reynast vera. 2. Að meta sjálfstætt að þessu athuguðu og fengnum skýrsl- um frá fyrirsvarsmönnum aðilja, hve mikið brunatjónið var miðað við ástand hússins eins og ætla má, að það hafi verið fyrir brun- ann, þannig að brunatjónið sé að fullu metið, en viðaukar eða breytingar til dýrleika séu ekki teknar með“. Þess er farið á leit, að matsbeiðanda svo og Páli Líndal borgar- lögmanni vegna matsþola, Húsatrygginga Reykjavíkur, sé tilkynnt um, hvenær mat skuli fram fara. Matsbeiðni þessari fylgdu ýmis skjöl og þar með matsgerðir þær báðar, er vikið er að hér að 1083 Í greinargerð, sem fylgdi beiðni þessari, er tekið fram, að með því að viðgerðir hafi farið fram og húseigendur þykist þess full- vissir, að yfirmatið sé fjarstæða, því að raunverulegir viðgerðar- reikningar sýni allt aðrar og hærri fjárhæðir, þá sé óhjákvæmi- legt að dómkveðja menn til þess að sýna fram á þá sérfræðilegu galla, sem á yfirmatinu séu, til þess að sannfæra Húsatryggingar Reykjavíkur og dómstóla, ef með þurfi, að niðurstaða þess mats verði eigi lögð til grundvallar, er meta skal brunatjónið. Fyrri liður matsbeiðnarinnar er á þessu byggður, þar sem að áliti stefnenda kunni þannig að fara, vegna þess að eigi hafi öll- um aðiljum verið gefinn kostur á að gæta réttar síns við matið, að það verði ekki á nokkurn hátt notað sem viðmiðun. Er til öryggis farið fram á það, að hinum nýju matsmönnum verði falið að meta sjálfstætt eftir að hafa kynnt sér viðgerðarreikninga og viðgerðir, hvað þeir telji hæfilegt að reikna tjónið að öllu með- töldu, en engu ofreiknuðu. Þann 22. nóvember 1968 dómkvaddi Hákon Guðmundsson yfir- borgardómari þá Braga Þorsteinsson verkfræðing, Braga Sigur- bergsson húsasmíðameistara og Jón Ólafsson húsgagnaarkitekt til þess að framkvæma hið umbeðna mat. Við dómkvaðninguna var mætt af hálfu aðilja máls þessa og þess óskað af hálfu stefnenda, að dómkvaðning færi fram samkvæmt beiðninni. Af hálfu Húsa- trygginga Reykjavíkur var því lýst yfir, að því væri ekki út af fyrir sig mótmælt, að útnefning matsmanna færi fram samkvæmt matsbeiðninni, en þessir fyrirvarar voru gerðir: 1. Að Iðnaðarbankinn einn væri vátryggjandi hússins gagnvart Húsatryggingum Reykjavíkur og fulltrúar hans hefðu komið fram sem slíkir við yfirmat eða sem umboðsmenn húseigenda allra, enda hafi svo jafnan verið við vátrygginguna. 2. Húsatryggingar Reykjavíkur áskilji sér allan rétt til þess að lýsa matið, sem hinir dómkvöddu matsmenn framkvæma, marklaust og þýðingarlaust. 3. Húsatryggingar Reykjavíkur taki fram, að allur kostnaður við umbeðið mat sé þeim óviðkomandi og áskilji sér rétt til þess að krefjast málskostnaðar svo og annars kostnaðar mats- þola vegna máls þessa og matsgerðar. Lögmaður matsbeiðenda mótmælti ofangreindum bókunum lög- manns matsþola sem röngum og þýðingarlausum. Síðastgreindu matsmennirnir skiluðu matsgerð sinni 22. febrúar 1969. Kemur fram í matsgerð þeirra, að þeir hafi fyrst boðað máls- aðilja til fundar þann 17. desember 1968 og hafi þá af hálfu mats- 1084 beiðanda verið mættir Páll S. Pálsson hæstaréttarlögmaður, Bragi Hannesson bankastjóri og Pétur Sæmundsen bankastjóri, en f. h. Húsatrygginga Reykjavíkur hafi verið mættur Ari Guðmundsson fulltrúi. Ari hafi látið þess í upphafi getið, að hann væri mættur til að vekja athygli á því f. h. Húsatrygginga Reykjavíkur, að þeir teldu sér þetta mat óviðkomandi. Þar næst hafi þeir Bragi Hannesson og Pétur Sæmundsen í fáum orðum gert grein fyrir viðgerð, endurnýjun og umbótum þeim, sem gerðar hafi verið á húsi Iðnaðarbankans. og sýnt því næst matsmönnum húsið. Matsmenn hafi síðan óskað eftir nánari gögnum í málinu og beðið um að fá í sínar hendur: 1. Teikningar, er gæfu til kynna ástand hússins fyrir og eftir brunann. 2. Skrá yfir viðgerðir þær, endurnýjanir og umbætur, sem gerðar hafi verið á húsinu. 3. Skrá yfir þær umbætur, sem leitt hafi til verðmætisaukn- ingar á húsinu. 4. Ljósmyndir, sem teknar hafi verið af húsinu, utan og innan, fyrir og eftir brunann, er gætu gefið til kynna ástand hússins á hvorum tíma. 5. Reikninga yfir kostnað við viðgerð, endurnýjun og umbætur á húsinu. 6. Skrá yfir þá iðnaðarmenn, er staðið hafi fyrir verkum við viðgerð hússins. Þann 7. janúar 1969 var annar fundur haldinn af matsmönnum í Iðnaðarbankahúsinu. Var þar mætt af hálfu matsbeiðanda. en ekki af hálfu matsþola. Þar voru lögð fram eftirfarandi gögn: 1. Skrá yfir viðgerðir, endurnýjanir og umbætur. 2. Skrá yfir kostnað vegna liðs 1, að öðru leyti lágu allir reikn- ingar frammi. 3. Skrá yfir umbætur, sem haft hafa í för með sér verðmætis- aukningu. 4. Ljósmyndir. 5. Skrá yfir verkfræðinga, arkitekta og meistara, er unnu við húsbygginguna. Bankastjórar buðu matsnefnd starfsaðstöðu í bankanum til að fara yfir alla reikninga vegna brunans. Þann 14. janúar 1969 héldu matsmenn enn fund í Iðnaðar- bankahúsinu, Lækjargötu 12. Voru þar mættir á fundi mats- 1085 nefndin og Halldór H. Jónsson arkitekt að ósk matsnefndar. Gerði Halldór grein fyrir endurbyggingu hússins. Lagðar voru fram byggingarnefndarteikningar af húsinu eins og það var fyrir brunann. Að lokinni greinargerð Halldórs var farið um húsið, það skoðað og borið saman við teikningar fyrir og eftir brunann. Hafist var handa um að yfirfara reikninga með það fyrir augum að flokka þá. Í matsbeiðninni er tekin upp greinargerð Halldórs H. Jónssonar arktitekts um endurbyggingu hússins að Lækjargötu 12 eftir brunatjónið. Matsmenn öfluðu teikninga, sem á vantaði, og báru saman teikningar af húsinu, eins og það var fyrir og eftir brunann. Eftir að þeir höfðu yfirfarið alla reikninga og fylgiskjöl varð- andi endurbyggingu hússins, gerðu matsmenn eftirfarandi yfirlit, þar sem byggingarkostnaður er flokkaður niður: „Trésmíði .. ... =. 2... kr. 8.433.644.00 Handrið, Héðinn h/t sr — 488.014.00 Loftkerfi .. .. .. .. .. 2... — 1.332.183.00 Akstur .. ... sr 718.300.00 Dverghamar h/f. Sg 953.512.00 Héðinn h/f, brelfiðgi Si að 585.745.00 Raflagnir .. .... 2. 2... — 1.654.310.00 Málning og veggfóður 2... 2. — 1.751.256.00 Stálumbúðir h/f, lampar .. .. — 581.071.00 Pípulögn .. .. ... .. .. ... .. — 2.248.439.00 Teppi... — 570.980.00 Öryggisgler .. .. .. .. .. .. — 293.896.00 Gler... — 340.582.00 Lyftur .. ..... 2 2... 2. — 1.993.313.00 Ráðgefandi aðilar. áð ið 0 á 459.840.00 Múrverk... .... ........ — 1.772.943.00 Rafha, álveggir.. .. .. .. .. — 423.463.00 Ýmsir reikningar... .. .. ... — 653.094.00 Alls kr. 24.614.585.00“ Í matsgerðinni segir síðan, að matsmenn hafi verið sammála um að leggja þessa tölu til grundvallar matinu. Við skoðun fylgi- skjala hafi komið í ljós ýmsir reikningar, sem matsmenn töldu óviðkomandi brunatjóni á húsinu. Hafi það aðallega verið reikn- 1086 ingar vegna húsgagnakaupa og annars búnaðar, sem ekki komi inn í brunatryggingu hússins. Reikningar þessir hafi samtals numið kr. 836.730, eins og fram kemur í yfirliti hér síðar. Auk þess hafi aðrir reikningar, sem sérstaklega séu tilgreindir í yfir- litinu, brátt verið felldir niður. Varðandi endurbyggingu hússins segir Í matsgerðinni, að ýmsu hafi verið breytt frá því, sem áður hafi verið, innréttingum reyk lyftu og lyftuhúsi bætt við, loftrásarkerfi mjög aukið o. fl., allt bendi í átt til verðmætisaukningar. Þessa verðmætisaukningu mátu matsmenn og draga hana frá upphaflegum endurbyggingar- kostnaði samkvæmt fylgiskjölum og reikningum þannig: Verðmætisaukning: Lyftur 2. 00. kr. 1.050.000 Flísar í stlgakjús 2. 160.000 Stækkun lyftuhúss .. 2. .0..0... 0. 150.000 Loftkerfi .. úr 3 . — 1.050.000 Stjórntæki, dælur o. fl. vegna hita- lagnar ..... 0. OC 100.000 Viðbót við álveggi . lo ..— 250.000 Hringstigi .. .. „2. 2. — 150.000 Öryggisgler á aknnbiliii 2... — 270.000 Palisander þiljur .. .. .. .. .. -. — 105.000 Hreinlætisherbergi .. .. .. .. .. — 100.000 Grásteinn .. .. .. .. 2... 2. -- — 100.000 Niðurhengd loft 2. .0.0.0.0..000. 7 450.000 Teppi í stað tile .. 2... 20.00.0007 360.000 Eldvarnarhurðir .. .. .. .. -. -- — 120.000 Eldavél .. 2... 30.000 Alls kr. 4.445.000 Búnaður, sem ekki sé með í húsatryggingu, o. fl.: Lampar .. .. „2 2. Kr. 590.000 Afgreiðsluborð . 2. 168.441 Ýmsir reikningar . il áð a 0. — 836.730 Seltefni. ........ 2. 0. 2. 2. 77 149.000 Alls kr. 1.684.171 Þegar báðir þessir liðir séu gr frá byggingarkostnaði, segja matsmenn, að út komi matsfjárhæð þeirra, kr. 18.485.414. 1087 Að lokum segir í matsgerðinni: „Varðandi lið 1 í matsbeiðni, þar sem þess er óskað, að matsmenn gefi „sérfræðilega umsögn um möt þessi með hliðsjón af ósamræmi þeirra“, og er þá átt við undir- og yfirmat, viljum við taka fram, að við treystum okkur ekki til að svara þessu á annan hátt en matsgerð okkar ber með sér, og vísum við til hennar, hvað þetta atriði snertir“. Þann 15. mars 1969 skrifar Páll S. Pálsson hæstaréttarlögmaður Húsatryggingum Reykjavíkur bréf og sendir þeim jafnframt ljós- rit af síðastgreindri matsgerð. Segir í bréfinu, að eigendur Lækjargötu 12 hafi falið honum að tilkynna Húsatryggingum Reykjavíkur, að þeir telji rétt og skylt, að þær greiði fjárhæð matsins í brunatjón ásamt kostnaði við það, kr. 182.000, kostnað við lögfræðilega aðstoð og innheimtu ásamt vöxtum. Sérstaklega er tekið fram, að þess sé óskað, að Húsatryggingar tjái sig um eftir að hafa kynnt sér matsgerðina, hvort þær hafi eitthvað við hana að athuga og hvort þær mundu óska einhvers konar yfirmats til vefengingar á niðurstöðu hennar. Frestur í þessu skyni er í bréfinu gefinn til 15. mars 1969. Bréfi þessu er svarað með bréfi Húsatrygginga Reykjavíkur 16. maí 1969. Í því bréfi er til þess vitnað, að undirmat og yfirmat hafi farið fram vegna brunans. Jafnframt að samkvæmt mati yfir- matsmanna hafi tjónið numið kr. 13.100.000, sem Húsatryggingar Reykjavíkur hafi greitt til Iðnaðarbanka Íslands h/f sem endan- legar bætur. Bankinn hafi tekið við greiðslunni með fyrirvara um fjárhæð, en án annarra athugasemda. Síðan segir í bréfinu, að Húsatryggingar Reykjavíkur álíti, að yfirmat það, sem fram hafi farið á brunatjóni stefnenda, sé endan- legt mat þess og síðara matinu sé því mótmælt sem þýðingar- lausu og málinu algerlega óviðkomandi. Ekkert hafi komið fram, er hnekki yfirmatinu í sérstökum greinum og reyndar engin til- raun verið gerð til að gagnrýna það með rökum, heldur sé gripið til þess ráðs að hálfu öðru ári liðnu að láta fara fram nýtt mat, gagnstætt lögum og réttarvenju. Þá er til þess vitnað, að stefn- endur virðist álíta, að formsatriða hafi eigi verið gætt við fram- kvæmd undir- og yfirmats. Þessu sé eindregið mótmælt og bent á, að Iðnaðarbanki Íslands h/f hafi jafnan komið fram sem hús- eigandi gagnvart Húsatryggingum Reykjavíkur. Talsmönnum bankans hafi borið að benda matsmönnum á, ef þeir teldu sig ekki hafa umboð annarra húseigenda í þessu efni eftir brunann eins og fyrir hann. Það hafi og ekkert komið fram, sem bendi 1088 til þess, að matsmennirnir hafi að einhverju leyti unnið starf sitt miður en ella fyrir þá sök, að Landssamband iðnaðarmanna telji sig ekki hafa átt kost á að gæta hagsmuna sinna við matið, en Félagi íslenskra iðnrekenda muni hafa verið vel kunnugt um framkvæmd þess og matsmennirnir jafnvel leitað til þess um upp- lýsingar. Þá er í bréfinu farið nokkrum orðum um hið nýja mat, er stefnendur byggja kröfugerð sína á. Er til þess vitnað, að mats- menn hafi stuðst við frásögn Halldórs H. Jónssonar arkitekts, trúnaðarmanns húseigenda, um ástand hússins fyrir og eftir brun- ann svo og um allar breytingar, sem gerðar hafi verið á húsinu. Við samanburð lýsingar arkiteksins og niðurstöðu matsmanna komi í ljós, að ekki hafi verið tekið tillit til ýmissa endurbóta og breytinga, er á húsinu hafi verið gerðar, sem síðar í bréfinu eru nánar raktar. Jafnframt er á það bent, að grundvöllur matsins að öðru leyti virðist eingöngu vera reikningar þeirra aðilja, sem unnið hafi að viðgerð, endurbótum og breytingum hússins eftir brunann. Reynt sé að draga út úr reikningum þessum það, sem ekki komi brunatjóninu við, en ekki verði þó séð, að það sé gert á sannfærandi hátt. Síðan eru talin upp í bréfinu nokkur atriði, sem mótmælt er í lýsingu Halldórs H. Jónssonar arkitekts og niður- stöðu matsmannanna. Sagt er, að þarna séu aðeins nefnd nokkur atriði, sem geri matið tortryggilegt, en því fari fjarri, að um tæmandi upptalningu sé að ræða og engin viðurkenning á matinu felist í þessari upptalningu. Þann 22. júlí 1969 skrifar Páll S. Pálsson hæstaréttarlögmaður matsmanninum Braga Þorsteinssyni verkfræðingi bréf, þar sem hann segir, að hann telji óhjákvæmilegt að fara þess á leit við matsmennina, að þeir ljúki fyrri þætti í matsbeiðninni, þannig að fyrir liggi nógu glöggur samanburður á undir- og yfirmati vegna brunatjónsins. Segir í bréfinu, að til þess að hægt sé að bera saman undir- og yfirmat, þurfi yfirmatsmenn að gefa sams konar sundurliðun og gert sé við undirmatið. Færist yfirmatsmenn undan slíkum skýringum, sé sú leið til að fara nú þegar í mats- mál og láta þá gefa þær skýringar fyrir dómi. Jafnframt er með bréfi þessu sent ljósrit af fyrrgreindu bréfi Húsatrygginga Reykjavíkur og þess óskað, að í væntanlegri við- aukaskýrslu við matsgerð séu gefin svör við þeirri gagnrýni, sem komi fram á matinu. rr fi smatamönnuni Uu Á malsmannanna yíirma 1089 K. Jónssyni og Ríkharði Steinbergssyni bréf, þar sem þeim er kynnt, að þeir, er bréfið rita, hafi verið dómkvaddir samkvæmt beiðni stefnenda til þess að bera saman undirmat og yfirmat með hliðsjón af ósamræmi þeirra og enn fremur að meta sjálft bruna- tjónið. Af ofangreindu tilefni óska bréfritarar eftir því að fá sundurliðun á mati yfirmatsmannanna á sama hátt og undirmats- menn hafi sundurliðað sitt mat svo og að þeir gefi í stuttu máli skýringar á því, hvers vegna mat þeirra víki svo verulega frá mati undirmatsmanna, þ. e. hvaða liði þeir telji þar ofmetna. Hinn 2. október 1969 höfðuðu stefnendur mál á hendur stefnda. Var það bæjarþingsmálið nr. 1238/1969. Í því máli byggðu stefn- endur dómkröfur sínar á hendur stefnda á matsgerð þeirra Braga Þorsteinssonar verkfræðings, Braga Sigurbergssonar húsasmíða- meistara og Jóns Ólafssonar húsgagnaarkitekts. Í því máli fóru fram ítarlegar yfirheyrslur yfir öllum framangreindum mats- mönnum. Hinn 22. október 1971 ritar Páll S. Pálsson hæstaréttarlögmaður Braga Þorsteinssyni verkfræðingi bréf, þar sem hann minnir á hið „sérlega“ mat hans o. fl. og getur þess, að alveg sé nauðsyn- legt og óhjákvæmilegt, að frá þeim komi greinargerð og viðauka- matsgerð. Hinn 29. október 1971 er lögð fram greinargerð og viðauki við matsgerð frá framangreindum þrem matsmönnum. Er viðauka- matsgerð þessi dagsett 28. október 1971. Segir í henni svo: „Eins og mat okkar ber með sér, höfum við lagt til grundvallar framlagða reikninga vegna viðgerðar á húsinu Lækjargötu 12, Reykjavík. Við höfum síðan leitast við að meta þá verðmætisaukningu, sem orðið hefur á húsinu vegna aukins og að nokkru leyti vand- aðri búnaðar. Þar höfum við stuðst við reikninga og fylgiskjöl og að nokkru leyti við kostnaðarútreikninga, sem við höfum gert til hliðsjónar. Framlagðir reikningar vegna viðgerðarkostnaðar nema alls um kr. 24.000.000.00. Mat okkar á tjóni er kr. 18.485.414.00. Samkvæmt þessum tölum hefir verðmæti þess hluta hússins, sem endurnýjaður var, vaxið um 30%. Sé aftur á móti miðað við yfirmat, virðist þessi verðmætis- aukning vera 83%. Húsið var fyrir brunann fullgert og hið vandaðasta að gerð, og erum við sammála um, að 83% verðmætisaukning geti ekki staðist. 69 1090 Að öðru leyti viljum við vísa til meðfylgjandi yfirlits, þar sem leitast er við að gera samanburð á helstu kostnaðarliðum í hin- um ýmsu mötum, og er þá, hvað snertir yfirmat, stuðst við sund- urliðun kostnaðar á réttarskjali nr. 22 (þ. e. sundurliðun sú, sem rakin er hér að framan). Þá er einnig sýnt, í hvaða kostnaðar- liðum mismunur sá, sem er á yfirmatinu og sérstöku mati, eink- um liggur. Í öllum helstu atriðum virðist vera samræmi milli undirmats og mats okkar“. Greinargerð þessari fylgir svo yfirlit um samanburð á hinum mismunandi mötum svohljóðandi: „Yfirlit um samanburð á hinum mismunandi mötum. Undirmat Yfirmat Sérstakt mat Trésmíði allskonar .. .. 9.910.000.00 4.800.000.00 "7.215.000.00 Múrvinna .. „.1.826.000.00 1.440.000.00 1.513.000.00 Málning og veggfóður „.00.480.000.00 1.000.000.00 1.450.000.00 Lyfta 2.200.000.00 1.400.000.00 943.000.00 Raflagnir .. oe. 1.760.000.00 900.000.00 #1.500.000.00 Hitalagnir .. .. .. .. -- 1.880.000.00 1.030.000.00 2.400.000.00 Hreinsun .. .. 940.000.00 500.000.00 1.486.000.00 Áfifjáð í. 2.030.000.00 1.978.414.00 Mat samtals kr. 18.996.000.00 13.100.000.00 18.485.414.00 Í þessari upphæð eru álveggir og handrið með reiknuð, Mismunur á yfirmati og sérstöku mati: Trésmíði 2.415.000.00 eða 45% af heildarmismun Hitalagnir .. .. .. 1.370.000.00 — 25% — Raflagnir .. 600.000.00 — 10% — sigga Hreinsun... .. .. 986.000.00 — 17% — 0 Hinn 26. júní 1972 gekk dómur í bæjarþingsmálinu nr. 1238/ 1969, og urðu málalyktir á þá lund, að málinu var vísað frá dómi ex officio, en málskostnaður var felldur niður. Í forsendum bæjar- þingsdómsins segir svo: „Í máli þessu er eingöngu deilt um upphæð bóta venga bruna- Hjðia stefnenda, þar sem greiðsluskylda er viðurkennd. Telja verður, að nægilega sé fram komið, að hinir reglulegu 1091 matsmenn, Tómas Vigfússon og Jón Bergsteinsson, hafi verið stefnendum það háðir, að rétt hafi verið að dómkveðja aðra í beirra stað, sbr. 139. gr., 1. mgr., laga nr. 85/1936. Samkvæmt 140. gr., 1. mgr. laga nr. 85/1936 á að tilkynna að- iljum eða umboðsmönnum þeirra, hvar og hvenær matsgerð fari fram. Vátryggingarskilmálar Húsatrygginga Reykjavíkur þykja ekki geta vikið frá þessu lagaákvæði. Stefndi fór í matsbeiðnum sínum ekki fram á það, að stefnendum væri tilkynnt um matið, en í raun var einum þeirra, Iðnaðarbanka Íslands h/f, tilkynnt, hvar og hvenær það skyldi fram fara. Iðnaðarbankinn var í upp- hafi einn tryggingartaki, enda átti hann þá allt húsið, eigenda- skipti voru aldrei tilkynnt stefnda. Iðnaðarbankinn greiddi ætíð iðgjöld af tryggingunni og kom annars fram gagnvart stefnda f. h. allra húseigenda. Af hálfu Iðnaðarbankans var við hvorugt matið þess getið, að þeir kæmu ekki fram vegna allra húseigenda, og samkvæmt framburðum bæði undir- og yfirmatsmanna var þeim sýnt allt húsið, og allt húsið var tekið til mats, og þannig er á málum haldið af hálfu stefnenda sem Iðnaðarbanki Íslands h/f hafi tekið á móti greiðslum þann 5. nóvember 1968 fyrir alla stefnendur. Enginn stefnenda tilkynnti brunann né fór fram á mat, og þannig gættu stefnendur ekki ákvæða 20. gr. vátrygg- ingarskilmálanna, sbr. og 21. gr. laga nr. 20/1954. Af framburð- um má ráða, að þeir stefnenda, sem ekki var formlega tilkynnt um mötin, vissu eða hlutu að vita, að verið var að framkvæma þau, og komið hefur í ljós, að framkvæmdastjóri annars þessara aðilja lét í té teikningu af húsnæði því, sem hann hafði til um- ráða, og formaður stjórnar hins á einnig sæti í stjórn Iðnaðar- bankans h/f. Þessi vitneskja varð þeim þó ekki tilefni mótmæla, og er það ekki fyrr en um haustið 1968, er upp úr slitnar samn- ingaviðræðum milli Iðnaðarbankans og Húsatrygginga og beðið er um sérstaka matið, að athugasemd kemur fram um, að þeim hafi ekki verið tilkynnt, hvar og hvenær matið skuli fara fram. Það hefur ekki verið leitt í ljós, að skortur á formlegri tilkynn- ingu um framkvæmd undir- og yfirmats til þessara aðilja hafi breytt einhverju um niðurstöðu matanna, að því er varðar sér- staklega húsrými þessara stefnenda. Af framantöldu þykir leiða, að skortur á tilkynningu til stefnenda eigi ekki ein út af fyrir sig að leiða til þess, að yfirmatinu verði hrundið. Í beiðnum þeim, sem lágu til grundvallar undir- og yfirmati, var ekki farið fram á, að matsmennirnir gættu ákvæða 24. gr. 1092 vátryggingarskilmálanna, enda þykir á skorta, að matsmenn hafi gert lýsingu á skemmdunum. Samkvæmt framburði eins yfirmats- mannsins, Magnúsar K. Jónssonar, var ein höfuðforsenda mats þeirra lýsing skemmda á dómsskj. nr. 23, og greinargerð yfir- matsmanna á dómsskj. nr. 21 verður heldur ekki skilin á annan veg en svo hafi verið. Samkvæmt framburði Ara Guðmundssonar, fulltrúa Húsatrygginga við mötin, átti hann þátt í samningu þess. Telur hann, að hér sé um minnispunkta að ræða, en ekki neina tæmandi talningu á skemmdunum. Nú eftir á er þannig ekki auð- velt að dæma um gildi hvort heldur er undir- eða yfirmats, hvað fólgið sé í hverri tölu. Matsgerð yfirmatsmanna var, eins og hún kom fyrst fram, algerlega ósundurliðuð og sundurliðun sú, sem síðar kom fram af þeirra hálfu, ófullkomin og ekki til þess fallin að vera borin saman við undirmatið. Samkvæmt greinargerð yfirmatsmanna og framburðum þeirra höfðu þeir hliðsjón af brunabótamati hússins við gerð mats síns, enda má segja, að greinargerð sú, sem fylgdi matsbeiðninni, gæfi tilefni til þess. Telja verður, að samkvæmt maisbeiðninni sjálfri svo og með hliðsjón af 40. gr. laga nr. 20/1954, sbr. 22. gr. vá- tryggingarskilmálanna, að verkefni þeirra hafi átt að vera óháð brunabótamatinu. Þegar öll þau atriði eru virt, sem hér hafa verið upptalin, þykja á yfirmatsgerðinni vera þeir gallar, að hún verði ekki látin skera úr um hæð bóta stefnda til stefnenda. Þessa niður- stöðu þykja styrkja greinargerð og viðauki matsmanna Braga Þorsteinssonar o. fl. svo og sjálf matsgerð þeirra. Verður þá litið til matsgerðar Braga Þorsteinssonar o. fl, sem stefnendur byggja á kröfur sínar. Matsgerð þessi er byggð á reikningum varðandi endurbygg- ingu hússins, svo sem fram kemur Í greinargerð og viðauka við matsgerð þessa (dómsskj. 25). Fram hefur komið í yfirheyrslum, að matsmennirnir hafa ekki athugað reikninga þessa með það í huga, að þar kynni eitthvað að hafa orðið dýrara en vera þyrfti, svo sem vegna eftir- og næturvinnu, tvísmíði o. fl. Komið hefur fram í framburði Halldórs H. Jónssonar arkitekts að hitakerfi hússins var ekki í því lagi, sem það átti að vera fyrir brunann. Þá kom fram hjá honum, að framkvæmdaáætlun var ekki gerð, áður en verkið hófst, og verklýsing og efnisval var unnið svo til jafnhliða framkvæmdum. Af þeirri matsaðferð, sem hér er beitt, ramnir alli 1 4 303 Á 8 kemur ekki fram, hvort þessi atriði horfðu til kostnaðarauka, og 1093 ekki verður séð, að matsmenn hafi tekið þetta atriði til sérstakrar athugunar. Þrátt fyrir greinargerð og viðauka við matsgerð (dómsskj. 25} verður ekki talið, að matsmenn þessir hafi framkvæmt fyrri hluta matsbeiðnar stefnanda að fullu. Á þykir skorta sérfræðilega um- sögn um fyrri möt svo og að sérfræðilega séu raktir gallar yfir- matsins, svo sem farið er fram á í matsbeiðni. Í matsgerð þessari er ekki tekið tillit til þess, að nýtt kemur fyrir gamalt, og ekki til verðbreytinga frá þeim tíma, er húsið brann, og til þess, er verkið var unnið, en sbr. 37. gr., 1. mgr., laga nr. 20/1954 skal miða við verðlag, er síðast var á vátryggðum hlut, áður en vátryggingaratburðurinn gerðist. Allt það, er hér hefur verið talið, þykir leiða til þess, að endan- legar tjónbætur verði ekki byggðar á þessu mati frekar en yfir- matinu. Þar sem hvorugur aðilinn byggir á undinmatinu og að því má finna marga þá sömu hluti, sem að yfirmatinu, verður ekki talið, að taka þurfi það til sérstakrar athugunar. Þar sem dómurinn getur þannig ekki byggt á matsgerðunum, er fyrir liggja, verður, eins og mál þetta liggur hér fyrir, að vísa því frá dómi ex officio“. Eigi var þessum frávísunardómi skotið til Hæstaréttar, heldur höfðuðu stefnendur nýtt bæjarþingsmál á hendur stefnda með stefnu, birtri 15. febrúar 1973, svo sem fyrr getur. Stefnendur byggðu enn dómkröfu sína gegn stefnda á framangreindu mati og viðbótarmati þeirra Braga Þorsteinssonar verkfræðings, Braga Sigurbergssonar húsasmíðameistara og Jóns Ólafssonar húsgagna- arkitekts, þar sem brunatjónið er metið samtals kr. 18.484.414. Í þessum dómi segir, að hinn 30. apríl 1970 hafi framkvæmda- stjóri Félags íslenskra iðnrekenda farið fram á það við lögmann stefnenda, að talið yrði með brunatjóninu verðmæti eldhús- innréttingar o. fl., kr. 174.200, sem Félag íslenskra iðnrekenda kveðst hafa greitt, og hafi kvittanir því ekki verið með þeim fylgi- skjölum, sem matsmennirnir skoðuðu. Þess vegna er kröfufjárhæð stefnenda í máli þessu miðuð við, að upphafleg heildarskuld sé kr. 18.484.414 174.200, eða samtals kr. 18.659.614. Frá þessari fjárhæð hafa stefnendur dregið það, sem stefndi hefur þegar greitt þeim, en bætt við vöxtum, er þeir telja, að stefnda beri að greiða. Fá þeir þannig út stefnufjárhæð málsins, kr. 7.364.461. Eftir að frávísunardómur gekk í bæjarþingsmálinu nr. 1238/ 1969, ritaði lögmaður stefnenda, Páll S. Pálsson hæstaréttarlög- maður, Halldóri H. Jónssyni arkitekt bréf hinn 23. október 1972. 1094 Þar vitnar hæstaréttarlögmaðurinn til framangreinds frávísunar- dóms og bendir á það, að frávísunin virðist byggjast á eftirfarandi atriðum: „1. Matsmennirnir hafi ekki athugað reikningana með það í huga, að það kynni eitthvað að hafa orðið dýrara en vera þyrfti, svo sem vegna eftirvinnu, næturvinnu, tvísmíði o. fl. 9. Komið hafi fram í framburði Halldórs H. Jónssonar, að hita- kerfi hússins hafi ekki verið í því lagi, sem það átti að vera fyrir brunann. 3. Komið hafi fram hjá sama vitni, að framkvæmdaáætlun hafi ekki verið gerð, áður en verkið hófst, og verklýsing og efnis- val verið unnið svo til jafnhliða framkvæmdum. 4. Ekki komi fram eftir þessari matsaðferð, sem beitt var, hvort ofantalin atriði horfðu til kostnaðarauka, og ekki verði séð, að matsmenn hafi tekið þetta atriði til sérstakrar athugunar. 5. Á þyki skorta sérfræðilega umsögn matsmanna um fyrri mötin svo og að sérfræðilega séu raktir gallar yfirmatsins. 6. Matsgerð taki ekki tillit til þess, að nýtt komi fyrir gamalt og ekki til verðbreytinga frá þeim tíma, er húsið brann“. Í þessu bréfi bendir hæstaréttarlögmaðurinn á það, að hið sér- lega mat framangreindra þremenninga hafi að nokkru leyti verið byggt á umsögn Halldórs H. Jónssonar arkitekts, og því eru það eindregin tilmæli hæstaréttarlögmannsins, að hann láti í ljós fyllri skýringar varðandi viðgerð og mat. Halldór H. Jónsson arkitekt svarar þessum fyrirspurnum Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns með bréfi, dags. 1. febrúar 1973. Í því bréfi arkitektsins segir m. a. svo: „Í sambandi við lið 1 í bréfi yðar vil ég taka það fram, að veiga- mesta atriðið var að hraða endurbyggingunni þannig, að bankinn gæti tekið til starfa á ný, og svo var einnig um skrifstofuhúsnæði landssambandanna. Þess vegna var eftirvinna og næturvinna óhjá- kvæmileg. Aftur á móti var ekki um neina tvísmíði að ræða. Í sambandi við lið 2 staðfesti ég, að hitakerfi hússins var ekki í því lagi fyrir brunann, sem það hefði þurft að vera, þannig að upphitun var ekki nógu góð, en hvað var að eða hvort endurbygg- ingin leiddi til kostnaðarauka, get ég ekki um sagt. Varðandi lið 3 verð ég að segja, að samkvæmt mínu mati var ekki hægt að vinna verkið öðruvísi en að taka ákvörðun um verk- tilhögun og efni jafnhliða framkvæmdum. Fyrirfram gerð verk- lýsing var óraunhæf við þær aðstæður, sem þarna voru fyrir hendi. Brunaskemmdirnar komu í mörgum tilfellum ekki að fullu í ljós, 1095 fyrr en endurbygging kom til framkvæmda og þá jafnóðum. Önnur framkvæmdaáætlun en sú, sem gerð var, að koma húsinu aftur sem allra fyrst í fullt lag, var ekki raunsæ. Að beiðni yðar hef ég nú litið á dómmskjal nr. 9 og þær athuga- semdir, sem þar eru gerðar í bréfi borgarlögmanns frá 16. maí 1969. Um það hefi ég þetta að segja: 1. Talað var um, að þurft hafi að endurnýja glugga. Ég tel réttara að segja endurbyggja. Til þess að fá nákvæmlega tölu Þeirra glugga, sem þurfti að endurbyggja, leyfi ég mér að vísa til Jóns Bergsteinssonar, múrarameistara, en í sambandi við múr- un á útveggjum vil ég sérstaklega á það benda, að í mörgum til- fellum var múrhúðunin eyðilögð vegna hita, og í öðrum tilvikum skemmdist múrhúðunin, þegar gluggakistur voru rifnar. Viðvíkj- andi endurnýjun á þaki hússins þá vil ég á það benda, að það þurfti að endurnýja alla einangrun þaksins. Óhjákvæmilegar að- gerðir varð að gera á sjálfu þakinu vegna brunaskemmda. Við- víkjandi gluggabúnaðinum tel ég ekki, að nýi gluggabúnaðurinn hafi verið vandaðri eða dýrari en sá fyrri. 2. Þá vil ég benda á, að þrátt fyrir að dýrari spónn hafi verið settur á þiljur og hurðir en áður var, þá voru áður fleiri hurðir, sérstaklega á 3. hæð og einnig á 5. hæð, og fleiri veggir en áður, en. allt sést þetta á teikningum, sem matsmenn höfðu fyrir sér. 3. Ég tel, að veggir hlaðnir úr vikurplötum kosti minna en veggir úr tré. 4. Ég bendi enn á, að veggfletir á 3. hæð voru mjög miklu minni enn veggfletirnir áður. 5. Vísa um þetta til skýrslu matsmanna. 6. Ég votta, að hreinsun á brunastað var gífurlega mikil. 7. Ég hefi hér að framan gefið svar um hitakerfið“. Lögmaður stefnenda hefur einnig beint sömu fyrirspurnum til matsmannanna, þeirra Braga Þorsteinssonar verkfræðings, Braga Sigurbergssonar húsasmíðameistara og Jóns Ólafssonar húsgagna- arkitekts. Með bréfi, dagsettu 6. febrúar 1973, svara þeir þessum fyrirspurnum hæstaréttarlögmannsins á eftirfarandi hátt: „1. Okkur virðist liggja í augum uppi, að hraða hefði þurft endurbyggingu, þar sem verulegur hluti hússins var notaður fyrir bankaþjónustu, og eins og vinnumarkaði var háttað, var eftir- og næturvinna efalaust óhjákvæmileg í nokkuð ríkum mæli. Við höf- um því ekki talið ástæðu til að gera frádrátt á matsupphæðinni af þessum ástæðum. Hinsvegar vitum við ekki til, að um tvísmíði hafi verið að ræða. 1096 Svo sem fram hefur komið, gerðum við fulltrúa Húsatrygginga aðvart, þegar fyrsti fundur okkar var haldinn á vettvangi, og mætti hann þar. Hann lýsti því þá yfir, að því er okkur skildist, að hann mundi ekki leggja fram nein gögn frá hendi Húsatrygg- inga og láta matið afskiptalaust. Slík mótmæli, þ. e. varðandi tví- smíði og næturvinnu, teljum við, að fram hefðu átt að koma við matið frá hendi matsþola. 2. Í minnisgreinum okkar matsmanna, sem við höfum varðveitt, segir, að verðmætaaukning vegna pípulagna og lagna í hreinlætis- herbergi sé talin kr. 200.000.00, en um þetta atriði vorum við ekki sérstaklega spurðir, og engin athugasemd lá fyrir um það, að kerf- ið í heild hafi í endurbyggingunni orðið dýrara en vera þyrfti, vegna þess að það hafi ekki verið í fullkomnu lagi áður, né í hverju það hafi verið fólgið, þar sem ekki lá neitt fyrir um þetta, t. d. í athugasemdum frá matsþola, þá sjáum við ekki, hvernig við hefðum átt að meta þetta á annan hátt en gert var. 3. Hér er um að ræða endurbyggingu á brunastað, og eins og fram kemur í matsgerð okkar, þá teljum við ekki, að neitt óeðli- legt hafi verið við kostnaðarliðina hvern um sig með hliðsjón af því, sem unnið var. Fyrirfram áætlun, þótt gerð hefði verið, hefði trauðla breytt neinu, enda ekki fyrifram ljóst, fyrr en við niðurrif, hverjar bruna- skemmdirnar voru á hverjum stað. 4. Vísast til þess, sem áður er sagt. 5. Varðandi samanburð á hinum ýmsu mötum skal þess getið, að örðugt er að gera hann, svo tæmandi sé. Við höfum þó leitast við að gera þessu nokkur skil eftir því sem unnt er, eins og fram kemur í greinargerð og viðauka við matsgerð, dags. 28. okt. 1971. Samkvæmt þessu teljum við enn sem fyrr niðurstöðu undirmats- manna Í aðalatriðum rétta. Við teljum, að yfirmatsmenn hafi einkum vanmetið trésmíði allskonar svo og kostnað vegna hita-, hreinlætis- og raflagnar, 6. Að sjálfsögðu er, eins og fram kemur í matsgerð, matið miðað við þann tíma, er verkið var unnið, en okkur virðist hafa komið fram, að því hafi verið hraðað eftir föngum, eftir að brun- inn varð. Um það, að nýtt hafi ko:nið fyrir gamalt, kemur greini- lega fram í matsgerð okkar, að við metum til frádráttar, þegar um vandaðri smíði var að ræða eftir brunann en áður var. Húsið var nýlegt, og verður ekki með sanngirni séð, að um slíkt 1097 slit hafi verið að ræða á innviðum hússins, að frádrátt ætti að gera vegna þess eins, að nýtt efni var sett í stað þess eldra. Í minnisgreinum okkar, sem áður eru nefndar, sést, að við höf- um ekki talið neina verðmætaaukningu hafa orðið vegna sól- bekkja, verðmætaaukning vegna eikarparketts var talin kr. 45.000.00, vegna eldvarnarhurða kr. 120.000.00, vegna palisander- bilja kr. 105.000.00. Ennfremur töldum við ekki óeðlilegt skv. minnispunktum, að kostnaður vegna eftirlits og ráðgefandi aðila væri þegar á allt er litið kr. 400—500 þús. Það orkar að sjálfsögðu tvímælis, hvað telja skuli hreinsun og hvað annarskonar vinnu, mörkin geta verið óljós. Þetta hefur þó ekki áhrif á heildarupphæð matsins. Að lokum þetta: Við fáum ekki séð, að hægt sé að vinna mat þetta á annan eða nákvæmari hátt en við gerðum, við sjáum í forsendum frávísunar- dóms, að yfirmatsgerð var álitin ónothæf vegna galla og þau um- mæli m. a. rökstudd með þessum orðum: „Þessa niðurstöðu þykja styrkja greinargerð og viðauki mats- mannanna Braga Þorsteinssonar o. fl. svo og sjálf matsgerð þeirra“.“ Halldór H. Jónsson arkitekt kom fyrir dóminn og staðfesti, að efni framangreinds bréfs hans væri rétt. Matsmenn þessir komu allir fyrir réttinn hinn 11. desember 1973 og staðfestu þar, að efni framangreinds bréfs væri rétt. Þeir voru allir inntir eftir því, hvort þeir gætu borið um það, hversu mikill tími hefði farið í eftir- og næturvinnu við lagfæringu á brunaskemmdunum, en enginn þeirra treysti sér til þess að bera um það. 3 Að yfirheyrslu lokinni þennan dag var málinu frestað til næsta dags til munnlegs flutnings. Sama dag hafði lögmaður stefnda samband við formann dómsins og tjáði honum, að hann mundi setja fram frávísunarkröfu í málinu við flutning þess daginn eftir. Tjáði hann lögmanni stefnenda þetta þennan sama dag. Hinn 12. desember 1973 var málið síðan flutt um frávísunarkröfu af hálfu stefnda. Frávísunarkröfu sína rökstuddi stefndi með því, að með dómi hinn 26. júní 1972 hefði bæjarþingsmálinu nr. 1238/1969 milli sömu aðilja verið vísað frá dómi vegna þess, að matsgerð framan- greindra þremenninga hafi verið talin ófullnægjandi, svo sem 1098 getur í forsendum þess dóms. Stefnendur hafi ekki látið fara fram nýtt mat, heldur hafi þeir gripið til þess ráðs að rita fyrirspurnir til matsmannanna þriggja og Halldórs H. Jónssonar arkitekts. Svör þessara manna séu ekki fullnægjandi og hafi ekki bætt úr þeim annmörkum, er dómurinn taldi vera á mati þeirra og leiddi til frávísunar. Eins og málið liggi nú fyrir, sé það ekki dómtækt, þar sem engin fullnægjandi matsgerð hafi verið lögð fram í málinu og fyrirspurnir og yfirheyrslur yfir matsmönnunum hafi ekki bætt úr ágöllum matsgerðarinnar. Þessi dómur sé bundinn af frávísunar- dómi bæjarþingsins frá 26. júní 1972, þar sem málatilbúnaður af hálfu stefnenda sé enn haldinn sömu ágöllum. Beri af þessum sökum einnig að vísa þessu máli frá dómi, sem krafist sé. Vitnaði lögmaður stefnda sérstaklega til 195. gr. og 196. gr. laga um með- ferð einkamála í héraði nr. 85 frá 1936 þeirri kröfu til stuðnings. Þá var því einnig haldið fram af hálfu stefnda, að málið væri enn af hálfu stefnenda mjög vanreifað, og raunverulega hafi mats- mennirnir aldrei lokið því verki, sem þeir hafi hinn 22. nóvember 1969 verið dómkvaddir til þess að vinna. Að endingu krafðist stefndi málskostnaðar úr hendi stefnenda í þessum þætti málsins. Lögmaður stefnenda krafðist þess, að frávísunarkröfu stefnda yrði hrundið, þar sem hún væri of seint fram komin. Stefndi hafi frá upphafi mátt sjá, hvernig stefnendur ætluðu sér að sækja þetta mál í síðara sinnið. Allt að einu hafi eigi verið sett fram frávísunarkrafa af hálfu stefnda í greinargerð hans. Þá héldu stefnendur því fram, að þessi dómur væri ekki bundinn af fyrri frávísunardóminum, enda þótt um hliðstæða dómstóla væri að ræða, þar sem nú væri búið að bæta úr öllum þeim göllum, sem kunni að hafa verið á málinu, er dómurinn gekk í því hinn 26. júní 1972. Þá var því einnig haldið fram af hálfu stefnenda, að þessi dómur væri ekki bundinn af forsendum dómsins frá 26. júní 1972, heldur einungis niðurstöðu hans. Dómur í málinu var kveðinn upp 8. janúar 1974, og var niður- staða hans svohljóðandi: „Með dómi bæjarþings Reykjavíkur, uppkveðnum 26. júní 1972, í málinu nr. 1238/1969, er var milli sömu aðilja út af sömu kröfu, byggðri á sömu matsgerð og í þessu máli, var því máli vísað frá dómi ex officio. Þessi dómur er bundinn af fyrri frávísunardóm- inum, ekki einasta dómsorðinu, heldur einnig þeim röksemdum, er frávísunin var byggð á, og koma þær ekki til endurmats í þess- um dómi. Það, sem kemur til álita hér, er einungis það, hvort 1099 tekist hafi að bæta úr þeim ágöllum, er fyrri dómurinn taldi hið „sérstaka mat“ (mat Braga Þorsteinssonar, Braga Sigurbergssonar og Jóns Ólafssonar) vera haldið og lét varða frávísun. Þeir ágallar hafa áður verið raktir, þegar vitnað var til forsendna fyrri dóms- ins hér að framan. Þykir ekki ástæða til að endurtaka það hér. Og þar sem rétturinn getur ekki fallist á það með stefnendum, að bætt hafi verið úr þeim ágöllum, er þar greinir, þá er óhjákvæmi- legt að vísa máli þessu frá dómi sem res judicata, svo sem stefndi hefur krafist, enda verður ekki á það fallist með stefnendum, að frávísunarkrafan sé of seint fram komin, enda þótt henni hafi ekki verið hreyft í greinargerð stefnda. Eftir þessum málalokum ber að dæma stefnendur in solidum til að gjalda stefnda málskostnað, sbr. 1. mgr. 180. gr. laga nr. 85 23. júní 1936 um meðferð einkamála í héraði. Þykir þessi máls- kostnaður hæfilega ákveðinn kr. 30.000.00%. Dóm þennan kærðu stefnendur til Hæstaréttar og þar var kveð- inn upp dómur í kærumálinu 18. mars 1974. Var málinu vísað frá Hæstarétti á þeim forsendum, að kærufrestur samkvæmt 22. gr. laga nr. 75/1973 hafi verið liðinn, þegar kæra var afhent hér- aðsdómi. III. Af hálfu stefnda er fyrst að því vikið, að mál þetta sé nú í Þriðja sinn þingfest á bæjarþingi Reykjavíkur. Málatilbúnaður sé nú allur annar af hálfu stefnenda en í öndverðu, er allar kröfur hafi verið reistar á matsgerð, sem þeir hafi látið fram fara. Nú sé hins vegar vitnað til undirmats, sem þá hafi verið fundið allt til foráttu, en undirmati þessu hafi verið hnekkt með yfirmatsgerð. Í báðum hinum fyrri málum hafi stefnendur átt þess kost að byggja kröfur sínar á undirmatsgerðinni, en þeir hafi látið það ógert. Verði að líta svo á, að þeir geti ekki nú höfðað nýtt mál á hendur stefnda á grundvelli málsástæðu, sem þeir hafi vel mátt koma að í hinum fyrri málum, en hafi ekki gert. Er í þessu sambandi vitnað til dóms Hæstaréttar frá 30. maí 1969, sbr. dóm bæjarþings Reykjavíkur 17. apríl 1969. Stefnendur halda því fram, að margnefndu yfirmati hafi verið hnekkt. Undirmatið, sem að öllu leyti hafi verið löglega staðið að, að því er stefndi viðurkenni, enda til þess efnt að frumkvæði stefnda, haldi því gildi sínu, uns því hafi verið hnekkt með nýju yfirmati, en til þessa hafi stefndi ekkert aðhaft í því efni. Rétt sé, að í hinum fyrri frávísunardóminum hafi hvorugur aðilja lagt undirmatið til grundvallar kröfum sínum. Hafi þar til borið af 1100 hálfu stefnenda, að þeim hafi ekki þótt löglega verið að farið í sambandi við tilkynningar um fyrirtöku matsins, en frá þeim mótmælum sé nú fallið að fullu. Hér skipti engu máli, þótt í sama frávísunardómi sé höggvið að því, að á undirmati megi finna ýmsa vankanta, þar eð dómurinn viðurkenni að hafa ekki tekið það til sérstakrar athugunar og nefni það sem meginástæðu, að hvor- ugur aðilinn hafi byggt á undirmati. Þá staðhæfa stefnendur, að undirmatið hljóti að vera í fullu gildi, uns því hafi verið hnekkt með kröfu þar um og sérstakri athugun dómstóls. Í raun og veru geti dómstóll ekki hnekkt mati, ef löglega hafi verið að því farið að öllu leyti, þótt dómarar kunni að hafa aðra skoðun en matsmenn á verðmætisskiptum einstakra matsliða, því samkvæmt vátryggingarskilmálum geti yfirmat eitt hnekkt þeim niðurstöð- um. Þar eð yfirmatið og síðan sérlegt mat hafi verið talin ógild og ófullnægjandi í frávísunardóminum (sic), eins og fyrr sé rakið, verði að svo stöddu eigi á öðru byggt en undirmatinu, enda hafi stefndi enga tilburði haft í frammi að hnekkja því mati með nýju yfirmati. IV. Dómur bæjarþings Reykjavíkur, uppkveðinn 8. janúar 1974, er m. a. á því byggður, að stefnendur hafi þá ekki bætt úr þeim ann- mörkum, sem hin svokallaða sérstaka matsgerð, þ. e. matsgerð Braga Þorsteinssonar o. fl., var talin haldin, sbr. dóm bæjarþings Reykjavíkur frá 26. júní 1972. Í síðarnefnda dóminum segir m. a. svo orðrétt: „Þar sem hvor- ugur aðilinn byggir á undirmatinu og að því má finna marga þá sömu hluti sem að yfirmatinu, verður ekki talið, að taka þurfi það til sérstakrar athugunar“. Samt verður eigi séð, að stefnendur hafi gefið í fyrrnefnda málinu bindandi málflutningsyfirlýsingar um gagnaöflun varðandi nefnda matsgerð. Hér fyrir dómi var því lýst yfir af hálfu stefnenda við munn- legan málflutning, að stefnendur hefðu eigi fyrr byggt á nefndri undirmatsgerð. Undirmatsgerðin lá fyrir í báðum hinum fyrri málum, án þess að stefnendur byggðu á henni. Reglur um res judicata, að því er frávísunardóma varðar, verður hér að skilja þannig, að þær standi því í vegi, að stefnendur geti nú rekið mál þetta á hendur stefnda á grundvelli sönnunargagns, sem lá fyrir í fyrri málunum og þeir gátu byggt á, en gerðu ekki. Ber því að vísa máli þessu frá dómi. Málskostnaður dæmist ekki. Björn Þ. Guðmundsson borgarðómari kvað upp dóm þennan 1101 ásamt meðdómsmönnunum Stefáni M. Stefánssyni, settum prófessor, og Vilhjálmi Þorlákssyni byggingaverkfræðingi. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður dæmist ekki. Mánudaginn 22. desember 1975. Nr. 122/1973. Ásdís M. Sigurðardóttir (Hilmar Ingimundarson hrl.) gegn Jósep Valgeirssyni f. h. Bílaleigunnar Heiði (Sveinn H. Valdimarsson hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason. Ómerking. Heimvísun. Fjárnámsgerð úr gildi felld. Dómur Hæstaréttar. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 21. ágúst 1973, að fengnu áfrýjunarleyfi 8. s. m. Krefst hún þess aðal- lega, að hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð verði ómerkt og málinu vísað frá héraðsdómi. Til vara krefst hún sýknu af kröfum stefnda og enn til vara lækkunar á kröfum hans. Þá krefst áfrýjandi, að fellt verði úr gildi fjárnám, sem stefndi lét fram fara til tryggingar dæmdum fjárhæðum 10. júlí 1973. Í öllum tilvikum krefst áfrýjandi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða fjárnáms. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Mál þetta var þingfest á bæjarþingi Keflavíkur 24. janúar 1973. Sótt var þing af hendi beggja málsaðilja og bókað, að 1102 málinu sé með samkomulagi frestað til 7. febrúar s. á. Málið var tekið fyrir þann dag, og var enn sótt þing af hendi beggja aðilja. Er þá bókað, að málinu sé frestað með samkomulagi til 21. febrúar 1973 til ritunar greinargerðar af hendi áfrýj- anda. Er málið kom fyrir á bæjarþingi þann dag, var eigi sótt þing af hendi áfrýjanda og málið dómtekið að kröfu stefnda. Í héraði byggði stefndi kröfur sínar eingöngu á ákvæði 1. mgr. 9 gr. skilmála, er hann taldi hafa gilt um leigu bifreiðar- innar. Ákvæði þetta er þó ekki skráð á það frumrit leigu- samningsins, sem lá fyrir héraðsdómi, undirritað af máls- aðiljum. Meðal málsgagna var hins vegar óútfyllt eyðublað samningsafrits, sem á voru prentaðir almennir samnings- skilmálar, þ. á m. umrædd 9. gr. Í bréfi lögmanns áfrýjanda, dags. 22. september 1972, sem einnig var meðal þeirra gagna, er lögð voru fyrir héraðsdóm, var því haldið fram, að áfrýj- andi hefði tekið bifreiðina á leigu „fulltryggða og með venju- legum kjörum og án allra skuldbindinga af sinni hálfu að því er varðar venjuleg og óhjákvæmileg umferðaróhöpp“. Eins og hér stóð á, var rétt, sbr. niðurlagsák ræði 114. gr. laga nr. 85/1936, að héraðsdómari leitaði nánari skýringa stefnda (stefnanda í héraði) á því, hverjar skyldur hann teldi áfrýjanda hafa tekist á hendur við gerð leigusamningsins, og innti hann sérstaklega eftir því, hvernig gert hafði verið úr garði það samningseintak, sem honum bar að fá áfrýjanda í hendur, sbr. 1. mgr. 6. gr. reglugerðar nr. 127/1960. Sam- kvæmt þessu þykir rétt að ómeríkja hinn áfrýjaða dóm og málsmeðferð frá og með þinghaldi 21. febrúar 1973 og vísa málinu heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagn- ingar af nýju. Samkvæmt framangreindu ber að fella úr gildi hina áfrvj- uðu fjárnámsgerð. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og meðferð málsins frá og með þinghaldi 21. febrúar 1973 eru ómerk, og er málinu vísað 1105 heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar af nýju. Hin áfrýjaða fjárnámsgerð er felld úr gildi. Málskostnaður fellur niður. Dómur bæjarþings Keflavíkur 5. apríl 1973. Mál þetta, sem þingfest var 24. janúar og dómtekið 21. febrúar sl., hefur Garðar Garðarsson héraðsdómslögmaður, Tjarnargötu 3, Keflavík, f. h. Jóseps Valgeirssonar, Holtsgötu 21, Ytri-Njarðvík, vegna Bílaleigunnar Heiði, sama stað, höfðað fyrir bæjarþingi Keflavíkur með stefnu, birtri 11. janúar sl., gegn Ásdísi M. Sig- urðardóttur, Borgarvegi 3, Ytri-Njarðvík, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 57.000 auk 1% vaxta á mánuði og fyrir brot úr mán- uði frá 14. september 1972 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu. Stefndi lét mæta við þingfestingu málsins og fékk hálfsmán- aðarfrest til greinargerðar. Stefndi mætti ekki við fyrirtöku máls- ins þann 21. febrúar sl, og var málið þá dómtekið að kröfu stefn- anda. Málavextir eru þeir, að stefnda tók bifreið á leigu hjá einka- fyrirtæki stefnanda, Bilaleigunni Heiði í Njarðvík, en það fyrir- tæki leigir út bifreiðar án ökumanns. Ók stefnda síðan bifreið- inni (G 6597) norður Reykjanesbraut, að eigin sögn á 90— 100 km hraða miðað við klukkustund. Þegar komið var upp á hæðina norðan Krýsuvíkurafleggjarans, kvaðst stefnda hafa litið til hlið- ar, en þá hefði bifreiðin sennilega farið út af steypta veginum og hefði stefnda misst vald á bifreiðinni, svo hún valt og hafnaði utan brautar. Við veltuna varð tjón á bifreiðinni G 6597 að fjár- hæð kr. 103.232, en af þeirri fjárhæð greiddi vátryggingarfélag bifreiðarinnar kr. 60.232, en kr. 43.000 varð stefnandi að greiða, og er það hluti af stefnukröfu hans. Einnig gerir stefnandi kröfu um greiðslu á kr. 1.000 á dag vegna rekstrarstöðvunar í 14 daga, eða kr. 14.000, og þá er fengin stefnufjárhæðin, kr. 57.000. Stefnandi byggir kröfu sína á 9. gr. leiguskilmálanna um bif- reiðina, en þar segir: „Verði tjón á mönnum eða munum vegna ölvunar eða vítaverðs gáleysis leigutaka við akstur bifreiðarinnar, ber leigutaka að greiða allar bætur, sem af slíku tjóni leiðir. Leigutaki ber alla 1104 ábyrgð á greiðslu bóta vegna tjóns, er hann veldur á hinni leigðu bifreið eða öðru, að umsömdum leigutíma liðnum“. Stefnandi telur engan vafa á, að stefnda hafi sýnt af sér víta- vert gáleysi með hröðum og ógætilegum akstri og hafi hún sjálf gefið skýrslu um það atriði. Samkvæmt 118. gr. laga nr. 85/1936 verður að dæma málið eftir framlögðum skjölum og skilríkjum. Þar sem engir þeir gallar eru á málatilbúnaði stefnanda, er frávísun varða, framlögð gögn eru Í samræmi við dómkröfur stefnanda og kröfurnar þykja rétt- mætar, verða þær teknar til greina. Málskostnaður tildæmist kr. 9.000. Jón Eysteinsson kvað upp dóm þennan, en dómsuppkvaðning hefur dregist vegna veikinda dómarans. Dómsorð: Stefnda, Ásdís M. Sigurðardóttir, greiði stefnanda, Jósep Valgeirssyni f. h. Bílaleigunnar Heiði, kr. 57.000 með 1% dráttarvöxtum á mánuði frá 14. september 1972 til greiðslu- dags og kr. 9.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lög- birtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Fjarnámsgerð fógetaréttar Gullbringu- og Kjósarsýslu 10. júlí 1973. Ár 1973, þriðjudaginn 10. júlí, er fógetadómur Gullbringu- og Kjósarsýslu settur að Borgarvegi 3, Ytri-Njarðvík, og haldinn með undirrituðum vottum af Ólafi Jónssyni. Fyrir er tekið fógetamálið: Bílaleigan Heiði gegn Ásdísi M. Sigurðardóttur. Fógeti leggur fram nr. 1 gerðarbeiðni og nr. 2 endurrit dóms. Fyrir gerðarbeiðanda mætir Leo Löve og krefst fjárnáms fyrir kr. 57.000 með 1% vöxtum á mánuði eða broti úr mánuði frá 14. september 1972 til greiðsludags, kr. 330 í kostnað af endurriti og birtingu dóms, kr. 9.000 í málskostnað samkvæmt gjaldskrá LMFÍ, kostnaði við gerðina og eftirfarandi uppböð/innheimtuað- gerðir, allt á ábyrgð gerðarbeiðanda. Gerðarþoli, sem býr hér, er sjálf viðstödd. Mætta kveðst aðspurð ekki greiða kröfu gerðarbeiðanda. Fógeti áminnir mættu um sannsögli og skorar á hana að benda á eignir til fjárnáms. Að kröfu umboðsm 1105 lýsir fógeti yfir fjárnámi í eign gerðarþola, sjónvarpstæki, teg- und Sony,sambyggðu útvarpstæki og magnara, tegund Bella Music, ásamt hátölurum og borðstofusetti (2 sófum og stól með gráu áklæði ásamt sófaborði). Fallið er frá virðingu. Fógeti gætir leiðbeiningarskyldu sinnar gagnvart mættu, sem er ólöglærð, og brýnir m. a. fyrir henni, að ekki megi ráðstafa hinu fjárnumda á nokkurn þann hátt, er fari í bága við gerð þessa, að viðlagðri ábyrgð að lögum. Þriðjudaginn 23. desember 1975. Nr. 146/1974. Kaupfélag Patreksfjarðar og Samvinnutryggingar g/t (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) gegn D og gagnsök (Benedikt Blöndal hrl.). Dómendur: hæstaréttardómararnir Magnús Þ. Torfason, Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Einar Arnalds og Logi Einarsson. Bifreiðar. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Aðaláfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 5. september 1974. Þeir krefjast sýknu af kröfum sagnáfrýjanda og málskostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi, sem varð fjárráða eftir uppsögu héraðs- dóms og fer sjálfur með mál sitt fyrir Hæstarétti, hefur áfrýjað málinu með stefnu 23. desember 1974, að fengnu áfrýjunarleyffi 2. s. m. Hann krefst þess, að aðaláfrýjendur verði dæmdir til að greiða honum óskipt 220.000 krónur með 7% ánsvöxtum frá 19. mars 1961 til 16. maí 1973, en 9% 70 1106 ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Enn fremur verði aðaláfrýjandi Kaupfélag Patreksfjarðar einn dæmdur til að greiða honum 6.780.000 krónur, eða til vara aðra lægri fjár- hæð, með vöxtum eins og að framan greinir. Þá krefst hann og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi beggja aðaláfrýjenda, eins og málið væri ekki gjafvarnarmál fyrir Hæstarétti, en hann fékk gjafvörn fyrir Hæstarétti með bréfi dómsmálaráðuneytis 17. desember 1974. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. I. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta úrlausn hans um, að aðaláfrýjandi Kaupfélag Pat- reksfjarðar beri skaðabótaábyrgð á tjóni gagnáfrýjanda sam- kvæmt hinni hlutlægu bótareglu í 1. mgr. 67. gr., sbr. 69. gr., umferðarlaga nr. 26/1958, nú umferðarlaga nr. 40/1968. Þá ber og að staðfesta þá niðurstöðu héraðsdóms, að aðal- áfrýjandi Samvinnutryggingar g/t sé greiðsluskyldur gagn- vart gagnáfrýjanda, sbr. 2. málsgr. 74. gr. nefndra laga. Samkvæmt því, sem greinir í lögregluskýrslu um slysið og stuðning hefur í öðrum gögnum máls, þykir mega við það miða, að gagnáfrýjandi hafi hlaupið undan leikfélaga sínum upp bakkann og út á götuna. Hafi hann þá tekið eftir bif- reiðinni B 193, en ekki tekist að stöðva sig og runnið á hálku inn undir bifreiðina milli framhjóla og afturhjóla hennar. Þegar gætt er þessara atvika, aðstæðna á slysstað og ungs aldurs gagnáfrýjanda, þykir eigi rétt að lækka bætur til hans samkvæmt ákvæði 3. mgr. 67. gr. laga nr. 26/1958, sbr. nú lög nr. 40/1968. I. Gagnáfrýjandi slasaðist hinn 13. mars 1961. Meiðslum hans og sjúkrasögu er lýst í vottorðum Sigursteins Guðmundsson- ar héraðslæknis, dags. 16. mars 1961, vottorðum dr. Friðriks Einarssonar yfirlæknis, dags. 8. nóvember 1961, 27. febrúar 1969, 30. apríl 1970, 16. apríl 1973 og 21. nóvember 1975, vottorði Kristbjarnar Tryggvasonar yfinlæknis, dags. 22. maí 1963, vottorði D. Innes Williams læknis, dags. 7. fobrúar 1107 1963, og í vottorði Ólafs Arnar Arnarsonar læknis, dags. 3. apríl 1974. Eru vottorð þessi tekin upp í öronkumati, en eigi eru þau lögð fram sjálfstætt í málinu. Faðir gagnáfryjanda hefur og ritað rækilega skýrslu um sjúkraferil gagnáfrýj- anda, og hefur hún verið lögð fyrir Hæstarétt. Meiðsli gagnáfrýjanda reyndust þessi samkvæmt ofan- greindum læknisfræðilegum gögnum: 1. Brot á h. fótlegg. 2. Brot á mjaðmargrind. 3. Rifa á þvagrás. Gagnáfrýjandi lá á sjúkrahúsum hér á landi 13. mars til 1. maí 1961, 14. júní til 5. júlí og 16. ágúst til 19. nóvember s. á. Þá gekkst hann undir aðgerðir vegna þvagrásarmeiðsla í bresku sjúkrahúsi þrívegis á árabilinu 1961—1963, og virðist hafa dvalist í því sjúkrahúsi samtals um 12 vikur. Hann hefur síðar sætt alloft læknisaðgerðum vegna þeirra, síðast 20. nóvember 1975. Læknisvottorð benda til, að eigi haffi hlotist varanleg mein af fótbroti gagnáfrýjanda né mjaðmargrindarbroti hans. Voru gipsumbúðir teknar af fæti eftir 6 vikur. Í vottorði dr. Friðriks Einarssonar 8. nóvember 1961 segir, að brot á mjaðmargrind hafi „gróið vel og engin missmíði þar að sjá“. Læknisvottorð sýna hins vegar, að gagnáfrýjandi átti lengi í meiðslum þeim á þvagrás, er hlutust af slysinu. Í vottorði D. Innes Williams læknis, dags. 7. febrúar 1963, segir svo í íslenskri þýðingu: „Þessum dreng er vísað til mín í nóvember 1961. Hafði hann mjaðmargrindarbrotnað í marsmánuði 1961 og þvag- rásin slitnað ofan til. Aðgerð á þvagrásinni hafði verið gerð á Íslandi, en enn voru mikil þrengsli, sem ollu þvagteppu og cistnalippubólgu. Hinn 8. desember var gerð fyrsta stigs að- gerð vegna þrengslanna í þvagrásinni, þrengslin víkkuð og húðflipi af koðranum færður upp að þeim. Tók þetta nokk- urn tíma að gróa, og þegar drengurinn kom aftur í maí 1962, kom í ljós, að hann var ennþá með þrengsli á litlu svæði við efri enda á áðurnefndum aðgerðarstað, og enn á ný hafði hann fengið eistnalippubólgu. Fyrsta stigs aðgerðin var því endur- 1108 tekin. Drengurinn kom aftur í Great Ormond Street í janúar 1963 til annars stigs aðgerðar, og í þetta skipti reyndist ekki vera um nein þrengsli að ræða. Þvagrásinni hefur verið lokað og þvaglát eru nú eðlileg. Þessi drengur hefur orðið fyrir alvarlegum áverka á þvag- rásinni og hringvöðvum hennar. Hann mun eiga erfitt með að halda þvaginu, en þetta ætti þó að lagast á nokkrum árum. Hann mun þurfa að fara í rannsókn öðru hverju til þess að ganga úr skugga um, að þrengslin myndist ekki á ný. Sem stendur virðast þessi þrengsli vel gróin, en þó kann það að valda frekari óþægindum. Hann hefur haft svæsna eistna- lippubólgu nokkrum sinnum, og það er möguleiki, að frjó- semi hans hafi beðið hnekki. Einnig er veruleg hætta, jafnvel möguleiki á, að mjaðmargrindarbrotið hafi truflað eðlilega þrútnun getnaðarlimsins (penile erection), þannig að sam- farir verði útilokaðar“. Í vottorði dr. Friðriks Einarssonar frá 27. febrúar 1969 segir m. a., að gagnáfrýjandi telji líðan sína nú góða og þvag- lát séu alveg í lagi. Hann hafi „um allmörg ár átt vanda til að missa þvag, sérstaklega við áreynslu ...“, en þessa hafi ekki gætt sl. 2 ár. Er sérstaklega bent á, að gagnáfrýjandi hafi eigi haflt kynferðismök „og ómögulegt er að segja enn, hvort geta hans till þess hafi spillst eða kannski alveg eyði- lagst við slysið“. Þá þurfi að víkikka þvasrás gagnáfrýjanda a.m.k. árlega um nokkur eða jafnvel mörg ár. Þörf á víkkun á þvagrás er áréttuð í vottorðum sama læknis 30. apríl 1970, 16. apríl 1973 og 21. nóvember 1975. Í síðasta vottorðinu segir, að læknisefttirlit á þvagrás sé nauðsynlegt „á eins til tveggja ára fresti, jafn vel þó engin einkenni frá þvagfærum komi fram“. Sé eigi hægt að segja um það, hve mörg ár þurfi að fylgjast með gagnáfrýjanda vegna þessa, „en þau geta verið mörg“. Í vottorði dr. Friðriks Einarssonar frá 16. apríl 1973 segir m. a. svo um heilsuhagi gagnáfrýjanda: „Hann kvartar ekki yfir neinu, sem rekja mætti til afleiðinga slyssins, sem hann varð fyrir um árið. Þvaglát eru að sögn Í lagi, og einnig segist sr it ps ja 2 2 ni hann hafa haft kyn niðr a með sóðum árangri. en tollur A SS Hort 39 LIL ÚLU 1109 ;ó, að nokkurs kyndofa gæti hjá sér við og við. ... Ytri kyn- æri virðast eðlileg og einnig blöðruhálskyrtill“. Síðar í vott- orðinu segir svo: „Þótt sjúkl. hafi haft kynferðismök og að því er talið er með góðum árangri, þá er þó ekki hægt að segja nema með frekari rannsókn, hvort allt er í lagi með hans sæði t. d.“. 1 í í á Rannsókn var gerð á sæði gagnáfrýjanda, og segir um hana í vottorði Ólafs Arnar Arnarsonar læknis, dags. 3. apríl 1974. Þykir rétt að taka það upp í heilu lagi, svofellt: „Ofangreindur sjúklingur leitaði til mín þann 27. febrúar 1974 vegna spurningar um frjósemi. Þegar hann var 6 ára gamall, mun hann hafa orðið fyrir bíl og hlotið allmikil meiðsli, m. a. mun þvagrásin hafa farið í sundur. Sjúklingur var þá skorinn upp bæði hér á landi og síðar í Englandi. Það gengur sæmilega með þvaglát síðan. Hins vegar hefur hann átt í dálitlum erfiðleikum með samfarir, en það hefur þó gengið með sæmilegum árangri. Það var gerð hjá honum semen analysa, og kom í ljós, að hann er með algera aspermiu, þ. e. a. s. það eru engar sæðisfrumur, sem koma fram. Það verður þannig að álíta, að sjúklingur sé algjörlega ófrjór, og má með talsverðri vissu rekja það til slyssins, sem hann varð fyrir 6 ára gamall“. Í örorkumati Jónasar læknis Hallgrímssonar frá 8. apríl 1974 eru læknisvottorð ítarlega rakin. Kveður læknirinn gagn- áfrýjanda hafa í viðtali við sig talið sig þreytast í hægra fæti stöku sinnum, en að öðru leyti hafi hann eigi haft nein óþæg- indi af fótbroti. Hann kvaðst þá ekki hafa sársauka við þvag - lát. Síðan segir: „Hann taldi sig ekki fá nægilega erektion til samfara“. Örorkumatinu lýkur með eftirfarandi kafla: „Niðurstaða: Af ofanskráðum vottorðum er ljóst, að D hefur hlotið bæði tímabundna og varanlega örorku af slysinu. Samkvæmt vott- orðum dr. Friðriks Einarssonar mun D þurfa áfram að vera í eftirliti vegna útvíkkunar á þvagrás, sem hætta er á, að geti annars þrengst og haft slæmar afleiðingar í för með sér. Einnig hefur komið í ljós, að D er ófrjór, og án efa verður 1110 hann það það, sem eftir er ævinnar. Hann hefur einnig minnk- aða erection og þar með hæfni hans til samfara verulega skert. Örorka D miðast við það þrennt, sem hér hefur verið talið, og telst hún sem hér segir: Frá slysinuií2ár.... .. .. .. 100% Síðan varanleg örorka .. .. .. 35%“ II. Gagnáfrýjandi höfðaði mál þetta í héraði, áður en varan- leg örorka hans hafði verið metin. Hann sundurliðaði ekki fjárhæð dómkröfu sinnar fyrir héraðsdómi, en skýrir hana svo fyrir Hæstarétti: 1 Örorkutjón .. 2... Kr. 2148.383 „Miski .. 2... ; — 4.998.476 3. Kostnaður sega ferða til Brétlands til lækninga .. 2... — 161.850 Alls kr. 7. 308. 659 Frá dregst: 1. Bætur frá aðaláfrýjanda Samvinnutrygg- ingum g/t............ -. kr. 280.000 Greiðslur frá Sjúkrasamlagi Kópavogs.. .......... 2. — 28.659 kr. 308.659 Alls an, 7. 7000. 000 Gagnáfrýjandi hefur fengið Guðjón Hansen trygginga- stærðfræðing til að reikna örorkutjón sitt að nýju og lagt þann útreikning fyrir Hæstarétt. Er útreikningurinn dags. 9. október 1975. Við útreikninginn er byggt á sömu forsendum og í fyrri útreikningum, en tekið tillit til breytinga á kaup- gjaldi, sem orðið hafa síðan í júní 1974, nýrra upplýsinga um meðaltekjur kvæntra verkamanna í Reykjavík á árunum 1973—-1974, auk þess sem miðað er við endurskoðaðar fyrri bana tra áð 70 Í tl verKkamáala ár ið 1972. í útr Teikningn- tölur ur meðal tel kj ur 1111 um er miðað við 7% ársvexti frá slysdegi til 16. maí 1973, en 9% ársvexti eftir þann tíma. Samkvæmt hinum nýja útreikn- ingi nemur verðmæti tapaðra vinnutekna á slysdegi 2.148.333 krónum, en lækkar um sem næst 24.5%, ef reiknað er með 13% ársvöxtum eftir 15. Júlí 1976. Í hinum nýja útreikningi er tap lífeyrisréttinda einnig reiknað til fjár að nýju með tilliti til þeirra breytinga, sem orðið hafa. Er þar og miðað við 7% og 9% ársvexti, eins og að ofan greinir. Verðmæti tapaðra lífeyrisréttinda er talið nema 76.573 krónum, en mundi lækka um 24.8%, ef reiknað er með 13% ársvöxtum frá 13. júlí 1974. Þáttur í kröfugerð gasnáfrýjanda, sem lýtur að ferðakostn- aði, er vegna ferða föður hans með hann til Bretlands á ár- unum 1961—-1963 til að leita honum lækninga vegna afleið- inga slyssins. Sætir sá kostnaður ekki andmælum. Aðaláfrýjandi Samvinnutryggingar g/t hefur fengið Þóri Bergsson tryggingastærðfræðing til að reikna út, til hverra fjárhæða svari nú þær greiðslur, sem hann hefur þegar innt af hendi til gagnáfrýjanda vegna slyssins, ef þær eru umreikn- aðar eftir breytingum, sem orðið hafa á næstlægsta kauptaxta Dagsbrúnar, síðan þær voru goldnar. Útreikningurinn er dags. 19. október 1975, og er niðurstaða hans þessi: „Greiðsla 19. 1. 1961 kr. 5.000 svarar nú til kr. 59.214 — 18.11.1961 — 50000 — —- — — 538.329 hl at ij FA 50.000 — — — — 588.329 — 21. 1. 1963 50.000 — — — — 490.152 — 9. 1.1965 — 50.0000 — — — — 364.007 — 8. 11. 1965 — 50.000 — — — — 315.623 — Mm. 12. 197) — 25.000 — —— — 85.763 Greiðslurnar alls kr. 280.000 svara nú til kr. 2.391.417“ IV. Eins og sérstaklega stendur á í máli þessu, verða gagn- áfrýjanda ákveðnar bætur í einu lagi fyrir fjártjón og annað ljón, svo sem héraðsdómari hefur gert. Þegar þess er sætt, 1112 hverjar eru hinar varanlegu afleiðingar slyssins, sem við er miðað í örorkumati, líklegra áhrifa þeirra á vinnutekjur gagnáfrýjanda í framtíð, þjáninga hans eftir slysið og annars ófjárhagslegs tjóns, þykir óbætt tjón hans hæfilega metið 1.800.000 krónur. Hefur þá verið tekið tillit til greiðslna, sem hann hefur fengið frá Sjúkrasamlagi Kópavogs og frá aðal- áfrýjanda Samvinnutryggingum g/t, og haft í huga, hvenær þær greiðslur voru inntar af hendi. Er þess þá jafnframt sætt, að af 280.000 krónum, sem aðaláfrýjandi $S Samvinnutrygs- ingar g/t hefur greitt, virðast 150.000 krónur, er greiddar voru á árunum 1961—1963, hafa gengið tl greiðslu kostn- aðar við að leita gagnáfrýjanda lækninga erlendis. Af hinni dæmdu fjárhæð eiga aðaláfryjendur að greiða óskipt 220.000 krónur, en eftirstöðvarnar, 1.580.000 krónur, á aðaláfrýjandi Kaupfélag Patreksfjarðar að greiða einn. Aðaláfrýjendur hafa eigi vefengt ákvörðun héraðsdóms um vexti, og verður hún staðfest. Dæma ber aðaláfrýjendur til að greiða gagnáfrýjanda máls- kostnað í héraði, og er hann ákveðinn 200.000 krónur. Enn fremur greiði þeir málskostnað fyrir Hæstarétti, 265.000 krónur, og renni hann í síkissjóð. Með tilvísun til 99, gr. laga nr. 20/1954, sbr. 2. mgr. 74. gr. laga nr. 26/1958, þykja eigi efni til skiptingar málskostnaðar milli aðaláfrýjenda samkvæmi niðurlagi 3. mer. 181. gr. laga nr. 85,/1936. Gjafvarnarkostnaður gagnáfrýjanda fyrir Hæstarétti greið- ist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs tals- manns hans, 250.000 krónur. Dómsorð: Aðaláfrýjendur, Kaupfélag Patreksfjarðar og Sam- vinnutryggingar g/t, greiði gagnáfrýjanda, D, óskipt 220.000 krónur með 7% ársvöxtum frá 10. mars 1967 til 16. maí 1973, en með 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludass. Aðaláfrýjandi Kaupfélag Patreksfjarðar greiði gagn- áfrýjanda 1.580.000 krónur með 7% ánsvöxtum frá 10. ud A Al! Í 1113 mars 1967 til 16. maí 1973, en með 9% ársvöxium frá þeim degi til greiðsludags. Aðaláfrýjendur greiði gagnáfrýjanda málskostnað í héraði, 200.000 krónur. Enn fremur greiði þeir gagn- áfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, 265.000 krónur, og renni hann í ríkissjóð. Gjafvarnarkostnaður gagnáfrýjanda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns hans, Benedikts Blöndals hæstaréttar- lögmanns, 250.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 9. júlí 1974. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 28. f. m., hefur E, ..., Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu. f. h. ófjárráða sonar síns, D, með stefnu, birtri 12. mars 1973, gegn Kaupfélagi Patreksfjarð- ar, Patreksfirði, og Samvinnutryggingum g/t, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda við munnlegan málflutning voru þessar: Að stefndi Kaupfélag Patreksfjarðar yrði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 7.000.000 með 7% ársvöxtum frá 13. mars 1961 til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu. Dómkröfur stefnanda á hendur stefnda Samvinnutryggingum g/t voru við munnlegan málflutning þær, að þessi stefndi yrði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 220.000 með 7% ársvöxtum frá 13. mars 1961 til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags, svo og til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu. Varakrafa stefnanda við munnlegan málflutning var sú, að hon- um yrði dæmd önnur lægri fjárhæð að mati dómsins ásamt vöxt- um og málskostnaði. Krafa stefnanda gegn Samvinnutryggingum g/t takmarkast við fjárhæð ábyrgðartryggingar Kaupfélags Patreksfjarðar hjá félag- inu eftir ákvæðum umferðarlaga, sem var kr. 500.000. Dómkröfur stefndu eru þær, að þeir verði sýknaðir af kröfum stefnanda og honum gert að greiða þeim málskostnað að mati dómsins. 1114 Reynt hefur verið að koma sáttum á í máli þessu, en sú við- leitni hefur eigi borið árangur. Málavextir eru þessir: Mánudaginn 13. mars 1961, um klukkan 1205, varð sonur stefn- anda, D, fæddur 27. október 1954, fyrir bifreiðinni B 193 á Aðal- stræti á Patreksfirði. Hljóp D frá hlið á vinstri hlið bifreiðarinnar aftanverða, um leið og bifreiðinni var ekið fram hjá. Hlaut hann mikil meiðsli, sem auk smærri áverka voru þessi: Brot á hægri fótlegg, brot á mjaðmargrind og þvagrásarrifa. Honum var veitt bráðabirgðalæknishjálp á sjúkrahúsi Patreks- fjarðar og sendur með flugvél á Landspítalann í Reykjavík að morgni hins 14. mars 1961. Fyrir liggur skýrsla um slysið, undirrituð samdægurs af Ara Kristinssyni sýslumanni. Varð slysið við hús sýslumanns, og kom hann fljótlega á vettvang. Í skýrslu þessari segir, að bifreiðin B 193 hafi verið á leið niður Aðalstræti (hér er um að ræða olíu- bifreið Esso, eign Kaupfélags Patreksfjarðar, en bifreiðin var tryggð hjá stefnda Samvinnutryggingum g/t). Bifreið þessi var með olíugeymi og í honum um 1200 lítrar af olíu. Vrörubifreiðinni B 335 var um þetta leyti ekið upp Aðalstræti og var framundan húsi nr. 55, þegar umrætt slys varð. Tekið er fram í skýrslunni, að bakki sé við götuna. Honum er ekki lýst frekar, en þess getið, að bakkinn sé nokkuð hár með þverstísum og bílabrautum barna. Börn eru sögð þar oft að leik. Samkvæmt ljósmyndum, sem lagðar hafa verið fram af vettvangi, sést, að á þessum kafla er gatan með hlöðnum steinkanti. Svæðið fyrir neðan götuna, þar sem börnin voru að leik, er talsvert lægra en yfirborð götunnar, og svæði þetta hallast frá götunni. Nokkrir drengir voru að leik fyrir neðan götuna í umrætt sinn. Einn þeirra var að elta D. Hljóp D upp á bakkann, og mun hann hafa ætlað heim. Var bifreiðinni B 193 ekið þarna fram hjá í sama mund og D kom upp á götuna. Tekið er fram, að D hafi ekki séð bifreiðina fyrr en of seint. Hafi hann ætlað að stöðva sig, er hann hafi séð til ferða bifreiðarinnar, en þá runnið til á snjónum (krapa) á götunni með þeim afleiðingum, að fætur hans hafi lent undir vinstra afturhjóli bifreiðarinnar og bifreiðin farið yfir báða fætur drengsins upp að nára. Tveir 9 ára drengir, er þarna voru nærstaddir, báru það sam- kvæmt skýrslu sýslumanns, að bifreiðinni B 193 hafi verið ekið mjög hægt. Haft er eftir bílstjóranum, að hann hafi ekið á um það bil 15—20 km hraða. Hafi hann séð drengina á bakkanum, 1115 en eigi séð merki þess, að þeir mundu hlaupa upp á götuna. Kveðst hann ekki hafa vitað, að D var kominn upp á götu, fyrr en hann fann, að hjólið fór yfir fætur drengsins. Kveðst bifreiðarstjórinn hafa verið við götubrún vegna bifreiðarinnar B 335, er kom á móti. Hafi hann hemlað þegar, er bifreiðin hafi farið yfir dreng- inn, og bifreiðin þá samstundis stöðvast. Bifreiðarstjóri B 193, Kristinn S. Jósepsson, var yfirheyrður í sakadómi Barðastrandarsýslu á öðrum degi eftir slysið. Skýrði hann svo frá, að hann hafi verið að koma frá kaupfélaginu um 100 m frá slysstað. Hafi hann tekið bifreiðina af stað í öðrum gír og skipt í þriðja gír eftir að hafa ekið stutta vegarlengd. Færðin hafi verið nokkuð þung vegna krapa. Bifreiðin hafi verið með tvöföld afturhjól og tvöfalda snjókeðju á báðum afturhjólum. Hann kveðst hafa séð drengina að leik í bakkanum og haft auga með þeim „aftur fyrir hliðarglugga“. Engin merki hafi verið sjáanleg um það, að drengirnir hefðu í hyggju að hlaupa upp á götuna. Vegna bifreiðarinnar B 335 kveðst Kristinn hafa þurft að aka nokkuð út á vinstri vegarbrún. Hann hafi svo eigi vitað fyrr en hann fann, að vinstra afturhjólið fór yfir eitthvað. Krist- inn kvaðst hafa fært bifreið sína lítillega af slysstaðnum, til þess að bifreið sú kæmist leiðar sinnar, er sækja átti lækni. Kristinn ítrekar, að hann hafi ekið gætilega fram hjá drengjunum. Þorsteinn Guðbergsson, 22 ára gamall, farþegi í bifreiðinni B 335, skýrði svo frá fyrir sakadómi 16. mars 1961, að bifreiðin B 335 hafi verið á móts við húsið Aðalstræti 55, þegar bifreiðin B 193 hafi komið á móti og verið ekið löturhægt. B 335 hafi einnig verið ekið hægt, þar eð í vændum var að mæta B 193. Vitnið kveðst hafa séð nokkra drengi að leik í bakkanum fyrir neðan götuna, en ekki séð þess nein merki, að þeir væru að koma upp á götuna. Þegar B 193 var komin á móts við drengina, hafi einn þeirra, D, tekið sig út úr hópnum og hlaupið upp á götuna. Hafi drengurinn hlaupið skáhallt upp bakkann í átt að bifreiðinni, er vitnið var í Um leið og drengurinn kom upp á veginn, hafi hann lent á B 193 fyrir aftan hurð, en bifreiðinni hafi verið ekið fram hjá í sömu svifum og drengurinn kom upp á götuna. Um leið og drengurinn lenti á bifreiðinni, hafi hann fallið í götuna. Bifreiðin hafi stöðvast, um leið og hún hafi farið yfir fætur drengsins. Vitnið Ólafur B. Þórarinsson, ökumaður B 335, kveðst hafa verið staddur með bifreið sína framan við húsið nr. 55 við Aðal- stræti um klukkan 1205 framangreindan dag. Bifreiðin B 193 hafi 1116 verið að koma á móti og báðir bifreiðarstjórarnir verið að búa sig undir að mætast. Kveðst hann hafa verið með bifreið sína svo til stöðvaða og verið að víkja fyrir B 193. Hann kveðst hafa verið búinn að sjá barnahóp í bakkanum fyrir neðan veginn rétt við vegarbrúnina. Bifreiðinni B 193 hafi verið ekið mjög hægt fram hjá börnunum. Hafi bifreiðin verið „við hlið“ barnanna, er eitt þeirra tók sig út úr hópnum og hljóp þvert inn á veginn og lenti á milli hjóla bifreiðarinnar. Vitnið taldi, að drengurinn hafi skynj- að hættuna, í því er hann kom inn á götuna, en þá ætlað að snúa við, en fallið í götuna. Nokkurt krap hafi verið og hálka. Vitnið sagði, að ökumaður B 193 hafi verið kominn með bifreið sína svo langt fram hjá barnahópnum, að hann muni ekki hafa séð til barnanna um hliðarrúðu. Vitninu virtist börnin vita, að bifreið var að fara fram hjá, en allt í einu hafi umræddur drengur tekið sig út úr hópnum og hlaupið inn á veginn. Vitninu virtist, að bifreiðinni B 193 væri sveigt aðeins frá barnahópnum, er henni var ekið þarna fram hjá. Vitnið sagði, að B 193 hafi verið ekið mjög gætilega í umrætt sinn. Stefnandi telur, að stefndu beri óskipta fébótaábyrgð á tjóni D samkvæmt 67. og 69. gr., sbr. 74. gr. umferðarlaga nr. 26/1958 og svo almennum skaðabótareglum. Stefndu hafi hins vegar ekki viljað viðurkenna óskerta ábyrgð sína og því sé óhjákvæmilegt að höfða mál þetta. Stefnandi telur, að D verði ekki metin sök í máli þessu, heldur hljóti hin hlutlæga ábyrgðarregla 67. gr. nefndra umferðarlaga að leggja óskerta bótaábyrgð á Kaupfélag Patreksfjarðar, þar sem D hafi aðeins verið rúmlega 6 ára gamall, Þegar slysið vildi til. Stefndu byggja sýknukröfu sína á því, að eftir atvikum öllum þá sé ljóst, að D hafi hegðað sér mjög ógætilega, enda þótt fullt tillit sé tekið til hins unga aldurs hans. Hér sé það ljóst, að D hafi elt bifreiðina uppi með þeim hörmulegu afleiðingum að verða fyrir vinstra afturhjóli hennar. Áður en slysið varð, hati hann ekki aðeins verið staddur utan vegarins, heldur og talsvert neðan við veginn. Bifreiðin B 193 hafi því blasað við drengjunum, sem voru við leik utan vegarins. Ekki sé unnt að sakast um slysið við ökumann bifreiðarinnar B 193. Það sé leitt í ljós, að hann hafi ekið mjög hægt og af fyllstu varúð og að öðru leyti verið kominn fram hjá barnahópnum neðan akbrautarinnar, þegar D hafi tekið sig út úr hópnum á þann hátt, sem greint er frá fyrr í dóminum. Þess vegna hafi engin von verið, að bifreiðarstjóri í aðstöðu öku- manns B 193 gæti átt von á svo óvæntum atburði, hvað þá að 1117 hann gæti varast hann. Hér reyni sem sé alfarið á hina hlutlægu ábyrgð, en á móti henni vegi stórkostleg eigin sök tjónþolans. Stefndu telja, að mjög komi til álita, að D eigi að bera allt tjón sitt sjálfur, sbr. 3. mgr. 67. gr. umferðarlaganna. En meðal annars með tilliti til þess, að Samvinnutryggingar g/t hafi greitt upp í tjón D, sé ekki krafist fullrar sýknu af fébótaábyrgðinni. Hins vegar telja stefndu, að sá hluti tjóns D, sem hugsanlega gæti talist bótaskyldur, sé þegar fullbættur. Hin mjög takmarkaða bóta- ábyrgð, sem hér geti reynt á, og það bótafé, sem þegar hafi verið greitt, liggi til grundvallar sýknukröfunni. Niðurstaða dómsins. Samkvæmt 67. gr., Í. mgr., umferðarlaga nr. 26 frá 2. maí 1958 ber stefndi Kaupfélag Patreksfjarðar sem eigandi bifreiðarinnar B 193 hlutlæga fébótaábyrgð á slysi þessu gagnvart D. Í 3. mgr. sömu greinar segir, að lækka megi fébætur og jafnvel láta þær alveg falla niður, ef sá, sem fyrir slysi eða tjóni varð, er með- valdur þess eða meðábyrgur. Samkvæmt þessu ákvæði þykir rétt að lækka nokkuð fébætur til D. Þegar hafður er í huga hinn ungi aldur hans svo og aðstæður á slysstað, sem benda til þess, að D hafi ekki séð bifreiðina vegna hæðarmismunar á þeim stað, þar sem hann var að leika sér, og yfirborði vegarins, Íyrr en í óefni var komið, þá þykir rétt að lækka fébætur til hans þannig, að hann beri % hluta tjóns síns sjálfur, en fái tjónið bætt að % hlutum úr hendi stefnda Kaupfélags Patreksfjarðar, en stefndi Samvinnutryggingar greiði honum kr. 220.000 af tildæmdum bótum, enda var ábyrgðartrygging félagsins takmörkuð við kr. 500.000, er slysið vildi til, og Samvinnutryggingar hafa þegar greitt kr. 280.000 í bætur til stefnanda. Svo sem fyrr er getið í dóminum, meiddist D mjög alvarlega Í slysinu. M. a. fór þvagrás hans í sundur, og þurfti hann að ganga undir marga uppskurði vegna þessa, þar sem þvagrásin vildi brengjast. Jónas Hallgrímsson læknir hefur metið örorku D vegna slyss- ins. Örorkumat læknisins er dags. 8. apríl 1974 og er mjög ítar- legt. Ekki er ástæða til þess að taka vottorð þetta upp nákvæm- lega í dóminum, en í niðurstöðu þess segir m. a. svo: „Af ofanskráðum vottorðum er ljóst, að D hefur hlotið bæði tímabundna og varanlega örorku af slysinu. Samkvæmt vottorð- um dr. Friðriks Einarssonar mun D þurfa áfram að vera í eftir- liti vegna útvíkkunar á þvagrás, sem hætta er á, að geti annars þrengst og haft slæmar afleiðingar í för með sér ...“. Og í niður- 1118 lagi örorkumatsins kemst læknirinn að þeirri niðurstöðu, að ör- orka D sé eftirfarandi: „Frá slysinu í2ár.... .. .. ..... 100% Síðan varanlegörorka.. .. .... .. 35%“ Á grundvelli þessa örorkumats hefur Guðjón Hansen trygginga- fræðingur reiknað út örorkutjón D. Eru útreikningar trygginga- fræðingsins gerðir 22. júní 1974. Þeir eru byggðir á úrtaksrann- sókn Framkvæmdastofnunar ríkisins á vinnutekjum kvæntra verkamanna í Reykjavík samkvæmt skattframtölum og tekjurnar umreiknaðar með tilliti til kaupbreytinga. Tryggingafræðingur- inn byggir á því, að D byrji að fá tekjur á 14. ári, 5% af meðal- kaupi kvæntra verkamanna. Síðan hækki kaupið hlutfallslega ár frá ári og þegar D sé orðinn 21 árs hafi hann náð fullu kaupi. Síðan reiknar hann út árlegt tap vinnutekna í samræmi við fram- angreint örorkumat, og reiknast verðmæti tapaðra vinnutekna á slysdegi nema: a. Reiknað með 7% ársvöxtum .. .. .. .. .. .. Er. 1.908.571 b. Reiknað með 7% ársvöxtum frá slysdegi til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum eftir það... .. .. — 1.565.427 Þá hefur tryggingafræðingurinn reiknað sérstaklega út tap líf- eyrisréttinda. Sé reiknað með 7% ársvöxtum, nemur tap kr. 67.942, en ef reiknað er með 9% ársvöxtum frá 16. maí 1973, nemur tapið kr. 55.588. Stefnandi gerir ekki sérstaka fjárkröfu vegna atvinnutjóns, heldur hefur hann krafist bóta í einu lagi bæði vegna atvinnu- tjóns og ófjárhagslegs tjóns. Bendir stefnandi sérstaklega á það, að miskabætur í þessu máli hljóti að verða afar háar vegna þess, hversu miski í málinu sé mikill. Stefnandi hafi þurft að undir- gangast margar læknisaðgerðir vegna meiðsla sinna og hann hafi þurft að dveljast langdvölum á sjúkrahúsum. Auk þess hafi hann hlotið annars konar sársauka og ávallt geti þvagfærasjúkdómur hans tekið sig upp síðar á ævinni. Stefndu mótmæla fjárkröfu stefnanda sem allt of hárri. Benda þeir sérstaklega á það, að örorkumat stefnanda og þar af leiðandi útreikningur á örorkutjóni hans sé ekki raunhæfur, þar sem ljóst megi vera, að þótt stefnandi sé metinn 35% Öryrki, séu mögu- leikar hans til að afla sér tekna ekki skertir sem því nemi. Hins 1119 vegar sé ljóst, að ef um eitthvert tjón sé að ræða, þá sé það fyrst og fremst miski, en ekki atvinnutjón. Rétturinn fellst á það með stefnanda, að eðlilegt sé, eins og mál þetta er vaxið, að dæma stefnanda bætur í einu lagi bæði fyrir fjártjón og miska. Þá getur rétturinn einnig fallist á það með stefndu, að ekki beri að leggja örorkumat og örorkutjónsútreikn- ing alfarið til grundvallar við ákvörðun þessara bóta, en hins vegar ber að hafa nokkra hliðsjón af þessum gögnum. Hitt er ljóst samkvæmt örorkumatinu, að tjón stefnanda er fyrst og fremst ófjárhagslegt tjón, þ. e. miski, sársauki og skertir möguleikar til að njóta lífsins eins og aðrir heilbrigðir menn. Þegar þetta er haft í huga, þykir tjón stefnanda, D, af völdum framangreinds slyss hæfilega metið í einu lagi kr. 3.000.000. Frá þeirri fjárhæð ber að draga kr. 280.000, sem lögmenn aðilja voru sammála um við munnlegan flutning málsins, að Samvinnutryggingar g/t væru þegar búnar að greiða upp Í tjón stefnanda. Eftir standa þá kr. 2.720.000. Af þeirri fjárhæð á stefnandi sjálfur að bera % hluta, þ. e. kr. 680.000. Eftir standa þá kr. 2.040.000. Af þeirri fjárhæð eiga stefndu, Kaupfélag Patreksfjarðar og Samvinnutryggingar g/t, að greiða stefnanda kr. 220.000 auk 7T% ársvaxta frá 10. mars 1967 til 16. maí 1973 og 9% ársvaxta frá þeim degi til greiðsludags, enda eru eigi eldri vextir en frá 10. mars 1967 fyrndir. Stefndi Kaupfélag Patreksfjarðar greiði einn stefnanda kr. 1.820.000 með 7% ársvöxtum frá 10. mars 1967 til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum frá þeim tíma til greiðsludags. Eftir þessum málalokum verða stefndu dæmdir til að greiða stefnanda málskostnað. Málskostnaður stefnanda ákveðst kr. 247.000, en af þeirri fjárhæð nemur útlagður kostnaður kr. 24.430. Málskostnað þennan skulu stefndu greiða þannig, sbr. 3. mgr. 181. gr. laga nr. 85 frá 23. júní 1936 um meðferð einkamála í héraði, Kaupfélag Patreksfjarðar kr. 172.000, en Samvinnutryggingar g/t kr. 75.000. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Kaupfélag Patreksfjarðar og Samvinnutryggingar g/t, greiði stefnanda, E f. h. ófjárráða sonar síns, D, kr. 290.000 með 7% ársvöxtum frá 10. mars 1967 til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi Kaupfélag Patreksfjarðar greiði stefnanda kr. 1120 1.820.000 með 7% ársvöxtum frá 10. mars 1967 til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi Kaupfélag Patreksfjarðar greiði stefnanda kr. 172.000 í máls- kostnað, en stefndi Samvinnutryggingar g/t greiði stefnanda kr. 75.000 í málskostnað. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum.