HÆSTARÉTTARÐDÓMAR 1978 Efnisskrá til bráðabirgða BAÐ. api irg þaga iði Gr ik af aað Ábyrgð á dýrum ......0.000 a A a ar ina nr a þr a ri apana a á d AR AðStÖðUB JA. is: ísi ei inter in bis a vóna ari ið ari 3 í TR Áfengislög .............. 69, 72, 469, 815, 979, 1002, 1167, Afréttiði.100.,305, ASK. MK ,LAL,086L.$#01.3ú0l. Ál. DLR IRN AÐ í psi sg ii áin lá 903, 912, Áfrýjunarfrestur ......000000 00. 263, 1173, RN nn na. nn nn ÁBÓGAVVÍKIR. 0 0 0 pi í SU AÐ a air in hani AR BAbB A BEÐIÐ EÐ ið 1002, Ákæra, frávísun 14 708, 869, Alm. hegningarlög. 149. gr.. 249. gr. ........00..020. 766, sys. 4 ir ar sára 8 BÍ #0 a na gr RD LÍÐAÐA A ag cr op á tapi þið oki a ið þá hi ið ir hi Bin 63, 439, Bifreiðaátökstir 6 a a a rr rs Bifreiðar: a) Opinber mál .. 69, 72, 433, 815, 979, 1002, 1113, 1167, b) Einkamál .......... 48, 186, 246, 309, 372, 484, 609, Blóðrannsókn, bifreiðarstjóri .. 69, 72, 815, 979, 1002, 1167, SI 3 ar savar it 00 viii að si Á OB Byggingarsamþykkt, brot gegn ......00000000 00... BAÐA 2 a áð á 8 A gl Í há 387, Dómarafulltfúi . 0 a SB 58, Dómaðáf, vanhæfi. .....000s0 0... 58, 88, 117, 205, Dómkvaðning matsmanna ........0000000 000... 63, Dómsrannsókn,. synjun „..ccccsccennn nn ýr, ábyrgð Á a a sið ng að tr 0 ran ir nr a an a ÍR BJÉNANBDBJÖF 0620 50 0 á 4 an á á á su a a EA 2 0 sn 0 4 ne A a lendi TOR a si a pn an sa Á HALDA, . Farmflútningar .........000. 0... NG 1071, Fánmskítteii 08 .ðð.... 0 A IR 1071, Fen. a nn TEN RT Fastelgfláskattur. 0 REB Á Fasteigháviðskipti“ „it. Bók il... bl. 27, 504, 903, FélágSdóhsiðl 0... Fiskveiðibrot a ár an Fjárnám ...........00... 2 ER BR 85, Flugrekstrarleyfi, afturköllun .................0......... Frávísun 1, 15, 42, 55, 78, 85, 105, 318, 344, 439, 447, 659, 672, 693, 708, 869, 877, 923, 926, 936, 1026, 1042, 1096, iva 4 AÐ Mk AA, 1173, 1207, 1215, 1302, Frestir .................. 1254, 1255, EYNNI SN GAÐROLUR ss s E mæ Gallar ............000.0 00 Geðheilbrigðisrannsókn ................... 00.00.0000. 12, Gengisákvæði .............0.....0. 0. Girðingarlög .............0.0...00. 0. ál þök Gjaldþrotaskipti ................%. 0. % Gæsluvarðhald 12, 157, 164, 180, 181, 306, 429, 467, 501, 560, á gi at DR a 50 á 0 0 4 á pa) 8 BIÐ al BAÐ BI 1021, Hafnargjöldi, *.;, 2... nn AR Hafning máls ..............00..... 0. 1254, 1255, Heimvísun ..............0.. 00. 58, 678, HJÓN Ak 223 0 5 ER aað an an 653, Hlunnindi ....................00 00. Húftrygging .. ....0........00 nl Höfundalög .............0....2. Ítrekun ..........0...... 0. 69, 72, Jafnlaunaráð ....................0 0000 Jarðir .......0.....0 0. á is ern nt Kálp All. 00, ARR, SR AÐ a adrir Kaupgjaldskrafa ...............0. 2... 120, Kaupgjaldsmál ..............5 2... 722, 731, 9831, Kaupmáli ...........0..0..0.00. 00. Kaupréttur ........0...... Kjörskrá .........0........ 0. Kosniðgar „........0000s0 nn Rósningarféttuð „sa „ "16, ER sa Kiærufrestur 4 að sá ni sn 0 ali fi Kæruheimild .„.............0....0. 0000. Kærumál: 1), Barn, st 3 6 in Ár 63, 439, 2) Búskipti ............0... 00. 3) Dómarafulltrúi „...........0.............. 58, 4) Dómarar, vanhæfi .............. 58, 88, 117, 205, 5) Dómsrannsókn, synjun .........0...... 000... 6) Félagsdómsmál ..................0..0. 000. 7) Frávísun 1, 15, 55, 78, 344, 439, 447, 877, 923, 926, se 936, 1026, Bls. 34 920 782 1307 1256 1106 1196 504 467 563 672 1244 1328 97 1256 947 1302 1316 884 1322 815 738 1060 1322 1247 1198 653 „ 1060 114 714 719 609 923 öð 447 819 88 284 1100 1207 Bls. 8) Geðheilbrigðisrannsókn ......00..000.. 00... 12, 467 9) Gæsluvarðhald 12, 157, 164, 180, 181, 306, 429, 467, EÐ kg a am a 501, 560, 1021, 1328 10} Meifvísai: 5. di. ÁL, 58 11} Kærufréstúr 0... 000 0 ER kk 923 la}pkærhm 55 13) Lögmannafélag Íslands, úrskurður stjórnar ....... 5 14) Málflutningslaun A ð 15) Matsmenn, dómkvaðning ............... H:563, 1813 16) Ómerking ................0 000. 58, 88 17) Sératkvæði ......... jú. Söð þ 15, 58, 439, 447, 1225 18):Siglingadómur ... gisti ið 0 1207 TORSOKIÐDI „via áss trða þri þair Bj AG VA ör A GA #8 Sl in 1225 20) Umgengnisréttur ..... a 263, 447 al Vár 926 Landahérkjártjál, Síða ra ar 0 0001 a ÁA 514 Launaktafa |... ie aaa a in on JR BR „. 738 MRS FJÁPKAUDI „am 52 5 á ja 02 Ei 0 0 A 3 1257 Leigusamningur, skip . ... „2. 0. 964 Líkamsmeiðingar .. #.......0000000 0... ars 979 Kjósmynðir} kap 3 BK LL 00. ann er en 1000. ÍA 1322 I, 3 passi an an á aðkaaA B Á hr ai SR 1178 BOB. 03, más str is bakaði raða ln sr þv ; 893 OR 4 2 já á jó 9 BA 0 16, TIÐ Lögmannafélag Íslands, úrskurður stjórnar ...... 4 5 Lögskráning sjómanna (t.....,.0.. 1186 Lögtak, lögtaksgerð ..... sur - 293, 1007, 1014, 1173, 1283 BÖÐVEÖ | 30. siðina sía biðin ts á ni hen Haabiði 5 2 AÐ ap 6 8 a 1283 Málflutningslaun ............0.0. 0000... 5 MANNA. 0 ina eið rns ri Bai 2250 ::325 Matsmenn, dómkvaðning ..........0... 0... 63, 1313 Miskabætur ................. ex mr 128 „AL, 299, 414 535 Ómaksbætur . .....0.. 12, 432, 763, "764 Ómerking 42, 58, 88, 105, 818, 659, 678, 693, 708, 869, 947, A AÐ a á 5 8 aö n a hr Ea 1096, 1215 Ómerking ummæla .. ....... 200. 126, 299, 414, 535 Opinberir starfsmenn ........0.00%% 000 „210, 1198 Onlof ......... sat Bói á iði Bi BN EÐ 0 a 112 Óvígð sambúð ............... á 893 Rán BAKA eg a nn a „. 166 RUN, nv 0 eu AÐ RA A ut sr aði ans ar 2 is 1257 Ríkissjóður, bótaskylda a 8 . 1186 Ríkisskattstjóri, valdsvið ......... RE ÞÁ 1) #8 8 622 Sákargiftir, Þanigar í. ...01 Di. át 766 Sambúð, óvígð .... ..... 8 A BR 0 8 A á 893 Sael; lá 0 IK, ann a ja 0 196 Samningar =. já a ér sa Sátt a A a nr ii a 42, 105, Sektarrefsing, ærumeiðingar .............. 126, 299, 414, Sératkvæði 15, 105, 126, 166, 186, 210, 255, 293, 309, 387, 414, 439, 447, 484, 563, 609, 659, 693, 716, 719, 738, 772, á 0 2 a 5 BR A SI EÐ BR 893, 1186, 1225, Sérsköttun,. hjón ti as tl, abs. salur .( Sifskaparbrot, sýkna ..........0.00.. 0. ð0 ln Siglingáðómur „iii ss SÍNU. a lsli, Siglingalög ..............000000 00... Sjómannalög ...........00.0%%.0 0... 722, Sjómenn, slysatrygging, lögskráning .....:.......... 379, Sjóveðréttur .........0.0..000. 00 722, Skaðabótamál 48, 120, 186, 246, 263, 309, 372, 379, 387, 484, á a 504, 593, 609, 754, 766, 782, 828, 979, 1186, 1247, Skattar, skattamál .................. 293, 622, 1007, 1014, Skip, leigusamningur ...........2....00 00... Skipti ............. 0... 653, Skírlífisbrot, sýkna ..........00%..0. 0. sen Skjalafals ....1..0.0. 325, A 0 na 177, 460, 628, 920, 964, 1046, Slit á sameign ............000. 0. Slysatrygging Lis n Stjórnsýsla ............0200. 00. 97, Tolllagabrot ......... titla að aha gslátsfnn Umferðarlög .. 69, 72, 263, 433, 815, 979, 1002, 1113, 1167, Unnferðarréttur „öðli Umferðarslys ..............2..0 0... UmgengiSt nn RA 63, Uppboð ...........02 000. 85, 196, RÐSÖÐ 0 0 nr VIÐ 120, Útburðargerð ..............0...00. 00... Útivist aðaláfrýjanda ..................2.. 0... Útivistardómar 12, 119, 120, 283, 432, 433, 559, 763, 764, 765, DL 766, 962, 963, 1112, 1246, Vanhæfi dómara ..............00..0..... 58, 88, 117, 205, Vafnatbing as es kra. Vátrygging ..........0...0.0.0. 0 Veðskuldabréf .............00.0..00. 0 Mérötrygging sm as samma aa a ne 27, 903, Vettvangsmál ............22. 0... Vinnusamningar ............%020 00... 120, 722, 731, MSS RA 387, 593, 754, Víxilmál ........ 1028, 1031, 1033, 1036, 1039, 1042, 1277, Hjófnaður. „ „asm 54 áð 8 ET 225, Ærumeiðingar ..........0....... 126, 210, 299, 414. 476, Bis. 166 1215 ððð 1283 1302 632 1207 255 731 1186 731 1257 1316 964 1225 632 546 1106 196 379 782 546 1178 855 609 447 1283 1247 159 177 1247 284 926 255 563 912 855 1247 828 1280 325 535 Hæstaréttar dómar. Útgefandi: Hæstiréttur. LIX. árgangur. 1978 Miðvikudaginn 4. janúar 1978. Nr. 233/1977. Alþýðusamband Íslands vegna Alþýðusam- bands Norðurlands vegna þeirra aðildarté- laga þess, sem standa að Lífeyrissjóði verka- lýðsfélaga á Norðurlandi vestra, segn Vinnumálasambandi samvinnufélaganna vegna Sængurgerðar Sambands íslenskra samvinnufélaga, Sauðárkróki, og Lífeyris- sjóðs SÍS. Kærumál. Félagsdómsmál. Frávísunardómur staðlestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson og Þór Vilhjálmsson. Með kæru 12. desember 1977, sem barst Hæstarétti 21. s. m., hefur sóknaraðili samkvæmt 67. gr. laga nr. 80/1938 kæri til Hæstaréttar frávísunardóm Félagsdóms, uppkveðinn 26. nóvember 1977, í máli sóknaraðilja gegn varnaraðilja. Kæru- Írestur samkvæmt 67. gr. laga nr. 80/1938 er vika frá upp- sögu dóms eða úrskurðar, og hafa yngri lög eigi haggað því ákvæði. Í 64. gr., 3. málsgr., laganna er boðið, að tilkynna skuli málflytjendum, hvar og hvenær dómur eða úrskurður verði kveðinn upp. Samkvæmt gögnum máls sótti enginn þing af hálfu sóknaraðilja, er hinn kærði frávísunardómur var kveðinn upp, og var málflutningsmanni hans eigi til- kynnt um dómþingið. Þegar svo hagar til, þykir bera að beita meginreglu 22. gr. laga nr. 75/1973 um upphaf kærufrests samkvæmt 67. gr. laga nr. 80/1938 og miða við það, er aðilja eða fyrirsvarsmanni hans varð kunnugt um dóm eða úrskurð. 2 í Miða verður við það, að sóknaraðili hafi eigi öðlast vitneskju um uppsögu framangreinds dóms fyrr en hinn 7. desember 19/1, og er kæran þvi fram komin i—nan retts kærufrests. Sóknaraðili krefst þess, að hinum kærða frávísunardómi verði hrundið og lagt fyrir Félagsdóm að legsja efnisdóm á málið. Þá krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða dóms og kæru- málskostnaðar. Með skírskotun til forsendna hins kærða dóms ber að stað- festa hann. Samkvæmt þessum málsúrslitum ber að dæma sóknaraðilja til að greiða varnaraðilja kærumálskostnað, sem ákveðst 10.000 krónur. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur á að vera óraskaður. Sóknaraðili, Alþýðusamband Íslands vegna Alþýðu- sambands Norðurlands vegna þeirra aðildarfélaga þess, sem standa að Lífeyrissjóði verkalýðsfélasa á Norður- landi vestra, greiði varnaraðilja, Vinnumálasambandi samvinnufélaganna vegna Sængurgerðar Sambands ís- lenskra samvinnufélaga, Sauðárkróki, og Lífeyrissjóðs SÍS, 40.000 krónur í kærumálskostnað að viðlagðri aðför að lögum. Dómur Félagsdóms 29. nóvember 1977. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, er höfðað með stefnu, útgefinni 3. f. m. Stefnandi er Alþýðusamband Íslands vegna Alþýðusambands Norðurlands vegna þeirra aðildarfélaga þess, sem standa að Líf- eyrissjóði verkalýðsfélaga á Norðurlandi vestra. Stefndi er Vinnumálasamband samvinnufélaganna vegna Sæng- urgerðar Sambands íslenskra samvinnufélaga, Sauðárkróki, og Lífeyrissjóðs SÍS, Reykjavík. Efniskröfur stefnanda eru nú þær, að viðurkennt verði með 3 dómi, að starfsstúlkur Sængurgerðar SÍS á Sauðárkróki eigi rétt til að vera í lífeyrissjóði stéttarfélags síns, þ. e. Lífeyrissjóði verkalýðsfélaga á Norðurlandi vestra, og að þeim sé óskylt að greiða iðgjöld til Lífeyrissjóðs SÍS. Stefnandi krefst og máls- kostnaðar úr hendi stefnda að mati dómsins. Dómkröfur stefnda í greinargerð eru þær aðallega, að málinu verði vísað frá dómi, en til vara, að kröfur stefnanda fái ekki framgang. Í báðum tilvikum krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda. Munnlegur málflutningur um framkomna frávísunarkröfu fór fram í dag. Í þessum þætti málsins gerir stefndi þær kröfur, að málinu verði vísað frá dómi og að stefnanda verði gert að greiða honum málskostnað. Dómkröfur stefnanda í þessum þætti máls- ins eru þær, að frávísunarkröfu stefnda verði hrundið og stefndi dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað. Í stefnu er málavöxtum lýst svo, að með bréfi, dags. 25. febrúar sl, hafi starfsstúlkur Sængurgerðar Sambands íslenskra sam- vinnufélaga á Sauðárkróki óskað þess, að stéttarfélag þeirra beitti sér fyrir því, að þær fengju að eiga aðild að Lífeyrissjóði verka- lýðsfélaga á Norðurlandi vestra, eins og flestar þeirra höfðu átt, áður en þær hófu störf hjá sængurgerðinni. Hafi beiðni þessi kom- ið fram vegna þess, að fyrirtækið hafi greitt iðgjöld þeirra til Lífeyrissjóðs Sambands íslenskra samvinnufélaga. Hafi og fyrir- svarsmenn fyrirtækisins talið, að starfsstúlkunum bæri að vera í þeim lífeyrissjóði. Af hálfu stefnanda hafi því hins vegar verið haldið fram, að réttur skilningur á 8. gr. rammasamnings stefnda og fleiri við 16 manna nefnd aðildarsamtaka Alþýðusambands Ís- lands frá 19. maí 1969 leiði til þess, að starfsstúlkum sængur- gerðarinnar sé ekki aðeins heimilt, heldur skylt, að vera í lífeyris- sjóði stéttarfélags síns, þ. e. Lífeyrissjóði verkalýðsfélaga á Norð- urlandi vestra. Þar sem aðiljar hafi ekki orðið sammála um skiln- ing á umræðdu samningsákvæði, hafi stefnandi talið sér nauðsyn að fá skilning sinn á umræddu ákvæði staðfestan með dómi. Krafa stefnda um, að vísa beri málinu frá dómi, er byggð á því, að ágreiningur aðilja falli ekki undir lögsögu Félagsdóms. Með lögum nr. 9/1974, 2. gr., hafi fjármálaráðuneytinu verið falið að úrskurða ágreining um það, til hvaða lífeyrissjóðs iðgjöld skuli greiða. Þetta lagaákvæði hafi stefnandi áður virt í sams konar tilvikum og fjallað er um í máli þessu. Ljóst sé, að samkvæmt 2. tl. 44. gr. laga nr. 80/1938 ætti Félagsdómur úrskurðarvald um 4 ágreiningsefni þetta, ef lögum nr. 9/1974 væri ekki til að dreifa. Þau lög séu hins vegar yngri sérlög og samkvæmt viðurkenndum lögskýringarreglum rými ákvæði þeirra úi ákvæði 44. gr. laga nr. 80/1938. Krafa stefnanda um, að frávísunarkröfu stefnda verði hrundið, er byggð á því, að samkvæmt 2. gr. stjórnarskrárinnar fari dóm- endur með dómsvaldið, en litið hafi verið svo á, að þrátt fyrir það geti almenni löggjafinn innan vissra þröngra marka fengið stjórn- völdum tiltekin réttarágreiningsefni til úrlausnar. Ekki sé í lög- um nein almenn regla um það, hvaða mál heyri undir úrskurð stjórnvalda. Erfitt sé að gefa ákveðna reglu um þau takmörk, sem setja verði þessari heimild löggjafans, en fullyrða megi, að lög- gjafanum yrði almennt talið óheimilt að leggja úrskurði um lög- skipti borgaranna sín í milli og um ákvörðun refsinga undir stjórnvöld. Úrskurðarvald um þau málefni hafi jafnan verið talið kjarni dómsvaldsins. Af hálfu stefnanda er vitnað til ákvæða 10. gr. Mannréttindayfirlýsingar Sameinuðu þjóðanna og 1. tl. 6. gr. laga nr. 11 frá 9. febrúar 1954 um gildistöku Evrópusamningsins um verndun mannréttinda og því haldið fram, að íslenskum dóm- stólum beri að taka tillit til þessara ákvæða, þegar þeir taki ákvörðun um það, hvort tiltekin mál eða málaflokkar verði með lögmætum hætti teknir undan lögsögu þeirra. Stefnandi telur, að ákvæði 2. gr. stjórnarskrárinnar standi í vegi fyrir því, að úrlausn um réttarágreining þann, sem fjallað er um í máli þessu, verði tekin undan lögsögu dómsins. Félagsdómur sé stofnaður til að vera vinnudómstóll og megi því ætla, að úrskurðarvald í máli eins og þessu sé því best komið í höndum hans. Niðurlagsákvæði 1. mgr. 2. gr. laga nr. 9/1974 er svohljóðandi: „Verði ágreiningur um það, til hvaða lífeyrissjóðs iðgjöld skuli greidd, úrskurðar fjármálaráðuneytið hann, að fenginni umsögn Vinnuveitendasambands Íslands og Alþýðusambands Íslands“. Í ákvæði þessu felst, að rísi ágreiningur um það, í hvaða lífeyris- sjóði starfsmaður skuli vera, eigi að bera hann undir úrskurð fjármálaráðuneytisins. Brýtur sú málsmeðferð ekki í bága við ákvæði 2. gr. stjórnarskrárinnar. Fjármálaráðuneytið hefur ekki fjallað um ágreining aðilja máls þessa. Verður málinu því vísað frá Félagsdómi. Stefnandi greiði stefnda kr. 20.000 í málskostnað. Dóm þennan kváðu upp: Guðmundur Jónsson, Bjarni K. Bjarnason, Sigurður Líndal, Árni Guðjónsson og Guðmundur Vignir Jósefsson. 5 Dómsorð Máli þessu er vísað frá Félagsdómi. Stefnandi, Alþýðusamband Íslands vegna Alþýðusambands Norðurlands vegna þeirra aðildarfélaga þess, sem standa að Lífeyrissjóði verkalýðsfélaga á Norðurlandi vestra, greiði Vinnumálasambandi samvinnufélaganna vegna Sængur- gerðar Sambands íslenskra samvinnufélaga og Lífeyrissjóðs SÍS, Sauðárkróki, kr. 20.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 5. janúar 1978. Nr. 223/1977. Snorri Guðmundsson gegn Ásmundi S. Jóhannssyni. Kærumál. Málflutningslaun. Úrskurður stjórnar Lögmanna- félags Íslands. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson og Þór Vilhjálmsson. Sóknaraðili hefur með kæru 1. desember 1977 samkvæmt heimild í 8. gr. laga nr. 61/1942, sbr. 21. gr. laga nr. 75/1978, kært til Hæstaréttar úrskurð stjórnar Lögmannafélags Ís- lands, uppkveðinn 16. nóvember 1977. Kæran barst Hæsta- rétti 19. desember. Krefst sóknaraðili þess aðallega, að sér verði einungis dæmt að greiða varnaraðilja 350.000 krónur i málflutningsþóknun vegna málflutningsstarfa í héraðs- dóms- og hæstaréttarmálinu: Snorri Guðmundsson gegn fjár- málaráðherra og samgönguráðherra f. h. ríkissjóðs. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir stjórn Lögmannafélags Íslands og kærumálskostnaðar. Til vara krefst hann þess, að sér verði aðeins dæmt að greiða varnaraðilja 635.000 krónur í mál- 6 flutningsþóknun og að málskostnaður og kærumálskostnaður verði látinn niður falla, Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur að því er varðar fjárhæð þóknunar fyrir málflutn- ing í héraði, en málflutningsþóknun fyrir Hæstarétti verði ákveðin 329.903 krónur og kærumálskostnaður verði felldur niður. Í máli þessu greinir aðilja á um, hver sé hæfileg málflutn- ingsþóknun varnaraðilja til handa vegna skaðabótamáls, sem sóknaraðili höfðaði á hendur ríkissjóði til heimtu bóta vegna vinnuslyss og dæmt var í héraði og Hæstarétti. Varnaraðili var lögmaður sóknaraðilja í máli þesst og flutti það fyrir héraðsdómi, en fól hæstaréttarlögmanni að flytja það fyrir Hæstarétti. Er ágreiningslaust, að varnaraðili eigi kröfu til málflutningsþóknunar vegna flutnings málsins bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Eins og segir í hinum kærða úrskurði, námu endanlegar dómkröfur sóknaraðilja á hendur ríkis- sjóði í málinu 3.550.174 krónum í héraði. Héraðsdómur mat heiktartjón sóknaraðilja 2.500.000 krónur, en skipti sök þann- ig, að ríkissjóði var gert að bæta sóknaraðilja tvo þriðju hluta tjónsins og greiða honum 1.666.667 krónur, auk vaxta, að frádregnum 172.233 krónum, sem hann hafði fengið greiddar í laun frá ríkissjóði, meðan hann var frá vinnu vegna slyss þess, sem málið var af risið. Ríkissjóður áfrýjaði málinu til Hæstaréitar og krafðist sýknu. Sóknaraðili sagn- áfrýjaði ekki, en krafðist staðfestingar hins áfrýjaða dóms. Afrýjunarfjárhæð nam samkvæmt þessu 1.494.434 krónum. Ber að leggja þá fjárhæð til grundvallar við ákvörðun mál- flutningsþóknunar fyrir Hæstarétti. Við ákvörðun þóknunar fyrir flutning málsins fyrir héraðsdómi þykir rétt að miða við heildarfjárhæð þess tjóns, sem sóknaraðili varð fyrir, eins og það var metið í héraði og Hæstarétti, 2.500.000 krón- ur, að frádregnum áðurnefndum 172.233 krónum. Samkvæmt því þykir málflutningsþóknun fyrir flutning máls þessa í héraði og fyrir Hæstarétti hæfilega ákveðin 550.000 krónur. Rétt er, að málskostnaður fyrir stjórn Lögmannafélags Ís- lands svo og kærumálskostnaður falli niður. 7 Dómsorð: Málflutningsþóknun varnaraðilja, Ásmundar S. Jó- hannssonar, fyrir málflutningsstörf í þágu sóknaraðilja, Snorra Guðmundssonar, vegna bæjarþings- og hæsta- réttarmálsins: Snorri Guðmundsson gegn fjármálaráð- herra og samgönguráðherra f. h. ríkissjóðs ákveðst sam- tals 550.000 krónur. Málskostnaður fyrir stjórn Eögfnannafðlags Íslands svo og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður stjórnar Lögmannafélags Íslands 16. nóvember 1977. Með óundirrituðu bréfi, er barst skrifstofu UMFÍ hinn 15. mars 1977 frá sóknaraðilja, þá fer hann þess á leit við Lögmannafélag Íslands, að félagið upplýsi hann um það, hvort lögmanni sé heim- ilt að ætla sér hærri málflutningslaun en Hæstiréttur ákvarðar Í ákveðnu máli. Tilefni þessarar spurningar var málskostnaðar- reikningur frá varnaraðilja, Ásmundi Jóhannssyni héraðsdóms- lögmanni, Glerárgötu 20, Akureyri, vegna flutnings bæjarþings- málsins nr. 182/1973 á Akureyri og hæstaréttarmálsins nr. 35/ 1975, en bæjarþingsmálið fór varnaraðili með fyrir bæjarþingi Akureyrar, og sömuleiðis fór hann með málið fyrir Hæstarétti, þótt Gunnar M. Guðmundsson hæstaréttarlögmaður flytti málið þar í umboði hans. Ágreiningsmál þetta var þingfest fyrir stjórn LMFÍ þann 18. mars 1977 að viðstöddum sóknaraðilja, en við rekstri málsins tóku síðan Hreinn Pálsson héraðsdómslögmaður fyrir sóknaraðilja og Benedikt Blöndal hæstaréttarlögmaður fyrir varnaraðilja. Var málið síðan nokkrum sinnum á dagskrá stjórnar, þar til það var flutt munnlega fyrir stjórn félagsins þann 18. maí 1977. Kröfur sóknaraðilja eru þær aðallega, að honum verði einungis gert skylt að greiða varnaraðilja kr. 350.000 í málflutningsþókn- un auk sannanlegs útlagðs kostnaðar vegna héraðsdómsmálsins nr. 182/1973 og hæstaréttarmálsins nr. 35/1970. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir stjórn LMFÍ skv. mati hennar. Túl vara eru kröfur sóknaraðilja þær, að málflutningsþóknunin verði ákveðin við bæði dómstig kr. 635.000 auk útlagðs kostnaðar og málskostn- aður fyrir stjórninni falli niður. Kröfur varnaraðilja eru þær, að þóknun hans fyrir flutning 8 málsins í héraði verði ákveðin kr. 344.117, en fyrir flutning máls- ins í Hæstarétti kr. 347.911. Auk þessa krefst hann greiðslu á út- lögðum kostnaði skv. reikningi og gerir jafnframt þá kröfu, að málskostnaður fyrir stjórninni falli niður. Málavextir eru sem hér greinir: Laust fyrir hádegi þann 19. apríl 1972 var sóknaraðili við vinnu hjá Vegagerð ríkisins að Miðhúsavegi |, Akureyri, og vann að því að losa leguhring af drifhjóli á Caterpillar D-7 tractor. Notaði hann til þess sleggju og meitil. Vildi þá svo til, að járnflís hrökk í vinstra auga hans með þeim afleiðingum, að augað varð ónýtt. Taldi sóknaraðili Vegagerðina bótaskylda, þar sem bæði hefði verkstjórn og öryggisútbúnaði verið áfátt, og leitaði hann því til varnaraðilja og fékk hann til þess að annast kröfugerð. Varnaraðili lét framkvæma örorkumat, og þegar niðurstaða Örorkutjónsútreiknings lá fyrir, gerði hann bótakröfur á hendur Vegagerðinni með bréfi, dags. 10. september 1973, þar sem hann krafði fyrirtækið um kr. 2.944.550 auk vaxta og innheimtuþókn- unar. Var í kröfunni innifalin tímabundin og varanleg örorka, miskabætur, kr. 500.000, og útlagður kostnaður, kr. 7.500, en dregnar höfðu verið frá bætur frá Tryggingastofnun ríkisins og laun, sem Vegagerðin hafði greitt sóknaraðilja eftir slysið og til 22. september 1973. Þessum kröfum hafnaði Vegagerðin með bréti, dags. 19. septem- ber 1973, og taldi sóknaraðilja bera alla sök á slysinu með því að Bæta ekki nægilegrar varúðar. Höfðaði varnaraðili þá mál fyrir hönd sóknaraðilja á hendur fjármálaráðherra og samgönguráð- herra f. h. ríkissjóðs til greiðslu bóta, og var gerð krafa um sömu fjárhæð og áður. Mál þetta var þingfest í bæjarþingi Akureyrar þann 29. nóv- ember 1973, en dæmt þar þann 20. jan. 1975. Var dómsniðurstaða sú, að stefndu voru dæmdir til að greiða stefnanda kr. 1.494.434 ásamt vöxtum og kr. 251.000 í málskostnað. Var sök skipt þannig, að sóknaraðili bar sjálfur 1/3 hluta, en ríkissjóður 2/3 hluta. Áð- ur en málið var flutt í héraði, hafði varnaraðili lagt fram nýjan örorkutjónsútreikning og hækkað kröfur stefnanda í kr. 3.550.174. Ríkissjóður undi ekki héraðsdómi og áfrýjaði til Hæstaréttar. Mál þetta var rekið sem Hæstaréttarmálið nr. 35/1975, og þann 10. júní 1976 var upp kveðinn í því sá dómur, að ríkissjóður var dæmdur til að greiða sóknaraðilja tjón hans að hálfu, en sjálfur bar hann hinn helminginn. Var heildartjón hans metið þar á kr. 2.500.000 og honum því dæmdar kr. 1.250.000 auk vaxta, svo sem y krafist var, og kr. 350.000 í málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Varnaraðili innheimti ofannefnda dómkröfu hjá ríkissjóði, og bann 18. júní 1976 tók hann við kr. 2.041.238 úr ríkissjóði. Sú fjárhæð var sundurliðuð þannig: Höfuðstóll kr. 1.250.000 Vextir skv. sundurliðun — 440.938 Málskostnaður — 350.000 Endurrit — 300 Alls kr. 2.041.238 Varnaraðili gerði nú sóknaraðilja skil á hinu móttekna fé skv. svohljóðandi skilagrein og kvittun: „Skilagrein vegna Snorra Guðmundssonar: 1976 28/6 Innheimt samkvæmt meðf. yfirliti kr. 2.041.238 =. málskostnaður skv. reikningi — 697.534 Alls kr. 1.343.704 Akureyri, 4. júlí 1976. Móttekið með fyrirvara gagnvart endurskoðun á útreikningi málskostnaðar. Snorri Guðmundsson.“ Varnaraðili gerði upphaflega þá kröfu, að málflutningsþóknun til hans yrði úrskurðuð samkvæmt eftirfarandi sundurliðun: Héraðsdómur sbr. gjaldskrá LMFÍ 30. mars 1974: Grunngjald kr. 18.000 15% þóknun af kr. 1.500.000 — 225.000 7% þóknun af est. — 101.117 Alis kr. 344.117 Hæstaréttarmál: Grunngjald skv. gjaldskrá 23. janúar 1976 kr. 27.000 15% þóknun skv. gjaldskrá 30. mars 1975 af kr. 1.500.000 .....000.00 0000... 00.. — 225.000 79, þóknun af est. skv. eldri gjaldskrá — 101.117 Alls kr. 353.117 Auk ofannefndrar kröfu um málflutningsþóknun krafði varnar- aðili sóknaraðilja um kr. 300 í útlagðan kostnað vegna endur- rits, og var því samanlögð kröfufjárhæð hans kr. 697.534. Við 10 munnlegan flutning málsins hér fyrir stjórninni lækkaði umboðs- maður varnaraðilja kröfu um málflutningsbóknun fyrir hæsta- réttarmál úr kr. 353.117 í kr. 347.911, og er því endanleg mál- flutningsþóknunarkrafa hans kr. 692.028. Undir rekstri kærumálsins kom fram, að sóknaraðili hafði tvívegis greitt varnaraðilja upp í kostnað, hið fyrra sinn kr. 25.000, en hið síðara kr. 20.000, eða samanlagt kr. 45.000. Kvaðst sóknaraðili aldrei hafa fengið nein fylgiskjöl fyrir þeim kostnaði eða sundurliðun, og krafðist hann þess, að þau yrðu lögð fram. Þessi umbeðna sundurliðun barst frá varnaraðilja, eftir að málið var tekið til úrskurðar, og var send lögmanni sóknaraðilja til umsagnar. Með bréfi lögmannsins til stjórnar LMFÍ, mótteknu 28. júní sl., tilkynnir hann, að hann sjái ekki ástæðu til að gera athugasemdir vegna þessara gagna, og mun því ekki frekar fjallað um þennan málsþátt í úrskurði þessum. Rökstuðningur sóknaraðilja fyrir aðalkröfu er aðallega sá, að krafan sé miðuð við þá upphæð málskostnaðar, sem Hæstiréttur dæmdi ríkissjóði skylt að greiða honum vegna reksturs bæjar- þingsmálsins og hæstaréttarmálsins. Telur sóknaraðili, að þó að líklegt sé, að Hæstiréttur líti e. t. v. á þá upphæð sem uppÍgreiðslu á málskostnaði og taki tillit til sakarskiptingar, verði að ætla, að það sjónarmið ráði þó nokkru, að eðlilegt sé að ætla honum nokkru hærri upphæð í málskostnað en beinlínis svari til sakar. Ella mætti líta svo á, að hann hefði að ófyrirsynju höfðað mál sitt, en svo sem fram hafi komið, hafi Vegagerðin synjað alger- lega um bætur, og var honum því sá einn kostur nauðugur að hefja málssókn til að fá skorið úr um rétt sinn, ef hann átti nokk- uð að fá. Sóknaraðili heldur því fram, að líta verði á aðstæður allar við ákvörðun þóknunar og þegar svo illa takist til, að málsaðili fái ekki tildæmdan úr hendi gagnaðilja þann kostnað, sem hann hef- ur af málarekstrinum, þá verði að telja eðlilegt, að víkja megi frá gjaldskrá til lækkunar. Telur sóknaraðili þetta vera í fullu samræmi við það ákvæði í 1. gr. gjaldskrár LMFÍ, sem heimilar að taka hærri þóknun, ef mál vinnst, en ef það tapast. Þá bendir sóknaraðili á, að lögmaðurinn ráði í öllu verulega um kröfugerð og hafi talsvert í hendi sér, hverjar og hve háar kröfur eru gerðar í skaðabótamálum, og geti hann af þeim sökum nokkru ráðið um þóknun sína. Sóknaraðili rökstyður varakröfu sína með því, að hún sé miðuð við það heildartjón, sem Hæstiréttur mat, að hann hefði beðið, 11 og sé varakrafan um, að honum sé einungis gert að greiða kr. 635.000, fundin út á sama hátt og varnaraðili reiknaði út kröfu sína. Um rökstuðning fyrir kröfum sínum vísar varnaraðili alfarið til þeirrar lágmarksgjaldskrár LMFÍ, er gilti frá 30. mars 1974, og þeirrar lágmarksgjaldskrár, er gilti frá 23. janúar 1976. Samkvæmt 1. gr. lágmarksgjaldskrár Lögmannafélags Íslands er lögmönnum rétt að áskilja sér úr hendi umbjóðanda eða við- skiptamanns hæfilega þóknun fyrir störf sín með hliðsjón af því verki, sem í té er látið, og þeim hagsmunum, sem um er fjallað. Sóknaraðili fól varnaraðilja innheimtu tjónbóta fyrir sig úr hendi Vegagerðar ríkisins og ríkissjóðs. Vegagerðin og ríkissjóður höfn- uðu í upphafi öllum kröfum, og tókst innheimtan ekki fyrr en að undangengnum hæstaréttardómi samkvæmt því, sem áður hefur verið rakið. Varnaraðili annaðist verk þetta á allan hátt sam- kvæmt hefðbundnum og venjulegum hætti og aflaði sóknar- aðilja töluverðra hagsmuna. Að verkinu loknu áskildi varnaraðili sér þóknun úr hendi sóknaraðilja í samræmi við þá lágmarks- gjaldskrá Lögmannafélags Íslands, er í gildi var við uppkvaðn- ingu héraðsdóms, og þá lágmarksgjaldskrá, er í gildi var við upp- kvaðningu hæstaréttardóms. Telur stjórn Lögmannafélags Íslands, að varnaraðilja hafi verið bæði rétt og skylt að ákvarða þóknun sína með þessum hætti og að eigi skipti máli, hve háa fjárhæð sókn- araðili fékk tildæmda úr hendi ríkissjóðs í málskostnað. Þar sem kröfur varnaraðilja um málflutningsþóknun eru í samræmi við þágildandi lágmarksgjaldskrár Lögmannafélagsins, eins og áður hefur verið rakið, þá verða þær kröfur teknar til greina, og ákveðst málflutningsþóknun varnaraðilja samtals kr. 692.028. Málskostnaður fyrir kærumál þetta fellur niður. Úrskurð þennan kváðu upp aðalstjórnarmenn LMFÍ, Guðjón Steingrímsson hæstaréttarlögmaður, Gylfi Thorlacius hæstaréttar- lögmaður, Hjalti Steinþórsson héraðsdómslögmaður, og varamenn- irnir Stefán Pálsson héraðsdómslögmaður og Helgi V. Jónsson hæstaréttarlögmaður. Því úrskurðast: Þóknun varnaraðilja, Ásmundar S. Jóhannssonar héraðs- dómslögmanns, fyrir málflutningsstörf í þágu sóknaraðilja, Snorra Guðmundssonar, í aukadómþingsmálinu og hæsta- réttarmálinu: Snorri Guðmundsson gegn fjármálaráðherra og 12 samgönguráðherra f. h. ríkissjóðs ákveðst samanlagt kr. 692.028 Málskostnaður fyrir stjórn LMFÍ fellur niður. Mánudaginn 9. janúar 1978. Nr. 166/1977. Marta Jónsdóttir gegn Birki Skúlasyni. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Marta Jónsdóttir, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði 4.000 króna útivistargjald til ríkissjóðs, ef hún vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði hún stefnda, Birki Skúlasyni, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafist ómaksbóta, 8.000 krónur í ó- maksbætur að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 11. janúar 1978. Nr. 7/1978. Ákæruvaldið gegn Óskari Rúnari Samúelssyni. Kærumál. Úrskurður um gæsluvarðhald og geðheilbrigðis- rannsókn úr gildi felldur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson og Logi Einarsson. 13 Hinn kærða úrskurð kvað upp Guðmundur Sigurjónsson, fulltrúi bæjarfógetans á Ísafirði. Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 74/1974 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru, er barst Hæstarétti 9. s. m. Í greinargerð verjanda hans er þess krafist, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og að ríkissjóði verði dæmt að greiða málsvarnarlaun verjanda varnaraðilja. Greinargerð hefur eigi borist frá ríkissaksókn- ara. Samkvæmt gögnum máls handtók lögreglan á Ísafirði varnaraðilja skömmu eftir kl. 0100 að nóttu 30. desember 1977, og var hann þá talinn ofurölvi. Var varnaraðili fluttur í fangageymslu. Fyrir dómi gekkst varnaraðili við því að hafa lagt eld í dýnu í fangaklefanum. Er afleiðingum þessa lýst í hinum kærða úrskurði. Samkvæmt skýrslu lögreglu- manns tók hann eftir því, að reyk lagði frá klefa þeim, er varnaraðili var í, og kom honum til bjargar. Var varnaraðili fluttur á sjúkrahús, en hvarf þaðan eftir skamma hríð. Varn- araðili gekkst við því fyrir dómi að hafa síðar um nóttina kastað steini í rúðu lögreglubifreiðar og brotið hana. Nokkru síðar var varnaraðili handtekinn, og síðar sama dag kom hann fyrir dóm og gaf skýrslu þá, er hér hefur verið reifuð að nokkru. Stuttu eftir að yfirheyrslu lauk, gekk úrskurður sá, sem kærður er. Rannsóknarnauðsynjar bera eigi til þess að hneppa varnar- aðilja í gæsluvarðhald, og brot hans og háttsemi þykir eigi vera þess eðlis, að ástæða sé að öðru leyti til að beita gæslu- varðhaldi. Eigi þykir heldur efni til að mæla fyrir um geð- heilbrigðisrannsókn á varnaraðilja, eins og mál þetta liggur fyrir. Samkvæmt þessu ber að fella hinn kærða úrskurð úr gildi. Málsvarnarlaun verjanda varnaraðilja, 15.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði. Í hinum kærða úrskurði er það eigi greint, við hvaða refsi- ákvæði sé líklegt, að brot varnaraðilja varði, en slíkt er nauð- synlegt, er meta skal lagaforsendur fyrir gæsluvarðhaldi, sbr. 65. gr. stjórnarskrár og 1. tl. 69. gr. laga nr. 74/1974. 14 Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er úr gildi felldur. Málsvarnarlaun verjanda varnaraðilja, Arnar Glau- sens hæstaréttarlögmanns, 15.000 krónur, greiðast úr ríkissjóði. Úrskurður sakadóms Ísafjarðar 30. desember 1977. Við rannsókn í sakaðómi Ísafjarðar hefur Óskar Rúnar Sam- úelsson, Tangagötu 15 A, Ísafirði, viðurkennt að hafa kveikt eld í rúmdýnu í fangaklefa í fangahúsi lögreglunnar á Ísafirði eftir að hafa fyrst lagt dýnuna á dyr fangaklefans, þannig að illmögu- legt var að opna hurð klefans. Afleiðing þessa verknaðar varð sú, að loga tók í hurð, veggjum og gólfi fangaklefans og í lofti fanga- gangs. Samkvæmt því, sem að framan er rakið, er ástæða til að ætla, að Óskar hafi gerst sekur um refsiverðan verknað. Þykir því full- nægt skilyrðum 65. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 um gæslu- varðhald. Með heimild í 67. gr. laga nr. 74/1974, einkum 4., 5. og 6. tölu- lið, þykir því nauðsyn bera til að úrskurða Óskar Rúnar Samúels- son, Tangagötu 15 A, í gæsluvarðhald allt að 45 dögum. Samkvæmt eðli og umfangi málsins þykir rétt að gera Óskari Rúnari skylt að gangast undir geðrannsókn, á meðan á gæsluvarð- haldi stendur. Úrskurðarorð: Óskar Rúnar Samúelsson, Tangagötu 15 A, Ísafirði, skal sæta gæsluvarðhaldi allt að 45 dögum. Á þeim tíma er hon- um skylt að gangast undir geðrannsókn. 15 Miðvikudaginn 11. janúar 1978. Nr. 1/1978. Petrína K. Jakobsson gegn fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og til réttar- gæslu orkumálastjóra í. h. Orkustofnunar, Starfsmannafélagi ríkisstofnana og Banda- lagi starfsmanna ríkis og bæja. Kærumál. Frávísunardómur að hluta úr gildi felldur. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Þór Vilhjálmsson. Með kæru 13. desember 1977, sem barst Hæstarétti 3. janú- ar 1978, hefur sóknaraðili samkvæmt heimild í 21. gr., 1. nigr., 1.tl.b, laga nr. 75/1973 kært til Hæstaréttar frávísunar- dóm bæjarþings Reykjavíkur 1. desember 1977. Krefst hún þess, að hinum kærða dómi verði hrundið og að lagt verði fyrir bæjarþingið að leggja efnisdóm á málið. Þá krefst hún kærumálskostnaðar. Varnaraðili, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, krefst stað- festingar hins kærða dóms og kærumálskostnaðar. Í héraði hefur Orkustofnun, Starfsmannafélagi ríkisstofn- ana og Bandalagi starfsmanna ríkis og bæja verið stefnt til réttargæslu. Fyrir Hæstarétt hefur verið lögð greinargerð lögmanns Orkustofnunar, og eru þar gerðar sömu kröfur og af hálfu ríkissjóðs. Frá öðrum réttargæslustefndu hafa ekki borist kröfur né greinargerðir. Engar kröfur eru gerðar á hendur réttargæslustefndu. Ekki er um það deilt, að sóknar- aðili var ríkisstarfsmaður á því tímabili, sem um er fjallað í máli þessu, en hún lét af störfum að eigin ósk 1. maí 1976. Naut hún því réttinda samkvæmt ákvæðum lokamálsgreinar 3. gr. laga nr. 38/1954, en þar segir svo: „Konur og karlar hafa jafnan rétt til opinberra starfa og til sömu launa fyrir sömu störf.“ 16 Með lögum nr. 55/1962 fengu starfsmenn ríkisins takmark- aðan samningsrétt um kjör sín, en til þess ma hafði laun um þeirra verið skipað með lögum. Samkvæmt 3. gr. laga nr. 55/1962 skyldi Bandalag starfsmanna ríkis og bæja fara með „fyrirsvar ríkisstarfsmanna um kjarasamninga og aðrar ákvarðanir af hendi starfsmanna samkvæmt lögum þessum“. 15. gr., sbr. 4. og 6. gr., laganna segir, að í kjarasamningi skuli kveðið á um föst laun, vinnutíma og laun fyrir yfirvinnu starfsmanna ríkisins, en einstök félög semji um önnur kjara- atriði, sem ekki séu lögbundin. Samkvæmt 7. gr. laganna skyldi kjarasamningur eigi gilda skemur en tvö ár í senn, Ef samningar tækjust ekki, skyldi Kjaradómur skera úr um deilu og dómur hans koma í stað kjarasamnings, sbr. HI. og LV. kafla laganna. Hins vegar var svo ákveðið í 24. gr. lag- anna, að Kjaranefnd skyldi m. a. skera til fullnaðar úr ágrein- ingi um skipan einstakra manna í launaflokka. Lög nr. 46/ 1973 leystu af hólmi lög nr. 55,/1962, og giltu þau til loka þess tímabils, er sóknaraðili var starfsmaður ríkisins. Eru ákvæði þeirra í höfuðdráttum hin sömu og laga nr. 55/1962 um það, er hér skiptir máli. Samningar náðust ekki á árinu 1963 um laun og önnur starfskjör ríkisstarfsmanna. Dómur Kjaradóms um það efni sekk 3. júlí 1963. Er skipa skyldi starfsmönnum í launa- flokka, varð ekki samkomulag wm það, hvar sóknaraðilja skyldi skipað. Var sá ágreiningur lagður fyrir Kjaranefnd og þess krafist, að sóknaraðilja yrði skipað í 17. launaflokk. Úrskurður Kjaranefndar um ágreining þennan var kveðinn upp 25. júní 1964 og þar ákveðið, að sóknaraðili skyldi „taka laun sem forstöðumaður teiknistofu rafmagnsdeildar eftir 15. launaflokki“. Dómur Kjaradóms og úrskurður Kjara- nefndar giltu frá 1. júlí 1963 til ársloka 1965. Samkvæmt gögnum máls hafa kröfur um breytingar á skipan sóknar- aðilja í launaflokka ekki verið lagðar fyrir Kjaranefnd síðan. Svo sem fyrr getur, er svo mælt í 3. gr. laga nr. 38/1954, að konur og karlar í þjónustu ríkisins skuli hafa sömu lau; fyrir sömu störf. Almenn ákvæði hliðstæðs efnis hafa síðar verið sett í lög nr. 60/1961, sem ekki eiga hér við sam 17 xvæmt efni þeirra, svo og 1. gr. laga nr. 37/1973 og 2. gr. laga nr. 78/1976, en síðastnefndu lögin tóku eigi gildi, fyr en sóknaraðili hafði horfið úr þjónustu ríkisins. Kröfugerð sóknaraðilja á hendur varnaraðilja er á því reist, að henni hafi verið ranglega skipað í launaflokk sakir kynferðis. Kjaraneind var ætlað að skera úr ágreiningi um skipan starfsmanna í launaflokka, sbr. 24. gr. laga nr. 55/ 1962 og 25. gr. laga nr. 46/1973, og verður sóknaraðili að hlíta þeim lagaákvæðum um kröfur sínar, svo sem þær eru úr garði gerðar. Eins og áður getur, lagði sóknaraðili kröfur sínar fyrir Kjaranefnd að því er tekur til samningstímabils- ins 1. júlí 1963 til ársloka 1965. Ætla verður, að sóknaraðili byggi kröfur sínar að því er þetta tímabil varðar á því, að Kjaranefnd hafi í úrskurði sínum frá 24. Júní 1964 eigi gætt lagareglna um launajafnrétti kvenna og karla. Þessa máls- ástæðu og kröfugerð á henni byggða má bera undir dóm- stóla. Kröfur sóknaraðilja, er stafa frá öðrum samnings- tímabilum, eru reistar á því, að sóknaraðilja hafi ekki verið skipað í rétta launaflokka, en það atriði hefur eigi verið lagt til úrlausnar Kjaranefndar. Verða þær kröfur því eigi bornar undir dómstóla samkvæmt brýnum reglum laga þar um. Ber því að vísa þeim frá héraðsdómi. Rétt er, að kærumálskostnaður falli niður. Það athugast, að kröfugerð í máli þessu er eigi svo skilrík sem skyldi. Þá er gagnaöflun áfátt. Dómsorð: Hinn kærði dómur er úr gildi felldur að því er varðar kröfur sóknaraðilja, Petrínu K. Jakobsson, á hendur varnaraðilja, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, vegna tímabilsins 1. júlí 1963 til 31. desember 1965, og ber hér- aðsdómi að taka þann kröfuþátt til efnismeðferðar. Að öðru leyti er kröfum sóknaraðilja á hendur varnaraðilja vísað frá héraðsdómi. Kærumálskostnaður fellur niður. 18 Sératkvæði Þórs Vilhjálmssonar hæstaréttardómara. Málsatvik eru rakin í hinum kærða dómi. Sóknaraðili krefst greiðslu tiltekinnar fjárhæðar, sem hún telur mismun launa þeirra, er hún fékk úr ríkissjóði 1. júlí 1963 til 1. maí 1976, og launa karlmanna í sambærilegum störfum á sam: tíma. Sóknaraðili hefur skýrt svo frá, að hún hafi veitt teikni- stofu raforkumálastjóra, síðar Orkustofnunar, forstöðu á ár- unum 1952--1976. Kröfur sínar í þessu máli miðar sóknar- aðili sem fyrr segir við árin 1963— 1976. Með lögum nr. 55, 1962 tm kjarasamninga opinberra starfsmanna var mælt fyrir um nýja aðferð við ákvörðun launa þessa starfsmanna- hóps. Í samræmi við reglur laganna kvað Kjaradómur upp dóm 3. júlí 1963, og Bandalag starfsmanna ríkis og bæja og fjármálaráðherra náðu síðan samkomulagi um starfsheiti og launaflokka, sbr. auglýsingu nr. 74/1963. Starfsheitið for- stöðumaður teiknistofu er ekki að finna í auglýsingu þessari. Kjararáð Bandalags starfsmanna ríkis og bæja lagði mál sóknaraðilja fyrir Kjaranefnd skv. VI. kafla laga nr. 55/1962. Kjaranefnd úrskurðaði 25. júní 1964, að sóknaraðili skyldi „taka laun sem forstöðumaður teiknistofu rafmagnsdeildar eftir 15. launaflokki“. Skjöl málsins benda til þess, að ekki hafi eftir þetta verið leitað úrskurðar Kjaranefndar skv. lög- um nr. 55/1962 eða 46/1973 um stöðuheiti eða launaflokk sóknaraðilia, Í greinargerð þeirri, sem lögmaður varnarað- ilja og Orkustofnunar lagði fram í héraði, segir, að 1974 hafi Starfsmannafélag ríkisstofnana og fjármálaráðherra samið um launaflokk sóknaraðilja. 13. gr. laga nr. 38/1954 um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins segir: „Konur og karlar hafa jafnan rétt til opin- berra starfa og til sömu launa fyrir sömu störf.“ Í 1. gr. laga nr. 37/1973 um Jafnlaunaráð sagði: „Konum og körlum skulu greidd jöfn laun fyrir jafnverðmæt og að öðru leyti sambæri- leg störf“. Fyrra ákvæðið var í gildi allan þann tíma, sen hér skiptir máli. Síðara ákvæðið tók gildi 24. apríl 1973 og 19 var enn í gildi 1. maí 1976. Bæði lagaákvæðin eru Í samræmi við meginreglu í íslenskum rétti, sem einnig kemur fram í lögum nr. 60/1961 um launajöfnuð kvenna og karla og í lögum nr. 78/1976 um jafnrétti kvenna og karla. Þá hefur íslenska ríkið skuldbundið sig að þjóðarétti til að virða jafn- réttisreglu á þessu sviði með því að fullgilda samþykki Al- þjóðavinnumálastofnunarinnar um jöfn laun karla og kvenna fyrir jafnverðmæt störf, sbr. auglýsingu nr. 12/1958. Ber að skýra íslensk lög með hliðsjón af þessari alþjóðasam- þykkt. Reglur laga nr. 38/1954 og 37/1973, sem nú hefur verið lýst, eru bindandi réttarreglur hér á landi, sem dóm- stólum ber að beita. Þær eru mikilvægar mannréttindareglur. Samhliða þessum reglum giltu á þeim tíma, sem hér skiptir máli, ákvæði um Kjaranefnd í lögum nr. 55/1962 og 46/1978. Í 24. gr. fyrrnefndu laganna sagði m. a.: „Kjaranefnd sker til fullnaðar úr ágreiningi samningsaðila um: — 1) Skipun einstakra manna í launaflokka kjarasamnings . . .“ Samn- ingsaðiljar voru eftir þessum lögum fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og Bandalag starfsmanna ríkis og bæja. Í 25. gr. laga nr. 46/1973 er samhljóða ákvæði, en samningsaðiljar, sem þar er átt við, eru fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og einstök starfsmannafélög, svo sem nánar segir í 3. og 6. gr. laganna. Þegar úr því skal skera, hvernig beita eigi þeim ákvæðtun, sem nú hafa verið nefnd í lögum nr. 38/1954, 37/1973, 55/ 1962 og 46/1973, verður ekki á því byggt, að fyrstu tvö ákvæðin séu í almennum lögum og hljóti því að þoka fyrir hinum sérstöku ákvæðum um Kjaranefnd. Lagareglurnar um launajafnrétti eru einnig sérákvæði að því leyti, að þau fjalla um tiltekið afmarkað atriði: launajafnrétti kvenna og karla. Fremur ber að líta á, að þessi ákvæði geyma mann- réttindareglu, sem ekki verður skert með tvíræðum orðum annarra laga. Þá ber og að taka tillit til þess, að almennt mega menn bera réttarágreining undir dómstóla, þar á meðal það, hvort gerðardómar eða stjórnvöld hafi gætt réttra reglna við ákvarðanatöku. Verður því að telja rétta lögskýringu þá, að ágreining um launaflokk tiltekins ríkisstarfsmanns beri að 20 leggja í úrskurð Kjaranefndar, að Kjaranefnd beri að virða lafnréttisreglur laga og að bera megi undir dómstóla kröfur byggðar á því, að svo hafi ekki verið gert. Dómstólar geta fjallað um slíkar kröfur án tillits til þess, hvort gerð er dóm- krafa um ógildingu ákvörðunar um starfsheiti og launaflokk eða um greiðslu á tiltekinni fjárhæð, svo sem hér er. Bandalag starfsmanna tíkis og bæja bar ágreining um starfsheiti og launaflokk sóknaraðilja undir Kjaranefnd, eins og fyrr segir, og gekk úrskurður nefndarinnar 25. júní 1964. Lög nr. 55/1962 og 46/1973 mæla ekki svo fyrir, að það beri síðan að gera á ný eftir hvern kjarasamning eða hliðstæða ákvörðun. Ekki eru heldur í lögum þessum glögg ákvæði um beina aðild einstaklinga að kjaranefndarmálum. Verður þvi að telja, að nægilega hafi verið sætt skyldu til að bera mál sóknaraðilja undir Kjaranefnd og að málinu verði ekki vísað frá bæjarþinginu með þeim rökum, sem byggt er á í hinum kærða frávísunardómi. Samkvæmt framansögðu ber að fella hinn kærða dóm úr gildi. Hins vegar verður ekki tekin afstaða til þess nú, hvort málið sé nægilega reifað eða að öðru leyti dómtækt. Verður þess vegna ekki tekin til greina sú krafa sóknaraðilja, að lagi verði fyrir bæjarþingið að leggja einisdóm á málið. Það er því álit mitt, að dómsorð ætti að vera á þá leið, að hinn kærði dómur sé úr gildi felldur. Þá tel ég að dæma beri arnaraðilja, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, til að greiða sóknaraðilja, Petrínu K. Jakobsson, 40.000 krónur í kæru- málskostnað. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 1. desember 1977. Mál þetta, sem tekið var til dóms eða úrskurðar hinn 10. f. m., hefur dr. Gunnlaugur Þórðarson hæstaréttarlögmaður, Bergstaða- stræti 74 A, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu fyrir hönd Petrínu K. Jakobsson, fyrrverandi forstöðumanns teiknistofu Orkustofnunar ríkisins, á hendur fjármálaráðherra f. h. ríkis. sjóðs og orkumálastjóra vegna Orkustofnunar ríkisins til réttar- gæslu með stefnu, birtri 9. júní 1976, aðallega til greiðslu á kr. 1.410.353, sem er mismunur á launum þeim, sem karl-forstöðu- menn á teiknistofum hjá ríkinu hlutu á árunum 1963—-1976 ann- 21 ars vegar og konur Í sambærilegu starfi og með sams konar mennt- un hlutu á sama tíma. Til vara, að miðað sé við, að launin hafi hækkað í samræmi við ákvæði laga nr. 60/1961 frá árinu 1963, uns fullum launajafnrétti var náð 1. jan. 1967, en þá telst upp- hæðin vera um kr. 1.350.000, enn fremur til greiðslu 7% árs- vaxta af kr. 714.056 frá 1. júní 1972 til 1. mars 1973, en af kr. 741.728 frá þeim degi til 1. júní 1973, en af kr. 780.826 frá þeim degi til 1. júlí þ. á., er ársvextir hækkuðu í 9%, eða frá þeim degi með 9% af kr. 780.826 til 1. sept. 1973, en frá þeim degi 9% af kr. 832.426 til 1. des. 1973, en frá þeim degi af kr. 854.575 til 1. jan. 1974, en af kr. 880.275 frá 1. mars 1974 til 1. apríl 1974, 893.975 frá 1. apríl 1974 til 15. júlí það ár, en með 13% af kr. 905.000 frá 15. júlí 1974 til 1. okt. 1974, með 13% af kr. 932.300 frá þeim degi til 1. des. 1974, en af kr. 1.006.800 frá þeim degi til 1. júní 1975, af kr. 1.020.400 til 1. júní 1975, af kr. 1.056.200 frá þeim degi til 1. okt. 1975, en af kr. 1.082.304 frá þeim degi til 1. des. 1975, af kr. 1.133.700 frá þeim degi til 1. mars þ. á. til 1. maí 1976, af kr. 1.410.353 frá 1. maí 1976. Enn fremur til greiðslu málskostnaðar samkv. mati dómsins, eins og málið væri ekki rekið sem gjafsóknarmál. Í sambandi við stefnufjárhæðir og vaxtakröfur er miðað við, að karl-forstöðumenn á teiknistofum hjá ríki hafi tekið laun sin samkv. þeim launaflokkum, er hér greinir: 1963—-1968 samkv. 19, launaflokki, 1968—1970 samkv. 20. launaflokki, 1970—1974 samkv. 22. launaflokki og 1974— 1976 samkv. 25. launaflokki. Laun þeirrar einustu konu, sem veitt hefur slíkri siofnun for- stöðu, hafa hins vegar verið sem hér segir: 1963—1974 15. launa- flokkur, 1974—-1976 20. launaflokkur. Stefnandi byggir kröfur sínar á lögum nr. 60/1961 um launa- iöfnuð og á lögum nr. 37/1973 um Jafnlaunaráð. Dómkröfur stefndu eru þær, að málinu verði vísað frá bæjar- þinginu. Til vara krefjast stefndu þess, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda. Til þrautavara krefjast stefndu þess, að kröfur stefnanda verði lækkaðar að mati dómsins. Í öllum til- vikum krefjast stefndu málskostnaðar að mati dómsins, en til vara, að málskostnaður verði látinn niður falla. Með framhaldsstefnu, útgefinni og birtri 14. september 1977, stefndi stefnandi Starfsmannafélagi ríkisstofnana og Bandalagi starfsmanna ríkis og bæja til réttargæslu í máli þessu. Á hendur þessum réttargæslustefndu eru engar kröfur gerðar, og þeir hafa eigi sótt þing. 99 tá Reynt hefur verið að koma á sátt í máli þessu, en sú viðleitni hefur eigi borið árangur. Stefnandi kveður málavexti þá, að hún hafi í ársbyrjun 1944 verið ráðin til Rafmagnseftirlits ríkisins til ýmissa starfa auk tækniteiknunar. Frá áramótum 1951 til 1952 hafi hún verið ráðin sem forstöðumaður teiknistofu raforkumálastjóra. Hafi laun for- stöðumanns verið samkvæmt 9. launaflokki, en teiknarar hafi tekið laun samkvæmt 10. launaflokki. Með launalögum frá 1963 (sic) hafi teiknarar 1 verið í 10. launaflokki, en teiknarar II lent í 7. launaflokki. Þá hafi verið tekið upp nýtt starfsheiti, yfirteikn- ari, og hafi hann hlotið laun samkvæmt 13. launaflokki. For- stöðumanni teiknistofu raforkumálastjórnar hafi hins vegar alveg verið sleppt úr launalögum (sic). Hins vegar hafi forstöðumaður á teiknistofu Rafmagnsveitna ríkisins verið tilgreindur við 15. launaflokk, en hann hafi verið karlmaður og strax verið látinn taka laun samkvæmt 17. launaflokki, en síðar 19. launaflokki. Stefnandi hafi hins vegar verið látin taka laun samkvæmt 15. launaflokki. Stjórn BSRB hafi þá tekið að sér að kæra málið til þar til bærra yfirvalda og hafi þá verið stefnt að því, að stefn- andi fengi laun samkvæmt 17. launaflokki, en úrskurður Kjara- dóms (sic) hafi hins vegar orðið 15. launaflokkur. Við endurskoðun laga (sic) um laun opinberra starfsmanna ár- ið 1970, hafi starfsmat verið lagt til grundvallar við ákvörðun launa og forstöðumönnum ríkisstofnana verið heimilað að leið- rétta launaflokkun undirmanna sinna, ef sannaðist, að starf hafi verið vanmetið. Slík leiðrétting hafi þó ekki fengist að því er stefnanda varðar, þrátt fyrir það, að hlutaðeigandi yfirmaður hafi viðurkennt, að um ranga flokkun væri að ræða. Á árinu 1974 hafi stefnandi síðan leitað til Jafnlaunaráðs um leiðréttingu mála sinna. Jafnlaunaráð hafi eftir ítarlega athugun og samanburð við sambærileg störf komist að þeirri niðurstöðu, að starfi stefnanda væri skipað í óeðlilega lágan launaflokk, og bent á, að stefnanda bæri sami launaflokkur og forstöðumenn annarra teiknistofa, en leiðrétting hafi ekki fengist. Stefnandi heldur því fram, að hún uppfylli algerlega þær kröf- ur, sem gerðar séu um hæfileika og kunnáttu forstöðumanna slíkra stofnana, sem hér um ræðir, en telur, að það atriði, að hún sé kona, hafi valdið því, að henni hafi verið skipað í lægri launa- flokk en skyldi. Jafnlaunaráð hafi gert betta sjónarmið að sínu og því hafi stefnandi fengið gjafsóknarleyfi í málinu. I 9 25 Stefnandi kveður mál þetta hafa lengi verið í athugun og hafi verið leitað fulltingis ráðherra sem annarra, en án þess að sú leiðrétting, sem Jafnlaunaráð hafi mælt með, fengist samþykkt. Því geri hún nú þær dómkröfur, að hún fái tildæmdan mismun á þeim launum, sem eðlilegt hafi verið, að hún tæki í samanburði við sambærilega starfsmenn þess opinbera, og þeim, er henni hafi verið greidd. Svo sem vikið er að í upphafi dómsins, er aðalkrafa fjármála- ráðherra í. h. ríkissjóðs og réttargæslustefnda orkumálastjóra Í. h. Orkustofnunar ríkisins sú, að máli þessu verði vísað frá dómi. Hinn 10. þ. m. fór fram munnlegur flutningur um hina fram- komnu frávísunarkröfu. Var frávísunarkrafan fyrst og fremst á því byggð, að efnislega væri hér um að ræða ágreining um rétta röðun stefnanda í launaflokk og starfsheiti samkvæmt kjara- samningum BSRB og fjármálaráðherra Í. h. ríkissjóðs. Slík ágreiningsmál eigi undir sérstakan lögskipaðan dómstól, Kjara- nefnd, sbr. nú 31. gr. laga nr. 29/1976 um kjarasamninga BSRB og 25. gr. laga nr. 46/1973 um kjarasamninga opinberra starfs- manna, sbr. áður 24. gr. laga nr. 55/1962 um sama efni. Úrskurð- ur Kjaranefndar um skipan einstakra starfsmanna í launaflokk og starfsheiti sé fullnaðarúrskurður, eins og berlega sé tekið fram í tilvitnuðum lagaákvæðum. Kjaranefnd sé lögskipaður gerðar- dómur, er úrskurða skuli nákvæmlega þar tiltekin ágreinings- efni varðandi kjarasamninga opinberra starfsmanna, svo sem röðun í launaflokk og starfsheiti. Hugsunin með þessari laga- setningu hafi verið sú, að nauðsynlegt samræmi í úrlausn slíkra ágreiningsmála yrði því aðeins tryggt, að einn dómstóll fjallaði um þau öll. Jafnframt hafi verið sýnt, að verulegrar sérþekkingar væri þörf til úrlausnar þessara vandasömu og viðkvæmu mála. Af þessum sökum hafi þótt nauðsynlegt að girða fyrir, að almenn- ir dómstólar fengju þau til meðferðar, enda veiti skipan Kjara- nefndar og málsmeðferð fyrir henni málsaðiljum sambærilegt réttaröryggi og almenn dómstólameðferð. Eins og sjáist á dskj. nr. 22, sem er úrskurður Kjaranefndar frá 25. júní 1964, þá hafi mál stefnanda þegar verið lagt til úr- lausnar fyrir Kjaranefnd og niðurstaða hennar fengist um rétta röðun í launaflokk. Þar hafi stefnanda verið úrskurðuð laun sem forstöðumanni teiknistofu rafmagnsdeildar eftir 15. launaflokki. Þeirri niðurstöðu verði ekki hnekkt af almennum dómstólum sam- kvæmt framansögðu, enda séu lög nr. 55/ 1962 sérlög um úrlausn kjaramála ákveðins hóps launþega, þ. e. opinberra starfsmanna, 24 gagnvart vinnuveitendum sínum. Tilvísun stefnanda til hinnar almennu stefnumörkunar laga nr. 60/196i varðandi kjör stefn- anda á þessum tíma sé því út hött, enda hafi þeim lögum alls ekki verið ætlað að ná til opinberra starfsmanna. Þá telur stefndi, að sennilegt sé, að stéttarfélag stefnanda hefði fyrir hennar hönd getað borið ákvörðun um launaflokk hennar undir úrskurð Kjaranefndar að nýju eftir gerð þeirra kjarasamn- inga og kjaradóma, er gengið hafi eftir þetta, þ. e. a. s. árin 1968, 1970 og 1973. Þannig hefði mátt skjóta máli stefnanda til Kjara- nefndar um ákvörðun launaflokks, sem tekin hafi verið eftir gerð kjarasamnings í árslok 1970 og starfsmats, sem á eftir hafi fylst sem hluti kjarasamningsins. Sú leið hafi ekki verið farin og verði því að telja, að stefnandi hafi þannig í raun sætt sig við bann launaflokk, sem henni hafi verið ákveðinn. Eftir Serð kjara- samnings BSRB og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs í árslok 1973 hafi um mitt ár 1974 samist milli stéttarfélags stefnanda, þ. e. Starfsmannafélags ríkisstofnana, og fjármálaráðuneytisins um launaflokk stefnanda. Áðurnefnt stéttarfélag hafi ótvírætt farið með samningsumboð f. h. stefnanda um launaflokksniðurröðun. Vegna þessa samningstímabils, að minnsta kosti, verði málið því ekki lagt fyrir Kjaranefnd. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, halda þessir stefndu því fram, að vísa beri málinu frá bæjarþinginu, þar eð það eigi undir fullnaðarúrskurð Kjaranefndar. Slíkur úrskurður liggi þeg- ar fyrir, að minnsta kosti að því er varðar hluta þess tímabils, er launakröfur stefnanda nái til. Varðandi önnur tímabil sé Kjara- nefnd ein bær til að úrskurða um kröfur stefnanda. Auk þeirra frávísunarröksemda, sem nú hafa verið raktar, hef- ur af hálfu þessara stefndu verið á það bent, að mál þetta sé mjög vanreifað, þar sem ógerningur sé að sjá, hvernig stefnufjárhæðir séu fundnar og útreikningarnir á dskj. nr. 16 til 19 séu óskiljan- legir með öllu. Stefnandi hefur krafist þess, að frávísunarkröfunni verði hrund- ið og stefnda fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs verði gert að greiða málskostnað í þessum þætti málsins, eins og mál þetta væri eigi gjafsóknarmál. Lögmaður stefnanda rökstuddi kröfur sínar með því, að hér væri um launajafnréttismál á milli kynj- anna að ræða. Jafnlaunaráð hefði þegar tekið ákvörðun í málinu og mælt með því, að starfi stefnanda verði skipað í sama launa- flokk og starfi annarra forstöðumanna teiknistofa. Þetta hafi verið gert í samræmi við 1. gr. laga nr. 37/1973 um Jafnlauna- 29 ráð. Því taldi stefnandi, að heimilt væri að leggja mál þetta beint fyrir hina almennu dómstóla í landinu, en ekki þyrfti að fara með mál þetta fyrir Kjaranefnd, enda sé mál þetta byggt á grundvelli laga nr. 60/1961 um launajöfnuð karla og kvenna og laga nr. 37/ 1973 um Jafnlaunaráð. Niðurstaða dómsins. Lög nr. 60 29. mars 1961 um launajöfnuð kvenna og karla eiga ekki við um opinbera starfsmenn eins og stefnanda, enda hafði konum og körlum í opinberri þjónustu þegar verið veittur jafn réttur til opinberra starfa og til sömu launa fyrir sömu störf með lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 38 14. apríl 1954, 6. tl. 3. gr. Þegar síðargreind lög tóku gildi, var launa- kjörum opinberra starfsmanna skipað með sérstökum launalög- um frá Alþingi. Með lögum nr. 55 28. apríl 1962 um kjarasamn- inga opinberra starfsmanna er þeim veittur takmarkaður samn- ingsréttur um kaup sitt og kjör, en án verkfallsréttar. Samkvæmt 24. gr. þeirra laga skal Kjaranefnd skera til fullnaðar úr ágrein- ingi samningsaðilja, m. a, um: „Skipun einstakra manna í launa- flokka kjarasamnings.“ Á árins 1973 eru sett lög nr. 37 24. apríl um Jafnlaunaráð. Þau lög, sem eru almenn lög, gerðu engar breytingar á lögum nr. 55/ 1962 um kjarasamninga opinberra starfsmanna. Hinn 25. apríl 1973 eru sett ný lög um kjarasamninga opinberra starfsmanna, nr. 46/1973. Í 25. gr. þeirra laga er tekið fram, að Kjaranefnd skeri til fullnaðar úr ágreiningi samningsaðilja, m. a. um: „Skipan einstakra manna Í launaflokka kjarasamnings.“ Á árinu 1976 voru sett ný lög um kjarasamninga Bandalags starfsmanna ríkis og bæja, nr. 29 frá 26. maí 1976. Samkvæmt 3. kafla þeirra laga er Bandalagi starfsmanna ríkis og bæja veittur takmarkaður verkfallsréttur, en samkvæmt 31. gr. laganna sker Kjaranefnd til fullnaðar úr ágreiningi aðilja, m. a. um: 1. Röðun manna og starfsheita í launaflokka og önnur atriði í sérkjara- samningi, sbr. 2. mgr. 7. gr. og 2. mgr. 16. gr. 2. Deilum, sem rísa kunna á samningstímabili um skipan manna í launaflokka og Önnur kjaraatriði, sem um er fjallað í sérkjarasamningi.“ Á árinu 1976 voru sett lög nr. 78 31. maí um jafnrétti karla og kvenna. Lög þessi námu úr gildi lög nr. 37 24. apríl 1973 um Jafn- launaráð. Hins vegar breyta þessi lög hvergi lögum nr. 29 26. maí 1976 um kjarasamninga Bandalags starfsmanna ríkis og bæja. Bæði lögin um Jafnlaunaráð, nr. 37 frá 24. apríl 1973, og lögin 26 um jafnrétti kvenna og karla, nr. 78 31. maí 1976, eru almenn lög. Þau geta því ekki eðli sínu samkvæmt breytt lögum þeim, er vitnað hefur verið til hér að framan um kjarasamninga opin- berra starfsmanna, sem eru sérstök lög, er fjalla eingöngu um kjaramál opinberra starfsmanna. Samkvæmt þessu verður að telja, að ágreiningsmál þetta beri að reka fyrir Kjaranefnd, enda sker sú nefnd til fullnaðar úr ágreiningi þeim, sem mál þetta snýst um. Ber því þegar af þeirri ástæðu að vísa máli þessu frá bæjarþingi Reykjavíkur. Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður í máli þessu falli niður. Stefnandi hefur með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis- ins, útgefnu 2. desember 1975, sbr. og bréf ráðuneytisins, útgefið 4. nóvember 1976, fengið gjafsókn í máli þessu. Gjafsóknarkostn- aður stefnanda ákveðst kr. 59.800. Af þeirri fjárhæð ber skipuð- um talsmanni hennar, dr. juris Gunnlaugi Þórðarsyni hæstaréttar- lögmanni, kr. 50.000 í talsmannslaun. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Guðrúnu Jónsdóttur arkitekt og Sigurði Odds- syni byggingatæknifræðingi. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá bæjarþingi Reykjavíkur. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, Petrínu K. Jakobsson, kr. 59.800, greiðist úr ríkissjóði. Skipuðum talsmanni stefnanda, dr. juris Gunnlaugi Þórðarsyni hæstaréttarlögmanni, ber kr. 50.000 í talsmannslaun. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. hv 27 Fimmtudaginn 12. janúar 1978. Nr. 150/1975. Íbúðaval h/f (Haukur Jónsson) gegn Guðmundi Guðnasyni (Jóhann Þórðarson hdl.). Fasteignaviðskipti. Verðtrygging. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Logi Einarsson og Þór Vilhjálmsson og prófessorarnir Arnljótur Björnsson og Gaukur Jörundsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 17. október 1975. Dómkröfur félagsins eru, að stefndi verði dæmdur til að greiða því 517.924 krónur með 9% ársvöxt- um frá 10. febrúar 1974 til 15. júlí 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst áfrýjandi málskostn- aðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann greiðslu á fjárhæð eftir mati Hæstaréttar og málskostnaðar. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls kostnaðar fyrir Hæstarétti. Eins og segir í hinum áfrýjaða dómi, gerðu aðiljar máls þessa með sér samning 4. apríl 1973, þar sem Íbúðaval h/f lofaði að selja og Guðmundur Guðnason að kaupa húsið Hlíðabyggð 3 í Garðabæ. Hús þetta var þá í byggingu. Greiðsl- ur kaupanda skyldu inntar af hendi við lok tiltekinna bygs- ingaráfanga fram að afhendingu og á öðrum tilteknum tím- um, allt þar til 6 mánuðir væru frá afhendingu og tiltekið lán fengið. Aðiljar deila um, hvort vísitöluákvæði í samningi þeirra sé ógilt. Ákvæði 1. og 2. mgr. laga nr. 71/1966 um verðiryggingu fjárskuldbindinga verður að skýra svo, að þau ógildi eigi fortakslaust vísitöluákvæðin í samningi aðilja, sem felur í sér þá skuldbindingu, að þeir inni báðir framlög af hendi a tilteknu tímabili eftir samningsgerð með þeim hætti, er í samningnum greinir. Í málinu er ekki krafist verðbóta á 28 greiðslur stefnda, sem voru inntar af hendi eftir afhendingu hússins, og ekki er hví haldið fram, að um drátt af hálfu stefnda hafi verið að ræða á þeim greiðslum, sem hann átti samkvæmt framansögðu að inna af hendi í lok tiltekinna byggingaráfanga. Ber því að taka kröfur áfrýjanda til greina að öðru leyti en því, að rétt er, að málskostnaður falli niður. Dómsorð: Stefndi, Guðmundur Guðnason, greiði áfrýjanda, Íbúðavali h/f, 517.924 krónur með 9% ársvöxtum frá 10. febrúar 1974 til 15. júlí 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur nið- ur. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Démur bæjarþings Reykjavíkur 18. september 1975. Mál þetta, sem dómtekið var þann 10. september sl., hefur Íbúðaval h/f, Kambsvegi 32, Reykjavík, höfðað með stefnu, birtri 12. nóvember 1974, á hendur Guðmundi Guðnasyni, Vífilsgötu 21, Reykjavík. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði gert að greiða honum kr. 517.924 auk 1%% dráttarvaxta fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 10. febrúar 1974 til 15. júlí 1974 og 2% dráttarvaxta fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 15. júlí 1974 til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar samkvæmt taxta Lögmannafélags Íslands. Til vara gerir hann kröfu til annarrar og lægri fjárhæðar. Vextir verði þá dæmdir, eins og um getur hér að framan, af dæmdri fjárhæð. Málskostnaðarkrafa er sú sama og í aðalkröfu. Af hálfu stefnda hefur verið sótt þing og þær dómkröfur gerð- ar, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og honum dæmd- ur hæfilegur málskostnaður að mati réttarins. Sátt hefur verið reynd í málinu án árangurs. Málavextir eru þeir, að með kaupsamningi, dags. 4. apríl 1973, keypti stefndi af stefnanda keðjuhúsið nr. 3 við Hlíðabyggð í Garðahreppi, sem þá var í byggingu. Í kaupsamningi eru ákvæði 29 um það, á hvaða byggingarstigi skuli afhenda kaupanda húsið. Söluverð eignarinnar var miðað við byggingarvísitöluna 689 stig. Kaupverðið var kr. 2.660.000, og skyldi það greiðast skv. samningi eins og hér segir: fletir greni á a a a kr. 250.000.00 2. Gr. þegar kjallarapl. er steypt ............ — 300.000.00 3. Gr. þegar plata yfir kjallara er steypt ...... — 225.000.00 £. Gr. þegar plata undir svefnálmu er steypt .. — 75.000.00 5. Gr. þegar allir veggir á hæðinni hafa verið steyptir og allar sperrur uppsettar ........ —- 535.000.00 6. Gr. þegar þak hússins er klætt með timbri og POPDR: A a á Bre á reið að er 058 ein Ba Ta — 75.000.00 7. Gr. þegar þakjárn er að fullu frág. og búið að ganga frá gisems og búið að setja bráða- birgðah. fyrir húsið, bæði fastar og lausar .. — 90.000.00 8. Gr. þegar gler hefur verið sett í alla fasta glugga og húsið einangrað að innan og afhent kaupanda, a stakið iði ha úr ðt — 110.000.00 9. Gr. 2 mánuðum eftir afhendingu .......... — 100.000.00 10. Gr. 4 mánuðum eftir afhendingu .......... — 100.000.00 1l. Gr. 6 mánuðum eftir afhendingu .......... — 100.000.00 12. Væntanl. fyrri hluti Veðdeildarl. .......... — 350.000.00 13. Væntanl. seinni hluti Veðdeildarl........... — 350.000.00 Samtals kr. 2.660.000.00 Greiðslur nr. 9, 10 og 11 hér að ofan skulu gr. með víxlum, sem kaupandi skal samþykkja á sama tíma og hann tekur við eigninni. Þessir víxlar verða því gefnir út, þegar greiðsla nr. 8 verður greidd (og afhending á eigninni fer fram). Kaupandi skal greiða stimpilkostnað af víxlunum og 10% vexti frá útg.degi til greiðslu- dags. Vextir greiðast á sama tíma og víxlarnir. Seljandi skal tilkynna kaupanda um það, hvenær hver greiðsla skal fara fram, og skal það gert með ca. 10 daga fyrirvara. Sá gjalddagi, sem tilgreindur verður á þessari tilkynningu, telst rétt- ur greiðsludagur. Kaupanda er heimilt að greiða greiðslur fyrr en að ofan er getið.“ Eignin skyldi afhendast í síðasta lagi í júlí 1973. Reyndin varð þó sú, að eignin var ekki afhent fyrr en í október 1973. Í kaup- samningnum er svofellt ákvæði um vísitöluálag: 30 „Söluverð þessa húss er háð byggingarvísitölu frá Hagstofu Ís- lands. Söluverð hússins er miðað við byggingarvísitölu 689 stig (vísitalan þ. 1/11 s.l.). (1972). Verði hækkun eða lækkun á vísitölunni miðað við 689 stig, á meðan að greiðslur fara fram vegna kaupa á þessu húsi, þá skal verðið breytast í sama hlutfalli % vís og byggingarvísitalan segir til um á hverjum tíma, en þó skal verðið breytast eftir því, hve- nær greiðslurnar hafa verið greiddar. (Vísitalan reiknast aðeins til greiðsludags). Vísitöluálagið skal reiknast sem jafnaðar vísitala á hvern mán- uð, það vill segja t. d. ef vísitalan hækkar um 4% fyrir tímabilið frá 1. júlí — 1. nóvember n.k., að þá verður reiknað, að hækkun hafi orðið 1% pr. mánuð, sama er og að segja um önnur tímabil á árinu (en þau eru frá 1. nóv. — 1. marz og frá 1. marz — 1. júlí ár hvert). Fari greiðsla í. d. fram þ. 1. ágúst n.k., og í ljós mun svo koma, að vísitalan fyrir tímabilið 1. júlí — 1. nóvember n.k. hafi hækkað um 4% eins og hér að framan var minnst á, þá kem- ur sú fjárhæð, sem verður greidd 1. ágúst til með að hækka um eitt % fyrir þennan eina mánuð. Hér hafa aðeins verið tekin fá dæmi, og sýna þau, að hækkanir og lækkanir fara algjörlega eftir því, hvenær greiðslur eru greidd- ar, en ekki eftir því, hvenær framkv. eru framkvæmdar. Vísitöluálag fellur ekki niður að neinu leyti, þótt að afhendingu hafi seinkað eitthvað, vegna framantaldra orsaka (verkföll, vönt- un á starfsfólki, frosthörkur o. fl.). Vísitöluálag skal reiknað út þrisvar á ári, þ. e. í nóvember, marz og júlí ár hvert og í fyrsta skipti í nóvember 1973. Vísitöluálag er kaupanda heimilt að greiða með 3ja mánaða víxli, samþ. af honum sjálfum. Þessir víxlar skulu verða útgefnir þ. 10. nóv. 1973 (sá fyrsti), sá næsti þ. 10. marz 1974 o. s. frv., með 4ra mánaða millibili. Víxlarnir skulu vera án vaxta og stimp- ilkostnaðar fyrir kaupanda. Fyrsta vísit.tímab. er frá 1/11 "72 — 173. Óski kaupandi eftir að fá að greiða greiðslur fyrr en um getur hér að framan á blaðsíðu 5, til að losna við að greiða eins hátt vísitöluálag, eins og annars mundi verða, ef þær yrðu gr. á réttum tíma, þá er kaupanda það heimilt, ef seljandi samþykkir það (leita skal samþ. seljanda í öllum tilfellum). Afsal skal fara fram eins fljótt og hægt er, eða í nóv. 1974 (hér er átt við þegar reiknað hefur verið út síðasta vísitöluálag), en það er, þegar kaupandi hefur tekið við hinni keyptu eign að fullu öl frág. (þ. 1.10. 74), samkv. þessum samningi. Verði eitthvert vísi- töluálag ógreitt, þegar afsal fer fram, þá er kaupanda heimilt að samþykkja víxil og tryggingarbréf fyrir þeirri fjárhæð. Vísitölu- álag reiknast ekki eftir að kaupandi hefur tekið við hinni keyptu eign að fullu frág.“ Þann 4, janúar 1974 sendi stefnandi stefnda bréf, þar sem hann krefur hann um greiðslu á vísitöluálagi fyrir tímabilið 1. nóvem- ber 1972 til 1. nóvember 1973, sem útreiknað hafði verið og nánar var gerð grein fyrir í bréfinu á eftirfarandi hátt: „Útreikningur á vísitöluálagi fyrir tímab. 1/11 '72—1/11 '73, v/kaupa á Hlíðabyggð nr. 3, Garðahreppi. Vísitöluhækkun varð eins og hér á eftir greinir: Frá 1/11 72 1/3 '%3 = 2,76% Frá 1/3 '73— 1/7 "73 == 20,48% Frá 1/7 '73— 1/11 73 = 7,034% Hækkun á ofangreindu húsi varð því eins og hér á eftir greinir: Tímab. 1/11'72—-24/1 "73 = 2.660.000.-x 1,932% = 51.391.00 Tímab. 24/1 '"73— 1/3 "73 = 2.010.000.-x 0,828% = 16.643.00 Tímab. 1/3 '"73-— 6/4 "73 = 2.010.000.-x 6,144% = 123.494.00 Tímab. 6/4 '"73— 1/T "73 = 1.580.000.- x 14,336% = 225.509.00 Tímab. 1/7 '"73— 7T/9 "73 = 1.580.000.-x 3,927% == 62.046.00 Tímab. 7/9 '"'3—19/10'73 = 1.275.000.-x 2,462% = 31.391.00 Tímab. 19/10 '73 — 30/10'73 = 1.000.000.-x 0,645% = 6.450.00 Kr. 517.924.00 | Verð hússins þ. 1/11 '73, verður því: Kaupverð í sið á Erna liði na 5 a pa lala Fatal A 2.660.000.00 Verðhækkun 1/11 "2 — 1/11 73 ..........00..... ö1t.924.00 Kr. 3.177.924.00% Útreikningur þessi er miðaður við innborganir stefnda, sem fram koma á dskj. nr. 5 í málinu, en það er viðskiptareikningur hjá stefnanda. Stefnda var gefinn kostur á að samþykkja víxla til greiðslu á fjárhæð þessari, svo sem kaupsamningurinn gerir ráð fyrir, og sendir víxlar til samþykkis. Stefndi sinnti þessum tilmælum ekki. Þann 17. apríl 1974 skrifar lögmaður Íbúðavals h/f stefnda bréf og krefur hann um greiðslu á nefndri upphæð að viðlagðri riftun á kaupsamningnum. Viðbrögð stefnda við þessari kröfu voru þau, að hann fékk Jóhann Þórðarson héraðsdómslög- mann til að skrifa stefnanda bréf, dags. 2. maí 1974, þar sem skýrt 32 er frá því, að stefndi hafi margsinnis neitað greiðslu á vísitölu- álagi, sökum þess að það sé ólögmætt. Neitun þessi er ítrekuð í bréfi lögmannsins og áskilinn réttur vegna afhendingardráttar á íbúðinni. Eins og mál þetta liggur hér fyrir, er úrlausnarefni það, hvort bað samningsákvæði kaupsamningsins, sem varðar vísitölu, brjóti í bága við lög nr. 71 frá 1966 um verðtryggingu fjárskuldbindinga. Heldur stefndi því fram, að stefnanda sé óheimilt að innheimta kr. 517.924 sem vísitöluálag, þar sem það brjóti í bága við greind lög. Stefnandi heldur því aftur á móti fram, að lög þessi eigi ekki við um samningsaðilja. Hér sé ekki um fjárskuldbindingu að ræða í skilningi greindra laga. Lögin eigi aðeins við um skuldbindingar um endurgreiðslu peningaláns með vöxtum. Stefndi hafi keypt tiltekið verk af stefnanda, sbr. ákvæði kaupsamningsins. Sölu- verðið sé miðað við, hvað kosta muni að reisa slíkt hús miðað við verðlag á samningstímanum. Vísitöluákvæði sé gert Í trygg- ingarskyni og eingöngu eigi að greiða vísitölu fram að afhend- ingartíma. Hér sé því fyrst og fremst um verksamning að ræða. Það hafi tíðkast hérlendis um áraraðir, að verkkaupi og verk- sali semji um vísitöluálag sín á milli. Hér sé samið um einstakt verk, sem greiða eigi fyrir það, sem það kostar. Af hálfu stefnda er því haldið fram, auk þess sem áður er frá greint, að hann hafi greitt kaupverðið að undanskildum kr. 350.000, sem ógreiddar séu sökum þess, að seljandi hafi ekki af- hent húsið í umsömdu ástandi. Þá er á það bent, að í útreikningi stefnanda á vísitöluálagi komi fram hækkanir, sem bæði hafi átt sér stað fyrir og eftir undirritun samningsins. Stefnanda hafi verið í lófa lagið að áskilja sér hærra verð og þannig tryggja sig fyrir a. m. k. þeim hækkunum, sem orðnar voru, þegar samning- urinn var gerður. Á það var bent, að leyfis Seðlabankans hafi ekki verið leitað, en það væri skylt samkvæmt lögum nr. 71/1966. Þá var því alfarið mótmælt af hálfu stefnda, að um verksamning væri að ræða, enda segi Í samningnum sjálfum, að hér sé um að ræða kaupsamning. Álit dómsins. Samningur aðilja, sem fram hefur verið lagður í málinu, er sam- kvæmt efni sínu kaupsamningur. Stefndi kaupir af stefnanda hús á ákveðnu byggingarstigi fyrir ákveðið endurgjald. Þykir verða á það að fallast með stefnda, að skuldbinding hans sé fjár- ðð skuldbinding í skilningi laga nr. 71/1966. Samkvæmt 1. mgr. Í. gr. þeirra laga, sbr. 3. gr. laganna, er óheimilt, nema heimild Seðlabanka Íslands eða sérstök lagaheimild liggi fyrir, að stofna til fjárskuldbindinga í íslenskum krónum eða öðrum verðmæli með ákvæðum þess efnis, að greiðslur, þar með taldir vextir, skuli breytast í hlutfalli við breytingar á vísitölum, vöruverði, gengi erlends gjaldeyris, verðmæti gulls, silfurs eða annars verð- mælis. Samkvæmt upplýsingum stefnanda hefur hann ekki leitað heimildar Seðlabanka Íslands til að vísitölubinda söluverð íbúðar þeirrar, sem hann seldi stefnda, sérstök lagaheimild, sem heimili slíkt, er ekki fyrir hendi. Ákvæði framlagðs kaupsamnings varð- andi vísitölubindingu kaupverðsins þykir þannig brjóta gegn for- takslausu ákvæði tilvitnaðrar lagagreinar og vera ógilt, sbr. 2. mgr. 1. gr. laga nr. 71/1966. Stefnandi hefur ekki sýnt fram á, að venjur eigi að leiða til þess, að þessu lagaákvæði verði ekki beitt. Aðiljar hafa ekki á því byggt, að öðru vísi eigi að fara um vísi- töluhækkun vegna tíma fyrir undirritun kaupsamnings en fyrir tíma eftir undirritun, og orðalag kaupsamnings gefur ekki sér- stakt tilefni til þess. Að öllu þessu athuguðu verður niðurstaða máls þessa því sú, að stefndi skal sýkn af kröfu stefnanda. Sam- kvæmt þessari niðurstöðu þykir stefnandi eiga að greiða stefnda kr. 50.000 í málskostnað. Hrafn Bragason borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Guðmundur Guðnason, skal sýkn af kröfum stefn- anda, Íbúðavals h/f, í máli þessu. Stefnandi, Íbúðaval h/f, skal greiða stefnda, Guðmundi Guðnasyni, kr. 50.000 í máls- kostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. öd Fimmtudaginn 12. janúar 1978. Nr. 29/1977. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) segn Guðmundi Kristjáni Kristjónssyni (Benedikt Blöndal hrl.). Fiskveiðibrot. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Þór Vilhjálmsson. Eflir uppsögu héraðsdóms hefur Jónas Sigurðsson, skóla- stjóri Stýrimannaskólans í Reykjavík, markað á sjóuppdráti staðarák varðanir áhafnar gæsluflugvélarinnar TE-SÝR yfir bátnum. Þá hefur skólastjórinn og markað á sjóuppdrátt staðarákvörðun ákærða samkvæmt loran A mælingu klukk- an 1515 þriðjudaginn 18. júlí 1976. Í greinargerð skólastjór- ans, dagsettri 27. júní 1977, segir svo: „samkvæmt beiðni yðar, herra ríkissaksóknari, hef ég sett út í meðfylgjandi sjókori nr. 31 staðarákvarðanir sæsluflug- vélarinnar TF-SÝR yfir m/s Lárusi Sveinssyni SH-126 eins og um getur í hæstaréttarmálinu: Ákæruvaldið segn Guð- mundi Kristjáni Kristjónssyni, skipstjóra á m/s Lárusi Sveinssyni. Í kortið hef ég dregið 4 sjóm. fiskveiðimörkin fyrir svæðið frá Reykjanesi að Skálasnaga miðað við viðmiðunarlínu sam- kvæmt lögum nr. 81/1976. Ennfremur mörkin á bannsvæði fyrir togveiðar samkvæmt reglugerð nr. 255/1976. Hvort- iveggja dregið með rauðum lit. Í kortinu eru: 1 = staður bátsins kl. 1314 h. 13.07.76 samkvæmt mælingu Hlugvélarinnar. Staður I mælist um 3,0 sjóm. innan fiskveiði - markanna fyrir togveiðar. IH = staður bátsins kl. 1317 um 3,8 sjóm. innan fiskveiði- markanna. 35 TI — staður bátsins kl. 1320 um 3,3 sjóm. innan fiskveiði- markanna. Staðir Il og IH falla saman, enda í sama miði og sömu fjar- lægð frá Garðskaga. Þess skal getið, að ég hef sett út miðið Keilir Gerðahólma, en Gerðhólma kannast ég ekki við á þessum slóðum. Þá :hef ég sett út í sjókort nr. 26, Loran A kort, staðar- ákvörðun skipstjórans á Lárusi Sveinssyni $SH-126 samkvæmi Loran Á mælingu kl. 1315, staður X auðkenndur með rauðum lit, og fært þann stað í sjókort nr. 31. Staður X mælist um 0,t sjóm. utan bannsvæðismarkanna samkvæmt reglugerð nr. 255,/1976, en um 0,3 sjóm. innan 4 sjóm. fiskveiðimarkanna.“ Samkvæmt gögnum máls, mælingum og framburði áhafn- ar gæsluflugvélarinnar TF-Sýr svo og álitsgerð Jónasar Sig- urðssonar, skólastjóra er sannað, að ákærði hafi verið að ó- löglegum botnvörpuveiðum á greindum Þbáti, v/s Lárusi Sveinssyni, SH 126, á þeim stað og tíma, sem í máli þessu getur. Varðar brot þetta við 2. mgr. 2. gr., sbr. 3. gr. Eð laga nr. 81/1976 um veiðar í fiskveiðilandhelgi Íslands og reglu- gerð nr. 255 2. júlí 1976 um takmörkun á togveiðum fyrir Suðvesturlandi. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt fram vottorð Seðlabanka Íslands, dags. 11. þ. m. Segir þar: „Samkvæmt gullgildi í dag jafngilda 100 gullkrónur 11.680.86 — ellefuþúsundsex hundruðáttatíukrónum 86/100-“. Við mat á refsingu ákærða verður á því bygst, að mesta lengd v/s Lárusar Sveinssonar, SH 126, sé 39.00 metrar, sbr. 2. mgr.3. gr. laga nr. 81/1976, sbr. einnig 108. gr. laga nr. A! 1974 um meðferð opinberra mála. Hefur ríkissaksóknari og lýst yfir því hér fyrir dómi, að um refsiákvörðun í máli þessu eigi að fara eftir 1. tl. 1. mgr. 17. gr. laga nr. 81/1976. Sam- kvæmt ákvæði þessu og 2. mgr. 17. gr. laga þessara svo og með hliðsjón af því, að um ítrekun brots er að ræða, sbr. Í. mgr. 71. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, þykir refs- ing ákærða hæfilega ákveðin 1.700.000 króna sekt til Land- helgissjóðs Íslands, og komi fangelsi 3 mánuði í stað sektar, verði hún eigi goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. 36 Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um fangelsisrefsingu ákærða, sviptingu skipstjórnarréttinda hans, upptöku afla oc veiðarfæra v/s Lárusar Sveinssonar, SH 126, þar með taldir dragstrengir, svo og ákvæði um greiðslu sakarkostnaðar. Dæma ber ákærða til að greiða allan áfrýjunarkostnað sak- arinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, 75.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, 75.000 krónur. Dómsorð: Ákærði, Guðmundur Kristján Kristjónsson, greiði 1.700.000 króna sekt til Landhelgissjóðs Íslands, og komi fangelsi 3 mánuði í stað sektarinnar, verði hún eigi gold- in innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um fangelsisrefsingu ákærða, sviptingu skipstjórnarréttinda hans, upptöku afla og veiðarfæra v/s Lárusar Sveinssonar, SH 126, þar með taldir dragstrengir, svo og ákvæði um greiðslu sakar kostnaðar eiga að vera óröskuð. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, 75.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Benedikts Blön- dals hæstaréttarlögmanns, 75.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Snæfellsnes- og Hnappadalssýslu 16. júlí 1976. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, er með ákæru, útgefinni af vararíkissaksóknara þann 14. júlí 1976, höfðað gegn Guðmundi Kristjáni Kristjónssyni, Sandholti 9, Ólafsvík, fæddum 11. ágúst 1933 að Ytri-Bug, Fróðárhreppi, skipstjóra á vélskipinu Lárusi Sveinssyni, SH 126, fyrir fiskveiðibrot laust eftir hádegi þriðju- daginn 13. júlí 1976 með því að vera á botnvörpuveiðum á skipinu út af Garðskaga á svæði innan landhelginnar, þar sem botnvörpu- veiðar eru bannaðar samkvæmt 2. mgr. 2. gr., sbr. 3. gr. E3 laga nr. 81/1976 um veiðar í fiskveiðilandhelgi Íslands og reglugerð nr. 255 2. júlí 1976 um takmörkun á togveiðum fyrir Suðvestur- 37 landi, sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 299/1975 um fiskveiðilandhelgi Íslands. Kröfur ákæruvaldsins eru þær, að ákærði verði dæmdur til refsingar skv. 2. tölulið 1. mgr., sbr. 2. mgr. 17. gr. og 1. mgr. 20. gr. laga nr. 81/1976, til að sæta upptöku aflans og veiðarfæra skipsins skv. 3. mgr. 17.'gr. nefndra laga nr. 81/1976, til svipting- ar skipstjórnarréttinda skv. 2. mgr. 20. gr. sömu laga og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Af hálfu ákærða eru gerðar þær dómkröfur aðallega, að ákærði verði sýknaður af öllum kröfum ákæruvaldsins og dæmdur máls- kostnaður úr ríkissjóði eftir mati dómsins. Til vara, að ákærði verði dæmdur til vægustu refsingar samkvæmt 17. gr. laga nr. 81/1976. Þá er þess krafist af hálfu ákærða, að kröfu ákæru- valdsins um upptöku veiðarfæra og afla verði vísað frá dómi. Samkvæmt sakavottorði hefur ákærði sætt kærum og refsing- um sem hér greinir: 1961 30/11 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1967 6/5 í Snæfellsnes og Hnapp: Sátt, 600 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengislaga og 51., 65. gr. umferðarlaga. 1971 17/7 í Snæfellsnes og Hnapp: Dómur: 45.000 kr. sekt fyrir fiskveiðibrot. Afli og veiðarfæri m/b Lárusar Sveins- sonar, SH 126, gerð upptæk. 1971 12/11 í Snæfellsnes og Hnapp: Dómur: Varðhald í 2 mán- uði, kr. 60.000 sekt fyrir brot á 1. mgr. 1. gr. laga nr. 62/1967, sbr. lög nr. 21/1969, sbr. 1. mgr. 1. gr. reglu- gerðar nr. 3/1961. Afli og veiðarfæri v/s Lárusar Sveinssonar, SH 126, gerð upptæk. Málavextir eru þessir: Þriðjudaginn 13. júlí 1976 voru starfsmenn Landhelgisgæslunn- ar á eftirlitsflugi undan Garðskaga í flugvélinni TF-SÝR. Í skýrslu Sigurjóns Hannessonar skipherra um gæsluflugið segir: „Til: Sýslumannsins í Stykkishólmi Frá: Skipherra TF-SÝR Efni: Ólöglegar togveiðar Þriðjudaginn 13. júlí 1976 var m/b Lárus Sveinsson, SH-126, staðinn að ólöglegum togveiðum út af Garðskaga. Nánari atvik voru sem hér segir: Þriðjudaginn 13. júlí 1976 var gæzluflugvélin TF-SÝR í eftir- litsflugi undan Garðskaga. Kl. 1314 var komið að SH-126, þar sem hann var með veiðar- færin Í sjó, og var þá gerð eftirfarandi staðarákvörðun yfir bátn- öð um: Keilir-£Gerðhólma fjarlægð í Garðskaga 9.3 sml., sem gefur stað bátsins um 2.9 sml. innan leyfðra marka. Kl. 1317 var gerð eftirfarandi staðarákvörðun yfir bátnum, þar sem hann var að hífa inn veiðarfærin: Keilirs4 77.000.00 Sparisjóður Vestmannaeyja ........0...0..... — 34.000.00 Faxastígur 26 IðnNlánASjJÓðUr. 2. 3 a — 42.000.00 Selás Útvegsbanki Íslands ..........0.0.000. 00... — 150.000.00 Skuld við Jón Einarsson, Höfðabrekku ........ — 20.000.00 323.000.00 Eignir umfram skuldir ............. sa Basa Br kr. 1.686.000.00 Til skipta kemur helmingur ..........0.0000. — 843.000.00 Hlutur ekkju verður 1/3 af 843 þús. 281.000.00 Hlutur barna verður „............. 562.000.00 843.000.00 Hvert barn hlýtur því kr. ca 93.500.00.% Verður nú vikið að skiptafundi í máli þessu 11. nóvember sl. Á skiptafund voru boðuð Auður Marinósdóttir, Guðbjörg Guðna- dóttir, Hulda Marinósdóttir, Stefanía Marinósdóttir, Sigursteinn 19 290 Marinósson, Eiður Marinósson og Hermína Marinósdóttir. Á skiptafundinum mættu frú Guðbjörg Guðnadóttir, Sigursteinn Marinósson, Eiður Marinósson svo og Jón Hjaltason hæstaréttar- lögmaður, er mætti í þágu frú Guðbjargar Guðnadóttur, Sigur- steins og Eiðs Marinóssona, varnaraðilja, að því er þennan þátt málsins varðar. Auk þess mætti á skiptafundinum Guðni Guðna- son héraðsdómslögmaður fyrir Auði Marinósdóttur og Huldu Marinósdóttur og mætti auk þess fyrir Hilmar Ingimundarson hæstaréttarlögmann, er var forfallaður vegna veðurs, en Hilmar Ingimundarson hæstaréttarlögmaður gætir hagsmuna frú Herm- ínu Marinósdóttur í málinu, en Auður, Hulda og Hermína eru sóknaraðiljar í þessum þætti málsins, eins og að framan greinir. Stefanía Marinósdóttir sótti ekki skiptafund og enginn af hennar hálfu. Á skiptafundinum komu fram mótmæli Jóns Hjaltasonar hæstaréttarlögmanns fyrir því, að uppskrift færi fram á búinu. Sagði lögmaðurinn, að uppskrift hefði farið fram 8. janúar 1963, áður en leyfi til setu í óskiptu búi var gefið út, en fram hefði komið krafa frá Guðna Guðnasyni héraðsdómslögmanni um, að búið yrði nú skrifað upp og eignir metnar. Verður nú vikið að þinghaldi í máli þessu 25. nóvember sl. Í þessu þinghaldi lýsti Hilmar Ingimundarson hæstaréttarlögpmað- ur yfir, að afstaða hans umbjóðanda til málsins væri sú, að hin- um reglulega skiptaráðanda bæri að víkja sæti í málinu, þar sem ljóst væri, að við uppkvaðningu úrskurðar, hvort búið skyldi tek- ið til opinberra skipta eða ekki, þá yrði skiptaráðandi að taka afstöðu til afskipta embættisins af málinu í upphafi. Hann sagði, að krafa hans umbjóðanda væri annars sú, að búið yrði tekið til opinberra skipta, enda hefðu engin skipti farið fram. Af hálfu varnaraðilja var því lýst yfir, að mótmælt væri, að hinn reglulegi skiptaráðandi væri ekki bær um að fara með mál þetta og engin þörf væri á að fá setuskiptaráðanda. Guðni Guðna- son héraðsdómslögmaður lýsti því yfir, að afstaða hans umbjóð- enda væri samhljóða því, sem fram hefði komið hjá Hilmari Ingi- mundarsyni hæstaréttarlögmanni, að hinum reglulega skiptaráð- anda bæri að víkja sæti. Skiptaráðandi spurði sóknaraðilja, hver afskipti það væru nán- ar tiltekið, sem höfð væru í huga í framangreindu sambandi. Af hálfu sóknaraðilja Herminu Marinósdóttur var því lýst yfir, að haft væri í huga, að nú þyrfti að taka afstöðu til: Í fyrsta lagi til útgáfu leyfisbréfs til setu í óskiptu búi og í öðru lagi, að bæjarfógetaembættið hafi á árinu 1965 þinglýst 291 athugasemdalaust afsali samkvæmt dómsskjali nr. 8, hinn 21. september 1965, enda þótt embættinu hefði mátt vera ljóst, að leyfisbréfið var haldið slíkum ágöllum, að það var í sjálfu sér ógilt. Benti lögmaðurinn á í þessu sambandi, að hugsanlegt væri, að rifta þyrfti þessu afsali, og til þess væri hinn reglulegi skipta ráðandi ófær um af framangreindum ástæðum. Af hálfu sóknaraðilja Auðar og Huldu var því haldið fram, að í 1. lagi væri leyfisveitingin til setu í óskiptu búi óheimil, í 2. lagi hafi bæjarfógetaembættið tekið afstöðu til dánarbús- ins með þinglýsingu á afsali og skuldabréfi andstætt réttindum þeirra og 1 3. lagi hafi bæjarfógetaembættið einnig tekið afstöðu til dán- arbúsins með skráningu firmans Miðstöðvarinnar s/f og með þeirri skráningu hafi verið gengið freklega á rétt Miðstöðvarinnar s/f, sem tilheyri dánarbúinu. Af hálfu varnaraðilja var því haldið fram, að sóknaraðiljar hefðu vitað um þinglýst leyfi Guðbjargar Guðnadóttur til setu í óskiptu búi 9. janúar 1963. Hefði aldrei verið þinglýst mótmæl- um gegn því leyfi né hreyft nokkrum mótmælum gegn ráðstöf- unum með eignir hennar og hafi þannig í reynd verið viðurkennd- ir allir hennar gjörningar. Af hálfu. sóknaraðilja Hermínu Marinósdóttur var þessari full- yrðingu varnaraðilja mótmælt og sagt, að hún hafi aldrei vitað um þinglýst leyfi Guðbjargar Guðnadóttur um setu í óskiptu búi, áður en mál þetta var tekið til meðferðar af þessum skipta- rétti á þessu ári. Einnig komu mótmæli af hálfu sóknaraðilja Auðar og Huldu. Var því lýst yfir, að þeim hafi ekki verið kunnugt um þinglýsta leyfið til setu í óskiptu búi. Þá var því mótmælt sérstaklega, að þeim hafi verið kunnugt um ráðstafanir á eignum búsins, þar á meðal þinglýstum afsölum og skráningu á sameignarfélaginu Miðstöðinni s/f. Af hálfu aðilja var krafist málskostnaðar úr hendi gagnaðilja. Eins og fram hefur komið, byggðist leyfisveiting skiptaréttar Vestmannaeyja 9. janúar 1963 til setu í óskiptu búi, til handa Guðbjörgu Guðnadóttur á tilgreiningu langlífara, Guðbjargar Guðnadóttur, á eignum og skuldum búsins og tilgreiningu hennar á erfingjum. Ekkert er fram komið í málinu um, að skiptaréttur Vestmannaeyja hafi vitað um tilvist erfingjans Hermínu Marinós- dóttur, er leyfisbréfið til setu í óskiptu búi var gefið út 9. janúar 1963. 292 Það er meginregla í íslenskum rétti, að dómara beri að víkja sæti. ef hann fær eigi litið óhlutdrægi á málavöxtu. Ákvæði 1. til 7. tl. 36. gr. einkamálalaga eru í samræmi við þessa megin- reglu. Ljóst er, að útgáfa leyfisbréfsins til setu í óskiptu búi, ein sér, veldur ekki vanhæfi hins reglulega skiptaráðanda til að fara með mál þetta nú. Ekkert er komið fram í málinu um, að bæjarfógetaembættinu í Vestmannaeyjum hafi 21. september 1965 verið kunnugt um, að afsal, útgefið 1. ágúst 1965, var haldið slíkum ágöllum, að því mátti eigi þinglýsa athugasemdalaust. Í því sambandi er einnig að geta, að ekkert er komið fram um, að bæjarfógeta- embættinu hafi á þessum tíma verið kunnugt um hugsanlega ágalla leyfisbréfsins. Skal og bent á, að ekkert kemur fram í mál- inu um það, að langlífari, Guðbjörg Guðnadóttir, hafi nokkurn tíma leitað eftir einkaskiptum til bæjarfógetans í Vestmanna- eyjum né að slík tilmæli hafi komið frá erfingjum, sbr. 11. kafla erfðalaga. Vanhæfi hins reglulega skiptaráðanda er því eigi til staðar varðandi þetta atriði. Þá er hinn reglulegi skiptaráðandi eigi van- hæfur til að taka afstöðu til þess, hvort rifta eigi afsali þessu nú í þágu dánarbúsins. Þinglýsing afsalsins hjá bæjarfógetaembætt- inu í Vestmannaeyjum, ein sér, getur enn fremur á engan hátt valdið slíku vanhæfi. Skráning firmans Miðstöðvarinnar s/f í firmaskrá Vestmanna- eyja getur eigi valdið vanhæfi hins reglulega skiptaráðanda. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, telst framangreind krafa sóknaraðilja, Hermínu Marinósdóttur, Auðar Marinósdóttur og Huldu Marinósdóttur, um, að hinum reglulega skiptaráðanda beri að víkja sæti í máli þessu, eigi hafa við rök að styðjast og verður því eigi tekin til greina. Málskostnaður verður eigi dæmdur. Kristján Torfason, bæjarfógeti í Vestmannaeyjum, kvað upp úrskurð þennan. Úrskurðarorð: Krafa sóknaraðilja, Hermínu Marinósdóttur, Auðar Mar- inósdóttur og Huldu Marinósdóttur, um, að hinum reglulega skiptaráðanda beri að víkja sæti í máli þessu, verður eigi tekin til greina. Málskostnaður dæmist ekki. 293 Föstudaginn 3. mars 1978. Nr. 143/1975. Þórisós h/f (Jón Þorsteinsson hrl.) gegn Mosfellshreppi (Þorsteinn Júlíusson hrl.). Aðstöðugjald. Lögtaksgerð úr gildi felld. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 8. október 1975. Krefst hann þess, að hin áfrýjaða lögtaksgerð verði úr gildi felld og synjað um framkvæmd lögtaks. Þá krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda. Stefndi krefst þess, að hin áfrýjaða lögtaksgerð verði stað- fest. Þá krefst stefndi málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagður fjöldi nýrra gagna, og verður meginefni þeirra rakið hér. Hinn 129. júní 1970 var tilkynnt til firmaskrár Bangárvalla- sýslu stofnun sameignarfélagsins Þórisóss s/f. Heimilisfang félagsins var talið að Skarði í Landsveit. Markmið þess var að hafa á hendi gerð miðlunarmannvirkja við Þórisvatn. Stofnendur skyldu bera sameiginlega og hver í sínu lagi ábyrgð á skuldbindingum sameignarfélagsins og það skyldi vera sjálfstæður skattaðili. Tilkynning þessi var birt í Lög- birtingablaði 2. september 1970. Þórisós s/f hóf mannvirkja- gerð við Þórisvatn sem verktaki og síðar víðar á landinu, meðal annars við Vesturlandsveg. Starfaði félagið að því verki á árunum 1971 og 1972. Hinn 3. febrúar 1973 var tilkynnt til hlutafélagaskrár Rangárvallasýslu stofnun hlutafélagsins Þórisóss, sem hefði heimilisfang að Skarði í Landmannahreppi. Í tilkynningu 294 segir, að hlutafélagið taki við öllum rekstri Þórisóss s/f frá og með 1. janúar 1973. Sama dag tilkynnti Þórisós s/f, að það félag væri hætt störfum og þess óskað, að það væri afmáð úr firmaskrá. Skráðir eigendur sameignarfélagsins og Þóris- óss h/f ábyrgðust óskipt allar skuldbindingar sameignar- félagsins. Tilkynningar þessar voru birtar í Lösbirtingablaði 30. maí 1973. Í máli þessu er fjallað um aðstöðugjald vegna verktaka- starfsemi Þórisóss s/€ við lagningu Vesturlandsvegar á ár- unum 1971 og 1972. Hefur áfrýjandi lýst yfir því, að hann beri ábyrgð á greiðslu sjaldsins og að lögtakinu sé réttilega að sér beint. Með bréfi 14. maí 1974 ilkynnti skattstjórinn Í Reykja- nesumdæmi, að fyrirhugað væri að leggja aðstóðugjald til stefnda á Þórisós s/f vegna verktakastarfsemi við Vestur- landsveg, Var jafnframt frá því skýrt, að aðstöðugjaldsstofn á gjaldárinu 1972 næmi 70.256.272 krónum og 189.490.575 krónum á gjaldárinu 1973. Áfrýjandi svaraði bréfi þessu 17. s. m. og mótmælti álagningu aðstöðugjaldsins. Hinn 28. maí 1974 tilkynnti skattstjórinn áfrýjanda, að á hann hefði verið lagt aðstöðugjald til Mosfellshrepps. Næmi gjaldið 456.700 krónum árið 1972 og 1.231.700 krónum árið 1973. Þá bæri áfrýjanda að greiða viðlagagjald árið 1973, 663.200 krónur, samkvæmt 3. #. 8. gr. laga nr. 4/1973. Enn var áfrýjanda gert að greiða 25.325 krónur samtals bæði árin í kirkjugarðs- gjald samkvæmt 3. mgr. 26. gr. laga nr. 21/1963. Áfrýjandi kærði gjaldálagningu þessa 7. júní 1974. Skatt- stjórinn í Beykjanesumdæmi úrskurðaði 30. ágúst 1974, að aðstöðugjaldsálagningin skyldi óbreytt standa. Áfrýjandi skaut þá málinu til ríkisskattanefndar 10. september 1974. Bíkisskattanefnd staðfesti úrskurð skattstjóra með úrskurði 253. maí 1975. Almennur lögtaksúrskurður vegna ógreiddra en gjald- fallinna gjalda til Mosfellshrepps var kveðinn upp 16. sepi- ember 1974 og birtur á venjulegan hátt. Hinn 14. ágúst 1975 fór stefndi þess á leit, að gert yrði lög. lak í eignum áfrýjanda til tryggingar gjöldum þessum, sam- 295 tals 2.376.925 krónum, auk vaxta og kostnaðar við lögtaks- gerðina. Lögtakið fór fram í Reykjavík 15. ágúst 1975. Mætti pró- kúruhafi áfrýjanda, Hjörtur Hansson, við gerðina og benti á eignir til lögtaks. Aðiljar eru sammála um, að rétt hafi verið að framkvæma gerðina í Reykjavík, enda hafi aðal- skrifstofa áfrýjanda verið þar á þessum tíma. Afrýjandi, sem ekki hefur haft uppi athugasemdir um fjárhæð aðstöðugjaldsstofnsins og ákvörðun sjaldanna, bygs- ir kröfur sínar á því, að Þórisós s/f hafi ekki verið aðstöðu- gjaldsskyldur í Mosfellshreppi. Vegarkafli sá, sem hér er fjallað um, hafi verið 11 km langur og legið um þrjú sveitar- félög. Af veginum hafi 1,645 km legið innan lögsagnarum- dæmis Reykjavíkur, 6,342 km innan Mosfellshrepps og 3,013 km innan Kjalarneshrepps. Skrifstofuhald, mannaráðningar og, kaupgreiðslur vegna framkvæmdanna hafi farið fram í Reykjavík, en þar og í Kópavogi hafi allur þorri starfsmanna verið búsettur. Starfsmenn hafi farið heim og að heiman kvölds og morgna. Fæði starfsmanna hafi verið keypt á Ála- fossi frá 9. júní 1971 til1. júní 1972, en frá þeim degi til 15. desember 1972 hafi Þórisós s/f rekið mötuneyti fyrir þá að Hlégarði í Mosfellssveit. Á Helgafellsmelum í Mosfellssveit hafi verið vinnuskáli og hafi þar verið aðstaða fyrir verk. stjóra, mælingamenn og staðarverkfræðing, alls 2 3 menn. Steypustöð vegna framkvæmdanna hafi árið 1972 verið rek- in í Kjalarneshreppi. Aðstaða og starfsemi Þórisóss s/f í Mosfellshreppi hafi því ekki verið slík, að stefnda væri heim- ilt að leggja á félagið aðstöðugjald samkvæmt 36. gr. og áiÐ. gr. laga nr. 8/1972, sbr. 1. og $. gr. reglugerðar nr. 81/1962. Stefndi télur, að Þórisós s/f hafi haft fast stjórnunaraðsetur í Mosfellshreppi á þeim tíma, sem hér er um fjallað. Þar hati félagið haft skrifstofu með síma og rekið þar mötuneyti fyr- ir starfsmenn sína. Félagið hafi því haft heimilisfasta at- vinnustofnun í Mosfellshreppi. Samkvæmt ákvæðum 40. gr. laga nr. 8/1972 og 8. gr. reglugerðar nr. 81/1962 beri áfrýj- anda því að greiða aðstöðusjald til stefnda vegna allrar verk- takastarfsemi Þórisóss s/f við lagningu Vesturlandsvegar. 296 Um aðstöðugjald það, sem hér er um fjallað, gilda ákvæði V. kafla laga nr. 8/1972. Í í. mgr. 36. gr. laga þessara segir, að sveitarstjórnum sé heimilt að innheimta aðstöðugjald í sveitarsjóð hjá atvinnurekendum og öðrum þeim, sem sjálf- stæða atvinnu hafi í sveitarfélaginu. Í 1. mgr. 40. gr. laganna segir meðal annars, að innheimta megi aðstöðugjald hjá gjaldanda í öðru sveitarfélagi en þar sem hann á lögheimili eða hefur aðalatvinnurekstur sinn, ef „hann rekur þar físk- kaup, fiskverkun eða hefur þar atvinnustofnun, svo sem útibú . . .“ Í reglugerð um aðstöðugjald nr. 81/1962, sem sett er samkvæmt heimild í lögum nr. 69/1962 um tekjustofna sveitarfélaga, segir svo Í 2. mgr. 8. gr., að gjaldanmdi teljis! „hafa heimilisfasta atvinnustofnun í öðru sveitarfélagi, ef hann hefur þar afnot af fasteign vegna starfsemi sinnar þar.“ Þegar virt er starfsemi Þórisóss s/f í Mostellshreppi og rekstraraðstaða félagsins þar, sem að framan er lýst, verður eigi talið, að hún hafi verið slík, að félagið hafi haft þar heimilisfasta atvinnustofnun samkvæmt ákvæðum a liðs 1. mgr. 40. gr. laga nr. 8/1972, sbr. 2. mgr. 8. gr. reglugerðar nr. 81/1962. Er því áfrýjanda eigi skylt að greiða aðstöðu- gjald til stefnda. Verður því að fella hina áfrvjuðu lögtaks- serð úr gildi og synja um framkvæmd lögtaksins. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hin áfrýjaða lögtaksgerð er felld úr gildi og synjað um framkvæmd hins umbeðna lögtaks. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Svo sem greinir í atkvæði meiri hluta dómenda, var Þóris- o 9 ós s/f stofnað til þess að hafa með höndum sem verktaki serð miðlunarmannvirkja við Þórisvatn. Samkvæmt tilkynningu til 297 finmaskrár Rangárvallasýslu var heimili þess talið að Skarði í Landsveit, en atvinnu sína hefur félagið frá öndverðu rek- ið að mestu eða öllu leyti utan þess sveitarfélags. Á þeim tíma, sem hér skiptir máli, skiptist verktakastarfsemi Þóris- óss s/f í þrjá meginþætti, þ. e. gerð miðlunarmannvirkja við Þórisvatn, lagningu Suðurlandsvegar og lagningu Vestur- landsvegar. Er mál þetta sprottið af álagningu aðstöðugjalds í Mosfellshreppi á Þórisós s/f vegna verktakaframkvæmd- anna við Vesturlandsveg árin 1971 og 1972. Framkvæmdir við þann hluta Vesturlandsvegar, sem Þór-- isós s/f tók að sér með verksamningi að leggja, hófust 18. maí 1971, og þeim lauk ekki fyrr en 31. ágúst 1973. Hafði þá Þórisós h/f tekið við verkframkvæmdunum sem réttar- taki Þórisóss s/f, eins og greint er í atkvæði meiri hluta dóm- enda. Framkvæmdirnar við lagningu Vesturlandsvegar voru mjög veigamikill hluti atvinnurekstrar Þórisóss s/f árin 1971 og 1972. Virðast vergar tekjur félagsins af verkinu hafa numið 72.169.664 krónum af 344.083.135 króna heildartekj- um fyrra árið, en 139.932.813 krónum af 298.052.917 króna heildartekjum síðara árið. Meðan á framkvæmdum stóð, reisti Þórisós s/f skála á Helgafellsmelum og hafði þar nokkra skrifstofuaðstöðu, svo sem fyrir staðarverkfræðins, verkstjóra og mælingamenn. Mötuneyti rak félagið fyrir starfsmenn sína í Hlégarði í Mosfellssveit frá 1. júní 1972 til 15. desember 1976, en hafði fram að þeim tíma keypt fæði fyrir þá á Álafossi. Sá hluti Vesturlandsvegar, sem Þórisós s/f lagði, lá að vísu um fleiri sveitarfélög en Mosfellshrepp, en þar var bó lengsti hluti vegarkaflans, og þar voru þær aðalstöðvar, sem félagið taldi þörf á að koma upp á framkvæmdastaðnum. Verkframkvæmdirnar voru alllangvarandi, svo sem áður er sreint, og þær voru svo umfangsmiklar, að þær gengu næst verkframkvæmdunum við Þórisós árið 1971, en voru mestar allra framkvæmda Þórisóss s/f árið 1972. Við atvinnurekstur sinn í Mosfellshreppi hafði Þórisós s/f nokkur afnot fast- eigna, svo sem greint var. Verður samkvæmt þessu að telja, að Þórisós s/f hafi haft með höndum atvinnurekstur í Mos- 298 fellshreppi þess eðlis, að þar hafi verið um að ræða heimilis- fasta atvinnustofnun í skilningi a liðs 1. mgr. 40. gr. lága nr. 8/1972, sbr. og 2. mgr. 8. gr. reglugerðar nr. 81/1962. Var stefnda því heimil álagning aðstöðugjalds á Þórisós s/f í Mosfellshreppi árin 1972 og 1973 svo og kirkjugarðsgjalds sömu ár, sbr. 26. gr. laga nr. 21/1963, og viðlagasjalds árið 1973, sbr. 3. tl. 8. gr. laga nr. 4/1978. Samkvæmt þessu tel ég, að staðfesta beri hina áfrýjuðu lögtaksaðgerð, en eftir atvikum sé rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Lögtaksgerð fógetaréttar Reykjavíkur 15. ágúst 1975. Ár 1975, föstudaginn 15. ágúst, var fógetaréttur Reykjavíkur settur að Vagnhöfða 5 og haldinn þar af fulltrúa yfirborgarfógeta Jóni P. Emils með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Málið D-255/1975: Mosfellshreppur gegn Þórisósi h/f. Fógeti leggur fram nr. 1 gerðarbeiðni, nr. 2—6 fylgiskjöl. Nr. 1—-6 fylgir með í ljósriti. Fyrir gerðarbeiðanda mætir Sigurður Sigurjónsson héraðsdóms- lögmaður og krefst lögtaks fyrir kr. 2.376.925, í innheimtulaun samkv. gjaldskrá LMFÍ, kr. 2.000 fyrir gerðarbeiðni, kostnaði við gerðina og eftirfarandi uppboð, allt á ábyrgð gerðarbeiðanda. Gerðarþoli starfar hér, en fyrir hann mætir Hjörtur Hansson verkfræðingur, sem starfar hér. Áminntur um sannsögli kveðst hann ekki geta greitt. Samkv. kröfu umboðsmanns gerðarbeiðanda og ábendingu mætta lýsti fógeti yfir lögtaki í eign gerðarþola: Euclid bifreið nr. G 1459. Fallið var frá virðingu. Fógeti skýrði þýðingu gerðarinnar og brýndi fyrir mætta að skýra gerðarþola frá lögtakinu. Upplesið, játað rétt bókað. Gerðinni lokið. 299 Föstudaginn 3. mars 1978. Nr. 27/1977. Jónatan Þórmundsson Þór Vilhjálmsson og Ragnar Ingimarsson (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) gegn Svavari Gestssyni og gagnsök (Ingi R. Helgason hrl.). Ærumeiðingar, Ómerking ummæla. Kröfu um refsingu og miskabætur hafnað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma sem varadómarar í Hæstarétti Halldór Þorbjörnsson yfirsakadómari, Guðmundur Ingvi Sigurðsson hæstaréttanlögmaður, Jón Finnsson hæstaréttarlögrnaður, Unnsteinn Beck borgarfógeti og Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti. Aðaláfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 11. febrúar 1977 og gert þessar dómkröfur: 1. ID Að ummæli, sem út af er stefnt, verði dæmd dauð og ómerk. Að gagnáfrýjandi verði dæmdur í refsingu. Að gagnáfrýjandi verði dæmdur til þess að greiða hverj- um aðaláfrýjanda 50.000 kr. í miskabætur. Að gagnáfrýjandi verði dæmdur til þess að greiða aðal- áfrýjendum sameiginlega 25.000 krónur til þess að kosta birtingu væntanlegs dóms í opinberum blöðum. Að sagnáfrýjanda verði dæmt skylt að sjá um, að væntanlegur dómur verði birtur í heild í 1. eða 2. tölu- blaði Þjóðviljans, er út kemur eftir birtingu dómsins. Að gagnáfrýjandi verði dæmdur til þess að greiða aðal- áfrýjendum sameiginlega málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur, að fengnu áfrýjunarleyfi, áfrýjað málinu með stefnu 28. júní 1977 og gert þær kröfur, að hann verði sýknaður af öllum kröfum aðaláfrýjenda og þeir dæmd- 300 ir til þess að greiða honum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi ber sem ábyrgðarmaður dagblaðsins Þjóð- viljans ábyrgð á hinum átöldu ummælum, sem birtust í ó- nafngreindri ritstjórnargrein í 68. tbl. blaðsins, er út kom 29. mars 1974. Ummælin beinast ótvírætt að aðaláfryjendum,, en þeir eru allir prófessorar og voru í hópi þeirra 14 manna, er stóðu að áskriftasöfnun Varins lands. Ummælin þykja ótilhlýðileg, og ber skv. 1. mgr. 241. gr. alm. hegningarlaga að ómerkja þau. Hins vegar þykja þau hvorki geyma refsi- verðar móðganir né aðdróttanir í garð aðaláfrýjenda. Þar sem niðurstaðan er sú, að gagnáfrýjandi hafi eigi gerst sekur um refsiverðar ærumeiðingar gagnvart aðaláfrýjend- um, verður krafa þeirra um miskabætur ekki tekin til greina né heldur krafa um greiðslu til þess að kosta birtingu dóms- ins. Samkvæmt 292. gr. laga 57/1956 ber að taka til greina kröfu aðaláfrýjenda um, að dómur þessi verði birtur í heild í fyrsta eða öðru tölublaði Þjóðviljans, sem út kemur eftir birtingu dómsins. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um, að gagnáfrýjandi „ greiði aðaláfrýjendum 50.000 kr. í málskostnað í héraði, en rétt þykir, að málskostnaður í Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Ákvæði hins áfrýjaða dóms um ómerkingu ummæla og um málskostnað skulu vera óröskuð. Birta skal dóm þennan í fyrsta eða öðru tölublaði Þjóð- viljans, sem út kemur eftir birtingu dómsins. Málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 22. nóvember 1976. Mál þetta, sem tekið var til dóms, að loknum munnlegum mál- flutningi, 16. október sl., er höfðað hér fyrir þinginu með stefnu, birtri 20. júní 1974, af Jónatan Þórmundssyni prófessor, Bræðra- borgarstíg 15, Þór Vilhjálmssyni, þáverandi prófessor, Stigahlíð 73, báðum í Reykjavík, og Ragnari Ingimarssyni prófessor, Máva- 301 nesi 22, Garðahreppi, gegn Svavari Gestssyni, ritstjóra og ábyrgð- armanni dagblaðsins „Þjóðviljans“, Brekkustíg 3 A, Reykjavík, vegna ærumeiðandi ummæla, sem birtust í ritstjórnargrein á bls. 6 í 68. tbl. blaðsins, er út kom 22. mars 1974. Greinin sé óundir- rituð og stefnda því stefnt til ábyrgðar samkvæmt 3. mgr. 15. gr. laga nr. 57/1956. Ummælin eru þessi: I að prófessora, sem nú sitja sveittir við að mata tölvurnar á nöfnum hinna „nytsömu sakleysingja“, sem undirrituðu Water- gatevílilinn (sic), og við að koma öllu í kerfi, svo að flokksvél Sjálfstæðisflokksins eigi sem auðveldast með að þekkja „sína“, þegar til almennra kosninga kemur að vori.“ Gera stefnendur þær dómkröfur, að framangreind ummæli verði skv. 1. mgr. 241. gr. laga nr. 19/1940 dæmd dauð og ómerk, að stefndi verði dæmdur í þyngstu refsingu, sem á geti reynt skv. 234.—236. gr. sömu laga, að stefndi verði dæmdur til að greiða hverjum stefnenda fyrir sig kr. 50.000 í miskabætur skv. 1. mgr. 264. gr. sömu laga, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefn- endum sameiginlega kr. 25.000 skv. 2. mgr. 241. gr. sömu laga til að kosta birtingu væntanlegs dóms í málinu, forsendna og dóms- orðs, í opinberum blöðum, að stefndi verði dæmdur til að sjá um, að væntanlegur dómur verði í heild birtur í 1. eða 2. tbl. „Þjóð- viljans“, er út kemur eftir birtingu dómsins, sbr. 22. gr. laga nr. 57/1956, og að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnendum sameiginlega hæfilegan málskostnað að mati dómara. Stefndi krefst algerrar sýknu af öllum kröfum stefnenda og ríf- legs málskostnaðar úr hendi þeirra. Málavextir. Hinn 15. janúar 1974 efndu stefnendur ásamt ellefu öðrum mönnum til blaðamannafundar, þar sem þeir tilkynntu, að þeir hefðu bundist samtökum undir kjörorðinu „Varið land“ og að þeir hefðu undirbúið almenna söfnun undirskrifta til að mótmæla kröfum um uppsögn varnarsamningsins og brottvísun varnar- liðsins. Vildu þeir bjóða öllum íslenskum borgurum tvítugum og eldri að undirrita svohljóðandi yfirlýsingu: „Við undirrituð skor- um á ríkisstjórn og Alþingi að standa vörð um öryggi og sjálf- stæði íslensku þjóðarinnar með því að treysta samstarfið innan Atlantshafsbandalagsins, en leggja á hilluna ótímabær áform um uppsögn varnarsamnings við Bandaríkin og brottvísun varnar- liðsins.“ Þeir hefðu opnað skrifstofu í Miðbæ við Háaleitisbraut í Reykjavík, austurálmu, sem yrði opin dag hvern kl. 1400—-1900, 302 með síma. Þar mætti undirrita yfirlýsinguna og fá undirskrifta- lista og upplýsingar og þar væri einnig tekið við framlögum þeirra, sem vildu taka þátt í kostnaði við skrifstofuna. Þeir mundu halda fund í Súlnasal Hótel Sögu mánudaginn 21. janúar kl. 1730 og væru þangað boðaðir þeir, sem vildu styðja mál þetta. Und- irskriftasöfnunin mundi standa yfir til 20. febrúar og að ætlunin væri, að áskorunin ásamt nöfnum áskorenda yrði afhent forsætis- ráðherra og forseta sameinaðs Alþingis eigi síðar en 1. mars 1974. Hópurinn tilgreindi ástæður til þess, að hann hefði stofnað til undirskriftasöfnunarinnar þessar helstar: „Við viljum, að Íslendingar taki áfram fullan þátt í samstarfi vestrænna lýðræðisþjóða, og er það undirstaða skoðana okkar á varnarmálum. Hér á landi þurfa að vera traustar varnir. Varnir landsins eru bæði beint í þágu Íslendinga, annarra þjóða við Norður-Atlantshaf, ekki síst Norðmanna, og í þágu varnar- samtaka Vesturlanda, sem eru trygging þess, að Ísland haldi frelsi og sjálfstæði. Varnarlaust Ísland myndi veikja stöðu vestrænna ríkja í til- raunum þeirra til að ná samningi um að draga úr vígbúnaði. Nú er innan og utan ríkisstjórnar Íslands unnið af kappi að því, að varnarliðið fari úr landi, og sumir reyna jafnvel að koma fram úrsögn úr Atlantshafsbandalaginu. Við teljum fulla ástæðu til, að fram komi, að íslenskur almenn- ingur krefst þess, að við tökum áfram þátt í samstarfi innan At- lantshafsbandalagsins og álítur ótímabært að vísa varnarliðinu á brott.“ Ríkisstjórn sú, er þá sat við völd, það er ráðuneyti Ólafs Jó- hannessonar, hafði gert með sér málefnasamning árið 1971, þar sem m. a. sagði, að varnarsamningurinn við Bandaríkin skyldi tekinn til endurskoðunar eða uppsagnar í því skyni, að varnar- liðið hyrfi úr landi í áföngum, og að stefnt skyldi að því, að brott- för liðsins ætti sér stað á kjörtímabilinu. Forgöngumenn „ Varins lands“ þóttust sjá merki þess haustið 1973, að við þetta yrði staðið af hálfu ríkisstjórnarinnar. Þeir töldu, að ríkisstjórnin hefði ekki umboð þjóðarinnar frá síðustu alþingiskosningum til slíks, og beir vildu gera sitt til þess að sýna fram á þessa skoðun sína með undirskriftum íslensks almennings. Ofangreind áskorun, sem ís- lenskum almenningi var boðið að skrifa undir, var beinlínis beint til ríkisstjórnarinnar um að leggja á hilluna ótímabær áform um uppsögn varnarsamningsins við Bandaríkin og brottvísun varnar- 303 liðsins. Forgöngumenn undirskriftasöfnunarinnar tóku þar með eindregna afstöðu gegn ríkisstjórninni í máli þessu og fóru þar með inn á svið stjórnmálabaráttu og það í máli, sem heitastar deilur hafa orðið um á síðari árum með óeirðum og upphlaupi við Alþingi. Þeir máttu því vita, að andstæðingar þeirra í deilu- máli þessu mundu beita sér af alefli gegn framtaki þessu. Dag- blaðið Þjóðviljinn, „Málgagn sósíalisma, verkalýðshreyfingar og þjóðfrelsis“, birti daginn eftir, hinn 16. janúar 1974, frétt á þriðju síðu, þar sem sagði: „Bandaríkjalepparnir á stjá: Krefjast varan- legs hernáms Í undirskriftasöfnun“. Í allmörgum tölublöðum upp frá því fram eftir mánuðinum og fram í febrúar birtust fréttir, greinar, myndir, vísur og þess háttar, þar sem ráðist var af hörku gegn undirskriftasöfnuninni og sérstaklega forgöngumönnum hennar. Önnur blöð tóku ekki slíka afstöðu, en ýmis félagasam- tök gerðu samþykktir bæði með og á móti. Hinn 16. febrúar 1974 gerðist það, að Þjóðviljinn birti grein á fimmtu síðu þess efnis, að landsmenn væru flokkaðir með tölvu af „Vörðu landi“ og þarna væri um að ræða mestu persónunjósnir, sem tíðkast hefðu hérlendis. Upp frá því birtust ýmsar greinar í Þjóðviljanum með nánari útlistun á tölvuvinnslu forgöngumanna „Varins lands“ á úndirskriftalistunum. Kom þar, að forgöngumennirnir ákváðu að höfða mál gegn ritstjóra og ábyrgðarmanni Þjóðviljans fyrir nafnlausar greinar og ritstjórnargreinar, er birst höfðu í blað- inu. Auk þess ákváðu þeir að höfða mál gegn ýmsum, sem höfðu skrifað aðrar greinar gegn þeim. Hinn 21. mars höfðu forgöngu- mennirnir skilað forsætisráðherra og forseta sameinaðs Alþingis undirskriftalistunum, sem voru alls 4880 með alls 55522 nöfnum atkvæðisbærra Íslendinga. Höfðu þeir þá farið yfir nafnalistana og notað til þess tölvu og vinsað úr nöfn þeirra, er eigi höfðu náð tvítugsaldri 1. mars, svo og nöfn þau, er tvítekin voru og fölsuð. Málsástæður. Stefnendur telja, að þar sem rætt sé um prófessora Í ummæl- um þessum, sé átt við þá, en þeir hafi verið einu prófessorarnir í hópi forgöngumanna „Varins lands“. Efni ummælanna fari mjög Í sömu átt og ýmissa annarra ummæla í „Þjóðviljanum“, þar sem sveigt hafi verið að hópnum. Undirskriftalistarnir hafi þráfald- lega verið nefndir Watergatevíxill og hvað eftir annað hafi ver- ið klifað á því, að notkun tölvu, sem eingöngu hafi miðað að því að gera undirskriftalistana sem öruggasta, væri í þágu annar- legra hagsmuna, m. a. Sjálfstæðisflokksins. Stefnendur telja um- mælin mjög ærumeiðandi fyrir sig. Með þeim sé verið að varpa 304 rýrð á undirskriftirnar og forgöngumenn þeirra með því að kenna þær við pólitískt hneykslismál í Bandaríkjunum, sem mjög hafi verið á dagskra í fjölmiðlum. Þa se þvi drottað að stefnendum, að þeir hafi notað tölvu við undirskriftalistana í þeim tilgangi, að tilgreindur stjórnmálaflokkur gæti notfært sér það til póli- tísks ávinnings í kosningum. Telja stefnendur þetta mjög alvar- lega aðdróttun borna gegn betri vitund. Stefndi heldur því hins vegar fram, að samkvæmt stjórnarskrá og grundvallarreglum íslenskra laga hafi hver maður leyfi til að hafa skoðanir á pólitískum hugðarefnum og athöfnum annarra manna og láta þær í ljós opinberlega. Aldrei megi með lögum eða dómsúrskurði skerða þetta skoðanafrelsi og ekki sé leyfilegt að teygja klær meiðyrðalöggjafarinnar svo langt að refsa manni fyrir að láta í ljós skoðanir sínar eða mat á pólitískum aðgerðum annarra manna. Undirskriftasöfnun stefnenda og hóps þeirra hafi verið pólitískt athæfi, sem hafi kallað á pólitísk viðbrögð og andsvör, jafnvel hjá fólki, sem sé afskiptalítið um stjórnmál almennt. Stefnendur hafi ekki getað búist við öðru og hafi ekki mátt búast við öðru. Svo ríkir almenningshagsmunir séu bundnir við þetta pólitíska frelsi, að smásmuguleg vernd ærunnar verði að víkja. Einnig bendir stefndi á, að ummælin séu í alla staði réttlætanleg. Tilgangurinn með því að nefna undirskrittalistana „Watergatevíxil“ sé að minna almenning, sem boðið sé að skrifa undir, á þá staðreynd, að með því að gera það sé viðkomandi að óska eftir tímabundinni hersetu erlends herliðs, sem lúti stjórn þess forseta Bandaríkjanna, sem staðinn sé að glæpum svo stór- um, að hann hafi hrökklast úr embætti með skömm. Þetta séu því varnaðarorð og fráleitt að telja slíkt varða við lög. Öll um- mæli um tölvuvinnslu undirskriftagagnanna séu einnig réttlætan- leg, þar sem óleyfilegt sé að gera slíkt án leyfis. Tengsl við Sjálf- stæðisflokkinn hafi, eins og Þjóðviljinn hafi bent á, komið ber- lega í ljós í kosningunum í júní, er yfirkjörstjórn hafi metið miða með einkennisorðum „Varins lands“ áróðursmiða Sjálfstæð- isflokksins. Öll slík ummæli séu því réttlætanleg. Niðurstaða. Fallast ber á þá skoðun stefnda, sem studd er almennri skoðun fræðimanna hér á landi, að hagsmunir þeir, sem bundnir eru við opinberar og óhindraðar umræður um þjóðmál og stjórnmál, geli verið taldir ríkari hagsmunum æruverndar. Í lýðfrjálsu þjóð- félagi er opinber umræða um þjóðmál og gagnrýni á stjórnmála- andstæðinga og skoðanir þeirra nauðsynleg. Það leiðir til þess, 305 að í slíkum tilvikum verða árásir á æruna lögmætar, sem annars væru taldar ólögmætar. Í þjóðmálaumræðu er því um rýmkað málfrelsi að ræða. Einnig verður fallist á með stefnda, að um- mælin falli undir stjórnmálaumræður, þar sem undirskriftasöfn- un stefnenda og hópsins „Varins lands“ var stjórnmálalegs eðlis. Ummæli um stjórnmál og þjóðmál mega þó ekki ganga lengra en nauðsyn stjórnmálabaráttunnar krefur, og þau mega ekki vera sett fram gegn betri vitund. Í hinum átöldu ummælum er leitast við að tengja undirskrifta- söfnunina við hneykslismál í bandarískum stjórnmálum svo og víxlanotkun í fjármálum og að tölva hafi verið notuð í þágu ákveð- ins stjórnmálaflokks, þ. e. Sjálfstæðisflokksins. Ummælin eru í heild ósönnuð og óréttlætt og verða að teljast ótilhlýðileg skamm- aryrði. Því ber að ómerkja þau í heild, en vegna ofangreindra sjónarmiða um rýmkað málfrelsi í þjóðmálaumræðu verða þau þó ekki talin refsiverð. Stefnendur hafa krafist miskabóta úr hendi stefnda, kr. 50.000 til hvers stefnenda um sig. Stefnendur hafa hvorki sannað né gert sennilegt, að hin átöldu ummæli hafi bakað þeim miska, og þar sem það verður heldur ekki talið líklegt, eins og mál þetta er vaxið, verður krafa þessi ekki tekin til greina. Eigi þykja efni til að taka til greina kröfu stefnenda um, að stefndi greiði kr. 25.000 til að kosta birtingu forsendna og dóms- orðs skv. 2. mgr. 241. gr. laga nr. 19/1940, en rétt er að dæma stefnda til að sjá um birtingu dómsins í 1. eða 2. tbl. Þjóðviljans, sem út kemur eftir birtingu hans, sbr. 22. gr. laga nr. 57/1956. Samkvæmt þessari niðurstöðu verður stefnda gert að greiða stefnendum málskostnað, sem ákveðst kr. 50.000. Garðar Gíslason, settur borgardómari, kvað upp dóm þennan. Dómsuppsaga hefur dregist vegna mikilla anna dómarans. Dómsorð: Framangreind ummæli skulu vera dauð og ómerk. Stefnda, Svavari Gestssyni, skal skylt að sjá um, að dóm- ur þessi verði birtur í 1. eða 2. tbl. Þjóðviljans, sem út kemur eftir lögbirtingu dóms þessa. Stefndi, Svavar Gestsson, greiði stefnendum, Jónatan Þór- mundssyni, Þór Vilhjálmssyni og Ragnari Ingimarssyni, óskipt kr. 50.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 20 306 Þriðjudaginn 7. mars 1978. Ni. AK /1070 Áss era ll Ali. HO/ LÚLÐ. ARG LU VGUIU gegn Hauki Heiðar. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson og Þór Vilhjálmsson. Birgir Þormar, fulltrúi yfirsakadómara í Reykjavík, hefur kveðið upp hinn kærða úrskurð. Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 71/1974 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 1 mars 1978, sem barst Hæstarétti 3. s. m. Krefst hann þess, að hinn kærði úrskurður verði úr gildi felldur, en héraðsdóm- ari og rannsóknarlögregla vilt fyrir ranga málsmeðferð og rannsóknaraðferðir. Af hálfu ríkissaksóknara er þess krafist aðallega, að gæslu- varðhald varnaraðilja verði framlengt tl 22. mars nk., en til vara, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Héraðsdómari hefur sent Hæstarétti athugasemdir sínar, sbr. 2. mgr. 174. gr. laga nr. 74/1974. Aðalkrafa ríkissaksóknara um lengingu gæsluvarðhalds- tíma kemur ekki til álita samkvæmt 2. mgr. 174. or. laga nr. 74/1974, þar sem krafa hans kom eigi fram fyrr en 6. mars, en hann fékk vitneskju um hinn kærða úrskurð 3. mars. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur skjöl, sem eigi lágu fyrir héraðsdómi, m. áa. skýrslur frá starfsmanni Lands- banka Íslands og réttargæslumanni varnaraðilja um fór þeirra til Sviss, er um getur í hinum kærða úrskurði. Kennuir fram í skýrslum þessum, að varnaraðili átti verulega fjár- muni geymda Í banka í Sviss, og er gerð nánari grein fyrir því í skýrslunum. Þar kemur fram, að fjármunum þessum verður nú eigi ráðstafað nema með samþykki Landsbankans og réttargæslumanns varnaraðilja. Ekki eru fyrir hendi nein- ar upplýsingar um, hvenær eða með hverjum hætti fjármun- 307 ir þessir hafi verið fluttir til Sviss. Með þessari athugasemd og með vísan til 1. tl. 67. gr. laga nr. 74/1974 ber að staðfesta hinn kærða úrskurð. Engir þeir annmarkar eru á hinum kærða úrskurði eða málsmeðferð fyrir dómi, að vítum varði, en eigi verður fjall- að um kröfu varnaraðilja um vítur að öðru leyti í kærumáli þessu. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 1. mars 1978. Ár. 1978, miðvikudaginn Í. mars, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var Í skrifstofu dómsins af Birgi Þormar, kveðinn upp úrskurður þessi: Hinn 22. desember sl. sneri stjórn Landsbanka Íslands sér til rannsóknarlögreglustjóra ríkisins með beiðni um, að hafin yrði rannsókn á fjármálamisferli, sem komið hefði fram, að Haukur Heiðar, deildarstjóri ábyrgðardeildar Landsbanka Íslands, „hefði gerst sekur um. Með úrskurði sakadóms Reykjavíkur, dags. 23. desember 1977, var kærða, Hauki Heiðar, gert að sæta gæslu- varðhaldi allt fram að 1. febrúar 1978. Með úrskurði sama dóms, dags. 31. janúar 1978, var gæsluvarðhaldsvist kærða framlengd allt fram til kl. 1600 í dag. 27. febrúar sl. gerði rannsóknarlög- reglustjóri ríkisins þá kröfu, að gæsluvarðhaldsvist kærða yrði framlengd til miðvikudagsins 22. mars 1978. Við yfirheyrslur hjá rannsóknarlögreglu ríkisins hefur kærði viðurkennt að hafa frá því í nóvember 1970 til ágúst 1977 dregið sér kr. 51.808.466.10. Fjárdráttinn framkvæmdi hann í starfi sínu hjá Landsbanka Íslands með því að breyta skjölum, búa til ný skjöl eða skjóta undan skjölum. Ýmist hefur hann notað eina af þessum aðferðum eða fleiri. Ólafur Nílsson, löggiltur endur- skoðandi, framkvæmir nú dreifikönnun á ábyrgðaskjölum Lands- banka Íslands til að kanna, hvort um frekari fjárðrátt geti verið að ræða af hálfu kærða. Sveinn Snorrason, réttargæslumaður kærða, og starfsmaður Landsbanka Íslands fóru sl. sunnudag til Sviss og ráðstöfuðu fjármunum, sem kærði átti þar í bankastofnun, á þann hátt, að þeir geti gengið til Landsbanka Íslands. Kærði hefur hvorki hjá 308 rannsóknarlögreglu ríkisins né fyrir dómi viljað gefa tæmandi skýringu á bví, hvernig hann kom verðmætunum til Sviss. Þeir Sveinn Snorrason og fulltrúi Landsbanka Íslands komu til Kefla- víkurflugvallar kl. 1300 í dag. Ekki hefur borist skýrsla frá starfs- manni bankans, og er því enn ekki ljóst, hvort ný viðhorf hafa skapast í málum kærða við utanlandsför þeirra tvímenninga. Á dómþingi í dag var kærði spurður, hvort hann væri reiðu- búinn til að gefa rannsóknarlögreglu ríkisins umboð til að fá yfirlit frá American Express Company í Englandi um viðskipti sín við það fyrirtæki. Svar kærða við spurningunni var neikvætt. Mál þetta hefur reynst mjög viðamikið í rannsókn. Enn hafa ekki verið teknar fullnaðarskýrslur af öllum þeim aðiljum, sem kærði hafði viðskipti við í sambandi við brotastarfsemi sína. Þá hefur samprófun vitna enn ekki farið fram. Með hliðsjón af ofangreindu og með tilvísun til 1. og 4. tl. 67. gr. laga nr. 74/1974 þykir nauðsynlegt að framlengja gæsluvarð- haldsvist kærða, Hauks Heiðars, til að koma í veg fyrir, að hann geti spillt sakargögnum og haft áhrif á vitni og/eða hugsanlega samseka eða nái að skjóta undan fjármunum, sem aflað hefur verið með brotum hans, enda eru ákv. 65. gr. stjórnarskrárinnar því ekki til fyrirstöðu. Ákveðst tíminn allt fram til kl. 1600 miðvikudaginn 15. mars 1978. Úrskurðarorð: Gæsluvarðhaldsvist kærða, Hauks Heiðars, framlengist allt fram til kl. 1600 miðvikudaginn 15. mars 1978. 309 Þriðjudaginn 7. mars 1978. Nr. 102/1976. Adolf Albertsson (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Steinunni V. Jónsdóttur (Jón Ólafsson hr|l.). Bifreiðaárekstur. Skaðabótamál. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 20. maí 1976. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum stefndu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara sakar- skiptingar, lækkunar bóta og þess, að málskostnaður verði látinn falla niður í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms, en öl vara, að sök verði skipt. Í báðum tilvikum krefst hún máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að stað- festa hann. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 50.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Adolf Albertsson, greiði stefndu, Steinunni V. Jónsdóttur, 50.000 krónur í málskostnað fyrir Hæsta- rétti að viðlagðri aðför að lögum. Sératkvæði hæstaréttardómaranna Magnúsar Þ. Torfasonar og Þórs Vilhjálmssonar. Áfrýjandi hefur skýrt svo frá, að rautt ljós hafi kviknað á götuvitanum andspænis honum, er hann var kominn inn 910 á gatnamót Grensásvegar og Miklubrautar og skömmu áður en árekstur varð. Ef lögð er til grundvallar skýrsla hans sjálfs um ökuhraða og gætt þess, er segir í vottorði gatnamálastjórs 28. maí 1975 um, að gult ljós á eftir grænu ljósi fyrir umferð suður Grensásveg logi í 3 sekúndur, er ljóst, að gult um- ferðarljós mun hafa kviknað á götuvitanum, er áfrýjandi áli enn ófarinn það langan spöl að stöðvunarlínu, að hon- um átti að vera unnt að stöðva bifreið sína þar án vandkvæða. Samkvæmt þessu verður við bað að miða, að áfrýjandi hafi ekið inn á gatnamótin andstætt ákvæðum 4. mer. 32. gr. reglugerðar nr. 61/1959. Á hann því sök á árekstrinum. Stefnda hefur staðhæft, að hún hafi stöðvað bifreið sína við gatnamót Grensásvegar á leið sinni austur Miklubrau!. Hafi hún ekki ekið út á gatnamótin fyrr en grænt ljós logaði á göluvita andspænis henni. Samkvæmt áðurgreindu vottorði satnamálastjóra virðist hafa átt að loga rautt ljós í 2 sekúnd- ur á göluvitanum andspænis stefndu, eftir að rautt ljós kvikn- aði á götuvita fyrir umferð suður Grensásveg, og síðan rauti / sult ljós í 2 sekúndur. Skýrsla stefndu um, að hún hafi ekið út á gatnamótin segnt grænn umferðarljósi fær því ekki sam- rýmst skýrslu áfrýjanda um tendrun rauðs ljóss andspænis honum, enda hefði áfrýjandi þá átt að vera kominn suður yfir gatnamótin, áður en stefnda ók inn á þau. En hvað sem Þessu líður, virðist ljóst, að bifreið áfrýjanda hljóti að hafs verið komin það lanst inn á gatnamótin, er stefnda ók af stað, að hún hefði átt að sjá til ferða hennar og að hætta væri á árekstri, ef hún biði þess ekki, að bifreiðin kæmist vfir Salnamótin. Þar sem stefnda fylgdist ekki nægilega með umferð, er hún ók inn á gatnamótin, svo sem greint er í héraðsdómi, og þar sem hún ók á hlið bifreiðar áfrýjanda, Þvkir hún einnig eiga sök á árekstrinum. Svo sem greint var, ern skýrslur aðilja um málsatvik ósam- hljóða. Þykir ekki unnt samkvæmt Þeim gögnum, sem við nýtur í málinu, að telja annan málsaðilja eiga meiri sök á árokstrinum en hinn. Ber því að dæma áfrýjanda til að bæta stefndu helming tjóns hennar, en hinn helminginn beri hún sjálf, sbr. 68. gr. laga nr. 40/1968. Um fjárhæðir er ekki deilt hér fyrir dómi. Samkvæmt því öll teljum við, að dæma beri áfrýjanda til að greiða stefndu 60.335 krónur með 13% ársvöxtum frá 3. mars 1975 til greiðsludags og 75.000 krónur í málskostnað í héraði og fyr- ir Hæstarétti. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 3. mars 1976. Mál þetta, sem dómtekið var, að loknum munnlegum málflutn- ingi, 25. febrúar sl., hefur Steinunn V. Jónsdóttir, Vorsabæ 2, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 8. apríl 1975, gegn Adolf Albertssyni, Langholtsvegi 26, Reykjavík, til greiðslu á kr. 120.670 auk 2% dráttarvaxta fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 3. mars 1975 til greiðsludags og máls- kostnaði skv. gjaldskrá LMFÍ. Tryggingu h/f, Laugavegi 178, er stefnt til að gæta réttar síns í málinu. Af hálfu stefnda eru gerðar þær kröfur aðallega, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að honum verði tildæmdur málskostnaður úr hennar hendi að skaðlausu, en til vara, að sök verði skipt og að stefnda verði einungis gert að greiða lægstu hugsanlegu bætur og að málskostnaður verði felldur niður. Af hálfu réttargæslustefnda eru ekki gerðar kröfur, enda eru ekki gerðar kröfur á hendur réttargæslustefnda. Leitast hefur verið við að sætta mál þetta, en án árangurs. Af hálfu stefnanda er málavöxtum lýst á þá leið, að miðviku- daginn 12. febrúar 1975 hafi stefnandi ekið austur Miklubraut og stöðvað við umferðarljós við Grensásveg. Síðan hafi stefnandi haldið áfram ferð sinni, þegar umferðarljósin höfðu skipt frá rauðu yfir á grænt, en rétt í þann mund sem hún var komin út á gatnamótin, hafi bifreiðinni R 10665, sem stefndi ók og tryggð er hjá Tryggingu h/f, verið ekið í veg fyrir stefnanda suður Grens- ásveg með þeim afleiðingum, að bifreiðarnar skullu saman. Bif- reiðinni R 10665 hafi verið ekið yfir gatnamótin, fyrst gegn gulu og síðan rauðu ljósi. Í málinu hefur verið lögð fram lögregluskýrsla vegna áreksturs þess, sem málið er af risið. Þar segir svo m. a.! „Þarna hafði orðið árekstur milli bifreiðanna R-10665, sem ekið var suður Grensásveg, og R-9084, sem ekið var austur Miklu- braut, við áreksturinn snérist R-10665 í hálf hring. Umferðarljós eru á gatnamótum þessum. Ökumaður R-10665 kvaðst hafa ekið suður Grensásveg með 312 u. þ. b. 40 km hraða miðað við klukkustund. Ökumaður sagði, að er hann hafi verið að aka inn á gatnamótin, hafi skipt á um- ferðarljósunum frá grænu yfir á gult, en ökumaður sagðist hafa verið kominn það langt, að hann taldi sig ekki geta stöðvað og ekið því áfram. Ökumaður sagðist hafa litið á umferðarljósin, rétt áður en bifreiðarnar rákust saman, og þá hafi verið komið rautt ljós. Ökumaður kvaðst ekki hafa séð R-9084 fyrr en bifreiðarnar rákust saman. Ökumaður R-9084 kvaðst hafa ekið austur Miklubraut og stöðv- að augnablik við Grensásveg, meðan umferðarljósin hafi skipt frá rauðu yfir á grænt. Ökumaður sagðist hafa rétt hafa verið bú- inn að aka af stað aftur á grænu ljósi, þegar R-10665 hafi komið suður Grensásveginn í veg fyrir sig, ökumaður kvaðst hafa hemlað, en bifreið sín runnið í hálkunni og bifreiðarnar rekist sæman og eftir áreksturinn hafi R-10665 snúist í hálfhring. Öku- maður sagði, að við áreksturinn hafi farþegi í framsæti bifreiðar sinnar, Vilma Jónsdóttir, lent fram í framrúðu og rúðan brotnað við það, ökumaður kvaðst ætla að fara með Vilmu á slysavarð- stofu og láta vita, ef um meiðsli hafi verið að ræða. Sjáanlegar skemmdir á bifreiðunum voru: R-9084 framrúða brotin, v. frambretti, vélarhlíf, kælihlíf og svunta dældað og fram höggvari boginn. R-10665 h. afturhurð og h. aftur-bretti dældað. Bifreiðin R-9084 var búin negldum snjóhjólbörðum á öllum hjólum, en R-10665 var búin negldum snjóhjólbörðum á aftur- hjólum en snjóhjólbörðum á framhjólum.“ Aðiljar málsins hafa komið fyrir dóm og staðfest skýrslur sín- ar fyrir lögreglu. Stefnandi kvaðst vera eigandi bifreiðarinnar R-9084, sem er árgerð 1974. Athygli stefnanda var vakin á því, að reikningurinn á dskj. nr. 5 er stílaður á Jón Víglundsson. Stefnandi kvaðst ekki vita, hvers vegna það var gert, en Jón Víglundsson er maður stefnanda. Það kom fram hjá stefnanda, að hún hafi fyrst stöðvað vegna umferðarljósanna við Háaleitisbraut og síðan ekið yfir þau gatna- mót og áfram eftir Miklubraut í austur og hafi hún haft bifreið- ina í öðru ganghraðastigi og ekið á 20—25 km hraða vegna hálku. Þá er hún kom að gatnamótunum við Grensásveg, hafi hún beðið eftir grænu ljósi og ekið af stað um leið og grænt ljós kom og þá í 1. ganghraðastigi. Stefnandi kvaðst ekki hafa verið komin alveg bíllengdina út á götuna, þegar bíll hafi komið og ekið fyrir sig og hafi hún stoppað á bílnum. Stefnandi kvaðst ekki hafa séð 313 til hinnar bifreiðarinnar, hún hafi ekki reiknað með að þurfa að líta til hægri eða vinstri, af því að hún hafi farið á grænu ljósi. Það kom fram hjá stefnanda hér fyrir dómi, að farþeginn í bifreið hennar, sem minnst er á í lögregluskýrslu, sé dóttir henn- ar og hafi hún verið 9 ára gömul, þegar áreksturinn varð. Hér fyrir dómi bar stefndi, að hann hafi komið suður Grensás- veg að Miklubraut á grænu ljósi og hafi hann farið inn á gatna- mótin á svona 40 km hraða, en þegar hann hafi verið kominn inn á miðbik þeirrar akbrautar Miklubrautar, sem er fyrir umferð í vestur, hafi hann tekið eftir gulu ljósi, en þegar hann hafi verið kominn inn að miðju gatnamótanna, hafi komið rautt ljós á móti. Stefndi kvaðst hafa haldið áfram, eftir að hann sá gula ljósið, og þegar hann hafi verið að koma yfir síðustu reinina, þá hafi bíll komið á hægri hlið á aftari hurð og bretti hjá sér. Stefnandi sundurliðar tjón sitt þannig: Vinna og efni, greitt Bílaskálanum h/f vegna viðgerð- arg NA a a a kr. 56.148 Vara á ai Sr a — 63.437 Númersspjald og ljósastilling ...................... — 1.085 Kr. 120.670 Stefnandi rökstyður kröfur sínar með því, að stefndi hafi með ólöglegum og ógætilegum akstri sínum yfir gatnamót Grensás- vegar og Miklubrautar valdið árekstri þessum, en stefndi hafi ekið gegnt gulu og síðan rauðu ljósi suður Grensásveg yfir gatna- mótin. Skaðabótakröfurnar byggist fyrst og fremst á 69. gr., sbr. 67. gr. umferðarlaga nr. 40/1968, en akstur stefnda sé skýlaust brot á 1. mgr. 37. gr., 38. gr., sbr. 66. gr. og 3. mgr. 49. gr., c lið, um- ferðarlaga svo og reglugerð 61/1959, sbr. reglugerð 106 og 240/ 1968. Um frekari rökstuðning fyrir kröfum stefnanda er vísað til lögregluskýrslu á dskj. nr. 3, uppdráttar á dskj. nr. 4 svo og til bréfsins á dskj. nr. 9, en þar er því haldið fram, að ef framburður ökumanns R 10655 um, að hann sjái rautt ljós, rétt um það bil sem árekstur verður eða um það bil 27.8 m frá stöðvunarlínu, hljóti hann að hafa séð gula ljósið kvikna, þegar hann er staddur ca 6.8 m frá stöðvunarlínu, og átt að geta stöðvað. Miðað við 40 km hraða ætti hann að sleppa yfir götuna, ef gult ljós kviknaði um leið og hann fer yfir stöðvunarlínu og því þá heldur, ef hann hafi verið kominn lengra inn á gatnamótin, og 914 til viðbótar ferðatíma þessum hafi hann 2 sek., sem rautt ljós logar á öllum ljósum, og 2 sek., sem gult ljós lifi með rauðu. Virðist augljóst af gögnum málsins, að stefndi hafi með akstri sínum þverbrotið reglur umferðarlaga og sé hann því skaðabóta- skyldur gagnvart stefnanda. Við munnlegan málflutning var því haldið fram af hálfu stefn- anda, að engin vitni hafi verið að árekstrinum. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að af skýrslu lögreglunnar í Reykjavík, sbr. dskj. nr. 3, og framburðum aðilja verði einungis ráðin sú staðreynd, að um kl. 1430 miðvikudaginn 12. febrúar 1975 hafi bifreiðinni R 9084 í eigu stefnanda verið ekið inn í hægri hlið bifreiðarinnar R 10665 í eigu stefnda á gatnamótum Miklubrautar og Grensásvegar. Samkvæmt framburðum aðilja í sömu skýrslu hafi árekstur þessi orðið rétt í sama mund og um- ferðarljós voru að stöðva umferð um Grensásveg og heimila um- ferð um Miklubraut. Um aðdraganda að árekstri þessum sé ein- ungis frásögn aðilja málsins og verði því að meta framburð þeirra og kanna að hve miklu leyti framburðirnir samrýmast stöðu bif- reiða og aðstæðum eftir áreksturinn. Sýknukrafa stefnda er á bví byggð, að hann hafi ekki átt sök á því, að tjón varð á bifreið stefnanda, og að ósannað sé, að stefndi hafi á nokkurn hátt hegðað sér gagnstætt umferðarlögum. Það sé skoðun stefnda, að orsök fyrir tjóninu á bifreið stefnanda hafi verið ógætni hennar sjálfrar, skortur á aðgæslu og röng viðbrögð. Allt bendi til þess, að stefnandi hafi ekið inn á gatnamótin án þess að huga að umferð umhverfis sig og áður en grænt ljós var komið á götuvitann. Auk þess sé mjög ólíklegt, að stefnandi hafi ekið bifreið sinni úr kyrrstöðu, þar sem hemlaför eftir bifreið hennar séu rúmir 2 metrar og ákoman allhörð. Samkvæmt upplýsingum frá gatnamálastjóranum í Reykjavík, sbr. dskj. nr. 11, sé tímaskipting umferðarljósa fyrir umferð suð- ur Grensásveg og austur Miklubraut þannig: Grensásvegur, gult á eftir grænu 3 sek. Rautt á öllum ljósum 2 sek. Miklabraut, beint áfram, rautt-gult 2 sek. Alls 7 sek. Samkvæmt ofansögðu sé tíminn frá því að gult ljós kviknar á eftir grænu fyrir umferð suður Grensásveg og þar til grænt ljós logar fyrir umferð austur Miklubraut samtals 7 sek. Bifreið á 40 km hraða sé talin berast 11.1 metra á hverri mínútu, sbr. dskj. 315 nr..9, og á 7 sek: berist því bifreið á þeim hraða 77.7 metra. Frá stöðvunarlínu fyrir umferð: austur Miklubraut og að árekstrar- stað séu um 11 metrar. Bifreið sé að minnsta kosti 2 sek. að fara þá fjarlægð úr kyrrstöðu og ef sú fullyrðing stefnanda sé rétt, að þifreið hennar hafi verið kyrrstæð við umferðarljósin, þá komi þarna 2 sek. til viðbótar áðurgreindum 7 sek. og heildartíminn frá því að gult ljós kviknar fyrir umferð suður Grensásveg og þar til árekstur verður því samanlagt 9 sek. Stefndi beri að hafa ekið bifreið sinni á 40 km hraða og ætti hann því á áðurgreind- um 9 sek. að hafa ekið 99.9 metra. Frá stöðvunarlínu fyrir um- ferð suður Grensásveg og að árekstrarstað séu 27.8 metrar, sbr. dskj. nr. 4. Sé áðurgreind fullyrðing stefnanda rétt, að hún hafi tekið af stað á grænu ljósi, þá hafi stefndi átt ófarna 72.1 metra að stöðvunarlínu, er gult ljós kviknaði á götuvitanum. Slíkt sé hrein fjarstæða og liggi nær að álykta, að stefnandi hafi ekið yfir stöðvunarlínu gegnt rauðu ljósi eða rauðu með gulu og áreksturinn því hennar sök. Ofannefnd tímaskipting umferðarljósanna komi mjög vel hein við framburð stefnda fyrir lögreglu, sbr. dskj. nr. 3, en þar segi hann, að gult ljós hafi kviknað, er hann ók yfir stöðvunarlínu, og að rautt ljós hafi kviknað rétt áður en árekstur varð. Gult ljós logi í tvær sekúndur og á þeim tíma berist bifreið á 40 km hraða 22.2 metra, sem samsvari því, að bifreið stefnda hafi átt ófarna 5 metra að árekstursstað, er rautt ljós kviknaði. Stefndi hafi á allan hátt hegðað sér rétt við aksturinn og ósannað sé, að hann hafi ekið andstætt umferðarlögum eða brotið af sér á ann. an hátt. Stefnandi verði því að bera tjón sitt sjálf. Fjárhæð stefnukröfu er mótmælt sem rangri og allt of hárri. Dómsskjölum 5—"T er mótmælt, en samkvæmt þeim virðist heild- arviðgerð og endurbygging hafa farið fram á bifreiðinni R 9084, sem í þeim dómsskjölum er skráð á nafn Jóns Víglundssonar, en ekki sé upplýst af:stefnanda, hvernig á því standi. Ekki virðist tekið tillit til þess í stefnukröfum, að nýir hlutir komi í stað gamalla, og allsendis sé óvíst, að nauðsyn hafi borið til að skipta um alla þá hluti, sem skipt hafi verið um. Varakrafa stefnda sé sett fram af því tilefni, að dómurinn kom- ist að þeirri niðurstöðu, að stefndi eigi einhverja sök á tjóni stefn- anda. Verði niðurstaðan sú, þá er á það bent, að réttargæslu- stefndi hafi boðið stefnanda að bæta henni tjón hennar að hluta, en stefnandi hafi hafnað því algerlega og ekki samþykkt neiti nema greiðslu tjónbóta að fullu. Verði niðurstaðan sú, að sök 316 verði skipt, sé réttlætanlegt að fella málskostnað niður vegna höfnunar siefnanda á greiðslutilboðinu. Við munnlegan málflutning var því haldið fram af hálfu stefnda, að hjá réttargæslustefnda hafi verið framkvæmd laus- leg skoðun á skemmdum á bifreið stefnanda, en mat hafi ekki verið framkvæmt. Hinum framlögðu reikningum var mótmælt sem of háum, en það lagt á vald hinna sérfróðu meðdómenda að meta viðgerðarkostnað á bifreið stefnanda, ef til kæmi. Jafnframt var því haldið fram, að varhugavert væri að miða eingöngu við það, að stefndi hafi ekið á 40 km hraða, líklegt sé, að stefndi hafi ekið hægar. Í máli þessu hafa engar vitnaleiðslur farið fram, enda ekki vitað um önnur vitni en 9 ára gamla dóttur stefnanda. Lögmenn aðilja hafa um rökstuðning fyrir kröfum sínum vísað m. a. til framlagðrar lögregluskýrslu, framburða aðilja hér fyrir dómi og til bréfs gatnamálastjórans í Reykjavík um tímaskiptingu um- ferðarljósa á gatnamótum Miklubrautar og Grensásvegar. Samkvæmt lögregluskýrslunni var snjókoma og hálka, þá er áreksturinn varð. Þegar litið er til framburðar stefnda um, að hann hafi ekið inn á gatnamótin á um 40 km hraða á grænu ljósi, gult ljós hafi hann séð, þá er hann var kominn á miðja nyrðri akbraut Miklu- brautar, en rautt ljós hafi hann séð skömmu áður en áreksturinn varð, bréfs gatnamálastjórans í Reykjavík á dskj. nr. 11, en þar kemur fram, að gult ljós á eftir grænu fyrir umferð suður Grens- ásveg lifi í 3 sekúndur, svo og uppdráttarins, sem fylgir lögreglu- skýrslunni, þá virðist framburðurinn ekki geta staðist. Lögmenn aðilja eru sammála um það, að bifreið, sem ekið er með 40 km hraða á klst., berist 11.1 metra á sekúndu. Samkvæmt uppdrætti lögreglunnar af gatnamótum Miklubrautar og Grensásvegar er Vegalengdin frá stöðvunarlínu fyrir umferð suður Grensásveg og þar til komið er suður fyrir gatnamótin um 35 metra. Vegalengd- in frá miðri nyrðri akbraut Miklubrautar að árekstursstað er um 17 metra. Samkvæmt 4. mgr. 32. gr. reglugerðar nr. 61 frá 1959 merkir gult ljós á eftir grænu ljósi og á undan rauðu ljósi, að numið skuli staðar. Ef ökutæki er komið á eða yfir stöðvunarlínu, þann- ig að hætta eða röskun umferðar stafi af stöðvun þess, skal því ekið áfram. Þetta ákvæði reglugerðarinnar þykir verða að skilja þannig, að ökumanni, sem ekur yfir gatnamót á gulu ljósi, beri 317 að haga akstri sínum þannig, að ekki stafi meiri hætta eða röskun umferðar af akstrinum en stöðvun bifreiðar. Hér er og á það að líta, að bifreið stefnanda kom stefnda á hægri hönd. Eins og málið liggur fyrir við dómtöku, hefur þeim framburði stefnanda, að hún hafi ekið yfir gatnamótin á grænu ljósi, ekki verið hnekkt. Ekkert hefur komið fram, sem bendir til þess, að stefnandi hafi í umrætt sinn ekið ógætilega. Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, telur rétturinn, að stefndi hafi átt sök á árekstrinum, og þar sem ósönnuð er nokkur sök af hálfu stefnanda, ber að leggja óskipta fébótaábyrgð á stefnda gagnvart stefnanda á tjóni því, sem stefnandi varð fyrir af völdum árekstursins, skv. 1. og 3. mgr. 69. gr. laga nr. 40 frá 1968. Fram er komið, að Jón Víglundsson er eiginmaður stefnanda, en reikningur á dskj. nr. 5 er stílaður á hans nafn. Ekki verður á þá skoðun stefnda fallist, að taka beri tillit til þess, að nýir hlutir komi í stað gamalla, þar sem bifreið stefnanda er af árgerð 1974, en áreksturinn varð í febrúar 1975. Viðurkennt er af lögmanni stefnda, að bifreið stefnanda hafi verið færð til skoðunar til réttargæslustefnda, en skoðunargerð hefur ekki verið lögð fram. Verður því við mat á viðgerðarkostn- aði að líta til skemmdalýsingar í lögregluskýrslu svo og til ljós- myndanna á dskj. nr. 12 og 13, en þær eru lagðar fram af lög- manni stefnda. Þegar til þessara gagna er litið, telja hinir sérfróðu meðdóm- endur hina framlögðu reikninga ekki óeðlilega háa, hvorki hvað varðar vinnustundafjölda né að varahlutir hafi verið keyptir að óþörfu. Niðurstaða málsins verður því sú, að kröfur stefnanda verða teknar til greina að öðru leyti en því, að vextir ákveðast 13% ársvextir. Málskostnaður ákveðst kr. 36.500. Dóminn kváðu upp Auður Þorbergsdóttir borgardómari, Har- aldur Þórðarson bifreiðasmíðameistari og Finnbogi Eyjólfsson bifvélavirkjameistari. Dómsorð: Stefndi, Adolf Albertsson, greiði stefnanda, Steinunni V. Jónsdóttur, kr. 120.670 með 13% ársvöxtum frá 3. mars 1975 ö18 til greiðsluðags og kr. 36.500 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Þriðjudaginn 7. mars 1978. Nr. 31/1976. Pétur Þ. Melsted (Sigurður Ólason hrl.) gegn Valgerði Engilbertsdóttur og gagnsök (Hafsteinn Baldvinsson hrl.). Ómerking. Máli vísað frá héraðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ. Torlason. Aðaláfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 9. febrúar 1976. Krefst hann sýknu af kröfum sagnáfrýjanda gegn greiðslu á 95.000 krónum. Til vara er þess krafist, að dómkröfur gagnáfrýjanda verði lækkaðar verulega. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 4. ágúst 1976, að fengnu áfrýjunarleyfi 3. s. m. Krefst hún þess, að aðai- áfrýjanda verði dæmt að greiða sér aðallega 1.181.977 krón- ur, en til vara 1.164.500 krónur, auk 9% ársvaxta af dæmdri fjárhæð frá 15. október 1973 til 15. júlí 1974, 13% ársvaxta frá þeim degi til 21. nóvember 1977 og 16% ársvaxta frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hún málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Kröfugerð gagnáfrýjanda er óglögg og hvarflandi. Er óskýrt, hvort kröfur eru reistar á því, að sagnáfrýjandi telji sér ráðskonulaun úr hendi aðaláfrýjanda eða hitt, að hún , krefjist hlutdeildar í eignaraukningu aðaláfryjanda, meðan 319 á sambúð þeirra stóð. Blandast kröfurnar og þær málsástæð- ur, er þær styðjast við, saman með þeim hætti, að þær þykja eigi dómhæfar, eins og málabúnaði er farið. Þá hefur mál- ið eigi verið lagt til sátta fyrir sáttanefnd. Eftir þessum úrslitum verður að dæma sagnáfrýjanda til að greiða aðaláfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarélti, er ákveðst 35.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og meðferð málsins í héraði eiga að vera ómerk, og er málinu vísað frá héraðsdómi. Gagnáfrýjandi, Valgerður Engilbertsdóttir, greiði að- aláfrýjanda, Pétri Þ. Melsted, 35.000 krónur í málskostn- að fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 20. nóvember 1975. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, hefur Valgerður Engil- bertsdóttir, Maríubakka 16, Reykjavík, höfðað gegn Pétri Þ. Mel- sted, til heimilis sama stað, til greiðslu skuldar að fjárhæð kr. 1.325.000 með 9% ársvöxtum frá 18. október 1973 til greiðslu- dags auk málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt lágmarksgjald- skrá LMFÍ. Af hálfu stefnda eru þær dómkröfur gerðar aðallega, að hann verði algerlega sýknaður og honum tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda, en til vara, að stefnukrafan verði stórlega lækk- uð og málskostnaður verði látinn niður falla. Í þinghaldi 30. júní 1975 féll stefndi frá kröfu um málskostnað. Málavöxtum er lýst svo í stefnu, að hinn 15. október 1970 hafi stefnandði og stefndi hafið sambúð að Maríubakka 16 í Reykja- vík með væntanlegt hjónaband í huga. Eftir tæplega þriggja ára sambúð, eða þann 6. september 1973, hafi slitnað upp úr sam- vistum þeirra og stefnandi farið burt af heimilinu ásamt dóttur þeirra Ragnheiði, fæddri 6. maí 1971. Á sambýlistímanum hafi þau ruglað saman fjárreiðum sínum á margvíslegan hátt, en aðal- verkefni stefnanda auk þess að vinna úti hafi verið að kosta dag- gæslu ðótturinnar, kaupa mat til heimilisins, föt á sig og barnið, kaupa heimilistæki, ef afgangur hafi verið, og síðast en ekki síst að hugsa um heimilið. Stefnandi kveðst nokkrum sinnum hafa lagt verulegar fjárhæðir Í vissa áfanga, svo sem íbúðina og 320 til bílakaupa, eða samtals kr. 130.000 um áramót 1979—-1973. Stefnandi kveðst hafa krafist þess af stefnda að fá sinn hluta af eignaaukningu þeirri, sem hjá honum hafi skapast á sam- býlistímanum, og laun fyrir vinnu þá, sem hún hafi lagt í heim- ilið, en stefndi hafi aðeins viljað viðurkenna, að stefnandi ætti kröfu á kr. 130.000. Í greinargerð lögmanns stefnanda segir enn fremur svo: „Hinn 15. október 1970 byrjuðu þau Pétur og Valgerður að búa saman í 3ja herbergja íbúð að Maríubakka 16, Reykjavík, sem Pétur hafði þá nýlega keypt. Kaupverð íbúðarinnar mun hafa verið kr. 865.000.00 miðað við að hún væri tilbúin undir tréverk. Kaupverðið var greitt á eftirfarandi hátt: Með húsnæðisstjórnarláni kr. 475.000.00 — láni úr Sparisjóði Rvík. — 100.000.00 — eigin framlagi Péturs — 200.000.00 Samtals kr. 775.000.00 Ógreiddar munu hafa verið kr. 90.000.00, þegar þau Valgerður hófu sambúð, auk þess sem átti eftir að innrétta íbúðina að mestu. Þegar þau fluttu í íbúðina, var búið að setja upp tæki í baði, mála íbúðina lauslega og koma fyrir hurðum. Síðan er búið að setja eldhúsinnréttingu, teppaleggja og leggja gólfdúk á bað og eldhús, setja upp gluggastangir og gluggatjöld, fullklára sameign, ganga frá lóð, nema hvað eftir er að malbika bifreiðastæði. Verkaskipting hjónaefnanna var með venjulegum hætti ungs fólks, bæði unnu úti, hún sem fóstra og hann á sinni eigin rakara- stofu. Þegar þau eignuðust dótturina, fékk Valgerður barneignar- frí í 3 mánuði, en þar sem hún hafði stuttan starfsaldur, fékk hún aðeins helming þess greiddan. Verkefnin, sem þau unnu að fyrstu mánuði sambúðar sinnar, voru að koma íbúðinni áfram og að undirbúa komu barnsins. Kaup Valgerðar fór aðallega í þarfir heimilisins, þ. e. matarkaup, kaup á heimilistækjum, en auk þess lagði hún fram í einu lagi kr. 50.000.00 í íbúðina, og var þess sérstaklega getið á skattskýrslu hennar, sbr. dskj. nr. 7. Auk þess hugsaði Valgerður um allt húshald. Eftir að dóttirin fæddist og Valgerður fór að vinna úti aftur, sá hún henni fyrir gæzlu og greiddi hana auk þess sem hún sá um rekstur heimilis- ins og lagði fram kr. 30.000.00 vegna framkvæmda við íbúðina. Sama verkaskipting hélzt áfram hjá þeim, þar til þau slitu sam- vistir hinn 6. september 1973. 321 Á því tímabili, sem sambúðin varaði, aflaði Valgerður samtals kr. 879.693.00, þar af kr. 283.280.00 á árinu 1973. Allt þetta fé sekk til þarfa þeirra beggja og barns þeirra. Tekjur sambýlis- manns hennar munu hafa verið litlu meiri á þessu sama tímabili auk þess sem hann þurfti að greiða með tveimur börnum. Þá hugsaði Valgerður ávallt um heimilið og gætti barns þeirra auk þess að vinna úti.“ Í aðiljaskýrslu greinir stefndi meðal annars svo frá málavöxt- um: „Ég tel það með öllu fráleitt að tala um vangoldið „ráðskonn- kaup“. Valgerður var alls ekki „ráðskona“, ekkert frekar en ég, (ef svo má að orði komast) við vorum sambýlisfólk og lögðum sameiginlega í heimilið, en höfðum bæði fulla vinnu úti. Það má til sanns vegar færa, að sambúð þessi hafi verið „með hjónaband fyrir augum“, en þó verður að segja það eins og er, að okkur varð fljótlega ljóst, að úr giftingu gæti ekki orðið, við áttum sem sé ekki skap saman. Sérstaklega kom þetta vel fram hjá Valgerði, þar sem að hún hafði hvað eftir annað við orð að slíta sambúð- inni og fara af heimilinu, sem hún að lokum gerði, ótilkvödd af minni hendi, að því er ég tel, enda þótt segja megi hér sem endra nær, að sjaldan valdi einn, þegar tveir deila. Þessvegna fór það þannig, að við rugluðum ekki saman reitum okkar nema að nokkru leyti, aðallega í sambandi við sjálft heimilishaldið. Val- gerður byrjaði að eignast og safna sér ýmsum heimilistækjum, verðmætum mörgum hverjum, en ég hélt áfram að fullgera íbúð- ina, meðan við bjuggum saman, en hana hafði ég eignast árið 1969 (tilbúna undir tréverk). Bifreið átti ég einnig áður en við fórum að búa saman. Valgerður var aldrei ráðin sem ráðskona, og það var henni frá því fyrsta vel ljóst, enda vann hún fulla vinnu úti, eins og áður segir (fóstra á dagheimili). Við höfðum sam- eiginlegt matarhald, sem var kvöldmatur og máltíðir um helgar, en að öðru leyti borðaði hún venjulega í vinnunni. Heimilisstörf- unum skiptum við á milli okkar, eins og gerist og gengur með sambýlisfólk nú orðið, ef hún var við heimilisstörf hafði ég krakk- ann úti og öfugt, og innkaup og aðrir snúningar vegna heimilisins hvíldu ekki síður á mér heldur en henni. Eins og ég gat um, var heimilishaldið sameiginlegt, við lögðum bæði til heimilisins, bæði innkaup og vinnu, og er mjög erfitt að gera upp á milli okkar að því leyti. Ég átti, eins og áður segir, nokkrar eignir, er við hófum sambúð. Hinsvegar átti Valgerður ekkert, þegar hún flutti til mín, annað en sófa og kommóðu, en 21 322 hefir A í sambýlinu all mikið af verðmætum munum, svo sam Íoc I-ín rottasrál hrmrirál borðstofu catt 0. m #1 Þbacsa mini SClli ísskáp, þvottavél, MALÆTIVCi, SÖLU 1usctt il. ál. £C55A KÍlUllk hefir hún alla tekið með sér. Ennfremur á hún hjá mér kr. 130.000.00, sem hún lánaði mér, eins og áður segir, og tekur það reyndar tvímæli af, að við litum ekki á okkur sem sameignarfólk, enda taldi hún fram sérstaklega, hún átti og sparimerki sín að því er ég bezt veit óhreyfð o. s. frv.“ Stefnandi hefur komið fyrir dóm og staðfest málavaxtalýsingu í stefnu og greinargerð. Hún skýrði þá svo frá, að það hefði verið hún, sem tekið hefði af skarið og farið frá stefnda eftir nokkurra mánaða ósamkomulag, sem að miklu leyti hefði stafað af ágrein- ingi um fjármálin þeirra á milli, enda kvað hún stefnda hafa ýtt á eftir því, að hún færi. Hún kvað fjármálaágreining þeirra hafa byggst á því meðal annars, að hún hafi aldrei neitt fengið að vita um fjármál stefnda, hvorki tekjur hans né skuldir. Hins veg- ar hafi hann fengið að vita, hverjar tekjur hún hafði og hvernig beim var varið, auk þess sem hann hafi tekið þátt í að ráðstafa þeim, t. d. með því að óska eftir, að hún legði ákveðnar fjárhæðir í þetta eða hitt, sem hann taldi, að þyrfti að gera. Stefnandi kveðst ekki hafa átt neinar sérstakar eignir, þegar þau, hún og stefndi, hófu sambúðina, aðrar en húsgögn í eitt her- bergi eða svo. Hún kveðst hafa tekið með sér persónulega muni sína og hluti, sem hún hafði sérstaklega keypt, þegar upp úr sam- búðinni slitnaði, svo sem ísskáp, þvottavél, hrærivél og borðstofu- sett. Verðmæti þessa kveður hún samtals hafa verið kr. 117.200, en af því hafi verið ógreiddar kr. 24.000. Í framangreindri fjár- hæð kveður hún einnig hafa verið ryksugu, kr. 13.600, sem hafi verið andvirði happdrættisvinnings. Stefnandi kvað stefnda oft hafa sagt sér, að hann væri peningalaus. Hún kvað hann ekki hafa lagt það mikið til heimilisins, að hún teldi, að hann hefði getað séð fyrir því, ef hún hefði ekki unnið úti. Kvað hún sér- staklega hafa reynt á þetta í tæpa tvo mánuði, sem hún hafi ekki unnið úti á sambúðartímanum. Stefndi hefur komið fyrir dóm og skýrt þar meðal annars svo frá, að hann hafi alls ekki ýtt á eftir því, að stefnandi færi, hún hafi verið búin að taka ofan hringinn og tala við lögfræðing, áður en hann hafi nokkuð vitað af því. Hún hafi verið búin að vísu að hóta því áður að slíta sambúðinni. Þá sagði stefndi, að allt það, sem stefnandi hafi lagt í íbúðina, svo sem gólfteppi, sem hún hafi borgað útborgunina í, og eldhúsinnrétting, sem hún hafi 323 lagt fram kr. 10.000 í, hafi hún gert að eigin ósk til þess að ýta á eftir, að þetta yrði gert, auk þess hafi hún keypt gardínusteng- ur í tvö herbergi. Allt þetta kvað stefndi vera innifalið í þeim krónum 130.000, sem hann hafi þegar viðurkennt að skulda henni, en af þessari fjárhæð hafi hann þegar greitt kr. 35.000 með því að borga víxil fyrir stefnanda á síðastliðnu ári. Stefndi kvað það ekki rétt hjá stefnanda, að hann hafi ekki lagt það mikið til heimilisins, að hann hefði ekki getað séð fyrir því, þótt hún ynni ekki úti. Hann kvað það geta verið daga eða vikumun á því, hversu miklar tekjur hans væru, auk þess sem hann þyrfti stundum að borga meira Í einn tíma en annan, en hins vegar hafi þau ekki lent í neinum vandræðum af þeim sök- um. Stefndi kvað kr. 50.000 af þeim kr. 130.000, sem hann hafi við- urkennt að skulda stefnanda, vera þannig til komnar, að hann hafi þurft að endurnýja bíl sinn og fengið víxil í Landsbankan- um að fjárhæð kr. 50.000, sem stefnandi hafi verið samþykkjandi á, en hann útgefandinn, og hafi hún síðan greitt af víxlinum. Kvað stefndi bílinn hafa verið til sameiginlegrar notkunar fyrir þau bæði og kvaðst hafa keyrt stefnanda á hverjum morgni í vinn- una og barnið á barnaheimilið og hana sjálfa þrisvar í mánuði austur fyrir fjall til foreldra sinna. Stefnandi styður kröfur sínar þeim rökum, að samkvæmt þeim venjum, sem myndast hafi í íslenskum rétti, beri að reikna sam- býliskonu bóknun vegna starfa á heimili í slíkum tilvikum sem þessum, en önnur veigameiri ástæða liggi til þess, að stefnanda beri hlutdeild í þeirri eignaaukningu, sem skapast hafi á sam- búðartímabilinu. Hefði hennar ekki nolið við og þeirra fjárfram- laga, sem frá henni hafi komið, sé vafasamt og reyndar ólíklegt, að stefndi hefði getað haldið íbúðinni, sem hann hafði nýlega fest sér, þegar sambúðin hófst. Stefndi styður aðalkröfu sína um sýknu þeim rökum, að ósam- ræmis gæti í málsástæðum stefnanda, þar sem krafist sé endur- greiðslu á framlagi til íbúðarinnar, sem út af fyrir sig sé viður- kennt af stefnda, en samrýmist ekki því sjónarmiði, sem málið sé annars byggt á, að stefnandi eigi kröfu til helmings íbúðar- innar, þar á meðal verðhækkunar. Sömuleiðis sé krafan um ráðs- konukaup ósamræmanleg því, að konan sé helmings eigandi að íbúðinni, enda sé þessi helmings- og verðhækkunarkrafa fráleil. Stefndi hafi átt íbúðina, áður en sambúð þeirra stefnanda hófs!, 924 og hafi hann sjálfur unnið við að fullgera hana, enda hafi stefn- andi halduyr allri í alrattframtölum taliA eim siga naitt í hairri andi heidur EKKI Í Skaltiramlolum tail Ó Sig elga heEltt 1 pEIr íbúð, nema þá sem svaraði þeirri fjárhæð, sem hún hafi lagt fram. Ráðskonukaup komi heldur ekki til greina. Stefnandi hafi ekki verið ráðskona stefnda, heldur sambýliskona, og hafi þau bæði gagnkvæmt og hvort fyrir sig notið þeirra „fríðinda“, sem slíkri sambúð fylgi, án þess að geta hvorugt gert kröfur á hitt, þó að upp úr slitnaði, og allra síst það þeirra, sem rifti sambúðinni, svo sem viðurkennt sé, að stefnandi hafi gert, og án nokkurra til- greindra saka. Stefnandi hafi unnið úti fulla vinnu allan sam- býlistímann og sameiginlega hafi þau lagt til heimilisins og ann- ast það og barnið og sé erfitt að gera þar upp á milli, en öruggt megi telja, að þar hafi hlutur stefnda verið síst minni en stefn- anda. Að ekki hafi orðið úr hjónabandi, sé að öllu leyti sök stefn- anda, enda hafi það verið hún, sem hafi farið burt af heimilinu. Stefnandi hafi alls engar eignir átt, er sambúðin byrjaði, en er henni sleit, hafi þær verið orðnar töluverðar, sem hún hafi haft með sér burt af heimilinu. Ekki verður fallist á, að stefnandi eigi rétt til neinnar þeirrar eignaaukningar, sem varð á íbúð stefnda á sambúðartímanum, enda var íbúðin skráð eign hans, áður en sambúð þeirra hófst. Hins vegar kemur hvorki fram í skattframtölum stefnanda né á annan hátt, að hún hafi átt nokkra hlutdeild í íbúðinni. Og þegar litið er til þess, að stefnandi eignaðist á sambúðartímanum nokkur heimilistæki og innanstokksmuni, svo sem ísskáp, þvottavél. hrærivél, borðstofusett o. fl., sem hún keypti fyrir eigið fé auk alls annars, sem hún þurfti að borga, verður ekki séð, að mikið hafi getað verið afgangs af kaupi hennar til að leggja í sjálfa íbúð- ina. Ekki verður heldur fallist á, að stefnandi eigi rétt til ráðs- konukaups í venjulegum skilningi, eins og sambúð hennar og stefnda var háttað, þar sem bæði unnu úti fulla vinnu, og að því er best er vitað, lögðu heimilinu til og önnuðust það sitt á hvað, en ekkert yfirlit liggur fyrir um framlög hvors um sig, þannig að vitað sé, hvort þar hafi eitthvað hallast á. En með tilliti til þess, að þau stefnandi og stefndi áttu barn saman, verður að ætla, að umhugsun um það og störfin á heimil- inu hafi hvílt meira á stefnanda en stefnda. Og enda þótt stefn- andi færi burt af heimilinu og sliti þannig endanlega sambúðinni, sem var með þeim hætti, að mjög erfitt er að gera upp stöðu þeirra hvors gagnvart öðru peningalega, þykir hún með tilliti til framanritaðs eiga rétt til einhverrar þóknunar auk þeirra kr. 95.000, sem viðurkennt er, að stefndi skuldi henni vegna peninga láns. Þykir þessi þóknun með hliðsjón af öllum málsatvikum hæfi- lega ákveðin kr. 500.000. Verður því stefndi dæmdur til að greiða stefnanda þessa fjárhæð | kr. 95.000 ásamt 9% ársvöxtum frá 18. október 1973 til 15. júlí 1974, en 13% ársvöxtum frá þeir degi til greiðsludags. Eftir þessum úrslitum málsins ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn kr. 93.000. Valgarður Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, Pétur Þ. Melsted, greiði stefnanda, Valgerði Engil- bertsdóttur, kr. 595.000 með 9% ársvöxtum frá 18. október 1973 til 15. júlí 1974, en 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags og kr. 93.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 9. mars 1978. Nr. 9/1977. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari ) gegn Albert Ragnarssyni og (Páll S. Pálsson) Kristmundi Sigurðssyni (Guðmundur Ingvi Sigurðsson hrl.). Manndráp. Þjófnaður. Skjalafals. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ. Torfason. Eftir uppsögu héraðsdóms voru álitsgerðir geðlæknanna Ásgeirs Karlssonar og Ingvars Kristjánssonar um geðheilsu og sakhæfi ákærðu bornar undir Læknaráð, sem féllst á nið- urstöðu álitsgerðanna 24. janúar 1978. 326 Málsatvik eru skilmerkilega greind í hinum áfrýjaða dómi. Staðfesta ber þá úrlausn héraðsdóms, að ákærðu hafi gersi sekir um að svipta Guðjón Atla Árnason lífi aðfaranótt 6. Júlí 1976. Er atferli þeirra réttilega fært til 211. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, Með skýlausri játningu ákærða Alberts Ragnarssonar er sannað, að hann hefur gerst sekur um brot þau, er getur í H. kafla ákæru og nánar er greint frá í IL. 1—5 í héraðsdómi. Eru brot þessi heimfærð til réttra refsiákvæða. Samkvæmt lagaákvæðum þeim, sem tilgreind eru í héraðs- dómi, ber að staðfesta ákvörðun um refsingu ákærða Alberts Ragnarssonar, en eins og þar greinir, er eigi heimilt að dæma honum þyngri refsingu en 8 ára fangelsi, þar eð hann var undir 18 ára aldri, er hann framdi brot sín, sbr. 2. tl. 74. gr. almennra hegningarlaga. Hann sætti gæsluvarðhaldi á Akur- eyri frá 4. felirúar til 4. mars 1976 og síðan í Reykjavík óslit- ið frá 8. júlí s. á, Þykir rétt, að gæsluvarðhaldsvist þessi komi með fi dagal öln refsínen hans til frádráttar, sbr. 78. gr. alm. hegningarlaga. Refsingu ákærða Krisltmundar Sigurðssonar ber. að ákveða samkvæmt lagaákvæðum þeim, sem tekin eru upp í héraðs- dómi, sbr. og 4. tölulið 1. mgr. 70. gr. og 9. tölulið 74. gr. almennra hegningarlaga. Þykir refsing hans hæfilega ákveð- in fangelsi 12 ár. Gæsluvarðhaldsvist hans, sem staðið hefur óslitið frá 8. júlí 1976, á að koma með fullri dagatölu refsingu hans Hl frádráttar, sbr. 76. gr. almennra hegningarlaga. Staðfesta ber héraðsdóm um - areiðslu skaðabóta af hálfu ákærða Alberts Ragnarssonar, þó svo, að skaðabætur til Úl vegsbanka Íslands á Akureyri verða ákveðnar 43.312 krónur, en eigi 45.412 krónur, svo sem misritast hefur í héraðsdómi. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um greiðslu sakarkostn- aðar. Dæma ber hvorn hinna ákærðu til að greiða málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, 200.000 krónur til hvors verjanda. Allan annan áfrýjunarkostnað sakarinnar ber að dæma ákærðu óskipt til að greiða, þar með talin sak- sóknarlaun til ríkissjóðs, 250.000 krónur. Dómsorð: Ákærði Albert Ragnarsson sæti fangelsi 8 ár. Gæslu- varðhaldsvist hans 4. febrúar til 4. mars 1976 og frá 8. júlí 1976 komi refsingu hans til frádráttar. Ákærði Kristmundur Sigurðsson sæti fangelsi 12 ár, en gæsluvarðhaldsvist hans f rá 8. júlí 1976 komi refs- ingu hans til frádráttar. Ákvæði héraðsdóms um greiðslu skaðabóta af hálfu ákærða Alberts Ragnarssonar á að vera óraskað að öðru leyti en því. að hann greiði Útvegsbanka Íslands 43.312 krónur. Ákvæði héraðsdóms um greiðslu sakarkostnaðar á að vera óraskað. Ákærði Albert Bagnarsson greiði málsvarnarlaun skip- aðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur. Ákærði Kristmundur Sigurðsson greiði málsvarnar- laun skipaðs verjanda sins fyrir Hæstarétti, Guðmundar Ingva Sigurðssonar hæstaréttarlögmanns, 200.000 krón- ur. , Ákærðu greiði óskipt allan annan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 250.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 3. desember 1976. Ár 1976, föstudaginn 3. desember, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var Í Borgartúni 7 af Halldóri Þorbjörns- syni yfirsakaðómara sem dómsformanni og sakadómurunum Ár- manni Kristinssyni og Gunnlaugi Briem, kveðinn upp dómur í málinu nr. 572-573/1976: Ákæruvaldið gegn Albert Ragnarssyni og Kristmundi Sigurðssyni, sem tekið var til dóms 26. f. m. Sakarefni. Mál þetta er höfðað með ákæru, dags. 11. f. m., gegn: 328 1. Albert Ragnarssyni, Skarðshlíð 40, Akureyri, nú gæslufanga, fæddum 11. september 1958 á Akureyri. 2. Krisimundi Sigurðssyni, Blikahólum 10, Reykjavík, nú gæslu- fanga, fæddum 4. júní 1958 í Reykjavík, og er ákæruefni og dóm- kröfum þannig lýst í ákæru: „„I. Manndráp. Ákærðu Albert og Kristmundi er gefið að sök að hafa gerst sekir um manndráp skömmu eftir miðnætti aðfaranótt þriðju- dagsins 6. júlí 1976 á „Fífuhvammsgryfjuvegi“ í Kópavogi. Réð- ust ákærðu þar í félagi á Guðjón Atla Árnason, þá til heimilis í sumarbústaðnum Elliða við Elliðavatn, í bifreið hans, G 8944. og börðu hann svo og misþyrmdu, þar til hann hlaut bana af. Þykja ákærðu með fyrrgreindu atferli hafa gerst brotlegir sam- kvæmt 211. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. II. Þjófnaðarbrot og skjalafals. Ákærða Albert er gefið að sök að hafa gerst sekur um eftir- greind þjófnaðar- og skjalafalsbrot: 1. Haustið 1975 stolið Kulm-armbandsúri og ávísanahefti úr fötum Einars Pálma Árnasonar, Grænumýri 16 á Akureyri, í bún- ingsklefa í íþróttavallarhúsinu á Akureyri. 2. Aðfaranótt miðvikudagsins 19. nóvember 1975 brotist inn í húsakynni Útvegsbanka Íslands, Hafnarstræti 107 á Akureyri, og brotist í skáp gjaldkera og stolið peningum, samtals að verð- mæti kr. 79.300. 3. Aðfaranótt laugardagsins 31. janúar 1976 brotist ásamt Gunn- halli Gunnarssyni, Hafnarstræti 25 á Akureyri, inn í skrifstofu- húsnæði Esso á Oddeyrartanga og stolið kr. 8.000 í peningum, sem þeir síðan skiptu jafnt á milli sín. 4. Aðfaranótt miðvikudagsins 7. júlí 1976 brotist inn í verzlun Hlöðvers að Kaplaskjólsvegi 1 í Reykjavík og stolið þaðan um 15 lengjum af Camel vindlingum og um þrjú þúsund krónum í peningum. 5. Að framvísa ýmist sjálfur eða láta framvísa fyrir sig í við- skiptum eftirtöldum fjórum tékkum, er ákærði hafði útfyllt og falsað nafnritanir útgefanda og framseljanda, svo sem rakið verð- ur, á tékkaeyðublöð Landsbanka Íslands, útibúsins á Akureyri, er ákærði hafði áður stolið, þ. á m. þau, er greinir í II. lið 1: a) Þann 2. júlí 1975 selt í Landsbanka Íslands, útibúinu á Ak- ureyri, tékka 022400, kr. 7.000 til handhafa, á ávísana 329 reikning nr. 493, eftir að hafa falsað á tékkann útgefanda- nafnritunina Rúnar Kristþórsson og framselt hann með nafnrituninni Hafsteinn Sigurðsson. b) Þann 15. desember 1975 látið selja fyrir sig í Bókabúð- inni Huld tékka Nr. B84621, sem ákærði hafði útfyllt að fjárhæð kr. 4.000, á ávísanareikning nr. 8563, dagsett þann sama dag og á tékkann falsað útgefandanafnritunina Stef- án Reykjalín og framselt hann með nafnrituninni Kristinn Tómasson. c) Þann 18. desember 1975 látið selja fyrir sig í verslun KIEA, Brekkugötu 1, tékka Nr. B84622, sem ákærði hafði útfyllt að fjárhæð kr. 5.000, dagsett tékkann þann sama dag og á tékkann falsað útgefandanafnritunina Stefán Ólafsson. d) Þann 18. desember 1975 látið selja fyrir sig og Lúther Harðarson, félaga sinn, í verslun BSO við Strandgötu tékka Nr. B84624, sem ákærði hafði áður útfyllt að fjár- hæð kr. 10.000, á ávísanareikning nr. 8469, dagsett 18. des- ember og falsað á tékkann útgefandaáritunina Stefán Ól- afsson. Meginhluta tékkafjárhæðarinnar fengu þeir félagar Í reiðufé. Fyrrgreind brot ákærða Alberts, sem rakin eru í liðum 1—4, þykja varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en brot þau, sem rakin eru í 5. lið, stafliðum a—d, við 1. mgr. 155. gr. hegningarlaganna. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar, til greiðslu skaðabóta eftir því sem krafist verður og til greiðslu alls sakarkostnaðar.“ Eftirtaldar fjárkröfur hafa verið hafðar uppi í málinu á hendur ákærða Albert Ragnarssyni í sambandi við brot þau, sem um ræðir í II. kafla ákærunnar: 1. Útvegsbanki Íslands, Akureyri, (sbr. ákærulið II. 2.) 43.312 kr. 2. Landsbanki Íslands, Akureyri, (ákærul. II. 5.a.) 7.000 kr. 3. Bókabúðin Huld, Akureyri, (ákærul. II. 5.b.) 4.000 kr. 4. Útibú Matvörudeildar KEA, Brekkugötu 1, Akureyri, (á- kærul. II. 5.c.) 5.000 kr. 5. Bifreiðastöð Oddeyrar, Akureyri, (ákærul. II. 5.d.) 10.000 kr. Málsatvik. I. Klukkan 8.40 að morgni þriðjudagsins 6. júlí sl. var lögregl- unni í Kópavogi tilkynnt, að karlmannslík lægi í gryfju austan 390 við Rörsteypuna við Fífuhvammsveg í Kópavogi. Lögregluþjónar fóru á staðinn og samkvæmt beiðni þeirra einnig rannsóknar- lögreglumenn úr Reykjavík. Líkið reyndist vera af Guðjóni Atla Árnasyni, til heimilis í sumarbústað við Elliðavatn. Líkið var blóðugt og mjög illa leikið, og var þegar ljóst, að um manndráp var að ræða. Nokkru fyrr um nóttina, eða milli kl. 4 og 5, hafði bifreiða- stjóri komið á lögreglustöðina í Reykjavík og afhent þar ýmis sögn, svo sem nafnskírteini og ökuskírteini með nafni Guðjóns Atla Árnasonar, en gögn þessi hafði hann fundið við Fífuhvamms- veg, þar sem hann liggur gegnum sandgryfjur austan við frysti- hús Barðans. Skjölin voru send lögreglunni í Kópavogi, og fóru lögregluþjónar á staðinn, en. staður þessi er ca 750 m austan við stað þann, þar sem lík Guðjóns Atla fannst. Þarna fundu lögreglu- bjónarnir svart peningaveski, sem lá rétt sunnan við veginn, enn fremur allmikið af bréfmiðum, sem fokið. höfðu og dreifst um, þar á meðal gögn í sambandi við kaup og sölu á bifreið. Í skýrslu Njarðar Snæhólms aðalvarðstjóra Í rannsóknarlög- reglunni í Reykjavík, er athugun á vettvangi, þar sem líkið fannst, lýst m. a. á þessa leið: „20.80 metra austan við Rörsteypuna liggur látni með fætur í áttina að veginum, eða NA og 16.80 metra frá vegarbrún nær honum. Nokkuð sléttur grúsflötur er frá vegi þarna inn, en þó með smásteinum. Við höfuð látna er grúsbarð, rúmur metri á hæð, langur kantur, og eftir honum liggur gamall vegur, en sunn- an við hann er girðing við tún. Á kantinum upp af höfði látna stendur gömul rafstöð. Um einn og hálfan metra til vinstri við látna eru 7 st. trébretti í hrúgu, og við hliðina á þeim, nær látna, er 93 cm langur spýtu- bútur, 1 x 4. Á öðrum enda hans og nokkuð inn á hann, er blóð og hár í því. Undir bútnum er um tveggja mannshnefa stór hruf- óttur steinn og blóð á kafla á honum. Hægramegin við látna, út frá höfði, eru tveir borðbútar, 2.15 metra til hægri við látna eru för eftir sumardekk á bíl, upp að malarkantinum. Bíllinn á þessum dekkjum hefur verið tekinn af stað, svo hann hefur spólað. (Þarf þó ekki að hafa neina þýðingu). Förin virðast vera ný. Látni liggur á bakinu með hendur með síðum. Munnur er op- inn og vantar tennur í neðri góm. Látni er mikið blóðugur um höfuð. Sköllóttur. Augu eru lokuð. Vantar bút í vinstra eyra og skurður þar á bak við. Skurður yfir vinstra auga, vinstramegin 331 á höfði og liggur á hnakkann í stórum blóðpolli, og í honum eru skinntætlur. Minni blóðpollur er hægramegin við höfuðið. Blóð- ugur á báðum höndum. Í hægri hendi heldur hann á heillri hvítri milliskyrtu með einhverskonar svörtum laufum. Hún er öll ötuð blóði. Fætur eru krosslagðir. Vinstri yfir þann hægri. Volgur á mag- anum undir buxum.“ Líkið var flutt í líkhús Rannsóknastofu Háskólans við Baróns- stíg, og var það krufið af Bjarka Magnússyni lækni. Fingraför voru tekin af hinum látna til þess að sannreyna, að um Guðjón Atla: Árnason væri að-ræða, en fingraför hans eru í safni tækni- deildar rannsóknarlögreglu. Bar fingraförunum saman. Í skýrslu um krufningu á líkinu kemur fram, að í blóði reynd- ist alkóhólmagn 1.19%., en í þvagi 2.08%. Í niðurlagi skýrslunnar er dánarorsök lýst á þessa leið: „Við krufninguna fundust margháttaðir, bæði ytri og innri, höfuðáverkar, eins og að framan er lýst, og ennfremur merki um áverka á hálslíffærum, brjóstkassa og lungum, eins og einnig er lýst að framan. Höfuðhögg þau, sem maðurinn hefur hlotið, hafa valdið brotum á kúpubotni og að minnsta kosti eitt þeirra verið mjög þungt, þar sem miðjan á kúpubotninum hafði lyfst nokkuð upp. Högg þessi höfðu einnig valdið margháttuðum áverkum og blæðingum í heila, eins og að framan er lýst, og ennfremur blæð- ingum undir heilabasti og heilakögri. Aðaldánarorsök mannsins hefur verið ofangreindir höfuð- og heilaáverkar. Áverkar þeir, sem fundust í hálslíffærum og er lýst að framan, benda til þess, að maðurinn hafi verið gripinn kverkataki. Rifjabrotin og blæðing- ar inn í lungum sýna, að maðurinn hefur hlotið þungt högg á breiðum fleti á brjóstkassann. Samkvæmt réttarefnafræðilegu mati benda líkur til þess, að maðurinn hafi verið ölvaður, er hann lézt.“ Bifreið Guðjóns Atla Árnasonar, G 8244, fannst síðdegis 6. júlí utan við Kaplaskjólsveg 63, stóð þar á innkeyrslugötu frá Kaplaskjólsvegi. Rannsóknarlögreglan tók bifreiðina í sínar vörsl- ur. Skoðun leiddi í ljós, að fingurfar var á hliðarrúðu hægra meg- in, og reyndist það fingurfar ákærða Kristmundar Sigurðssonar skv. skýrslu Ragnars Vignis, . aðalvarðstjóra tæknideildar, en deildin hefur fingraför Kristmundar í safni sínu. Í málinu liggur fyrir skýrsla Njarðar Snæhólms um athugun á bifreiðinni, sem er sendiferðabifreið af gerðinni Moskvitch 434. Afturhurð opnast upp, en húninn. vantaði á hana. Hliðarrúður 302 eru ekki nema á hurðum. Blóðblettir voru á afturhurðinni og einnig utan á vinstri framhurð. Inni í bifreiðinni fannst blóð inn- an á báðum hurðum, á framrúðu, sólskyggni og loftklæðningu. Blóðtaumar voru niður sætisbak vinstra megin, og á masonitplötu á gólfinu var allmikið blóð, einkum framan til. Á gólfi framan við hægra sæti var plastbakki og pylsubréf, stútar af tveimur ölflöskum og flöskubrot. Brot voru einnig milli sætanna og á gólfi aftur í bifreiðinni. Rannsóknarlögregluþjónar í Reykjavík handtóku fyrri hluta dags 7. júlí hina ákærðu í máli þessu, Albert Ragnarsson og Krist- mund Sigurðsson, sem þá höfðust við í húsinu Meistaravöllum 6. Þetta er gamalt timburhús, og hafði þarna aðsetur Jens Emil Snæ- björnsson, fæddur 23. ágúst 1946, en Kristmundur þekkti hann. Við yfirheyrslu sama dag gengust ákærðu báðir við því, að þeir hefðu orðið Guðjóni Atla að bana, og verður framburður þeirra rakinn nánar síðar. Rannsóknarlögreglan tók í sínar vörslur fatnað hinna ákærðu, þar á meðal föt, sem þeir höfðu látið Jens Emil Snæbjörnsson tela fyrir sig á Meistaravöllum. Fyrir milligöngu Rannsóknastofu Háskólans var fatnaður þessi sendur til rannsóknar hjá Köben- havns Universitets Retsmedisinske Institut ásamt blóðsýnum ákærðu og (Guðjóns Atla Árnasonar. Um árangur þeirra rann- sókna segir svo í niðurlagi skýrslu Rannsóknastofu Háskólans, er áður var vitnað til: „Með skýrslu þessari fylgir blóðflokkun á blóði Alberts Ragn- arssonar og Kristmundar Sigurðssonar, sem báðir munu vera grunaðir um að hafa veitt Guðjóni heitnum áverka þá, sem leiddu til dauða hans. Ennfremur var blóðugur fatnaður þessara tveggja manna sendur til Köbenhavns Universitets Retsmedisinske Insti- tut, og fylgir ljósrit af skýrslu Dr. med. K. Henningsens á rann- sóknum á blóðblettum í fatnaði þeirra. Eins og fram kemur í þessari skýrslu, mælir ekkert á móti því, að blóðið í fötum þess- ara manna sé úr hinum látna, Guðjóni Atla Árnasyni, en hins vegar getur það hvorki verið úr Albert Ragnarssyni eða Krist- mundi Sigurðssyni.“ Guðjón Atli Árnason, sem fæddur var 18. júní 1927, var ókvænt- ur og bjó einn síns liðs í sumarbústað við Elliðavatn, eign Einars Guðjónssonar, Egilsgötu 16. Ferill Guðjóns Atla mánudaginn 5. júlí hefur verið rakinn eftir föngum. Hann kom nokkru eftir há- degi heim til Einars Guðjónssonar, og lánaði Einar honum þá 50.000 kr. í sambandi við kaup Guðjóns Atla á bifreið. Um kl. 15 Jðð kom Guðjón Atli í skrifstofu Hagtryggingar og greiddi þar trygg- ingariðgjald af bifreið sinni G 8244, en tilkynnti breytingu á núm- eri bifreiðarinnar í R 49882. Um kl. 19 hringdi Guðjón Atli til Grétars Reynissonar næturvarðar, Stigahlíð 83, en þeir þekktust, og hafði Grétar unnið fyrir Atla við lagfæringu á sumarbústaðn- um. Grétar kveður erindi hans hafa verið að segja, að hann gæti sótt greiðslu að fjárhæð 80.400 kr. til Einars Guðjónssonar. Næst er það vitað um ferðir Guðjóns Atla, að hann kom til systur sinn- ar, Ársólar Margrétar Árnadóttur, Sólheimum 44, milli kl. 19 og 20 og staldraði þar við og drakk kaffi. Um svipað leyti, og þó sennilega að lokinni heimsókninni til systur sinnar, kom Guð- jón Atli á ný heim til Einars Guðjónssonar, og var erindi hans í sambandi við bifreiðakaupin. Hann stóð þá við um 15 mínútur. Þeim, sem hittu Guðjón Atla að máli og nú hafa verið nefnd, ber saman um, að hann hafi verið ódrukkinn og ekkert athugavert við framkomu hans. Við rannsókn málsins kom fram, að síðar þetta kvöld kom Guð- jón Atli í húsið Garð við Vatnsenda, skammt frá heimili sínu, og fékk að hringja þar eftir leigubifreið, og í henni fór hann síðan heim til kunningjafólks síns á Álfhólsveg 66. Þar býr Gunnar Ferdinand Guðmundsson verkamaður og Friðrika Beta Líkafróns- dóttir og sonur þeirra Jóhannes. Friðrika Beta og Jóhannes voru heima, er Guðjón Atli kom þangað, og Gunnar Ferdinand kom nokkru síðar. Virðist hafa verið áliðið kvölds, er Atli kom á Ál- hólsveginn, og klukkan sennilega verið um 23. Guðjón Atli var þá við skál og hafði áfengispela meðferðis og neytti úr honum. Gunnar Ferdinand ók Guðjóni Atla síðan heim, og fór Friðrika Beta einnig með þeim. Þau komu snöggvast inn til Guðjóns Atla, áður en þau héldu heim aftur. Vissu þau ekki annað en Guðjón Atli ætlaði þá að fara að taka á sig náðir. Af vætti þeirra Gunnars og Friðriku kemur fram, að það hafi verið um eða upp úr mið- nætti, sem þau óku Guðjóni Atla heim og þau hafi verið komin aftur heim til sín um kl. 1. Þá hefur komið fram af framburðum vitna, að Guðjón Atli hafi hitt hina ákærðu við Umferðarmiðstöðina um nóttina, senni- lega um kl. 1—1.30. Tvær afgreiðslustúlkur í Nætursölunni Í Umferðarmiðstöðinni muna eftir, að þær sáu Kristmund þar, og önnur þeirra segir, að annar maður hafi verið í fylgd með hon- um, og svarar lýsing hennar á þeim manni til Alberts. Ólafur Sig- urðsson leigubifreiðarstjóri, Kópavogsbraut 78, kveðst hafa séð Guðjón Atla við Umferðarmiðstöðina og hafi hann verið í bifreið- öðA inni G 8244 og tveir menn staðið hjá honum og verið eitthvað að tala við Guðjón Atla. Töluverður sláttur hafi verið 4 mönnum þessum. Mennirnir hafi síðan farið inn í bifreiðina og síðan burt 1 för með Guðjóni Atla. Ákærði Albert kveðst hafa komið til Reykjavíkur um miðjan júní ásamt félaga sínum Baldvin Ólafssyni. Þeir hafi fyrst búið í hóteli, en leigt sér síðan tjald og tjaldað inni í Laugardal. Albert kveðst hafa kynnst ákærða Kristmundi einhvern tíma skömmu fyrir 6. júlí. Hann man ekki gerla, hvar fundum þeirra bar saman, en segir, að enginn félagsskapur hafi þá tekist með þeim. Aðfara- nótt 6. júlí komu þeir Baldvin að Umferðarmiðstöðinni, en þeir höfðu þá um kvöldið verið í veitingahúsinu Röðli og voru við skál. Þar hittu þeir Kristmund, og tóku þeir tal saman, en Baldvin fór burt. Albert segir, að Kristmundur hafi þarna einhvern veg: inn komist í samband við mann, sem þarna var á ferð og Albert þekkti ekkert og vissi ekki fyrr en síðar, að hét Guðjón Atli Árnason. Kristmundur hafi keypt þarna þrjár pilsnerflöskur og bakka með pylsum og látið Guðjón Atla borga, en síðan hafi hann sest inn í bifreiðina til Guðjóns Atla, í framsæti við hlið hans, en bent honum (Albert) að koma inn í bifreiðina líka, og kveðst Albert hafa klifrað yfir sætið og sest flötum beinum á gólfið fyrir aftan. Síðan hafi verið ekið á ýmsa staði, sem Albert kveðst ekki geta lýst greinilega, þar sem hann sé ókunnur í borg- inni, en hann rekur minni til, að farið hafi verið upp í Breið- holt og víðar. Tilgangur fararinnar hafi verið að verða sér úti um áfengi og hafi Kristmundur ætlað að gera það. Albert segir, að engar greinir hafi orðið með þeim félögum og Guðjóni Atla. Kristmundur hafi verið búinn að segja við hann, áður en ferðin hófst, að Guðjón Atli væri kynvillingur, en enga tilburði hafi Atli sýnt í þá átt. Albert segir, að á leiðinni í bifreiðinni hafi þeir Kristmundur hvíslast á um að reyna að ná peningum af Guðjóni Atla. Hafi það því ekki komið sér á óvart, er Kristmund- ur bað Guðjón Atla nema staðar, er þeir voru á leið gegnum malar- sryfjurnar. Þá hafi Kristmundur slegið Guðjón Atla skyndilega í höfuðið með pilsnerflösku svo fast, að flaskan hafi brotnað. Al- bert kveðst strax á eftir hafa gert slíkt hið sama, slegið Guðjón Atla höfuðhögg með ölflösku, sem hann hafi verið með. Síðan kveðst hann hafa brugðið handleggnum fram fyrir háls Guðjóns Atla og haldið honum. Kristmundur hafi svo farið út og Albert á eftir, og þeir síðan tekið Guðjón Atla út úr bifreiðinni. Guðjón Atli hafi borið sig á móti þeim og beir þá slegið hann nokkur hnefa- JÖð högg. Þarna kveðst Albert hafa tekið veski úr vasa Guðjóns Atla og úr því 5.000 krónur, en hent veskinu þarna á staðnum ásamt öðru, sem í því var. Að svo búnu hafi þeir félagar komið Guðjóni Atla inn í afturrými bifreiðarinnar. Kristmundur hafi farið úr skyrtu sinni og fengið Guðjóni Atla, sem reynt hafi eitthvað að þurrka af sér blóðið, en hann hafi enn haft nokkra meðvitund. Síðan hafi þeir sest inn í bifreiðina, Kristmundur undir stýri, og ekið af stað. Albert kveðst hafa aftrað Guðjóni Atla frá því að trufla Kristmund við aksturinn, en hann hafi verið að brölta eitt- hvað aftur í bifreiðinni. Eftir að ekið hafi verið stuttan spöl, hafi Kristmundur sagt, að það væri best að drepa karlinn úr því sem komið væri og numið staðar. Þeir félagar hafi svo farið út úr bifreiðinni og tekið Guðjón Atla út, en hann hafi getað staðið einn og óstuddur. Kristmundur hafi síðan tekið stein og slegið Guðjón Atla með honum í höfuðið og hann fallið við. Síðan hafi beir báðir barið hann með spýtum. Ekki hafi þeir verið fullvissir um það, er þeir fóru af staðnum, að Guðjón Atli væri látinn, en Albert kveðst þó hafa talið það. Ákærði Kristmundur kveðst hafa kynnst Albert við drykkju viku eða hálfum mánuði áður en umræddur atburður varð. Síðan hafi þeir þessa nótt hist af hendingu við Umferðarmiðstöðina. Þangað kveðst Kristmundur hafa komið úr veitingahúsinu Óðali og verið undir áhrifum áfengis. Kristmundur kveðst ekki hafa þekkt Guðjón Atla neitt, þó finnist honum hann einhvern tíma hafa séð hann áður. Einhvern veginn hafi tekist svo til, er þeir hittust þarna við Umferðarmiðstöðina, að hann hafi slegist í för með Guðjóni Atla og hafi hann þá kallað í Albert og sagt hon- um að koma með þeim. Þeir hafi svo farið báðir inn í bifreiðina til Guðjóns Atla. Ekki kannast Kristmundur við, að hann hafi sagt við Albert neitt í þá átt, að Guðjón Atli væri kynvillingur. Kristmundur kveðst hafa tekið með sér þrjár pilsnerflöskur og plastbakka með pylsum inn í bifreiðina. Kristmund minnir, að hann hafi stungið upp á að ná í áfengi og Guðjón Atli verið áfram um það. Nú hafi fyrst verið ekið inn á Langholtsveg, þar sem Kristmundur kveðst hafa ætlað að hitta stúlku að máli, en hún ekki verið heima. Þá hafi verið ekið upp í Asparfell, og kveðst Kristmundur þar hafa átt tal við föður sinn. Úr Breiðholti hati þeir þremenningarnir síðan lagt leið sína í Kópavog austanverðan og ekið síðan um veg, sem liggur þar gegnum sandgryfjur. Krist- mundur minnist þess ekki, að þeir Albert hvísluðust á um að ræna Atla, en ekki kveðst hann þó geta fortekið það. Kveðst hann 336 hafa beðið Guðjón Atla að nema staðar, en hann muni ekki hvers vegna. Hann kveðst hafa haldið á tómri pilsnerflösku í hægri hendi og skyndilega hafi honum komið í hug að slá Atla með flöskunni og hafi hann hitt hann einhvers staðar í höfuðið. Þá hafi Albert einnig slegið Guðjón Atla höfuðhögg með flösku, sem hann hafði verið að drekka úr. Kristmundur man ekki til þess, að hann sæi Albert taka Guðjón Atla hálstaki, en síðan hafi það atvikast svo einhvern veginn, að allir þrír hafi farið út úr bifreið- inni. Kristmundur kveðst ekki hafa séð Albert taka veski af Guð- jóni Atla og ekki hafa vitað um það fyrr en síðar. Hann segir, að þeir Albert hafi báðir barið Guðjón Atla eitthvað barna utan við bifreiðina. Síðan hafi þeir komið honum inn í afturrými bif- reiðarinnar og muni þeir hafa látið hann inn um framdyrnar. Kristmundur man, að einhvern tíma, meðan á þessu stóð, hafi hann farið úr jakka sínum og skyrtu. Síðan hafi þeir Albert báð- ir farið inn í bifreiðina, og kveðst Kristmundur hafa stýrt henni og ekið nokkurn spöl áfram. Hann minnist þess ekki, að þeir Al- bert ræddu neitt um það sín á milli að drepa Guðjón Atla, en einhvern veginn hafi það farið svo, að hann hafi numið staðar og þeir Albert farið út og tekið Guðjón Atla út úr bifreiðinni. Síðan kveðst Kristmundur hafa tekið upp stein og kastað hon- um í höfuð Guðjóni Atla. Hann telur, að Guðjón Atli hafi ekki fallið af högginu, en Albert hafi þá slegið hann, svo hann féll, og sparkað síðan í hann. Síðan hafi þeir Albert báðir barið Guðjón Atla með spýtum. Hann kveðst svo hafa spurt Albert, hvort Guð- jón Atli mundi dauður, og Albert talið svo vera, enda hafi verið ætlunin að ganga endanlega frá honum, þegar hér var komið. Kristmundur kveðst þarna hafa tekið upp úr Guðjóns Atla, sem slitnað hafði af honum, og stungið því á sig. Úrið fannst síðan eft- ir tilvísun Kristmundar skammt frá þeim stað, þar sem hann skildi bifreiðina G 8244 ettir. Svo sem nú hefur verið rakið, er framburður ákærðu um það, hvernig þeir réðu Guðjóni Atla bana, samhljóða í öllum megin- atriðum. Um það, hvað ákærðu hafi gengið til verksins, gefa þeir óljós svör. Eins og áður greinir, telur Albert, að komið hafi til tals áður að ná peningum af Guðjóni Atla, en Kristmund rekur ekki minni til þess. Albert kveðst ekki geta skýrt það, hvenær sú hug- mynd varð til að ráða Guðjón Atla af dögum, og hafi það í upp- hafi ekki vakað fyrir þeim að gera það, en einhvers konar æði hafi runnið á þá. Framburður Kristmundar gengur Í svipaða átt. 337 Hann geti ekki sagt, að nein eiginleg hugmynd hafi nokkurn tíma orðið til í þá átt að bana Guðjóni Atla, þetta hafi „bara einhvern veginn farið svona.“ Eftir að ákærðu höfðu unnið á Guðjóni Atla, svo sem nú hef- ur verið lýst, óku þeir til Reykjavíkur og að húsinu Meistara- völlum, en í húsi þessu hafðist við Jens Emil Snæbjörnsson, fæddur 23. ágúst 1946. Á leiðinni segir Kristmundur, að þeir hafi komið við í húsi við Bergstaðastræti og ætlað að hitta þar mann að máli, en úr því hafi þó ekki orðið. Jens Emil Snæbjörns- son var einn heima á Meistaravöllum, en að hans sögn höfðu lög- reglumenn komið þar fyrr um nóttina og tekið með sér á brott tvo kunningja hans, sem þar voru. Ákærðu komu báðir inn til Jens, sem sá, að þeir voru mjög blóðugir. Kristmundur fór strax út aftur þeirra erinda að koma bifreiðinni fyrir einhvers staðar. Ók hann nokkuð um og skildi bifreiðina loks eftir á stað þeim, sem áður var lýst, og gekk síðan að Meistaravöllum. Sá hann þá til ferða lögregluþjóna, sem komu að Meistaravöllum einhverra erinda við Jens, og fór Kristmundur úr jakka sínum blóðugum og faldi hann, en dokaði svo við, uns hann sá lögregluþjónana fara burt. Þá fór hann inn, en skaust svo og náði í jakka sinn. Jens Emil léði Albert buxur og tók við buxum hans:og jökkum ákærðu beggja og faldi fatnaðinn í húsinu. Um morguninn fékk Albert Jens Emil 5.000 kr., og keypti hann fyrir það mat og áfengi og fór með það heim. Ákærðu fóru niður í miðborg um hádegis- bil og komu þá m. a. í vínstúkuna á Hótel Borg. Þar hitti Krist- mundur að máli Anton Helga Antonsson frá Siglufirði, sem hann þekkir, en Albert hitti Baldvin Ólafsson félaga sinn þarna. Síðar sama dag fóru ákærðu aftur heim til Jens Emils og voru þar næstu nótt. Síðla nætur fór Albert út og að versluninni Hlöðveri, Kaplaskjólsvegi 1, og kastaði steini í rúðu og braut hana og komst inn. Hann tók þarna nokkuð af sígarettum og fór með þær heim að Meistaravöllum. Innbrot þetta kveðst Albert hafa framið án samráðs við félaga sína, en er heim kom, tók Jens Emil við fengn- um og kom honum fyrir í kistli. Um morguninn voru ákærðu teknir höndum á Meistaravöllum, svo sem áður segir. Til skila komu alls 20 sígarettupakkar, er skilað var í áðurnefnda verslun, og eru engar kröfur hafðar uppi af hálfu verslunarinnar. II. 1. Í desember 1975 voru nokkrir tékkar með fölsuðum nafn- ritunum seldir á Akureyri, svo sem nánar verður lýst undir 5. hb, 22 338 c og d hér á eftir. Rannsókn leiddi í ljós, að tékka þessa hafði ákærði Albert Ragnarsson ritað. Eyðublöðin reyndust vera úr tékkhefti Einars Pálma Árnasonar prentnema, Grænumýri 18 á Akureyri, og samkvæmt því, sem Einar skýrði lögreglunni frá, hafði það verið tekið úr fötum hans í íþróttavallarhúsinu nokkrum mánuðum áður, meðan hann var þar að iðka knattspyrnu. Einnig kvað hann úr sitt hafa horfið í sama skipti. Ákærði Albert hefur játað, að hann hafi ritað áðurnefnda tékka, og að hann hafi tekið tékkheftið úr jakkavasa í búningsklefa í íþróttavallarhúsinu. Þar kveðst hann einnig hafa tekið úr, og vísaði hann á úrið, sem var í viðgerð. Komst úrið í hendur Einars Pálma, sem hefur ekki haft uppi kröfur í þessu máli. 2.. Miðvikudaginn 19. nóv: 1975 var lögreglunni á Akureyri tilkynnt, að brotist hefði verið inn í Útvegsbankann, Hafnar- stræti 107 á Akureyri. Reyndist hafa verið brotin rúða í glugga á suðurhlið hússins, glugginn síðan opnaður og þar farið inn. Skápur á borði gjaldkera hafði verið brotinn upp, og að sögn gjaldkera hafði horfið úr honum nokkuð af erlendum gjaldeyri, nánar til tekið: 21 dollari, 300 sænskar krónur í hundrað króna seðlum og nokkuð af mynt, 100 DM, nokkuð af frönskum frönk- um. Enn fremur var talið, að ísl. 500 króna seðill hefði horfið úr skápnum svo og 8.000 kr. úr buddu,'sem þarna var. Í síðari skýrslu gjaldkera kvað hann áðurnefnda tilgreiningu erlenda gjaldeyris- ins vera ónákvæma, en hann:hefði alls numið 70.800 kr. miðað við ísl. kr. Þar við bættust svo 8.500 kr. ísl., sem horfið hefðu, þannig að alls hefðu horfið 79.300 kr. í peningum. Við rannsókn málsins bárust böndin að ákærða Albert Ragnars- syni, og í yfirheyrslu 20. jan. kannaðist hann við, að hann hefði framið innbrot þetta. Hann hafði beðið kunningja sinn fyrir pen- ingana og þeir saman eytt íslensku peningunum. Síðar hefði hann tekið erlenda gjaldeyrinn í sínar vörslur og enn síðar komið hon- um í geymslu til vinkonu sinnar og loks tekið hann í sínar vörslur á ný og falið hann. Vísaði hann á hann. Reyndist hér vera um að ræða 700 franska franka, 230 sænskar kr., 360 norskar kr., 100 belgiska franka og 50 þýskar merkur. Peningum þessum var skilað, og að því búnu taldi gjaldkeri, að á erlenda gjaldeyrinn vantaði sem næmi 20.812 ísl. kr. Fjárkrafa bankans er miðuð við þessa fjárhæð að viðbættum 8.500 ísl. kr., sem talið er, að teknar hafi verið, og 14.000 kr. vegna skemmda. Ákærði Albert hefur við meðferð máls þessa játað skýlaust á 939 sig innbrot þetta. Hann hefur ekki gert athugasemdir við til- greiningu hins stolna og hefur samþykkt fjárkröfu bankans. 3. Aðfaranótt laugarðagsins 31. janúar sl. var brotist inn Í skrifstofuhús Olíusöludeildar KEA á Oddeyrartanga á Akureyri. Brotin hafði verið rúða í suðurhlið og farið þar inn og síðan um húsið og spell unnin á dyrum, sem brotnar höfðu verið upp. Talið var, að eitthvað hefði verið tekið af peningum úr skáp í afgreiðslu- herbergi. Rannsókn leiddi í ljós, að innbrot þetta hafði ákærði framið ásamt félaga sínum, sem var tæplega 16 ára að aldri. Samkvæmt samhljóða skýrslum þeirra höfðu þeir tekið 8.000 kr. úr tösku, sem þarna varð fyrir þeim, og skipt fé þessu á milli sín. Ákærði Albert hefur við meðferð máls þessa viðurkennt afdrátt- arlaust þetta ákæruatriði. 4. Innbrot Alberts Ragnarssonar í verslunina Hlöðver, Kapla- skjólsvegi 1, var lýst í I. kafla hér að framan og vísast til þess. 5. a) Miðvikudaginn 2. júlí 1975 var lögreglunni á Akureyri tilkynnt, að í Landsbankanum þar í bæ hefði nokkrum dögum áður verið keyptur 7.000 króna tékki, sem reynst hefði falsaður. Hér er um að ræða tékka útg. til handhafa á ávísanareikning 493, dags. 27. júní, undirritaðan með nafninu Rúnar Kristjánsson og framseldan af Hafsteini Sigurðssyni, Tjarnarlundi 40 (eða 4b). Við rannsókn bárust böndin að ákærða Albert Ragnarssyni, sem hefur játað það afdráttarlaust, bæði við rannsókn lögregl- unnar á Akureyri og nú við meðferð máls þessa, að hann hafi ritað tékka þennan og selt hann. Hann segir, að hann hafi tekið ivö tékkaeyðublöð úr hefti, sem var í jakkavasa manns, sem gisti á heimili foreldra hans, og á annað þeirra sé tékki þessi ritaður. b) Hinn 15. desember 1975 seldi ákærði í Bókabúðinni Huld á Akureyri tékka, sem hann hafði ritað á eitt af eyðublöðum úr hefti Einars Pálma Árnasonar, sbr. II. 1. hér að ofan. Tékki þessi er að fjárhæð 4.000 kr., útg. til handhafa 15. des. á ávísanareikn- ing 8563, undirritaður Stefán Reykjalín og fyrsta framsal Kristinn Tómasson. Ákærði hefur kannast við, að hann hafi ritað tékkann, þ. á m. bæði nefnd nöfn, og selt hann síðan. c) Hinn 18. desember 1975 seldi ákærði tékka að fjárhæð 5.000 kr. í verslun KEA, Brekkugötu 1, Akureyri. Tékkinn, sem er ritaður á eitt af eyðublöðunum úr hefti Einars Pálma Árnasonar (sbr. II. 1.), er útg. á ávísanareikning 7856 18. des. og undirritað- ur með nafninu Stefán Ólafsson. Ákærði hefur viðurkennt ský- laust, að hann hafi ritað tékkann og selt hann. 940 d) Hinn 18. des. 1975 ritaði ákærði 10.000 kr. tékka á eitt af eyðublöðunum úr hefti Rinars Pálma Árnasonar (sbr. TTL 1). Tékki þessi er gefinn út á ávísanareikning 8469 18. des. og undir- ritaður með nafninu Stefán Ólafsson. Tékkinn ber framsölin Stef- án Ólafsson, Skarðshlíð 13 c, og Helga Dúad. Tékka þennan fengu þeir ákærði og félagi hans Lúther Harðarson Helgu Dúadóttur, Eyrarlandsvegi 29, til þess að selja fyrir sig, og framseldi hún hann með réttri nafnritun. Ákærði Albert hefur lýst yfir því, að hann hafi ritað tékka þennan, þ. e. framhlið hans og fyrra fram- salið. Persónulegir hagir hinna ákærðu. Ákærði Albert Ragnarsson er sem fyrr segir fæðdur 11. septem- ber 1958 á Akureyri og alinn þar upp hjá foreldrum sínum. Hann er hinn þriðji í röðinni af fimm systkinum. Hann hefur undan- farin ár helst haft atvinnu af sjómennsku, en einnig stundað byggingarvinnu. Hann hóf að neyta áfengis 14 ára að aldri, og hefur drykkjuhneigð hans ágerst. Albert fór einnig að fást við innbrot um líkt leyti og hann hóf að neyta áfengis. Hinn 24. júlí 1975 var hann í sakadómi Akureyrar dæmdur í 30 daga skilorðs- bundið fangelsi fyrir tvö innbrot framin í desember 1974. Þá var hann með dómi sama dóms, uppkveðnum 30. apríl sl., dæmdur í 60 daga fangelsi, einnig skilorðsbundið, fyrir fimm þjófnaðar- brot og nytjastuld, en brot þessi framdi hann í maí og júní 1975. Þá varð hann á sl. vetri uppvís að ýmsum brotum, sem rakin hafa verið í II. kafla atvikalýsingar, og sætti hann þá gæsluvarðhaldi frá 4. febrúar til 4. mars. Hann kom til Reykjavíkur í júnímánuði og hafðist hér síðan við og stundaði einkum skemmtanalíf, uns atburðir þeir urðu aðfaranótt 6. júlí, sem mál þetta er af risið og lýst hefur verið. Hann hefur sætt gæsluvarðhaldi síðan 8. júlí. Ásgeir Karlsson læknir, sérfræðingur í tauga- og geðsjúkdóm- um, var fenginn til þess að rannsaka andlegan og líkamlegan þroska og heilbrigði Alberts. Verður hér tekinn upp niðurstöðu- kafli skýrslu hans: „Ég tel, að Albert Ragnarsson sé hvorki vangefinn né geðveik- ur og hann hafi engin merki þess að vera með vefrænar skemmd- ir í miðtaugakerfi. Hins vegar er hann haldinn miklum skap- gerðar- og persónuleikagöllum, sem koma fram sem geðvilla (psykopatia). Auk þess er hann haldinn drykkjusýki á háu stigi svo og lyfjafíkn. Albert Ragnarsson hefur ekki verið til með- ferðar vegna drykkjusýki sinnar eða fíknilyfjaneyslu. Hins vegar 341 má telja einhverjar líkur á, að hann gæti hugsanlega fengið ein- hverja bót, ef hann færi á viðeigandi meðferðarstofnun fyrir drykkjusjúka. Ég tel litlar líkur á, að meðferð svo sem langvarandi sállækn- ing (psykoterapia) gæti ráðið bót á geðvillu Alberts, en þó er slíkt ekki óhugsandi, þ. e. a. s. ef hægt er að lækna drykkjusýki hans um leið. Albert Ragnarsson telst sakhæfur.“ Ákærði Kristmundur Sigurðsson, sem fæddur er í Reykjavík 4. júní 1958, ólst ásamt tveim eldri alsystkinum upp hjá foreldr- um sínum, en móðir hans lést, er hann var 11 ára. Virðist þá hafa komist los á hagi hans, sem eigi hafi úr ræst síðan. Er hann var 12 ára, var honum komið á Kópavogshæli sakir óknytta og síðan norður í Húnavatnssýslu, þar sem hann var næstu tvö ár, og undi hann þar hag sínum allvel. Síðan hann kom aftur til Reykjavíkur árið 1972, hefur honum ekki tekist að ná neinni staðfestu. Úr skólanámi varð ekkert, og atvinnusaga hans er mjög slitrótt. Hefur hann oft ráðið sig í skiprúm, en haft skammar vistir. Öðru hverju hefur hann stundað verkamannavinnu, en einnig oft verið verklaus, og naumast haft neitt fast heimili síðustu árin. Hann hefur löngum stundað drykkjuskap og neyslu mildra taugalyfja. Með dómi sakadóms Reykjavíkur 16. apríl 1975 var hann sak- felldur fyrir brot gegn 245. gr. alm. hegningarlaga, þ. e. að hafa hinn 23. sept. 1974 hrifsað veski af konu, er hann mætti á götu, og tekið úr því 850 kr. Ákvörðun um refsingu hans var frestað skilorðsbundið. Tveim dögum síðar, 18. apríl, var kveðinn upp dómur í öðru máli ákæruvaldsins á hendur ákærða, og var hann nú sakfelldur fyrir innbrotsþjófnað, framinn aðfaranótt "7. sept. 1974. Ákvörðun um refsingu var aftur frestað skilorðsbundið. Enn var Kristmundur hinn 4. febrúar sl. dæmdur í 6 mánaða skil- orðsbundið fangelsi fyrir sex þjófnaðarbrot o. fl. Ingvar Kristjánsson læknir, sérfræðingur í tauga- og geðsjúk- dómum, rannsakaði þroska og heilbrigði ákærða, og eru lokaorð skýrslu hans á þessa leið: „Niðurstaða mín af þessari rannsókn er sú, að Kristmundur sé ekki geðveikur né heldur fáviti, en að hann sé haldinn geðvillu (personality disorder, antisocial type). Ekkert hefur komið fram við þessa rannsókn, er bendir til þess, að geðvillan sé af vefræn- um toga spunnin. Kristmundur er því sakhæfur í almennum skiln- ingi. Lýsing Kristmundar á morðinu finnst mér ekki benda til þess, að hann hafi þjáðst af rænuskerðingu. Tel ég líklegast, að ástæðunnar fyrir verknaðinum sé fyrst og 342 fremst að leita í takmörkuðum tilfinningalegum þroska Krist- mundar og slakri hvatastjórn. Framtíðarhorfur Kristmundar m. t. t. geðvillu hans eru óvissar. Þegar geðlæknismeðferð hefur verið reynd við slíku ástandi, hef- ur árangur verið óviss, og er ekki mælt með henni hér. Reynslan sýnir þó, að andfélagslegt atferli slíkra manna hneigist til að dvína með aldrinum, þó að það sé fátítt fyrir þrítugsaldur.“ Niðurstöður. Sannað þykir með samhljóða framburði ákærðu og öðrum gögn- um málsins, sem rakin hafa verið, að ákærðu hafi í sameiningu ráðið Guðjóni Atla Árnasyni bana af ásettu ráði. Telja verður, að þeir hafi í fyrstu ráðist á Guðjón Atla í því skyni að ná af hon- um peningum og ásetningur til þess að svipta hann lífi hafi ekki orðið til fyrr en eftir að atlagan var hafin. Varðar þessi verknað- ur hinna ákærðu refsingu skv. 211. gr. alm. hegningarlaga. Þá þykir sannað með framburði ákærða Alberts, að hann hafi framið þjófnaðarbrot þau, sem lýst er í Il. kafla ákæru, liðum 1—-4, og ber að refsa honum skv. 244. gr. alm. hegningarlaga fyr- ir þau. Enn fremur er sannað, að hann notaði eða lét nota í lög- skiptum fjóra tékka með fölsuðum nafnritunum, að fjárhæð sam- tals 26.000 kr., sbr. TI. kafla ákæru, 5. lið a-d. Hefur hann með því unnið til refsingar skv. 155. gr. alm. hegningarlaga. Ákærði Albert hefur rofið skilorð dóms frá 30. apríl sl. (60 daga varðhald), og ber skv. 60. gr. alm. hegningarlaga að dæma honum refsingu í einu lagi fyrir brot þau, sem dómur sá fjallar um, og þau, sem hann er nú saksóttur fyrir. Höfð verður hliðsjón af 77. gr. alm. hegningarlaga svo og af 78. gr. sömu laga að því er varðar brot þau, sem um ræðir í II. kafla ákæru, en þau eru framin fyrir 30. apríl sl. Verður refsing Alberts ákveðin fangelsi 8 ár, en þyngri refsingu er eigi heimilt að dæma, þar sem hann hafði eigi náð 18 ára aldri, er hann framdi brot sín (sbr. 2. tl. 74. gr. alm. hegningarlaga). Skv. 76. gr. alm. hegningarlaga þykir rétt, að gæsluvarðhaldsvist Alberts frá 4. febr. til 4. mars og frá 8. júlí til dagsins í dag, samtals 177 dagar, verði dregin frá refs- ingu hans með fullri dagatölu. Ákærði Kristmundur hefur rofið skilorð dóms frá 4. febrúar sl. (6 mánaða fangelsi), og ber skv. 60. gr. alm. hegningarlaga að dæma honum í einu lagi refsingu fyrir brot þau, sem sá dómur lýtur að, og brot það, sem hann er nú ákærður fyrir, og hafa hlið- 9453 sjón af 77. gr. alm. hegningarlaga: Ákærði Kristmundur hafði fyrir skömmu náð 18 ára aldri, er hann framdi brot sitt, og ákvæði 2. tl. 74. gr. alm. hegningarlaga tekur þannig ekki til hans, en þó ber að ákveða refsingu með hliðsjón af æsku hans. Samkvæmt þessu verður refsing hans ákveðin fangelsi 10 ár. Rétt þykir skv. 76. gr. alm. hegningarlaga að draga frá refsingu hans gæsluvarð- haldsvist hans síðan 8. júlí sl, 148 daga. Af hálfu ákærða Alberts hafa fjárkröfur þær á hendur honum, sem áður var lýst, verið samþykktar, og verða þær teknar til greina að undanskilinni kröfu Landsbanka Íslands út af tékka þeim, sem greinir í ákærulið II. 5. a. Frumrit tékkans hefur ekki verið lagt fram, og þykir verða að vísa kröfunni frá dómi. Skv. 141. gr. laga 74/1974 ber að dæma hina ákærðu til þess að greiða kostnað sakarinnar in solidum. Til hans teljast máls- sóknarlaun til ríkissjóðs, 75.000 kr., en. Hallvarður Einvarðsson vararíkissaksóknari sótti málið af hálfu ákæruvalds; enn fremur málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærðu, Páls S. Pálssonar hæsta- téttarlögmanns, 100.000 kr., en í þeirri fjárhæð er einnig falin þóknun fyrir réttargæslu hinna ákærðu frá 8. júlí til þess tíma, er málið var höfðað. Þrír sakadómarar fóru með mál þetta skv. 3. mgr. 5. gr. laga 74/1974. Dómsorð: Ákærði Albert Ragnarsson sæti fangelsi 8 ár. Frá refsingu hans skal draga gæsluvarðhaldsvist hans, 177 daga. Ákærði Kristmundur Sigurðsson sæti fangelsi 10 ár. Frá refsingu hans skal draga gæsluvarðhaldsvist hans, 148 daga. Ákærði Albert Ragnarsson greiði Útvegsbanka Íslands, Akureyri, 43.412 kr., Bókabúðinni Huld 4.000 kr., útibúi mat- vörudeildar KEA, Brekkugötu 1, 5.000 kr. og Bifreiðastöð Oddeyrar 10.000 kr. Kröfu Landsbanka Íslands, Akureyri, er vísað frá dómi. Ákærðu greiði in solidum allan kostnað sakarinnar, þar á meðal málssóknarlaun til ríkissjóðs, 75.000 kr. og réttar- gæslu- og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Páls S. Páls- sonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 kr. 944 Föstudaginn 10. mars 1978. Nr. 47/1978. Hörður Olafsson hæstaréttarlös maður f. h. Les Films Corona segn Hafnarbíói h/f og Landsbanka Íslands. Kærumál. Frávísunardómur staðfestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson og Logi Einarsson. Sóknaraðili hefur samkvæmt heimild í b lið 1. tl. 1. mgr. 21. gr. laga nr. 75/1973 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 24. janúar 1978, sem Hæstarétti barst 6. mars s. á. Krefst hann þess, að hinn kærði frávísunardómur verði úr gildi felldur og varnaraðiljum dæmt að greiða kærumáls- kostnað. Varnaraðiljar krefjast staðfestingar hins kærða dóms. Eins og atvikum máls þessa er háttað, þykir mega fallast á þá niðurstöðu héraðsdóms, að kröfur þær á hendur varnar aðiljum, sem um er fjallað í málinu, verði eigi sóttar á hend- ur þeim í sama máli samkvæmt 47. gr. laga nr. 85/1936. Ber því að staðfesta hinn kærða dóm. Varnaraðiljar hafa ekki krafist kærumálskostnaðar. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur á að vera óraskaður. Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 20. janúar 1978. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 21. f. m., hefur Hörður Ólafsson, hæstaréttarlögmaður hér í borg, höfðað fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur f. h. firmans Les Films Corona, 45 Rue Pierre Charron í París, Frakklandi, með stefnu, birtri 9. mars 1976, á hendur Hafnarbíói h/f við Skúlagötu hér í borg og á hendur Landsbanka Íslands, Austurstræti 11 hér í borg, til greiðslu in 345 soliðum á skuld að fjárhæð bandaríkjadollarar 13.700.00 með 2% dráttarvöxtum á mánuði og broti úr mánuði frá 10. október 1974 til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar að skaðlausu. Við munnlegan flutning málsins var sú breyting gerð á vaxtakröfu, að frá 20. nóvember 1976 er krafist 2.5% dráttarvaxta á mánuði eða broti úr mánuði til 1. ágúst 1977, en frá þeim degi er krafist 3% dráttarvaxta á mánuði eða broti úr mánuði til greiðsludags. Af hálfu stefnda Hafnarbíós h/f er krafist sýknu af kröfum stefnanda gegn greiðslu á $ 4.808.80 á gengi kr. 117.40, eins og bað var í desember 1974, án vaxta og málskostnaðar. Þá er krafist málskostnaðar á hendur stefnanda að mati dómsins. Af hálfu Landsbanka Íslands er krafist sýknu af kröfum stefn- anda og málskostnaðar úr hendi hans skv. gjaldskrá LMFÍ. Málavextir eru þeir, að fyrri hluta árs 1973 hófust bréfaskipti milli franska firmans Les Films Corona og stefnda Hafnarbíós um, að hið franska firma, sem annast leigu á kvikmyndum til kvikmyndahúsa, leigði Hafnarbíói h/f kvikmyndir til sýningar. Í bréfi Hafnarbíós frá 19. maí 1973 kemur fram, að verð það, sem stefnandi setji upp, sé of hátt samanborið við það, sem kvikmynda- húsið greiði amerískum dreifiaðiljum, er það skipti við. Verðið, sem hinir amerísku dreifiaðiljar setji upp, sé að meðaltali $ 1.500.00 til 1.700.00 og í kaupbæti fylgi endurgjaldslaust notað eintak til textagerðar. Er tekið fram í bréfinu, að ef hið franska firma geti boðið sambærilegt verð, megi það útbúa samning og geti þá hafist samvinna þessara aðilja. Í svarbréfi hins franska firma frá 7. júní 1973 er stungið upp á öðru verði fyrir myndir svo sem hér segir: Rauða sólin $ 2.500.00, Kaldur sviti $ 2.500.00, Umferð $ 2.500.00, Jólatré $ 1.500.00, Húsið undir trjánum $ 1.500.00, Salínabrautin $ 1.500.00, Lögga eða illa fengið fé $ 1.700.00. Er tekið fram, að án aukakostnaðar fylgi notað eintak til textagerðar. Jafnframt er tekið fram, að þetta sé lægsta verð, sem fyrirtækið geti boðið. Er óskað eftir því í bréfinu, að ef þetta verði samþykkt af hálfu Hafnarbíós h/f, þá verði fyrirsvarsmenn þess að segja til um, hvort þeir vilji fá myndirnar í enskri eða franskri útgáfu. Ef þeir vilji frönsku útgáfuna, sé hægt að senda myndirnar næstum því tafarlaust. Ef þeir hafi einungis áhuga á myndum í enskri útgáfu, verði firmað að biðja Columbia fyrir- tækið að afgreiða þær til kvikmyndahússins. Ef það fyrirtæki geti ekki séð af eintaki af hverri mynd, geti ekki orðið af við- skiptunum, þar sem hið franska fyrirtæki hafi ekki fleiri notuð eintök í enskri útgáfu. Í svarbréfi Hafnarbíós h/f frá 18. júlí 346 1973 er skýrt frá því, að ákveðið hafi verið að taka boði hins íranska firma, þótt það sé í hærra lagi, en úrslitaþátturinn verði samt málútgáfa sú, sem kvikmyndahúsið fái. Sé fallist á að taka íranska útgáfu af kvikmyndinni Umferð, en enskar útgáfur af hinum myndunum séu bráðnauðsynlegar, þar sem frönskukunn- átta sé varla fyrir hendi hjá almenningi. Í bréfinu eru fyrirsvars- menn hins franska fyrirtækis beðnir að gera allt, sem í þeirra valdi standi, til að útvega enskar útgáfur af öllum kvikmyndun- um nema Umferð. Er jafnframt tekið fram, að þar sem svo virð- ist sem komist hafi á samkomulag, geti hið franska firma látið gera samningsuppkast og sent Hafnarbíói h/f til undirskriftar. Hinn 10. október 1973 ritaði hið franska fyrirtæki Hafnarbíói h/f svohljóðandi bréf: „Í framhaldi af fyrri viðræðum okkar vildum við gjarna fá sam- þykki yðar á því, að þér fáið sýningarrétt á Íslandi fyrir eftir- farandi kvikmyndir á því verði, sem er tiltekið: 13.700.- Bandaríkjaðalir: Rauð sól (RED SUN) Kaldur sviti (COLD SWEAT) Umferð (TRAFFIC) Jólatré (CHRISTMAS TREE) Dauðagildran (DEADLY TRAP) Vegurinn til Salina (ROAD TO SALINA) Tllur fengur (DIRTY MONEY). Þegar við höfum fengið formlegt samþykki yðar, munum við senda yður sérsamning fyrir hverja mynd. Gildistími samning- anna verður fimm ár frá dagsetningu undirskriftar. Þér fáið ensk- ar útgáfur af myndunum að undanskilinni UMFERÐ („Traffic“), en þar getið þér valið um enska og franska útgáfu. Við vonumst til að heyra frá yður sem fyrst.“ Svarbréf fyrirsvarsmanna Hafnarbíós h/f, dags. 24. október 1973, er svohljóðandi: „Við höfum fengið mikilsvert bréf yðar frá 10. þ. m., sem þér eigið þakkir skildar fyrir. Eins og yður er ljóst af fyrri bréfaviðskiptum okkar, höfum við vissulega áhuga á eftirfarandi kvikmyndum: Rauð sól (RED SUN), Kaldur sviti (COLD SWEAT), Jólatré (CHRISTMAS TREE), Dauðagildran (DEADLY TRAP), Vegur- inn til Salina (ROAD TO SALINA) og Illur fengur (DIRTY MONEY). Við samþykkjum skilmálana, þ. e. að samningstímabilið skuli ná ðd7 yfir fimm ár frá undirskrift samnings og að við fáum enskar út- gáfur myndanna í öllum tilvikum að undanskilinni „Umferð“ (TRAFFIC), þar sem við getum valið um enska og franska út- gáfu. Við staðfestum einnig, að við höfum samþykkt að greiða 13.700.- bandaríkjadali fyrir allar umræddar kvikmyndir (þ. e. fyrir allar myndirnar til samans). Þar sem við höfum nú samþykkt þessi atriði, virðist okkur, að fyrirtæki yðar geti nú útbúið samning til undirskriftar. Við viljum einnig nota þetta tækifæri til þess að minna yður á áhuga okkar á væntanlegri mynd, PAPILLON, sem við höfum rætt um áður. Við treystum því, að þér lofið okkur að fylgjast með gangi hennar og látið okkur vita, hvenær þér eruð tilbúinn til þess að gera samning um hana. Við vonumst til að heyra frá yður hið fyrsta.“ Svarbréf fyrirsvarsmanns hins franska firma, dags. 31. október 1973, er svohljóðandi: „Með tilvísun til fyrri bréfaviðskipta sendum við yður samn- inga fyrir eftirtaldar kvikmyndir: U.S. $ Rauð sól (RED SUN) 2.500.- Kaldur sviti (COLD SWEAT) 2.500.- Vegurinn til Salina (ROAD TO SALINA) 1.500.- Umferð (TRAFFIC) 2.500.- Illur fengur (DIRTY MONEY) 1.700.- Jólatré (CHRISTMAS TREE) 1.500.- Húsið undir trjánum (HOUSE UNDER TREES) 1.500.- Alls $ 13.700.- Vinsamlegast athugið, að hver þessara samninga er Í tvennu lagi: Sá fyrri er með gulum ferhyrningi í efra horninu til vinstri, og hefur hann verið undirskrifaður af okkur. Skuluð þér halda honum eftir í skjalasafni yðar. Þann síðari, sem er með gulum Þbríhyrningi í efra horninu til vinstri, eigið þér að undirrita og senda aftur til okkar.“ Svo sem fram kemur í síðastnefndu bréfi, fylgdu því samnings- eintök fyrir hverja kvikmynd, sem ætluð voru fyrirsvarsmanni Hafnarbíós h/f til undirritunar. Undirritaði hann samningseintök- in og endursendi þau með bréfi, dags. 6. nóvember 1973, en efni þess er svohljóðandi: „Eins og þér sjáið af meðfylgjandi skjölum, fengum við með 348 skilum bréf yðar frá 31. október, og þökkum við yður fyrir það. Þér munuð einnig sjá, að eintökin með gula þríhyrningnum hafa verið undirrituð eins og vera ber. Miðað við fyrri bréfaviðskipti okkar er skilningur okkar sá, að grein 6-a, sérstakir skilmálar, merki, að þér látið okkur í té án aukagreiðslu gott notað eintak til textagerðar. Þar sem við höfum ekki áður greint frá þörfum okkar að því er varðar fylgivarning, álítum við, að við ættum að gera það núna, þar sem við viljum gjarna fá hann eins fljótt og unnt er fyrir allar myndirnar, af því að við viljum hefja kynningu á þeim sem fyrst. Þarfir þessar eru sem hér segir: Sex veggauglýsingar (ein örk hver). Tvö sett af útstillingarlitmyndum. Textahandrit eða innfærður texti með myndatilvísunum. Útdráttur (á ensku) og Kynningarbók fyrir fjölmiðla (einnig á ensku). Við álítum, eins og þegar hefur verið tekið fram, að það væri ávinningur að fá þetta efni sem allra fyrst. Við værum þakklátir fyrir athugun yðar á þessu máli og bíð- um svars yðar hið fyrsta.“ Almenn ákvæði samninga þessara eru eins, og sem dæmi er samningurinn um kvikmyndina Jólatré svohljóðandi: „Herrar, Við viðurkennum móttöku bréfs yðar, dags. 31. október 1973, og staðfestum hér með samning þann, sem við höfum gert með okkur. 1. Þér framseljið okkur, og við tökum því framsali á einka- rétti til sýningar (eins og hann er skilgreindur í viðfestum al- mennum skilmálum hér á eftir) á kvikmynd, sem nefnd hefur verið „CHRISTMAS TREE“ Leikstjóri Terence Young Leikarar William Holden, Bourvil, Brook Fuller, Virna Lirsi í enskri útgáfu Stærð 35—16 mm 2. Samningur þessi tekur til eftirtalinna landssvæða í samræmi við ákvæði þessa samnings Íslands 3. Samningur þessi gildir til 5 ára frá deginum í dag að telja og fellur sjálfkrafa úr gildi 31. desember 1978. 4. Framsalið er veitt fyrir borgun að fjárhæð bandaríkjadoll- 349 arar 1.500.- (eitt þúsund og fimm hundruð bandaríska dollara). Skal sú fjárhæð greidd við afhendingu fyrstu eftirgerðar. Sé ekki annað tekið fram, er sérstaklega um það samið, að verð- ið sé fyrir utan alla skatta og gjöld, sem nú eru í gildi eða í gildi kunna að verða í framtíðinni, jafnvel þótt lög á landssvæði því, sem réttur nær til, kynnu að gera framseljanda að greiða þessa skatta og gjöld. Skal framsalshafi greiða þessa skatta og gjöld vegna framseljanda til viðbótar við það verð, sem að ofan er til- greint, og skal hann láta framseljanda í té skilríki um það, að fjárhæðir þessar hafi verið greiddar. Sé ekki umsamið á gagnstæðan veg, skal greiðsla einungis tal- in hafa farið fram, þegar hún er komin í hendur framseljanda í Frakklandi. 5. Þegar samningur þessi gerir ráð fyrir, að framseljandi af- hendi annars konar efni en eftirgerðir til sýningar, mun afhend- ing þessi þá fyrst fara fram, þegar framseljandi hefur móttekið frá vinnustofu, þar sem efnið er geymt, (sic) og skal bréfið fest við samninginn um eignarrétt að þessu efni. 6. Sérstakir skilmálar: a. Fjöldi eftirgerða skal fara eftir samkomulagi aðila. b. Sjónvarps- og kassetturéttindi verða ekki seld, meðan samningur þessi er í gildi. 1. Um réttindi til þessarar kvikmyndar (innan þeirra marka, sem til eru tekin í 1. gr. hinna almennu skilmála eins og þeir eru fyrir neðan), hefur enginn annar samningur verið gerður en sá, sem staðfestur er með þessu bréfi. Allar breytingar eða ákvæði í aðra átt skulu óskuldbindandi, nema um það hafi verið gert skriflegt samkomulag. 8. Sérstaklega er um það samið, að um efndir samkvæmt þess- um samningi skuli fara eftir hinum almennu skilmálum, sem settir hafa verið af Chambre Syndicale des Producteurs et Ex- portateurs de Films Frantais. Texti hinna almennu skilmála er festur við þetta bréf og nauðsynlegur hluti þess. 9. Heimilisföng aðilanna eru sem hér segir: eins og greint er frá að ofan. Við samþykkjum hér með öll ákvæði og skilmála, sem greindir eru í bréfi yðar. Yðar einlægur, fyrir Hafnarbíó h.f., ólæsileg.“ Samrningum þessum fylgdu almennir skilmálar, sem í íslenskri hi hliða corn: þýðingu hljóða 'svo: „ALMENNIR SKILMÁLAR um framsal á sýningarrétti til kvikmynda erlendis. Formáli: Því er lýst yfir, að framseljandi sé eigandi alls réttar til hag- nýtingar á kvikmynd þeirri, sem samningur þessi fjallar um, eða, að hann hafi heimild eiganda og þar af leiðandi umboð hans til að framselja réttindi til hennar og megi framsalshafi treysta því, að svo sé, án þess að hann þurfi að rannsaka það frekar. 1. grein. Eðli og umfang þess réttar, sem látinn er í té. a) Réttindin, sem framseld eru samkvæmt ákvæðum þessa samnings, eru einungis ætluð til hagnýtingar á kvikmyndum af þeirri stærð eða af þeim stærðum, sem fram er tekið um í hinum einstöku samningum. Réttindin, sem látin eru í té samkvæmt samningi þessum, ná eingöngu til þess að sýna kvikmyndir, og eru allar aðrar sýn- ingaraðferðir undanskildar, þær sem nú eru tíðkaðar eða síðar kunna að verða það, svo sem útvarp og sjónvarp. Réttindin fela ekki í sér þann rétt til sýninga opinberlega, sem nefndur er „non commercial“ eða „non theatrical“, svo sem rétt til sýninga í húsakynnum, sem ekki eru opin almenningi, þegar áhorfandi greiðir ekki aðgangseyri. Ef ekki er tekið fram um það sérstaklega, hefur framsalshafi ekki rétt til að láta lesa er- lend tungumál inn á kvikmyndina; hann hefur ekki rétt til að gefa hana út á prenti, og hann hefur ekki rétt til upptöku til framleiðslu á grammófónplötum. b) Kvikmynd þá, sem samningurinn fjallar um, er framsals- hafa óheimilt að sýna á kvikmyndahátíð eða við önnur þess konar tækifæri, þegar komið hefur verið á fót samkeppni við erlendar kvikmyndir, nema hann hafi áður fengið til þess samþykki fram- seljanda. Framsalshafi skal hafa rétí til þess að sýna kvikmyndina, hve- nær sem honum líst slík sýning koma að gagni, svo sem á opin- berum hátíðum eins og „mostra“, þjóðlegum vikum, sem eru ekki viðskiptalegs eðlis, sem annað hvort franskar eða ítalskar stjórn- arðeildir eða samtök atvinnumanna hafa gengist fyrir. Framsals- öðl hafi skal láta aðstoð sína í té við slík tækifæri, ef hann er um hana beðinn. c) Framsalshafa er sérstaklega bannað að sýna kvikmyndina eða nokkurn hluta hennar eða að leyfa sýningu hennar utan þess landssvæðis, sem til er tekið, og skal brot á þessu ákvæði várða því, að kvikmynd sú, sem um er að:ræða, verði tekin af honum og mál höfðað til skaðabóta. Framseljandi eða umboðsmaður hans fyrir hans hönd samþykkja, um leið og þeir áskilja sér rétt til töku og skaðabóta, að ráðstafa ekki sýningarrétti til umræddrar kvikmyndar til annarra aðila á því landssvæði, sem til er tekið, fyrr en leyfistíma lýkur. Ef svo skyldi vilja til, að eitt eða fleiri eintök eða hlutar þeirra af umræddri kvikmynd væru sýnd á hinu tiltekna landssvæði fyrir skaðabótaskylda háttsemi þriðja manns, skal framsalshafi hafa heimild framseljanda eða umboðsmanns hans til að gera þær ráðstafanir, sem hann telur fullnægjandi til að vernda rétt- indi sín. Samkomulag er um, að kostnaður við þær ráðstafanir, sem gerð- ar kynnu að verða, skuli greiddur af framsalshafa einum og þær fara fram á persónulega ábyrgð hans, enda skulu skaðabætur þær, sem tekst að innheimta, verða eign framsalshafa. Ekki skal framseljandi verða skaðabótaskyldur á nokkurn hátt vegna sýningar þriðja manns á kvikmyndinni með sviksamlegum hætti á hinu tiltekna landssvæði, og skal þess konar sýning með sviksamlegum hætti ekki veita framsalshafa heimild til að rifta samningnum. d) Meðan samningur þessi er í gildi, skal framsalshafi hvorki sýna eða hlutast til um, að sýnd verði á hinum tilteknu lands- svæðum útgáfa af kvikmynd þeirri, sem leyfi tekur til, á öðru tungumáli. e) Þegar samningur tekur til 16.mm réttinda, er framseljanda ekki skylt að útvega eintök í þeirri breidd, ef hann hefur ekki búið hana undir sýningu. Á hinn bóginn skal hann veita fram- salshafa leyfi til þess, og má hann búa eintökin undir sýningu á sinn eigin kostnað. f) Þegar greiðslur ber að inna af hendi til samtaka tónskálda og höfunda fyrir opinberan flutning á tónlist kvikmyndar, þegar hún er sýnd á landssvæði, sem réttur tekur til, ber framsalshafa að inna þær greiðslur af hendi. Ekki skal honum undir neinum kringumstæðum heimilt að skulda framseljanda fyrir þeim. 352 2. grein. Afhending kvikmyndar. Eftirgerðir — Negatíf — Fölsk negatíf — Interneqatíf — Pósitíf fyrir falskar frum- myndir (svokölluð lavender eintök) — Auglýsinga- efni — Auglýsingaræmur. a) Eintök. Framseljandi eða umboðsmaður hans takast á hend- ur að afhenda eða að sjá til, að framsalshafa verði afhent, ef hann óskar þess, í samræmi við skilmála í undirmgr. (e) hér á eftir, nægilega mörg eintök til sýninga á hinu tiltekna landssvæði. Framsalshafa ber að greiða fyrir eintökin samkvæmt reikningi eftir taxta félagsins fyrir franskan markað á þeim tíma, sem pöntun er gerð. Ef frumeintakið er ekki í Frakklandi, þegar pöntun er gerð, samþykkir framsalshafi nú og hér eftir, ef hann óskar afhend- ingar þegar í stað, að greiða fyrir eintökin það verð með þeim skilmálum, sem í gildi eru á þeim tíma í því erlenda landi, þar sem. frumeintakið er, og samþykkir hann afhendingu þaðan. Þann eintakafjölda, sem nauðsynlegur er til sýninga á hinu umsamda landssvæði, verður að ákveða með samkomulagi framseljanda og framsalshafa. Þetta ákvæði á einnig við um mgr. (b) og (c) hér fyrir neðan. b) Falskar frummyndir. Framsalshafi lofar að búa ekki til eða láta búa til falskar frummyndir af eintaki því eða hluta þess, sem honum mun verða trúað fyrir, nema með skriflegu samþykki framseljanda. Ef slíkt leyfi verður veitt, skal falska frummyndin og eintakið, sem eftir henni er gert, svokallað lavender eintak, gert á kostnað framsalshafa, en vera og verða framvegis eign framseljanda svo og öll þau eintök, sem eftir fölsku frummynd- inni eru gerð, og skal sú falska frummynd verða á nafni fram- seljanda í þeirri vinnustofu, sem verkið hefur annast. c) Skipt um tal. Teætar. Þegar framsalshafi hefur fengið leyfi til að búa myndina erlendu tali, skal framseljanda skylt að láta framsalshafa í té á vinnustofu, í samræmi við 5. gr. hinna sér- stöku skilmála, falska frummynd eða lavender eintak og alþjóð- lega hljóðræmu, en með því er átt við ræmu fyrir hljóð og hljóm- list, án talræmu, saman eða aðskildar, optískar eða magnetískar, í samræmi við skilmálana í mgr. (f) fyrir neðan. Fyrir þetta efni ber framsalshafa að greiða á kostnaðarverði. Framsalshafi getur látið búa til á gildandi kostnaðarverði vinnustofunnar svo mörg eintök með umskiptu tali sem hann óskar eftir og þarfnast. Framsalshafi samþykkir, að skipt skuli um tal í myndinni með 353 þeim hætti, að eðliseinkenni myndarinnar breytist ekki við þýð- ingu á tali. Framsalshafi samþykkir einnig að nota eingöngu og að öllu leyti hljómlist þá, sem notuð er í frumútgáfu myndarinnar. Framseljandi skal ekki bera ábyrgð á afleiðingum breytinga, sem gerðar kunna að hafa verið án leyfis áður. Sérstaklega er um samið, að listrænn höfundarréttur að útgáfunni með um- skiptu tali verði einkaeign framseljanda. Ef myndin er sýnd í frumútgáfu með textum, og þeir textar hafa ekki verið gerðir af framseljanda, skulu þeir gerðir á kostn- að framsalshafa, sem samþykkir að gera þá með þeim hætti, að eðliseinkenni myndarinnar breytist ekki. d) Myndir í lit. Ef frummynd hefur ekki verið tekin í lit og til er annað negatíf á annarri vinnustofu en þeirri, sem framselj- andi hefur bent á, skal honum heimilt að afgreiða eftirgerðir af negatífinu til framsalshafa á þeirri vinnustofu, sem það er geymt. Ef hinir sérstöku skilmálar gera ráð fyrir, að látið sé í té inter- negatíf, skal kostnaður við gerð þess og frummynda til aðgreining- ar (separation masters) greiddur af framsalshafa. e) Ábyrgð. Nauðsynlegur efniviður til framleiðslu á eftirmynd skal látinn framsalshafa í té á vinnustofu þeirri, sem framselj- andi hefur til tekið. Framseljandi skal þó ekki bera neina ábyrgð á afgreiðslutöfum þeirrar vinnustofu né á gæðum framleiðslu hennar. Hvað öllu öðru efni viðvíkur, sem afgreitt er eða látið fram- salshafa í té af framseljanda, skulu allar kvartanir framsalshafa varðandi gæði því aðeins teknar til athugunar, að þeim sé komið á framfæri við framseljanda áður en 40 dagar eru liðnir frá komu þess varnings í tollvörugeymslu, sem framsalshafi hefur afgreitt. Flutningur efnis er á ábyrgð framsalshafa. Allur kostnaður, svo sem pökkun, flutningur, vátrygging, inn- flutningstollar, innflutningsgjöld og skattar, skal greiddur af framsalshafa, jafnvel þótt framseljandi eða umboðsmaður hans hafi sent C.O.D. f) Eignarréttur að efni. Allar eftirmyndir með frönsku tali, með eða án texta, svo og þótt skipt hafi verið um tal, ennfremur falsk- ar frummyndir, internegatíf og lavender eftirgerðir, skulu vera og halda áfram að vera eign framseljanda, og ber að skila þeim aftur til hans honum að kostnaðarlausu, þegar gildistími samn- ingsins er liðinn, eða samkvæmt skilmálum 3. gr. hér fyrir neðan. Hljóð- og myndnegatíf eintaks, sem búið hefur verið öðru tali, skal á sama hátt vera og halda áfram að vera eign framseljanda 23 354 og skrásett á hans nafni á vinnustofu þeirri, sem framsalshafi hef- ur sambyvkkt Umrætt efni skal vera til reiðu framseljanda á landssvæði fram- salshafa. Ekki er heimil aðför í umræddu efni né framsal á því, hvert svo sem tilefni kynni að vera, þar með talið án nokkurra tak- markana, þegar atvinnurekstri er hætt, aðför, sala á vörubirgð- um til að hætta atvinnurekstri eða þegar uppgjör á sér stað með frjálsum nauðasamningum eða fyrir atbeina skiptaréttar. Ekki getur þriðji maður heldur haldið því til tryggingar. Framsalshafi samþykkir því að láta framseljanda í té nákvæm- ar upplýsingar um það, hvenær sem framseljandi eða umboðs- maður hans óska, hvar efnið sé niður komið, sem honum var af- hent, svo og eftirgerðir til sýninga. Þegar gildistími samnings er liðinn og framseljandi óskar þess, að efnið sé sent honum, ber honum að greiða sendingarkostnað. Ef framseljandi óskar þess ekki að fá efnið sent sér, ber framsals- hafa að eyðileggja það á sinn kostnað og láta framseljanda í té staðfest vottorð um eyðilegginguna. g) Auglýsingaefni. Framseljandi samþykkir að láta framsals- hafa í té, ef hann óskar, svo fremi að það sé fyrir hendi, auglýs- ingaefni, veggspjöld, ljósmyndir og prógrömm. Allt þetta efni mun reiknað á gildandi verði og sent á ábyrgð framsalshafa og áhættu. h) Listi yfir samtöl. Framseljandi samþykkir að láta ókeypis í té lista yfir samtöl í nákvæmu samræmi við samtölin í mynd- inni og kynningarkafla hennar svo og að láta í té leiðbeiningar- nótur um hljómlistina. i) Afhending. Ef ekki er um að ræða sérstaka skilmála, skal afhending myndarinnar, eftirgerða, negatífa, falskrar frummynd- ar, internegatifs, lávender eftirgerða, auglýsingaefnis og minn- ingarræmu talin hafa farið fram, annað hvort þegar efnið hefur verið afhent fyrirgreiðslumanni sendingar í Frakklandi eða þeg- ar frámseljandi hefur afhent vinnustofu negatíf myndarinnar og sinkróníseraða hljóðræmu með frönsku tali eða þegar efnið er Í raun og veru samkvæmt óafturkallanlegum fyrirmælum frami- seljanda til reiðu til eftirgerðar fyrir framsalshafa. j) Kvótakerfi. Ef í gildi eru innflutningskvótar í landi fram- salshafa, er taka til kvikmyndar þeirrar, sem samningur þessi fjallar um, skal dráttur af þeirra völdum talinn til guðsverka og samningurinn framlengjast sjálfkrafa með fyrirvara um tak- 355 markanir samkvæmt höfundarétti. Ef drátturinn er á hinn bóg- inn lengri en 12 mánuðir, skal framseljandi eiga rétt á að rifta þessum samningi. 3. grein. Vanefnd. Rifting. A) Vanefnd af hálfu framsalshafa. a) Ef um er að ræða brot framsalshafa á almennum eða sér- stökum ákvæðum samningsins, og send hefur verið tilkynning með ábyrgðarbréfi eða símskeyti, og sönnun liggur fyrir um móttöku þess og ef lagfæring hefur ekki verið gerð innan 15 daga frá sendingu umræddrar tilkynningar, skal framseljanda rétt og heimilt að rifta áðurnefndum samningi og fá síðan sýn- ingarrétt kvikmyndar sinnar á hinu tiltekna landssvæði sam- stundis í sínar hendur. Þegar svo stendur á, skulu allar greiðslur, sem inntar hafa verið af hendi, verða tvímælalaus eign fram- seljanda eða umboðsmanns hans, en ógreiddar fjárhæðir skulu falla í gjalddaga til greiðslu til hans samstundis með fyrirvara af hans hálfu um innheimtu skaðabóta og vaxta. Eftirgerðir og efni skal vera framseljanda eða umboðsmanni hans til reiðu eigi síðar en 48 klukkustundum þar á eftir. Þegar framsalshafi hefur endurheimt sýningarréttinn til kvikmyndarinnar, skulu allar fjár- hæðir, sem framsalshafi á útistandandi hjá kvikmyndahúsum eða dreifiaðilum umræddrar kvikmyndar, sem samningur fjallar um, framseljast framsalshafa ipso facto, og skal hann hafa heimild til að gefa fyrir þeim góðar og gildar kvittanir. b) Ef um er að ræða vanskil framsalshafa á greiðslum á þeim tilteknu dögum, sem greindir eru í 4. gr. hinna sérstöku skilmála, og send hefur verið tilkynning með ábyrgðarbréfi eða símskeyti, og sönnun liggur fyrir um móttöku þess, og ef lagfæring hefur ekki verið gerð innan 15 daga frá sendingu umrædds bréfs, skulu allar útistandandi fjárhæðir, sem framsalshafi skuldar, falla sam- stundis í gjalddaga, og er um það gagnkvæmt samkomulag, að á fjárhæðir þessar skuli falla vextir til refsingar, er nemi 0.50% fyrir hverja viku dráttarins. Skilmálar undirmgr. hér á undan skulu eiga við án skerðingar á skilmálum í gr. 3A, mgr. (a). Skilmálum í mgr. (a) og (b) skal beitt í heild eða hverjum fyrir sig samkvæmt ákvörðun fram- seljanda. B) Brot af hálfu framseljanda. a) Ef um brot er að ræða af hálfu framseljanda eða umboðs- manns hans, einkum ef pantað efni hefur ekki verið afgreitt, skal 3506 framsalshafi eiga rétt á því eftir tilkynningu í ábyrgðarbréfi eða símskeyti, er fyrir liggur sönnun um móttöku þess, og ef brot hefur ekki verið lagfært innan 30 daga frá móttöku tilkynningar, að krefjast riftingar samningsins og endurgreiðslu þegar í stað á þeim fjárhæðum, sem hann hefur greitt, með fyrirvara varðandi skaðabætur og vexti. b) Þegar þannig stendur á, að ekki hefur verið lokið við gerð umræddrar kvikmyndar eða ekki hefur verið byrjað á henni, þeg- ar samningur er gerður, skal 30 daga fresturinn í gr. 3B, mgr. (a) lengjast í fjóra mánuði. d) Á hinn bóginn skal ekki heimilt að krefjast skaðabóta eða vaxta vegna brota framseljanda eða umboðsmanns hans að því er varðar nafn á stjórnanda og listamönnum, sem greint er frá í hinum sérstöku skilmálum, svo fremi að framseljandi eða um- boðsmaður hans hafi þegar í stað tilkynnt framsalshafa með ábyrgðarbréfi, með beiðni um sendingu á kvittun fyrir því, um allar breytingar, sem átt hafi sér stað að þessu leyti. Þegar þannig stendur á, skal umboðsmaðurinn (sic) hafa heimild til að rifta samningi þessum innan mánaðar frá móttöku ábyrgðarbréfs- ins. Þegar sá frestur er liðinn, skal líta svo á, að framsalshafi hafi samþykkt breytingarnar á stjórnanda og listamönnum, sem um er getið hér að ofan, og fallið frá heimild sinni til rift- ingar, sem mgr. þessi gerir ráð fyrir. d) Ef taka myndarinnar er ekki byrjuð, þegar samningur þessi er gerður, skal framseljanda eða umboðsmanni hans heimilt að rifta samningi þessum, ef afráðið verður, að myndin skuli ekki tekin. Heimild þessi skal þó bundin því skilyrði, að framseljandi eða umboðsmaður hans tilkynni framsalshafa um ákvörðun sína með ábyrgðarbréfi, er hann óski sendingar á kvittun fyrir, og endurgreiði honum að fullu þær fjárhæðir, sem hann hefur greitt fyrirfram, innan fjögurra mánaða fyrir afhendingardag kvik- myndarinnar. Sérstaklega er umsamið, að rifting samkvæmt skil- málum þessum skuli ekki veita rétt til skaðabóta og vaxta. C) Force majeure og guðsverk. Ef framsalshafa eða umboðsmanni hans er ekki unnt að af- greiða eftirgerðina eða eftirgerðir eða það efni almennt, sem til er tekið í hinum sérstöku skilmálum þessa samnings, vegna guðs- verka eða force majeure, svo sem eldsvoða, þess, að hráefni er ekki til, styrjaldar, verkfalls, ráðstöfunar stjórnvalda eða vegna einhverrar annarrar ófyrirsjáanlegrar ástæðu, sem framseljandi 3ð/ ræður ekki við, skal samningur þessi talinn skapa rétt (entered as of right?) meðan ofangreindar hindranir eru við lýði, þó með þeirri takmörkun, sem leiðir af gildistíma höfundarréttar. Ef framseljanda er ekki unnt að ljúka við myndina af sömu ástæðum eða hann getur ekki, þegar hann hefur lokið við hana, afgreitt eftirgerðir hennar, einkum vegna þess að negatífin hafa eyðilagzt að hluta eða að fullu, skal samningur þessi falla úr gildi án skaðabótaskyldu, en framseljandi eða umboðsmaður hans end- urgreiða framsalshafa þegar í stað allt það fé, sem hann hefur greitt þeim. D) Atvinnurekstri hætt. Þegar atvinnurekstri hefur verið hætt, þegar skipt hefur verið með frjálsum nauðasamningum eða átt hefur sér stað framsal framsalshafa til annarra án skriflegs leyfis framseljanda svo og þegar um er að ræða nauðasamninga fyrir atbeina skiptaréttar eða gjaldþrot, fellur hinn framseldi sýningarréttur niður og hverf- ur sjálfkrafa aftur til framseljanda eða umboðsmanns hans. Sama skal gilda um eftirgerðir og annað efni. Þegar svo stendur á, skulu allar greiðslur óafturkallanlega verða eign framseljanda eða umboðsmanns hans með fyrirvara þeirra um frekari skaðabætur cg vexti. Þegar riftað hefur verið áðurgreindu framsali á dreifingarrétti, sem getið er um að ofan, og framsalshafi á enn útistandandi fé, skal allt það fé, sem hann á inni hjá kvikmyndahúsum eða dreifi- aðilum vegna umræddrar kvikmyndar, ipso facto framselt fram- seljanda að því marki, sem hann enn á inni fé, og skal honum rétt að gefa fyrir það góðar og gildar kvittanir. 4. gr. Kvikmyndaeftirlit. a) Bann við sýningu kvikmyndarinnar af hálfu stjórnskipaðs skoðunarmanns á því landssvæði eða þeim landssvæðum, sem samningur þessi tekur til, skal valda niðurfalli hans, en um það er þó sérstaklega samið, að frumrit ákvörðunar skoðunarmanns skuli sent framseljanda eða umboðsmanni hans og vera komið í hendur honum eigi síðar en tveimur mánuðum eftir komu fyrstu eftirgerðar í tollvörugeymslu, og skal vottorð fyrirgreiðslumanns sendingar vera til sönnunar um komudag. Þegar þessum fresti lýkur, skal framsalshafi bera áhættu af sýningarbanni. Framsalshafa er skylt í samráði við framseljanda að áfrýja ákvörðun skoðunarmanns innan þriggja mánaða. Hann Jðð skal í þessu skyni gera allar nauðsynlegar ráðstafanir gagnvart öllum löglegum og til bess kvöddum yfirvöldum í landi hans Staðfesting á ákvörðun skoðunarmanns skal talin endanleg. Framsalið er einnig riftanlegt, ef umræddur skoðunarmaður krefst þess, að myndin verði skorin niður um meira en 20% af heildarlengd hennar. Ef áðurgreindur tveggja mánaða frestur dugir ekki til, skal framsalshafi sýna um það gögn, að hann hafi gert allt, sem í hans valdi stendur, til að afla ákvörðunar skoðunarmanns svo og til- greina þann tíma, sem til þess þarf. Hvað sem öðru líður, skal ekki líða lengri tími en þrír mánuðir frá komu fyrstu eftirgerðar. Ef myndin er endanlega bönnuð af skoðunarmanni, skal fram- salshafi bera allan kostnað við innsiglun. b) Þegar samningur hefur endanlega fallið úr gildi, skulu eftir- gerð eða eftirgerðir hinnar bönnuðu myndar og efni endursent ókeypis til heimilisfangs framseljanda eða umboðsmanns hans. Þegar hann hefur móttekið eftirgerð eða eftirgerðir, skal fram- seljandi samstundis endurgreiða framsalshafa þær fjárhæðir, sem hinn síðarnefndi hefur greitt fyrirfram fyrir framsal á umboðs- réttindum. Framsalshafi beri kostnað við eftirgerðir, efni og auglýsinga- efni, sem þannig er endursent. Á hinn bóginn tekur framseljandi eða umboðsmaður hans að sér að gera allar nauðsynlegar ráð- stafanir til að ná inn aftur að fullu eða að: hluta andvirði eftir- gerðar eða eftirgerða svo og efnis og auglýsingaefnis, sem endur- sent hefur verið, og skulu þær fjárhæðir, sem þannig verða endur- heimtar, endurgreiddar framsalshafa að fullu. c) Ef veitt er sýningarleyfi fyrir kvikmynd í upprunalegri gerð hennar, er það ekki á ábyrgð framseljanda, þótt hún síðar kunni að verða bönnuð með umskiptu tali. Ef sýningarleyfi hefur verið veitt fyrir kvikmynd, en hún er seinna bönnuð, skal það algjörlega á áhættu framsalshafa, og skulu allar greiðslur, sem hann hefur greitt, svo og þær, sem ekki eru fallnar í gjalddaga, vera eign framseljanda, en allur kostnaður greiðist af framsalshafa. 5. gr. Skilmálar um auglýsingar. Framsalshafi lofar að skilja eftir vörumerki framseljanda og nöfn á framleiðendum, höfundum og leikurum, á kynningarköfl- um og öllu auglýsingaefni (veggspjöldum og ljósmyndum), sem framseljandi eða umboðsmaður hans hafa látið í té, og að sýna 359 eftirgerðir, eins:og þær hafa verið afhentar: honum af framselj“ anda eða umboðsmanni hans, án þess áð breyta þeim: eða. auka við þær og án þess'að gera á þeim aðrar styttingar en eftirlits- maður heimtar, nema áður hafi: verið fengið skriflegt leyfi fram- seljanda eða umboðsmanns hans. Lofar framsalshafi, almennt, að fara eftir öllum auglýsingaskilmálum framseljanda eða umboðs- manns hans. ey sl Ef ekki er um að ræða sérstakar tilkynningar, lofar framsals- hafi að fara eftir öllum auglýsingaskilmálum, eins og þeir koma fram á kynningarköflum. og veggspjöldum. Ef skipt hefur verið im tal, skal framsalshafi greina framseljanda frá hinu nýia heiti. Hann. skal einnig sjá: til þess, að dreifiaðilar og viðskiptavinir fari eftir þessum skilmálum. 6..gr. Bann við framsal. Ekki skal. framsalshafi undir neinum kringumstæðum fram- selja þriðja manni réttindi sín samkvæmt þessum samningi, nema hann hafi fengið til þess skriflegt leyfi. Ef leyfið er veitt, skal framsalshafi vera sólídarískt ábyrgur með framsalshöfum. sínum fyrir efndum á skuldbindingum sínum. 7. gr. Eðli samningsins. Samningsaðilar eru sammála um, að ekki skuli túlka nokkur ákvæði hér að ofan á þann veg, að um sé að ræða sameiginlegt fyrirtæki þeirra eða sameignarfélag. 8..gr. Ágreiningur og: málsmeðferð. Samningur þessi og hinir almennu skilmálar skulu túlkaðir og fara eftir frönskum lögum. Allur ágreiningur, sem rísa kann af veitingu þessa leyfis, skal til lykta leiddur af gerðardómi í Frakklandi eða með málskoti til Les Tribunaux de la Seine eftir vali sóknaraðila, er skal vera bindandi fyrir varnaraðila. En þegar framseljandi er sóknaraðili, skal honum einnig heim- ilt að sækja mál.sitt fyrir dómstólum í heimalandi framsalshafa. Ef sóknaraðili hefur valið gerðarðómsmeðferð, skal málsmeðferð vera sem hér segir: Hvor:aðila um sig skal velja sér gerðardómsmann af þeim nöfnum, sem eru á lista hjá Chambre Syndicale des Producteurs et Exportateurs de Films Francais. Ef annar aðila lætur farast fyrir að gera það innan 15 daga frá því, að hann hefur fengið form- 360 lega tilkynningu í ábyrgðarbréfi, sem beðið hefur verið um end- ursendingu á móttökukvittun fyrir, skal serðardómemaður hans að því búnu skipaður af forseta Tribunal de Commerce de la Seine samkvæmt beiðni hins aðilans. Málsaðilar skulu boðaðir fyrir gerðardóminn með ábyrgðar- bréfi með a. m. k. átta daga fyrirvara. Skal gerðardómurinn kveða upp úrskurð eigi síðar en 10 vikum eftir þinghaldið. Málsaðilar skulu afhenda skjöl sín gerðardóminum a. m. k. 48 klukkustund- um fyrir dag þann, sem til er tekinn fyrir Þinghaldið, en ef á því verður misbrestur, skal úrskurður uppkveðinn án frekari rann- sóknar. Ef ekki næst samkomulag milli gerðardómsmanna málsaðila, skulu þeir tilnefna þriðja Serðardómsmanninn, er verður for- maður dómsins. Ef ágreiningur er, skal hann útnefndur af forseta Tribunal de Commerce de la Seine að beiðni aðila. Þegar gerðar- dómurinn hefur þannig verið fullskipaður, skal úrskurður hans kveðinn upp eigi síðar en 8 vikum eftir tilkomu þriðja gerðar- dómsmannsins. Gerðardómurinn skal óbundinn af málsmeðferð þeirri eða tíma- mörkum, sem mælt er fyrir um í lögum um meðferð einkamála. Úrskurður hans er fullnaðarúrskurður, sem ekki verður áfrýjað í nokkurri annarri lögsögu.“ Hinn 2. janúar 1974 ritaði fyrirsvarsmaður Hafnarbíós h/f hinu franska fyrirtæki bréf, þar sem hann lætur þess getið, að kvik- myndahúsið hafi þá nýlega fengið sendar útstillingamyndir í nægilegu magni og veggauglýsingar fyrir þær kvikmyndir, sem um hafi verið samið. Þar sem veggauglýsingarnar væru óþægilega stórar, var óskað eftir að fá aðra stærð af þeim, og einnig var óskað eftir því, að sendir yrðu myndútdrættir og handritatextar fyrir umræddar kvikmyndir. Hinn 28. ágúst 1974 ritaði fyrir- svarsmaður Hafnarbíós hinu franska fyrirtæki bréf, sem hljóðar svo Í íslenskri þýðingu: „Fyrir nokkru fengum við bréf frá franska sendiráðinu í Reykjavík um, að það hefði haft samband við yður um viðleitni okkar til þess að eiga viðskipti við yður. Samkvæmt upplýsing- um, sem sendiráðið fékk, höfðuð þér ekki getað afgreitt eintök af kvikmyndum þeim, sem við höfum samið um, en nú væri búið að yfirstíga þessa örðugleika, svo að eðlilegur framgangur máls- ins gæti brátt hafist. Þess vegna bjuggumst við við því að fá umræddar kvikmyndir innan skamms, en ekkert hefur skeð, svo að 361 okkur er umhugað um að komast að því, hvenær þér munuð senda myndirnar. Við höfum líka áhuga á myndinni PAPILLON, sem þér sögðuð okkur, að við fengjum kannske í febrúar síðastliðnum, þar sem hún hefði verið gefin út í desember 1973. Við álítum ekki, að nauðsynlegt sé að fara nánar út í einstök atriði varðandi þetta mál, og vonumst við til þess að fá sem fyrst vísbendingu um, að þér farið að uppfylla samning okkar. Við vonumst eftir staðfestingu yðar á þessu sem fyrst.“ Í svarbréfi hins franska fyrirtækis frá 6. september 1974 segir svo: „Kærar þakkir fyrir bréf yðar 28. ágúst. Í fyrri bréfum yðar til okkar hafið þér ekki minnst á, hve margar eftirgerðir þér þurfið af hverri mynd, og höfum við þess vegna pantað eina eftirgerð og einn kynningarkafla af hverri. Vinsamlegast skrifið okkur strax, hvort þér þurfið fleiri eftir- gerðir, og munum við þá endurskoða pöntun okkar í samræmi við það. Hvað viðvíkur góðum, notuðum eftirgerðum til að koma fyrir texta á, verða þær reiknaðar til viðbótar þeim nýjum eftirgerð- um, sem þér þurfið af hverri mynd. Erum við að spyrjast fyrir um, hvort til sé ein af hverri, og munum láta yður vita. Við þökkum aftur fyrir þolinmæði yðar.“ Hinn 10. september 1974 ritaði hið franska fyrirtæki Hafnar- bíói svohljóðandi bréf: „Hjálagt fylgir ljósrit af pöntun okkar viðvíkjandi kvikmynd- um þeim, sem þér hafið samið um. Við munum skýra yður frá öllum upplýsingum varðandi afskipun, um leið og þær hafa borist okkur. Við viljum vekja athygli yðar á því, að myndir þessar verða sendar yður C.O.D. og að ein þeirra, DIRTY MONEY (Un Flic), verður send frá London, þar sem enska útgáfan er búin til. Á hinn bóginn mun vörusendari okkar hér, sem mun senda yður hinar myndirnar sex, einnig senda reikning fyrir réttinn yfir DIRTY MONEY sem og yfir hinar myndirnar, en fyrirtækið í London mun einungis senda reikning yfir efniskostnað.“ Bréfi þessu fylgdi pöntun til fransks fyrirtækis á eftirgerð af sex af kvikmyndum þeim, sem fjallað er um í málinu, og beiðni um að senda þær í einni sendingu C.O.D. til stefnda Hafnarbíós h/f. 362 Hinn 20. september 1974 ritaði stefnandi Hafnarbíói h/f svo- hljóðandi bréf: „Í sérböggli sendum við yður textahandrit fyrir myndirnar Rauð sól (RED SUN), Hús undir trjánum (HOUSE UNDER THE TREES), Illur fengur („Lögga“ — DIRTY MONEY), Vegurinn til Salina (ROAD TO SALINA), Jólatré (CHRISTMAS TREE), Kaldur sviti (COLD SWEAT). Við höfum sent telex til New Vork með. beiðni um að senda okkur eintak af kvikmyndahandriti fyrir myndina Umferð (TRAFFIC), og munum við senda það áfram til yðar, jafnskjótt og það berst okkur í hendur. Við höfum einnig haft upp á góðum notuðum eintökum af Veg- inum til Salina, Húsi undir trjánum og Rauðri sól. Síðastnefnda myndin er með spönskum texta. Getið þér notað þetta eintak af Rauðri sól? Við höfum einnig beðið um notuð eintök af hinum myndunum frá London og bíðum svars þaðan. Yður var sent auglýsingaefni fyrir nokkrum dögum, líka.“ Hinn 3. október sendi stefnandi Hafnarbíói h/f símskeyti þess efnis, að ný eintök af auglýsingamyndum og notuð eintök yrðu send með flugvél, en afgangur af efninu yrði sendur frá London. Hinn 1. október 1974 sendi fyrirtækið Rapid Universal Trans- port Landsbanka Íslands beiðni um innheimtu kröfu vegna vöru- sendingar stefnanda til Hafnarbíós h/f. Er lýsing sendingarinnar og beiðni um kröfuna svohljóðandi í íslenskri þýðingu: „R.U.T. 8 karton. MYND/ROUTE DE SALINA 5/600 F. 4.918.18 1 pakki 1 eintak standard 35 mm (== 5 spólur í lit ensk útgáfa 2.762 m á 600 metra 1 auglýsingamynd hver spóla) standard 35 mm ensk 1 auglýsinga- útgáfa 106 m mynd MYND/LA MAISON SOUS LES ARBRES 209.600 1 eintak, 1 kynningar- kafli, í byrjun og kíló 6/600 í enda, 1 auglýsinga- mynd standard 35 mm í 1 auglýsinga- lit ensk útgáfa — 2.998 m mynd F. 5.141.04 R.U.T. 363 MYND/DE LA PART DES COPAINS 1 eintak, 1 kynningar- kafli, í byrjun og í enda, 1 auglýsingamynd standard 35 mm í lit ensk útgáfa — 2.948 m MYND/SOLEIL ROUGE 1 eintak, 1 kynningar- kafli, í byrjun og enda, 1 auglýsingamynd standard 35 mm í lit - 3.563 m MYND/TRAFIC 1 eintak standard 35 mm í lit, ensk útgáfa 2.762 m MYND/L'ARBRE DE NOEL Ei 1 eintak og 1 auglýsinga- mynd standard 35 mm í lit:3.181 m MYND/LA MAISON SOUS LES ABRES (house under the Trees) 1 notað eintak ensk út- gáfa 35 mm í lit 2795 m MYND/ROUTE DE SALINA (Road to Salina) 1 notað eintak ensk út- gáfa 35 mm í lit 2762 m AUGLÝSINGAEFNI MEÐ ÖLLUM MYNDUNUM 5/600 1 auglýsinga: mynd 6/600 1 auglýsinga- mynd 5/600 6/600 1 auglýsinga- mynd 5/600 5/600 Auglýsingar . 5.260.25 . 6.109.59 „ 4.134.77 „0:454.73 . 2.500.00 . 2.400.00 364 SOLEIL ROUGE — DE LA PART DES COPAINS F. 786.00 ROUTE DE SALINA TRAFFIC UN FLIC F. 2.292.64 ARBRE DE NOEL MAISON SOUS LES ARBRES Sendingarmáti: Flugvél, flugfarmskírteini S.A.S. 3067 4103, FLUG/SK 038 þann 3. um Khöfn. Sendingin er send þannig, að farmgjald: BER AÐ GREIÐA — hún er endanleg — hún er tíma- bundin samkvæmt leyfi nr. —— (yfirkrossað) — leyst er undan áhættu, ef innflutningur er tímabundinn (yfirkrossað). FYRIRMÆLI: Afhendingarfyrirmæli (á ensku): SENDINGIN ER GEGN GREIÐSLU Á FARMGJALDI. VINSAMLEGAST AFHENDIÐ VÖRURNAR MÓTTAKANDA GEGN: — FRÖNKUM 1601.36 (greiðsla á útgjöldum okkar samkvæmt viðfestum reikningi) — FRÖNKUM 4918.18 (greiðsla fyrir myndina la route de salina) — FRÖNKUM 5141.04 (greiðsla fyrir myndina la maison sous les arbres) — FRÖNKUM 5260.25 (greiðsla fyrir myndina la part des copains) — FRÖNKUM 6109.59 (greiðsla fyrir myndina soleil rouge) — FRÖNKUM 4734.77 (greiðsla fyrir myndina trafic) — FRÖNKUM 5454.75 (greiðsla fyrir myndina Parbre de noel) — FRÖNKUM 2500.00 (greiðsla fyrir myndina la maison sous les arbres) — FRÖNKUM 2400.00 (greiðsla fyrir myndina route de salina) — FRÖNKUM 786.00 (greiðsla fyrir auglýsingaefni) — FRÖNKUM 2292.64 (greiðsla fyrir auglýsingaefni) — US DOLLURUM 1700.00 j US DOLLURUM 1500.00 US DOLLURUM 1500.00 365 — US DOLLURUM 2500 -i US DOLLURUM 1500.00 US DOLLURUM 2500.00 US DOLLURUM 2500.00 (greiðslur fyrir sýningarrétt). Þessir tékkar þurfa að berast heimilisfangi okkar eins fljótt og unnt er: VIÐFEST 10 vörureikningar - 1 reikningur yfir kostnað okkar 1 AISI (vátryggingar- skírteini?) nr. 173167 og 173168 (innrammað með blýanti eða kúlupenna): Frá US DOLI- URUM 1700.00 til 173168 Vörurnar vátryggðar óvátryggðar (yfirstrikað) (stimpill) C.O.D. (stimpill) - KOSTN.“ Af eintaki Landsbanka Íslands af beiðni þessari, sem lagt hefur verið fram í málinu, kemur fram, að hún hafi borist bankanum 4. október 1974. Fram er komið, að bankinn krafði Hafnarbíó h/f um greiðslu á frönskum frönkum 41.198.58 og afhenti um leið og greiðsla fór fram 4. desember 1974 heimildarskjöl til að fá vöru- sendinguna, sem krafan fylgdi, afhenta hjá farmflytjanda. Í bréti, dags. 14. janúar 1975, staðfesti fyrirtækið Rapid Universal Trans- port að hafa móttekið frá Landsbanka Íslands franska franka 41.198.58, en jafnframt var bent á, að bankinn hefði ekki enn greitt 13.700 bandaríkjadollara af kröfunni. Ekki kemur fram, að svar hafi borist við bréfi þessu, og var efni þess ítrekað með bréfi, dags. 7. mars 1975. Svarbréf Landsbanka Íslands, dags. 23. apríl 1975, er svohljóðandi: „Í sambandi við ofangreinda sendingu og bréf frá 1. október s.l. viljum vér taka fram, að með bréfinu bárust 11 sett af vöru- reikningum, eins og tiltekið var í bréfinu, og var heildarupphæð beirra Fr. fr. 41.198.58. Þessir reikningar voru allir greiddir þ. 4. desember, og var greiðslan send áfram til yðar þann sama dag. Ekki voru nein frekari skjöl til grundvallar viðbótarkröfugerð á Hafnarbíó, og þar sem slík skjöl voru ekki fyrir hendi, gátum vér ekki innheimt neitt til viðbótar við upphæðir þeirra 11 reikn- inga, sem vísað er til hér að ofan. Þannig snýr málið að oss, og skrifum vér bréf þetta sem svar við fyrirspurnum yðar, en sú síðasta var dagsett 7. mars. Þykir oss leitt, að þessi dráttur skuli hafa orðið á svari voru.“ 366 Í svarbréfi Rapid Universal Transport er enn staðfest móttaka á frönskum frönkum 41.198.58, en ítrekað, að fyrirtækið hafi ekki fengið greiðslu að fjárhæð 13.700.00 bandaríkjadollarar, en þar sé um að ræða „royalties“, sem stefnanda beri. Komi fjárhæð þessi greinilega fram í fyrirmælum í beiðni þeirri um innheimtu, sem send var bankanum, og hafi bankanum algerlega verið óheim- ilt að afhenda heimildarskjöl, sem beiðninni fylgdu, án þess að hafa móttekið allar C.O.D. fjárhæðir, sem tilgreindar hafi verið í fyrirmælunum í innheimtubeiðninni. Þar sem ekki hafi verið farið eftir fyrirmælum þessum, geri fyrirtækið bankann ábyrgan fyrir þeim 13.700.00 bandaríkjadollurum, sem á vanti. Svarbréf Landsbanka Íslands, dags. 12. maí 1975, er svohljóðandi: „Með tilvísun til bréfs yðar frá 26. apríl varðandi ofangreinda innheimtu viljum vér leggja áherslu á, að með bréfi yðar frá 1.10.74 komu „10 factures commerciales — 1 facture de nos frais — Í AISI No. 173167.173168“, og hafa allir þessir reikningar verið gerðir upp við yður. Á þessum reikningum var ekkert minnst á eða vísað til nokkurra dollaraupphæða. Flugfarmbréf viðkomandi sendingar var sent beint til kröfugreiðanda. Engin frekari skjöl bárust til stuðnings frekari innheimtu, og samkvæmt viðteknum reglum, sem gefnar hafa verið út af viðkomandi yfirvöldum á Íslandi, höfum vér hvorki heimild til þess að innheimta neitt fé, sem ekki er hægt að gera grein fyrir með tilskildum skjölum, né yfirfæra slíkt fé til útlanda. Þegar samband var haft við kröfugreiðanda í þessu sambandi, tjáði hann oss, að hann hefði þá nýverið fengið bréf frá Les Films Corona og reikning að upphæð $ 13.700.00, dagsettan og gefinn út 14. mars 1975. Tjáði hann oss einnig, að hann væri í beinu bréfasambandi við Les Films Corona til þess að jafna ágreining þeirra. Með tilliti til þess, sem sagt hefur verið hér að ofan, getum vér ekki fallist á, að um neina vanrækslu hafi verið að ræða af vorri hálfu við afgreiðslu þessa máls, og lítum vér svo á, að því sé lokið.“ Í svarbréfi Rapið Universal Transport, dags. 2. júní 1975, er lát- in í ljós furða á því, að bankinn hafi ekki heimild til að innheimta eða yfirfæra fjárhæðir, án þess að fyrir hendi séu vörureikningar. Jafnframt er bent á, að það hafi verið skylda starfsmanna bank- ans að gera fyrirtækinu grein fyrir þessu, er bankinn fékk beiðni þess um innheimtuna með fyrirmælum þeim, sem í henni fólust. Jar Ítrekað, að fjárhæðin, sem á vantaði, $ 13.700.00, væri ekki 367 verðmæti vöru, heldur „royalties“ fyrir kvikmyndir þær, sem sendar hefðu verið Hafnarbíói fyrir milligöngu bankans. Eigi sendandinn kröfu á að fá fjárhæð þessa samkvæmt samningi stefn- anda og Hafnarbíós. Var skýringum bankans hafnað og þess krat- ist, að hann greiddi fjárhæðina. Í svarbréfi bankans, dags. 12. júní 1975, var vísað til fyrri bréfa hans og þess jafnframt getið, að fyrirsvarsmenn Hafnarbíós h/f mundu hafa haft samband við stefnanda og verslunarfulltrúa franska sendiráðsins hér í borg til að finna lausn á málinu. Stefnandi fól síðan lögmanni sínum með- ferð málsins, og hinn 27. ágúst 1975 ritaði lögmaðurinn stefndu kröfubréf, en er það bar ekki árangur, höfðaði hann mál þetta. Jón Ragnarsson, stjórnarmaður og framkvæmdastjóri stefnda Hafnarbíós h/f, stóð að samningsgerðinni við stefnanda. Kveðst hann hafa talið, að samkvæmt samningunum ætti kvikmynda- húsið að fá rétt til að sýna hinar umsömdu kvikmyndir í ákveð- inn fjölda ára, sem fram kemur í samningunum, og að innifalið í því ætti að vera eintak af kvikmyndinni, sem mætti vera notað, sýnishorn úr myndinni (trailer), auglýsingaefni, auglýsingaspjöld og ljósmyndir til útstillingar. Jón kveður samninga um leigu á kvikmyndum í meginatriðum svipaða þeim, sem aðiljar málsins gerðu með sér. Orðalag þeirra sé þó misjafnt. Er hann hafi fengið samningana frá stefnanda, hafi sér ekki fundist nógu skýrt tekið fram, að innifalið væri eintak af kvikmyndinni (filmunni). Hann hafi því skrifað stefnanda um leið og hann endursendi samning- ana og tekið fram, að hann liti svo á, að samkvæmt ákvæði Í sér- stöku samningsskilmálunum og því, sem áður hefði komið fram í bréfum milli þeirra, ætti eitt eintak af hverri kvikmynd að vera innifalið. Hafi stefnandi ekki hreyft neinum athugasemdum við því. Jón kveður það hafa komið fyrir, að Hafnarbíó h/f hafi keypt sýningarrétt að kvikmynd og eintak kv ikmyndarinnar sitt í hvoru lagi, en það sé mjög sjaldgæft og sé þá tekið tillit til bess við ákvörðun leigugjalds. Jón kveðst hafa farið í Landsbanka Íslands, er tilkynning barst frá honum um kröfu stefnanda. Hann hafi séð, að þetta var í frönskum frönkum og þótt það einkennilegt, því samið hafi verið um greiðslu í dollurum. Er hann greiddi í bankanum, hafi hann fengið skjöl, sem fylgi erlendum vörusend- ingum og afhent séu tollyfirvöldum. Það hafi svo verið töluvert seinna sem hann hafi séð, að fjárhæðin, sem hann greiðdi, hafi verið lægri en sem nam 13.700 bandaríkjadollurum. Hann hafi svo í bréfi, sem hann ritaði stefnanda, boðist til að greiða það, sem á vantaði, að greiðslan næmi þeirri fjárhæð. 368 Samkvæmt málflutningi af hálfu stefnanda er því haldið fram, að með samningum þeim, sem fyrirsvarsmaður stefnda Hafnar- bíós h/f undirritaði og dagsettir eru 31. október 1973, og með bréfum þeim, sem fyrirsvarsmaður stefnanda ritaði 7. júní og 10. cktóber s. á., hafi komist á samningar um, að Hafnarbíó h/f fengi sýningarrétt á 7 þargreindum kvikmyndum, og skyldi vera inni- falið eitt notað eintak af hverri kvikmynd til textagerðar. Ef ósk- að væri eftir kvikmyndaeintökunum með ensku tali, yrði að fá fyrirtækið Columbia í Englandi til að afgreiða þau. Með bréfi fyrirsvarsmanns Hafnarbíós h/f, dags. 6. nóvember 1973, hati hann svo pantað auglýsingaefni, sem hann hafi fengið, svo sem íram komi í bréfi hans frá 2. janúar 1974. Frekari bréfaskipti milli þessara aðilja hafi svo lengið niðri um skeið, en með bréti, dags. 6. september 1974, hafi stefnandi tilkynnt Hafnarbíói h/f, að greiða þyrfti sérstaklega fyrir aukaeintök til textagerðar. Með bréfi stefnanda, dags. 10. september 1974, hafi Hafnarbíói h/f verið tilkynnt, að stefnandi hefði pantað eina eftirgerð af hverri kvikmynd og einn kynningarkafla með hverri þeirra, sem send yrðu Hafnarbíói h/f C.O.D., en ein þeirra, Illur fengur, yrði send frá London, þar sem enska útgáfan væri búin til. Af hálfu stefnda Hafnarbíós h/f hafi ekki verið hreyft neinum athugasemdum við efni bréfs þessa. Fram sé komið, að Hafnarbíó h/f hafi svo fengið sendingar þessar og greitt þær athugasemdalaust. Það hafi svo verið 1. október 1974 sem stefnandi hafi fyrir milligöngu flutn- ingafyrirtækisins Rapid Universal Transport sent stefnda Hafnar- bíói h/f eintak af öllum kvikmyndunum ásamt auglýsingaefni og sent Landsbanka Íslands beiðni um innheimtu á hendur Hafnar- bíói h/f á frönskum frönkum 41.198.57 og 13.700.00 bandaríkja- dollurum ásamt heimildarskjölum til að fá sendinguna afhenta hjá farmflytjanda. Bankinn hafi fengið beiðni þessa í hendur 4. október 1974. Bankinn hafi svo innheimt kröfuna með því að taka við þeim hluta hennar, sem var Í frönskum frönkum, og afhent Hafnarbíói h/f heimildarskjöl þau, sem fylgdu innheimtu- beiðninni til bankans. Hafi svo Hafnarbíó h/f fengið kvikmyndirn- ar afhentar úr vörugeymslu flutningsaðilja. Það muni svo hafa verið 10.— 15. desember 1974 sem stefnandi hafi fengið tlkynn- ingu frá Landsbanka Íslands um greiðslu Hafnarbíós h/f. Hafi stefnandi með bréfi, dags. 14. janúar 1975, vakið athygli bank- ans á því, að bankinn hefði aðeins innheimt hluta kröfunnar. Það hafi svo ekki verið fyrr en með bréfi, dags. 20. febrúar 1975, sem fyrirsvarsmaður Hafnarbíós h/f hafi ritað stefnanda. Er því hald- 369 ið fram, að með samningum þeim, sem dagsettir voru 31. október 1973, og skilmálum þeim, sem þeim fylgdu, svo og bréfaskiptum, áður en kvikmyndirnar voru sendar Hafnarbíói h/f, hafi komist á endanlegur samningur um, að Hafnarbíó h/f greiddi fyrir öll eintök kvikmyndanna, sem send voru, auglýsingaefni með þeim svo og 13.700.00 bandaríkjadollara fyrir sýningarréttinn. Hafnar- bíó h/f hafi greitt fyrir kvikmyndaeintökin og auglýsingaefnið án athugasemda, en eigi enn eftir að greiða umsamda fjárhæð fyrir sýningarréttinn, sem fram hafi komið í kröfu þeirri, sem falin var Landsbanka Íslands til innheimtu. Beri stefnda Hafnar- bíói h/f því að greiða þá fjárhæð. Krafa stefnanda á hendur Landsbanka Íslands er byggð á regl- um íslensks skaðabótaréttar. Bankinn hafi tekið við til innheimtu kröfu frá stefnanda á hendur stefnda að fjárhæð franskir frankar 41.198.58 og $ 13.700.00 gegn því að skila fjárhæðum kröfunnar til stefnanda. Hafi starfsmönnum bankans borið að leita nánari fyrirmæla, ef þeir töldu sér ekki fært að innheimta báðar fjár- hæðirnar, en það hafi þeir ekki gert. Starfsmenn bankans hafi hins vegar afhent Hafnarbíói h/f heimildarskjöl þau, sem fylgdu innheimtubeiðninni til bankans og nauðsynleg voru til að fá send- inguna afhenta úr vörugeymslu farmflytjanda, án þess að inn- heimta alla fjárhæð kröfunnar. Vegna þessara mistaka starfs- manna bankans eigi stefnandi kröfu á bankann um fjárhæð þá, sem á vantar, að full greiðsla hafi fengist. Er því og haldið fram, að Landsbanki Íslands beri sjálfstæða greiðsluskyldu gagnvart stefnanda, jafnvel þótt Hafnarbíó h/f verði ekki talið greiðslu- skylt, því að stefnandi hefði aldrei samþykkt afhendingu heim. ildarskjalanna til Hafnarbíós h/f nema gegn fullri greiðslu kröf- unnar, sem var falin bankanum til innheimtu, þ. e. bæði franska franka 41.198.58 og $ 13.700.00. Af hálfu stefnanda er því mót- mælt, að Landsbanki Íslands hafi tilkynnt stefnanda eða fyrir- tækinu Rapid Universal Transport, hvernig krafan yrði innheimt. Sýknukrafa stefnda Hafnarbíós h/f er byggð á því, að svo hafi samist með aðiljum, að fyrir ákveðið verð, $ 13.700.00, skyldi Hafnarbíó h/f fá eitt eintak af kvikmyndunum til sýningar, sýn- ingarrétt fyrir kvikmyndirnar og auk þess eitt eintak af hverri kvikmynd til textagerðar, en síðastgreinda atriðið hafi verið skil- yrði fyrir viðskiptunum af hálfu kvikmyndahússins. Af hálfu Hafnarbíós h/f hafi svo verið samþykkt að greiða aukalega fyrir „trailer“ og auglýsingaefni fyrir hverja kvikmynd. Með samn- ingum aðilja hafi Hafnarbíó h/f ekki tekið á sig frekari greiðslu- 24 970 skyldu gagnvart stefnanda og af þess hálfu hafi aldrei verið sam- þykkt að hreyta bessum samningum. Hafnarbíó h/f hafi greitt kvikmyndaeintök þau, sem bárust að tilhlutan stefnanda, áður en krafa sú barst, sem fjallað er um í málinu. Hafnarbíó h/f hafi svo greitt kröfu þá að fjárhæð franskir frankar 41.198.58, sem Landsbanki Íslands hafi krafið það um. Fyrirsvarsmanni Hafnar- bíós h/f hafi orðið ljóst, að á vantaði, að þar væri um að ræða fulla greiðslu á því, sem um hafði verið samið, þ. e. $ 13.700.00. Hafi hann því skrifað stefnanda og boðið fram viðbótargreiðslu og jafnframt óskað eftir að skila 4 kvikmyndaeintökum, sem kvikmyndahúsið hafi fengið umfram það, sem um var samið. Er því haldið fram, að Hafnarbíó h/f hafi gert það, sem því bar til að fullnægja samningsskyldu sinni gagnvart stefnanda. Er því og haldið fram, að ef allar kröfur stefnanda hefðu komið fram í einu, hefði Hafnarbíó h/f haft heimild til að rifta samningum aðiljanna og hefði þá beitt þeim rétti sínum. Af hálfu Hafnar- bíós h/f er vaxtakröfu stefnanda mótmælt sérstaklega, þar sem ekki hafi verið kostur á að inna af hendi umsamda greiðslu á réttan hátt. Óheimilt sé að deponera hér á landi í frönskum frönk- um, en deponering í íslenskum gjaldmiðli hafi ekki verið full- nægjandi. Þá er því haldið fram, að í skiptum aðilja eigi að miða við gengi þann dag, sem afhending fór fram. Sýknukrafa Landsbanka Íslands er byggð á því, að innheimtu- skjölum þeim, sem bankanum bárust, hafi ekki fylgt neinir vöru- reikningar um greiðslu í bandaríkjadollurum, heldur vörureikn- ingar, er námu frönskum frönkum 41.198.58. Því hafi bankanum raunverulega ekki borist nein gögn um kröfu á Hafnarbíó h/f um greiðslu á 13.700.00 bandaríkjadollurum. Ekki hafi legið fyr- ir gögn, sem gert hafi bankanum fært að innheimta annað en það, sem innheimt var, og ekki hafi falist í fyrirmælunum til bankans, að Hafnarbíó h/f ætti að greiða annað en það, sem inn- heimt var. Engar laga- eða viðskiptareglur heimili bankanum að innheimta kröfu án eðlilegrar skýringar á kröfugerð. Bankinn hafi því ekki getað krafið Hafnarbíó h/f um greiðslu 13.700.00 bandaríkjadollara. Það hafi svo ekki verið fyrr en 17. janúar 1975, að borist hafi vörureikningur frá Rapid Universal Trans- Þort að fjárhæð 13.700.00 bandaríkjadollarar. Er því haldið fram, að ekki hafi verið nein ástæða fyrir starfsfólk bankans til að beina fyrirspurn til stefnanda eða Rapid Universal Transport. Verði allur óskýrleiki í innheimtubeiðnum, sem berast bankanum, að skýrast kröfueiganda í óhag. Starfsfólk bankans hafi ekki sýnt 371 af sér neitt það atferli, sem skapi bankanum skaðabótaskyldu. Þá er því haldið fram, að ekki sé orsakasamband milli kröfu stefn- anda á hendur Hafnarbíói h/f og kröfu hans á hendur bankanum. Því verði bankinn ekki gerður ábyrgur fyrir kröfu, sem stefnandi kunni að eiga á hendur Hafnarbíói h/f vegna samnings þeirra. Er því haldið fram, að áður en mál þetta var höfðað, hafi fyrir- svarsmanni stefnanda mátt vera ljóst, að málssókn á hendur Landsbanka Íslands væri ástæðulaus, en hins vegar ætti hann kröfu á hendur Hafnarbíói h/f, ef um samningsbundna kröfu væri að ræða. Kröfugerð stefnanda á hendur Hafnarbíói h/f er byggð á því, að stofnast hafi samningur milli þeirra og beri Hafnarbíói h/f að efna þann samning. Krafa stefnanda á hendur Landsbanka Íslands er hins vegar byggð á því, að starfsmenn bankans hafi með atferli sínu bakað stefnanda tjón og beri bankanum að bæta það. Er því jafnframt haldið fram, að jafnvel þótt ekki verði talið. að greiðsluskylda hvíli á Hafnarbíói h/f, beri Landsbanka Íslands að greiða stefnanda alla hina umkröfðu fjárhæð. Verður að líta svo á, að dómkröfur stefnanda á hendur stefndu séu ekki runnar af sömu rót og því sé ekki unnt að sækja þær á hendur stefndu í einu máli, sbr. ákvæði 47. gr. laga nr. 85/1936. Af hálfu stefnda Hafnarbíós h/f er viðurkennt, að það eigi enn eftir að greiða stefn- anda nokkra fjárhæð vegna viðskipta þeirra. Þykir því mega leggja dóm á kröfur stefnanda á hendur Hafnarbíói h/f, en með vísan til greinds lagaákvæðis þykir verða að vísa kröfum stefn- anda á hendur Landsbanka Íslands sjálfkrafa frá dómi. Eftir þessum úrslitum verður stefnandi dæmdur til að greiða Landsbanka Íslands málskostnað, sem ákveðst kr. 40.000. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Jóhanni J. Ólafssyni forstjóra og Stefáni Hirst héraðsdómslögmanni. Dómsorð: Kröfum stefnanda, Harðar Ólafssonar hæstaréttarlögmanns f. h. Les Films Corona, á hendur stefnda Landsbanka Íslands er sjálfkrafa vísað frá dómi. Stefnandi greiði Landsbanka Íslands kr. 40.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 372 Mánudaginn 13. mars 1978. Nr. 151/1976. Edda H. Þorsteinsdóttir (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) Segn Erni Ómari Guðjónssyni (Jón E. Ragnarsson hrl.). Bifreiðaárekstur. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason og prófessor Arnljótur Björnsson. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 4. ágúst 1976, að fongnu áfrýjunarleyfi 13. júlí s. á. Hún krefst sýknn af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi, Örn Ómar Guðjónsson, varð fjárráða eftir uppsögn héraðsdóms. Hefur hann sjálfur tekið við forræði málsins fyrir Hæstarétti. Hann krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Aðdragandi að árekstri þeim, sem um er fjallað í máli þessu, er ekki ljós. Skýrslum málsaðilja fyrir lögreglumönn- um ber ekki saman, og þeir hafa ekki komið fyrir dóm. Bit- reiðarnar höfðu verið færðar úr stað, áður en lögregla kom á vettvang, svo að ekki sést af uppdrætti af vettvangi, hvar þær staðnæmdust eftir áreksturinn. Á uppdrættinum er merktur sá staður, þar sem glerbrot lágu á götunni eftir áreksturinn, en vinstra stefnuljósker R 42307 að framan brotnaði við árekstur- inn. Er staður þessi lítið eitt norðan við miðlínu Rjúpufells, og verður við það að miða, að þar hafi áreksturinn orðið. Sam- kvæmt því þykir í ljós leitt, að áfrýjandi hafi verið of innar- lega á götunni, er hún beygði inn á Rjúpufell, og ekki verið alveg á hægri vegarhelmingi, þegar áreksturinn varð. Hefur hún með þessu brotið gegn 3. mgr. 46. gr. laga nr. 10/1968 og á því sök á árekstrinum. Stefnda bar að sýna sérstaka varúð, er hann kom að Suður- 973 felli, sbr. c lið 3. mgr. 49. gr. laga nr. 40/1968, einkum sagn- art umferð á hægri hönd, sbr. 1. mgr. 48. gr. laga nr. 40, 1968. Hemlaför eftir bifreið stefnda, sem lýst er í héraðsdómi, benda til þess, að hann hafi ekið of hratt miðað við aðstæður. Á hann því einnig nokkra sök á árekstrinum. Samkvæmt þessu þykir rétt að skipta sök þannig, að áfrý}- andi beri 2/3 hluta sakar. Ber henni að bæta tjón stefnda að þeim hluta, sbr. 68. gr. umferðarlaga. Enginn ágreiningur er um fjárhæðir í máli þessu. Ber áfrýj- anda því að greiða stefnda 25.238 krónur með vöxtum, svo sem krafist er. Eftir þessum málalokum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, 60.000 krónur. Dómsorð: Áfrýjandi, Edda HH. Þorsteinsdóttir, greiði stefnda, Erni Ómari Guðjónssyni, 25.238 krónur með 13% árs- vöxtum frá 22. september 1974 til greiðsludags og 60.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 24. febrúar 1976. Mál þetta, sem dómtekið var, að loknum munnlegum málflutn- ingi, 19. þ. m., hefur Guðjón Friðleifsson höfðað fyrir hönd ólög- ráða sonar síns, Arnar Ómars Guðjónssonar, Rjúpufelli 23, Reykja- vík, fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 25. febrúar 1975, gegn Eddu H. Þorsteinsdóttur, Rjúpufelli 25, Reykjavík, svo og til réttargæslu Samvinnutryggingum g/t, Ármúla 3, Reykja- vík, til heimtu skaðabóta að fjárhæð kr. 52.257 með 18% árs- vöxtum frá 22. september 1974 til greiðsludags svo og málskostn- aðar að skaðlausu, þó eigi lægri en skv. lágmarksgjaldskrá LMFÍ, aukatekjulögum og útlögðum kostnaði skv. reikningi. Stefnandi áskildi sér í stefnu rétt til þess að hækka vaxtafót. Við munnlegan málflutning gerði stefnandi þær dómkröfur, að stefndi yrði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 42.257 með 1%% dráttarvöxtum á mánuði frá 22. september 1974 til greiðsludags svo og málskostnað, eins og krafist er í stefnu. 374 Stefnda hefur krafist sýknu og málskostnaðar úr hendi stefn- anda að mati dómara. At haltu rettargæslustefnda eru ekki gerðar sjálfstæðar kröfur, enda eru eigi gerðar kröfur á hendur réttargæslustefnda. Leitast hefur verið við að sætta mál þetta, en án árangurs. Málavextir eru þeir, að 22. september 1974 varð árekstur við mót gatnanna Rjúpufells og Suðurfells í Reykjavík á milli bifreið- anna R 42307, eign ófjárráða sonar stefnanda, og R 6732, eign stefndu, en sú bifreið er ábyrgðartryggð hjá réttargæslustefnda. Tjón á bifreið stefnanda var skv. viðgerðarreikningi Bílaskál- ans h/f kr. 32.257. Viðgerðarkostnaður þessi var greiddur af stefn- anda, réttargæslustefndi synjaði greiðsluskyldu. Að sögn stefn- anda tók viðgerðin 10 daga, og krefur stefnandi um kr. 2.000 á dag í afnotatjón þann tíma. Við munnlegan málflutning lækkaði stefnandi kröfu sína um bætur vegna afnotamissis í kr. 1.000 á dag. Í málinu liggur frammi lögregluskýrsla. Þar segir m. a. svo: „Árekstur varð með bifreiðunum R-6732, sem var ekið austur Suðurfell og beygt til vinstri norður Rjúpufell, og R-42307, sein var ekið suður Rjúpufell. Ökumaður bifreiðarinnar R-42307 sagðist hafa ekið suður Rjúpufell og að hann hafi hemlað, þegar hann sá, hvað hinn var innarlega í beygjunni. Ökumaður bifreiðarinnar R-6732 sagðist hafa ekið austur Suð- urfell og talið sig hafa nægan tíma til að taka vinstri beygju, norður Rjúpufell, áður en hin bifreiðin kæmi að gatnamótunum, og að bifreið sín hafi verið „því sem næst kyrrstæð“, er árekstur- inn varð. Sjáanlegt var, að bifreiðin R-42307 hafði verið færð fáeina metra aftur á bak til norðurs, eftir að áreksturinn varð. Ökumenn, sem báðir fóru frá staðnum, eftir að áreksturinn varð, í þeim til- gangi að tilkynna „aðstandendum“ og lögreglu um óhappið, álitu, að ungur maður, sem ók ljósum Landrover jeppa á eftir R-42307, hefði verið þar að verki. Ökumaður bifreiðarinnar R-6732 sagðist álíta, að sín bifreið hefði einnig verið færð dálítið áfram, í norður átt. Sjáanlegar skemmdir á bifreiðunum R-42307, vinstri fram- njólahlíf dælduð, sama stefnuljósker brotið og höggvarahora dældað, R-6732, vinstri hlið rifin og dælduð.“ Stefnandinn, Örn Ómar, mætti hjá rannsóknarlögreglu og var honum þar birt skýrsla lögreglu um málið og sýndur uppdráttur 375 af vettvangi. Sagði hann uppdráttinn ekki réttan að því leyti, að leið hinnar bifreiðarinnar hefði verið miklu nær horninu en þar er sýnt. Einnig hafi hin bifreiðin verið komin lengra inn í göt- una, er hún stöðvaðist eftir áreksturinn. Þegar búið hafi verið að færa sína bifreið aftur á bak, þá hafi hin bifreiðin verið við hlið sinnar bifreiðar. Stefnandi sagði rétt eftir sér haft í skýrslunni. Hann kvaðst hafa ætlað að beygja til hægri, en er hann hafi verið að nálgast gatnamótin, þá hafi hann séð, að hinni bifreiðinni var ekið rang- lega í beygjuna, þannig að hún hafi alveg lokað fyrir sér leið- inni, og því kvaðst hann hafa hemlað. Sín bifreið hafi stöðvast um leið og áreksturinn varð, en hin bifreiðin haldið nokkuð áfram. Hann kvaðst telja, að hemlaförin eftir sína bifreið hafi ekki byrjað svo snemma og þar er sýnt, enda hafi lögregluþjónninn, sem mældi, ekki verið alveg viss um það, en hann hafi talið hemlaförin eftir sína bifreið um 11 m. Hann segir, að á götunni hafi verið mold og möl, og munu því hemlaför eftir bifreiðina hafa verið lengri en ella. Hraði hjá sér, er hann hemlaði, hati í mesta lagi verið milli 30—-40 km/klst. Fyrir rannsóknarlögreglu var stefndu Eddu kynnt skýrsla lög- reglu og birtur uppdráttur af vettvangi. Hún sagði uppdráttinn réttan og rétti eftir sér haft í skýrslunni að því einu viðbættu, að þegar hún hafi séð mótaðilja sinn aka áfram inn á gatnamótin, hafi hún numið staðar og verið kyrr, þegar ekið var á bifreið hennar. Hún kvaðst telja, að mótaðili hennar hafi ekið hratt. Af hálfu stefnanda er bótaskylda stefndu rökstudd með vísan til dskj. nr. 3, það er lögregluskýrslu. Ljóst virðist af alstöðu- mynd, að bifreiðinni R 6732 hafi verið ekið rangt og ólöglega í beygjunni og beygt of snemma og þannig í veg fyrir bifreið stefnanda, R 42307, og ekið á vinstra framhorn bifreiðar hans. Ljóst sé af afstöðumynd, að hvorug bifreiðin hafi verið á hraðri ferð og báðar hægt varlega á sér áður en árekstur varð, enda hafi bifreið stefnanda ætlað að beygja til hægri, en bifreið stefndu hafi verið í beygju. Ákomustaðurinn sé hægra megin við miðlínu Rjúpufells, þ.e. á akbraut stefnanda, en bifreið stefndu hafi verið komin af Suðurfelli inn á Rjúpufell og sé því við áreksturinn á röngum vegarhelmingi. Ökuleiðir bifreiðanna eigi ekki að sker- ast, ef rétt sé ekið, en bifreið stefndu taki beygjuna ólöglega og aki yfir ökuleið bifreiðar stefnanda á Rjúpufelli. Af þessum sök- um njóti bifreið stefndu ekki forgangsréttar vegna „varúð til hægri“. 376 Við munnlegan málflutning voru kröfur stefnanda rökstuddar með vísan til framlagðrar lögregluskýrslu og meðfylgjandi af- stöðumyndar, en eingöngu sé á þessum gögnum byggt. Áreksturs- staðurinn hafi verið, þar sem merkt er E á afstöðumyndinni. Hemlaförin sýni, að stefnandi hafi ekið undir löglegum hámarks- hraða. Áreksturinn hafi orðið á Rjúpufelli á vegarhelmingi stefn- anda og hafi stefnda ekið á röngum vegarhelmingi. Stefnda hafi með akstri sínum brotið 2. mgr. 46. gr. umferðarlaga með því að taka beygjuna ranglega og ólöglega. Þessi akstursmáti stefnanda (sic) sé orsök árekstursins og beri stefnda því fulla bótaábyrgð gagnvart stefnanda. Af hálfu stefndu er atvikum að árekstrinum lýst á þá leið, að stefnda hafi ekið austur Suðurfell og beygt til vinstri inn á Rjúpu- fell. Í þann mund hafi stefnandinn, Örn Ómar, ekið sinni bifreið suður Rjúpufell að nefndum gatnamótum. Hafi hann ekið það hratt, að hann hafi eigi getað stöðvað bifreið sína í tæka tíð, áður en að gatnamótunum kom, svo sem honum hafi borið að gera vegna umferðarréttar R 6732, sem hafi komið að gatnamótunum honum á hægri hönd. Hafi vinstra framhorn R 42307 rekist á aftanverða vinstri hlið R 6732, er sú bifreið hafi verið í eðlilegri beygju inn á Rjúpufell. Stefnda hafi skýrt svo frá, að bifreið stefnanda hafi verið ekið hratt að gatnamótunum. Komi þetta heim við uppdráttinn, sem sýni löng hemlaför eftir bifreið þessa. Þá hafi stefnda stöðvað, er hún hafi gert sér grein fyrir hættulegum akstri stefnanda, og hafi bifreið sín verið kyrrstæð áður en R 42307 skall á henni. Af hálfu stefndu er sýknukrafan reist á því, að stefnandinn, Örn Ómar, hafi einn átt sök á umræddum bifreiðaárekstri með því að virða að vettugi umferðarrétt stefndu og aka alltof hratt að gatnamótunum, sérstaklega með tilliti til þess, að honum hafi borið að vægja fyrir umferð frá hægri við gatnamótin og bifreið stefndu hafi verið komin á undan að gatnamótunum og blasti við. Vegna hins ólögmæta aksturs stefnandans, Arnar Ómars, og gáleysis hans, sem liggi í augum uppi, beri honum að lögum að sanna meðsök stefndu í árekstrinum til þess að öðlast bótarétt gegn stefndu. Þá sönnun hafi stefnanda engan veginn tekist. Full- yrðingum stefnanda um óeðlilega þrönga beygju stefndu er mót- mælt sem röngum og ósönnuðum. Uppdrátturinn gefi slíkt ekki til kynna, en hann verði hér ríkast sönnunargagn. Jafnvel þótt stefnda hafi átt þess kost að taka eitthvað víðari beygju, þá megi ekki gera of strangar kröfur í því efni. Henni hafi borið að aka öd að miðlínu Suðurfells, áður en hún hóf að beygja inn á Rjúpu- fell. Það geti orðið stutt í öfgar, ef leggja eigi á eftir nákvæman mælikvarða á staðsetningu bifreiðar í beygju og það sé hótfyndni næst að nota slíkt til að bera blak af öðrum ökumanni, sem orðið hafi valdur að árekstri með stórvægilegum og brýnum brotum á umferðarreglum. Það verði eitthvað umtalsvert að hafa farið aflaga í akstri gagnaðiljans, þegar svo sé, til þess að réttmæt ástæða geti orðið til að skipta sök. Hafa beri og í huga í þessu sambandi, að stórar bifreiðar verði á mörgum gatnamótum að aka inn á öfugan vegarhelming í beygju, sbr. t. d. strætisvagnar. Þeir, sem eiga að vægja við gatnamót, verði m. a. að hafa slíkt í huga og haga akstri í samræmi við það. Af hálfu stefndu er bent á breytt viðhorf dómstóla til sakarmats í umferðarmálum, m. a. eftir að sjálfábyrgð kom til sögu skv. 1. mgr. 73. gr. umferðar- laga. Horfið sé í greinilegum mæli frá sakarskiptingu, þótt eiti- hvað megi finna akstri þess til foráttu, sem umferðarrétt á. Sé þetta örugglega heppileg þróun. Kröfufjárhæð er ekki mótmælt nema að því er tekur til afnota- missis. Sá þáttur kröfunnar sé alveg óreifaður og langt úr hófi fram. Er honum mótmælt sem slíkum. Vaxtakröfu er mótmælt að því leyti sem hún er ólögmæt. Stefnda áskildi sér í greinargerð rétt til að koma að gagnkröf- um Í máli þessu vegna þess tjóns, er stefnda varð fyrir af völd- um árekstursins, hvort heldur til skuldajafnaðar eða með höfðun sjálfstæðrar gagnsakar. Við munnlegan málflutning var því haldið fram af hálfu stefndu, að samkvæmt 1. mgr. 48. gr. umferðarlaga hafi stefn- anda borið að víkja fyrir umferð frá hægri og þar af leiðandi hafi honum borið að vægja fyrir stefnanda (sic). Engin hemlaför hafi verið eftir bifreið stefndu, en löng hemlaför stefnanda bendi til þess, að stefnandi hafi ekið alltof hratt. Samkvæmt framlögðum uppdrætti hafi stefnandi verið innar á veginum en honum bar skv. 2. mgr. 46. gr. umferðarlaga. Stefnda hafi í grundvallar- atriðum ekið rétt og hafi átt rétt gagnvart stefnanda. Sá, sem eigi meginsök, eigi að bera tjón, hér eigi sakarskipting ekki við. Jafnframt var því lýst yfir af hálfu stefndu við munnlegan málflutning, að ekki væri ágreiningur um viðgerðarkostnaðinn og ekki væri vefengt, að stefnandi hafi misst af afnotum bifreiðar sinnar Í 10 daga, en kröfunni um kr. 1.000 á dag í afnotamissi var mótmælt sem alltof hárri. Dómarinn hefur farið á vettvang og kynnt sér aðstæður. Á 978 mótum Rjúpufells og Suðurfells er óbyggt svæði, þannig að út- sýni er nokkuð gott. Lögmenn aðilja lýstu yfir, að gagnaöflun væri lokið, án þess að nokkrar yfirheyrslur hefðu farið fram. Verður því við niður- stöðu málsins að byggja fyrst og fremst á hinni framlögðu lög- regluskýrslu og uppdrætti þeim, sem henni fylgir, enda hafa lög- menn beggja aðilja vísað um rökstuðning fyrir kröfum sínum til þessa dómsskjals. Eins og rakið hefur verið, kemur fram í lögregluskýrslu, að bifreið stefnanda hafi eftir áreksturinn verið færð aftur á bak til norðurs, og jafnframt kemur þar fram, að stefnda telji, að sín bifreið hafi einnig verið færð dálítið áfram í norður átt. Þegar litið er til hemlafara bifreiðar stefnanda eins og þau eru sýnd á hinum framlagða uppdrætti, þess staðar, sem merktur er glerbrot á uppdrættinum, og ákomustaða á bifreiðunum, þá verð- ur að telja, að áreksturinn hafi orðið inni á Rjúpufelli eilítið vinstra megin við miðju Rjúpufells miðað við akstursstefnu stefndu, og þykir stefnda því ekki hafa gætt ákvæða 2. mgr. 46. gr. laga nr. 40 frá 1968. Ósannað er, að stefnandi hafi ekið óhæfi- lega hratt. Samkvæmt þeim gögnum, sem fyrir liggja, þá þykir meginorsök árekstursins vera akstursmáti stefndu, en hún hafi, þá er hún beygði af Suðurfelli inn á Rjúpufell, tekið of þrönga beygju. Ekki hefur verið í ljós leitt, að akstur stefnanda hafi ver- ið vítaverður. Þykir því verða að fella á stefndu fébótaábyrgð á tjóni stefnanda. Stefnandi hefur lagt fram sem dskj. nr. 4 viðgerðarreikning að fjárhæð kr. 32.257. Fjárhæð reiknings þessa er ekki vefengd, og verður hún því tekin til greina að öllu leyti. Ekki er vefengt, að stefnandi hafi misst af afnotum bifreiðar sinnar í 10 daga. Bætur til stefnanda vegna afnotamissis þykja hæfilega ákveðnar kt. 5.000. Niðurstaða málsins verður því sú, að stefndu ber að greiða stefnanda kr. 37.257. Vextir ákveðast 13% á ári. Málskostnaður telst hæfilega ákveðinn kr. 24.000. Dóminn kvað upp Auður Þorbergsdóttir borgardómari. Dómsorð: Stefnda, Edda H. Þorsteinsdóttir, greiði stefnanda, Guðjóni Friðleifssyni f. h. ólögráða sonar hans, Arnar Ómars, kr. 37.257 með 13% ársvöxtum frá 22. september 1974 til greiðsludags og kr. 24.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 319 Fimmtudaginn 16. mars 1978. Nr. 88/1975. Sverrir Sædal Kristjánsson (Sigurður Ólason hrl.) gegn Sæbjörgu Guðbjartsdóttur vegna sjálfrar sín og ófjárráða sona sinna, Helga Sævars Hreinssonar og Péturs Fannars Hreinssonar (Haukur Jónsson hrl.). Skaðabætur. Slysatrygging sjómanna. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararmir Björn Sveinbjörns- son, Bencdikt Sigurjónsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason og Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti. Áfrýjandi hefur skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 8. júlí 1975, að fengnu áfrýjunarleyfi sama dag. Hann krefsí aðallega sýknu af kröfum stefndu og að sér verði dæmdur málskostnaður úr þeirra hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst áfrýjandi þess, að lækkuð verði sú fjárhæð, er héraðsdómur dæmdi hann til að greiða stefndu, og að máls- kostnaður verði látinn falla niður. Stefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Nokkur ný sögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Fyrir Hæstarétti hefur áfrýjandi lýst yfir því, að hann falli frá þeirri málsvörn, að annmarkar hafi verið á setningu og birtingu laga nr. 2 frá 18. febrúar 1969 um lausn kjaradeilu útvegsmanna og yfirmanna á bátaflotanum, er leiði til þess, að miðlunartillögur þær, sem um getur í 1. gr. laganna, hafi aldrei öðlast gildi sem kjarasamningur milli þeirra aðilja, sem að skjaradeilunni stóðu, svo sem mælt er fyrir um í nefndri 1. grein, Hefur hann viðurkennt, að í gildi hafi átt að vera slysatrygging fyrir Hrein heitinn Pétursson skip- stjóra á v/b Dagnýju, SF 61, í samræmi við það, sem greinir í a lið 17. gr. svonefnds vertíðarsamnings skipstjóra og stýri- 380 manna, og a lið 8. gr. svonefnds flutningasamnings skipstjóra og stýrimanna í umræddum miðlunartillösnm. Í ákvæðum þessum, sem eru samhljóða, segir svo: „Útgerðarmaður tryggir á sinn kostnað hvern þann mann, er samningur þessi tekur til samkvæmt hinum almennu skil- málum um atvinnuleysistryggingu fyrir kr. 400.000.00 — fjögur hundruð þúsund krónur — miðað við dauða eða fulla örorku, sbr. framlögð tryggingarskírteini. Sérákvæði um fyr- irvara á tryggingu yfirmanna í frítímum skal einnig ná til annarra skipverja. Upphæðin greiðist aðstandendum hlut- aðeigandi skipverja, ef hann deyr, en honum sjálfum, ef hann verður óvinnufær að dómi læknis. Trygging þessi kemur að fullu til frádráttar slysa- og dánarbótakröfu á hendur útgerðinni.“ Sameiginleg málsaðild stefndu er ekki vefengd. Ákvæði héraðsdóms um upphafstíma vaxta sætir ekki andmælum. "allast ber á það með héraðsdómi, að stefndi hafi einn verið eigandi og útgerðarmaður v/b Dagnýjar, SF 61, er bát- urinn fórst. Samkvæmt því og með skírskotun til 2. ml. 6. tl. 7. gr. laga nr. 63/1961 um lögskráningu sjómanna, sbr. 1 gr. laga nr. 71/1962, ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm. Rétt er, að áfrýjandi greiði stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 80.000 krónur. Mál þetta var þingfest í sjó- og verslunardómi Reykjavíkur 19. mars 1971. Fulltrúi yfirborgardómarans í Reykjavík, er þá fór með málið, veitti umboðsmanni áfrýjanda frest og síðan fjölmarga framhaldsfresti til að gera kröfur og rita greinargerð um málsatvik, uns loks kom fram greinargerð af hans hendi 27. mars 1972. Voru frestveitingar þessar úr hófi fram og andstæðar ákvæðum 106. gr., sbr. 2. mgr. 105. gr. laga nr. 85/1936. Héraðsdómari sá, er sat sam dómsformaður í máli þessu. er það var dæmt, kvaddi til dómsetu sem meðdómanda í sjá- og verslunardóminum héraðsdómara úr öðru lögsagnarum- dæmi, sem sjálfur hefði orðið að dæma málið með sjó- og verslunardómsmönnum, ef málið hefði borið undir hann. Var þetta andstætt ákvæðum 201. gr. laga nr. 85/1936. 381 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Sverrir Sædal Kristjánsson, greiði stefndu, Sæbjörgu Guðbjartsdóttur vegna sjálfrar sín og sona sinna, þeirra Helga Sævars Hreinssonar og Péturs Fann- ars Hreinssonar, 80.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 10. október 1974. 1. 1.1. Mál þetta er höfðað með stefnu, þingfestri 19. mars 1971. Málið var dómtekið að lokinni gagnasöfnun 25. september sl. Stefnendur máls þessa eru Sæbjörg Guðbjartsdóttir, Silfur- götu 27, Stykkishólmi, og ólögráða börn hennar, Helgi Sævar, fæddur 12. október 1966, og Pétur Fannar, fæðdur 26. júní 1965. Stefndu voru upphaflega Sverrir Sædal Kristjánsson útgerðar- maður, þá til heimilis að Skúlagötu 7, Stykkishólmi, en nú bú- settur í Reykjavík, dómsmálaráðherra, samgöngumálaráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnenda voru upphaflega þær, að stefndu yrðu dæmdir in solidum til að greiða þeim kr. 400.000 ásamt 8% árs- vöxtum frá 7. mars 1969 til greiðsludags og til greiðslu málskostn- aðar að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Undir rekstri máls- ins hafa stefnendur fallið frá öllum kröfum sínum á hendur stefndu dómsmálaráðherra, samgöngumálaráðherra og fjármála- ráðherra f. h. ríkissjóðs og beina nú kröfum sínum einungis að stefnda Sverri Sædal. Jafnframt hafa þær breytingar verið gerð- ar á dómkröfunum, að nú er gerð krafa á hendur stefnda um málskostnað, eins og mál þetta væri ekki gjafsóknarmál, en máls- kostnaðarkröfu að öðru leyti beint að ríkissjóði. Stefndi, Sverrir Sædal, gerir kröfu um algera sýknu sér til handa. Krafa um málskostnað af hálfu stefnda hefur ekki komið fram. Upphaflega var Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f, Reykjavík, stefnt til réttargæslu í máli þessu. Samkomulag hefur þó orðið um, að réttargæslustefndi gangi út úr málinu. 382 Með bréfi dómsmálaráðherra 2. apríl 1973 var stefnendum veitt sjafsókn til höfðunar máls bessa fyrir héraðsdómi. Gjafsákn þessi var endurnýjuð 25. september sl. vegna andláts skipaðs flutningsmanns stefnenda, Gunnars Jónssonar hæstaréttarlög- manns. Sátt hefur verið reynd í máli þessu, en viðleitni í þá átt hefur engan árangur borið. 2. 2.1. Með afsali, dagsettu 25. febrúar 1969, seldu og afsöluðu Vilhjálmur Antóníusson og Haraldur Jónsson, til heimilis Höfn í Hornafirði, mótorbátnum Dagnýju, SF 61, sem var 27 tonn, byggð- ur 1942. Í afsalinu var stefndi, Sverrir Sædal Kristjánsson, sagður kaupandi bátsins. Aðalskoðun á búnaði bátsins og vél hafði farið fram nokkrum dögum áður en kaupin gerðust. Báturinn var afhentur í Höfn í Hornafirði. Stefndi, Sverrir Sædal, hafði ráðgert í félagi við þá Hrein Pétursson skipstjóra og Jón Sigurðsson vélstjóra, báða úr Stykkishólmi, að sækja bátinn austur og flytja hann þaðan til Stykkishólms, en áður höfðu þessir síðar tilgreindu menn ráðgert að gera bátinn þaðan út í félagi. Ekki kom þó til þess, að stefndi, Sverrir Sædal, færi sjálfur austur á Hornafjörð til þess að sækja bátinn, enda kveðst hann hafa þurft að annast ýmsar útréttingar í Reykjavík vegna útgerð- ar bátsins. Hins vegar fékk stefndi, Sverrir Sædal, Gunnar Þórðar- son, skipstjóra í Reykjavík, til þess að fara með þeim Hreini og Jóni austur á Hornafjörð í umræddu skyni. Þessir menn voru allir nánir kunningjar stefnda, Sverris Sædals. Í aðiljaskýrslu hefur stefndi, Sverrir Sædal, látið þess getið, að ekkert hafi verið rætt um ráðningarkjör þessara manna, áður en umrædd ferð var farin. Upplýst er, að þann 4. mars 1969 milli kl. 1200 og 1300 óskaði Hreinn Pétursson eftir því, að hann sjálfur ásamt þeim Jóni Sig- urðssyni og Gunnari Þórðarsyni yrðu lögskráðir á m/b Dagnýju. Hreppstjóri Hafnarhrepps, Gunnar Snjólfsson, kveðst í framhaldi af því hafa fært nöfn þessara manna í skipshafnarskrána, en þeir hafi aldrei komið til þess að undirrita hana. Ljósmynd skips- hafnarskrárinnar liggur frammi í málinu. Af henni má ráða, að Hreinn hafi verið skráður sem skipstjóri, Jón sem vélamaður og Gunnar sem háseti. Fyrir dómi hefur þó Gunnar Snjólfsson gert þá leiðréttingu á þessu, að líklega hafi Jón verið háseti, en Gunn- ar vélstjóri. 383 Fyrir dómi kvaðst Gunnar ekki muna, hvort hann hefði innt skipstjórann eftir því, hvort hin samningsbundna slysatrygg- ing væri í lagi, en ekki kveðst hann hafa krafist þess, að sér væru sýnd skilríki fyrir því. Hann kveðst hins vegar hafa talið það víst, að búið væri að kaupa þá tryggingu. Þann sama dag, kl. 1230, sendir hreppstjórinn símskeyti til sýslumannsins í Stykk- ishólmi, þar sem tilkynnt var, að áðurgreindir þrír menn hefðu verið skrásettir á m/b Dagnýju til einnar viku. Í skýrslu Gunnars Snjólfssonar kveðst hann ekki hafa vitað, hvenær m/b Dagný, SP 61, lagði af stað frá Höfn í Hornafirði, en sér hafi skilist á skip- stjóranum, að þeir væru að fara svo til strax. Gögn málsins benda til þess, að m/b Dagný hafi látið úr höfn um hádegisbilið fimmtu- daginn 6. mars 1969. Um kl. 1900 þann 7. mars 1969 fékk stefndi símskeyti frá skipstjóra m/b Dagnýjar, og hljóðaði það svo: „Vor- um staddir við Garðskaga kl. 18.00. Getum orðið í Reykjavík kl. 21.00 til 22.00. Allt gengur vel.“ M/b Dagný kom ekki fram. Þann 20. mars 1969 fannst planki rekinn á Eyrarbakkafjöru, sem talinn er geta hafa verið úr m/b Dagnýju. Nokkru síðar fannst gúmbjörgunarbátur á Kjalarnesi, sem sagður var úr m/b Dagnýju. Talið er víst, að m/b Dagný hafi farist í umræddri ferð ásamt þeim mönnum, sem á skipinu voru. Næst er þess að geta, að stefndi, Sverrir Sædal Kristjánsson, taldi, að tryggingarsamningur hefði komist á við Sjóvátryggingar- félag Íslands h/f um líf- og örorkutryggingu umræddra þriggja skipverja, að fjárhæð kr. 400.000 fyrir hvern um sig. Sjóvátrygg- ingarfélagið neitaði bótaskyldu. Af þessu tilefni höfðaði Sverrir Sædal mál fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur 14. nóvember 1969, þar sem hann gerði svofelldar dómkröfur: „Að viðurkennt verði með dómi, að vátryggingarsamningur sá um líf- og örorku- tryggingu, að fjárhæð kr. 400.000.00 fyrir hvern hinna þriggja skipverja, sem fórust með m/b Dagnýju, SF 61, sem Erlingur Vigfússon, Stykkishólmi, gerði f. h. stefnanda laugardaginn 8. mars 1969 við Benedikt Lárusson, umboðsmann félagsins í Stykk- ishólmi, skuli með þeim gildur og skuldbindandi fyrir félagið gagnvart þeim vátryggingaratburði, er báturinn fórst á leið sinni frá Höfn í Hornafirði til Stykkishólms.“ Með dómi sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 15. mars 1971 var Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f sýknað af þessum kröfum. Sverrir Sædal skaut máli þessu til Hæstaréttar, en með dómi Hæstaréttar 13. mars 1972 var niðurstaða héraðsdómsins staðfest. 384 Sverrir Sædal gaf formlega aðiljaskýrslu í nýnefndu máli. Í bessum framburði sagði hann m. a.:,, ..... Aðspurður af sama lögmanni segist mætti (Sverrir Sædal, innskot dómsins) hafa ver- ið einn eigandi að bátnum á þeim tíma, sem hann fórst, en hins vegar hafi verið munnlegt samkomulag við Hrein Pétursson og Jón Sigurðsson, að þeir gætu orðið meðeigendur sínir síðar að bátnum að uppfylltum vissum skilyrðum. Nánar aðspurður segir mætti, að gengið hafi verið út frá því, að áðurnefndur Hreinn og Jón tækju m. a. þátt í kostnaði af þeirri ferð, sem skipið fór í, og segist mætti reikna með því, að gengið mundi hafa verið frá hlutafélaginu um útgerð skipsins, ef það hefði komið til Stykkishólms þá nokkru síðar ..... í Í óstaðfestri en ómótmæltri vitnaskýrslu Júlíönu Gestsdóttur, heitkonu fyrrgreinds Jóns Sigurðssonar, sem fram kemur af dóms- skjali nr. 15 og stefnandi byggir á Í málinu, segir svo um þetta atriði:,,.... Ég man, að einhvern tíma eftir áramótin 1968— 1989 talaði Jón við mig um, að það gæti komið til mála, að hann gengi í félagsskap með Sverri Sædal Kristjánssyni og mági hans, Hreini Péturssyni, um útgerð á m/b Dagnýju, sem Sverrir ætlaði eða var að kaupa. Ég var strax algjörlega mótfallin þessu, en faðir minn var frekar hlynntur því, er Jón ræddi þetta við hann. Ég vissi síðan ekki um þetta frekar nema um víxil að upphæð um kr. 100.000.00, sem Jón skrifaði á ásamt Hreini. Mér skildist, að meiningin væri, að þeir þrír, Jón, Sverrir og Hreinn, mundu ákveða nánar um félagsskap þeirra, þegar báturinn kæmi til Stykkishólms ..... “ Umræddur víxill hefur verið lagður fram í málinu, en hann er gefinn út í Reykjavík 28. febrúar 1969 af Hreini Péturssyni og ábakinn af honum og Jóni Sigurðssyni. Víx- illinn er samþykktur af Sverri Sædal Kristjánssyni, með gjald- daga 20. ágúst 1969, að fjárhæð kr. 120.000.00. 3. 3.1. „Bent er á, að Hreinn heitinn Pétursson hafi verið skip- stjóri á m/b Dagnýju umrætt sinn. Stefnukrafan er á því reist, að útgerðarmaður, stefndi í máli þessu, hafi ekki, þá er lögskráning fór fram, keypt líf- og örorkutryggingu fyrir ofangreindan skip- verja sinn, eins og honum hafi þó borið skylda til samkvæmt gildandi kaup- og kjarasamningum. Stefnendur telja tvímælalaust, að stefndi, Sverrir Sædal, hafi verið útgerðarmaður bátsins umrætt sinn og borið að sjá um framangreinda tryggingu, enda er því mótmælt, að umræddir 385 kjarasamningar gildi ekki fyrir þá ferð, sem farin var með m/b Dagnýju umrætt sinn. Upplýst sé í málinu, að stefndi, Sverrir Sædal, hafi ekki keypt tryggingu þessa þrátt fyrir skyldu í þá átt. Hann sé því persónulega bótaskyldur fyrir brot á samnings- skyldum um hina umstefndu fjárhæð. Því er mótmælt, að Hreinn heitinn Pétursson hafi tekið þátt í félagsútgerð á bátnum í ein- hverri mynd. 3.2. Aðalkrafa stefnda, Sverris Sædals, er á því reist, að engir kjarasamningar séu til á milli sjómannafélaganna og útvegs- manna, sem taki til slíkra ferða sem þeirrar, sem hinir látnu skipverjar fóru, enda ekkert rætt um ráðningarkjör þeirra áður en ferðin hafi verið farin. Í annan stað er dregið í efa lagagildi fyrrgreindra laga nr. 2 frá 18. febrúar 1969. Segir, að hér hafi verið lögfest miðlunartillaga, sem sáttasemjari ríkisins lagði fram í kjaradeilu um áramótin 1968/1969, en efni hennar að engu getið, og ekki er hún heldur birt með lögformlegum hætti, t. d. sem fylgiskjal með lögunum. Beri að telja með hliðsjón af 27. gr. stjórnarskrárinnar og lögum nr. 64/1943, 7. Ær., að téðar miðlunar- tillögur sáttasemjara hafi ekki lagagildi. Sé því óvíst, að nokkur almennur kjarasamningur hafi verið í gildi, er tók til ferðar skips- ins í umrætt sinn. Loks er byggt á þeirri málsástæðu, að Jón Sigurðsson, Hreinn Pétursson, Gunnar Þórðarson og stefndi sjálfur hafi haft þann ásetning að festa kaup á umræddum báti sameiginlega og reka hann saman. Hreinn og Jón hafi hins vegar ekki haft peninga í svipinn og því hafi stefndi, Sverrir Sæðal, verið einn talinn kaup- andi skv. afsali. Hafi því Hreini sem skipstjóra bátsins borið að gæta þess, að umrædd trygging yrði keypt, ef það yrði talið skylt. 4. 4.1. Á þeim tíma, er sjóferðin var farin, hafði miðlunartillögu frá sáttasemjurum, sem sett var fram í kjaradeilu nokkurra skip- stjóra, stýrimannafélaga og Vélstjórafélags Íslands annars vegar og útvegsmannafélaga hins vegar, verið veitt lagagildi með lös- um nr. 2 frá 18. febrúar 1969 um lausn kjaradeilu útvegsmanna og yfirmanna á bátaflotanum. Lög þessi eru alls fjórar greinar, en í 1. gr. segir svo: „Miðlunartillögur, er sáttasemjari ríkisins lagði fram til lausnar kjaradeilu útvegsmanna og yfirmanna á báta- flotanum á sáttafundi 1. febrúar 1969 í sáttamálinu nr. 1/1969, skulu gilda sem samningur milli deiluaðila frá gildistöku laga þessara til ársloka 1969 ..... “ Lög þessi voru sett á stjórnskipu- 25 386 legan hátt og birt með venjulegum hætti. Þau fela það í sér, að miðlunartillögunni var veitt lagagildi sem heildarkjarasamningur milli fyrrgreindra deiluaðilja. Var slík meðferð fyllilega lögleg. Samkvæmt skipshafnarskrá þeirri, sem fram hefur verið lögð í málinu, ber að miða við það, að Hreinn heitinn Pétursson hafi verið skipstjóri á m/b Dagnýju í umræddri ferð. Af þessari skips- hafnarskrá verður ekki ráðið, hver voru ráðningarkjör Hreins heitins. Hins vegar var hér um fiskiskip að ræða, sem flytja átti til Stykkishólms, en þaðan átti að gera skipið út á fiskveiðar. Ekkert er að öðru leyti upplýst um það, hver kjör Hreinn heit- inn skyldi hljóta samkvæmt samningi hans við stefnda, en rétt skýring leiðir til þeirrar niðurstöðu, að útgerðarmanni hafi borið að kaupa líf- og örorkutryggingu fyrir Hrein heitinn í samræmi við framangreinda heildarkjarasamninga, einkum hinn almenna vertíðarsamning. Fyrr er greint frá því, að vátryggingarsamningur um líf og örorku skipverja á m/b Dagnýju var ekki talinn hafa komist á. Samkvæmt fyrrgreindu var útgerðarmanni skylt að kaupa slíka íryggingu. Telja verður því, að stefndi, Sverrir Sæðal, beri ábyrgð á því, að eigi varð af umræddum tryggingarsamningi, en vafa- laust er, að hann var eigandi og útgerðarmaður m/b Dagnýjar á þessum tíma. Því hefur að vísu verið haldið fram, að samkomu- lag hafi verið um það, að eiginmaður og faðir stefnenda, Hreinn heitinn Pétursson, yrði meðeigandi að bátnum. Af gögnum máls- ins er og ljóst, að ráðagerðir voru uppi um það, að Hreinn heitinn Pétursson og Jón heitinn Sigurðsson yrðu meðeigendur að bátn- um síðar að fullnægðum vissum skilyrðum. Allt er þó óljóst urn það, hvenær og með hverjum hætti félagsskapur þessi gat orðið. Sama er að segja um þátttöku þeirra Hreins og Jóns í kostnaði af þeirri ferð, sem farin var. Verður aðeins fullyrt, að umrædd félagsstofnun hafi verið á umræðustigi á þeim tíma, sem hér skipt- ir máli, án þess að bindandi samningar hafi verið komnir á. Verð- ur því að hafna vörn stefnda, sem byggir á því, að Hreinn heit- inn Pétursson hafi með einhverjum hætti verið meðeigandi eða borið fjárhagslega ábyrgð á útgerð m/b Dagnýjar. Samkvæmt framansögðu ber að taka stefnukröfuna til greina að öllu leyti, þó svo, að vextir ákveðast 7% á ári frá 7. mars 1969 til 16. maí 1973, en 8% frá þeim degi til greiðsludags. Gjafsóknarkostnaður til handa skipuðum talsmanni stefnenda, Hauki Jónssyni hæstaréttarlögmanni, er hæfilega ákveðinn kr. 40.000, og greiðist hann úr ríkissjóði. Dæma ber stefnda til að 387 greiða málskostnað, kr. 40.000, sem í þessu tilviki á að renna til ríkissjóðs. Dómari var Stefán M. Stefánsson borgardómari og meðdóms- mennirnir Guðmundur Hjaltason, fyrrverandi skipstjóri, og Stein- grímur Gautur Kristjánsson héraðsdómari. Dómsorð: Stefndi, Sverrir Sædal Kristjánsson, greiði stefnendun,, Sæbjörgu Guðbjartsdóttur fyrir sína hönd og barna sinna, Helga Sævars og Péturs Fannars, kr. 400.000 með 7% árs- vöxtum frá 7. mars 1969 til 16. maí 1973, en með 8% árs- vöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Gjafsóknarkostnaður, kr. 40.000, til handa skipuðum tals- manni stefnenda, Hauki Jónssyni hæstaréttarlögmanni, greið- ist úr ríkissjóði. Stefnda, Sverri Sædal Kristjánssyni, ber að greiða máls- kostnað, kr. 40.000, er renni í ríkissjóð. Framangreindar fjárhæðir ber að greiða innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 17. mars 1978. Nr. 167/1976. Breiðholt h/f (Guðm. Pétursson hrl.) segn Hrefnu B. Loftsdóttur vegna sín og ófjárráða dætra sinna, Elínar Þórunnar Eiríksdóttur og Elfu Bjarkar Eiríksdóttur, og gagnsök (Egill Sigurgeirsson hrl.). Vinnuslys. Skaðabótamál. Dánarbætur. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinhjörns- son, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfason og Arnljótur Björnsson prófessor. 388 Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 16. septem- ber 1976. Krefst hann lækkunar á dæmdum bótafjárhæðum samkvæmt héraðsdómi og að málskostnaður í héraði verði látinn niður falla. Þá krefst aðaláfrýjandi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjendur hafa áfryjað málinu með stefnu 27. sept- ember 1976. Krefjast gagnáfrýjendur þess, að aðaláfrýjanda verði dæmt að greiða þeim samtals 9.095.038 krónur með 12% ársvöxtum frá 9. nóvember 1973 tl sreiðsludags svo og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfryjendur hafa hækkað kröfur sínar frá því, sem í héraðsdómi greinir, án þess að skilyrðum 45. gr. laga nr. 75/1973 sé fullnægt. Fyrir Hæstarétti ber aðaláfrýjandi ekki brigður á, að hann beri sem vinnuveitandi fébótaábyrgð á athöfnum Eriks Mol- skov Jensen við uppsetningu byggingarkrana þess, sem í málinu greinir, og að hann sé skaðabótaskvldur vegna slyss þess, er leiddi til dauða Eiríks Steinþórssonar. Hann reisir kröfur sínar um lækkun bóta frá því, sem héraðsdómur dæmdi, á því, að Eiríkur hafi sjálfur að nokkru átt sök á slysinu, svo og á því, að tjón gagnáfrýjenda sé of hátt metið í héraðsdómi. Eigin sök Eiríks telur aðaláfrýjandi í því fólgna, að hann hafi ekki borið hjálm á höfði í öryggisskyni við starf sitt. Afleiðingar af falli hans hefðu orðið aðrar, ef hann hefði gert það. Samkvæmt því, sem fram er komið í málinu, lést Eiríkur Steinþórsson vegna áverka á höfði. Að öðru leyti er ekki leitt í ljós, hvar áverkinn var eða hvernig honum var háttað. Verð- ur því ekki fullyrt, að það hefði nokkru breytt um afleið- ingar af falli Eiríks, þótt hann hefði borið örvggishjálm. Sam- kvæmt framangreindu ber að staðfesta úrlausn héraðsdóms um óskipta fébótaábyrgð áfrýjanda á slysinu. Guðjón Hansen tryggingastærðfræðingur hefur reiknað tjón gagnáfrýjenda vegna fráfalls Eiríks heitins, 8. ágúst 1974 og 31. maí 1976, svo sem í héraðsdómi greinir. Hann hefur á ný reiknað tjónið 18. febrúar 1978. Miðar hann þar við 97“ ársvexti frá slysdegi til 15. júlí 1974 og síðan 13% ársvexti 389 til frambúðar. Enn fremur tekur hann tillit til hækkunar launa frá því að fyrri útreikningar voru gerðir svo og til hækkunar bóta frá Tryggingastofnun ríkisins og frá Líl- eyrissjóði málm- og skipasmiða. Telst honum svo til, að verðmæti framfærslueyris til aðaláfrýjandans Hrefnu nemi á slysdegi 9.092.617 krónum. Verðmæti 8 ára slysabóta til hennar frá Tryggingastofnun ríkisins nemi 2.000.721 krón- um og verðmæti mæðralauna 929.007 krónum. Þá nemi verð- mæti hálfra vinnutekna Hrefnu á slysdegi 3.171.994 krónum og verðmæti makalifeyris hennar frá Lífeyrissjóði málm- og skipasmiða 2.085.973 krónum. Miðað við sömu forsendur telur tryggingastærðfræðingurinn, að verðmæti barnalífeyris Elín- ar Þórunnar á slysdegi nemi 1.032.013 krónum og verðmæti lífeyris hennar frá Lífeyrissjóði málm- og skipasmiða 602.79 krónum. Verðmæti barnalífeyris Elfu Bjarkar nemi, reiknað á sama hátt, 1.300.139 krónum og lífeyris hennar frá lífeyris- sjóðnum 687.912 krónum. Kröfur sínar hér fyrir dómi hafa gagnáfrýjendur sundur- liðað þannis: A. Bætur til Hrefnu B. Loftsdóttur: 1. Bætur fyrir missi framfæranda .... 9.092.617 krónur 2. Bætur fyrir röskun á stöðu og högum #500.000 — 9.592.617 krónur Frá þessari fjárhæð beri að draga: Greiðslu frá slysatryggingu .......... 500.000 krónur Verðmæti 8 ára slysabóta ............ 2.000.724 — Verðmæti mæðralauma ......0...0... 929.007 — 6.162.886 krónur B. Bætur til Elínar Þórunnar Eiríksdóttur: 1. Bætur fyrir missi framfæranda .... 1.032.013 krónur 2. Bætur fyrirröðskun á stöðu og högum 300.000 — 1.332.013 krónur C. Bætur til Elfu Bjarkar Eiríksdóttur: 1. Bætur fyrir missi framfæranda .... 1.300.139 krónur 390 2. Bætur fyrir róskun á stöðu og högum 300.000 krónur 1 1600. 139 kvóti Samtals nema þessir kröfuliðir 9.095.038 krónum. Aðaláfrýjandi hefur mótmælt kröfum þessum sem allt of háum. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms og með st af gögnum þeim, sem lögð hafa verið fyrir Hæsta- rétt, þykja bætur til Hrefnu B. Loftsdóttur sjálfrar vegna missis framfæranda hæfilega ákveðnar 3.000.000 krónur og bætur fyrir röskun á stöðu og högum 500.000 krónur. Frá þessum fjárhæðinn verða dregnar atvinnuslysaltrygginga- bætur, er hún hefur fengið greiddar, 500.000 krónur, í sam- ræni við dómkröfur hennar. Ber aðaláfrýjanda samkvæmt því að greiða henni alls 3.000.000 krónur. Bætur til Elínar Þórunnar þykja hæfilega ákveðnar 600.0060 krónur og bætur tl Elfu Bjarkar 800.000 krónur. Aðaláfrýjanda ber að greiða vexti af dæmdum fjárhæðum, sem ákveðast 9% ársvextir frá 9. nóvember 1973 til 15. júlí 1974 og 12% ársvextir frá þeim tíma til greiðsludags. Eftir þessum málalokum ber að dæma aðaláfrýjanda öl að greiða gagnáfrýjendum málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 900.000 krónur. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Breiðholt h/f, greiði gagnáfrýjanda Hrefnu B. Loftsdóttur vegna hennar sjálfrar 3.600.000 krónur, vegna Elínar Þórunnar Eiríksdóttur 600.000 krónur og vegna Elfu Bjarkar Eiríksdóttur 800.000 krón- ur auk 9% ársvaxta frá 9. nóvember 1973 til 15. Júlí 1974 og 12% ársvaxta frá þeim degi til greiðsludags svo og 900.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti, Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. 39 Sératkvæði Benedikts Sigurjónssonar hæstaréttardómara. Samkvæmt skýrslu Páls Friðrikssonar byggingameistara. sem ekki hefur verið hnekkt, var það almennt starf Eiríks Steinþórssonar að hafa eftirlit með vélum og tækjum aðal- áfrýjanda, meðal annars hafa eftirlit með og sjá um viðgerð- ir á byggingahegrum fyrirtækisins. Samsetning bygsinga- hegra þess, sem hér er um fjallað, fór fram undir stjórn Eriks Mölskov Jensen, en Eiríkur Steinþórsson var aðstoðarmað- ur hans og skyldi nema af honum vinnubrögð. Þeir unnu saman að því að setja undirstöður undir hegra þann, er með þá féll. Hvorki Erik Mölskov Jensen né Eiríkur Steinþórs- son voru með öryggishjálma við vinnu sína, en ómótmælt er, að Öryggishjálmar hafi verið þarna á staðnum. Telja verð- ur verulegar líkur á því, að dregið hefði úr afleiðingum falls Eiríks Steinþórssonar, ef hann hefði haft örvggishjálm a höfði. Þegar litið er til verkmenntunar Eiríks Steinþórssonar og stöðu hans, verður að telja, að honum hafi borið að sjá til þess, að fyllsta öryggis væri gætt og nota nauðsynlegan ör- yggisbúnað. Þar sem hann gætti þessa eigi sem skyldi, á hann sjálfur nokkra sök á, hvernig fór. Er hæfilegt að telja hana eiga 1/4 hluta sakar. Samkvæmt því ber aðaláfrýjanda að bæta tjón gagnáfrýjenda að 3/4 hlutum. Ég er sammála atkvæði meiri hluta dómenda um mat á tjóni gagnáfrýjenda. Ber aðaláfrýjanda því að greiða Hrefnu B. Loftsdóttur 3/4 hluta af 3.500.000 krónum að frádregn- um 500.000 krónum, eða alls 2.125.000 krónur, Elínu Þórunni Eiríksdóttur 3/4 hluta af 600.000 krónum, eða 450.000 krón- ur, og Elfu Björk Eiríksdóttur 3/4 hluta af 800.000 krónum, eða 600.000 krónur. ré þetta ber aðaláfrýjanda að greiða með vöxtum, eins 08 ákveðið er í atkvæði meiri hluta dómenda. Þá ber aðaláfrýjanda að greiða sagnáfrýjendum máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðst samtals 700.000 krónur. 392 Dómsorð: Áðaláfryjandi, Breiðholt h/í, greiði sagnáfrýjanda Hrefnu B. Loftsdóttur sjálfri 2.125.000 krónur, vegna Elínar Þórunnar Eiríksdóttur 450.000 krónur og vegna Elfu Bjarkar Eiríksdóttur 600.000 krónur auk 9% árs- vaxta frá 9. nóvember 1973 til 15. júlí 1974 og 12% árs- vaxta frá þeim degi til greiðsludags svo og 700.000 krón- ur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 29. júní 1976. I. Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag, er höfðað fyrir bæjar- þingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 15. apríl 1975. Stefnandi málsins er Hrefna B. Loftsdóttir, Hjaltabakka 22, Reykjavík, persónulega og f. h. tveggja ólögráða dætra sinna, Elínar Þórunnar Eiríksdóttur og Elfu Bjarkar Eiríksdóttur. Stefndi er Breiðholt h/f, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru nú þær aðallega, að stefnda verði dæmt að greiða henni skaðabætur samtals að fjárhæð kr. 7.272.646 eða aðra lægri fjárhæð með 12% ársvöxtum frá 9. nóvember 1973 til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu, en til vara, að stefndi verði dæmdur til greiðslu annarrar lægri fjárhæðar ásamt vöxtum og málskostnaði. Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati réttarins, en til vara, að stefnufjárhæðin verði færð niður til verulegra muna og máls- kostnaður verði þá látinn niður falla. Stefnandi hefur stefnt Almennum Tryggingum h/f til að gæta réttar síns í málinu, en stefnandi hefur engar dómkröfur gert á hendur réttargæslustefnda, og réttargæslustefndi, sem hefur látið mæta í málinu, hefur heldur engar kröfur gert. Sáttaumleitanir af hálfu dómsins hafa ekki borið árangur. Il. Málavextir eru þeir, að hinn 9. nóvember 1973 um kl. 1715 var tilkynnt til lögreglunnar í Reykjavík, að vinnuslys hefði 393 orðið við nýbyggingu Breiðholts h/f að Kríuhólum 4 í Breið- holti í Reykjavík. Hinn slasaði var eiginmaður stefnanda, Eiríkur Steinþórsson, fæddur 12. júlí 1947, og lést hann daginn eftir af afleiðingum slyssins. Rannsóknarlögreglunni og Öryggiseftirliti ríkisins var einnig tilkynnt um slys þetta samdægurs. Hóf rannsóknarlögreglan rann- sókn samdægurs. Í skýrslu rannsóknarlögreglumannsins, sem fór á vettvang, seg- ir m. a.! „Hinn slasaði heitir Eiríkur Steinþórsson, tækjastjóri hjá Breið- holti h.f. Við rannsókn kom í ljós, að hann hafði verið að vinna við bómu, sem á að fara á stóran vinnukrana, sem verið er að setja upp vegna byggingarframkvæmdanna. Bóman lá á jörðinni. Er hún 31 metra á lengd og þríhyrnd í þvermál og um 170 cm á breidd. Verið var að festa víra í bómuna, og var ætlunin að fara að hífa hana upp með stórum bílkrana. Hinn slasaði var að vinna við að hagræða vírum og sjá um, að þeir færu vel, þegar farið yrði að hífa bómuna, og stóð hann uppi á bómunni ásamt dönskum manni, Erik Jensen að nafni, en hann stjórnar uppsetn- ingu vinnukranans. — Einhverra hluta vegna hafði bóman skyndi- lega fallið á hliðina og mennirnir tveir dottið á jörðina. Að sögn sjónarvotta hafði Eiríkur tekist á loft og komið illa niður á höf- uðið og ekki getað borið af sér fallið. Hafði hann komið niður í grjóturð ca 2 metra norðan við bómuna og þegar misst meðvitund. Hinn maðurinn hafði komið betur niður, sloppið við meiðsli og staðið strax upp. — Vitni að atburðinum voru Tryggvi Þórhalls- son, Sigurður Þorvaldsson, Reynir Alfreðsson og Hilmar Már Ol- geirsson auk hins danska stjórnanda, sem áður er getið. — Mönn- um þessum bar öllum saman um, að slysið hefði orðið eins og að framan greinir. — Stjórnandi bílkranans sagðist hafa ætlað að fara að hífa og verið á leiðinni upp í kranann, þegar slysið varð. — Ekki liggur ljóst fyrir, hvað olli því, að bóman datt út af undirstöðunum, en rétt er að geta þess, að byrjað var að frjósa, og gæti því hafa myndast hrím á spýtum, sem notaðar voru sem undirstöður, og þær þannig orðið hálli en ella. Eins má ætla, að titringur hafi myndast við, að tveir menn voru að starfi á bóm- unni og þannig verið samverkandi ástæða fyrir þessu. Þetta verð- ur þó að teljast ágiskun, en ljóst er, að ekki hefur verið gengið nægilega vel frá þeim undirstöðum, sem bómunni var ætlað að hvíla á.“ Vitnið Erik Mölskov Jensen kranauppsetningarmaður gaf 394 skýrslu hjá rannsóknarlögreglunni 10. nóvember 1973. Þar segir mið.! „Mætti er hér á vegum fyrirtækisins Breiðhólts h.f. og stjórnar 1ippsetningu á byggingarkrana, sem verið er að setja upp við nýbyggingu að Kríuhólum 4 hér í borg. —- Með mætta er Tómas Tómasson verkfræðingur. Hann túlkar það, sem Erik hefur um aðdraganda slyssins að segja. — Mætti segir, að.hann og Eiríkur Steinþórsson hafi verið saman við það verkefni að undirbúa híf- ingu á láréttri bómu á turnkrana, sem verið er að reisa á fyrr- greindum stað. Hann segir, að búið hafi verið að færa bómuna lengra frá krananum, þar eð nauðsynlegt hafi verið að fram- kvæma hífinguna með hífingarvír á „jib“. Hann segir, að þá hafi verið aftur settar undirstöður undir bómuna á sama hátt og hún hafi verið skorðuð áður. Hann kveðst þá hafa verið búinn áð húkka stóra krókinn úr stroffunni og setja litla krókinn í stað- inn og hafi hann og Eiríkur staðið uppi á bómunni, tilbúnir að gæta þess, að átakið kæmi jafnt á alla bómuna, þegar kranastjór- inn færi að hífa, en hann var þá að ganga frá stóra króknum. Á meðan þeir svo biðu eftir þessu, þá lagðist bóman skyndilega á hliðina, og skeði það svo snöggt; að enginn tími var til neinna aðgerða. Hann kveðst ekki gera sér fyllilega grein fyrir því, hvernig hann kom niður, en kveðst ekki hafa orðið fyrir neinum verulegum meiðslum. Hann kveðst finna lítilsháttar til í hægri öxl. Hann kveðst strax hafa farið að huga að félaga sínum og séð, að hann var alvarlega slasaður, og hafi strax verið gerðar ráðstafanir til að fá sjúkrabíl á staðinn. Mætti kveðst ekki gera sér fyllilega grein fyrir því, hvers vegna bóman valt, en nefnir sem' hugsanlegan möguleika, að bóman hafi runnið út af undir- stöðuplanka öðrum megin, og gæti ísing hugsanlega verið með. virkandi orsök. Hann segir ekki ólíklegt, að myndast hafi titring- ur: við það, að þeir voru tveir að vinna uppi á bómunni. Mætti kveðst hafa unnið við kranauppsetningar s.l. 6 ár og sett upp og tekið niður ca 300 krana.“ Vitnið Hilmar Már Olgeirsson, kranamaður hjá Breiðholti h/f, gaf hinn 10. nóvember 1973 svofellda skýrslu hjá rannsóknar- lögreglunni: „Ég var staddur uppi á þaki á 8. hæð hússins Kríuhólar 2, þeg- ar slysið varð. Sjálfur hef ég unnið við uppsetningu á þessum krana, sem verið var að setja upp, allt frá því að byrjað var á því verki s.1. mánudag. Ég hafði áhuga fyrir því að sjá, hvernig tækist til hjá þeim, sem voru að vinna við kranann, þegar þeir 995 færu að hífa bómuna upp, og sá ég þess vegna alveg, hvernig þetta skeði. Ég sá, að Erik og Eiríkur stóðu uppi á bómugrind- inni, sín hvorum megin við öryggisgrindina. Sá ég þá, að bóman féll skyndilega á hliðina. Ég sá, að Erik kastaðist í jörðina og kútveltist, en Eiríkur kom fljúgandi og lenti beint á höfuðið í grjóturð. Erik stóð strax upp og hljóp til Eiríks, og eftir að hann hafði litið á hann, kallaði hann á hjálp, en Eiríkur lá alveg hreyf- ingarlaus. Ekki get ég annað sagt en að Erik hafi verið mjög aðgætinn í starfi sínu við stjórn þessa verks, og verður ekki ann- að sagt um hann en að hann hafi kunnað vel sitt fag. Ekki vil ég leggja neinn dóm á það, hvers vegna þetta kom fyrir, en a eftir má auðvitað sjá, að þurft hefði að ganga betur frá undir- stöðum bómunnar.“ Vitnið Sigurður Þorvaldsson, kranamaður hjá Breiðholti h/f, gaf. skýrslu, hjá rannsóknarlögreglunni 12. nóvember 1973. Þar segir m a.: „Þegar slysið varð, þá var ég staddur við bómuna þeim megin, sem bílkraninn var. Ég varð áhorfandi að því, þegar bóman skyndilega valt á hliðina. Daninn virtist ekkert meiða sig og stóð strax upp, en Eiríkur lá alveg hreyfingarlaus. Erik fór strax til Eiríks, og hann kallaði svo til mín að hringja strax á sjúkra- bíl, og gerði ég það. Áður en þetta skeði, vorum við búnir „að vinna við það að færa bómuna til, þannig að hægt væri að hífa hana upp. Bóman var stillt þannig af niðri á jörðinni, að hún væri Í sömu stöðu, þegar hún væri hífð og tengd við byggingar- kranann. Þar af leiðandi voru settar undir hana undirstöður. Annar endi bómunnar var ferkantaður, en að öðru leyti var hún þríhyrnd. Undir ferkantaða endann voru settir plankar, en vir- kefli nálægt miðju. Ekki treysti ég mér til að gefa neina skýr- ingu á því, hvað hér hefur verið að. Plankarnir undir enda bóm- unnar áttu að. varna því, að hún ylti. Þessar undirstöður voru settar alveg á sama hátt og verið hafði daginn áður, og var ekki annað hægt að sjá en þetta væri í lagi, enda var bóman búin að standa þarna í um 10 mín. áður en hún valt. Greinilegt var, að Erik Jensen kunni vel sitt fag við uppsetningu á byggingarkrön- um, en ég tel mig ekki dómbæran um það, hvort gætt hafi verið fyllstu varúðar við verkið. Ekki var ég með hjálm á höfðinu, þeg- ar ég var að vinna við þetta verk. Ég tók ekki eftir því, hvort aðrir voru með hjálma, örugglega voru það ekki allir. Þeir Eirík- ur og Erik voru hvorugur með hjálma á höfðinu. Ég vil samt taka fram það, að nóg var til af hjálmum á vinnustaðnum.“ 396 Vitnið Tryggvi Þórhallsson rafvirkjameistari gaf skýrslu hjá rannsóknarlögreglunni 10. nóvember 1973. Í skýrslunni segir m. a.: „Ég var staðdur skammt frá bómunni, þegar slysið varð. Ég var að greiða kaðal, sem ég ætlaði að nota við að koma rafmagns- kapli upp í mastrið, þegar búið væri að hífa bómuna. Ekki sá ég greinilega, þegar mennirnir duttu, en þegar ég leit við, þá voru þeir að falla í jörðina. Ég geri mér ekki alveg ljóst, hvernig stóð á því, að bóman féll niður, og hélt ég satt að segja, að hún stæði á nokkuð öruggum undirstöðum. Rétt er að geta þess, að daginn áður hafði kraninn rekist utan í hana í sömu stöðu, og það svo fast, að bönd í bómunni bognuðu, en bóman sjálf stóð þetta af sér. Ég er búinn að vinna með þessum danska manni, og sá ég ekki betur en að hann kynni vel til þessara verka og gætti þess, að vinna verkið á ákveðinn máta, sem hann hafði tileinkað sér.“ Hér fyrir dómi hinn 3. febrúar 1976 hefur vitnið lýst ofan- greinda skýrslu rétta. Jafnframt var fært til bókar: „Vitnið segir, að daginn áður hafi þverbóma turnkranans legið á öðrum stað en hún var á, þegar slysið varð. Nokkru áður en slysið varð, var þverbóman færð til, til þess að bílkraninn gæti lyft henni, án þess að hún sveiflaðist til. Vitnið minnir, að þverbóman hafi verið hreyfð til stuttu áður en slysið varð, en vitnið getur ekki sagt nákvæmar um það, hvenær það var. Vitnið var viðstatt, þegar þverbóman var færð til ásamt ýmsum starfsmönnum, ekki færri en fimm manns. Vitnið man, að Erik Mölskov Jensen var á staðn- um og stjórnaði verkinu, þegar þverbóman var færð til. Vitnið minnir, að Sigurður Þorvaldsson hafi verið þarna á staðnum, en getur ekki nafngreint fleiri menn. Vitnið hélt í tóg, þegar þver- bóman var færð til, og aðstoðaði þannig við það að hreyfa þver- bómuna til. Kallaður var til mannskapur, sem hægt var að ná í, til þess að aðstoða við tilfærsluna. Erik Mölskov Jensen gekk frá undirstöðum undir þverbómuna við þann enda, sem festist við turninn. Vitnið veit ekki, hvort hann raðaði sjálfur battingum undir endann eða lét aðra gera það, en Erik Mölskov hafi verið við þann enda og stjórnað verkinu. Eiríkur heitinn var við hinn enda þverbómunnar og fleiri menn með honum. Gengu þeir frá undirstöðu undir þverbómuna þeim megin. Vitnið getur ekki nafngreint, hverjir voru með Eiríki heitnum. Vitnið kveðst ekki nú muna, hvernig Eiríkur heitinn og félagar hans gengu frá undirstöðu þeim megin við bómuna, sem þeir voru. Vitnið kynnir sér hinar framlögðu ljósmyndir á dskj. nr. 15, og rifjast ekki 397 upp fyrir vitninu, hvernig frá undirstöðum var gengið. Vitnið minnir nú, að aðeins ein undirstaða, stálvírskefli með stálvír á, hafi verið á þessum hluta þverbómunnar, þ. e. ytri hluta bóm- unnar. Vitnið man, að vírkeflið var þungt og nokkuð erfitt að koma því fyrir, svo og að rætt var um, að vírkeflið ætti að duga sem undirstaða, þar sem það var þéttvafið stálvír. Þegar búið var að slaka þverbómunni niður, þá hvíldi bóman, að því er vitnið minnir, á tveimur undirstöðum, á þverbita að aftan og á áður- greindu vírkefli framan til. Vitnið man ekki eftir, að aðrar und- irstöður eða skorður hafi verið undir þverbómunni, þegar búið var að slaka henni niður. Stálvírskeflið stóð þannig, að keflis- ásinn var um það bil lóðréttur. Þegar búið var að slaka þver- bómunni niður, taldi vitnið, að sú hætta, sem yfir vofði, á meðan á tilfærslunni stóð, væri hjá liðin. Sneri vitnið sér þá að því að vinna verk sitt, sem var í því fólgið að greiða úr kaðli, sem vitn- ið ætlaði að nota til þess að draga rafmagnskapal upp turninn. Vitnið tekur fram, að því hafi þótt skrýtið, að slakað var á vír bílkranans, þar sem vitnið taldi það óvarlegt og óþarft. Hvers vegna slakað var á, veit vitnið ekki. Þegar búið var að slaka þver- bómunni niður, fóru aðstoðarmenn, sem höfðu verið kallaðir til, á brott. Eftir urðu við bómuna Eiríkur heitinn, Erik Mölskov og stjórnandi bílkranans, en vitnið man ekki eftir fleirum, en telur þó, að fleiri kunni að hafa verið eftir við kranann. Vitnið man nú eftir, að Sigurður Þorvaldsson var þarna nálægt. Það var eng- inn vafi á því, segir vitnið, að Erik Mölskov var verkstjóri á staðnum, enda sá hann um uppsetningu turnkranans. Virtist vitn- inu hann hafa mjög ákveðnar skoðanir á því, hvernig verkið skyldi unnið. Eiríkur heitinn var vélvirki að mennt, að því er vitnið minnir, og hafði hann þann starfa að sjá um viðgerð á tækjum, sem Breiðholt h/f átti. Vitninu virtist, að Eiríkur heit- inn og Erik Mölskov ættu auðvelt með að skilja hvor annan. Vitn- ið ræddi hins vegar aðallega á enska tungu við Erik Mölskov. Vitnið kveðst ekki hafa fylgst með, hve mikið var slakað á vír bílkranans, eftir að þverbóman var látin síga niður á undirstöð- urnar. — Vitnið taldi, að Erik Mölskov væri starfsmaður hins danska firma Kröll, en vitnið taldi, að kranakaupunum frá hendi danska fyrirtækisins hafi fylgt tæknimaður til að stjórna upp: setningu kranans.““ Vitnið Björn Reynir Alfreðsson vinnuvélstjóri, gaf skýrslu hjá rannsóknarlögreglunni 12. nóvember 1973. Þar segir m. a.: „Ég stjórnaði bílkrananum, sem notaður var við að hífa upp 398 byggingarkranann. Eigandi bílkranans er Þengill, Sogavegi 74. Það stóð til að fara að hífa upp bómu hyggingarkranans. Áður var búið að hífa upp bómuna og færa hana til, þannig að hægt væri að setja hana í litla krókinn, sem er í framlengingararmi bílkranans (jib). Áður en bóman var færð til, þá stóð hún á timburundirstöðum, sem voru undir breiðari endanum, og vir- kefli úr timbri, sem var undir miðjunni. Undirstöðurnar undir breiðari endanum áttu að varna því, að bóman ylti, en hún er þríhyrnd að lögun nema breiðari endinn, sem festist í tumstykk- ið. Búið var að taka stóra krókinn úr stroffunum og hengja minni krókinn í. Síðan festi ég stóra krókinn í kranann, á meðan þeir Eiríkur og Erik voru að færa stroffuna til á bómunni, til að átakið kæmi rétt á hana, þegar híft væri. Um það bil sem ég ætlaði að fara að hífa í litla krókinn, valt bóman skyndilega. Ekki varð ég var við, að neitt kæmi við bómuna, og alveg er úti- lokað, að kraninn, sem ég stjórnaði, hefði þar nokkur áhrif á. Þegar ég sá, að bóman fór að hreyfast, þá var ég enn með stóra krókinn í hífingunni, en ætlaði að skipta um og hífa í með litla króknum, en hafði ekki tíma til þess. Ég sá, að mennirnir duttu niður, en ekki, hvernig þeir komu niður, því bóman skyggði á milli. Ég hraðaði mér strax til mannanna, og sat þá Eiríkur háif uppréttur, en Erik virtist ómeiddur. Ég reyndi að hagræða Eiríki eins og ég gat á meðan beðið var eftir sjúkrabifreið. Nokkur mis- brestur er á, að menn séu með hjálma á slíkum vinnustöðum, sem annars verður að telja mjög nauðsynlegt. Ég held, að nokkrir af þeim mönnum, sem þarna voru að vinna, hafi verið með hjálma, en aðrir ekki, og þar á meðal var Eiríkur.“ Hér fyrir dómi hinn 6. febrúar 1976 og 18. mars 1976 hefur vitnið Björn Reynir Alfreðsson skýrt svo frá: „Stóri krókurinn á bílkrananum er í bómuhaus bílkranans, en litli krókurinn er í enda á bómuframlengingu Þbílkranans. Aðal- bóma bílkranans er 120 fet á lengd, en framlengingin 30 fet og heildarlengd þá 150 fet. Þegar þverbóman var færð til, var það gert á þann hátt, að stóri krókur bílkranans var notaður, og var þverbóman þá beint niður undan bómuhausnum.“ Því næst hífði vitnið í vírinn, sem stóri krókurinn var tengdur við, og var vírinn þá lóðréttur. Þegar vitnið hafði rétt lyft þverbóm- unni upp, þá kom fram, að þverbóman var ekki í jafnvægi, og lyftist hún upp í annan endann, breiðari endann, þegar híft var í. Vitnið segir, að verkstjóri við verkið hafi verið Erik Mölskov Jensen og hafi hann gefið allar fyrirskipanir við framkvæmd 399 þess. Erik hafi einnig séð um að slá stroffunum um bómuna, sem stóri krókurinn var tengdur við. Vitnið færði því næst þver- bómuna til með þeim hætti að láta aðalbómu bílkranans síga fram, og var þá haft í huga, að bóman færðist það langt fram, að hægt væri að tengja hana við litla krókinn á þann hátt, að hægt væri að hífa þverbómuna lóðrétt í honum. Nauðsynlegt var að nota litla krókinn, þar sem aðalbóman náði ekki upp í þá hæð, sem þurfti að lyfta þverbómunni. Vitnið segir, að hinn danski verkstjóri hafi sjálfur sagt til um gerð þeirra vírstroffna, sem slegið var utan um þverbómuna. Þegar þverbómunni var lyft upp í turnkranann seinna, reyndist hæð bómu bílkranans nægjanlega rífleg með því að nota litla krókinn í framlengingunni. Vitnið slakaði þverbómunni alveg niður og losaði stóra krókinn úr stroffunum. Þegar vitnið slakaði þverbómunni niður, hafði ein- hver af þeim, sem voru viðstaddir, sett tómt vírakefli undir þver- bómuna nálægt miðju, en þegar bóman lagðist á þverkeflið, brotnaði keflið undan þunga þverbómunnar. Vitnið slakaði ekki alveg niður, þegar keflið brotnaði, og hífði vitnið í aftur skv. skipun Eriks Mölskov. Var þá sett annað vírkefli, sem var fullt af vír, undir þverbómuna framar, eins og sést á myndinni á dskj. nr. 15. Að því búnu slakaði vitnið niður. Hinn danski verkstjóri gaf allar fyrirskipanir til vitnisins með handahreyfingum, og tekur vitnið fram í því sambandi, að það hafi ekki heyrt til þeirra, sem úti voru, og því verið nauðsynlegt að gefa fyrirskipanir með handahreyfingum vegna hávaða frá vél bílkranans. Þegar vitnið hafði slakað í annað skiptið, reyndust undirstöður undir breiðari enda þverbómunnar svo óstöðugar, að hinn danski verkstjóri gaf vitninu fyrirskipun um að hífa aftur. Erik Mölskov hafði verið við framenda þverbómunnar í fyrstu, en er hér var komið, hafði hann fært sig að aftari endanum, þ. e. breiðari enda þverbóm- unnar, og kveðst vitnið ekki betur muna en Erik Mölskov hafi verið við enda þverbómunnar, þ. e. breiðari endann, þegar undir- stöður undir hann voru nú réttar af með því að setja battinga til viðbótar þeim megin sem lægra var. Vitnið minnir, að Sigurður Þorvaldsson hafi fært battingana til, en Erik Mölskov hafi endan- lega gengið frá þeim. Danski verkstjórinn gaf vitninu því næst skipun um að láta þverbómuna síga niður, og það gerði vitnið. Vitnið segir, að vegna þess hve þverbóman hallaði mikið við áðurgreindar hífingar, var ljóst, að færa þurfti stroffurnar til, áður en endanleg hífing upp í turnkranann færi fram. Til þess að hægt væri að færa stroffurnar til á þverbómunni, var nauð- 400 synlegt að slaka þeim áður alveg niður, en auk þess þurfti að losa stóra krókinn og setia bann litla á stroffurnar. Ekki var hægt að strekkja á stroffunum aftur, fyrr en búið var að færa þær á réttan stað. Þegar vitnið hafði slakað þverbómunni niður, fóru Eiríkur heitinn og Erik Mölskov upp á þverbómuna til þess að húkka stóra krókinn úr og til að færa báðar strofíurnar, sem voru nær breiðari endanum á þverbómunni, til þess að ná réttu jafnvægi á þverbómunni við fyrirhugaða lyftingu. Vitnið man ekki, hvor þeirra krækti stóra króknum úr, en vitnið var á meðan í stjórnsæti bílkranans. Þegar búið var að losa stóra krókinn úr stroffunum, lyfti vitnið bómu bílkranans þannig, að litli krókur- inn á framlengingunni kom lóðrétt yfir stroffurnar. Vitnið lét síðan litla krókinn síga niður að stroffunum. Eiríkur heitinn og Erik Mölskov kræktu því næst litla króknum í stroffurnar, og höfðu þeir þá ekki enn fært stroffurnar, sem voru nær breiðari endanum á þverbómunni, til. Var því slakt á stroffunum, eins og mynd nr. 3 á dskj. nr. 15 sýnir. Vitnið steig nú út úr bilnum, fór að stóra króknum og festi stroffu í stóra krókinn, en stroffan var föst við kranann sjálfan, til þess að krókurinn slægist ekki til. Því næst fór vitnið aftur upp í stjórnsæti bílkranans og byrjaði að hífa stóra krókinn dálítið upp til þess að strekkja á honum og fá hann inn undir bómuna. Á meðan vitnið var að þessn, feng- ust þeir Eiríkur heitinn og Erik Mölskov við að færa áðurgreindar stroffur til. Vitnið var að hífa í stóra krókinn, þegar þverbóman féll á hliðina. Hafði vitnið þá augun á stóra króknum. Vitnið tek- ur nú fram, að í lögregluskýrslunni sé ónákvæmt orðalag. Þar standi: „Um það bil sem ég ætlaði að fara að hífa í litla krók- inn.“ Þar ætti að standa: „Skömmu áður en ég ætlaði að fara að hífa í litla krókinn.“ Vitnið segir: „Ég man, að Eiríkur heitinn stóð mín megin á þverbómunni sjálfri við stroffuendana hægra megin, sbr. mynd nr. 3 á dskj. nr. 15. Erik Mölskov stóð fjær mér, og ég held, að hann hafi einnig staðið á sjálfri bómunni, en ekki á göngugrindinni, sem er á bómunni. Bóman valt í áttina frá mér, og Eiríkur heitinn og Erik Mölskov féllu þá einnig í áttina frá mér. Kranabíllinn stóð á þeim stað, sem mynd nr. 3 sýnir, begar slysið varð. Þessi mynd sýnir litla krókinn greinilega og stóra krókinn óljóst í hægra horni ofan til. Ef vel er að gáð, sési einnig á þessari mynd stroffan, sem ég festi stóra krókinn í. Ég hef kynnt mér þann vélritaða texta, sem skráður er við mynd þessa. Ég tel, að þar sé rétt frá greint að öðru leyti en því, að vírarnir, sem mennirnir voru að hagræða, voru aðeins þeim meg- 401 in, sem hægri örin vísar á, en þeir ætluðu ekki að hreyfa neitt vírana, sem vinstri örin vísar á. Engar skorður eða stífur voru voru notaðar til þess að styðja þverbómuna. Vitninu virtist hinn danski verkstjóri vilja hraða uppsetningu kranans, og hafi staðið til, að því er vitninu skildist, að Daninn reyndi kranann á laugar deginum, daginn eftir. Þegar slysið varð, var skuggsýnt orðið. Nokkur lýsing var, en aldrei sé næg lýsing á svona stöðum. Vitnið heyrði um það, að veður færi versnandi og af því væri ástæða til að flýta uppsetningu kranans. Vitnið segir, að stroffurnar hafi verið festar þannig á þverbómuna, að á endum stroffnanna hafi verið vírlásar, sem lokuðu lykkjunum utan um þann hluta þver- bómunnar, sem stroffunum var fest í. Hafi þannig verið hægt að færa stroffurnar til á þverbómunni án þess að hreyfa hinn enda stroffnanna, sem kræktar voru í litla krókinn. Vírlásinn var festur í lykkju á enda stroffunnar. Vitnið segir, að vírlásinn hafi verið notaður til þess að auðvelda þeim, sem síðar átti að losa stroffuna, þegar þverbóman væri komin upp. Vitnið segir, að þeir Eiríkur Steinþórsson og Erik Mölskov Jensen hafi verið búnir að færa stroffurnar til á þverbómunni, þ. e. stroffurnar tvær. Það hafi þeir gert, á meðan vitnið var að festa stóra krókinn í kranann. Vitnið segir aðspurt, að ekki hafi reynt á málakunnáttu vitnisins við það starf, sem vitnið vann í nefnt sinn, þar sem útilokað hafi verið, að vitnið heyrði til þeirra, sem niðri voru, enda kveðst vitnið hafa framkvæmt allar aðgerðir skv. bendingum.“ Vitnið Páll Friðriksson byggingameistari hefur hér fyrir dómi 4. mars 1976 skýrt svo frá: „Vitnið kveðst vera hluthafi í Breiðholti h/f og kveðst hata þann starfa að vera byggingarstjóri við ýmsar byggingar, sem Breiðholt h/f byggir. Vitnið var byggingarstjóri við húsið Kríu- hólar 4 á þeim tíma, sem slysið varð. Vitnið segir, að Eiríkur heit- inn Steinþórsson, sem var vélvirki að mennt, hafi haft þann starfa hjá Breiðholti h/f að sjá um eftirlit og viðgerðir á hinum ýmsu vélum og tækjum fyrirtækisins. Við uppsetningu byggingarkran- ans að Kríuhólum 4 hafi Eiríkur heitinn verið einn af þremur aðstoðarmönnum hins danska manns, Eriks M. Jensen, við upp- setninguna, en fleiri hafi komið að verkinu. Hinir aðstoðarmenn hins danska manns hafi verið Tryggvi Þórhallsson, Sigurður Þor- valdsson og auk þess hafi Hilmar Már Olgeirsson tekið þátt í störfum við uppsetninguna. Vitnið kveðst ekki hafa verið á staðn- um, þegar slysið varð, en minnir, að það hafi komið á staðinn um það bil tveimur eða þremur klukkutímum áður. Vitnið kveðst 26 402 hafa verið æðsti maður á byggingarstaðnum og eftirlitsmaður með öl Uu verki sem bar var unnið. en við unbsetninsu hv rn ar. í1, Sem par Var unnið, EN Við uppsetningu OySSINSar kranans þá stjórnaði Erik M. Jensen algjörlega uppsetningunni, en vitnið lagði honum til menn, við það verk. Vitnið segir, að Eiríkur heitinn hafi „frekast verið leiðandi“ fyrir íslenska hópn- um. Eiríkur heitinn hafi verið tækjastjóri hjá Breiðholti h/f, en hafði ekki fasta menn í þjónustu sinni sem slíkur. Hann hafi farið á milli byggingarstaða og litið eftir tækjum, sem aðrir stjórnuðu, en voru Í eigu Breiðholts. Á þessum tíma hafi Breiðholt h/f haft undir höndum 6 byggingarkrana að meðtöldum þeim, sem var verið að reisa, og auk þess einn bílkrana, en auk þess átti fyrir- tækið bíla og steypustöð. Hafi Eiríkur heitinn meðal annars haft eftirlit með og séð um viðgerðir á byggingarkrönunum ásamt öðrum tækjum. Ástæðan fyrir því, að Eiríkur heitinn vann við uppsetningu á þessum krana hafi meðal annars verið sú, að hann hafi átt að læra af hinum danska manni uppsetningu kranans, þannig að hann síðar meir gæti séð um uppsetningu kranans á eigin spýtur. Vitnið segir, að Eiríkur heitinn hafi verið tiltölulega nýr í starfinu. Hann hafi verið búinn að vinna um það bil ár við þetta hjá fyrirtækinu, en forveri hans í starfinu hafi gegnt því starfi, sem að ofan er lýst.“ Seljandi kranans (hegrans), sem var verið að setja upp, var Kröll A/S í Danmörku. Daginn eftir slysið sendi fyrirtæki þetta verkfræðinginn H. Ostenfeldt til Reykjavíkur til þess að kanna málið. Í málinu liggur frammi skýrsla verkfræðingsins, og er hún dagsett 19. nóvember 1973. Þar segir m. a. svo í íslenskri þýðingu: „Búið var að setja upp undirvagn, mastur, sveiflun og afturbrú. Útliggjarinn, eða þverbóman, 31 metra langur, lá samsettur á jörðinni, tilbúinn til uppsetningar á hegran. Útliggjarinn var settur saman á svæði, þar sem vinnuaðstaða var ákjósanlegust. Með hreyfihegranum hafði hinum einstöku einingum útliggjarans. verið komið fyrir við samsetninguna. Hreyfihegrinn var útbúinn með sterkum lyftikrók á aðalbómunni, en léttari krók á fly-jib. Til að ná nægilegri lyftihæð með hreyfihegranum var nauðsyn- legt að flytja útliggjarann um 4 metra frá hreyfihegranum, þar sem fly-jibkrókurinn gat ekki lyft útliggjaranum svo nálægt hreyfihegranum. Útliggjarinn var fluttur til með aðalkróknum. Útliggjarinn var studdur hlöðnum fjölum undir festingarbjálkanum á innsta hluta útliggjarans. Hæð hleðslu var um 15 em. 105 Á teini hlaupakattarins, um það bil undir þeim stað á útligsj- aranum þar sem augun til að festa stögin í eru, var komið fyrir fullu stálvírskefli, en á það höfðu verið lögð nokkur viðarborð. Undirhleðslan var hér alls um 60 cm. Þessi undirhleðsla var nauð- synleg, til þess að hlaupakötturinn, sem komið var fyrir á út- liggjaranum, væri laus við jörðu. Á meðan verið var að flytja útliggjarann til, hafði EMJ stýrt útliggjaranum inn við innstu undirhleðsluna, og aðstoðarvélvirkj- ar höfðu komið fyrir tómu stálvírskefli til stuðnings undir tein hlaupakattarins. Þessari undirstöðu var hafnað og í staðinn notað hið fyllta stálvírskefli. Þetta tóma kefli var ekki fjarlægt, og þegar verið var að slaka á taugunum, sem héldu útliggjaranum, þrýstist það saman. Bæði þessi umgetnu kefli sjást á mynd nr. 2. Hlaupakattarteinninn á útliggjaranum lá kyrr á fyllta vírkefl- inu eftir veltuna. Undirhleðslan undir innsta hluta útliggjarans sést á mynd 3. Ætlunin var að koma útliggjaranum fyrir á hegranum, strax eftir að búið var að. flytja útliggjarann, og fly-jib króknum var því tafarlaust komið fyrir í lykkjunum, sem átti að lyfta honum með. Lykkjufestingin og fly-jib krókurinn sjást á mynd nr. Í. Að öllu eðlilegu hefði tafarlaust verið hert á lykkjunum, en þetta varð ekki strax — kennske vegna málaerfiðleika. — EMJ er mælt- ur á dönsku, þýzku og ensku. ES kunni svolítið í ensku, rafvirkja- verkstjóri (skírnarnafn Tryggvi) talar lýtalausa ensku, og stjórn- andi hegrans talaði aðeins íslensku. Stjórnandi hreyfihegrans fór úr stjórnklefa hans til þess að draga tóma aðalkrókinn inn að bómunni. Þetta er frávik frá gildandi venju í Danmörku, þar sem stjórnandi hegrans herðir strax að lykkjunum og dregur síðan tóma aðalkrókinn upp, þannig að hann þurfi ekki að víkja úr stjórnklefanum. Við þetta næst ætíð betri og öruggari stjórn á hlassinu. Tómi aðalkrókurinn sést (ógreinilega) í hægra, efra horni á mynd nr. 1. Vélvirkjarnir Eiríkur Steinþórsson og Erik Mölskov Jensen voru uppi á og — að nokkru leyti — inni í útleggjaranum til þess að bíða þess, að stjórnandi hreyfihegrans herti að. Dvölin á út- liggjaranum var nauðsynleg til að tryggja, að lykkjurnar „fisk- uðu“ ekki, á meðan verið var að herða að. Á meðan stjórnandi hegrans var utan stjórnklefans, fór útliggj- arinn að renna til, að líkindum á hinni 15 em háu undirhleðslu undir innsta hluta útliggjarans. Undirhleðslan hefir vegna veður- lags verið nokkuð hál. 404 Þar sem lykkjurnar voru mjög slakar, gat útliggjarinn oltið alveg á hliðina, án bess að hertist á lykkjunum. Sjá mynd nr. 1. EMJ veit ekki, hvort hann, á meðan á veltunni stóð, stökk af útliggjaranum eða útliggjarinn varpaði honum af sér. ES stökk eða var varpað niður, þannig að þessir 2 vélvirkjar duttu með um Í meters fjarlægð hvor frá öðrum. EMJ var alveg óskaddað- ur, en sá, að það blæddi úr sári á enni ES, og kallaði tafarlaust til hinna aðstoðarmannanna að útvega sjúkrabifreið. Vélvirkjarnir höfðu báðir dottið á svæði, sem þakið var beitt- um hraunhnullungum. Báðir vélvirkjar stóðu á handlistanum á útliggjaranum, þ. e. a. s. í um 160 sm hæð yfir jörðu. Hvorugur vélvirkjanna var með hjálm. Álíta verður, að notkun hjálma hefði dregið talsvert úr áhættunni á meiðslum eins og Í þessu tilfelli. Útliggjarinn lenti ekki á ES. Endanleg uppsetning hegrans. Uppsetningu hegrans var haldið áfram 12. og 13. nóvember undir stjórn EMJ. Burðarraun hegrans var framkvæmd 14.11. 1973.“ Öryggiseftirlit ríkisins hefur skilað álitsgerð, sem dagsett er 27. nóvember 1973. Þar segir m. a.: „Umsögn eftirlitsmanns: Flöturinn á bómuendanum, sem bolt- ast ofan á mastrið, er um 90 cm á lengd og er þvert við lengd bómunnar, sem er um 30 m á lengd. Bóman er þrístrend um 1,50 til 1,70 m á kant. Þegar tveir menn eru komnir upp á bómuna, verður yfirvigtin það mikil, að bóman veltur. Aðalorsök slyssins tel ég vera þá, að bóman er ekki skorðuð nægjanlega vel til beggja hliða. Einnig hefði mátt ætla, að ör- yggishjálmur hefði getað bjargað.“ Ill. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að umrætt slys hafi orðið með þeim hætti, að stefndi beri fébótaábyrgð á því og af- leiðingum þess. Eiríkur heitinn Steinþórsson hafi verið í vinnu hjá stefnda og aðrir, sem við verkið unnu, hafi verið í þjónustu stefnda við byggingarframkvæmdir stefnda á staðnum. Yfirstjórn allra framkvæmda á vinnustaðnum hafi byggingastjórinn, Páll Friðriksson byggingameistari, haft með höndum, en hinn danski 405 verkstjóri, Erik Mölskov Jensen, hafi átt að stjórna uppsetningu byggingarkranans, enda hafi sérstaklega verið beðið um tækni- fróðan mann til þeirra hluta, en hann hafi ekki aðeins átt að stjórna því verki, heldur hafi hann gagngert átt að kenna Eiríki heitnum uppsetningu kranans. Stefndi hafi útvegað Erik Mölskov til að stjórna verkinu og beri alla ábyrgð á verkstjórn hans, hvern- ig sem launagreiðslum til hans hafi verið háttað. Stórkostleg mistök og yfirsjónir hafi átt sér stað við verkstjórnina. Verkinu hafi verið hraðað of mikið og unnið við ónóga lýsingu, sem út af fyrir sig hafi verið stórhættulegt við svo vandasamt verk, sem um var að ræða. Aðalorsök slyssins sé þó auðvitað þau mistök að skorða ekki bómuna nægjanlega til beggja hliða eða ganga nægjanlega traustlega frá undirstöðum hennar með þeim af- leiðingum, að hún hafi oltið, á meðan sjálfur verkstjórinn, Erik Mölskov, ásamt Eiríki heitnum voru að athafna sig uppi á bóm- unni. Þá hafi hinn danski verkstjóri hvorki haft hjálm á höfði sjálfur né gert kröfu til þess, að Eiríkur heitinn, sem átti að læra uppsetningu kranans, hefði slíkan öryggisbúnað. Hafi hinn danski verkstjóri því ekki aðeins sýnt slæmt fordæmi, heldur orðið á mistök um Öryggisráðstafanir á vinnustaðnum. Einnig kunni tungumálaerfiðleikar og fleiri samverkandi ástæður að hafa komið til. Við þessar aðstæður hafi beinlínis verið háska- legt af hinum danska verkstjóra að fara með Eiríki heitnum upp á bómuna og athafna sig þar á sama tíma sem stjórnandi bíl- kranans hafi yfirgefið stjórnsæti bílkranans og á meðan haft slakt á böndunum, sem hífa átti bómuna upp með. Í reynd hafi hér verið um að ræða valt hrófaiildur, sem háskasamlegt hafi verið að príla upp á, enda hafi afleiðing- arnar ekki á sér staðið, þar sem bóman hafi oltið svo snögglega, að engum vörnum hafi orðið við komið. Samkvæmt almennum reglum íslensks réttar um ábyrgð atvinnurekenda á verkum starfsmanna sinna, sem orsakast af ógætni, hirðuleysi og/eða gá- leysi, sbr. til hliðsjónar regluna í 8. gr. siglingalaganna, beri stefndi því óskipta fébótaábyrgð á tjóni stefnanda. Því er mót- mælt af hálfu stefnanda, að til nokkurrar sakarskiptingar eigi að koma, enda verði ekkert að störfum Eiríks heitins fundið. Því er sérstaklega mótmælt, að kostnaður við uppsetningu byggingar- kranans hafi verið innifalinn í söluverði hans svo og að seljandi kranans hafi greitt laun hins danska verkstjóra, enda hafi stefndi sérstaklega óskað eftir aðstoð við uppsetningu kranans, sbr. bréf stefnda frá 18. október 1973 á dómsskjali nr. 23, beri með sér. 406 IV. Lögmaður stefnda og réttargæslustefnda hefur í greinargerð 4. a. tekið fram: „Aðdragandi málsins er í aðalatriðum sá, að Breiðholt h/f tók að sér byggingu á stórhýsi að Kríuhólum 4 í Reykjavík. Breið- holt h/f hafði ráðist í kaup á stórvirkum byggingakrana frá Dan- mörku. Seljandi byggingakranans var fyrirtækið F. B. Kröll A/S í Rgdovre, Kostnaður við uppsetningu kranans var innifalinn í kaupverði hans. Fyrirtækið F. B. Kröll A/S sendi hingað starfs- mann, Erik Mölskov Jensen, í þeim tilgangi að setja kranann saman, og honum til aðstoðar lánaði Breiðholt h/f nokkra starfs- menn sína, en einn þeirra var Eiríkur Steinþórsson, hinn látni í málinu. — Starfsmennirnir lutu í einu og öllu verkstjórn Eriks Jensen, sem stjórnaði framkvæmd verksins, enda sérfræðingur í samsetningu slíkra krana, eins og fyrr segir. Íslendingarnir höfðu unnið í vikutíma við samsetningu kranans, þegar slysið varð. Aðdraganda slyssins er lýst á skýrslu frá Almennum Trygging- um, sem lögð er fram sem dskj. nr. 9 í máli þessu og óskast skoð- uð sem hluti af greinargerð þessari til að komast hjá endurtekn- ingum. Aðalatriðið er það, að uppsetning kranans er innifalin í kaupverði hans, og fyrr en henni er lokið hefur F. B. Kröll A/S ekki uppfyllt skyldur sínar sem seljandi gagnvart Breiðholti h/f. Breiðholt h/f réð þannig engu um aðferðir við uppsetningu kran- ans, og Erik Mölskov Jensen, sem stjórnaði framkvæmd þessa starfs, var starfsmaður F. B. Kröll A/S og fékk greidd laun frá Því fyrirtæki og jafnvel þótt Breiðholt h/f hafi lagt þessum verk- stjóra til aðstoðarmenn og væntanlega séð um kaupgreiðslu til Þeirra, þá er það gert fyrir reikning F. B. Kröll A/S, sem endur- greiðir Breiðholti h/f allan kostnað við uppsetninguna. Breið- holi h/f er þannig engu ráðandi um framkvæmd verksins og ekki hægt að leggja því fyrirtæki neitt til sakar um framvindu mála. F. B. Kröll A/S hefur keypt ábyrgðariryggingu hjá dönsku fé- lagi, eins og nánar er rakið í skýrslu Almennra Trygginga h/f á dskj. nr. 9, og er nú beðið eftir undirtektum þess félags við bóiakröfum vegna slyss þessa.“ Í greinargerð réttargæslustefnda á dómsskjali nr. 9 segir m. a.: „Orsök slyssins má rekja til þess, að undirstöður þær, sem bóm- an hvíldi á, hafi skyndilega látið undan, en hvernig þeim var háttað, hafði Erik Mölskov Jensen ráðið og stjórnað framkvæmd á. Störf Eiríks Steinþórssonar uppi á bómunni í umrætt sinn voru einnig samkvæmt fyrirmælum Eriks Mölskov Jensen. Verður því 407 að líta svo á, að orsök slyssins megi eingöngu rekja til mistaka Eiríks (sic) Mölskov Jensen við framkvæmd og stjórnun verksins. Varðandi skaðabótaábyrgð á slysi þessu og hvaða aðili beri hana er ljóst, að hún snýst um regluna um ábyrgð vinnuveitanda á saknæmri háttsemi starfsmanna hans eða hina svokölluðu hús- bóndaábyrgð. Í máli þessu er því aðal ágreiningsefnið, hvort telja beri, að hið danska fyrirtæki, þ. e. F..B. Kröll a/s, beri skaða- bótaábyrgð á slysi þessu vegna mistaka starfsmanns þess Eriks Mölskov Jensen við framkvæmd starfsins eða hvort líta beri á Erik Mölskov Jensen sem starfsmann Breiðholts h/f og það því þess vegna skaðabótaskylt. Almennar Tryggingar h/f hallast að fyrrnefndri niðurstöðu, enda var hinn danski maður hingað sendur af F. B. Kröll a/s, eins og fyrr hefur komið fram, launaður af því og uppsetning kranans innifalin í kaupverði hans og fyrr en henni var lokið hafði F. B. Kröll a/s ekki uppfyllt skyldur sínar sem seljandi við Breiðholt h/f, enda þótt ómótmælt sé, að Eiríkur Steinþórs- son hafi í raun verið starfsmaður þess, kom hvergi nærri upp- setningunni og réð engu um, hvernig hún færi fram, og ekki hægt að leggja því fyrirtæki neitt til sakar um, hvernig framvinda mála varð. Komið hefur fram, að hinn látni bar ekki öryggishjálm, þá er slysið varð, og má rekja hinar alvarlegu afleiðingar slyssins til skorts á þeim öryggisútbúnaði. Breiðholt h/f hefur lagt mönnum sínum til öryggishjálma og lagt á það áherzlu, að þeir væru nol- aðir, og stafar það eingöngu af vanrækslu starfsmanns sjálfs, að hann var ekki notaður í umrætt sinn. Við athugun á máli þessu og þegar ljóst varð, hvaða afstöðu Almennar Tryggingar h/f tækju sem ábyrgðartryggjandi Breið- holts h/f, snéri það sér til lögmanns Breiðholts h/f, Hafsteins Baldvinssonar hrl, og fór þess á leit við hann, að hann ritaði F. B. Kröll a/s og kynnti því framkomnar kröfur til bóta og hvaða afstöðu fyrirtækið tæki til bótaskyldu sinnar. Þessi máls- meðferð þótti eðlileg, þar eð fyrirtækin voru samningsaðilar um kaup á krananum. Barst svar frá ábyrgðarvátryggjanda fyrir- tækisins, Hafnia-Haand i Haand forsikring, þar sem bótaskyldu var hafnað, ekki vegna aðildarskorts, heldur því talið var, að sök á óhappinu lægi hjá kranastjóra, sem fenginn var ásamt krana að leigu til aðstoðar við uppsetninguna. Þar sem við töldum, að þessi afstaða byggðist að nokkru leyti á misskilningi hjá hinu danska vátryggingafélagi, þar sem það hafði þá ekki undir hönd- 408 um lögregluskýrslur um aðdraganda slyssins, voru því sendar þær ásamt bréfi, þar sem nánari skýringar komu Íram, þar segir m. a.: „Í bréfi yðar teljið þér orsök slyssins, að kranastjóri sá, er vann við uppsetningu kranans, hafi ekki strekkt á vírunum eftir að stóri krókurinn hafði verið tekinn úr stroffunni Og litli krók- urinn festur í. Krani sá, sem notaður var til uppsetningar kran- ans, var leigður af Breiðholti h/f sérstaklega til þessa verks. Kranastjórinn sem og aðrir starfsmenn við uppsetninguna hög- uðu verki sínu eingöngu eftir fyrirmælum Eriks Mölskov Jensen, sem stjórnaði verki þeirra. Það, að ekki var strax strekkt á vír- unum, eftir að litli krókurinn hafði verið festur í stroffurnar, stafar af því, að Jensen og Eiríkur Steinþórsson unnu við að færa til og hagræða stroffunum á bómunni, þegar hún skyndilega valt og engin fyrirmæli höfðu borist kranastjóranum um að strekkja, enda óhægt um vik vegna starfs mannanna uppi á bómunni við að lagfæra stroffurnar, til að átakið kæmi jafnt á hana.“ Við hinn munnlega málflutning var varakrafa stefnda studd þeim rökum, að Eiríkur heitinn Steinþórsson hafi verið vélvirki að mennt með allmikla starfsreynslu og hann hafi verið næst æðsti maðurinn í vinnuflokknum og því leiðandi í starfi af Ís- lendingunum. Hann hafi því sjálfur mátt gera sér grein fyrir því, að rétt væri að hafa öryggishjálm, og verði því að líta svo á, að hann hafi sjálfur átt nokkra sök á hinu hörmulega slysi. Með hliðsjón af þessu og málavöxtum að öðru leyti beri því, ef sýknu- krafa í málinu verði ekki tekin til greina, að skipta sök. V. Breiðholt h/f, stefndi í málinu, kostaði byggingarframkvæmdir þær, sem fram fóru að Kríuhólum 4 og um getur í málinu. Yfir- umsjón með verkinu á staðnum hafði byggingarstjórinn, Páli Friðriksson húsasmíðameistari. Stefndi keypti stóran byggingar- krana og átti að byrja að nota hann við byggingu hússins að Kríuhólum 4. Stefndi samþykkti, að hinn danski tæknimaður, Erik Mölskov Jensen, skyldi sjá um uppsetningu byggingarkran- ans og stjórna því verki. Jafnframt var ráð fyrir því gert, að Ei- ríkur heitinn Steinþórsson skyldi vera honum til aðstoðar og kynna sér einnig uppsetningu byggingarkranans, svo að hann gæti sjálfur síðar séð um slíkt verk. Stefndi réð einnig til verks- ins bílkrana ásamt kranastjóra, sem honum fylgdi, en bílkran- inn átti að lyfta bómu byggingarkranans upp í turn byggingar- 409 kranans. Þá lagði stefndi einnig til aðra aðstoðarmenn við upp: setningu byggingarkranans og allt efni. Af gögnum málsins er ljóst, að undirstöður þær, sem settar voru undir bómuna, voru svo ótraustar, að bóman féll á hliðina, á meðan hinn danski verkstjóri og Eiríkur heitinn voru uppi á henni. Engar skorður voru til staðar til að styðja við bómuna, og svo slakt var á böndunum, sem krækt var í minni krók bíl- kranans, að bóman gat oltið til. Telja verður, að hinn danski verk- stjóri, sem stjórnaði verkinu, hafi átt að gæta þess, að svo væri um bómuna búið, á meðan hann og Eiríkur heitinn voru að at- hafna sig uppi á bómunni, að hún ylti ekki um. Þetta vanrækti hann. Verður því að líta svo á, að stefndi beri óskipta fébóta- ábyrgð á slysinu gagnvart stefnanda, enda þykir engu máli skipta, hvort stefndi eða Kröll A/S greiddi hinum danska verkstjóra kaup fyrir vinnu hans við uppsetningu byggingarkranans. Eirík- ur heitinn var ekki með öryggishjálm á höfði. Eins og á stendur þykir ekki eiga að koma til sakarskiptingar af þeirri ástæðu. Í íyrsta lagi var hinn danski verkstjóri sjálfur ekki með öryggis- hjálm. Í öðru lagi er ekkert fram komið í málinu, sem bendir til þess, að hann hafi lagt til, að Eiríkur heitinn notaði slíkan hjálm. Að lokum er eigi sýnt fram á, að afleiðingar slyssins hefðu orðið aðrar eða minni en raun varð á, þó að Eiríkur hefði haft öryggis- hjálm á höfði og borið hann svo sem tíðkanlegt er. VI. Stefnandi sundurliðar kröfur sínar þannig: A. Krafa Hrefnu B. Loftsdóttur persónulega: 1. Bætur fyrir missi framfæranda .... kr.6.989.051 —- áætlað verðmæti eigin tekna .... — 2.106.154 Kr. 4.882.897 2. Bætur fyrir róskun á stöðu og hög- KV. 0 a 000 0 5 01 0 alla vá veði kr. 500.000 kr.5.382.897 B. Krafa Elínar Þórunnar: 1. Bætur fyrir missi framfæranda .... kr. 567.000 2. Bætur fyrir róskun á stöðu og hög- EA A PR — 300.000 kr. 867.000 410 C. Krafa Elfu Bjarkar: i. Bætur fyrir missi framfæranda .... kr. 703.949 2. Bætur fyrir röskun á stöðu og hög- OR a — 300.000 kr. 1.003.849 Samtals kr. '7.253.746 Guðjón Hansen tryggingafræðingur hefur hinn 8. ágúst 1974 reiknað út tjón stefnanda fyrir missi framfæranda. Í álitsgerð tryggingafræðingsins segir m. a.! „Eiríkur Steinþórsson var sagður fæddur 12. júlí 1947 og var samkvæmt því 26 ára gamall, er hann lézt. Eftirlifandi eiginkona er sögð fædd 11. febrúar 1947 og hefur því einnig verið 26 ára, er slysið varð. Samkvæmt upplýsingum yðar áttu þau hjón þá eitt barn, en nú eru börn þeirra tvö, þ. e. Elín Þórunn, f. 15/12 1967, og meybarn, f. 26/6 1974. A. Bætur til barna. Venja er að miða útreikning á bótum til barna við barnalífeyri almannatrygginga ....... , reiknast mér verðmæti þeirra bóta á slysdegi nema: Vegna Elínar Þórunnar kr. 567.207.00 Vegna barns, f. 26/6 1974 kr. '703.849.00 B. Bætur til ekkju. Samkvæmt staðfestum ljósritum af skattframtölum Eiríks fyr- ir starfsárin 1970—-1972 og óstaðfestu afriti af skattframtali ekkju hans fyrir starfsárið 1973 voru vinnutekjur hans þessi fjögur ár sem hér segir: Árið 1970 kr. 323.472.00 — 1971 — 596.915.00 — 1972 — 461.670.00 — 1973 — 783.731.00 Af ofangreindum tekjum hef ég tekið framfærslueyri til handa dætrunum til 17 ára aldurs hvorrar um sig, jafnháan barnalífeyri almannatrygginga, en reiknað ekkjunni helming þeirra tekna, sem þá standa eftir. Verðmæti slíks framfærslueyris ekkjunnar 411 miðað við aldur hennar og starfsorkulíkur manns á aldri Eiríks, reiknast mér nema á slysdegi kr. 6.989.051.00. C. Bætur almannatrygginga. Hrefna á rétt á slysabótum frá almannatryggingum í 8 ár eftir SlYSIð gr úr aað ia Enn fremur á ekkjan sem einstæð móðir rétt á mæðralaunum til 16 ára aldurs dætranna, ....... Verðmæti ofangreindra bóta almannatrygginga reiknast mér nema á slysdegi: Verðmæti 8 ára bóta kr. 1.111.184.00 Verðmæti mæðralauna kr. 497.066.00 Auk þeirra bóta til ekkjunnar, sem hér hafa verið nefndar, greiða almannatryggingar barnalífeyri til 17 ára aldurs dætranna tveggja. D. Vinnutekjur ekkjunnar. Samkvæmt áðurnefndum skattframtölum fyrir starfsárin 1970 --1973 hafa tekjur Hrefnu af vinnu utan heimilis þau ár verið sem hér segir: Árið 1970 kr. 96.220.80 — 1971 — 105.664.00 — 1972 — 199.349.00 — 1973 — 266.684.00 Sé gert ráð fyrir, að helmingur þeirra tekna, sem hér um ræðir, eigi að koma til frádráttar reiknuðum framfærslueyri samkvæmt B-lið hér að framan, reiknast mér verðmæti slíks frádráttar á slys- degi nema kr. 2.106.154.00. Telja verður sennilegi, að aðstaða Hrefnu til tekjuöflunar með vinnu utan heimilis hafi breyst, er börnin urðu tvö. Að lokum skal tekið fram, að við framangreinda útreikninga hefur ekki verið tekið tillit til réttinda í lífeyrissjóði, en írúlega er bæði um barna- og makalífeyrisrétt að ræða vegna fráfalls Eiríks. Töflur þær, sem notaðar hafa verið við útreikninga, miðast við starfsorkulíkur samkvæmt sænskri reynslu, dánarlíkur samkvæmi íslenzkri reynslu 1951—-1960.og 7% ársvexti.“ Tryggingafræðingurinn hefur hinn 31. maí 1976 endurskoðað útreikning sinn frá 8. ágúst 1974. Þar hefur hann tekið tillit til 412 kaupbreytinga. Þá eru vextir að þessu sinni reiknaðir á tvo vegu, og er annars vegar miðað við 9% ársvexti til frambúðar, en hins vegar við 9% ársvexti frá slysdegi til 15. júlí 1974 og síðan reikn- að með 13% ársvöxtum til frambúðar. Er átt við síðarnefnda vaxtagrundvöllinn, þegar nefndir eru 13% ársvextir hér á eftir. Þá hefur hann tekið tillit til hækkana á bótum almannatrygg- inga. Niðurstöður samkvæmt þessum nýja útreikningi eru þessar: Bætur til barna. Ársvextir 9% Ársvextir 13% Vegna Elínar Þórunnar kr. 734.887 kr. 633.010 Vegna Elfu Bjarkar — 902.402 — 122.614 Bætur til ekkju. Framfærslueyrir til handa ekkjunni, reiknaður eftir sömu að- ferð og í fyrri útreikningi, reiknast á slysdegi: Miðað við 9% árs- vexti kr. 8.704.019, en miðað við 13% ársvexti kr. 6.301.969. Bætur almannatrygginga. Ársvextir 9% Ársvextir 13% Verðmæti 8 ára slysabóta kr. 1.459.561 kr. 1.306.311 Verðmæti mæðralauna — 656.995 — 560.180 Vinnutekjur ekkjunnar. Verðmæti hálfra árlegra vinnutekna reiknast nema á slysdegi kr. 2.833.747., þegar miðað er við 9% ársvexti, en kr. 2.075.348, Þegar miðað er við 13% ársvexti. Greiðslur úr lífeyrissjóði. Um það segir tryggingafræðingurinn: „samkvæmt vottorði Lífeyrissjóðs málm- og skipasmiða, dags. 17/5 1976, nýtur Hrefna makalífeyris úr sjóðnum, kr. 121.819.00 á ári. Enn fremur njóta dætur hennar barnalífeyris, en samkvæmt reglugerð sjóðsins er greiddur hálfur barnalífeyrir almannatrygg- inga til 17 ára aldurs og síðan hálfur annar barnalífeyrir almanna- trygginga um eins árs skeið. Um fjárhæð barnalífeyris almanna- trygginga skírskotast til A-liðar hér að framan. Verðmæti ofangreindra lífeyrissjóðsgreiðslna reiknast mér nema á slysdegi: 413 Ársvextir 9% Ársvextir 13% Verðmæti makalífeyris kr.1.318.837.00 kr. 906.467.00 Verðmæti lífeyris Elínar Þ. — 427.706.00 — 357.222.00 Verðmæti lífeyris Elfu Bjarkar — 484.336.00 — 379.026.00“ Stefndi hefur mótmælt einstökum kröfuliðum sem allt of háum. Um A. Bætur til ekkju. Þegar ákveðið er tjón Hrefnu, koma ekkjubætur og mæðra- laun frá Tryggingastofnun ríkisins til frádráttar. Einnig verður litið til þess, að Hrefna nýtur lífeyris úr Lífeyrissjóði málm- og skipasmiða. Þegar gætt er þessara atriða og annars þess, sem hér skiptir máli, þykja bætur til handa Hrefnu fyrir missi framfær- anda hæfilega ákveðnar kr. 3.250.000, og er þá einnig tekið tillit til verðmætis eigin tekna hennar. Bætur henni til handa fyrir röskun á stöðu og högum þykja hæfilega ákveðnar kr. 400.000. Frá þessum fjárhæðum ber að draga kr. 500.000, sem eru bætur samkvæmt atvinnuslysatryggingu, sem stefndi tók, en fjárhæð þessa hefur Hrefna móttekið. Um B og C. Bætur til barna. Tjón hinna ófjárráða dætra stefnanda fyrir missi framfæranda og röskun á stöðu og högum þykir hæfilega ákveðið kr. 630.000 til Elínar Þórunnar og kr. 720.000 til Elfu Bjarkar. Stefnda ber að greiða stefnanda hinar tildæmdu fjárhæðir með vöxtum, eins og krafist hefur verið, enda hefur þeim ekki verið mótmælt sérstaklega. Eftir þessum úrslitum ber stefnda að greiða stefnanda máls- kostnað, sem ákveðst kr. 475.000. Bjarni Kristinn Bjarnason borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómendunum Andrési Andréssyni og Guðmundi Björns- syni vélaverkfræðingum. Dómsorð: Stefndi, Breiðholt h/f, greiði stefnanda, Hrefnu B. Lofts- dóttur, sjálfri kr. 3.150.000, f. h. Elínar Þórunnar Eiríksdótt- ur kr. 630.000 og f. h. Elfu Bjarkar Eiríksdóttur kr. 720.000 ásamt 12% ársvöxtum frá 9. nóvember 1973 til greiðsluðdags og kr. 475.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirt- ingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 414 Mánudaginn 20. mars 1978. Nr. 49/1977. Bjarni Helgason Björn Stefánsson Hreggviður Jónsson Jónatan Þórmundsson Ólafur Ingólfsson Stefán Skarphéðinsson Unnar Stefánsson Þorsteinn Sæmundsson Þorvaldur Búason Þór Vilhjálmsson Ragnar Ingimarsson og Valdimar J. Magnússon (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) gegn Einari Braga Sigurðssyni (Ingi R. Helgason hrl.). Ærwmeiðingar. Sektarrefsing. Ómerking ummæla. Sýknað af miskabótakröfu. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma sem varadómarar í Hæstarétti Halldór Þorbjörnsson yfirsakadómari, Guðmundur Ingvi Sigurðsson hæstaréttarlögmaður, Jón Finnsson hæstaréttarlögmaður, Unnsteinn Beck borgarfógeti og Þorsteinn Thorarensen borg- arfógeti. Afrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 24. mars 1977 og gert þær dómkröfur: 1. Að ummæli þau, sem stefnt er út af í frumsök og fram- haldssök í héraði, verði dæmd dauð og ómerk. Að stefnda verði dæmd hæfileg refsing fyrir ummælin. 3. Að hverjum áfrýjenda verði dæmdar úr hendi stefnda 50.000 krónur í miskabætur fyrir ummælin með 9% árs- vöxtum frá 18. janúar 1974 til greiðsludags. {. Að stefnda verði gert að greiða áfrýjendum sameiginlega 25.000 krónur til að kosta birtingu á dómsorði og forsend- um þessa dóms í opinberum blöðum. ' 415 5. Aðí 1. eða 9. tölublaði Þjóðviljans, er út kemur eftir birt- ingu dómsins, verði birtar forsendur hans og dómsorð. 6. Að stefndi verði dæmdur til að greiða áfrýjendum sam- eiginlega hæfilegan málskostnað í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Af hálfu stefnda, sem ekki hefur gagnáfrýjað málinu, er krafist staðfestingar á héraðsdómi og að honum verði dæmd- ur hæfilegur málskostnaður í Hæstarétti úr hendi áfrýjenda. Unnmælin, sem stefnt er út af í frumstefnu í héraði, birtusi í 14. tölublaði Þjóðviljans, sem kom út 18. janúar 1974, í grein með fyrirsögninni Votergeitvíxillinn, og í framhalds- stefnu í héraði er stefnt vegna ummæla í grein með fyrir- sögninni Fasistatilburðir, er birtust í ótölusettu kosninga- blaði sama blaðs, sem kom út 23. júní sama ár, Báðar grein- arnar eru merktar höfundarnafninu Einar Bragi, án föður- nafns, en þannig auðkennir stefndi yfirleitt ritsmíðar sínar, og verður að telja það næga nafngreiningu, til að stefndi beri ábyrgð á efni greinanna samkvæmt 2. mgr. 15. gr. laga nú. 57 frá 1956. Hin átöldu ummæli í frumsök eru í héraðsdómi auðkennd með töluliðum 1 og 2 og ummælin í framhaldssök með tölu- liðum 1 og 2 a—-e. Er hér vitnað til þeirra á sama hátt. Fyrir- sögnin „Votergeit-víxillinn“, tölul. 1 í frumstefnu, er hnjóðs- yrði í garð áfrýjenda, sem vert er að ómerkja, en þykir ekki varða refsingu. Ummælin í tölul. 2 í frumstefnu eru sömti- leiðis óviðurkvæmileg að búningi, og ber að ómerkja þau, en eigi verða þau talin refsiverð. Með fyrirsögn greinarinnar Í blaðinu frá 23. júní, tölulið 1 í framhaldsstefnu, ásamt ummælum, merktum þar 2 a og c, eru áfrýjendum gerðar upp ýmsar miður sæmilegar hvatir. Augljós rangtúlkun er það að flokka lögmæta einkamáls- höfðun til réttarofsókna, og með ummælum þessum í heild er þann veg sveigt að æru áfrýjenda, að varðar refsingu sam- kvæmt 234. og 235. gr. almennra hegningarlaga. Orðin „ridd- arar ömurleikans“ í 2. tölul. b varða ekki refsingu, en rétt þykir að ómerkja þau. Befsing stefnda þykir hæfilega ákveðin 15.000 króna sek! 416 til ríkissjóðs, og komi 2 daga varðhald í stað hennar, ef hún hirtin TA greiðist ekki innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Enda þótt refsa beri fyrir framangreind ummæli, þykja þau ekki fallin til að valda áfrý jendum Þeim miska, sem bóta- skyldur sé samkvæmt 1. mgr. 264. gr. almennra hegningar- laga, og er bótakrafa þeirra því eigi tekin til greina. Samkvæmt 2. málsgr. 241. gr. almennra hegningarlaga ber að dæma stefnda tilað greiða áfrýjendum sameiginlega 20.000 kr. til þess að kosta birtingu dóms þessa í opinberum blöðum. Samkvæmt 2. mgr. 22. gr. laga nr. 57 frá 1956 ber að birta dómsorð og forsendur dóms þessa í fyrsta eða öðru tölublaði dagblaðsins Þjóðviljans, sem út kemur eftir birtingu dóms- ins. Meðferð máls þessa í héraði varð af völdum stefnda um- fangsmeiri og tafsamari en vera þurfti. Með hliðsjón af því þykir málskostnaður, sem stefnda ber að greiða áfrýjendum sameiginlega í héraði og fyrir Hæstarétti, hæfilega ákveðinn 150.000 krónur. Dómsorð: Öll hin átöldu ummæli skulu vera ómerk. Stefndi, Einar Bragi Sigurðsson, greiði 15.000 króna sekt í ríkissjóð, og komi í stað sektarinnar 2 daga varð- hald, verði hún ekki greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Stefndi skal vera sýkn af kröfu áfrýjenda um miska- bætur. Stefndi greiði áfrýjendum sameiginlega 20.009 krón- ur til að kosta birtingu dómsorðs og forsendna dóms þessa í opinberum blöðum. Birta skal dóm þenna, dómsorð og forsendur, í 1. eða 2. tölublaði dagblaðsins Þjóðviljans, sem kemur út eftir birtingu hans. Stefndi greiði áfryýjendum 150.000 krónur í málskostn- að í héraði og fyrir Hæstarétti. 417 Dóminum. ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Sératkvæði Halldórs Þorbjörnssonar yfirsakadómara og Guðmundar Ingva Sigurðssonar hæstaréttarlögmanns. Við teljum, að þar sem stefndi er sekur fundinn um refsi- verðar ærumeiðingar Í garð áfrýjenda, beri að taka til greina kröfu þeirra um miskabætur úr hendi stefnda, en erum sam- mála atkvæði meiri hluta dómenda að öðru leyti. Þar sem eigi er meiri hluti fyrir þeirri niðurstöðu að dæma miskabætur, verður fjárhæð bóta ekki ákveðin. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 27. desember 1976. 1.0. Mál þetta, sem er meiðyrðamál, var höfðað með stefnu, birtri 20. júní 1974. Stefnendur eru Bjarni Helgason jarðvegsfræðingur, Undralandi 2, Björn Stefánsson skrifstofustjóri, Grænuhlíð 13, Hreggviður Jónsson, Nesvegi 82, Jónatan Þórmundsson prófessor, Bræðraborgarstíg 15, Ólafur Ingólfsson, BA, Öldugötu 5, Stefán Skarphéðinsson framkvæmdastjóri, Álfheimum 44, Unnar Stef- ánsson viðskiptafræðingur, Háaleitisbraut 45, Þorsteinn Sæ mundsson stjarnfræðingur, Bólstaðarhlíð 14, Þorvaldur Búason eðlisfræðingur, Geitastekk 5, Þór Vilhjálmsson hæstaréttardóm- ari, Stigahlíð 73, allir í Reykjavík, og Ragnar Ingimarsson pró- fessor, Mávanesi 22, og Valdimar J. Magnússon framkvæmda- stjóri, Garðaflöt 31, báðir í Garðahreppi. Stefndi er Einar Bragi Sigurðsson, Bjarnarstíg 4 í Reykjavík. Tilefni málshöfðunarinnar eru ummæli, sem birtust í grein á bls. 6 í 14. tbl. dagblaðsins „Þjóðviljans“ er út kom 18. janúar 1974. Grein þessi ber fyrirsögnina „Votergeit-víxillinn“. Stefndi er nafngreindur sem höfundur greinarinnar. Þann 23. júní 1974 birtist á 6. bls. dagblaðsins „Þjóðviljans“ grein eftir stefnda með ummælunum, sem stefnendur telja ærumeiðandi fyrir sig. Höfð- uðu þeir framhaldssök út af grein þessari með stefnu, birtri 12. desember 1974. 2.0. Um miðjan janúarmánuð 1974 efndu nokkrir menn til sam- vinnu undir kjörorðinu „VARIÐ LAND“. Áttu þarna hlut að 27 418 allir stefnendur máls þessa auk lögmannanna Harðar Einarssonar hæstaréttarlögmanns og Óttars Yngvasonar hæstaréttarlösmanns Á vegum þessara manna var undirbúin söfnun undðirskrifta til að mótmæla kröfum um uppsögn „varnarsamnings milli Lýðveldis- ins, Íslands og Bandaríkjanna á grundvelli Norður-Atlantshafs- samningsins“ frá 5. maí 1951 og brottvísun herliðs Bandaríkjanna af Íslandi. Var öllum íslenskum þegnum, er náð höfðu tvítugs aldri 1. mars 1974, boðið að undirrita svohljóðandi yfirlýsingu: „Við undirrituð skorum á ríkisstjórn og Alþingi að standa vörð um Öryggi og sjálfstæði íslenzku þjóðarinnar með því að treysta samstarfið innan Atlantshafsbandalagsins, en leggja á hilluna ótímabær áform um uppsögn varnarsamningsins við Bandaríkin og brottvísun varnarliðsins.“ Stefnendur unnu síðan að því að fá menn til að undirrita þessa yfirlýsingu, og voru undirskriftalistarnir afhentir forsætisráð- herra og forseta Sameinaðs Alþingis að undirskriftasöfnuninni lokinni í síðari hluta marsmánaðar 1974. Stefnendur telja, að eftirgreind orð og ummæli í grein stefnda í 14. tbl. dagblaðsins „Þjóðviljans“, er út kom 18. janúar 1974 og birtust á bls. 6, séu ærumeiðandi fyrir sig: 1. Fyrirsögn greinarinnar: „Votergeit-víxillinn““. 2. Eftirfarandi ummæli í greininni: „Upp er risinn hópur hug- prúðra dáta, sem grátbiðja þjóðina að hefja minningaár ellefu alda búsetu í landinu á því að undirrita beiðni um erlenda her- setu á Íslandi..... s Stefnendur telja fyrirsögn greinarinnar og ummælin, sem til- færð eru, varða við 234. og 235. gr. almennra hegningarlaga nr. 19 frá 1940. 3.1. Stefnendur gera eftirfarandi dómkröfur í frumsök: að fyrirsögn greinarinnar og ummælin, sem stefnt er út af, verði dæmd dauð og ómerk. að stefndi verði dæmdur í þyngstu refsingu, sem á getur reynt samkvæmt 234. og 235. gr. laga nr. 19/1940 fyrir birtingu um- stefndrar fyrirsagnar og ummæla. að stefndi verði dæmdur til að greiða hverjum stefnenda fyrir sig kr. 50.000 í miskabætur skv. 1. mgr. 264. gr. laga nr. 19/1940 með 9% ársvöxtum frá 18. janúar 1974 til greiðsludags. að stefndi verði dæmdur samkvæmt 2. mgr. 241. gr. laga nr. 19/ 1940 til að greiða stefnendum sameiginlega kr. 25.000 í kostnað 119 við að birta forsendur og dómsorð væntanlegs dóms í opinber- um blöðum. að stefndi verði dæmdur samkvæmi 22. gr. laga nr. 57/1956 til að sjá um, að birt verði forsendur og dómsorð væntanlegs dóms í máli þessu í fyrsta eða öðru tölublaði dagblaðsins „Þjóðvilj- ans“ er út kemur eftir birtingu dómsins. að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnendum sameiginlega hæfilegan málskostnað að mati dómara. Í frumsök var þess upphaflega krafist aðallega, að málinu yrði vísað frá dómi, en þeirri kröfu var hrundið með úrskurði 22. júní 1976. Stefndi krefst sýknu í frumsök og enn fremur: að stefnendur verði dæmdir til að greiða honum hæfilegan máls- kostnað. að stefnendur verði dæmdir til að greiða einn fyrir alla og allir fyrir einn 10 aura í táknlega sekt til ríkissjóðs í smánarskyni fyrir ósæmilega aðför að tjáningarfrelsi manna og ástæðulausa málsýfingu. að stefnendur verði dæmdir til að greiða stefnda hæfilegar bætur fyrir röskun á vinnufriði með tilefnislausu málaþrasi. 32. Í framhaldssök er þess krafist af hálfu stefnenda, að eftirtalin ummæli í grein, sem birtist í Þjóðviljanum 23. júní 1974, ásamt fyrirsögn greinarinnar verði dæmd dauð og ómerk. 1. Fyrirsögnin „Fasistatilburðir“. 2. Eftirfarandi ummæli: A Þar sem slík dusilmenni hafa komist í valdaaðstöðu, hefur andlegt frelsi verið kæft, menn dregnir fyrir dómstóla og dæmdir til tugthúsvistar, innilokunar á geðveikrahælum, út- legðar eða stórra fjárútláta í þeim tilgangi að hræða aðra frá að notfæra sér það tjáningarfrelsi, sem hverjum ber að guðs og manna lögum.“ bb}... riddurum ömurleikans..... En ósvífnustu árás á tjáningarfrelsi landsmanna, sem ég þekki dæmi um. Fyrir þeim kumpánum vakir að kveða niður málefnalega umræðu um heitasta deilumál, sem uppi hefur verið með þjóðinni í þriðjung aldar ..... a Stefnendur krefjast þess, að stefndi verði dæmdur til að sjá um, að birt verði forsendur og dómsorð væntanlegs dóms í máli þessu í 1. eða 2. tbl. dagblaðsins Þjóðviljans, er út kemur eftir birtingu 420 dómsins, og að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnendum sam- eiginlega hæfilegan málskostnað í framhaldssök að mati dómara og að stefndi verði dæmdur til þyngstu refsingar, sem á getur reynt samkvæmt 234., 235. og 236. gr. laga nr. 19/1940. Af stefnda hálfu er þess krafist, að stefndi verði algerlega sýkn- aður af öllum kröfum stefnenda og að stefnendum verði gert að greiða honum hæfilegan málskostnað. 4.0. ÁLIT DÓMSINS. 4.1. Almennt: 4.1.1. Að íslenskum lögum er meginregla, að menn eigi rétt á að tjá hug sinn fyrir öðrum, jafnt í einkalífi sem opinberlega og með hvaða tjáningarhætti, sem vera skal. Í opinberum umræðum um stjórnarmálefni er þessi meginregla sérlega mikilvæg vegna þeirra lýðræðislegu stjórnarhátta, sem stjórnskipunarreglur miðast við. Þetta sjónarmið kemur meðal annars fram í ákvæði 2. mgr. 49. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944, þar sem svo er mælt fyrir, að enginn alþingismaður verði krafinn reikningsskapar utan þings fyrir það, sem hann hefur sagt í þinginu, nema þingdeildin, sem í hlut á, leyfi, sbr. og 1. mgr. Um ritfrelsi er sérstaklega fjallað í 72. gr. stjórnarskrárinnar, þar sem svo er kveðið á, að hver maður eigi rétt á að láta í ljós hugsanir sínar á prenti, en verði þó að ábyrgjast þær fyrir dóm:. Meiðyrðalöggjöfin felur í sér takmarkanir á grundvallarregi- unni um tjáningarfrelsi. Þessar takmarkanir byggjast almennt á því viðhorfi, að hagsmunir tengdir æru manna geti verið svo ríkir, að þeir almannahagsmunir, sem við tjáningarfrelsið eru bundnir, hljóti að víkja. Á hinn bóginn er almennt viðurkennt, að árásir á æruna, sem væru ólögmætar eftir almennum reglum, geti verið lögmætar, ef ríkir hagsmunir liggja til grundvallar þeim árásum. Meðal þeirra hagsmuna, sem þannig kunna að verða metnir meir en hagsmunir æruverndar, eru hagsmunir samfélagsins af því, að umræður um opinber málefni geti farið fram í þeim mæli, sem hinar lýðræðislegu og þingræðislegu grundvallarreglur krefj- ast. Meðal annars er nauðsynlegt, að menn geti gagnrýnt pólitíska andstæðinga, athafnir þeirra og skoðanir að vissu marki. Ekki eru menn sammála um, hversu langt eigi að ganga í þessu efni 421 almennt, en hér verða dómstólar að skera úr eftir málavöxtum hverju sinni. Við þetta mat verður m. a. að gæta þess, að í opin- berum umræðum verði ekki settar of þröngar skorður eða hlut- verki fjölmiðla að því er varðar upplýsingastarfsemi og gagnrýni. Þá verður að hafa í huga eðli umræðunnar og tjáningarvenjur og gæta þess, að ef ummæli eiga að teljast ósaknæm, verða menn al- mennt að virða almennar velsæmiskröfur og tjá sig málefnalega. Hafa ber í huga, að stjórnmálabarátta í lýðræðisþjóðfélagi verð- ur ekki rekin með málefnalegum rökum einum, og verða dóm- stólar að gæta þess að ganga ekki of langt í að þrengja að athafna- frelsi þeirra aðilja, sem þessa baráttu heyja. 4.1.2. Frumrætur þeirra deilna og átaka, sem orðið hafa um dvöl er- lendra herja í landinu, má rekja til hernámsins 1940 og komu bandarísks herliðs til landsins 1941. Upphaflega byggðist her- setan í landinu á valdbeitingu Breta, en síðan á samningum Ís- lands og Bandaríkja Norður-Ameríku, fyrst hervarnarsamningn- um 1941 og síðan Keflavíkursamningnum 1946 og loks Norður- Atlantshafssamningnum 1949 og varnarsamningnum 1951. Erlent herlið hefur nú dvalið í landinu síðan 1940 að undan- skildum árunum 1947— 1951, þegar bandarískt einkafyrirtæki annaðist þá starfsemi á Keflavíkurflugvelli, sem Bandaríkjamenn töldu sér nauðsynlega af hernaðarástæðum. Segja má, að þjóðareining hafi ríkt í afstöðunni til hernáms Breta, til þeirra skilyrða fyrir hersetu Bandaríkjamanna 1941, að þeir yrðu á brott með her sinn að stríði loknu, og til umleitunar Bandaríkjamanna um herstöðvar til 99 ára 1945. Hins vegar leiddi samþykkt Keflavíkursamningsins 1946 til harðra deilna og stjórn- arslita. Sjálfstæðisflokkurinn stóð óskiptur að samþykktinni, en Sósíalistaflokkurinn stóð óskiptur á móti og rauf stjórnarsam- starfið við Alþýðuflokkinn og Sjálfstæðisflokkinn. Alþýðuflokk- urinn og Framsóknarflokkurinn klofnuðu í afstöðu til málsins. Innganga Íslands í Atlantshafsbandalagið 1949 leiddi til ein- hverra alvarlegustu átaka, sem orðið hafa í landinu, og afstaða stjórnmálaflokkanna varð með líkum hætti og 1946. Hins vegar stóðu þingflokkar Framsóknarflokksins og Alþýðuflokksins ó- klofnir að varnarsamningnum 1951, en fljótlega kom í ljós, að andstöðu við samninginn gætti víðar en í Sósíalistaflokknum. Má segja, að þessi samningur hafi verið eitt aðalátakamálið í íslensk- um stjórnmálum síðan. 122 Árið 1956 var samþykkt tillaga Alþýðuflokksmanna á Alþingi um; að varnarsamninsurinn frá 1951 yrði endurskoðaður með bað fyrir augum, að herlið Bandaríkjamanna færi af landinu, en að Íslendingar tækju að sér gæslu og viðhald hernaðarmannvirkja. Að samþykkt þessari stóðu allir. þingmenn aðrir en Þingmenn Sjálfstæðisflokksins. Hún var svo eitt af stefnumálum ríkisstjórn- ar Framsóknarflokksins, Alþýðubandalagsins og Alþýðuflokks- ins, sem mynduð var-1956. Svo fór þó, að fallið var frá því að koma þessu stefnumáli í framkvæmd. Árið 1971 varð það síðan eitt af. stefnumálum ríkisstjórnar Framsóknarflokksins, Alþýðubandalagsins og Samtaka frjáls- lyndra og vinstri manna, að herliðið færi úr landi í áföngum. Sjálf- stæðisflokkurinn og Alþýðuflokkurinn voru andvígir þessari stefnu. . Bandaríkjamenn telja sér aðstöðuna á Keflavíkurflugvelli mjög mikilvæga, einkum vegna umsvifa sovéska flotans á Norður- Atlantshafi. Önnur ríki Atlantshafsbandalagsins munu og telja aðstöðuna mikilvæga öryggishagsmunum sínum. Afstaða til hersetunnar hefur haft veruleg áhrif á flokkaskipun, en einnig leitt til deilna og klofninga innan stjórnmálaflokka. Hugmyndir manna um þjóðerni, ættjörð, sjálfstæði og fullveldi hafa blandast í þetta mál. Efnalegir hagsmunir hafa haft sitt að segja um afstöðu. Afstaða til andstæðra stórvelda og mismunandi grundvallarviðhorf í stjórnarfars- og hagskipunarmálum hafa mótað afstöðu margra. Sterkar tilfinningar andúðar eða sam- kenndar hafa mótað umræður um þessi mál. 4.1.3. Af því; sem að framan er rakið, má vera ljóst, að undirskrifta- söfnun stefnenda var þátttaka í stjórnmálastarfsemi, sem varð- aði mikilvæg mál á sviði utanríkismála og alþjóðastjórnmála, sem djúpstæður pólitískur ágreiningur ríkir um hér innanlands. Þau viðhorf, sem hafa verið rakin hér að framan um málfrelsi á sviði stjórnmála, eiga því við andóf gegn undirskriftasöfnun stefnenda og gagnrýni á hana. Umræður um herstöðvamálin hafa oft verið óvægnar og stór- yrtar og einkennst af tilfinningahita. Þegar hin umstefndu um- mæli eru virt í þessu ljósi, má segja um þau almennt, að þau verða engan veginn talin með því stóryrtasta eða illyrtasta, sem fram hefur komið í þessum umræðum. Á þetta einkum við ummælin, sem stefnt er út af í frumsök. Varðandi ummælin í framhaldssök 423 bersað hafa í huga, að þau eru viðhöfð í tilefni af málshöfðun stefnenda á hendur stefnda. Ber að hafa í huga, að þótt mönnum hafi haldist uppi órefsað að viðhafa fjölmæli á þessu sviði, vegna þess'að andstæðingarnir hafá! látið undir höfuð leggjast að leita réttar síns, er ekki þar með sagt, að myndast hafi venjur um tals- hætti, sem breyti mati á mörkum málfrelsis og æruverndar. Á hinn bóginn virðist mega taka nokkurt tillit til þess, að stefn- endur, sem sumir hverjir höfðu áður tekið þátt í stjórnmálastarí- semi, og meðal annars látið hersetumálin til sín taka, máttu búast við gagnárásum af hálfu andstæðinga sinna, enda setti undir- skriftasöfnunin þá í sviðsljós opinberra stjórnmálaátaka. 4.2. HUGLÆG AFSTAÐA STEFNDA. Stefndi kveðst vera friðarsinni og líta á hermennsku sem lægsta stig þrældóms. Hann kveðst því hafa verið andstæður erlendri hersetu allt frá árinu 1940. Hann kveðst jafnvel hafa talið það fyrir neðan virðingu sína að fara Í vinnu í þágu herliðsins. Hann segist hafa verið staddur á Þingvöllum 17. júní 1944 og kveður þá atburði, sem þar gerðust, hafa markað sig. Hann kveðst strax í upphafi hafa verið hatrammur andstæðingur „ágengni ameríska stórveldisins“ og barist gegn henni eftir mætti undanfarin 30 ár. Hann segist hafa ritað fleiri greinar um það efni en hann fái tölu á komið. Hann kveðst hafa setið á þingpöllum 29. mars og árdegis 30. mars 1949 og verið á Austurvelli, þegar átökin urðu hörðust þar síðdegis þennan dag. Hann kveðst hafa fyllst mikilli andstyggð á þeim mönnum, seim mæltu með inngöngu í Atlantshafsbandalagið; við að hlusta á málflutning þeirra og fylgjast með athöfnum þeirra þessa daga. Hann kveðst alla tíð síðan hafa verið andstæðingur aðildar Íslands að Atlantshafsbandalaginu. Hann kveðst hafa verið meðal þeirra, sem! skipulögðu fyrstu Keflavíkurgönguna til að mótmæla her- setunni, og virkur þátttakandi í Samtökum hernámsandstæðinga frá upphafi. Af þessum sökum kveður mætti (sic) engan þurfa að undra, þótt undirskriftasöfnun stefnenda og félaga þeirra kæmi ekki sér- lega vel við sig og að honum fyndist sér skylt að rísa upp til and- mæla. Það kveðst hann hafa gert með grein þeirri, sem stefnt er út af í frumsök. Stefndi kveður það sannfæringu sína, að erlend herseta skerði sjálfstæði þjóðarinnar, skemmi menningu hennar og sé sjálfs- virðingu hennar ósamboðin. Hann kveður greinina skrifaða að 424 gefnu tilefni gegn málstað, sem hann telji rangan og þjóðhættu- legan. Steindi ber refsi- og fébótaábyrgð á efni greinanna, sem hin umstefndu ummæli eru Í, skv. 2. mgr. 15. gr. laga nr. 57/1956 um prentrétt. 4.3. EINSTÖK UMMÆLI. Verður nú tekin afstaða til einstakra ummæla og krafna, sem gerðar eru vegna þeirra. 1. Frumsök. Stefnendur telja fyrirsögn greinarinnar og tilgreind ummæli í henni óviðurkvæmileg, beri því að ómerkja hvort tveggja skv. 1. mgr. 241. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Stefnendur telja, að með því að tengja undirskriftasöfnun Þeirra við heimsþekkt hneykslismál með skírskotun í fyrirsögn sé leitast við að gera hana og forgöngumenn hennar tortryggilega í augum almennings, varpa rýrð á málefnið og aðstandendur þess. At hálfu stefnenda er orðið „grátbiðja“ talið merkja „falast eftir á niðurlægjandi hátt“. Þá telja stefnendur ummælin í greininni, sem stefnt er út af, mjög niðrandi fyrir sig og að þau rangtúlki mjög tilgang þeirra með því að beita sér fyrir undirskriftasöfnuninni. Telja stefnendur fyrirsögn greinarinnar og tilgreind ummæli hennar varða við 234. og 235. gr. almennra hegningarlaga. Stefnendur telja, að skrif stefnda séu mjög fallin til að valda þeim miska. Fyrir því telja þeir ástæður til að dæma ríflegar miskabætur. Af stefnda hálfu er lögð áhersla á, að með ummælum hans sé ekki sveigt einu orði að nokkrum manni, nafngreindum eða ónafn- greindum, heldur rætt um undirskriftasöfnun. Stefndi telur, að stefnendur séu haldnir æruofnæmi og að málshöfðun þeirra megi rekja til þess. Stefndi hefur ekki viljað viðurkenna beinlínis, að með orðun- um „Votergeit-víxillinn“ sé verið að bendla stefnendum við Watergate-málið í Bandaríkjunum, en hann kveðst þó vekja at- hygli á því, að þetta illræmda mál hafi einmitt verið á döfinni um þær mundir sem greinin var skrifuð og að böndin hefðu borist að æðstu stjórnvöldum Bandaríkjanna um, að þau væru mjög við það mál riðin, hefðu skipulagt það eða þá að það hefði að 425 minnsta kosti verið skipulagt með þeirra vitund. Síðan kveður hann það svo hafa sannast, að forseti Bandaríkjanna hafi orðið að hrökklast frá völdum. Stefndi vekur athygli á, að þrátt fyrir Þetta hafi stefnendum og félögum þeirra ekki hrosið hugur við að fara þess á leit, að Ísland yrði áfram hersetið af bandarísku herliði, sem náttúrlega lyti stjórn og vilja þeirra manna, sem mesta ábyrgð báru á Watergate-hneykslinu. Hann kveður þá því ekki hafa haft ástæðu til að undrast, þótt undirskriftalistinn væri kallaður „Votergeit-víxillinn“. Dómarinn lítur svo á, að verulegur munur sé á, að því er varðar refsinæmi verknaðar, hvort ummæli séu höfð um stefnendur sjálfa eða undirskriftaskjölin, sem þeir senda frá sér. Dómarinn lítur á orðið „ Votergeit-víxillinn“ sem skammarheiti á skjölum þessum, sem ekki snerti æru stefnenda á þann hátt, að refsa beri stefnda, sbr. einnig það, sem segir um mörk málfrelsis og æru- verndar hér að framan. Hins vegar þykir orð þetta óviðurkvæmi- legt, og ber að ómerkja það, sbr. 1. mgr. 241. gr. laga nr. 19/1940. Dómarinn skilur þau ummæli í greininni, sem stefnt er út af, þannig, að átt sé við, að komið hafi fram á sjónarsviðið hópur manna, sem ætli á 1100 ára afmæli þjóðarinnar að biðja Íslend- inga að undirrita kröfu um, að erlendur her sitji áfram í landinu. Dómarinn hlýtur að fallast á það með stefnda, að ummælin svo skilin séu sönn, og verða þau því ekki ómerkt í heild. Hins vegar þykja orðin „hópur hugprúðra dáta“ og „grátbiðja“ óviður- kvæmileg, og ber að ómerkja þau. Á hinn bóginn þykja þessi ummæli svo meinlaus, að ekki sé ástæða til að refsa fyrir þau, sbr. það, sem segir að framan um mörk æruverndar og málfrelsis. Þar sem ummæli stefnda hafa samkvæmt því, sem að framan er rakið, ekki verið talin refsiverð, ber skv. 264. gr. hegningar- laga nr. 19/1940 að synja kröfu stefnenda um miskabætur. Af sömu ástæðu ber að hafna kröfu um fjárgreiðslu til að stand- ast kostnað af birtingu dóms skv. 2. mgr. 241. gr. sömu laga. II. Framhaldssök. Stefnendur telja, að fyrirsögnin „Fasistatilburðir“ eigi við máls- sókn þeirra í frumsök, með henni sé verið að líkja eðlilegum við- brögðum þeirra að leita réttar síns fyrir dómstólum við aðgerðir einhverra ógeðfelldustu einræðisafla, er veraldarsagan kann frá að greina. Telja þeir, að í fyrirsögn þessari felist móðgun skv. 234. gr. laga nr. 19/1940 og aðdróttun skv. 235. gr. sömu laga og 426 að hún varði einnig við 236. gr. laganna, þar sem aðdróttunin sé birt opinberlega og gegn betri vitund. Stefnendur telja orðið „dusilmenni“ feli í sér móðgun, sbr. 234. gr. laga nr. 19/1940. Að öðru leyti telja stefnendur ummæli auð- kennd:2 a hér að framan feli í sér gífuryrtar móðganir og aðdrótt- anir, er hnígi að hinu sama, sem vikið sé að í fyrirsögninni. Telja stefrendur ummælin í heild refsiverð skv. 235. og 236. gr., en íil vara skv. 234. gr. lága nr. 19/1940. Ummæli í lið 2 b telja stefnendur varða við 234. gr. laga nr. 19/1940. Ummælin í lið 2 c telja stefnendur mjög ærumeiðandi fyrir sig og borin fram gersamlega að ófyrirsynju og gegn betri vitund. Telja þeir ummælin í heild varða við 234., 235. og 236. gr. laga nr. 19/1940. Stefnendur gera kröfu til, að tekið verði fullt tillit til þeirra ummæla, sem eru tilefni framhaldssakar, þegar ákveðnar verði miskabætur: og kostnaður við birtingu dóms samkvæmt kröfu- gerð þeirra í frumsök.. Verði eigi dæmdar miskabætur eða birt- ingarkostnaður í frumsök, er þess krafist, að þeir kröfuþættir í frumsök verði teknir til greina sem sjálfstæðir kröfuþættir í framhaldssök. Stefndi hefur gengist við því, að orðið „Fasistatilburðir“ lúti að málssóknum stefnenda. Stefndi virðist telja, að upphafleg málssókn stefnenda á hendur honum sé árás á tjáningarfrelsi hans og almennt til þess fallin að fæla menn frá að láta í ljós skoðanir andstæðar stefnendum. Þann 24. júní 1974 skrifaði stefndi Rithöfundasambandi Ís- lands og fór þess á leit, að stjórn. þess tilnefndi 12 rithöfunda í nefnd, sem falið væri að leggja mat á, „hvort kærumál og fjár- heimtur af þessu tagi séu árás á tjáningarfrelsi manna eða ekki“. Orðið var við þessum tilmælum. Í álitsgerð: rithöfundanna segir svo Í niðurlagi: „Kærumál og fjárheimtur af þessu:tagi eru árás á tjáningar- frelsi manna og stefna að þesskonar tálmunum fyrir prentfrelsi, sem stjórnarskráin kveður svo skýrt á að aldrei megi í lög leiða.“ Í yfirlýsingu 152 þekktra Íslendinga er lýst furðu yfir máls- sóknum stefnenda. Aðrir 11 þekktir menn undirrituðu yfirlýsingu, þar sem for- dæmt er það hugarfar gagnvart skoðana- og málfrelsi, „sem birt- ist í fjöldastefnum forystumanna „Varins lands“ á hendur gagn- rýnendum sínum, þar sem krafist er fangelsisdóma og þungra fjársekta í stað skoðanaskipta og málefnalegrar rökræðu.“ 427 Í svari norska rithöfundasambandsins (Den norske författer- förbund) við skeyti stefnenda (sic) segir svo meðal annars í þýð- ingu, sem birtist í Þjóðviljanum 26. júní 1974: „Við fáum ekki séð að líta beri svo þröngt á ramma stjórnmála- umræðu að það sem Einar Bragi og Sigurður A. Magnússon hafi skrifað sé refsivert. Ef hlutlægt er litið á málið er það ekki þess eðlis. Við eigum einnig bágt með að trúa að nokkur maður sem tekur virkan þátt í stjórnmálum geti tekið nærri sér ummæli téðra rithöfunda. Með svari þessu við símskeyti yðar viljum við eingöngu tjá furðu okkar yfir því. að þessar greinar skuli hafa orðið ástæða dómsmáls, og viljum við leggja áherslu á að við erum mjög á varðbergi gagnvart sérhverri tilraun til þess að reynt sé með málaferlum sem slíkum að stöðva stjórnmálalega umræðu and- stæðinga. Við erum þeirrar skoðunar að allar lýðræðislegar stjórn- málaumræður bíði tjón af því ef leitað er dómstóla, til þess að skera úr um orðaval.og tónfall. Sérhver sakfelling í slíku máli felur í sér skerðingu á skoðanaskiptum og eykur þögnina.“ Auk framangreindra aðilja hafa loks ýmsir þekktir menn látið í ljós þá skoðun á opinberum vettvangi, að málssóknir stefnenda feli í sér árás á tjáningarfrelsið. Af framangreindu er ljóst, að stefndi er enganveginn einn um þá skoðun, að málssókn stefnenda í frumsök sé árás á tjáningar- frelsið. Þegar haft er í huga það, sem sagt er um sakarefni frum- sakarinnar hér að framan, verður skiljanlegt, að stefnda hafi þótt næsta lítið tilefni til málssóknarinnar og sérstaklega til hinna ströngu krafna. Verður því að telja, að hann hafi haft skiljanlega ástæðu til ritunar greinarinnar, sem stefnt er út af í framhalds sök. Dómarinn ér hins vegar á þeirri skoðun, að ekkert ámælisvert felist í málshöfðun stefnenda og að tjáningarfrelsi sé engin hætta búin, þótt menn beri mál sín undir dómstóla, ef þeir telja, að brotið sé gegn ærurétti þeirra. Með því að kalla málssóknir stefnenda fasistatilburði hefur stefndi líkt athöfnum stefnenda við framferði stjórnmálaafla, sem eru ' andsnúin grundvallarstefnu allra íslenskra stjórnmála- flokka og, að því er ætla verður, andstæð grundvallarhugmyndum þorra Íslendinga um þjóðfélagsskipan. Ekki hefur annað komið fram en. að stefnendur séu einlægir lýðræðissinnar, og verður því að telja meiðandi fyrir þá að vera bendlaðir við fasisma. 428 Í ummælum, sem auðkennd eru undir lið 2 a í framhaldsstefnu, er stefnendum líkt við menn, sem háfa, eftir að þeir hafa kómist til valda, kæft andlegt frelsi með ýmsum ráðum, sem eru mjög andstæð þeim grundvallarhugmyndum um frelsi og mannhelgi, sem hér eru ráðandi. Verður af sömu ástæðum og varðandi fyrir- sögnina að telja þessi ummæli meiðandi fyrir stefnendur. Orðið dusilmenni ber að meta sem móðgun. En að öðru leyti ber að meta fyrirsögnina og greind ummæli sem aðdróttun. Öll þykja ummæli þessi óviðurkvæmileg, og ber að ómerkja þau skv. 1. mgr. 241. gr. laga nr. 19/1940. Orðin „riddarar ömurleikans“ þykja óviðurkvæmileg, og ber að ómerkja þau, en ekki þykja þau fela í sér slíka móðgun, að efni sé til að refsa fyrir þau. Í ummælunum, sem auðkennd eru 2 c, felst skoðun, sem verður að telja, að eðlilegt sé, að komi fram í þeim umræðum, sem fram hafa farið um undirskriftasöfnun og málssóknir stefnenda. Bún- ingur ummælanna er að vísu á mörkum þess að geta talist hæfi- legur í þjóðmálaumræðu, en með hliðsjón af þeim sjónarmiðum varðandi mörk málfrelsis og æruverndar, sem rakin eru hér að framan, þykir ekki fært að refsa fyrir þessi ummæli, og af sömu ástæðum verða þau ekki ómerkt. Hin refsiverðu ummæli þykja varða við 234. og 235. gr. laga nr. 19/1940. Við ákvörðun refsingar þykir skv. 70. gr. laga nr. 19/1940 bera að hafa hliðsjón af því, hvað stefnda gekk til eftir því sem fram er komið hér að framan. Þykir refsingin hæfilega ákveðin kr. 15.000 sekt í ríkissjóð. Vararefsing ákveðst 5 daga varðhald. Ekki þykir, eins og á stendur, efni til að neyta heimildar 264. gr. laga nr. 19/1940 til að dæma stefnendum miskabætur eða heimildar 2. mgr. 241. gr. sömu laga til að dæma stefnendum fjár- hæð til að standast kostnað af birtingu dóms. Stefndi heldur því fram, að ekki sé hægt að fallast á kröfu um birtingu forsendna og dómsorðs í Þjóðviljanum, þar sem ekki sé réttum aðilja stefnt til að þola dóm um þá kröfu. Dómarinn telur, að 22. gr. laga nr. 57/1956 um prentrétt feli í sér, að ekki sé þörf á að stefna útgefanda eða ritstjóra til að dæmt verði um kröfu um dómsbirtingu. Samkvæmt þessu ber að fallast á kröfu stefnenda um, að stefndi verði dæmdur til að sjá um, að forsendur og dómsorð þessa dóms verði birt í fyrsta eða öðru tölu- blaði Þjóðviljans, sem út kemur eftir birtingu dóms þessa. 429 Með hliðsjón af 178. gr. laga nr. 85/1936 þykir hæfilegt, að stefndi greiði stefnendum kr. 25.000 í málskostnað. Dómsorð: Framangreind ummæli skulu vera ómerk. Stefndi, Einar Bragi Sigurðsson, greiði kr. 15.000 í sekt í ríkissjóð, en sæti varðhaldi í 5 daga, verði sektin ekki greidd innan aðfararfrests. Stefnda, Einari Braga Sigurðssyni, er skylt að sjá um, að dómsorð og forsendur dóms verði birt í fyrsta eða öðru tölu- blaði Þjóðviljans, sem út kemur eftir birtingu dóms þessa. Stefndi, Einar Bragi Sigurðsson, greiði stefnendum kr. 25.000 í málskostnað. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 30. mars 1978. Nr. 60/1978. Ákæruvaldið gegn Ragnari Vestfjörð Sigurðssyni. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson og Logi Einarsson. Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 74/1974 skotið hinum kærða úrskurði til Hæstaréttar með kæru 25. þ. m., er barst Hæstarétti 28. s. m. Krefst varnar- aðili þess, að úrskurðurinn verði felldur úr gildi. Með skírskotun til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta hann. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera óraskaður. 130 Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 25. mars 1978. Ár 1978, laugarðaginn 25. mars, er á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð er að Borgartúni 7 af Ágúst Jónssyni full- trúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Málavextir eru þeir, að kl. 0601 í gærmorgun barst lögreglunni í Reykjavík kæra um nauðgun. 18 ára gömul stúlka, sem býr við Vesturberg í Breiðholti, kvaðst þá fyrr um morguninn, eða um kl. 0420, hafa verið stödd við Melatorg fótgangandi á leið heim til sín, er maður stöðvaði bifreið hjá henni og bauðst til að aka henni heim, sem hún þáði. Í skýrslu, er stúlkan gaf hjá rannsóknarlögreglu í gærmorgun, kvað hún manninn hafa ekið á afvikinn stað vestur á Seltjarnar- nesi, lagt bifreiðinni þar utan vegar og leitað síðan á hana. Stúlk- an reyndi þá að komast úr bifreiðinni, en kveðst ekki hafa getað komist undan manninum. Er hún sýndi frekari mótþróa, hafi hann lamið hana í andlitið og höfuðið og hótað henni lífláti, ef hún ekki vildi þýðast hann. Stúlkan kveðst þá hafa orðið hrædd og ekki þorað að berjast lengur á móti honum. Maðurinn hafi síðan færi hana úr utanyfirbuxum og nærbuxum og komið fram vilja sín- um við hana í framsæti bifreiðarinnar, og kveður stúlkan hann tvívegis hafa haft sáðlát. Stúlkan kveður manninn síðan hafa ekið sér áleiðis heim til hennar og er hún fór úr bifreiðinni, hafi hún lagt á minnið skrá- setningarmerki hennar, sem var R 57304. Stúlkan kvað mann þennan hafa verið undir áfengisáhrifum. Skráður eigandi bifreiðarinnar R 57304 er Þórunn Kristjóns- dóttir, Framnesvegi 54 hér í borg. Er lögreglan kom heim til henn- ar Í gærmorgun, kom í ljós, að sambýlismaður Þórunnar, Ragnar Vestfjörð Sigurðsson, kærði í máli þessu, hafði verið með bifreið- ina þá um nóttina. Þórunn skýrði frá því við yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglu í gær, að kærði hafi farið heiman að frá henni á bifreið hennar um kl. 0400 nóttina áður og hafi hann þá verið mjög drukkinn. Hún telur, að hann hafi komið aftur um kl. 0530. Kærði hefur við yfirheyrslu hjá rannsóknarlögreglu og hér fyrir dómi kannast við að hafa boðið stúlku upp í bifreiðina R 57304 við Melatorg umræðda nótt. Telur kærði, að það hafi verið um kl. 0200. Kærði kveðst strax hafa leitað á stúlkuna og viljað kyssa hana og kveðst „alveg eins“ hafa getað hugsað sér að hafa samfarir við hana. Stúlkan hafi hins vegar tekið þessu illa og 431 hann þá ekið áleiðis upp í Breiðholt, en stöðvað á leiðinni og reynt Í annað sinn að leita á stúlkuna, en hún hafi enn snúist gegn hon- um. Kveðst kærði þá hafa ekið henni heim. Kærði hefur neitað öllum sakargiftum. Hann kannast ekki við að hafa ekið með stúlkuna vestur á Seltjarnarnes né að hafa lagt á hana hendur. Þá neitar hann að hafa neytt áfengis, áður en hann hóf aksturinn umrædda nótt. Í vottorði Andrésar Ásmundssonar læknis, sem skoðaði stúlk- una kl. 0740 í gærmorgun, segir m. a., að nokkur þroti hafi verið á hægri kinn og eymsli þar og í hársverði og enn fremur lítill marblettur yfir vinstra brjóstvöðva. Á kynfærum hafi hvorki sést áverki né blóð, en í leggöngum hafi verið mikið af sæðis- vökva. Sáðlar hafi ekki hreyfst, en þó sé ekki útilokað, að sæðið stafi frá samförum, sem hafi átt sér stað 2—3 klukkustundum fyr- ir skoðun. Rannsókn máls þessa er skammt á veg komin. Með hliðsjón af framansögðu og með vísan til 1. ti. 1. mgr. 67. gr. laga 74/1974 þykir rétt að taka kröfu rannsóknarlögreglu ríkisins til greina og ákveða, að kærði skuli sæta gæsluvarðhaldi, þó eigi lengur en til miðvikudagsins 5. apríl nk. kl. 1700. Brot það, sem kærði er grunaður um, getur varðað hann fang- elsisrefsingu samkvæmt XXII. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/1940, og eru því ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar gæsluvarð- haldinu ekki til fyrirstöðu. Úrskurðarorð: Kærði, Ragnar Vestfjörð Sigurðsson, skal sæta gæsluvarð- haldi, þó eigi lengur en til miðvikudagsins 5. apríl nk. kl. 1700. 432 Mánudaginn 3. april 1978. Nn 4 AT LL a NI. BU/ LA. Ölúidii SISS ULUSSULL gegn Sigurði Sigurbjarnarsyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Stefán Sigurðsson, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði 5.000 króna útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Mánudaginn ö. apríl 1978. Nr. 122/1977. Jörgen Hansen gegn tollstjóranum í Reykjavík. Útivistardómur. Ómaksbætur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Jörgen Hansen, er eigi sækir dómþing í máli þessu, greiði 5.000 króna útivistargjald til ríkissjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Einnig greiði hann stefnda, tollstjóranum í Reykjavík, sem sótt hefur dómþing í málinu og krafist ómaksbóta, 11.000 krónur í ómaksbætur að viðlagðri aðför að lögum. 433 Mánudaginn 3. apríl 1978. Nr. 55/1978. Miðbæjarframkvæmdir s/f Segn Magnúsi Björgvinssyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjandi, Miðbæjarframkvæmdir s/{, er eigi sækir dóm- þing í máli þessu, greiði 5.000 króna útivistargjald til ríkis- sjóðs, ef hann vill fá mál sitt tekið fyrir al nýju. Fimmtudaginn 6. apríl 1978. Nr. 108/1977. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Gísla Ísfeld Guðmundssyni (Hörður Einarsson hrl.). Bifreiðar. Of hraður bifreiðarakstur. Brot gegn umferðarlög- um. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson og Logi Einarsson. Málsatvik eru greind í héraðsdómi. I. Staðfesta ber þá úrlausn héraðsdóms, að ákærði hafi ekki sinnt stöðvunarmerki lögreglumanns, er ákærði ók austur Suðurlandsveg. Varðar brot þetta við 3. mgr. 38. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40/1968, er þá giltu, en ákvæðum 1. gr. 28 134 laga nr. 54/1976 um breyting á 80. gr. umferðarlaga verður eigi heitt, sbr. 2. or. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. TI. Samkvæmt 1. gr. samþykktar nr. 258/1969 um breyting á lögreglusamþvkkt fyrir Reykjavík nr. 2/1930 var almenn- ur hámarkshraði ákveðinn 45 km miðað við klukkustund, en borgarstjórn jafnframt heimilað að ákveða annan há- markshraða á einstökum vegum, sbr. 4. mgr. 50. gr. um- ferðarlaga. Samkvæmt auglýsingu nr. 124/1960 um aðalbrautir og há- markshraða á: þjóðvegum í nágrenni Reykjavíkur, Gull- bringu-, Kjósar- og Árnessýslu er hámarkshraði frá vega- mótum við Vesturlandsveg að Selási 60 km miðað við klukku- stund. Samkvæmt 1. gr. auglýsingar nr. 252/1973 um hámarks- hraða á Suðurlandsvegi og Vesturlandsvegi o. fl., sem sett var samkvæmt 50. gr. og 65. gr. umferðarlaga, er hámarks- hraði á tímabilinu 1. maí til 30. september á Suðurlandsvegi frá Sclási við Reykjavík að vegamótum við Biskupstungna- braut 80 km á klst. Fyrir Hæstarétt hefur skipaður verjandi ákærða lagt fram álitsserð Þorvalds Búasonar eðlisfræðings um „mat á óviss- um í ágiskunum lögregluþjóna á hraða bifreiðarinnar BR 11271 t. ágúst 1975 á Suðurlandsvegi.“ Telur eðlisfræðingurinn framburði lögreglumannanna um hraða bifreiðarinnar R 11271 eigi fá staðist. Í ályktarorðum álitsgerðarinnar segir m. a. svo: „Það er fráleitt, að hraði R (þ. e. R 11271) hafi sniði 120. 130 km/h miðað við þær upp- lýsingar, sem fram koma Í skýrslum lögregluþjónanna aðrar en ágiskanir þeirra .. 2... Þegar þess er gætt, hvaða sjón- hverfingar og skynvillur geta torveldað mat á fjarlægðar breytingum við þær aðstæður, sem gilda um vegarkaflann við Bauðavatn, virðist ekki útilokað, að hraði R hafi verið undir 80 km/h, þótt líklegra verði að telja, að hann hafi ver- ið mun meiri ..... r Vætti ða Gaskummai sem rakin eru í héraðsdómi og eigi 435 er hnekkt með öðrum gögnum málsins, þykja fela í sér nægar sannanir fyrir því, að ákærði hafi ekið bifreiðinni K 11271 hraðar en lög leyfa hinn 4. ágúst 1975 um Bæjarháls eftir Suðurlandsvegi hjá Bauðavatni. Varða brot þessi við 1. og 2. mgr. sbr. 4. mgr. 50. gr. umferðarlaga, sbr. 1. gr. laga nr. 16/1977 um breyting á þeim lögum, sbr. 80. gr. umferðar- laga. Með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940 þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin í héraðsdómi, 40.000 króna sekt, en vararefsing varðhald 5 daga. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um ökuleyfissviptingu ákærða og greiðslu sakarkostnaðar. Dæma ber ákærða til að greiða allan áfrýjunarkostnað sak- arinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, 50.000 krónur, og talsmannslaun skipaðs verjanda hans, 50.000 krónur. Dómsorð: Ákærði, Gísli Ísfeld Guðmundsson, greiði 40.000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald 5 daga í stað sektar- innar, verði hún ekki goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa, Ákvæði héraðsdóms um ökuleyfissviptingu og greiðslu sakarkostnaðar eiga að vera óröskuð. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun til ríkissjóðs, 50.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Harðar Ein- arssonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 29. október 1976. Ár 1976, föstuðaginn 29. október, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Halldóri Þorbjörns- syni yfirsakadómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. 524/1976: Ákæruvaldið gegn Gísla Ísfeld Guðmundssyni, sem tekið var til dóms 25. f. m. 436 Mál þetta er höfðað með ákæru, dags. 30. apríl sl., gegn Gísla Ísfeld Guðmundssyni húsgagnasmíðanema, Víðivöllum við Elliða- vatn, fæddum í Reykjavík 5. nóvember 1957, „fyrir að aka að kvöldi sunnudagsins 4. ágúst 1975 bifreiðinni R 11271 á allt að 100 km hraða miðað við klst. austur Bæjarháls í Reykjavík og sinna ekki stöðvunarmerkjum lögreglumanns þar, heldur auka við hraðann og aka á allt að 130 km hraða austur Suðurlandsveg. Telst þetta varða við 3. mgr. 38. gr., 1. og 2. mgr. 50. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga nr. 40./1968. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til öku- leyfissviptingar samkvæmt 81. gr. umferðarlaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar.“ Málsatvik. Atburður sá, sem mál þetta er af risið, er í ákæru talinn hafa orðið sunnudaginn 4. ágúst 1975, og er það í samræmi við dapg- setningu lögregluskýrslu. Hinn 4. ágúst 1975 bar upp á mánudag, svo að hér er um skekkju að ræða. Samkvæmt skýrslu ákærða er 4. ágúst rétt dagsetning, og hefur atvikið því orðið á mánu- degi. Þorgrím Guðmundsson lögregluþjón, sem skýrsluna gaf, minnir einnig, að þetta gerðist á mánudagskvöldi. Samkvæmt nefndri skýrslu Þorgríms var hann staddur við gatnamót Dragháls og Suðurlandsvegar kl. 22 ásamt þremur öðr- um lögregluþjónum. Þá sáu þeir bifreiðina R 11271 koma austur Suðurlandsveg með ofsahraða, og fór Þorgrímur þá og gaf öku- manni stöðvunarmerki, en hann sinnti því ekki, og varð Þorgrím- ur að stökkva frá bifreiðinni. Síðan fór hann inn í lögreglubifreið og veitti R 11271 eftirför, en henni var beygt af Suðurlandsvegi sunnan við Rauðavatn austur Elliðavatnsveg (eða Norðlinga- braut), og þar hvarf hún sjónum. Þorgrímur og félagi hans sáu sióð eftir bifreiðina heim að Víðivöllum, og leit út fyrir, að bif- reiðinni hefði verið ekið inn í bílskúr. Þeir Þorgrímur fóru síðan burt og biðu við Rauðavatn, uns jeppabifreið kom frá Víðivöll- um, og stöðvuðu þeir hana. Í henni voru Ólafur Guðmundsson, Víðivöllum, svo og ákærði. Ólafur sagðist ekki vita, hver ekið hefði R 11271, en taldi, að bróðir hans mundi hafa gert það. Ákærði neitaði, að hann hefði ekið bifreiðinni, og hefði hún staðið í viku inni í bílskúr. Samkvæmt lögregluskýrslunni var ákærði hortugur og illyrtur. Í skýrslu Þorgríms segir, að hann hafi ekið lögreglubifreiðinni 437 á 100 km hraða m/v klst. á eftir R 11271 og hafi þó dregið veru- lega sundur með bifreiðunum. Ákærði segist hafa ekið R 11271 í þetta skipti. Hann neitar því, að hann hafi orðið var við, að stöðvunarmerki væri gefið á Suðurlandsvegi. Hann telur hraðann hafa numið 70—80 km m/v klst. á leið austur Suðurlandsbraut. Hann kveðst hafa séð tvær lögreglubifreiðar standa vinstra megin við veginn. Ákærði kveðst ekki hafa orðið var við, að honum væri veitt eftirför. Hann segir, að þrjóska hafi komið upp í sér, er lögreglan hafði afskipti af þeim bræðrum, og hafi hann ekki viljað láta athuga R 11271. Vitnið Þorgrímur Guðmundsson lögregluþjónn kveður mikla umferð hafa verið um Suðurlandsveg þetta kvöld. Hann segir, R 11271 hafa verið ekið með ofsahraða austur veginn. Hann kveðst hafa farið inn á akbrautina og gefið stöðvunarmerki, er ökumaður hafi ekki sinnt. Hann telur öruggt, að ökumaður hafi séð, er hann gaf merkið. Þorgrímur kveðst hafa orðið að stökkva undan, er bifreiðina bar að, til þess að forðast að verða fyrir henni. Hann segir, að þeir Pétur Þór Sigurðsson lögregluþjónn hafi þá farið inn í lögreglubifreið og ekið inn á Suðurlandsveg og elt R 11271. Hann kveðst ekki muna gerla, hve langan tíma það hafi tekið að komast inn á veginn né hvernig aðstæður hafi verið, en lögreglu- bifreiðin hafi sterka vél og hún komist fljótt á mikinn hraða. Hann segir, að eftir að komið var á hæðina rétt fyrir austan, þar sem beygt er til hægri, hafi verið farið að mæla hraða R 11271. Vitnið Pétur Þór Sigurðsson, stud. jur., 22 ára, gegndi lögreglu- störfum á þessum tíma og var með Þorgrími í eftirförinni á eftir bifreið ákærða. Hann kveðst hafa veiti R 11271 athygli, af því að mikill hávaði hafi borist frá henni, er hún nálgaðist. Pétur Þór telur hraða R 11271 hafa verið mikinn, a. m. k. 100 km m/yv klst. Þorgrímur hafi hlaupið inn á veginn og gefið stöðvunar- merki og sé óhugsandi annað en ökumaður hafi séð það, en hann hafi ekki sinnt því. Þeir Þorgrímur hafi hlaupið inn í lögreglu- bifreið og hafið eftirför. Aðstæður hafi verið slíkar, að þeir hafi ekið lögreglubifreiðinni af stað og beygt inn á Suðurlandsveg og komist það án tafar. Eftir að þeir voru komnir upp á hæðina fyrir austan, hafi þeir getað fylgst með hraða R 11271 allt til þess er henni var ekið inn á hliðarveginn. Á þessari leið hafi lög- reglubifreiðinni verið ekið á um það bil 100—110 km hraða, en fjarlægð þó aukist milli bifreiðanna. Þá segir Pétur, að á leið- inni að Víðivöllum hafi verið greinileg skrensför eftir bifreið og allt að bílskúrnum. 0 458 Vitnið Kristinn Friðrik Árnason, stud. jur., er starfaði í lög- reglunni betta sumar, kveðst hafa verið staddur við Dragháls ásamt lögregluþjónunum þremur og séð R 11271 koma austur veginn. Mikill gnýr hafi heyrst frá bifreiðinni. Þorgrímur hafi hlaupið út á veginn og gefið stöðvunarmerki, en ökumaður ekki sinnt því og hljóti hann þó að hafa orðið var við það, enda hafi Þorgrímur farið út á miðja akreinina til þess að gefa merkið. Kristinn giskar á, að hraði R 11271 hafi ekki verið undir 80—-100 km m/v klst., er hún fór fram hjá. Vitnið Snæbjörn Aðalsteinsson var einn þeirra fjögurra lög- regluþjóna, er áður greinir. Hann segist hafa veitt athygli stórri svartri bifreið, er kom austur veginn, og hafi bifreiðinni verið ekið allgreitt, en ekki getur hann tilgreint hraðann nánar. Þor- grímur hafi þá farið út á götuna til þess að gefa stöðvunarmerki, en ökumaður ekki sinnt því og haldið áfram með sama hraða. Lögleyfður hámarkshraði á Suðurlandsvegi er 60 km m/v klst. austur að Rauðavatni og hækkar þar í 80 km m/v klst. Niðurstöður. Ljóst þykir, m. a. af framburði ákærða, að hann hafi verið ökumaður R 11271, er atvik það varð, sem málið er af risið. Með vætti fjögurra lögregluþjóna þykir verða að telja full- sannað, að ákærði hafi haft að engu stöðvunarmerki lögreglu- þjóns, er hann ók bifreiðinni austur Suðurlandsveg, enda þótt ákærði hafi ekki viljað við það kannast við meðferð máls bessa. Háttsemi ákærða gagnvart lögregluþjónunum, er þeir höfðu tal af honum, þegar hann var á leið frá Víðivöllum, bendir líka til þess, að ákærði hafi talið sér þörf á að leyna því, að hann hefði verið við stjórn R 11271. Ákærði hefur þannig unnið til refsingar skv. 3. mgr. 38. gr., sbr. 80. gr. umferðarlaga. Enn fremur þykir sannað með vætti Þorgríms Guðmundssonar og Péturs Þórs Sigurðssonar, studdu af vætti tveggja annarra lögregluþjóna, að ákærði hafi ekið langt yfir löglegan ökuhraða. Um hraðann verður ekki dæmt með nákvæmni, og ósannað þyk- ir, að hann hafi náð 130 km m/v klst. Atferli þetta varðar við 50., sbr. 80. gr. umferðarlaga. Refsing ákærða, sem ekki hefur fyrr sætt neinum refsingum, verður með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga ákveðin 40.000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi 10 daga varðhald fyrir sektina, ef ákærði greiðir hana ekki innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. 439 Brot ákærða voru veruleg og af þeim stafaði hætta. Þykir því rétt að taka til greina kröfu um, að ákærði verði sviptur ökuleyfi. Sviptingartími ákveðst 3 mánuðir frá birtingu dóms þessa. Sam- kvæmt 5. mgr. 81. gr. umferðarlaga og 178. gr. laga 74/1974 verð- ur ákveðið, að áfrýjun fresti ekki áhrifum dómsákvæðis. Samkvæmt 141. gr. laga 74/1974 verður ákærði dæmdur til greiðslu sakarkostnaðar, þar á meðal málsvarnarlauna skipaðs verjanda síns, Harðar Einarssonar hæstaréttarlögmanns, er ákveð- in verða 25.000 kr. Dómsorð: Ákærði, Gísli Ísfeld Guðmundsson, greiði 40.000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi 10 daga varðhald fyrir sektina, ef hún verður ekki greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærði er frá birtingu dóms þessa sviptur ökuleyfi bif- reiðarstjóra 3 mánuði. Áfrýjun frestar ekki áhrifum þessa dómsákvæðis. Ákærði greiði kostnað sakarinnar, þar með talin máls- varnarlaun skipaðs verjanda síns, Harðar Einarssonar hæsta- réttarlögmanns, 25.000 kr. Mánudaginn 10. apríl 1978. Nr. 41/1978. Örn Helgason gegn Valgerði Þóru Benediktsson. Kærumál. Forræði barna. Frávísunardómur staðfestur. Sér- atkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars son og Magnús Þ. Torfason. Með kæru 16. febrúar 1978, sem barst Hæstarétti 2. mars 440 s. á., hefur sóknaraðili með heimild í 1. tl. b. 1. mgr. 21. gr. laga nr. 75/1973 skotið hinum kærða frávísunardórmi til Hæstaréttar. Krefst hann þess, að dómurinn verði úr gildi felldur og að lagt verði fyrir héraðsdómara að leggja efnis- dóm á málið. Hann krefst og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst ekki breytinga á hinum kærða dómi. Svo sem rakið er í héraðsdómi, fengu málsaðiljar leyfis- brét til skilnaðar að borði og sæng, gefið út af sýslumanni Kjósarsýslu 1. mars 1974. Var varnaraðilja þar veitt forræði þriggja yngstu barna þeirra í samræmi við samning um skilnaðarkjör, er aðiljar höfðu gert með sér 20. febrúar s. á. og staðfest fyrir yfirvaldi 21. og 25. s. m. Með samkomu- lagi aðilja 1. júní 1975 var svo kveðið á, að varnaraðili skyldi hafa „forræði allra barnanna“. Samkvæmt gögnum máls kom varnaraðili fyrir fulltrúa bæjarfógeta á Seltjarnarnesi 6. janúar 1977 og krafðist lögskilnaðar við sóknaraðilja og for- ræðis barna þeirra. Sóknaraðili kom fyrir fulltrúa bæjar- fógetans 11. s. m. og samþykkti lögskilnaðarkröfuna, en krafðist forræðis tveggja yngstu barna þeirra. Var málið að svo vöxnu afgreitt til dómsmálaráðuneytisins, er gaf út leyfi til lögskilnaðar 29. júní 1977. Var svo ákveðið í leyfisbrét- inu, að varnaraðilja væri að svo stöddu veitt forræði barn- anna. Var samkomulag aðilja um forræði barnanna frá 20. febrúar 1974 og 1. júní 1975 þar með fallið úr gildi og málum skipað með ákvörðun ráðuneytisins, sbr. 1. mgr. 47. gr. laga nr. 60/1972. Samkvæmt 2. ml. 48. gr. laga nr. 60/1972 seta dómstólar ekki breytt úrskurði dómsmálaráðuneytis um forræði barna, enda sé meðferð máls rétt og við úrlausn máls beitt efnis- legu mati, sbr. dóm Hæstaréttar 1976, bls. 656. Samkvæmt því og þar sem ekki verður séð, að meðferð málsins hjá ráðu- neytinu og ákvörðunin sjálf séu haldin neinum þeim göllum, að ógildingu hennar varði, ber að staðfesta hinn kærða frá- vísunardóm að niðurstöðu til. Ekki verður séð, að héraðsdómari hafi tilkynnt aáðiljum um þinghald til uppsögu dómsins, svo sem boðið er í 1. mgr. 194. gr. laga nr. 85/1936, en samkvæmt því, sem komið er 441 fram fyrir Hæstarétti, þykir verða við það að miða, að sókn-- araðili hafi kært frávísunardóminn innan lögmælts fresis samkvæmt 22. gr. laga nr. 75/1973. Rétt er, að kærumálskostnaður falli niður. Dómsorð: Hinn kærði frávísunardómur á að vera óraskaður. Kærumálskostnaður fellur niður. Sératkvæði hæstaréttardómaranna Loga Einarssonar og Magnúsar Þ. Torfasonar. Í leyfi sýslumannsins í Kjósarsýslu 1. mars 1974 til handa málsaðiljum til skilnaðar að borði og sæng var kveðið svo á, að varnaraðili fengi forræði þeirra tveggja barna málsaðilja, er mál þetta varðar. Sú ákvörðun var reist á skriflegu sam- komulagi málsaðilja, dags. 20. febrúar 1974, er staðfest var af þeirra hendi með bókunum í hjónaskilnaðarbók Kjósar- sýslu 21. og 25. febrúar 1974. Framangreinda skipan á for- ræði barnanna tveggja áréttuðu málsaðiljar með viðbótar- samningi um skilnaðarkjör 1. júní 1975. Er málsaðiljar leit- uðu lögskilnaðar, var hins vegar orðinn ágreiningur með þeim um forræði barnanna, svo sem greinir í héraðsdómi. Þar sem sú ákvörðun, að varnaraðili fengi forræði barna málsaðilja, þeirra er mál þetta varðar, var reist á samningi þeirra, eins og áður var greint, varð þeirri skipan eigi breytt síðar nema með dómi, ef aðiljar urðu ekki á annað sáttir, sbr. 48. gr., 1. ml., og 46. gr. laga nr. 60/1972. Sóknaraðilja var því nauðsynlegt, ef hann vildi knýja fram breytingu á skipan forræðis barnanna gegn vilja varnaraðilja, að leita dómsúrlausnar um ágreininginn. Á réttarágreiningur máls- aðilja samkvæmt þessu undir dómstóla, en eigi dómsmála- ráðuneyti. Teljum við því, að fella beri hinn kærða frávísun- ardóm úr gildi og leggja fyrir héraðsdómara að taka málið til löglegrar meðferðar og dómsálagningar að nýju, en eftir atvikum sé rétt, að kærumálskostnaður falli niður. 442 Dómur bæjarþings Seltjarnarness 27. janúar 1978. 1 Mál þetta var í dag tekið ex officio til dóms eða úrskurðar um formhlið. Sóknaraðili er Örn Helgason skólasálfræðingur, Hjallabraut 43, Hafnarfirði (lögmaður Ragnar Aðalsteinsson hril.), en varnar- aðili fyrrverandi eiginkona sóknaraðilja, Valgerður Þóra Bene- diktsson kennari, áður til heimilis að Unnarbraut 12, Seltjarnar- nesi, en nú til heimilis að Hafnarstræti 4, Ísafirði (lögmaður Bene- dikt Blöndal hrl.). Málið er þingfest hinn 29. júní 1977. (Upphaflega var málið höfðað með stefnu, birti 9. febrúar 1977, en það mál var hafið ex officio vegna útivistar stefnanda hinn "7. 6. 1977). Dómkröfur stefnanda eru þær, að ákvæðum skilnaðarskilmála um forræði barnanna, Helga, fædds 7. mars 1970, og Sigríðar Auðar, fæddrar 12. júní 1965, sem gerðir voru með samkomulagi, dags. 20. febr. 1974, og viðbótum við það samkomulag, dags. 1. júní 1975, verði breytt á þann veg, að forræði greindra barna verði tekið úr höndum stefndu, Valgerðar Þóru, og fengið stefn- anda, Erni Helgasyni. Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefndu að mati dómsins. Af hálfu stefndu er krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hans að mati dómsins. II. Málavextir eru þeir, að stefnandi og stefnda gengu í hjúskap 1. september 1956. Þau eiga fjögur börn, og eru tvö þau elstu fædd 1957 og 1959, en þau yngstu, sem mál þetta fjallar um, eru fædd 1965 og 1970. Hinn 1. mars 1974 var gefið út leyfi til skiln- aðar að borði og sæng milli stefnanda og stefndu, en um skipt- ingu eigna o. fl. svo og forræði barnanna varð samkomulag með hjónunum á þann veg, að stefnda, Valgerður Þóra, skyldi hafa forræði barnanna Helga og Sigríðar Auðar svo og Gunnfríðar Svölu, fæddrar 16. nóv. 1959, en ekki er krafist breytingar á forræði hennar. Maðurinn fékk forræði elsta barnsins, Stefáns Más, fædds 19. júní 1957. Hinn 1. júní 1975 gerðu hjónin eð sér viðbótarsamkomulag, bar sem m. a. segir: „Valgerður Þóra skal hafa forræði allra barnanna þar til annað kynni að verða ákveðið, en fjárhald þeirra skal vera í höndum Arnar. Örn skal hafa rétt til að umgangast 413 börnin að vild. Taka þau til sín tíma og tíma og fara með þau í ferðalög. Þá er Þóru óheimilt að taka ákvarðanir varðandi fram- tíð barnanna, nema samþykki Arnar komi til. Hvorugu foreldra er heimilt að fara með börnin til búsetu erlendis án samþykkis hins.“ Með bréfi til bæjarfógetans á Seltjarnarnesi, dags. 12. mars 1976, fór stefnandi fram á lögskilnað og breytingu á forræði barnanna í samræmi við dómkröfur í þessu máli. Málið var tekið fyrir og afgreitt til dómsmálaráðuneytisins. Hinn 12. maí 1976 ritaði ráðuneytið aðiljum bréf og benti á, að samkomulagi aðilja um forræði barna yrði ekki breytt nema með dómi, sbr. 48. gr. laga nr. 60/1972. Stefnandi byggir dómkröfur sínar á því, að aðstæður aðilja séu svo breyttar, að þörf barnanna krefjist þess, að stefnandi fái forræði barnanna og taki þau til sín. Rök fyrir kröfum sínum hefur stefnandi reifað ítarlega í framlögðum skjölum svo og í aðiljaskýrslu sinni, þar sem hátterni stefndu frá því skilnaður- inn fór fram er rakið og þar sem högum hennar undanfarið og uppeldisumhverfi barnanna er rækilega lýst. 111. Í greinargerð stefndu, sem lögð var fram í þinghaldi hinn 20. september 1977, segir m. a.: „Í máli þessu reynir stefnandi að fá hrundið samkomulagi máls- aðila um forræði tveggja barna þeirra, en málsaðilum var veitt leyfi til skilnaðar að borði og sæng 1. mars 1974, dskj. 4. Sam- komulag um forræði barna hafði áður verið gert 20. febrúar 1974. Stefnanda var þá fengið forræði elsta barnsins, en stefndu hinna briggja. Hinn 1. júní 1975 gerðu þau breytingu á þessari skipan, og var stefndu þá falið forræði allra barnanna, en stefnanda fjár- hald þeirra, dskj. 5. Á þessu hefur ekki orðið breyting, en við meðferð lögskilnaðarmáls kröfðust báðir málsaðilar forræðis barna sinna. Dóms- og kirkjumálaráðuneytið taldi sig eigi bært að skera úr þrætunni í fyrstu, en skipti svo um skoðun, og er málið þar til meðferðar. Er reyndar álitamál, hvort dómurinn er bær að fjalla um málið fyrr en ráðuneytið hefur lokið á það úrskurði, og hlýtur hann að taka til athugunar ex officio, hvort vísa beri málinu frá dómi að svo stöddu.“ Er greinargerð stefndu var komin fram, var ákveðið þinghald til sáttaumleitana og athugunar á formhlið og gagnaöflunar hinn 444. 25. október 1977. Sátt komst eigi á, og lögmaður stefndu gerði eigi beina frávísunarkröfu, heldur var að lokinni aðiljayfirheyrslu yfir stefnanda bókað: „Lögmaður stefndu tekur fram, að hann telji, að dómarinn eigi að afla umsagnar og álits barnaverndarnefndar í umdæmum beggja málsaðila um uppeldisaðstæður fyrir umrædd börn á heim- ili hvors málsaðila um sig. Dómarinn tekur fram, að þar sem hér er um einkamál að tefla. hvíli gagnaöflun alfarið á málsaðilum, enda ekki að finna í lögum nein sérákvæði um forræðismál sem þetta, sem breyti þessari al- mennu réttarfarsreglu. Lögmaður stefnanda tekur undir ósk lögmanns stefndu um, að dómarinn afli umsagnar viðkomandi barnaverndarnefnda svo og gagna og helst umsagnar frá barnaverndarnefnd Seltjarnarness, en stefnda bjó lengst af á Seltjarnarnesi, en er nú flutt til Ísa- fjarðar fyrir um mánuði síðan. Þar sem aðilar hafa orðið sammála um að óska milligöngu dómsins um öflun gagna frá barnaverndarnefndum, þá ákveður dómarinn að verða við þeirri ósk og mun bréflega beiðast um- sagna án ástæðulauss dráttar.“ Í samræmi við framangreint hófst dómarinn handa um gagna- öflun og óskaði m. a. eftir því við dómsmálaráðuneyti að fá þaðan þær umsagnir og gögn, er þar væru fyrir hendi. Meðal þeirra gagna, er dómsmálaráðuneytið lét í té, var lög- skilnaðarleyfisbréf, og barst dóminum það í hendur hinn 2. desem- ber 1977. Leyfisbréfið höfðu lögmenn ekki lagt fram í málinu, en texti þess óstyttur hljóðar svo: „DÓMSMÁLARÁÐHERRANN gjörir kunnugt: Mér hefur tjáð Örn Helgason, Miðvangi 12, Hafnarfirði, að hann óski að fá leyfi til lögskilnaðar við konu sína, Valgerði Þóru Másdóttur, Unnar- braut 12, Seltjarnarnesi, en þau hafa lifað algerlega aðskilin síðan þau fengu leyfi til skilnaðar að borði og sæng 1. marz 1974. Með því að hinar lögboðnu sáttatilraunir, sem fram hafa farið lögum samkvæmt, hafa reynzt árangurslausar, veitist hér með leyfi til lögskilnaðar milli téðra hjóna, Arnar Helgasonar og Valgerðar Þóru Másdóttur. Með skírskotun til 53. gr. laga nr. 60/1972 um stofnun og slit hjúskapar er konunni að svo stöddu veitt forræði barna þeirra hjóna, Sigríðar Auðar, f. 12. júní 1965, og Helga, f. 7. marz 1970, og greiði maðurinn konunni meðal- meðlag með hvoru barni frá útgáfudegi leyfisbréfs þessa að telja til fullnaðs 17 ára aldurs þeirra. 445 Meðlagið greiðist fyrirfram 1. hvers mánaðar, en fyrir yfir- standandi mánuð þegar í stað. Faðirinn njóti eðlilegs umgengnisréttar við börn sín eftir nán- ara safikomulagi við móður. Í dóms- og kirkjumálaráðuneytinu, 29. júní 1977.“ IV. Meðal þeirra gagna, er stefnandi lagði fram við þingfestingu máls þessa, voru tveir ráðuneytisúrskurðir, þ. e. bréf dómsmála- ráðuneytisins, annað frá 12. maí 1976, en hitt frá 16. febrúar 1977. Fyrra bréf ráðuneytisins er til stefnanda í máli þessu og hljóðar svo: „Ráðuneytinu hefur borizt endurrit úr hjónaskilnaðarbók Sel- tjarnarness í hjónaskilnaðarmálinu: Valgerður Þóra Benedikts- dóttir (sic) og Örn Helgason, en þar kemur fram, að ágreiningur er milli hjónanna um forræði tveggja yngstu barnanna, þeirra Sig- ríðar Auðar, f. 12. júní 1965, og Helgu, f. 7. marz 1970. Ráðuneyt- ið bendir á, að við ráðstöfun forræðis barnanna lá til grundvallar samkomulag aðila, sbr. samkomulag, dags. 20. febrúar 1974, og viðbætur um samning um skilnaðarkjör, dags. 1. júní 1975, og verður því samkomulagi eigi breytt nema með dómi, sbr. 48. gr. laga nr. 60/1972.“ Síðara ráðuneytisbréfið er til lögmanns stefnanda í máli þessu og hljóðar svo: „Jafnframt því að vísa til samtals við yður, herra hæstaréttar. lögmaður, varðandi hjónaskilnaðarmálið: Valgerður Þóra Más- dóttir og Örn Helgason, tekur ráðuneytið eftirfarandi fram: Á þeim tíma, er ráðuneytinu barst lögskilnaðarbeiðni ofan- greindra aðilja, leit ráðuneytið svo á, að samkomulagi um skipan torræðis barna yrði eigi breytt nema með dómi. Á þeirri for- sendu var afgreiðslu málsins vísað frá ráðuneytinu að svo stöddu. Í hrd. nr. 147 1975, sem kveðinn var upp 5. júlí sl. reyndi á túlkun á 48. gr. laga nr. 60/1972. Meirihluti Hæstaréttar taldi, að ráðu- neytinu væri heimilt að úrskurða um ágreining á skipan forræðis barna við útgáfu lögskilnaðarleyfis, þrátt fyrir að samkomulag um forræði barna hefði legið til grundvallar við útgáfu leyfis- bréfs til skilnaðar að borði og sæng. Á þessari forsendu telur ráðuneytið nú unnt að taka ofangreint hjónaskilnaðarmál til afgreiðslu og skera úr ágreiningi um for- ræði barna, óski aðilar þess.“ 446 Í hæstaréttardómi þeim, er vitnað er til í bréfi ráðuneytisins (47, bindi bls. 657) segir m. a.: „Svo sem rakið er í hinum áfrýjaða dómi, varð samkomulag um það með málsaðiljum fyrir borgardómara 29. ágúst 1972, að aðaláfrýjandi skyldi hafa forræði beggja barna þeirra. Gaf dóms- málaráðuneytið út leyfisbréf til skilnaðar að borði og sæng þeim til handa 8. september s. á. og staðfesti þar samkomulag þetta. Um slit hjúskapar giltu þá reglur laga nr. 39/1921, sbr. 82. gr. laga nr. 60/1972. Gagnáfrýjandi ritaði dómsmálaráðuneyti bréf 23. febrúar 1973 og krafðist forræðis beggja barnanna. Aðaláfrýj- andi mótmælti kröfu hans um breytingu á forræði barnanna með bréfi til ráðuneytisins 1. mars 1973. Gagnáfrýjandi kom fyrir borgardómara 24. september 1973 og krafðist lögskilnaðar og for- ræðis beggja barnanna. Aðaláfrýjandi kom fyrir borgardómara 5. mars 1974, samþykkti kröfuna um lögskilnað, en krafðist þess að hafa áfram forræði beggja barnanna. Var málið síðan afgreitt til dómsmálaráðuneytis til útgáfu lögskilnaðarleyfis og ákvörð- unar um ágreining aðilja vegna forræðisins. Í samræmi við kröf- ur aðilja kvað ráðuneytið síðan á um forræði barnanna, er það gaf út leyfi til lögskilnaðar 14. maí 1974. Var samkomulag aðilja frá 29. ágúst 1972, er ráðuneytið hafði staðfest, eins og áður seg- ir, þar með fallið úr gildi og málum skipað með ákvörðun ráðu- neytisins, sbr. 1. mgr. 47. gr., sbr. 86. gr. laga nr. 60/1972, og aðai- áfrýjanda veitt forræði beggja barnanna. Skilja verður ákvæði 2. ml. 48. gr. laga nr. 60/1972 svo, að dómstólar geti eigi breytt úrskurði dómsmálaráðuneytis um for- ræði barns, enda sé meðferð máls rétt og við úrlausn beitt efnis- legu mati. Samkvæmt þessu og þar sem ekki verður séð, að með- ferð málsins hjá dómnsmálaráðuneyti og ákvörðunin sjálf sé hald- in nokkrum þeim göllum, að ógildingu hennar varði, ber að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og vísa málinu sjálfkrafa frá héraðs- dómi.“ V. Eins og málið liggur nú fyrir, er eftirfarandi fram komið: Krafa stefnanda um breytingu á forræði var fyrst höfð uppi (ásamt lögskilnaðarkröfunni) hinn 12. mars 1976. Ráðuneytið vísaði kröfunni frá hinn 12. maí 1976. Eftir það, eða hinn 6. og 12. janúar 1977, komu hjónin að nýju fyrir valdsmann, óskuðu bæði lögskilnaðar, en héldu fast við fyrri kröfur sínar varðandi forræði. Hjónaskilnaðarmálið var sent ráðuneytinu hinn 12. 147 janúar 1977. Stefnandi höfðaði dómsmál hinn 9. febrúar 1977. Það mál féll niður hinn 7. júní 1977, en var þingfest að nýju hinn 29. sama. mánaðar, samdægurs og dómsmálaráðuneytið gaf út lögskilnaðarleyfi og úrskurðaði um forræði, enda hafði ráðu- neytið þá með bréfi, dags. 16. febrúar 1977, breytt skilningi sín- um á 48. gr. laga nr. 60/1972. Eftir þessu verður á því að byggja, að mál þetta hafi eigi verið fyrir dómi, er ráðuneytið ákvarðaði forræðið hinn 29. júní 1977, og jafnframt að forræðiskröfur aðilja hafi þá legið fyrir ráðuneytinu til úrlausnar. VI. Álit réttarins. Með skírskotun til röksemda þeirra, er fram koma í framan- greindu bréfi dómsmálaráðuneytisins frá 16. febrúar 1977, er máli þessu vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður. Már Pétursson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður. Mánudaginn 10. apríl 1978. Nr. 50/1978. Hilmar Pétursson segn Katrínu Þorvaldsdóttur. Kærumál. Umgengnisréttur. Frávísunardómur úr gildi felld- ur. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ., Torfason. Með kæru 3. mars 1978, sem barst Hæstarétti 13. s. m., hel 448 ur sóknaraðili með heimild í 21. gr., 1. mgr., 1. tl. b, laga nr. 15/1973 skotið hinum kærða frávísunardómi til Hæstaréttar Krefst hann þess, að dómurinn verði úr gildi felldur og að lagt verði fyrir héraðsdómara að leggja efnisdóm á málið. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða dóms og kæru- málskostnaðar. Svo sem rakið er í héraðsdómi, óskaði sóknaraðili þess við dómsmálaráðuneytið, að það kvæði á um umgengnisrétt hans við dóttur málsaðilja, fædda 6. júní 1972, sem er óskilgetin. Aður hafði ráðuneytið ákveðið, að forræði barnsins skyldi vera áfram hjá móðurinni. Dómsmálaráðuneytið tók í bréfi 21. október 1976 afstöðu til tilmæla sóknaraðilja um um- gengnisrétt við barnið, og er meginefni þess tekið upp í hinn kærða dóm. Hafnaði ráðuneytið þeim tilmælum að svo stöddu. Mál það, sem hér er til úrlausnar, höfðaði sóknaraðili gegn varnaraðilja með stefnu 18. apríl 1977. Eru dómkröfur hans þær, að viðurkenndur verði með dómi réttur hans til um- sengni við framangreint barn. Varnaraðili krefst þess, að synjað verði um viðurkenningu á því, að sóknaraðili eigi rétt til umgengni við barnið. Af beggja hálfu eru hafðar uppi málskostnaðarkröfur. Krafa sóknaraðilja um, að umgengnisréttur hans verði viðurkenndur, er tvíþætt. Í fyrsta lagi lýtur hún að því, að viðurkennt verði, að Íslenskar réttarreglur heimili honum slíkan umgengnisrétt að stofni til, en í öðru lagi, að eins og á stendur, þ. e. þegar metnir eru hagir sóknaraðilja og barns- ins, sé ekkert því til fyrirstöðu, að slíkur umgengnisréttur verði veittur. Síðari þáttur þessarar kröfu lýtur úrlausn dómsmálaráðuneytisins, sbr. dóm Hæstaréttar 18. janúar 1978. Hefur héraðsdómari réttilega vísað þeim kröfuþætti frá dómi. Hinn þátturinn hlítir úrlausn dómstóla, og hann tengist beinlínis afmörkuðu sakarefni milli málsaðilja. Er unnt að leggja dóm á hann, og þykir 67. sr. laga nr. 85/1938 eigi standa því í vegi. Kröfuþættirnir, sem hér að framan er lýst, eru eigi samtengdir með þeim hætti, að ógerningur sé 449 að leysa þá sundur og láta aðeins annan þeirra ganga til dóms, en sóknaraðili hefur eigi gert kröfu sína skýrlega úr garði. Ber samkvæmt þessu að fella hinn kærða frávísunardóm úr gildi og leggja fyrir héraðsdómara að dæma um greindan þátt í kröfugerð sóknaraðilja í máli hans gegn varnaraðilja. Rétt þykir, að málskostnaður í kærumáli þessu falli niður. Í máli þessu var réttara að stefna dómsmálaráðherra f. h. dómsmálaráðuneytis til varnaraðildar við hlið stefndu. Dómsorð: Hinn kærði dómur er úr gildi felldur, og er lagt fyrir héraðsdómara að taka til efnismeðferðar og dómsálagn- ingar framangreindan þátt í kröfugerð sóknaraðilja, Hilmars Péturssonar, á hendur varnaraðilja, Katrínu Þorvaldsdóttur. Kærumálskostnaður fellur niður. Sératkvæði Benedikts Sigurjónssonar hæstaréttardómara. Ég er sammála atkvæði meiri hluta dómenda að öðru leyti en því, að ég tel eigi ástæður hafa verið til að stefna dóms- málaráðherra f. h. dómsmálaráðuneytisins til varnaraðildar í máli þessu. Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Bréf dóms- og kirkjumálaráðuneytisins til sóknaraðilja 21. október 1976 verður að skilja svo, að ráðuneytið synji að svo stöddu að kveða á um umgengnisrétt hans við dóttur máls- aðilja, þar sem eigi sén í lögum markaðar reglur um það, hvort faðir óskilsetins barns eigi rétt til umgengni við barn sitt. Sóknaraðilja var þess kostur að leita dómsúrlausnar um það með málssókn á hendur ráðuneytinu, hvort framangreind synjun væri reist á réttum lagagrundvelli, sbr. 60. gr. stjórn- arskrár nr. 33/1944. 29 450 Jafnvel þótt svo yrði litið á, að til gæti verið að dreifa lög- vernduðum rétti föður óskilgetins barns til umgengni við barn sitt, verður þó að telja með sérstakri hliðsjón af 47. gr. og niðurlagi 48. gr. laga nr. 60/1972, sem eru einu ákvæði settra laga, er lúta að umgengnisrétti, að dómsmálaráðuneyti ætti að skera til fullnustu úr ágreiningi um umgengnisrétt- inn í einstökum tilvikum, þó með þeim takmörkunum, sem leiða af 60. gr. stjórnarskrár. Samkvæmt þessu og með skír- skotun til 66. gr. laga nr. 85/1936 ber það ekki undir dóm- stóla að dæma um kröfu þá, er sóknaraðili hefur uppi í mál- inu, í því horfi, sem hún hefur verið lögð fyrir dómstóla. Tel ég því, að staðfesta beri hinn kærða frávísunardóm, en rétt sé, að kærumálskostnaður falli niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 21. febrúar 1978. Mál þetta, sem tekið var til dóms eða úrskurðar 10. þ. m., er höfðað hér fyrir þinginu með stefnu, birtri 18. apríl 1977, af Hilmari Péturssyni, Grettisgötu 66 hér í borg, gegn Katrínu Þor- valdsdóttur, Háuhlíð 12 hér í borg. Dómkröfur stefnanda eru þær, að viðurkenndur verði með dómi réttur stefnanda til umgengni við barn hans og stefndu, Júlíu Emblu, sem fædd sé 6. júní 1972. Þá er og krafist málskostn- aðar úr hendi stefndu. Dómkröfur stefndu eru þær, að synjað verði um viðurkenningu á því, að stefnandi hafi rétt til umgengni við barnið. Stefnda krefst og málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati dómsins. Dómari leitaði sátta með aðiljum, en án árangurs. Málavextir. Stefnda og stefnandi eignuðust barn saman, sem fæddist hér á landi 6. júní 1972. Aðiljar tóku upp sambúð í maí það ár. Barnið var nefnt Júlía Embla. Aðiljar voru í óvígðri sambúð með barn sitt hér á landi, þar til þau fluttust til Bandaríkjanna árið 1974, þar sem stefnandi stundaði nám. Stefnda veiktist, og kom loks að því, að hún fór frá stefnanda 10. maí 1975 og fór til Íslands og skildi dóttur sína eftir. Hinn 11 desember 1975 fór stefnda með bróður sínum til Bandaríkjanna og sótti dóttur sína og flutti til Reykjavíkur, og hefur hún dvalist hjá henni síðan þar sem stefnda býr á heimili foreldra sinna. Stefnandi kom til Reykjavíkur skömmu á eftir mæðgunum og hófst handa við að reyna að fá 451 forræði dóttur sinnar, en til vara umgengnisrétt við hana. Leitaði hann til dómsmálaráðuneytisins í þessu skyni, og leitaði ráðu- neytið umsagnar barnaverndarnefndar Reykjavíkur og Barna- verndarráðs Íslands, sem mæltu ekki með breytingu á forræði. Í bréfi, dags. 21. október 1976, er stefnanda tilkynnt af hálfu dóms- málaráðuneytis, að á grundvelli umsagnanna telji ráðuneytið rétt, að móðirin hafi áfram forræði barnsins. Þess hafi verið farið á leit við barnaverndarnefnd Reykjavíkur, að hún hlutaðist til um að ná samkomulagi um umgengnisréttinn. Á fundi nefndar- innar hafi verið gerð svofelld bókun: „Barnaverndarnefnd Reykjavíkur hefur reynt án árangurs að ná samkomulagi um um- gengnisrétt fyrir föður við barnið. Barnaverndarnefnd telur ekki rétt að svo komnu máli að kveða á um umgengnisrétt, en móðir og dóttir fái tíma til að vera í friði fyrst um sinn.“ Barnaverndar- ráð hafi og hlutast til um að reyna að ná samkomulagi um eðli- legan umgengnisrétt föður án árangurs. Lýsti ráðuneytið því yfir, að eigi væri unnt að svo stöddu að verða við beiðni stefnanda um, að réttur hans til að umgangast dótturina yrði tryggður, og voru forsendur í bréfi ráðuneytisins svohljóðandi: „Í þessu sambandi skal tekið fram, að í lögum nr. 60 frá 1972 um stofnun og slit hjúskapar er ákvæði í 47. gr., er heimilar ráðuneytinu að úrskurða um tilhögun umgengnisréttar, þegar að- ila greinir á um hann. Litið hefur verið svo á, að ákvæði þetta taki einungis til ágrein- ings varðandi umgengnisrétt foreldris við skilgetið barn sitt, en sambærilegt ákvæði varðandi umgengnisrétt foreldris við óskil- getið barn sitt hefur enn eigi verið lögfest. Í þessu sambandi bend- ir ráðuneytið á, að fyrir Alþingi liggur nú frumvarp til barnalaga, er hefur að geyma ákvæði um heimild ráðuneytisins til að úr- skurða umgengnisrétt foreldris við óskilgetið barn sitt. Dómstólar hafa eigi heldur úrskurðað um tilhögun umgengnis- réttar foreldris við óskilgetið barn sitt. Þar sem eigi er að finna í lögum markaðar reglur um um- gengnisrétt foreldris við óskilgetið barn sitt og með tilvísun til ofangreindra forsendna, er eigi unnt að svo stöddu að verða við beiðni yðar.“ Stefnandi höfðaði þá mál þetta eftir að hafa árangurslaust reynt að ná samkomulagi við stefndu um rétt hans til að um- gangast dóttur sína. Málsástæður aðilja og lagarök. Í sóknargögnum kemur fram, að stefnandi byggir mál sitt á því, að það séu reglur íslensks réttar, að foreldri óskilgetins barns eigi rétt til að umgangast barn sitt og að barnið eigi rétt til að umgangast foreldri sitt. Átt sé við það foreldranna, sem ekki hef- ur foreldravald yfir barninu. Nánar rökstyður stefnandi sjónarmið þetta þannig: „Barnið Júlía Embla fæddist hinn 6. júní 1972. Umbj. m. og stefnda bjuggu þá saman, og hélst sú sambúð allt til 10. maí 1975, er stefnda yfirgaf heimili aðilanna og barns þeirra í Banda- ríkjunum og hélt til Íslands. Júlía Embla var áfram hjá umbj. m., föður sínum, allt til 11. desember 1975. Júlía Embla var þá þriggja og hálfs árs og hafði alla tíð verið hjá föður sínum. Uppeldið önn- uðust umbj. m. og stefnda í sameiningu, þó þannig, að umbj. m. annaðist uppeldið aleinn frá því í maí 1975 þar til í desember 1975, er stefnda tók barnið til sín gegn vilja umbj. m. og með aðstoð íslenskra og bandarískra stjórn- valda. Enda þótt aðilar hefðu annast uppeldi sameigin- lega, hvíldi það meir á herðum umbj. m. að annast það vegna veikinda stefndu, sem nánar er lýst í sóknargögnum máls- ins. Ekkert hefur komið fram í samskiptum aðila, sem bendir til þess, að það sé ekki í þágu barnsins, Júlíu Emblu, að fá að um- gangast föður sinn, umbj. m., jafnframt því sem hún elst upp hjá móður sinni. Þá eru og heldur ekki nein framkvæmdaratriði, sem torvelda umgengni milli föður og barns. Umbj. m. hélt frá Banda- ríkjunum til Reykjavíkur, þegar eftir að móðirin hafði tekið barnið til sín, og hefur reynt að ná rétti sínum síðan, fyrst fyrir barnaverndaryfirvöldum og síðast með tilraun þeirri til sátta sem fram kemur á dskj. nr. 18. Málsókn hefur dregist nokkuð frá því bað bréf var ritað, vegna þess að vonir stóðu til, að unnt vröi að komast að samkomulagi um þann ágreining, sem lagður er fyrir dómstóla í máli þessu. Meginniðurstöður af ofangreindu eru þær, að dóttirin hafi verið meir hjá föður sínum en móður allt þar til í desember 1975 og eðlileg tilfinningatenssl milli dóttur og föður séu eigi minni en milli dóttur og móður. Það sé því augljóst, að frá uppeldislegu sjónarmiði sé það barninu fyrir bestu að fá að umgangast jafnt móður sína og föður. Af hálfu stefndu og stjórnvalda hefur komið fram, að óvissa kunni að vera um rétt umbj. m. að lögum til að umgangast óskil- getið barn sitt og af því leiði rétt stefndu til að girða fyrir, að umbj. m. og dóttir hans fái að umgangast. Réttur stefndu til að 453 koma í veg fyrir það sé fólginn í foreldravaldi hennar yfir barn- inu. Ofangreindum sjónarmiðum er mótmælt og bent á eftirfarandi lagasjónarmið, sem á er byggt í máli þessu: A. Í lögræðislögum er kveðið svo á um, að faðir óskilgetins barns eigi rétt til að fá umráð barnsins, ef ógift kona andast frá því eða hún má ekki hafa foreldravald yfir því. B. Barnið Júlía Embla fæddist, eftir að aðilar máls þessa höfðu stofnað til sameiginlegs heimilishalds, þ. e. þess sem nefnt hefur verð óvígð sambúð, og héldu aðilar máls þessa sameiginlegt heimili allt til 10. maí 1975. Það var sameiginleg ákvörðun aðila að haga sambúðarformi sínu á þann hátt að ígrunduðu máli. Sambúð aðila verður því algjörlega jafnað til hjúskapar. Ber því að jafna sambúð umbj. m. og stefndu til hjúskapar og meta réttar- stöðu umbj. m. og barnsins á þessu sviði á sama hátt og réttar- stöðu föður og barns eftir skilnað, þar sem móðirin hefur fengið forræði barns. Það verður því hlutverk dómsmálaráðuneytisins skv. grundvallarreglunni í 47. gr. hjúskaparlaganna að kveða á um inntak umgengnisréttarins og hversu honum verði beitt, eftir að réttur umbj. m. til umgengni við barnið hefur verið viður- kennndur með dómi. C. Í íslenskri löggjöf og fræðikenningu á sviði sifjaréttar kemur fram sú afstaða, að greina beri á milli meðlagsskyldu og faðernis. Unnt er að dæma mann skyldan til að greiða meðlag með barni, án þess að til réttarsambands stofnist á milli föður og barns. Hins vegar kann að vera ágreiningslaust um faðerni óskil- getins barns eða tiltekinn maður er dæmdur faðir óskilgetins barns. Hafi karlmaður gengist við faðerni eða verið dæmdur faðir, þá er honum jafnt móður barnsins skylt að kosta fram- færslu barnsins og uppeldi. Ákvæði þetta er í 6. gr. laga nr. 87/1947 um afstöðu foreldra til óskilgetinna barna. Augljóst er af orðalaginu, framfærsla og uppeldi, að það er ekki aðeins skylda föður að greiða meðlag, heldur og að hafa afskipti af uppeldi barns. Þetta lagaákvæði á við, jafnvel í þeim tilvikum þegar karlmaður hefur neitað faðerni, en verið dæmdur faðir barns. Eigi verður öðru vísi ályktað frá lagaákvæði þessu en að réttur föður barns, sem fætt er í óvígðri sambúð og alið upp fyrstu árin sameiginlega af föður og móður, sé ótvírætt hinn sami og réttur, og þá einnig skylda föður barns, sem skilið hefur við móðurina, sem fengið hefur forræði barnsins. Þá er og lögð áhersla á ákvæði 4. mgr. 22. gr. laga nr. 95/1947 454 um lögræði, þar sem fjallað er um rétt föður óskilgetins barns til að fá umráð þess, ef það hefur erfðarétt eftir hann og hann fram- færir það í þeim tilvikum, að móðir fellur frá eða má ekki hafa foreldravald af einhverjum. ástæðum. Í ákvæði þessu er að finna sömu meginhugsun og að framan greinir, að löggjafinn ætlar föð- ur óskilgetins barns ekki eingöngu þá réttarstöðu að greiða með- lag með barninu til tiltekins aldurs, heldur hefur hann og rétt- inn til foreldravalds undir vissum kringumstæðum og það án tillits til þess, hvort hann hefur nokkurn tíma umgengist barnið fram til þess, að móðir fellur frá eða getur ekki haft forræði barnsins. Þá er og rétt að vekja athygli á skoðun íslenskra fræðimanna á sviði sifjaréttar þess efnis, að skv. íslenskum lögum hafi faðir óskilgetins barns lagalegan rétt til umgengni við barn sitt, og hafa fræðimenn þá vísað til þess, hve víðtæk og veigamikil laga- tengsl eru eftir íslenkum rétti milli barns og föður. Um þetta vísast til rits Ármanns Snævarr, Þátta úr Barnarétti 1, Reykja- vík 1972, bls. 159: Nokkur rök eru til að ætla, að samband barna við skilið for- eldri, sem það er ekki hjá, sé nánara hér en víðast hvar annars staðar. Veldur því m.a. fámenni hér. Þau rök, sem búa að baki umgengnisrétti, eru svo veigamikil, og auk þess er þetta sam- band svo mjög tíðkað hér á landi, að.ég tel, að samkv. almennum lagarökum og eðli máls sé hér um beinan lagarétt að ræða, og leysir þá sá úrlausnaraðili, sem um skilnað fjallar, dómstóll eða stjórnvald, úr vandamálum, sem að umgengnisrétti lýtur. Ég verð einnig að telja, að um lagalegan rétt sé að ræða til handa föður óskilgetins barns við barn sitt, ekki sízt þegar haft er í huga, hve víðtæk og veigamikil lagatengsl eru eftir íslenzkum rétti milli barnsins og föðurins.“ Í varnargögnum koma eftirfarandi sjónarmið stefndu fram: „Kröfu sína styður (stefnda) aðallega með því, að í íslenskum lögum er engum ákvæðum fyrir að fara, sem heimili umgengni föður við óskilgetið barn sitt, eins og skýrt kemur fram í bréfi dómsmálaráðuneytis, dskj. nr. 15. Ef dómurinn álítur þrátt fyrir þetta, að lagalegum rétti til umgengni sé fyrir að fara, þá telur umbj. m., að engu síður beri að synja kröfu stefnanda um um- gengni við barnið, þar sem slíkt muni ekki vera til hagsbóta fyrir barnið. Lögmaður stefnanda byggir kröfu sína m.a. á því, að í lögræðis- lögum sé kveðið á um það, að faðir óskilgetins barns eigi rétt á að 455 fá forræði barns, ef ógift móðir andast frá því eða hún má-ekki hafa foreldravald yfir því. Þessum ástæðum er ekki fyrir að fara í þessu máli, enda ekki gerð krafa um:'forræði barnsins. Ég vil einnig benda á, að rétt yfirvöld hafa þegar úrskurðað um forræð- iskröfuna, sbr. dskj. nr. 15. Í öðru lagi styður stefnandi kröfu sína með því, að sambúð aðila máls þessa megi algerlega jafna til hjúskapar og eigi því að meta réttarstöðu stefnanda á sama hátt og réttarstöðu föður barns eftir skilnað, þar sem móðirin hefur fengið forræði barnsins, og beri því, að því er ég bezt get séð, að lögjafna frá 47. gr. laga nr. 60/1972 um umgengnisrétt stefnanda. — Þessum rökstuðningi vísa ég algerlega á bug. Lög nr. 60/1972 fjalla um stofnun og slit hjúskapar og miðast öll téttaráhrif við það, að hjúskapur í merk- ingu 21. gr., 2. mgr., sbr. 22. gr., 1. mgr., laganna hafi komist á. Óheimilt er því að beita reglum laga nr. 60/1972 með lögjöfnun um óvígða sambúð. Í þriðja lagi styður stefnandi kröfu sína með því, að af 6. gr. laga nr. 87/1947 megi álykta, að réttur föður óskilgetins barns, sem fætt er í óvígðri sambúð og alið upp fyrstu árin sameiginlega af föður og móður, sé ótvírætt hinn sami og réttur föður barns, sem skilið hefur við móðurina, sem fengið hefur forræði barns- ins. — Á þessa ályktun er ekki hægt að fallast, þar sem íslensk lög slá því föstu, að meginmunur er á foreldravaldi skilgetinna og óskilgetinna barna, sbr. 2. og 3. mgr. 22. gr. laga nr. 95/1947. Eins og að framan er rakið, er engin heimild í íslenskum lögum til að veita föður óskilgetins barns umgengnisrétt við barnið gegn vilja móðurinnar. Í þessu, sambandi leyfi ég mér að vísa í danskan dóm, sem birtist í Ugeskrift for Retsvæsen 1964, bls. 801. Í því máli fór faðir óskilgetins barns fram á, að viðurkenndur yrði. með dómi umgengnisréttur hans við barnið. Foreldrarnir höfðu verið. í óvígðri sambúð í tvö ár, og eftir að upp úr sambúðinni slitnaði hafði faðirinn náið samband við soninn um árabil eða þar til drengurinn var ca. 11 ára gamall, en þá neitaði móðirin umgengn- isrétti, þar sem hún taldi hann hafa slæm áhrif á barnið. Þrátt fyrir þetta nána samband milli föður og sonar var synjað. um umgengnisrétt á þeirri forsendu, að engin heimild væri í lögum til að veita slíkan rétt. Lögmaður stefnanda telur, að það sé réttur bæði föður og barns að fá að umgangast, og telur, að hér á landi sé um lagalegan rétt 456 að ræða vegna hinna víðtæku lagatengsla, sem eru eftir íslenskum rétti milli óskilgetins barns og föður þess. Vissuiega er það æskilegt, að barn geti haft samband við báða foreldra sína og að foreldrarnir hafi samráð sín á milli um hag barnsins. Sem betur fer þá er þessu þannig háttað í flestum tilfell- um, og er það þá barninu til góðs, þar sem slíkt gerist í sátt og samlyndi. En þegar sambandi foreldranna er þannig háttað, að þau geta ekki talast við, og barnið verður bitbein milli þeirra, eins og er Í þessu tilviki, þá tel ég, að þvingaður umgengnisréttur verði barn- inu til mikils tjóns og að hann eigi alls ekki að leyfa. Það má ekki gleymast, að það er hagur barnsins, sem á að sitja í fyrirrúmi, þegar kveða skal á um umgengnisrétt, og því er ekki hægt að fá úr því skorið í þessu máli, hvort feður óskilgetinna barna eigi almennt rétt til umgengni við börn sín, heldur verður að meta það tilvik, sem fyrir hendi er, þ. e., hvort það sé Júlíu Emblu til hagsbóta, eins og málinu er háttað, að stefnandi fái umgengnisrétt við hana. Fræðimenn í barnasálfræði og uppeldisfræði hafa á seinni ár- um bent á nauðsyn þess, að ró og stöðugleiki sé í uppeldi barna og að þau verði fyrir sem minnstum breytingum, þótt sambúð foreldranna slitni. Löggjöf varðandi börn setur hagsmuni barns- ins efst. Það á að miða allar ráðstafanir á börnum við það, hvað þeim er fyrir bestu, en hagsmunir foreldranna koma í annað sæti. Það þjónar hagsmunum barnsins, að það foreldri, sem hefur forráð þess, hafi frið til að ala það upp, eins og því sýnist best henta. Þetta sjónarmið kemur fram í bókinni „Beyond the Best Interests of the Child“, sem út kom í Bandaríkjunum árið 1973 og er eftir Joseph Goldstein, lagaprófessor við Yale háskólann, Önnu Freud, sálfræðing, og Albert J. Solnit, barnasálfræðing. Höfundar bókarinnar telja, að lögin verði fyrst og fremst að taka tillit til þarfa barnsins, ekki aðeins líkamlegra þarfa heldur miklu fremur hinna sálrænu eða tilfinningalegu þarfa barnsins. Í öðru lagi halda höfundarnir á lofti friðhelgi heimilisins og einkalífs- ins. Þeir segja, að með því að vernda rétt foreldranna til að ala upp börn sín að eigin vilja, án íhlutunar hins opinbera, þá sé jafnframt verið að vernda þörf barnsins fyrir stöðugleika í upp- eldinu. Þeir mæla því með sem allra minnstri íhlutun af hálfu ríkisvaldsins og telja það ekki fært um að stjórna svo vandasömu sambandi, eins og er á milli foreldris og barns. Í bókinni er aðal- áherslan lögð á þau tilvik, þegar foreldrarnir geta ekki náð sam- 457 komulagi um börnin og verða að leita á náðir dómstóla eða yfir- valda til úrlausnar deilum. Þegar um er að ræða djúpstæðan ágreining milli foreldra, eins og á sér stað í þessu máli, og lífsviðhorf þeirra eru svo mjög ólík, eins og raun ber vitni, þá tel ég, að það gæti komið róti á tilfinn- ingar barnsins, ef umgengni föður yrði leyfð, og gæti orðið barn- inu til tjóns. Af dskj. nr. 25—27 sést, hvaða hug stefnandi ber til foreldra og systur umbj. m. Tel ég, að ekki geti farið hjá því, að barnið yrði vart við þetta álit stefnanda, og sjá allir, að það kæmi róti á hugarró barnsins, ef það heyrði þessu fólki, sem því þykir vænt um og er í góðu sambandi við, lýst sem „Viðbjóðslegt ill- menni“ „Fyrirbrigði“ „Ímynd mannvonskunnar“ og fleira í þeim dúr. Í dag er barnið í góðu jafnvægi, andlega og líkamlega. Umbj. m. er við nám í bókmenntum við Háskóla Íslands, og hefur hún að mestu náð sér eftir veikindi sín, og er mjög gott samband milli hennar og barnsins. Af kynnum sínum við stefnanda telur umbj. m. ljóst, að hann muni hafa neikvæð áhrif á barnið og gera henni erfiðara að skapa ró í kringum það.“ Gangur málsins fyrir bæjarþingi og Hæstarétti. Með úrskurði, uppkveðnum hér í þinginu 22. nóvember 1977, var tekin til greina krafa stefnanda um, að útnefndir yrðu tveir sérfróðir og óvilhallir menn til að segja álit sitt á efni því, er greinir Í þessum spurningum: a) Telja matsmenn það henta þörfum barnsins, að faðir þess fái að umgangast það. b) Telja matsmenn, að sérstök atvik mæli því í gegn, að faðir barnsins umgangist það. Stefnda kærði úrskurð þennan til Hæstaréttar. Með dómi Hæsta- réttar 18. janúar sl. var hinn kærði úrskurður felldur úr gildi. Forsendur dóms Hæstaréttar voru svohljóðandi: „Í kærumáli þessu verður ekki leyst úr því, hvort faðir óskil- getins barns geti átt lögverndaðan rétt til umgengni við barn sitt, þótt eigi njóti við beinnar lagaheimildar til þess, hvorki í lögum nr. 87/1947 um afstöðu foreldra til óskilgetinna barna né öðrum lögum. Jafnvel þótt á þá skoðun yrði fallist, að slíkum rétti geti verið til að dreifa, verður þó að telja með sérstakri hliðsjón af ákvæðum 47. gr. og niðurlagi 48. gr. laga nr. 60/1972, sem eru einu ákvæði settra laga, er lúta að umgengnisrétti, að dómsmála- ráðuneyti ætti að skera til fullnustu úr ágreiningi um umgengnis- réttinn í einstökum tilvikum, þó með þeim takmörkunum, sem 458 leiða af 60. gr. stjórnarskrár. Samkvæmt framansögðu ber það ekki undir dómstóla, hvað sem líður að öðru leyti réttarreglum um umgengnisrétt, að skera úr því, hvort viðurkenna beri eða synja eigi varnaraðilja um umgengnisrétt við dóttur sína vegna sérstakra ástæðna, er varða málsaðilja eða barn þeirra. Af þessu leiðir, að hin umbeðna dómkvaðning getur eigi haft þýðingu fyrir úrslit máls þessa í því horfi sem það hefur verið lagt fyrir dóm- stóla. Ber að svo vöxnu máli að fella hinn kærða úrskurð úr gildi og synja kröfu varnaraðilja um dómkvaðningu matsmanna.“ Dómarinn lýsti því fyrir lögmönnum aðilja, að hann teldi, að dóm Hæstaréttar mætti túlka svo, að ágreiningur aðilja eigi ekki undir bæjarþingið, heldur dómsmálaráðuneyti, og að málinu ætti þess vegna að vísa frá bæjarbinginu. Lögmönnum var gefinn kostur á að tjá sig um þetta atriði, og kom þá í ljós, að lögmaður stefndu taldi með vísan til orða dóms Hæstaréttar, að vísa ætti málinu frá bæjarþinginu, en lögmaður stefnanda var á öðru máli. Röksemdir lögmanns stefnanda voru aðallega bær, að dóm Hæstaréttar megi skilja svo, að hinn kærði úrskurður hafi verið felldur úr gildi eingöngu vegna þess, að það eigi ekki undir hina almennu dómstóla að kveða á um inntak um- gengnisréttar, en hins vegar beri bæjarþinginu í þessu tilviki að kveða á um það, hvort réttur stefnanda til umgengni við barnið sé fyrir hendi, og að því búnu taki dómsmálaráðuneyti afstöðu til inntaks þess réttar. Krafðist lögmaður stefnanda þess, að bæjarþingið kvæði upp efnisdóm í málinu. Niðurstaða. Í máli þessu deila foreldrar óskilgetins barns um það, hvort faðir barnsins megi fá rétt til að umgangast barnið eða hvort synja beri honum um slíkan rétt. Hæstiréttur hefur í dómi sín- um 18. janúar sl. ákveðið, að dómsmálaráðuneyti ætti að skera til fullnustu úr ágreiningi um umgengnisrétt og að það beri því ekki undir dóminn að skera úr því, hvort viðurkenna beri eða synja eigi stefnanda um umgengnisrétt við dóttur sína vegna sér- stakra ástæðna, er varða málsaðilja eða barn þeirra. Studdi Hæsti- réttur niðurstöðu sína með sérstakri hliðsjón af ákvæðum 47. gr. cg niðurlagi 48. gr. laga nr. 60/1972. Þegar af þessari ástæðu liggur næst fyrir að vísa málinu sjálf- krafa frá dómi með vísan til 66. gr. laga nr. 85/1936. En vegna andmæla lögmanns stefnanda gegn þessu sjónarmiði er eftirfar- andi tekið fram: 459 Til þess að kveða upp dóm í deilu málsaðilja hefði bæjarþingið þurft að komast að niðurstöðu í tveim mismunandi þáttum, sem ágreiningur er um. Í fyrsta lagi er ágreiningur um það, hvort lög leiði til þess, að föður óskilgetins barns verði yfirleitt veittur réttur til umgengni við barnið, og í öðru lagi er ágreiningur um það, hvort sérstakar ástæður mæli gegn því að veita stefnanda rétt til að umgangast barn sitt, jafnvel þótt fyrra ágreiningsefnið yrði metið honum í hag. Mál þetta fjallar um bæði þessi ágrein- ingsefni, og þau verða ekki skilin sundur í endanlegum dómi í máli þessu. Ef komist væri að þeirri niðurstöðu, að faðir óskil- getins barns geti fengið umgengnisrétt við það og einnig að engar sérstakar ástæður mæli því í gegn, að stefnandi fái slíkan rétt, þá væri samt sem áður eftir að ákveða inntak réttarins. Stefnandi hefur frá upphafi lýst því yfir og byggt mál sitt hér fyrir dómi á því, að hann telji dómsmálaráðuneyti munu fjalla um inntak umgengnisréttarins að lokinni ákvörðun dómsins um viðurkenn- ingu réttarins til stefnanda, og hefur inntak réttarins því aldrei verið þáttur í máli þessu hér fyrir dómi. Nú, eftir dóm Hæsta- réttar 18. janúar sl., virðist lögmaður stefnanda telja, að ágrein- ingsefnið um það, hvort sérstakar ástæður mæli gegn því að veita stefnanda umgengnisréttinn, skuli einnig heyra undir úrskurð dómsmálaráðuneytis, en að bæjarþingið eigi þó að fjalla um fyrsta ágreiningsefnið: hvort lög yfirleitt leiði til þess, að föður óskil- getins barns verði gegn vilja móðurinnar veittur réttur til að umgangast það. Með því að kveða eingöngu á um þetta síðastgreinda ágreinings- efni mundi bæjarþingið ekki kveða endanlega úr ágreiningi þeim, sem málsaðiljar hafa lagt fyrir dóminn, og væri slík ákvörðun andstæð 67. gr. laga nr. 85/1936. Með þessari athugasemd og með vísan til: dóms Hæstaréttar 18. janúar sl. verður talið, að sakarefni málsaðilja eigi ekki undir bæjarþingið, heldur dómsmálaráðuneyti, og er máli þessu því sjálfkrafa vísað frá bæjarþinginu skv. 66. gr. laga nr. 85/1936. Rétt er, að hvor aðila beri sinn kostnað af málinu. Garðar Gíslason, settur borgardómari, kvað upp dóminn. Dómsorð: Máli þessu er sjálfkrafa vísað frá dómi. Málskostnaður falli niður. 460 Mánudaginn 10. apríl 1978. Nr. 199/1975. Hreiðar Svavarsson (Bjarni Bjarnason hdl.) gegn Nýju fasteignasölunni s/f (Logi Guðbrandsson hrl.). Skuldamál. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson og Björn Sveinbjörnsson. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 1. október 1975, að fengnu áfrýjunarleyfi 22. september s. á. Krefst hann sýknu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Kröfur stefnda (stefnanda í héraði) voru þær í héraðs- dómsstefnu, að áfrýjanda og Byggingafélaginu Hömrum h/f „verði gert solidariskt að afhenda stefnanda veðskuldabréf að fjárhæð kr. 100.000 .. .“. Á dómþingi 9. maí 1975 breytti stefndi dómkröfum sínum á þann veg, að hann féll frá öll- um kröfum á hendur Byggingafélaginu Hömrum h/f, en krafðist þess, að áfrýjandi yrði dæmdur til að greiða sér 100.000 krónur auk vaxta og málskostnaðar, eins og nánar er greint í hinum áfrýjaða dómi. Lögmaður áfrýjanda samþykkti, að þessi breyting á kröfu- gerðinni kæmist að í málinu. Zallist er á þá niðurstöðu héraðsdóms, að áfrýjandi hafi verið bundinn af þeirri yfirlýsingu sinni að gefa út persónu- lega veðskuldabréf til greiðslu bóta vegna vanefnda á kaup- samningi þeim, sem Í málinu greinir. Skuldabréf þetta, sem átti að vera „til 5 ára“, skyldi hann gefa út eigi síðar en 1. ágúst 1966. Bréfið ætti því að vera greitt að fullu. Verður að líta svo á, að það sé andvirði þess, sem stefndi sækir áfrýj- anda um í máli þessu. Með þessari athugasemd ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm. 461 Samkvæmt þessu ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 40.000 krónur. Á bæjarþingi Reykjavíkur 31. október 1967 er bókað, að lögmenn aðilja telji sagnasöfnun lokið í málinu og að dagur til munnlegs málflutnings verði ákveðinn síðar. Málið var næst tekið fyrir á bæjarþinginu 7. apríl 1975 af dómara þeim, sem kvað upp héraðsdóminn, og getur dómarinn þess, að hann hafi fengið málið til meðferðar 1. febrúar s. á. Engin skýring hefur komið fram á drætti þessum, sem er mjög víta- verður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Hreiðar Svavarsson, greiði stefnda, Nýju fasteignasölunni s/f, 40.000 krónur í málskostnað að við- lagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 28. maí 1975. Mál þetta var tekið til dóms, að loknum munnlegum málflutn- ingi, 15. maí sl. Það er höfðað að undangenginni sáttatilraun með stefnu, birtri 25. nóvember 1966, af Nýju fasteignasölunni s/f, hér í borg, gegn Hreiðari Svavarssyni, þá til heimilis að Spítalastíg 4, en nú að Borgarfossi við Árbæ hér í borg, persónulega og fyrir hönd Byggingafélagsins Hamra h/f, þá til heimilis að Skólavörðu- stíg 45 hér í borg, en nú uppgerðu sem eignalausu vegna gjald- þrots, in soliðum til heimtu bóta vena vanefnda á kaupsamningi um fasteignirnar Skólavörðustíg 17 B og 17 C og að hluta 17 hér í borg, aðallega til að afhenda stefnanda veðskuldabréf að fjár- hæð kr. 100.000, tryggðu með 2. veðrétti í fasteigninni Sogavegi 176, Reykjavík, sem greiðist með jöfnum árlegum afborgunum „á næstu fimm árum með gjalddaga 1. ágúst ár hvert, í fyrsta sinn 1. ágúst 1967 og beri 8% ársvexti frá 15. júlí 1966.“ Til vara, að stefndu verði gert að greiða solidariskt aðrar bætur eftir mati dómsins. Stefndu kröfðust í upphafi frávísunar málsins í heild, til vara sýknu fyrir báða stefndu. Með dómi, uppkveðnum í bæjarþinginu 28. apríl 1967, var vara- 162 kröfu stefnanda vísað frá dómi, en frávísunarkröfu stefndu hrund- ið að öðru leyti. Undirritaður dómari fékk mál þetta til meðferðar 1. febrúar sl., og urðu sáttatilraunir hans árangurslausar. Fyrir munnlegan málflutning 15. maí sl. gerði stefnandi þær breytingar á dómkröfu sinni, að nú væri þess krafist, að stefndi, Hreiðar Svavarsson, greiddi stefnanda kr. 100.000 með 8% árs- vöxtum frá 15. júlí 1966 til greiðsludags og málskostnað að mati dómarans, en fallið væri frá kröfum á hendur Byggingafélaginu Hömrum h/f, þar sem það væri ekki lengur til. Stefndi Hreiðar krefst alfarið sýknu af kröfum stefnanda og að honum verði dæmdur ríflegur málskostnaður úr hans hendi. Málavextir eru þeir, að stefnandi máls þessa hafði til sölu fasteignirnar Skólavörðustíg 17, 17 B og 17 C fyrir eigendur þeirra, systkinin Höllu, Mörtu og Sigríði Jóhannsdætur og Jón og Kjartan Jóhannssyni, frá haustinu 1965. Hinn 5. mars 1966 komst á fyrir milligöngu stefnanda kaupsamningur um fasteign- irnar milli eigendanna (sem hér eftir verða nefndir seljendur) og Byggingafélagsins Hamra h/f, sem þá starfaði að Skólavörðustíg 45, (hér eftir nefnt kaupandi). Ákveðið var að gera skriflegan kaup- samning 20. mars sl. (sic), og þá skyldi kaupandi greiða fyrstu greiðsluna, 600.000. Önnur greiðslan skyldi fara fram 2. maí s. á. kr. 900.000, hin þriðja 3. ágúst s. á., kr. 600.000, og þá skyldi gefið út afsal. Eftirstöðvar kaupverðsins, kr. 2.000.000, skyldu síðan greið- ast á næstu 8 árum. Þegar kom að 20. mars, bað kaupandi um frest vegna greiðsluerfiðleika, og var það veitt. Fyrsta greiðslan dróst enn, og hinn 31. mars s. á. samþykkti kaupandi víxil að fjárhæð kr. 600.000 til tryggingar greiðslunni, með gjalddaga 5. apríl s. á., og var víxill þessi í vörslu fasteignasölunnar. Ekki varð af greiðslu, og varð nú ljóst, að kaupandi mundi ekki standa við samninginn, og óskaði hann eftir því, að gert yrði samkomulag um, að kaupin gengju til baka. Hófust nú samningaumleitanir á tvo vegu, milli fasteignasölunnar og seljenda um sölulaunakröfu fasteignasölunnar annars vegar og milli seljenda og kaupanda um bótakröfu seljendanna vegna riftunarinnar hins vegar. Fasteigna- salan gerði seljendum ljóst, að hún teldi sig eiga rétt á fullum sölulaunum, þar sem kaupsamningur hafði komist á, og að selj- endur skyldu miða við það í samningum sínum við kaupanda. Miðaði fasteignasalan þarna við 2% af söluverði fasteignanna, eða kr. 82.000. Umboðsmenn seljenda fóru á fund káupanda 12. maí s. á., án þess að fasteignasalan kæmi þar nærri, og varð sam- 463 komulag milli seljenda og kaupanda um, að kaupandi skyldi í bætur fyrir riftunina greiða seljendum kr. 100.000 með veð- tryggðu skuldabréfi til 5 ára. Var kaupanda ljóst, að bætur þessar yrðu af seljenda hálfu notaðar til þess að standa fasteignasölunni skil á sölulaununum. Forsvarsmönnum fasteignasölunnar var sagt frá þessu samkomulagi við kaupanda. Seljendur sneru sér til Lög- mannafélags Íslands með bréfi, dags. 30. maí s. á, og óskuðu úr- skurðar stjórnar félagsins um sölulaun til. fasteignasölunnar. Greinargerð lögmanns fasteignasölunnar til Lögmannafélagsins, dags. 14. júní s. á., hefur verið lögð fram í máli þessu sem dski. nr. 15, en fyrir Lögmannafélaginu lyktaði málinu á þann hátt, að fasteignasalan og seljendur gerðu sátt um, að fasteignasalan öðl- aðist kröfu seljenda á hendur kaupanda, og afturkölluðu seljendur erindi sitt til Lögmannafélagsins. Mánuði eftir að lögmaður fast- eignasölunnar hafði ritað greinargerð sína til Lögmannafélagsins, gekk hann sjálfur í það að fá eitthvað skjalfest frá kupanda um riftunina og bætur fyrir hana og greiðslu á bótunum. Samdi lög- maðurinn tvö skjöl, sem bæði eru dagsett 15. júlí 1966, og liggja frammi í málinu sem dskj. nr. 5 og 6. Hið fyrra, sem undirritað er af Hreiðari Svavarssyni og Svavari Kristjánssyni f. h. Bygginga- félagsins Hamra h/f, er yfirlýsing af hálfu kaupanda um, að það rifti kaupsamningnum, sem gerður hafði verið 5. mars um ofan- greindar fasteignir, og að félagið lýsi sig fúst til að greiða bætur „eftir nánara samkomulagi“ fyrir samningsrofin. Hið síðara hljóð- ar þannig: „Ég undirritaður, Hreiðar Svavarsson, Spítalastíg 4, Reykjavík, skuldbind mig hér með til að gefa út, persónulega, veðskuldabréf til 5 ára með 8% ársvöxtum, að fjárhæð kr. 100.000, tryggt með 2. veðrétti í húseigninni Sogavegur 176 í Reykjavík. Húseign þessa á ég samkvæmt kaupsamningi, en er ekki þinglýstur eigandi henn- ar. Ofangreint skuldabréf skal notað til þess að greiða bætur vegna riftunar Byggingafélagsins Hamra h/f á kaupsamningi um fast- eignirnar Skólavörðustígur 17, 17 B og Í7 C í Reykjavík. Skal skuldabréf þetta gefið út eigi síðar en 1. ágúst 1966, ef samkomu- lag næst um bætur, og mun ég útvega nauðsynleg veðleyfi hjá þinglýstum eigendum Sogavegar 176.“ Hafði lögmaður fasteignasölunnar samið skjal þetta samkvæmt þeim upplýsingum, sem seljendurnir höfðu gefið honum um sam- komulag þeirra við Hreiðar Svavarsson og Byggingafélagið Hamra h/f, og skrifaði Hreiðar Svavarsson undir skjalið athugasemda- 464 laust. Hinn 22. ágúst s. á. framseldu seljendur fasteignasölunni bótakröfu sína á hendur Byggingafélaginu Hömrum h/f og fólu lögmanni fasteignasölunnar kröfuna til innheimtu seljendum að kostnaðarlausu, og lýsti fasteignasalan þá yfir, að hún ætti engar kröfur á hendur seljendum vegna fyrrnefndra viðskipta. Fast- eignasalan gerði síðan kröfu á hendur Hreiðari Svavarssyni um, að hann gæfi út veðskuldabréfið, sem nefnt er á dskj. nr. 6, og höfðaði síðan mál þetta, þegar sú krafa bar ekki árangur. Árni Árnason og Karl Bergmann Guðmundsson hafa komið fyrir dóminn sem vitni og upplýst, að þeir hafi f. h. seljenda gert hinn 12. maí 1966 samkomulag við Hreiðar Svavarsson og Svavar Kristjánsson um, að Byggingafélagið Hamrar h/f greiddi seljend- um bætur fyrir riftunina með veðskuldabréfi að fjárhæð kr. 100.000 til 5 ára. Stefndi Hreiðar hefur hér fyrir dóminum borið, að samkomulag hafi komist á milli hans f. h. félagsins og seljenda um, að félagið greiddi sölulaunin til fasteignasölunnar og að þau yrðu í því formi, að hann sjálfur gæfi út bréf það, sem tilgreint er á dskj. nr. 6. Orðin á dskj. nr. 6, „ef samkomulag næst um bætur“, hafi merkt, að fasteignasalan hafi átt eftir að samþykkja þetta sam- komulag, en fasteignasalan hafi alltaf viljað fá peninga, en ekki skuldabréf. Síðan hafi fasteignasalan ekki samþykkt þetta fyrir 1. ágúst og hafi hann þá talið sig lausan undan skuldbindingu sinni. Magnús Þórarinsson, annar sameigenda Nýju fasteignasölunnar s/t, hefur fyrir dóminum kannast við, að fasteignasalan hafi frek- ar viljað peninga en skuldabréf, en aldrei hafi þó verið neitað að taka við skuldabréfinu, sem nefnt er á dskj. nr. 6. Logi Guðbrandsson hæstaréttarlögmaður, lögmaður Nýju fast- eignasölunnar s/f og hinn eigandi hennar, hefur fyrir dóminum borið, að fasteignasalan hafi viljað taka við þessu skuldabréfi og það hafi beinlínis verið tilgangur hans með samningu yfirlýsingar- innar á dskj. nr. 6, sem Hreiðar hafi fúslega skrifað undir, og hann hefði alls ekki haft fyrir þessu, ef þeir hefðu ekki viljað taka við skuldabréfinu, heldur einungis peningum. Undir rekstri málsins varð Byggingafélagið Hamrar h/f gjald- þrota, úrskurður var kveðinn upp 24. júní 1968, og skiptalok urðu 22. apríl 1969, og var félagið gert upp eignalaust skv. vottorði skiptaráðandans í Reykjavík á dskj. nr. 14. Kröfu sína á hendur Hreiðari Svavarssyni um greiðslu á kr. 100.000 með 8% ársvöxtum frá 15. júlí 1966 til greiðsludags og 465 málskostnaði styður stefnandi þeim rökum, að stefndi Hreiðar hafi með yfirlýsingu sinni 15. júlí 1966 lofað að gefa út veðskulda- bréf það, sem þar greinir, persónulega, og að bréf þetta skyldi notað til greiðslu á bótum vegna riftunar Byggingafélagsins Hamra h/f á kaupsamningi. Byggingafélagið hafi verið búið að lofa seljendum að greiða þessar bætur, en seljendur hafi þurft að standa fasteignasölunni skil á sölulaunum fyrir kaupsamning- inn. Uppgjör fasteignasölunnar og seljendanna hafi verið það, að seljendurnir framseldu fasteignasölunni bótakröfuna, sem selj- endurnir hafi átt á hendur Byggingafélaginu Hömrum h/f sam- kvæmt samkomulagi þessara aðilja. Stefndi Hreiðar hafi ekki orðið persónulega skuldbundinn til að greiða bætur vegna riftunar hlutafélagsins fyrr en hann hefði undirritað yfirlýsingu sína á dskj. nr. 6, en þar lofi hann persónulega útgáfu þessa bréfs og þar með hafi hann tekið á sig persónulega greiðsluskuldbindingu. Nú sé auðvitað svo komið, að samkvæmt efni bréfsins væri það löngu gjaldfallið, og því sé nú gerð peningakrafa í stað kröfu um útgáfu bréfs, en byggð á ákvæðum bréfsins. Málið liggi nú ljóst fyrir: Byggingafélagið Hamrar h/f hafi með yfirlýsingu 15. júlí 1966 lýst sig bótaskylt fyrir riftun kaupsamningsins, sama dag hafi Hreiðar Svavarsson persónulega skuldbundið sig til að greiða þessar bætur með því að gefa út margnefnt skuldabréf og einmitt þetta bréf hafi Hreiðar gert samkomulag við seljendurna um að gefa út, áður en yfirlýsingar þessar voru undirritaðar. Fasteignasalan hafi síðan eignast kröfu þessa við framsal frá seljendunum, enda hafi Hreiðar Svavarsson alla tíð vitað og viðurkennt hér fyrir dómin- um, að bæturnar í formi skuldabréfsins færu til fasteignasölunnar sem þeirra þóknun fyrir kaupsamninginn. Af hálfu stefnda Hreiðars er þessari kröfu alfarið mótmælt. Krafa stefnanda á hendur honum byggist alfarið á yfirlýsingu hans á dskj. nr. 6, en þar lofi stefndi Hreiðar aldrei að afhenda stefnanda veðskuldabréf það, sem þar greini. Stefndi Hreiðars kuld- bindi sig einungis til að gefa út veðskuldabréfið eigi síðar en 1. ágúst 1966, ef samkomulag náist um bætur. Samkomulag það, sem gert hafi verið við seljendur 12. maí 1966, hafi verið fallið niður 15. júlí s. á. og þá hafi á ný þurft að leita samkomulags og þess vegna standi þessi skýru orð í dskj. 5 og 6. Slíkt samkomulag hafi ekki náðst fyrir 1. ágúst s. á. og hafi reyndar ekki náðst enn. 1. ágúst 1966 hafi því fallið niður skylda hans til útgáfu bréfsins og beri því alfarið að sýkna hann af kröfunni. Stefnandi, Nýja fasteignasalan s/f, hafi ekki komið til sem kröfuhafi á hendur honum fyrr en 30 466 eftir afsalið 22. ágúst 1966, en þá hafi fresturinn til útgáfu bréfs- ins löngu verið útrunninn. Það hafi af hálfu stefnda Hreiðars ver- ið algert skilyrði, að samkomulagið næðist fyrir 1. ágúst, til þess að þessi mál gætu leyst sem fyrst, þar sem hann hafi ekki viljað bíða von úr viti, þar sem byggingafélagið hafi átt í erfiðleikum fjárhagslega. Eins og mál þetta er lagt fyrir dóminn, er upplýst og óumdeilt, að Byggingafélagið Hamrar h/f hafi riftað kaupsamningi um fasteignir og boðist til að greiða bætur fyrir riftunina. Forsvars- mönnum byggingafélagsins, þ. á. m. stefnda Hreiðari, hafi verið ljóst, að bæturnar fyrir riftunina væru aðallega vegna kröfu fasteignasölunnar um sölulaun. 12. maí 1966 hafi af hálfu bygg- ingafélagsins verið boðið ákveðið veðskuldabréf og það hafi af seljendum fasteignanna verið samþykkt. 15. júlí s. á. hafi þessu verið lýst yfir skriflega og sama dag hafi stjórnarformaður bygg- ingafélagsins, stefndi Hreiðar, persónulega lofað að gefa bréf þetta út og afhenda það til greiðslu á ofangreindum bótum. Selj- endur fasteignanna hafi síðan framselt fasteignasölunni bótakröfu sína á hendur byggingafélaginu. Stefndi Hreiðar heldur því hins vegar fram, að hann hafi eingöngu verið skuldbundinn til að gefa út margnefnt veðskuldabréf til 1. ágúst 1966, en eftir þann dag hafi skylda hans fallið niður. Þennan skilning styður hann með því, að fasteignasalan hafi átt eftir að samþykkja þetta fyrir- komulag, en það hafi hún ekki gert fyrir tilsettan tíma. Gegn mót- mælum forsvarsmanna fasteignasölunnar er ósannað, að fast- eignasalan hafi ekki viljað taka við veðskuldabréfi þessu á tíma- bilinu frá 15. júlí 1966. Orðin „samkomulag“ og „bætur“ í yfirlýsingu stefnda Hreiðars hljóta að eiga við sam- komulagið milli Hamra h/f og fasteignaseljendanna um bætur vegna riftunarinnar, og hefur ekki verið sýnt fram á, að það samkomulag hafi verið fallið niður. Stefndi Hreiðar hefur leitast við að styðja þann skilning sinn, að hann hafi verið laus undan skuldbindingu sinni eftir 1. ágúst, með þeim rökum; að hann hafi viljað flýta þessu og að þetta ætti ekki að dragast. Þetta eru eigi fullnægjandi rök fyrir því, að skilja beri yfirlýsingu hans á svo afdráttarlausan hátt, heldur liggur beint við að skilja yfirlýsing- una sem loforð af hans hálfu um að gefa skuldabréfið út fyrir ákveðinn tíma og þar með taka persónulega á sig greiðsluskyldu, sem hann síðan stóð ekki við án nokkurra sjáanlegra ástæðna. Telja verður, að samkomulag Hamra h/f við fasteignaseljendur hafi staðið enn og að loforð stefnda Hreiðars um að sjá persónu- 467 lega um efndir á samkomulaginu hafi einnig staðið, þegar stefn- andi fékk kröfuna framselda. Ber því að taka kröfu stefnanda á hendur stefnda Hreiðari til greina að fullu, og verður honum einnig gert að greiða stefnanda málskostnað, sem ákveðst kr. 25.000. Garðar Gíslason, settur borgardómari, kvað upp þennan dóm. Dómsorð: Stefndi, Hreiðar Svavarsson, greiði stefnanda, Nýju fast- eignasölunni, kr. 100.000 með 8% ársvöxtum frá 15. júlí 1966 til greiðsludags og kr. 25.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Þriðjudaginn 11. apríl 1978. Nr. 67/1978. Ákæruvaldið gegn Kristjáni Inga Bragasyni. Kærumál. Gæsluvarðhald. Geðheilbrigðisrannsókn. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson og Logi Einarssoi). Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 74/1974 skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru 5. aptíl, sem barst Hæstarétti 6. s. m. Varnaraðili krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. en til vara, að gæsluvarðhaldstíminn verði styttur verulega. Þá krefst hann kærumálskostnaðar úr ríkissjóði. Varnaraðili er fæddur 19. janúar 1962 og er því aðeins 16 ára gamall. Í sakavottorði varnaraðilja er aðeins getið eins brots, er hann hefur framið, og hefur ákæru vegna þess ver- ið frestað, svo sem í hinum kærða úrskurði greinir. Varnar- aðili hefur viðurkennt þau brot, sem honum eru nú gefin að sök. 468 Með hliðsjón af því, sem að framan greinir, og að öðru leyti með skírskotun til mála vaxtalýsingar hins kærða úrskurðar Þykir gæsluvarðhaldstími varnaraðilja hæfilega ákveðinn allt að þrem vikum frá 4. apríl 1978 að telja. Ákvæði hins kærða úrskurðar um geðheilbrigðisrannsókn varnaraðilja er stað- fest. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Varnaraðili, Kristján Ingi Bragason, sæti gæsluvarð- haldi allt að þrem vikum frá 4. apríl 1978 að telja. Ákvæði hins kærða úrskurðar um geðheilbrigðisrann- sókn varnaraðilja á að vera óraskað. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 4. apríl 1978. Ár 1978, þriðjudaginn 4. apríl, er á dómþingi sakadóms Reykja- víkur, sem haldið er að Borgartúni 7 af Ingibjörgu Benedikts- dóttur fulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Aðfararnótt sl. föstudags var ráðist á ungan mann á gatnamót- um Hrísateigs og Sundlaugavegar hér í borg og hann sleginn niður og af honum tekið peningaveski hans. Kærði, Kristján Ingi Bragason, hefur viðurkennt fyrir rann- sóknarlögreglu ríkisins og fyrir dómi að hafa verið hér að verki ásamt félaga sínum Tómasi S. Sigurðssyni. Hann kveðst hafa slegið eign sinni á kr. 2.200, sem í veskinu voru, og eytt fénu. Í dag barst rannsóknarlögreglu ríkisins tvær kærur á hendur kærða fyrir líkamsárásir. Hefur kærði viðurkennt að hafa í gær- kvöldi veist að ungum manni, sem hann hitti á gatnamótum Laugavegar og Barónsstígs, og slegið hann að tilefnislausu með hnefanum í andlitið. Við höggið losnuðu framtennur úr árásar- þola, og taka þurfti spor í efri vör hans að innanverðu. Síðar sama kvöld var kærði staddur ásamt þrem félögum sínum á Laugaveginum, þar sem veist var að manni og hann sleginn aftan frá í hálsinn. Kærði kveðst ekki hafa átt þátt í þeirri árás, hann hafi aðeins elt félaga þess, sem sleginn var, í þeim tilgangi að hræða hann. Gögn málsins styðja framburð kærða í síðastgreindu máli. Hjá rannsóknarlögreglunni er til meðferðar kæra á hendur kærða fyrir innbrot og þjófnað. Á árinu 1977 var kærði uppvís 469 að broti gegn 244. gr. hegningarlaga, og var ákæru frestað skil- orðsbundið í 2 ár frá 16. september sama ár. Kærði hefur ekki fastan dvalarstað og er atvinnulaus. Með hliðsjón af framangreindu og vísan til 3. og 5. tl. 67. gr. laga nr. 74/1974 þykir rétt þrátt fyrir ungan aldur kærða að taka kröfu rannsóknarlögreglu ríkisins um gæsluvarðhald yfir honum til 10. maí nk. til greina, þar sem ella þykir hætta á, að kærði haldi áfram afbrotum. Brot þau, sem kærði er sakaður um, geta varðað hann fangels- isrefsingu skv. XXIII. og XXVI. kafla almennra hegningarlaga, og eru ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar því gæsluvarðhaldinu eigi til fyrirstöðu. Rétt þykir með vísan til 2. tl. 75. gr. (sic), að kærði gangist und- ir geðheilbrigðisrannsókn, á meðan á gæsluvarðhaldinu stendur. Úrskurðarorð: Kærði, Kristján Ingi Bragason, sæti gæsluvarðhaldi, þó eigi lengur en til miðvikudagsins 10. maí nk. kl. 1700. Enn fremur sæti hann geðheilbrigðisrannsókn, á meðan á gæsluvarðhaldinu stendur. Föstudaginn 14. apríl 1978. Nr. 107/1977. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari ) gegn Þráni Gíslasyni (Magnús Thorlacius hrl.). Brot gegn áfengislögum. Dómur Hæstaréttur. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Þór Vilhjálmsson. Framhaldspróf í málinu voru háð hinn 22. mars 1978. Kom 470 þá fyrir dóm vitnið Imgimar Einar Ólafsson. Skýrði vitnið svo frá, að það hafi verið á heimili ákærða sama dag og hann var handtekinn. Hefði ákærði ekið sér í Kópavog. Í bifreið- inni hefði þá einnig verið kona sú, sem ákærði bjó með óvigðri sambúð. Konan hefði haft meðferðis eina flösku af brennivíni, sem ætlunin hefði verið að drekka á heimili ákærða að loknu erindi vitnisins í Kópavogi. Vitnið kveður konuna hafa boðið sér að drekka úr flöskunni, eftir að þat höfðu sest í bifreiðina, en það hefði eigi þekkst boðið. Vitnið kveðst telja öruggt, að konan „hafi verið búin að taka tapp- ann úr“ flöskunni, en getur ekki fullyrt, hvort hún hafi verið búin að súpa á henni. Telur vitnið líklegra, að svo hafi ekki verið. Eftir að ákærði hafði ekið vitninu að tilteknu húsi í Kópavogi, hefði hann ætlað að skreppa frá, en koma síðan aftur eftir vitninu. Ákærði kom hins vegar ekki, og frétti vitnið einum eða tveimur dögum síðar, að lögreglan hefði handtekið ákærða vegna gruns um áfengissölu. Engar tíma- setningar eru Í vættisburði þessum, sem vitnið staðfesti með eiði. Við lok framangreinds þinghalds fór fram skoðun á áfeng- isflósku þeirri, sem lögreglan tók af ákærða hinn 8. mars 1975. Um þá skoðunargerð er bókað svo í þinghók: „Kem ur... í ljós, að innsiglið er rofið og ekki lengur áfast við lappann. Flaskan er full, og virðist ekki hafa verið drukkið úr henni.“ Vitnið Guðfinnur Þorsteinsson kveðst hafa setið að drykkju nokkurn tíma, áður en hann settist í bifreið ákærða. Vitnið g ákærði hafa eigi verið samprófaðir og ekki heldur ákærði g lögreglumenn þeir, sem skýrslur hafa gefið í málinu. Eiei ht kja alveg fullnægjandi sannanir fram komnar fyrir því, að ákærði hafi gerst sekur um refsiverða tilraun til sölu áfengis. Hins vegar þykir sannað, að áfensisflaska sú, sem greinir í ákæruskjali, var í leigubifreið ákærða, er lösreglu- menn þá bar að, er handtóku ákærða, og er refsiskilyrðum 4. málsgr., sbr. 3. málser. 19. gr., sbr. 2. imálser. 42. gr. áfengislaga nr. 82/1969 fullnægt. Ber að refsa ákærða sam- kvæmt þeim lagaboðum og taka til greina varakröfu ákæru- 47 valds. Fyrir Hæstarétti hefur verið lagt fram bréf frá Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins þess efnis, að útsöluverð brenmi- vínstlösku hafi verið 2.170 krónur hinn 8. mars 1975. Sekt ákærða á samkvæmt framangreindum refsiboðum að nema finmföldu útsöluverði áfengis, sem brot beinist að, eða 10.850 krónum. Sektin renni í ríkissjóð og afplánis!t með 2 daga varðhaldi, verði hún eigi goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um upptöku áfengis- flösku þeirrar, sem í málinu greinir, en hún er í vörslu saka- dóms Reykjavíkur. Þá ber einnig að staðfest ákvæði héraðs- dóms um sakarkostnað. Dæma ber ákærða til greiðslu alls kostnaðar af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun Í ríkissjóð, 40.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, 40.000 krónur. Dómsorð: Ákærði, Þráinn Gíslason, sæti 10.850 króna sekt til ríkissjóðs, er afplánist með 2 daga varðhaldi, verði hún eigi goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um eignarupptöku og sakarkostnað eiga að vera óröskuð. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 40.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Magnúsar Thor lacius hæstaréttarlögmanns, 40.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 25. október 1976. Ár 1976, mánudaginn 25. október, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Halldóri Þorbjörns- syni yfirsakaðómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. 505/1976: Ákæruvaldið gegn Þráni Gíslasyni, sem tekið var til dóms 19. Þ. m. Mál þetta er höfðað með ákæru, dags. 6. febrúar sl., gegn Þráni Gíslasyni bifreiðarstjóra, Grundarstíg 11, fæddum 21. október 1942 í Reykjavík, „lyrir að hata, laugardaginn 8. mars 1975, tekið manninn Guð- finn Þorsteinsson upp í bifreið sína að Laufásvegi 74 í Reykjavík og samþykkt þar að selja honum eina flösku af brennivíni og síðan ekið með hann að heimili sínu að Grundarstíg 11 og náð þar í eina brennivínsflösku, en þegar lögreglumenn komu að, þá rétti ákærði sambýliskonu sinni flöskuna, en hún var einnig farþegi í bifreiðinni í framsæti hennar. Telst þetta aðallega varða við 18. gr., sbr. 39. gr. áfengislaga nr. 82/1969, sbr. 20 gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en til vara við 4. mgr., sbr. 3. mgr. 19. gr., sbr. 2. mgr. 42. gr. áfengis- laga. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, til að sæta upptöku á framangreindri flösku af brennivíni samkvæmt 2. mgr. i. f. 42. gr. áfengislaga og til greiðslu alls sakarkostnaðar.“ Málsatvik. Laugardaginn 8. mars 1975 voru þrír lögregluþjónar í eftirlits- ferð í ómerktri bifreið, og var erindi þeirra að huga að leynivín- sölum. Á móts við húsið Laufásveg 74 sáu þeir um kl. 1905 mann fara inn í leigubifreiðina R 1304 og setjast þar í aftursæti, og var bifreiðinni ekið af stað. Lögregluþjónarnir veittu henni eftirför að Grundarstíg 11. Þar fór ökumaður inn og kom síðan út aftur og hafði þá eitthvað innanklæða, og settist hann inn í bifreiðina. Lögregluþjónarnir renndu bifreið sinni að leigubifreiðinni og sáu þá ökumann taka flösku, sem hann hafði haft inni á sér, og skjóta henni til konu, sem sat í framsæti hjá honum. Þá handtóku lög- regluþjónarnir ökumann, en það var ákærði í máli þessu. Í lögreglustöðinni var skýrsla tekin af ákærða, sem neitaði því, að hann hefði sótt flösku inn til sín á Gr undarstíg 11. Sambýlis- kona hans, sem með honum var í bifreiðinni, hefði verið með flösku þessa meðferðis og hefði flaskan verið ætluð til eigin nota. Á sama hátt hefur ákærði skýrt frá við dómsrannsókn málsins. Neitar hann því með öllu, að hann hafi selt eða ætlað að selja flöskuna. Farþegi sá, sem kom í bifreiðina á Laufásvegi, heitir Guðfinnur Þorsteinsson, sjómaður, Melgerði 28, Kópavogi, 24 ára að aldri. Hann kom fyrir dóm við rannsókn málsins 29. des. 1975. Kvaðst hann þá muna óljóst eftir atvikum, en þó rámaði sig í það, er hann var á ferð í leigubifreið og bifreiðarstjórinn var handtekinn. Hann lýsti yfir því, að í skýrslum beim, sem hann hefði áður d13 gefið, hefði hann farið rétt með. Í skýrslu, sem Guðfinnur hafði gefið í lögreglustöðinni 8. mars kl. 1915 í viðurvist lögregluþjón- anna Reynis Kjartanssonar og Eðvarðs Skúlasonar, hafði hann skýrt svo frá, að hann hefði pantað bíl að Laufásvegi 74 með kallnúmeri 722 frá Hreyfli. Hann hefði beðið um stund og þá ítrekað aftur pöntun sína. Síðan hefði bifreið komið og hafi hann beðið ökumann að láta sig hafa áfengi og ökumaður boðið honum inn í bílinn og síðan ekið að einhverju húsi og farið þar inn. Hann hafi svo komið til baka og þá verið með áfengisflösku, sem hann hafi afhent konu, sem var með í bifreiðinni og sat í framsæti. Í því hafi lögregluþjónar komið að. Guðfinnur kvað ekki hafa verið búið að ræða um verð á flöskunni, en hann hafi litið svo á, að flaskan, sem konan tók við, væri honum ætluð. Í skýrslu, sem Guðfinnur gaf fyrir rannsóknarlögreglu 9. mars 1975, skýrði hann að öllu leyti eins frá, að öðru leyti en því, að hann kvað Helga Firíksson, er hann hafi verið gestkomandi hjá, hafa hringt eftir bílnum. Í skýrslu þessari kvaðst Guðfinnur hafa átt það eitt erindi við ökumanninn að kaupa af honum áfengi. Þeir þrír lögregluþjónar, sem um ræðir í upphafi atvikalýsing- ar, hafa allir borið vitni í málinu. Eðvarð Skúlason segir, að ákærði hafi skroppið inn í hús nr. 11 við Grundarstíg og komið aftur að vörmu spori og þá bersýnilega haft eitthvað inni á sér. Eðvarð kveðst hafa séð það gegnum gluggann á bíl ákærða, að hann rétti flösku til konunnar, sem hjá honum sat. Flaskan hafi svo legið í sætinu milli þeirra, þegar lögregluþjónarnir opnuðu bílinn. Reynir Ísfeld Kjartansson, sem kom fyrir dóm 28. okt. 1975, segir, að ákærði hafi farið inn í húsið og komið aftur eftir ör- skamma stund og þá virst hafa eitthvað meðferðis innanklæða. Hann hafi sest inn í bifreiðina við hlið konu, sem setið hafi í framsætinu. Reynir kveðst ekki muna greinilega, hvað hann sá af meðferð á áfengisflösku þeirri, sem síðan var lagt hald á. Hann segir, að vera megi, að hann hafi verið við stjórn lögreglubifreið- arinnar, þótt hann muni það ekki fyrir víst. Sigurður Bjarnason kveður öldungis öruggt, að ákærði hafi, er hann kom út úr húsi sínu, haft á sér flösku þá, sem reyndist vera í bifreið hans og hald var lagt á. Hann kveðst hafa séð ákærða rétta flöskuna til konu þeirrar, sem hjá honum sat. Sigurður kveðst hafa séð greinilega inn í bifreiðina, svo að hann geti full- yrt um þetta. Vitnið Helgi Eiríksson, Laufásvegi 74, segist muna eftir því, að ATA. Guðfinnur hafi einhverju sinni verið gestur hans ásamt fleiri mönnum og síðan farið burt og ekki komið aftur, Helgi kannast ekki við, að hann hafi hringt eftir leigubifreið fyrir hann, og úti- lokað kveður hann, að hann hafi beðið um bifreið með kallmerki 722. Sambýliskona ákærða, Hulda Sigurðardóttir, fædd 1943, er var með honum í bifreiðinni, kom fyrir dóm, en kvaðst sem unnusta ákærða skorast undan að bera vitni. Henni var bent á það, að hún hefði gefið og undirritað skýrslu fyrir lögreglunni 8. mars, en í henni hafði hún sagt, að farþeginn (Guðfinnur) hefði beðið ákærða að „redda“ sér um flösku og að ákærði hefði sótt flöskuna inn á heimili þeirra. Hún kvaðst ekkert óska að taka fram í tilefni af þessari skýrslu sinni. Niðurstöður. Þrátt fyrir neitun ákærða á sakarefni þykir fullsannað, að ákærði hafi sótt áfengisflösku inn í húsið, þar sem hann býr, og farið með hana út í bifreiðina. Þegar metnar eru allar aðstæður og bornar saman við vætti Guðfinns Þorsteinssanar, þykir einnig ljóst, að aðgerðir þessar hafi verið liður í sölu áfengis til Guð- finns. Til álita kemur einungis, hvort talið verður, að sala hafi farið fram, þannig að 18. gr. áfengislaga eigi við, eða hvort ákærði verði aðeins sakfelldur fyrir ólöglega vörslu áfengis, sbr. vara- kröfu ákæruvalds um sakfellingu skv. 19. gr. áfengislaga. Dómurinn lítur svo á, að þar sem sannað er talið, að Guðfinnur hafi samið við ákærða um kaup á áfengisflösku, og af hálfu á- kærða hafði komið til verulegra aðgerða til efnda á hans þætti samningsins, hafi ákærði gerst sekur um brot gegn 18. gr. áfengis- laga, þótt kaupandi hefði ekki enn veitt flöskunni viðtöku né heldur greitt kaupverðið. Verður ákærða þannig refsað skv. þeim ákvæðum, sem í aðalkröfu ákæruvaldsins greinir. Ákærði hefur sætt þessum refsidómum: 1962 27/2 10 daga varðhald, sviptur ökuleyfi 1 ár fyrir áfengis- og umferðarlagabrot. 1963 7/3 20 daga varðhald, sviptur ökuleyfi ævilangt, fyrir áfengis- og umferðarlagabrot. 1963 16/12 4 mánaða skilorðsbundið fangelsi fyrir brot gegn 254. gr. hegningarlaga. 1964 13/3 20 daga varðhald, sviptur rétti til ökuleyfis ævilangt fyrir áfengis- og umferðarlagabrot. 1966 4/3 40 daga varðhald, sviptur ökuréttindum ævilangt, fyrir áfengis- og umferðarlagabrot. 475 Auk þess hefur ákærði alls 10 sinnum sæst á greiðslu sekta fyrir ýmis brot, en hann hefur þó aldrei fyrr sætt refsiábyrgð fyrir ólöglega áfengissölu né áfengisvörslu. Hann hefur öðlast ökuleyfi á ný 15. júní 1970. Refsing ákærða verður ákveðin 8.000 kr. sekt til ríkissjóðs, en þess er að gæta, að skv. 39. gr. áfengislaga er hámarksrefsing fyrir áfengissölu 20.000 kr., ef um fyrsta brot er að ræða. Sektin greiðist innan 4 vikna, en afplánist ella 4 daga varðhaldi. Skv. 2. mgr. 42. gr. áfengislaga verður flaska sú, sem málið er risið af, gerð upptæk til handa ríkissjóði. Skv. 141. gr. laga 74/1974 ber að dæma ákærða til að greiða kostnað sakarinnar, þar á meðal málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Magnúsar Thorlacius hæstaréttarlögmanns, 15.000 kr. Dómsorð: Ákærði, Þráinn Gíslason, greiði 8.000 kr. sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald 4 daga fyrir sektina, ef hún verður ekki greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dómsins. Brennivínsflaska sú, sem hald var lagt á við rannsókn málsins, skal vera upptæk og eign ríkissjóðs. Ákærði greiði kostnað sakarinnar, þar á meðal 15.000 kr. í málsvarnarlaun til skipaðs verjanda síns, Magnúsar Thorla- cius hæstaréttarlögmanns. 476 Þriðjudaginn 18. apríl 1978. Nr. 104/1976. Grétar Guðni Guðmundsson (Gunnar Sæmundsson hdl.) segn Sigurjóni Ragnarssyni Þorvaldi Guðmundssyni Erling Aspelund og Jóni Hjaltasyni (Hafsteinn Baldvinsson hrl.). Ærumeiðingar. Aðild. Sýkna. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Þór Vilhjálmsson. Afrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 25. maí 1976. Krefst hann þess, að hverjum hinna stefndu um sig verði dæmd refsing vegna ummæla þeirra í greinargerð stefndu 27. nóvember 1973, er afhent var frétta- mönnum og frá er greint í héraðsdómi. Er aðallega krafist refsingar samkvæmt 236. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en til vara samkvæmt 235. gr. eða 234. gr. þeirra laga. Einnig krefst áfrýjandi samkvæmt 1. mgr. 241. gr. hegningarlaga ómerkingar á orðunum „dregið sér“, er koma tvívegis fyrir í nefndri greinargerð, og orðunum „ólögmæt sjálftaka“ í greinargerðinni. Þá krefst hann þess, að stefndu verði óskipt dæmdir til að greiða sér hæfilega fjárhæð sam- kvæmt 241. gr. nefndra laga til að standa straum af kostnaði við birtingu dóms í máli þessu í opinberu blaði. Loks krefst áfrýjandi þess, að stefndu verði óskipt dæmdir til að greiða sér 250.000 króna miskabætur með 9% ársvöxtum frá 10. janúar 1974 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Í málflutningi hér fyrir dómi kom fram, að á þeim tíma, 477 sem ummæli þau birtust, er mál þetta er af risið, hafi félags- menn Í stéttarfélagi áfrýjanda verið 100 til 130 að tölu og hafi þeir allir starfað í vínveitingahúsum utan einn. Að þessu athuguðu og að öðru leyti með skírskotun til for- sendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta hann. Rétt er, að málskostnaður falli niður fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 23. apríl 1976. Mál þetta, sem tekið var til dóms þann 1. þ. m., höfðaði Grétar Guðni Guðmundsson framreiðslumaður, Huldulandi 7 hér í borg, fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 11. desember, 29. desember 1973 og 9. janúar 1974, á hendur stjórnarmönnum Sam- bands veitinga- og gistihúsaeigenda, þeim Þorvaldi Guðmunds- syni, Háuhlíð 12, Erling Aspelund, Öldugötu 18, Jóni Hjaltasyni, Hátúni 19, Bjarna I. Árnasyni, Kvisthaga 25, öllum hér í borg, Sigurjóni Ragnarssyni, Blikanesi 13, Garðahreppi, Ragnari Ragn- arssyni, Austurbyggð 9, Akureyri, og Steinunni Hafstað, Þóris- túni 1, Selfossi. Undir rekstri málsins hefur stefnandi fallið frá kröfum á hendur stefndu Bjarna I. Árnasyni, Ragnari Ragnars- syni og Steinunni Hafstað, en af þeirra hálfu hefur verið fallið frá kröfu um málskostnað úr hendi stefnanda. Hefur stefnandi höfðað mál þetta út af eftirfarandi ummælum í bréfi, sem Samband veitinga- og gistihúsaeigenda lét dreifa til fréttamanna útvarps og dagblaða í Reykjavík á blaðamannafundi á Hótel Loftleiðum þann 27. nóvember 1973: „Hafa þjónar með þessum hætti dregið sér 13% meira fé en veitingamenn telja sig hafa samið um, og hafa veitingamenn orðið að endurgreiða til ríkisins fé það, sem þjónar hafa með þessum hætti dregið sér og neitað að skila, en sú fjárhæð nemur samtals liðlega 10 milljónum króna yfir tímabilið 22. 8. 1972—31. 10. 1973 fyrir veitingahúsin. ..... Það verður að telja furðulegt siðgæði, þegar stjórn F. F. vill reyna að telja almenningi trú um það, að ólögmæt sjálftaka þjóna á fjármunum annarra hafi verið hluti af kjörum þeirra.“ Stefnandi telur framangreind ummæli mjög ærumeiðandi fyrir 78 sig og til þess fallin að valda sér álitshnekki. Kveður hann ljóst, að hann sé einn þeirra, sem ummælin beinist að, þar sem fram komi í fréttum af fundinum, að þarna sé rætt um fé, sem hann og fleiri framreiðslumenn séu krafðir greiðslu á. Eru dómkröfur stefnanda þessar: Að stefndu verði hverjum um sig dæmd refsing vegna meið- yrða þeirra, er að framan greinir, skv. 236. gr. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940, en til vara skv. 235. eða 234. gr. sömu laga. Að ómerkt verði orðin „dregið sér“, sem komi tvívegis fyrir Í fyrri málsgreininni, og orðin „ólögmæt sjálftaka“ í síðari máls- greininni skv. 1. mgr. 241. gr. almennra hegningarlaga. Að stefndu verði in soliðum dæmdir til að greiða stefnanda hæfilega fjárhæð til að standast straum af kostnaði við birtingu dóms í máli þessu í opinberu blaði skv. 241. gr. almennra hegn- ingarlaga og til að greiða stefnanda miskabætur að fjárhæð kr. 250.000 auk 9% ársvaxta frá þingfestingardegi málsins til greiðsludags svo og málskostnað að skaðlausu samkvæmt gjald- skrá Lögmannafélags Íslands. Stefndu krefjast sýknu af kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hans að mati dómarans. Málavextir eru þeir, að í maímánuði 1965 reis deila Félags framreiðslumanna og Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda um bað, hvernig reikna bæri þjónustugjald af seldum veitingum. Töldu framreiðslumenn rétt að reikna þjónustugjald af sölu- skatti, en veitingamenn töldu, að reikna bæri þjónustugjald af verði vöru, áður en söluskattur væri reiknaður, enda bæri að leggja söluskatt á þjónustugjald. Af þessu tilefni sendi Samband veitinga- og gistihúsaeigenda Félagi framreiðslumanna skeyti og mótmælti, að félagið gæfi félagsmönnum sínum m. a. fyrirmæli um að innheimta 15% þjónustugjald af söluskatti, þar sem það væri ólöglegt, og mundi Samband veitinga- og gistihúsaeigenda gera Félag framreiðslumanna og einstaka félagsmenn ábyrga, ef slíkur háttur yrði upp tekinn. Á tímabilinu 14. maí — 28. maí 1965 fóru fram bréfaskipti milli Sambands veitinga- og gistihúsa- eigenda og Félags framreiðslumanna um ágreiningsmál þetta, og var leitað álits fjármálaráðuneytisins í því sambandi. Kom fram það álit ráðuneytisins, að leggja skyldi söluskatt á þjónustugjald eða reikna það með í verði vöru og þjónustu, áður en söluskattur væri lagður á. Hinn 4. júní 1965 undirrituðu fyrirsvarsmenn beggja félaganna svofellda yfirlýsingu: 479 „Félag framreiðslumanna lýsir því hér með yfir, að gefnu til- efni frá Sambandi veitinga- og gistihúsaeigenda, að það tekur á sig alla ábyrgð og áhættu vegna álagningar þjónustugjalds á söluskatt í vínveitingahúsum, meðan enn er óútkljáð fyrir dóm- stólum, hvort það er í samræmi við íslenzk lög, að þjónustugjald sé lagt á söluskattinn. Með tilvísun til framanritaðs lætur Samband veitinga- og gisti- húsaeigenda það óátalið, að framreiðslumenn leggi þjónustugjald ofan á söluskattinn, þar til úrslit viðkomandi dómstóls liggja fyrir“ Mun úreikningur og álagning þjónustugjalds síðan hafa farið fram samkvæmt sjónarmiði framreiðslumanna. Í janúarmánuði 1967 höfðaði Samband veitinga- og gistihúsaeigenda mál fyrir Félagsdómi gegn Alþýðusambandi Íslands f. h. Félags framreiðslu- manna til að fá skorið úr ágreiningi þeim, sem enn virðist hafa verið milli félaganna um þetta efni. Mál þetta var fellt niður 6. maí 1970. Þrátt fyrir þetta mun enn hafa verið ríkjandi ágrein- ingur milli félaganna um atriði þetta. Þann 4. apríl 1973 var síðan þingfest í Félagsdómi mál, sem Samband veitinga- og gisti- húsaeigenda höfðaði gegn Alþýðusambandi Íslands f. h. Félags framreiðslumanna. Var einn liður kröfugerðar sóknaraðilja sá, að viðurkenndur yrði sá skilningur á 1. gr. kjarasamnings Félags framreiðslumanna og Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda frá 22. ágúst 1972, að framreiðslumönnum bæri að haga svo álagn- ingu þjónustugjalds, að í fullu samræmi væri við ákvæði 9. gr. laga nr. 10/1960 um söluskatt, og að skila veitingamönnum öllum þannig álögðum og innheimtum söluskatti. Endanlegur dómur gekk um þetta atriði í málinu 29. október 1973. Varð niðurstaðan sú, að söluskatt bæri að reikna af verði veitinga með þjónustu- gjaldi og að álagningarstofn þjónustugjalds væri verð veitinga án söluskatts. Hinn 23. október 1973 höfðu kröfur Félags fram- reiðslumanna í sambandi við gerð nýs kjarasamnings borist Sam- bandi veitinga- og gistihúsaeigenda. Síðar boðaði Félag fram- reiðslúmanna til verkfalls, sem hófst 9. nóvember 1973 og stóð til 8. janúar 1974. Stefnandi hafði starfað hjá Hótel Esju, og með bréfi, dags. 15. nóvembér 1973, krafði fyrirtækið hann um oftekið þjónustu- gjald fyrir tímabilið 22. ágúst 1972 — 1. nóvember 1973, kr. 112.801. Var í bréfinu vísað til fyrirvara, sem samninganefnd Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda hafði gert við undirritun kjarasamninga þánn 22. ágúst 1972 um réttmæti þess að reikna 480 þjónustugjald af söluskatti. Var og gerð grein fyrir niðurstöðu Félagsdóms í framangreindu ágreiningsmáli. Samband veitinga- og gistihúsaeigenda boðaði nú til blaðamannafundar á Hótel Loftleiðum 27. nóvember 1973, þar sem mættir voru nokkrir af stjórnarmönnum. Þar var blaðamönnum afhend greinargerð um ágreining Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda og Félags fram- reiðslumanna og verkfallið, sem þá stóð yfir. Er greinargerðin í þremur köflum. Í fyrsta kaflanum er gerð grein fyrir upphafi deilunnar, í öðrum kaflanum er gerð grein fyrir kröfum fram- reiðslumanna og í þeim þriðja launum þeirra. Er upphaf greinar- gerðarinnar og fyrsti kaflinn svohljóðandi: „Að marggefnu tilefni frá Félagi framreiðslumanna vill Sam- band veitinga- og gistihúsaeigenda koma á framfæri ýmsum mikilvægum staðreyndum, sem varða deilu þá, sem nú er á milli S.V.G. og F.F., orsökum fyrir því verkfalli, sem hófst þann 9. þ. m., kröfum framreiðslumanna og viðhorfum veitingamanna til þeirra krafna. I. Upphaf deilunnar: Um mörg undanfarin ár hefir verið ágreiningur á milli þjóna og veitingamanna um framkvæmd álagningar á þjónustugjaldi. Hafa þjónar talið sér heimilt að reikna sér 15% þjónustugjald af söluskatti þeim og viðlagasjóðsgjaldi, sem veitingahúsunum er gert að innheimta og greiða til hins opinbera og nú er 13% (11% - 29%). Hafa þjónar með þessum hætti dregið sér 13% meira fé en veitingamenn telja sig hafa samið um, og hafa veitingamenn orð- ið að endurgreiða til ríkisins fé það, sem þjónar hafa með þessum hætti dregið sér og neitað að skila, en sú fjárhæð nemur samtals liðlega 10 milljónum króna yfir tímabilið 22/8 1972 — 31/10 1973 fyrir veitingahúsin. Út af ágreiningi þessum svo og verkfalli því, sem þjónar hófu þann 2. apríl 1973, höfðaði S.V.G. mál fyrir Félagsdómi til þess að fá skorið úr um lögmæti verkfallsins svo og þeim ágreiningi, sem verið hafði um framkvæmd álagningar þjóna á þjónustu- gjaldinu. Félagsdómur kvað upp dóm sinn um ólögmæti verkfalls þjóna bann 13. apríl s.l., og hófst þá vinna á ný, en um hinn þátt máls- ins kvað Félagsdómur upp dóm sinn þann 29. okt. s.l., og féllst dómurinn á þá skoðun veitingamanna, að álagningarstofn þjón- ustugjalds til framreiðslumanna sé verð veitinga án söluskatts 481 og söluskatt bæri að reikna af verði veitinga að viðbættu þjón- ustugjaldi. Mun niðurstaða Félagsdóms hafa verið kynnt á fundi í Félagi framreiðslumanna miðvikudaginn 31. okt., og mun á þeim sama fundi hafa verið gengið frá kröfum þjóna vegna nýrra kjara- samninga, en samningar aðilja gengu úr gildi einmitt þennan dag. Bárust skrifstofu S.VG. kröfur F.F. þann 1. nóvember s.l., en daginn eftir þann 2. nóv. boðuðu þjónar síðan verkfall, sem kom til framkvæmda þann 9. nóv., á hádegi. Hefir stjórn F.F. viðurkennt, að verkfallið sé boðað vegna úr- slita málsins í Félagsdómi og hafa haldið því á lofti sem röksemd fyrir verkfallinu, að kjör þeirra hafi með dómi Félagsdóms verið rýrð um 11.5%,. Það verður að telja furðulegt siðgæði, þegar stjórn F.F. vill reyna að telja almenningi trú um það, að ólögmæt sjálftaka þjóna á fjármunum annarra hafi verið hluti af kjörum þeirra.“ Því er haldið fram af hálfu stefnanda, að ljóst sé, að hann sé einn af þeim, sem hin umstefndu ummæli beinast að, þar sem fram komi í fréttum af fundinum, að þarna sé rætt um fé, sem hann og fleiri framreiðslumenn hafi verið krafðir greiðslu á. Leiði það af eðli málsins, að stefnandi eigi sjálfstæða sakaraðild að máli vegna ummæla þessara, enda geti einstaklingar í hópi, sem sætir ærumeiðingu, ekki komið í veg fyrir, að aðrir í hópn- um leiti réttar síns af því tilefni. Því taki ákvæði 46. gr. laga nr. 85/1936 ekki til aðildar stefnanda að máli þessu. Í þessu sam- bandi er á það bent af hálfu stefnanda, að í upphafi hafi af hálfu stefndu verið krafist frávísunar, þar sem stefnandi ætti ekki sókn sakar í máli þessu. Er nú hafi verið fallið frá frávísunar- kröfu þessari, megi líta svo á, að með því sé fallist á, að stefnandi sé réttur aðili málsins. Þá er því haldið fram, að hin umstefndu ummæli verði ekki skilin á annan veg en þann, að með þeim sé stefnanda brigslað um fjárdrátt og gertæki. Hér sé um að ræða verknaði, sem varði við 247. og 260. gr. almennra hegningarlaga. Ásakanir þær, sem felist í hinum umstefndu ummælum, séu því mjög alvarlegar. Enn alvarlegri verði þær fyrir þá sök, að með því að boða til blaðamannafundar, þar sem umræddri greinar- gerð hafi verið komið á framfæri við fréttamenn dagblaða og útvarps, hafi þessir fjölmiðlar verið notaðir til að koma ásökunun- um á framfæri við almenning. Sé ljóst, að fréttir fjölmiðla um þetta efni séu byggðar á fréttatilkynningu Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda. Kemur fram af hálfu stefnanda, að Þar til 31 482 hin umstefndu ummæli hafi verið ómerkt, megi stefnandi vænta þess, að almenningur líti hann hornauga og telji hann afbrota mann. Slíkt sé sómakærum manni sem stefnanda þungbær miski. Sýknukrafa stefndu er í fyrsta lagi byggð á því, að stefnandi eigi enga aðild að máli þessu. Í greinargerð þeirri, sem Samband veitinga- og gistihúsaeigenda hafi látið frá sér fara á umræddum blaðamannafundi, sé ekki að finna nein ummæli, sem eingöngu sé stefnt að stefnanda. Þar sé aðeins fjallað um deilu, sem hafi verið milli veitingamanna og framreiðslumanna mörg undanfarin ár. Hvergi sé vikið að stefnanda persónulega og ekki sé því haldið þar fram, að efni það, sem rakið er í fréttatilkynningunni, sé í beinum tengslum við stefnanda persónulega. Þvert á móti sé tekið fram, að hér sé um að ræða deilu, sem standi milli stéttar- félags framreiðslumanna og Sambands veitinga- og gistihúsaeig- enda. Því sé það stéttarfélag stefnanda, sem eigi aðild að sakar- efni máls þessa, en ekki stefnandi og því beri að sýkna stefndu. Er því haldið fram, að í þessu sambandi megi einnig líta til þess, að stefnandi hafi uppi miskabótakröfu í máli þessu. Ef slík krafa verði viðurkennd í málinu, geti slíkar bætur numið allt að kr. 25.000.000 — 30.000.000 til framreiðslumanna í heild, telji þeir all- ir sig ærumeidda. Því eigi ákvæði 46. gr.laga nr.85/1936 við í máli þessu. Virðist augljóst, að lögmætir fyrirsvarsmenn slíks hóps verði að eiga atbeina að því að halda fram rétti slíks hóps, en ekki einstakir menn í hópnum. Þá er sýknukrafa stefndu byggð á því, að hin umstefndu ummæli séu slitin úr samhengi við önnur ummæli fréttatilkynningarinnar, en þar sé gerð nánari grein fyr- ir þeim. Því fái það ekki staðist, að í fréttatilkynningu Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda sé verið að brigsla framreiðslumönn- um um refsiverða verknaði, enda hafi stefndu alls ekki haft það í huga. Þá er því mótmælt, að stefnandi hafi orðið fyrir nokkrum miska vegna fréttatilkynningar þeirrar, sem Samband veitinga- og gistihúsaeigenda lét frá sér fara á umræddum blaðamanna- fundi. Það er ágreiningslaust, að þau Steinunn Hafstað, Ragnar Ragn- arsson og Bjarni I. Árnason, sem voru í stjórn Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda ásamt öðrum hinna stefndu, hafi ekki verið á blaðamannafundinum 27. nóvember 1973. Fram hefur komið, að nokkrir veitingamenn hafi krafið fram- reiðslumenn um endurgreiðslu þjónustugjalds af söluskatti og viðlagasjóðsgjaldi. Í einu slíku máli hefur fallið dómur á bæjar- þingi Reykjavíkur, og var varnaraðilja þess máls gert að endur- 483 greiða þjónustugjald, sem innheimt hafði verið af viðlagasjóðs- gjaldi, og var það aðeins hluti þeirrar fjárhæðar, sem hann hafði verið krafinn um. Það þykir koma fram í þeim hluta greinargerðar Sambands veitinga- og gistihúsaeigenda, sem rakinn var hér að framan, að í kjaradeilu þeirri, sem þá stóð yfir, hafi skorist í odda milli sam- bandsins og Félags framreiðslumanna út af ágreiningi um fram- kvæmd álagningar þjónustugjalds. Ekki eru einstakir framreiðslu- menn nefndir með nafni í greinargerðinni, nema hvað þess er getið, að nafngreindur blaðafulltrúi félagsins hafi gefið frétta- mönnum upplýsingar. Þykja hin umstefndu ummæli beinast að framreiðslumönnum í heild í stéttarfélagi sínu og því sé það fé- lagið, sem eigi rétt til málssóknar út af ummælunum, en ekki einstakir félagsmenn, jafnvel þótt veitingamenn hafi krafið þá um endurgreiðslu þjónustugjalds af söluskatti eða viðlagasjóðs- gjaldi. Þykir það ekki skipta máli í þessu sambandi, þótt af hálfu stefndu hafi verið fallið frá frávísunarkröfu, sem komið hafði fram af hálfu stefndu og byggð var á aðildarskorti stefnanda, enda var við munnlegan málflutning haldið fram aðildarskorti sem sýknuástæðu. Verða stefndu því sýknaðir af kröfum stefnanda í máli þessu skv. 2. mgr. 45. gr. laga nr. 85/1936, en rétt þykir, að málskostn- aður falli niður. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Sigurjón Ragnarsson, Þorvaldur Guðmundsson, Erling Aspelund og Jón Hjaltason, skulu vera sýknir af kröf- um stefnanda, Grétars Guðna Guðmundssonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 484 Þriðjudaginn 18. apríl 1978. Nr. 147/1976. Hólmfríður Hrönn ingvarsdóttir (Brynjólfur Kjartansson hrl.) gegn Ingþór Arnari Sveinssyni (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.) Axel Arnari Nielssyni og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f (Hákon Árnason hrl.). Bifreiðar. Skaðabótamál. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr. Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Þór Vilhjálmsson. Freyr Ófeigsson, héraðsdómari á Akureyri, hefur kveðið upp hinn áfrvjaða dóm. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 19. júlí 1976, að fengnu áfryjunarleyfi 15. júní s. á. Krefst hann þess, að stefndu verði in solidum dæmdir til að greiða sér 791.689 krónur með 7% ársvöxtum frá 10. september 1972 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1971 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags svo og máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi Ingþór Arnar Sveinsson, sem varð lögráða eftir uppsögu héraðsdóms, fer með mál sitt sjálfur fyrir Hæsta- rétti. Hann krefst þess aðallega, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur og álfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að dóm- kröfur áfrýjanda verði stórlega lækkaðar og málskostnaður látinn falla niður. Stefndu Axel Arnar Nielsson og Sjóvátryggingarfélag Ís- lands h/f krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls kostnaðar fyrir Hæstarétti. 485 Skaðabótaskylda. Svo sem greinir í héraðsdómi, hlaut áfrýjandi líkamstjón í ökuslysi hinn 10. september 1972 skömmu eftir kl. 1 að nóttu til, og er það undirrót máls þessa. Ók stefndi Ingþór bifreið þeirri, er hlekktist á og áfrýjandi var farþegi í. Stefndi Ingþór var 16 ára, er þetta gerðist, og því ökuréttindalaus. Eigandi bifreiðarinnar var bróðir stefnda Ingþórs, meðstefndi Axel. Leyfði hann bróður sínum að flytja til bifreiðina A 3836 á bifreiðastæði við samkomuhúsið að Melum í Hörgár- dal, en þá voru þau stefndi Ingþór og áfrýjandi í bílnum. Miða verður við, að stefndi Axel hafi farið frá þeim án þess að hyggja að, hverju fram vatt um færslu eða akstur bif- reiðarinnar. Stefndi Ingþór ók bifreiðinni nú fram Hörgár- dal „nokkurn spöl“, en sneri síðan við sömu leið til baka. Á þeirri leið ók hann út af veginum, og er atvikum að því svo og könnunum á vettvangi lýst í héraðsdómi eftir því sem sækargögn endast til. Hinn 8. nóvember 1972 sætti stefndi Ingþór vegna aksturs þessa 2.000 kr. sekt með dómssátt í sakadómi Akureyrar fyrir brot á 27. og 49. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 og 259. gr. almennra hegningarlaga. Auk þess var hann sviptur rétti til að öðlast ökuleyfi til 20. október 1973. Ekki víkur sáttargerð þessi að broti á 219. gr. almennra hegningarlaga. Í skýrslu lögreglumanna, sem fram- kvæmdu könnun á vettvangi skömmu eftir slysið, er þess getið, að vegur sé malarborinn, myrkt hafi verið af nóttu, færi sé blautt, og veðurfari er svo lýst, að það hafi verið skýjað, stormur og regn. Stefndi Ingþór ók bifreiðinni Á 3836 í umrætt skipti ökuréttindalaus við erfið akstursskii- yrði. Vafalaust er, að áfrýjandi greiddi eigi ökugjald fyrir aksturinn. Áfrýjandi skýrði svo frá fyrir lögreglunni á Akureyri hinn 9. október 1972, að „sig minni, að Ingþór æki af stað frá samkomuhúsinu án þess að minnast nokkuð á, hvað hann hygðist fyrir, og hafi hún ekki sagt neitt við því, þótt henni væri kunnugt um, að hann hefði ekki ökuréttindi“. Þessa skýrslu staðfesti hún fyrir dómi hinn 21. júlí 1975. Í dóms- skýrslu 22. s. m. lét áfrýjandi svo um mælt, „að Ingþór hafi 486 ekið strax af stað, þegar hann hafi fært bílinn, og kveðst hún enga athugasemd hafa við það gert“. Af gögnum máls verður ráðið, að stefndi Ingþór hafi haft nokkra reynslu af akstri dráttarvélar og jafnframt að hann hafi nokkrum sinnum áður ekið bifreiðinni A 3836, en óljóst er, hverja leikni hann hafði í bifreiðarakstri. Með vísan til framanritaðs verður að telja, að stefndi Ing- þór sé fébótaskyldur gagnvart áfrýjanda vegna heilsutjóns þess, er hún hlaut í framangreindu ökuslysi, sbr. 3. málsgr. 69. gr. umferðarlaga nr. 40/1968. Af hálfu stefnda Ingþórs er því haldið fram, að áfrýjandi hafi fyrirgert bótarétti sín- um, þar eð hún fór í ökuferð með ökumanni, sem hún vissi, að var ökuréttindalaus. Það var að vísu óforsjálni af áfrýj- anda að fara í ökuferð þessa með stefnda Ingþór. Þegar virt er, að stefndi Ingþór hafði nokkra leikni í akstri, og með vísan til atvika að öðru leyti þykir réttmætt, að áfrýjandi geti sótt Ingþór um helming tjóns sins. Eigandi bifreiðarinnar A 3836, stefndi Axel, fól stefnda Ingþór að færa bifreiðina til á bifreiðastæðinu við samkomu- húsið að Melum, en hvarf á brott, áður en því verki var lokið. Ákvæði 2. málsgr. 69. gr. laga nr. 40/1968 á hér eigi við, og ber einnig að dæma stefnda Axel fébótaskyldan gagn- vart áfrýjanda, sbr. 3. málsgr. 69. gr. laganna. Áfrýjandi getur sótt stefnda Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f til greiðslu þeirra fébóta, sem hún á rétt á, sbr. 3. mgr. 70. gr., sbr. 2. málsgr. 74. gr. laga nr. 40/1968. TI. Gögn um heilsutjón áfrýjanda, læknismeðferð, örorkumat og örorkuútreikning. Áfrýjandi var þegar eftir slysið lögð á Fjórðungssjúkra- hús Akureyrar til læknismeðferðar. Eigi hafa verið lögð fram sögn um þá læknismeðferð eða læknisfræðilegar kannanir á áfrýjanda þar. Hún var flutt á Landspítalann í Reykjavík 15. september s. á. og vistaðist þar til 6. október s. á. Þá var hún að nýju á sama sjúkrahúsi dagana 21.—26. október s. á Um læknisfræðilegar athuganir á áfrýjanda og læknismeð- ferð þá, sem hún hlaut á sjúkrahúsinu á þessum tveimur 487 tímabilum, segir svo m. a. í vottorði Árna læknis Björnssonar frá 29. mars 1979: „Við skoðun er ástandi lýst þannig: Sjúkl. er mjög illa leikin í andliti, marin, með glóðaraugu á báðum augum, og allar framtennur í efra skolti eru brotnar burtu. Þá er A hluti efri kjálkans laus og andlitið flatt, sem bendir til, hluti efri kjálkans hafi færst úr stað. Við skoðun á hef kom í ljós eymsli yfir mjóbakinu, en slasaða kvartaði una verki niður í hægri fót, og benti skoðunin til, að brjóskþófa- los væri í hryggnum. Þá voru eymsli við þreifingu á kviðar- holi, en ekki var þar hægt að finna ákveðin einkenni um alvarlegan áverka. Röntgenmyndir sýndu brot á efri kjálka, á hrygg var ekkert sérstakt að sjá. Gert var að áverkum stúlkunnar, þannig að efri kjálkinn var færður fram, og síðan voru kjálkabein fest saman og fest upp við höfuðkúpuna, og frá 18. 9. til 5. 10. 1972 hafði hún kjálkana bundna saman. Verkirnir í bakinu og niður Í fótinn jöfnuðu sig smátt og smátt, meðan hún lá inni á sjúkrahúsinu, en líklegt verður að telja, að þeir hati verið afleiðingar af slysinu. ..... Varanlegar afleiðingar af slysinu eru missir framtanna og ef til vill einhver skekkja í andliti sem afleiðing af kjálka- brotinu, ..... Þá segir m. a. svo í vottorði sama læknis 1. Júní 1973 um athuganir hans á áfrýjanda þann dag: „Kvartanir í dag eru eftirfarandi: Slasaða segist hafa óþæg- indi í baki og finna fyrir máttleysi, ef hún reynir að lyfta einhverju þungu. Þessi óþægindi eru þó ekki stöðug, og ekki leggur neina verki niður í fætur. Slasaða segist einnig hafa nokkuð stöðugt tárarennsli úr vinstra auga og aukizt það, ef hún er úti við, sérstaklega í roki. Hún upplýsir, að gerð hafi verið tilraun til að opna táraganginn vinstra megin, en án árangurs. Engar sjóntruflanir. Slasaða telur ekki, að útlit sitt hafi breytzt neitt verulega við slysið. Skoðun: Engin áberandi lýti eru í andliti (það skal tekið fram, að ekki er vitað um, hvernig slasaða leit út fyrir slysið). Gerð 488 hefur verið brú með tönnum fyrir framtennur, bæði í efra og neðra skolti, og er bit eftir þeim að dæma nokkuð eðli- legi. Kjálkahreyfingar eru eðlilegar. Smá ör eru eftir aðgerð við enda augabrúna utanvert báðum megin, en önnur ör era ekki sýnileg. Ekki er annað athugavert að sjá. Niðurstaða : Um er að ræða afleiðingar af bílslysi, en þær enu stífluð táragöng út frá vinstra auga, gervitennur fyrir framtennur í efra og neðra gómi, óþægindi í baki við vissar hreyfingar og áreynslu. Hugsanlegt er, að hægt væri að opna táragöngin frá vinstra auga, en að öðru leyti eru afleiðingarnar varanlegar.“ Hörður Þorleifsson augnlæknir hefur athugað áfrýjanda með hliðsjón af síðastgreindum afleiðingum. Segir svo m. a. í vottorði hans 29. júlí 1974: „Við bifreiðaslys fyrir 2 árum brotnaði hún í andliti, og síðan hafa táragöng vinstra megin verið lokuð, að sögn. Þeg- ar hún liggur út af, eru táragöng opin, en lokuð, þegar hún situr eða stendur, að öðru leyti er skoðun eðlileg. Hún virð- ist hafa haft talsverð óþægindi af tárarennsli af Þessum sök- um. Góðar líkur eru á, að ástand lagist fullkomlega við að- gerð, sem hún er heldur treg að fara í. Hún hefur ekki veru- leg óþægindi að sögn nú.“ Á bæjarþingi Akureyrar 21. Júlí 1975 getur áfrýjandi þess, að hún hafi verið skorin upp fyrir áramótin þá næst á undan vegna tárarennslis „og sé nú batnað af því og segist af þeim sökum hafa verið frá vinnu í tæpan hálfan mánuð“. Hún kveðst ennþá finna til í baki eftir slysið. Hinn 8. ágúst 1975 framkvæmdi Björn Önundarson trygg- ingayfinlæknir örorkumat vegna heilsutjóns, er áfrýjandi hlaut í framangreindu slysi. Í ályktun tryggingayfirlæknis- ins segir m. a. svo: „Slasaða er talin hafa verið óvinnufær í 2 mánuði vegna þessa slyss, eftir það telst starfsgeta hennar hafa verið veru- lega skert í 3 mánuði, og að lokum telst starfsgeta slösuð ofurlítið skert varanlega. Varanlegar afleiðingar slyss þessa eru þreytuverkur í baki, 489 einkum við áreynslu eða bogr. Þá kvartar slasaða og um dofa í hluta efri varar og dofa í hægra læri utanverðu. Við skoðun sjást ör á báðum gagnaugum, ca. 1%—2 em hvort. Ekki er talið, að um frekari bata á afleiðingum þessa slyss verði að ræða, og þykir því tímábært að meta nú þá tíma- bundnu og varanlegu örorku, sem slasaða telst hafa hlotið af völdum þessa slyss, og þykir hún hæfilega metin sem hér segir: Frá slysdesi, 10/9 '72 í 2 mánuði 100% Eftir það í 2 mánuði 50% Eftir það í 2 mánuði 25% Varanleg 5%“. Guðjón Hansen tryggingastærðfræðingur hefur reiknað verðmæti tapaðra vinnutekna vegna slyss áfrýjanda. Segir m. a. svo um það í álitsgerð hans 27. september 1975 í bréfi. sem stílað er til lögmanns áfrýjanda í héraði: „Hólmfríður er sögð fædd 16. mars 1955 og hefur sam- kvæmt því verið 17 ára gömul, er hún varð fyrir ofangreindu slysi. Samkvæmt upplýsingum yðar hefur hún lokið gagn- fræðaskólaprófi. Af skattframtölum má sjá, að hún hefur stundað skólanám til vors 1972 og hafið síðan störf í apóteki. Samkvæmt ljósritum af skattframtölum fyrir starfsárin 1971 1974 hafa vinnutekjur hennar þau ár verið sem hér segir: Árið 1971 kr. 55.033.00 1972 — 142.124.00 — 1973 — 317.411.00 — 1974 — 527.240.00 Að undanskildum kr. 17.305.00 á árinu 1974 eru ofan- greindar tekjur 1972 1974 launagreiðslur frá Akureyrar Apóteki. Tekjur Hólmfríðar fyrir slysið eru að sjálfsögðu ekki not- hæfur grundvöllur áætlunar tekna fram í tímann. Sam- kvæmt framanrituðu hefur hún hins vegar starfað samfleytt í apóteki frá því fyrir slysið, og tel ég því eðlilegt að miða áætlun við launakjör verzlunarfólks. Hef ég sert ráð fyrir 490 byrjunarlaunum aðstoðarfólks í verzlunum sumarið 1972 og eftir það eðlilegum hækkunum upp í 4. launaflokk í ársbyrj - un 1975. Gera verður ráð fyrir, að starf í apóteki hafi í för með sér nokkra yfirvinnu, en samkvæmt upplýsingum yðar er yfirvinna 4—-6 tímar á mánuði. Hef ég af þessum sökum bætt 5% ofan á hin föstu mánaðarlaun. Þegar. tillit er tekið til starfsaldurshækkana svo og launabreytinga frá slysdegi að meðtalinni umsaminni hækkun 1. október n.k., reiknast mér árstekjur með þessu móti verða sem hér segir: Árið 1972, frá slysdegi kr. 248.623.00 Árið 1973 — 298.705.00 — 1974 — 456.964.00 — 1975 — 657.805.00 — 1976 — 735.160.00 1977 — 742.650.00 1978 —— 750.141.00 — 1979 — 751.632.00 Eftir þann tíma — 765.122.00 Samanburður við skattframtöl sýnir, að árin 1973 og 1974 hafa raunverulegar vinnutekjur Hólmfríðar reynzt nokkru hærri en þessi áætlun. Miðað við ofangreindan tekjugrundvöll og tap tekna í samræmi við áðurnefnt örorkumat reiknast mér verðmæti tapaðra vinnutekna á slysdegi nema: Vegna tímabundins orkutaps í 6 mánuði eftir SlySIð. ss sr kr. 72.741.00 Vegna varanlegs orkutaps eftir þann tíma .. — 973.257.09 Samtals kr. 445.998.00 Reiknað er með töflum um starfsorkulíkur, samræmdu eftirlifendatöflum íslenzkra kvenna 1951—-1960. Ársvextir eru reiknaðir 7% frá slysdegi til 16. maí 1973, en 9% eftir þann tíma. Ennfremur hef ég athugað, hver áhrif það mundi hafa á niðurstöðu, ef reiknað væri með 7% ársvöxtum frá 491 slysdegi til 16. maí 1973, síðan með 9% ársvöxtum til 15. júlí 1974, en 13% ársvöxtum eftir þann tíma. Reiknast mér heildarverðmæti tapaðra vinnutekna lækka við það um því sem næst 22.5% frá því, er að ofan greinir.“ TI. Skaðabætur. Áfrýjandi sundurliðar kröfur sínar í máli þessu svo: 1. Ferðakostnaður 21.626 kr. 2. Læknisvottorð 1.995 —- 3. Kostnaður vegna tannviðgerða 72.070 — í. Atvinnutjón 445.998 — ð. Miskabætur 250.000 —- Alls 791.689 kr. Fjárkröfur þessar hafa allar sætt andmælum, nema 2. lið- ur, sem taka ber til greina að fullu. Um 1. lið. Þessi liður er studdur ýmsum reikningsgögnum, en áfrýj- andi hefur eigi tekið saman glöggt reikningsyfirlit yfir þenn- an kostnað, svo sem vera ber. Eftir atvikum þykir þó rétt að taka þennan lið til greina að fullu. Um 3. lið. Reikningsgösn hafa verið lögð fram út af tannviðserðum, sem talið er, að framkvæmdar hafi verið á áfrýjanda vegna afleiðinga slyssins. Sætir reikningur 18. ágúst 1975 að fjár- hæð 10.905 krónur „fyrir tannlækningar á tímabilinu 20/6 — 31/7 "755 sérstökum andmælum stefndu. Þrátt fyrir and- mæli þessi hefur eigi verið gerð nein grein fyrir því af hálfu áfrýjanda, hvers konar tannlæknismeðferð hér sé um að ræða eða tengsl hennar við slysið og afleiðingar þess fyrir áfrýjanda. Þykir því eigi unnt gegn andmælum stefndu að taka þennan kröfuþátt til greina. Lækkar kröfuliðurinn sam- 492 kvæmt því um 10.905 krónur, og þykja bætur samkvæmt þessum lið réttilega ákveðnar 61.165 krónur. Um 4. lið. Auk örorkumats og örorkuútreiknings, sem reifuð eru hér að framan, nýtur við í máli þessu skattframtala áfrýjanda árin 1972 1975, að báðum meðtöldum. Þegar gögn máls eru virt, þykja bætur vegna atvinnutjóns áfrýjanda hæfilega ákveðnar 300.000 krónur. Um 5. lið. Hér að framan eru greind læknisgögn um ákomur á áfryj- anda af völdum slyssins og heilsutjón hennar og svo sjúkra- saga hennar. Þykja bætur samkvæmt þessum lið hæfilega ákveðnar 100.000 krónur. Tjón áfrýjanda samkvæmt 1.——5. kröfulið nemur sam- kvæmt þessu alls 484.786 krónum (21.626 1.995 k 61.165 4- 300.000 - 100.000 krónur). Ber hinum stefndu, Ingþór, Axel og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f, að greiða áfrýj- anda óskipt helming þeirrar fjárhæðar, 242.393 krónur ásamt 7% ársvöxtum frá 10. september 1972 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags svo og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls 200.000 krónur. Dómsorð: Stefndu, Ingþór Arnar Sveinsson, Axel Arnar Niels- son og Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f, greiði óskipt áfrýjanda, Hólmfríði Hrönn Ingvarsdóttur, 242.393 krón- ur ásamt 7% ársvöxtum frá 10. september 1972 til 16. maí 1973, 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1971 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags svo og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, alls 200.000 krónur, allt að viðlagðri aðför að lögum. 493 Sératkvæði hæstaréttardómaranna Benedikts Sigurjónssonar og Björns Sveinbjörnssonar. Áfrýjandi, sem sjálf hafði ökuleyfi, vissi, að stefndi Ingþór Arnar Sveinsson hafði ekki ökuréttindi fyrir æsku sakir. Þar sem hún samt sem áður fór með honum í ökuferð þá, sem í héraðsdómi greinir, tók hún á sig áhættu, sem veldur því, að hún getur hvorki krafist skaðabóta úr hendi stefnda Ins- Þórs Arnars né stefnda Axels Arnars Nielssonar. Þá leiðir af framansögðu, að áfryjandi getur heldur ekki krafið stefnda Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f um bætur samkvæmt 3. mgr. 70. gr., sbr. 2. mgr. 74. gr. laga nr. 40/1968. Samkvæmt þessu ber að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða dóms, en rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli nið- ur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 27. janúar 1976. Mál þetta, sem dómtekið var 7. janúar sl., hefur Ingvar Sigmars- son verslunarmaður, Helgamagrastræti 46, Akureyri, f. h. ólög- ráða dóttur sinnar, Hólmfríðar Hrannar, Helgamagrastræti 46, Akureyri, höfðað hér fyrir dómi með stefnu, útgefinni 7. nóvem- ber 1974, á hendur Axel Arnari Nielssyni, Brekkugötu 6, Akur- eyri, og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f, Reykjavík, og með meðalgöngustefnu, útgefinni 25. mars 1975, á hendur Birnu Sig- urvinsdóttur húsfrú, Brekkugötu 6, Akureyri, f. h. ólögráða son- ar hennar, Ingþórs Arnars Sveinssonar iðnnema, Kringlumýri 21, Akureyri, og að lokum með framhaldsstefnu, útgefinni 6. október 1975, á hendur öllum áðurgreindu stefndu. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að öll hin stefndu verði in solidum dæmd til að greiða stefnanda kr. 793.259 með T% ársvöxtum frá 10. september 1972 til 16. maí 1973, 9% árs- vöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags og málskostnað samkvæmt gjaldskrá LMFÍ eða reikningi. Af hálfu allra hinna stefndu eru gerðar þær dómkröfur, að 494 þau verði algerlega sýknuð af öllum kröfum stefnanda og til- dæmdur málskostnaður að mati réttarins. Auk þess er af hálfu stefndu Birnu Sigurvinsdóttur f. h. ólögráða sonar hennar, Ing- þórs Arnars Sveinssonar, gerð sú varakrafa, að dómkröfur stefn- anda verði stórlega lækkaðar og málskostnaður þá látinn niður falla. Undir rekstri málsins hefur stefnandi Hólmfríður Hrönn orðið lögráða og tekið við rekstri máls síns sjálf. Málsatvik eru þessi: Aðfaranótt 10. september 1972 ók stefndi Ingþór Arnar, þá ökuréttindalaus, bifreiðinni A 3836 út af vegi í Hörgárdal. Var stefnandi, Hólmfríður, ein farþegi í bifreiðinni. Eigandi bifreiðar- innar var bróðir ökumanns, stefndi Axel Arnar. Við útafakstur- inn hlaut stefnandi, Hólmfríður Hrönn, meiðsli, kjálkabrotnaði og skarst í andliti, fékk högg á kvið og særðist í baki. Ökumaður, Ingþór Arnar, hlaut einnig meiðsli, og voru þau bæði flutt á sjúkrahús. Lögreglumenn fóru þegar á vettvang, og fór fram lög- reglurannsókn vegna slyssins. Í skýrslu Ófeigs Baldurssonar lögreglumanns, sem fór á vett- vang, segir: „Þarna hafði orðið umferðarslys á þjóðveginum í Hörgárdal, stuttu austan við félagsheimilið Mela í Hörgárdal. Hafði það orðið með þeim hætti, að bifreiðinni A 3836 var ekið norður þjóðveginn í Hörgárdal. Stuttu austan við Mela eru gatna- mót, þar sem áðurgreindur vegur kemur inn á þjóðveg, sem liggur frá austri til vesturs á móts við Mela. Þarna hafði bifreið- in Á 3836 farið beint norður af gatnamótunum og stöðvast í moldarbarði um 20 metra frá veginum. Miklar skemmdir hlutust á bifreiðinni við útafaksturinn, og mun hún vera nærri ónýt. Þar sem bifreiðin fór beint út af veginum, kom hún niður á hjólin og stöðvaðist án þess að velta. Þegar lögreglan kom á staðinn, voru ökumaður og farþegi komnir heim að Melum. Ekki var hægt að taka skýrslur af ökumanni eða farþega, þar sem þau virtust bæði nokkuð meidd og miður sín eftir útafaksturinn. Undirritað- ur hafði tal af Halldóri Halldórssyni, Lækjarbakka, Akureyri. Hann kvaðst hafa verið umráðamaður bifreiðarinnar ÁA 3836 nú í kvöld, þar sem hann hefði verið fenginn til að aka bifreiðinni fyrir eiganda hennar vestur að Melum, en þar var haldinn dans- leikur. Halldór kvaðst hafa lagt bifreiðinni þarna úti fyrir sani- komuhúsinu á Melum nú í kvöld. Ekki hefði verið hægt að læsa bifreiðinni og engan lykil hefði þurft til að gangsetja hana. Hall- dór sagði, að bifreiðin hefði verið tekin þarna um kvöldið, án 495 þess að hann vissi og hefði hann ekkert vitað um þessa ökuferð fyrr en eftir að slysið varð. Þá hafði undirritaður einnig tal af eiganda bifreiðarinnar, Axel Arnari Sveinssyni, en hann er bróðir ökumanns A 3836 í umrætt sinn. Arnar sagði, að Ingþór hefði tekið bifreiðina án síns leyfis og hefði hann ekkert vitað um þetta fyrr en bróðir sinn og stúlkan, sem með honum var, komu heim að Melum eftir slysið. Ekki munu neinir sjónarvottar hafa verið að þessu slysi.“ Við yfirheyrslu hjá lögreglu skýrði stefndi Ingþór Arnar svo frá, að hann hafi „farið sl. laugardagskvöld að Melum í Hörgár- dal, en þar var þá haldinn dansleikur. Mættur segist hafa verið farþegi í bifreiðinni A 3836, sem sé eign bróður síns, Axels. Hafi Axel einnig verið í bifreiðinni, en henni hafi ekið að Melum pilt- ur, sem kallaður sé Dolli, sé hann héðan frá Akureyri, en ekki segist mættur vita frekari deili á honum. Mættur segir, að skömmu fyrir kl. 01.00 hafi hann tekið umrædda bifreið við samkomu- húsið á Melum. Segist mættur hafa ekið þessari bifreið nokkrum sinnum heima við á Djúpárbakka og hafi sér verið kunnugt um, að enga lykla þurfti til að gangsetja bifreiðina. Mættur segir nú, að þar sem bifreiðinni var lagt við Mela, hafi hún verið þannig staðsett, að hún hafi hindrað akstur bifreiða inn og út um hluta bifreiðastæðisins, og segist mættur hafa fengið leyfi bróður síns Axels til að færa bifreiðina, svo að hún væri ekki fyrir. Mættur segir, að Hólmfríður Ingvarsdóttir, Helgamagrastræti 43, hafi verið með sér í bifreiðinni, þegar hann færði hana og þegar bif- reiðin hafi verið komin af stað hafi sér komið til hugar að renna stutta ökuferð frá Melum. Segist mættur hafa stungið upp á því við Hólmfríði, að þau færu í stutta ökuferð, og hafi hún samþykkt það. Mættur segir, að þegar hann hafi komið austur fyrir Hörgár- brúna hjá Melum, hafi hann beygt suður Hörgárdal að austan og ekið þar einhvern spöl, en síðan snúið við og hafi hann ætlað aftur heim að Melum. Mættur segist hafa tekið svo seint eftir gatnamótunum austan Hörgárbrúarinnar, þegar hann kom til baka, að hann hafi orðið hræddur um, að bifreiðin mundi velta, Þegar hann byrjaði að taka beygjuna, svo að hann hafi hætt við að leggja á bifreiðina til vinstri og látið hana fara norður af kant- inum. Aðspurður segist mættur ekki gera sér grein fyrir, hvað hraðinn hafi verið mikill á bifreiðinni, þegar hann kom á gatna- mótin umræddu. Segist hafa litið á hraðamælinn nokkru áður og hafi hann þá sýnt um 70 km miðað við klst, en kveðst ekki geta sagt um það, hvort hann hafi dregið úr hraða eða aukið hann 496 eftir það. Mættur segist hafa fengið mikið högg, er bifreiðin fór út af, og misst meðvitund, en begar hann hafi rankað við sér aftur, hafi hann verið inni í bifreiðinni ásamt Hólmfríði, sem hafi verið slösuð og grátandi. Mættur segist hafa komið Hólm- fríði heim að Melum, þar sem hann hafi ekki þorað að skilja við hana, meðan hann færi að sækja hjálp. Aðspurður segist mættur ekki hafa neytt áfengis, er þetta skeði, segist vera vanur að aka dráttarvélum og eins og fyrr segi, hafi hann ekið þessari bifreið nokkrum sinnum heima við. Aðspurður segir mættur, að hann viti ekki til þess, að Hólmfríður hafi verið búin að neyta áfengis, er þetta skeði, og staðhæfði, að Hólmfríður hafi ekki ekið bifreiðinni í umræddri ökuferð. Mættur segist hafa verið á F.S.A. frá því slysið skeði og þar til s.l. miðvikudag, en Hólm- fríður dvelji enn á sjúkrahúsi.“ Skýrslu þessa gaf stefndi Ingþór Arnar föstudaginn 15. septem- ber 1972. Stefndi Axel Arnar gaf skýrslu hjá lögreglu sama dag og slysið varð. Skýrir hann svo frá, að hann sé eigandi bifreiðarinnar A 3836, sem ekið var út af veginum við Mela í Hörgárdal sl. nótt (sic). Um kl. 2400 hafi hann komið á dansleikinn á Melum í gærkvöldi (sic). Hafi hann verið í bifreið sinni, A 3836, en henni hafi ekið Halldór Halldórsson frá Lækjarbakka hérinnan við Akureyri. Einn- ig hafi verið þar Ingþór Arnar Sveinsson, bróðir hans. Þegar þeir hafi farið inn á Melum, hafi Halldór gengið frá bifreiðinni. Engir lyklar hafi verið til að læsa bifreiðinni, hafi þeir orðið eftir heima, en ekki þurfti lykil til að setja straum á bifreiðina, en aftur á móti sé hægt að læsa henni, ef lyklar eru fyrir hendi. Þeg- ar klukkan var rúmlega 0100, hafi komið þarna í húsið Ingþór bróðir hans og með honum Hólmfríður Ingvarsdóttir. Hafi þau verið illa til reika, blætt úr báðum og hafi þau verið með áverka í andliti. Hafði hann fengið þær upplýsingar hjá þeim, að Ingþór Arnar hefði farið í bifreiðinni og ekið henni út af veginum. Hafi hann ekið eitthvað fram í Hörgárdal, sennilega samt ekki langt, og þegar hann kom aftur til baka, hafi hann farið norður af veg- inum við mót veganna austur í Öxnadalinn og framan úr Hörgár- dalnum að austan. Skömmu áður en þetta gerðist, hafi hann farið út í bifreiðina og þess vegna geti Ingþór ekki hafa farið langt á bifreiðinni. Þau Hólmfríður og Ingþór hafi verið í bifreiðinni, þegar hann fór í hana í fyrrgreint sinn, og hafi hann leyft Ingþóri að bakka bifreiðinni inn í stæði þarna við húsið, þar sem hann taldi, að hún stæði betur. Ekkert leyfi hefði hann haft til að fara 497 á bifreiðinni. Þau Hólmfríður hafi bæði verið flutt á sjúkrahús og séu þar enn. Bifreiðin A 3836 sé ónýt. Hún hafi farið fram af allháum kanti og lent þar í hálfgerðri grjóturð. Þó hafi hún ekki farið af hjólunum. Telur mættur (sic) öruggt, að Ingþór hafi ekki verið undir áhrifum áfengis. Þann 9. október 1972 var stefnandi, Hólmfríður Hrönn, yfir- heyrð af lögreglu. Skýrir hún svo frá, að hún muni vel eftir atvik- um að slysinu þann 10. setember sl. Hún segist hafa farið á dans- leik að Melum í Hörgárdal laugardagskvöldið 9. september sl. Hún segist hafa hitt þar Ingþór Arnar Sveinsson frá Djúpárbakka, en honum hafi hún verið kunnug. Um kl. 1 eftir miðnætti hafi þau farið saman út úr samkomuhúsinu og sest inn í bifreiðina A 3836, sem hafi staðið þar skammt frá, en henni hafi verið kunn- ugt um, að bróðir Ingþórs, Axel, væri eigandi hennar. Eftir nokkra stund hafi Axel komið til þeirra og sagt, að færa þyrfti bifreið- ina vegna annarra, er ekki komust að bílastæðinu. Hafi Ingþór ekið bílnum nokkra metra með samþykki Axels. Ekki segist hún muna, hvort Ingþór stöðvaði eða hvort hann hélt áfram á brott frá samkomuhúsinu, en hann hafi að minnsta kosti ekki stöðvað hreyfilinn, áður en hann hélt af stað og þá inn Hörgárdalinn. Þar hafi hann snúið við, en á leiðinni til baka hafi hann misst vald á bifreiðinni í vegarbeygju, svo að hún steyptist fram af vegar- kanti, en valt þó ekki. Hún segist hafa fengið svo mikið högg, að hún hafi misst meðvitund. Eftir það kveðst hún lítið sem ekkert muna þar til daginn eftir í sjúkrahúsinu, en hún kveðst hafa hlotið mikil meiðsli á andlit og hrygg. Hún segist hafa verið flutt í Landspítalann í Reykjavík tæpri viku eftir slysið og komið þaðan sl. föstudag, en þurfi að fara þangað aftur a. m. k. tvisvar sinnum til læknisaðgerðar vegna slyssins. Aðspurð segist hún ekki hafa neytt neins áfengis kvöldið eða nóttina, sem slysið varð. Hún segist ekki vita til þess, að Ingbór hafi neytt þess heldur og ekkert áfengi hafi verið með í ökuferð þeirra. Hún segir, að Axel muni hafa farið á brott strax eftir að hann hafi gefið Ingþór leyfi til þess að færa bifreiðina til við húsið. Sérstaklega aðspurð segir hún, að sig minni, að Ingþór æki af stað frá samkomuhúsinu án þess að minnast nokkuð á, hvað hann hygðist fyrir, og hafi hún ekki sagt neitt við því, enda þótt henni hafi verið kunnugt um, að hann hafði ekki ökuréttindi. Hún segist ekki hafa litið á hraðamælinn áður en slysið varð, en giskar á, að hraðinn hafi verið um 70 km miðað við klst. Hún segist sjálf hafa ökuréttindi og hafa ekið að staðaldri síðastliðna 6 mánuði. Hún segir nú, að 32 498 Ingþór hafi snúið við að hennar beiðni, er þau höfðu ekið nokkurn spöl inn í dalinn, og kom hvort tveggja til, að hún taldi, að sam- ferðafólk hennar færi að fara frá Melum og einnig að henni fannst Ingþór aka nokkuð hratt. Yfirheyrslur í máli þessu fóru fram hér fyrir dómi dagana 21. og 22. júlí 1975. Stefnandi, Hólmfríður Hrönn, og stefndu Axel Arnar og Ingþór Arnar staðfestu þar öll skýrslur sínar, sem þau gáfu fyrir lögreglu og áður er lýst, að öðru leyti en því, að stefndi Ingþór Arnar kveðst ekki hafa átt uppástunguna að því að fara í umrædda öku- ferð, heldur hafi verið um samantekin ráð þeirra að ræða, oB kvaðst hann ekki geta fullyrt um, hver hafi átt uppástunguna. Stefnandi, Hólmfríður Hrönn, kvað Ingþór hafa ekið strax af stað, þegar hann hafði fært bílinn, og kvaðst hún enga athuga- semd hafa við það gert. Stefndi Axel Arnar skýrði svo frá, að hann hefði ekki séð Ingþór aka af stað. Kvað hann bifreiðina ekki hafa verið fyrir umferð, þar sem hún stóð, en ef til vill hafi hún staðið betur upp við húsið. Kvaðst hann hafa verið búinn að eiga bifreiðina í tæpt ár og átt hana einn. Kvað hann Ingþór áður hafa ekið bifreið- inni um túnið á Djúpárbakka. Kvaðst hann hafa ætlast til þess, að Hólmfríður æki bifreiðinni, þegar hann gaf samþykki sitt til, að hún yrði færð. Kvaðst hann hafa tekið þetta fram, kvað bæði Hólmfríði og Ingþór hafa setið í framsæti bifreiðarinnar, Hólm- fríði úti við farþegaðyrnar og Ingþór þétt upp við hana, en hvorugt þeirra hafi setið undir stýri. Á grundvelli framangreindrar lögreglurannsóknar var stefndi Ingþór Arnar Sveinsson kvaddur fyrir sakadóm Akureyrar þann 8. nóvember 1972. Undirgekkst hann þar dómssátt, þar sem hann téllst á að greiða 2.000 kr. sekt til ríkissjóðs og vera sviptur rétti til að öðlast Ökuleyfi til 20. október 1973 fyrir brot á 27. gr. og 49. gr. umferðarlaga og 259. gr. almennra hegningarlaga. Eins og áður greinir, slasaðist stefnandi í framangreindu slysi, og er málið höfðað til greiðslu á tjóni því, er hún telur sig hafa orðið fyrir af völdum slyssins. Kröfu sína á hendur stefnda Ingþór Arnari byggir stefnandi á því, að hann hafi valdið slysinu með ógætilegum akstri, sem varði við 37. og 49. gr. umferðarlaga, en bótaábyrgð stefnda Axels Arnars byggir stefnandi á hinni objectivu bótaábyrgð 67. og 69. gr. umferðarlaganna, þar sem stefnandi, Hólmfríður Hrönn, hafi verið farþegi, og sé málið höfðað jafnframt gegn Sjóvátryggingar- 499 félagi Íslands h/f sem ábyrgðartryggjanda A 3836 samkvæmt heimild í 2. mgr. 74. gr. umferðarlaganna. Við munnlegan flutning málsins rökstuddi lögmaður stefnanda einnig bótakröfu sína á hendur stefnda Axel Arnari með því, að um sök væri að ræða hjá honum, þar sem hann hefði sýnt af sér gáleysi með því að skilja við bróður sinn í bifreiðinni, þannig útbúinni að hægt var að gangsetja hana án þess að hafa lykla. Einnig hafi hann sýnt af sér gáleysi með því að fela bróður sín- um, Ingþór Arnari, að færa bifreiðina til á bifreiðastæðinu og megi rekja slysið til þessa gáleysis stefnda Axels Arnars. Helstu rök stefndu Axels Arnars og Sjóvátryggingarfélags Ís- lands h/f fyrir sýknukröfu sinni eru þessi: 1. Að sýkna beri þessa stefndu vegna aðildarskorts, sbr. 2. mgr. 69. gr. umferðarlaga, þar sem bifreiðin hafi verið notuð í heimildarleysi og fébótaskylda samkv. 1. mgr. 69. gr. um- ferðarlaga hafi færst yfir á notandann, sbr. 2. mgr. 69. gr. umferðarlaga, en það leiði til sýknu þeirra. 2. Í öðru lagi er sýknukrafan á því byggð, að stefnandi, Hólm- fríður Hrönn, hafi verið farþegi í bifreiðinni án gjaldtöku og samkv. 2. mgr. 67. gr. umferðarlaga eigi hún því engan bóta- rétt samkvæmt hinni objectivu ábyrgðarreglu 1. mgr. 67. gr. umferðarlaga og leiði það einnig til sýknu. 3. Loks er því haldið fram, að stefnandi, Hólmfríður Hrönn, hafi fyrirgert hugsanlegum bótarétti sínum með því að taka á sig stórkostlega áhættu (accept of risico), er hún vitandi vits lagði upp í ökuferð með réttindalausum unglingi, er var ófær um að stjórna ökutæki, og gerðist þannig meðvöld og með- ábyrg á slysinu, en það leiði til sýknu samkv. 3. mgr. 67. gr. umferðarlaga og reglna skaðabótaréttarins um samþykki tjón- þola. Í þessu sambandi er á það bent, að hegðun Hólmfríðar Hrannar hljóti að teljast sérlega ámælisverð í ljósi þess, að sjálf hafði hún ökuréttindi og vissi, að stefndi Ingþór Arnar var ökuréttindalaus, en samþykkti eigi að síður að ferðast með honum í bifreiðinni. Af hálfu þessara stefndu er þeim rökstuðningi stefnanda alger- lega mótmælt, að rekja megi slysið með nokkrum hætti til gá- leysis stefnda Axels Arnars. Stefndi Ingþór Arnar rökstyður sýknukröfu sína þannig: Eins og fram komi í skjölum málsins hafi stefnanda verið full- kunnugt um, að Ingþór Arnar hafði hvorki ökuréttindi né aldur til að hafa þau. Samt sem áður hafi hún verið reiðubúin til að 500 fara í Ökuferð með honum í náttmyrkri og við allar hinar verstu aðstæður. Í lögregluskýrslu komi fram, að skýjað hafi verið, stormur, rigning og færi blautt. Þess beri sérstaklega að gæta, að stefnandi, Hólmfríður Hrönn, hafi haft ökuréttindi og megi líkja þessu við, að allsgáður maður fari sem þarþegi í ökuferð með ölvuðum ökumanni. Þá beri að gæta þess, að stefnanda, Hólm- fríði Hrönn, hafi verið kunnugt um eða mátt vera kunnugt um, að stefndi Ingþór Arnar fór í umrædda ökuferð í heimildarleysi. Verði því að telja, að stefnandi eigi sjálf það mikinn þátt í slys- inu, að hún verði að bera tjón sitt sjálf. Er í þessu sambandi aðal- lega vísað til 3. mgr. 67. gr. umferðarlaga svo og almennra reglna skaðabótaréttarins um, að bætur falli niður, sé tjónþoli með- valdur að tjóninu. Þá er þess að lokum að geta, að allir hinir stefndu mótmæla því, að stefnandi hafi orðið fyrir nokkru fjárhagslegu tjóni eða tekjumissi vegna slyssins, enda leiði skattframtöl stefnanda hið gagnstæða í ljós. Samkvæmt þeim gögnum, sem að framan eru rakin, verður að telja upplýst, að stefndi Ingþór Arnar hafði ekki heimild bróður síns, stefnda Axels Arnars, til þess að fara í umrædda ökuferð á bifreið hans, A 3836, en slysið vildi til í Ökuferð þessari. Verður því að telja, að 2. mgr. 69. gr. umferðarlaga eigi hér við. Þá verð- ur ekki á þau rök stefnanda fallist, að gáleysi stefnda Axels Arnars hafi leitt til slyssins, þar sem ekki hefur verið sýnt fram á, að hann hefði átt að sjá fyrir þessar afleiðingar þess að skilja bróður sinn eftir í bifreiðinni í umrætt sinn, þótt ekki væri þannig frá henni gengið, að akstur hennar væri óframkvæmanlegur. Ber af framangreindum ástæðum að sýkna stefndu Axel Arnar og Sjóvátryggingarfélag Íslands af kröfum stefnanda í máli þessu. Eins og að framan er rakið, hlaut stefndi Ingþór Arnar refsingu í sakadómi Akureyrar fyrir að taka bifreiðina A 3836 ófrjálsri hendi í greint sinn og aka henni ógætilega og of hratt með þeim afleiðingum, sem að framan eru raktar. Verður að telja þessa hegðun stefnda Ingþórs Arnars slíka, að hún leiði til bótaskyldu samkvæmt almennum reglum skaðabótaréttarins. Á hinn bóginn ber á það að líta, að stefnandi vissi, að stefndi Ingþór hafði ekki ökuréttindi sökum ungs aldurs. Hún hafði sjálf ökuréttindi og nokkra reynslu í akstri bifreiða og var því bæði ljóst, að stefndi Ingþór gerðist brotlegur við umferðarlög með því að aka bifreið- inni svo og hvílík áhætta var því samfara, að unglingur án öku- réttinda og reynslu í akstri æki bifreið eftir þjóðvegi. Þá mátti 501 henni einnig vera ljóst eftir öllum aðstæðum, að stefndi Ingþór hafði ekki beina heimild eiganda bifreiðarinnar til akstursins. Þrátt fyrir allt þetta fór hún sjálfviljug í greinda akstursferð með stefnda Ingþór Arnari. Með hátterni sínu verður að telja, að stefnandi hafi gerst meðábyrg í gerðum stefnda Ingþórs Arnars og sjálfviljug tekið á sig þá áhættu, sem því fylgdi. Þá er þess að geta, að stefndi Ingþór slasaðist sjálfur við útafaksturinn, og veru- legt tjón varð á bifreiðinni. Að öllu framangreindu virtu þykir stefnandi ekki eiga rétt til bóta úr hendi stefnda Ingþórs Arnars í máli þessu þrátt fyrir al- menna skyldu stefnda Ingþórs til að bæta tjón, er af verknaði hans hlaust, samkvæmt almennum reglum bótaréttarins. Ber því einnig að sýkna stefnda Ingþór Arnar af kröfum stefn- anda í máli þessu. Niðurstaða dómsins er því sú, að sýkna beri alla hina stefndu af kröfum stefnanda í máli þessu. Rétt þykir með hliðsjón af málsatvikum öllum, að hver aðilja beri sinn kostnað af málinu. Dómsorð: Stefnda, Birna Sigurvinsdóttir f. h. ólögráða sonar síns, Ingþórs Arnars Sveinssonar, Axel Arnar Nielsson og Sjóvá- tryggingarfélag Íslands h/f, eiga að vera sýkn af kröfum stefnanda, Hólmfríðar Hrannar Ingvarsdóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Miðvikudaginn 19. apríl 1978. Nr. 77/1978. Ákæruvaldið segn Lárusi Svavarssyni. Kærumál. Gæsluvarðhald. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson og Magnús Þ. Torfason. 502 Varnaraðili hefur samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 74/1974 skotið málinu til Hæstaréttar með kæru 14. april 1978, er barst Hæstarétti 17. s. m., í því skyni, að úrskurður- inn verði úr gildi felldur. Í máli þessu hefur því verið lýst af hálfu ríkissaksóknara og verjanda, að greinargerðir muni eigi verða ritaðar í mál- inu. Rannsókn á broti því, sem varnaraðili er sakaður um oe grein er gerð fyrir í hinum kærða úrskurði, er nokkuð á veg komin, en rannsóknarnauðsynjar bjóða þó, að varnaraðili sæti gæsluvarðhaldi enn um hríð, eða allt til 15. maí n.k., sbr. 1. tölulið 67. gr. laga nr. 74/1974. Dómsorð: Varnaraðili, Lárus Svavarsson, sæti gæsluvarðhaldi allt að 15. maí 1978. Úrskurður sakadóms Reykjavíkur 14. apríl 1978, Ár 1978, föstudaginn 14. apríl, er á dómbingi sakadóms Reykja- víkur, sem háð er að Borgartúni 7 af Ágúst Jónssyni fulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Málavextir. Miðvikudagskvöldið 12. þ. m., kl. 2145, var lögreglan í Reyki: vík kvödd að Hrísateigi 5 hér í borg. Í kjallaraíbúð þar fundu löz- reglumenn tvo menn liggjandi í blóði sínu. Voru menn þessir flutt- ir í sjúkrabifreið á slysadeild Borgarspítalans, og reyndust áverk- ar á öðrum m. a. vera nefbrot, andlitsbein brotið og tennur lausar og brotnar. Meðal áverka á hinum voru skurðir á hvirfli, neðan við hægra auga og á handlegg. Báðir voru mennirnir bólgnir í framan og með glóðaraugu. Kærði í máli þessu hefur viðurkennt að hafa ásamt 5 félögum sínum farið inn í fyrrgreinda íbúð með beim ásetningi að ráðast á mennina tvo, sem þar búa, vegna þjófnaðar og ógnana þeirra í garð tveggja félaga kærða sl. laugardagskvöld. Með kærða voru umrætt sinn þeir Birgir Guðmundsson, Klepps- vegi 6, Ottó Eðvarð Pálsson, Nýlendugötu 12, báðir í Reykjavík, Halldór Pétursson, Árni Hrafnsson og Ásgeir Örn Gunnarsson. Kærði hefur viðurkennt fyrir dómi að hafa veitt öðrum mann- 503 anna hnefahögg í andlitið, en kveðst ekki hafa tekið þátt í aðför- inni að hinum. Þeir Birgir Guðmundsson og Ottó Eðvarð Pálsson hafa báðir viðurkennt að hafa tekið þátt í árásinni á mennina tvo. Eru fram- burðir þeirra ósamhljóða, og ber hvorugum saman við framburð kærða í veigamiklum atriðum. Þeirra Árna Hrafnssonar, Ásgeirs Arnar Gunnarssonar og Hall- dórs Péturssonar er nú leitað af lögreglu, en til þeirra hefur ekki náðst til að yfirheyra þá. Kærði hefur á síðustu 9 árum hlotið 11 refsiðóma fyrir brot gegn almennum hegningarlögum. Hinn 17. nóvember f. á. höfð- aði ríkissaksóknari opinbert mál á hendur kærða fyrir nokkur hegningarlagabrot, og er það mál óðæmt. Þá eru til rannsóknar hjá rannsóknarlögreglu ríkisins nokkur mál, sem kærði er grun- aður um aðild að, og er rannsókn þeirra mála ólokið. Með hliðsjón af framansögðu og með vísan til 1. og 3. tölul. 1. mgr. 67. gr. laga 74/1974 þykir rétt að taka kröfu rannsóknar- lögreglu ríkisins til greina og ákveða, að kærði skuli sæta gæslu- varðhaldi allt til miðvikudagsins 31. maí nk., kl. 1700. Brot það, sem kærði er grunaður um, getur varðað hann fang- elsisrefsingu samkvæmt XXIII. kafla almennra hegningarlaga, og eru því ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar gæsluvarðhaldinu eigi til fyrirstöðu. Úrskurðarorð: Kærði, Lárus Svavarsson, skal sæta gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 31. maí nk., kl. 1700. 504 Föstudaginn 21. apríl 1978. Nr. 135/1975. Ragnhildur Sigurðardóttir (Sigurður Ólason hrl.) segn Svanhildi Sigurjónsdóttur (Jón E. Ragnarsson hrl.). fasteign. Kaup og sala. Gallar. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ. Torfason. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 25. septem- ber 1975. Krefst hún þess, að stefnda verði dæmd til að greiða sér 137.580 krónur með 7% ársvöxtum frá 21. febrúar 1973 til greiðsludags og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefnda krefst staðfestingar hins áfryjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Lagt hefur verið fyrir Hæstarétt vottorð, dagsett 2 „október 1976, frá Þórði Vilhjálmssyni, fyrrverandi eiginmanni áfrýj- anda, þar sem segir, að hann hafi gert við sjáanlegar sprung- ur á vegg hússins, eftir að fyrri matsgerð fór fram. Vottorði þessu hefur verið mótmælt sem vilhöllu og óstaðfestu. Verð- ur hinn áfrýjaði dómur staðfestur með vísan til forsendna hans. Rétt er, að áfrýjandi greiði stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 50.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Ragnhildur Sigurðardóttir, greiði stefndu, Svanhildi Sigurjónsdóttur, 50.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. 505 Dómur bæjarþings Reykjavíkur 4. júlí 1975. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutn- ingi 24. júní sl., hefur Ragnhildur Sigurðardóttir, Langholtsvegi 16, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, útgefinni 21. febrúar 1973, gegn Svanhildi Sigurjónsdóttur, Ljós- heimum 16, Reykjavík, til greiðslu á kr. 115.400 auk 7% ársvaxta frá 16. desember 1963 til greiðsludags og matskostnaði að fjár- hæð kr. 22.180 og málskostnaði að skaðlausu eða eftir mati réttar- ins. Við munnlegan málflutning 24. júní sl. gerði lögmaður stefn- anda þær dómkröfur, að stefnda verði dæmd til að greiða stefn- anda kr. 137.580 með 7% ársvöxtum frá 21. febrúar 1973 til greiðsludags og málskostnað að skaðlausu. Fjárhæð dómkröfu var sundurliðuð þannig, kr. 115.400 í viðgerðarkostnað og kr. 22.180 í matskostnað. Stefnda hefur krafist sýknu af kröfum stefnanda í málinu svo og að stefndu verði tildæmdur málskostnaður að skaðlausu eða eftir mati réttarins úr hendi stefnanda. Til vara er af réttarfars- ástæðum gerð sú krafa, að stefnukröfur verði verulega lækkaðar og málskostnaður falli þá niður. Máli þessu var með dómi, uppkveðnum á bæjarþinginu 24. júní 1974, vísað frá dómi. Sá dómur var kærður til Hæstaréttar. Með dómi Hæstaréttar, uppkveðnum 1. okt. sl. (sic), var bæjar- Þbingsdómurinn úr gildi felldur og málinu vísað heim í hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar. Leitast hefur verið við að sætta mál þetta, en án árangurs. Af hálfu stefnanda er málavöxtum lýst á þá leið, að hinn 16. desember 1963 hafi stefnda selt þáverandi eiginmanni stefnanda, Þórði Vilhjálmssyni, íbúð í húsinu Langholtsvegi 16 hér í bæ. Seljandi hafi viðurkenni og undirritað strax við kaupin, að á stofugólfi íbúðarinnar væri „takavottur“, er kaupandi teldi „leyndan galla á íbúðinni.“ Seljandi hafi samþykkt, að dóm- kvaddir yrðu óvilhallir sérfróðir menn til að skoða gallana og meta viðgerðarkostnað. Sömuleiðis hafi stefnda samþykkt að greiða matskostnað svo og niðurstöðufjárhæð matsmanna að því er viðgerðarkostnað snertir. Matsgerð þessi muni að vísu ekki hafa farið fram, svo að stefnanda sé kunnugt um, en í þess stað hafi seljandi greitt smáupphæð (kr. 10.000), og skyldi gerð til. raun að lagfæra gallann, en að sjálfsögðu hafi verið út frá því Sengið, að ef það tækist ekki, yrði seljandi að bera hinn endan- 506 lega kostnað af fullkominni viðgerð. Við skilnað stefnanda og Þórðar Vilhjálmssonar hafi íbúðin fallið í hlut stefnanda. Fljót- lega hafi komið fram, að gallinn hafi verið miklu meiri heldur en litið hafi út fyrir, og hafi stefnandi nú árum saman reynt að fá seljanda, frú Svanhildi Sigurjónsdóttur, til þess að standa við loforð sitt, sem fyrr sé greint. Þegar það hafi reynst með öllu árangurslaust, hafi verið beðið um dómkvaðningu matsmanna og hafi matsgerð farið fram sumarið 1972. Niðurstaða hinna dóm- kvöðdu matsmanna hafi verið sú, að viðgerð mundi kosta kr. 115.400. Matskostnaður hafi verið kr. 22.180. í málinu hefur verið lögð fram svohljóðandi yfirlýsing, dags. 16. des. 1963, og undirrituð af stefndu: „Ég undirrituð, Svanhildur Sigurjónsdóttir, viðurkenni hér með, að Þórður Vilhjálmsson, er Í dag keypti af mér íbúð að Langholtsvegi 16 hér í borg, vakti athygli mína á því, áður en afsal var undirritað, að á stofugólfi íbúðarinnar væri rakavottur, er hann teldi leyndan galla á íbúðinni, en hann hefði ekki vitað um þennan galla, þegar kaupin voru ákveðin fyrir nokkru síðan. Vegna þessa fellst ég á, að kaupandi láti dómkveðja tvo Óvilhalla sérfróða menn til þess að skoða gallana og að meta viðgerðar- kostnað. Lofa ég að greiða matskostnað og niðurstöðu matsmanna að því er snertir viðgerðarkostnað.“ Í málinu liggur frammi matsgerð, dags. 4. apríl 1964, undirrituð af Einari B. Kristjánssyni 08 Ögmundi Jónssyni. Matsgerð þessi er svohljóðandi: „samkvæmt dómkvaðningu yfirborgardómarans í Reykjavík, dags. 18. desember 1963, vorum við undirritaðir, Einar B. Kristj- ánsson, húsasmíðam., 08 Ögmundur Jónsson, verkfr., kvaddir til þess að meta galla vegna raka í íbúð Þórðar Vilhjálmssonar, Lang- holtsvegi 16, eins og nánar greinir á dskj. nr. 1—-2. Dómkvaðning barst matsmönnum í hendur þann 26. febrúar 1964. Matsmenn fóru á staðinn þ. 21. mars 1964. Viðstaddir auk þeirra: Matsbeiðandi, Þórðui Vilhjálmsson, 08 matsboli, Svan- hildur Sigurjónsdóttir. Dómkvaðningin var lögð fram ásamt dskj. nr. 1—2. Matsmönnur var afhent hústeikningin gerð af Hafliða Jóhannssyni, dags. 25/6 1944 og samþykkt af byggingarnefnd þann 25. 10. 1945. Matsmenn skoðuðu aðstæður og fengu upplýs- ingar hjá aðilum. Húsið nr. 16 við Langholtsveg er sambyggt við húsið nr. 18. Það er ein hæð, portbyggt ris, kjallaralaust. Útveggir eru úr hlöðnum 507 holsteini, innveggir, gólf og lott steinsteypt, timburklætt þak, klætt báruterniti. Útveggir eru það þykkir, að þeir muni vera einangraðir, að líkindum með vikursteini (ekki sýnt á hústeikn- ingu). Á austurhlið er í rishæð allstór kvistur. Íbúð Þórðar Vil- hjálmssonar er á hæðinni og er 3 herbergi, bað og eldhús. Við skoðunargerð sást allmikill raki í gólfi meðfram austur vegg í báðum herbergjunum, sem að þeim vegg liggja, en þó meira í hornherbergi. Var svo skýrt, að þegar mikið rigndi, stæði pollur á gólfinu, og getur það vel staðist. Engrar bleytu gætir að innanverðu á veggnum sjálfum og ekki sjást merki um, að svo hafi verið. Virðist vatnið koma inn á mótum gólfs og veggjar. Talið var, að rakans hefði fyrst orðið vart á útmánuðum 1963. Fyrir um það bil 10 árum varð vart við raka í rishæð og niður á veggi hæðarinnar á þessari sömu húshlið. Eftir að gert hafði verið við þakið og þakrennuna, tók fyrir þennan raka. Nú er enginn raki í rishæðinni. Allt bendir til þess, að vatnið komi inn um sprungur á austur- veggnum. Útveggir eru pússaðir og málaðir. Á austurveggnum má sjá glögg merki þess, að gert hefur verið við sprungur á honum. Sumar af þessum sprungum hafa opnast á ný og nýjar myndast. Pússlagið er víða laust, og heyrist það greinilega, þegar barið er á vegginn. Líklegt er, að vatnið komi inn um fleiri en eina sprungu og að þaðan komist það inn í holrúm steinanna, renni niður eftir þeim og safnist fyrir niður við hólfplötuna. Gólfið er þó nokkuð yfir jarðlínu, svo að um jarðvatn getur ekki verið að ræða. Til þess að bæta úr gallanum verður að brjóta allt laust múr- verk af veggnum, brjóta upp og þétta með Þéttiefni þær rifur. sem kynnu að finnast á holsteininum, og pússa yfir að nýju. Ekki verður með vissu sagt, hversu víðtæk þessi viðgerð muni verða, en matsmenn gera ráð fyrir því í kostnaðaráætlun sinni, að hún nái til helmings veggsins. Að viðgerð lokinni þarf að mála vegg- inn. Í hornstofu eru teppi út í horn og filt undir. Þar undir er Þappadúkur. Teppið hefur skemmst á alllöngu bili meðfram Veggnum. Hin stofan er dúklögð, og hefur dúkurinn skemmst við vegginn. Gera þarf við bæði teppið og dúkinn. Kostnað við ofantaldar viðgerðir telja matsmenn hæfilega met- inn á kr. 8.900.00 — átta þúsund og níu hundruð krónur 00/100.“ Í málinu liggur frammi bréf, dags. 6. október 1970. Bréfið er til stefndu frá lögmanni stefnanda. Það er svohljóðandi: „Til mín hefur leitað frú Ragnhildur Sigurðardóttir, Langholisvegi 508 16 hér í bæ, og falið mér að taka upp samninga við yður um hæfilegar bætur vegna galla á téðri íbúð, sem hún keypti af yður á sínum tíma. Er galli þessi skriflega viðurkenndur af yður, en upp í tilraunir til þess að bæta úr honum hafið þér greitt kr. 10.000.00, sem engan veginn hefur reynst nægilegt. Er þess vænst, að samkomulag geti orðið, og vil ég því biðja yður að hafa tal af mér við fyrstu hentugleika, en mig er að hitta hér á skrifstof- unni venjulega kl. 2—5 dag hvern.“ Bréfi þessu svaraði lögmaður stefndu með bréfi, dags. 30. októ- ber 1970. Lögmaður stefnanda skrifaði nú lögmanni stefndu bréf að nýju 8. júlí 1971. Hinn 7. maí 1972 bað lögmaður stefnanda um dómkvaðningu matsmanna til að skoða og meta skemmdir eða galla á íbúð stefn- anda að Langholtsvegi 16 hér Í borg. Dómkvaddir voru til að framkvæma hið umbeðna mat þeir Helgi Guðmundsson pípulagn- ingameistari og Diðrik Helgason múrarameistari. Matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna er dags. 11. nóvember 1972. Í henni segir m. a. svo: „Húsið er hlaðið úr vikurholsteini og múrhúðað, steypt plata yfir hæðinni, og er íbúð fyrir ofan í rishæð. Við skoðun kom fram, að húsið var mjög mikið sprungið að utan og múrhúðun víða ónýt og gat undir hornglugga, þar sem rigningarvatn á greiðan gang inn í holrúm vikursins og síðan inn á gólf í hornstofu. Horngluggi var ónýtur af fúa. Það, sem matsmenn telja að þurfi að gera, er: 1. Úti: Höggva þarf múrhúðun af allri austurhlið hússins, síðan þarf að rappa vikurinn með sterkri múrblöndu með þéttiefni, síðan strengja á hliðina rappítnet, fylla það með múrblöndu og múr- húða síðan á venjulegan hátt með þéttiefni í allri múrblöndu, ennfremur þarf að höggva upp allar sprungur í öðrum hliðum hússins og setja í þær þanefni og múrhúða yfir. Að þessu loknu þarf eftir hæfilegan tíma að bera á húsið vatnsverjandi efni og mála síðan með vatnsverjandi málningu. Horngluggi er ónýtur, eins og áður er getið, og þarf að taka hann og smíða nýjan glugga. Niðurfall af þaki er ekki tengt við skolplögn, og getur það vald- ið raka í skápum í eldhúsi og þarf að lagfæra. 2. Inni: Við skoðun inni kom í ljós, að teppi í hornstofu var ónýtt og dúkur í suðausturherbergi, og þarf að endurnýja í báðum her- 509 bergjum, hornstofu þarf að mála, þegar lokið er við að skipta um glugga. Í eldhúsi hefur borið á raka, sem getur stafað frá niðurfalli frá baki, sem áður getur um sprungu að utan. Miðstöðvarlögn hafði verið endurnýjuð fyrir 3 árum og lögð í eirpípur utanáliggjandi, og var ekki að sjá, að nokkur leki væri frá þessari lögn, en við teljum, að það þurfi að lyfta henni 1—-2 em frá gólfi, betra væri að einangra allar pípur, en það er ekki tekið með í matið. Samkvæmt framanskráðu og því, sem lýst er í matsbeiðni, og eftir nána athugun teljum við hæfilegt mat sem hér segir: Kr. 115.400.00 — eitt hundrað og fimmtán þúsund krónur 00/100 — og er þá ekki tekið tillit til þeirra óþæginda, er búandi hefur orð- ið fyrir.“ Matsmaðurinn Helgi Guðmundsson pípulagningameistari lést haustið 1973. Matsmaðurinn Diðrik Helgason múrarameistari hef- ur komið fyrir dóm og staðfest framangreinda matsgerð. Þá er matsmaðurinn var fyrir dómi, var vakin athygli hans á því mis- ræmi, sem er í matsgerðinni varðandi matsfjárhæð, og sagðist matsmaðurinn álíta, að fjárhæðin hafi átt að vera eins og hún er tilgreind í tölustöfum, þ. e. kr. 115.400. Þá er matsmaðurinn var fyrir dómi, var lesið úr matsgerðinni á dskj. nr. 11 frá neðstu greinarskilum á bls. 1, og var matsmaður- inn spurður um, hvort hann teldi, að þarna væri fjallað um sömu galla og hann hefði metið í sinni matsgerð, og sagði matsmaður- inn, að sér fyndist þetta mjög svipað, eða það sama. Matsmaður- inn sagði, að hafi viðgerð eftir matið 1964 ekki tekist, þá mætti reikna með, að gallinn breiddist út, og sama gegni, ef ekki hefði verið gert við gallana skv. matsgerðinni frá 1964. Matsmaðurinn var spurður um, hvort hann hafi séð merki um, að viðgerðir hafi verið framkvæmdar, og svaraði hann því til, að langt væri um liðið og hann myndi ekki eftir því að hafa séð merki um viðgerð, en vildi ekki fullyrða um það, að ekki hafi verið þarna merki um viðgerð, þar sem hann muni þetta ekki. Þá er stefnandi málsins kom fyrir dóm, þá staðfesti hún sem rétta málavaxtalýsingu í stefnu að öðru leyti en því, að eftir að stefnandi og maður hennar keyptu íbúðina af stefndu, hafi verið dómkvaddir matsmenn og þeir skilað matsgerð. Stefnda hafi greitt matsfjárhæð og matskostnað og hafi það verið kr. 10.000, sem stefnda hafi greitt vegna þessa. Eftir að hinir dómkvöddu matsmenn hafi skilað matsgerð, þá 510 hafi eiginmaður stefnanda gert við húsið. Viðgerðina hafi hann annast einn, en matsmaðurinn Einar Kristjánsson hafi einu sinni komið og litið á framkvæmd viðgerðarinnar. Viðgerð sú, sem maður stefnanda framkvæmdi, hafi dugað í tæp tvö ár, þá hafi aftur komið fram leki í sama vegg 08 hafi það komið út á sömu stöðum og nýjum stöðum. Stefnandi hafi beðið mann sinn um að tala um þetta við stefndu, en ekki hafi verið gert neitt við lek- ann. Á árinu 1970 hafi stefnandi og maður hennar skilið og hafi ekkert verið gert við lekann í húsinu fyrr en haustið 1973 og hafi þá m. a. verið skipt um glugga, en þeir hafi verið fúnir. Stefnandi vissi ekki um, hver kostnaður var af viðgerðinni, sem framkvæmd var 1973. Sagðist stefnandi ekki vita um þetta ná- kvæmlega, en Lára Björnsdóttir, félagsráðgjafi hjá félagsmála- stofnun Reykjavíkurborgar, hafi sagt stefnanda, að viðgerðar- kostnaðurinn hafi numið 300.000 til 400.000 kr. Stefnandi segist fá fjárhæð þessa lánaða hjá Reykjavíkurborg, en ekki sé búið að ganga frá því, enda sé viðgerð ekki lokið, þar sem eftir sé að mála húsið. Stefnandi sagðist hafa talið greiðslu þá, sem hún og maður hennar hafi móttekið frá stefndu vegna galla á íbúðinni, sem til- raun til að bæta úr gallanum, en ekki fullnaðargreiðslu. Stefnandi sagðist sjálf hafa talað við stefndu Í síma vegna galla á húsnæðinu. Þetta hafi verið fyrir nokkrum árum. Ekki mundi stefnandi hvaða ár. Fyrir dómi kannaðist stefnda við undirskrift sína á dskj. nr. 3 og sagði efni yfirlýsingarinnar rétt. Stefnda sagðist á þessum tíma hafa leigt hluta íbúðarinnar út og hafi henni verið ókunn- ugt um þennan raka, þá er samið var um kaupin. Matið hafi síðan farið fram og hafi stefnda greitt það, sem matsmenn hafi talið kostnað við að gera við gallann, skv. dskj. nr. 11 er það kr. 8.900. Jafnframt hafi stefnda greitt þóknun til matsmanna, kr. 2.000, og kostnað við dómkvaðningu, kr. 253.50. Stefnda segist ekki muna eftir því, hvort hún hafi fengið sérstaka kvittun fyrir greiðslu matsfjárhæðarinnar, en frumrit matsgerðarinnar hafi hún haít í höndum svo og dskj. nr. 12 og 13, en það eru kvittanir fyrir mats- kostnað og kostnað við dómkvaðningu. Af hálfu stefnanda er því haldið fram í greinargerð, að efni og aðdragandi málsins sé nægilega rakinn í stefnu, en þess er getið, að stefnda hafi haft þau orð, að einhver matsgerð hafi farið fram strax eftir kaupin, en um það telji stefnandi sér ekki kunn- ugt. Væri þá rétt, að stefnda legði matsgerð þessa fram, ef til öli væri, enda verði að öðrum kosti að líta svo á, að um misminni eða misskilning sé að ræða. Hins vegar hafi stefnda greitt ein- hverja smáupphæð, 5.000 eða 10.000 kr., og skyldi reynt að lag- færa gallann, en hvort tveggja hafi verið, að viðgerðin hafi ekki komið að neinu haldi, skemmdir hafi verið miklu meiri en svo, eins og síðar hafi átt eftir að koma betur fram, og upphæðin ekki annað en bráðabirgðagreiðsla. Fullnaðarkvittun hafi aldrei verið gefin og mundi reyndar haldlaus eftir það, sem nú sé upp komið við hina gagngerðu skoðun og rannsókn, sem matsgerðin á dskj. nr. 8 byggist á. Annars sé stefnanda áskilinn réttur til að krefjast yfirmats, þar sem stefnandi líti svo á, að matsfjárhæðin muni vera alltof lág. Lögmaður stefnanda hafi nú árum saman reynt að fá stefndu og eða lögmann hennar til samninga um málið. Hafi lögmaður stefndu tekið því líklega, eins og reyndar dskj. nr. 5 beri með sér, en efndir hafi engar orðið. Við munnlegan málflutning var því haldið fram af hálfu stefn- anda, að húsnæði það, sem stefnandi hafi keypt af stefndu, hafi verið haldið leyndum galla. Með yfirlýsingunni á dskj. nr. 3 hafi stefnda tekið á sig að bæta gallann skv. mati og það beri henni að gera. En matsgerðin á dskj. nr. 11 sé þannig, að á hana verði að líta sem eins konar „tilraunamatsgerð“, sem byggð sé á röng. um forsendum. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að hvort sem viðgerð eftir fyrra matið hafi tekist eða ekki, þá hafi hún verið býðingar- laus, en fyrri matsgerðin sé byggð á alröngum forsendum. Einnig var því haldið fram af hálfu stefnanda, að í matsgerðinni, sem hún byggi kröfur sínar á, sé viðgerðarkostnaður metinn alltof lágur. Af hálfu stefndu er því haldið fram í greinargerð, að eins og fram komi af stefnunni svo og dskj. nr. 3, þá hafi stefnda viður- kennt, áður en afsalið var undirritað, að á stofugólfi stefnanda væri rakavottur, sem telja mætti leyndan galla. Af þessu tilefni hafi farið fram matsgerð, sbr. dskj. nr. 11, og hafi niðurstaða hinna dómkvöddu matsmanna verið sú, að gallinn eða viðgerðir gallans væru hæfilega metnar á kr. 8.900. Matskostnaður til mats- manna hafi verið kr. 2.000 og greiðsla fyrir dómkvaðningu kr. 253.50. Þennan kostnað hafi stefnda greitt til stefnanda á sínum tíma, þ. e. vorið 1964. Stefnandi hafi hins vegar látið fyrirfarast að verja fénu, þ. e. kr. 8.900 í viðgerð til þess að bæta úr gallan- um og hafi því gallinn aukist og versnað á þeim tæpu 10 árum, sem liðið hafa, auk þess sem lélegt almennt viðhald á íbúðinni og 512 léleg umgengni eigi hér sínar orsakir. Samkvæmt þessu sé sýknu- krafan studd þeim rökum, að tjónið hafi verið gert upp að fullu eftir matsgerð dómkvaddra matsmanna vorið 1964 og eigi stefn- andi því eigi frekari kröfur á hendur stefndu vegna umrædds galla. Af þessum ástæðum er matsgerðinni á dskj. nr. 8 mótmælt sem þýðingarlausri fyrir mál þetta svo og öllum fullyrðingum af hálfu stefnanda í framlögðum dómsskjölum mótmælt sem þýð- ingarlausum á sama hátt, en auk þess röngum að því leyti sem þær fara í bága við málatilbúnað af hálfu stefndu. Varakrafan um lækkun stefnukrafna sé gerð algerlega af réttarfarsástæðum, en verði litið svo á, að um einhverja bótaskyldu sé að ræða, beri að meta hana aðeins óverulega og í öllu falli ekki hærri en kr. 8.900 og enda falli málskostnaður niður. Enn fremur er því haldið fram af hálfu stefndu, að í máli þessu beri enn fremur að sýkna vegna tómlætis stefnanda. Við munnlegan málflutning var því haldið fram af hálfu stefndu, að við sölu húseignarinnar að Langholtsvegi 16 hafi af hálfu stefndu verið viðurkennt, að um leyndan galla væri að ræða, og hafi stefnda skuldbundið sig til að greiða kostnað við viðgerð á galla þessum skv. matsgerð með yfirlýsingunni á dskj. nr. 3. Fyrrverandi eiginmaður stefnanda hafi sjálfur beðið um dómkvaðningu matsmanna og hafi stefnda síðan greitt matsfjár- hæð skv. mati hinna dómkvöðdu matsmanna, matskostnað og kostnað við dómkvaðninguna. Þetta hljóti að leiða til sýknu. Enn fremur var því haldið fram af hálfu stefndu, að engin til- raun hafi verið gerð til að gera við gallana, eftir að matsgerðin frá því í apríl 1964 var gerð, og muni matsfjárhæðinni ekki hafa verið varið til viðgerðar. Tómlæti stefnanda ætti eitt að nægja til þess að sýkna stefndu. Þá bornar séu saman matsgerðirnar frá árinu 1964 og árinu 1972, þá komi í ljós, að þetta sé sami gallinn, sem fjallað er um í báðum matsgerðunum, en þar sem ekki hafi verið gert við gall- ann, sem Í ljós hafi komið í matsgerðinni frá 1964, þá muni gall- inn væntanlega hafa breiðst út og orðið meiri. Af hálfu stefndu var því haldið fram, að síðara matið sé mat á gömlu húsi, sem haldið sé galla, sem ekki hafi verið gert við, og húsinu almennt ekki haldið við. Stefnda hafi greitt þann kostnað, sem dómkvaddir matsmenn hafi talið, að viðgerð á gallanum mundi hafa í för með sér, og beri stefnda ekki ábyrgð á því, bótt stefnandi hafi ekki varið matsfjárhæðinni til viðgerðar á húsinu og almennt ekki haldið húsinu við. 513 Dómarar málsins fóru á vettvang 28. maí 1974 og skoðuðu hús- ið að Langholtsvegi 16. Húsið bar með sér, að það var nýviðgert og nýmálað. Kaupsamningur málsaðilja er dagsettur 30. nóvember 1963 og afsal dagsett 16. desember 1963. Líklegur byggingartími hússins er 1945. Fram er komið, að sama dag og stefnda, stefnandi og þáverandi eiginmaður stefnanda undirrituðu afsal á íbúð Þeirri, sem er ástæðan fyrir málarekstri þessum, bað þáverandi eiginmaður stefnanda um dómkvaðningu matsmanna til þess að meta galla á íbúðinni og hvað kosta mundi að gera við gallana. Samkvæmt bókum þessa embættis voru á grundvelli þessarar beiðni þeir Ögmundur Jónsson og Einar B. Kristjánsson dómkvaddir sem matsmenn 18. desember 1963. Hinir dómkvöddu matsmenn skil- uðu matsgerð, dags. 4. apríl 1964. og mátu þar viðgerðarkostnað kr. 8.900. Fjárhæð þessa að viðbættum matskostnaði og kostnaði við dómkvaðningu matsmanna greiddi stefnda og hefur þar með staðið við skuldbindingar sínar samkvæmt yfirlýsingunni á dskj. nr. 3. Fullyrðingar af hálfu stefnanda, að hér hafi verið um að ræða „tilraunamat“, eru órökstuddar. Samkvæmt skjölum málsins og bókum þessa embættis var hér um venjulega dómkvaðningu mats- manna til að meta meinta galla og viðgerðarkostnað. Þegar bornar eru saman matsgerðirnar frá 11. nóvember 1972 og 4. apríl 1964 og litið til framburðar matsmannsins Diðriks Helgasonar, þá virðist sem í seinni matsgerðinni sé verið að meta sömu gallana og í fyrri matsgerðinni, enda þótt matsgerðin frá 11. nóvember 1972 gefi til kynna verra ástand hússins en mats- gerðin frá 4. apríl 1964. Í því sambandi er á það að líta, að seinni matsgerðin er framkvæmd rúmum 8 árum:síðar: en sú fyrri, og ósannað er, að viðgerð hafi verið framkvæmd á húsinu, eftir að matsgerðin frá 4. apríl 1984 var gerð og þar til skoðun Vegna mats- gerðarinnar frá 11. nóvember 1972 fór fram. Þar sem upplýst er, að stefnda hefur greitt stefnanda og þá- verandi eiginmanni stefnanda það, sem dómkvaddir matsmenn mátu, að kostaði að gera við galla á húsnæðinu, ásamt mats- kostnaði, og ósannað er, að gert hafi verið við húsnæðið eftir þá greiðslu, þá ber að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnanda. Hæfilegt þykir, að stefnandi greiði stefndu kr. 35.000 í máls- kostnað. Dóminn kváðu upp Auður Þorbergsdóttir borgardómari, Bragi 33 öld Þorsteinsson verkfræðingur og Kristinn Sigurjónsson húsasmíða- meistari. Dómsorð: Stefnda, Svanhildur Sigurjónsdóttir, skal vera sýkn af kröf- um stefnanda, Ragnhildar Sigurðardóttur. Stefnandi greiði stefndu kr. 35.000 í málskostnað innan 15 daga frá lögbirt- ingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Fimmtudaginn 27. apríl 1978. Nr. 165/1976. Ólafur H. Pálsson, eigandi Hamrakots, (Páll S. Pálsson hrl.) gegn Þormóði Sigurgeirssyni, eiganda Orrastaða (Sigurður Ólason hrl.). Landamerkjamál. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. Jón Ísberg, sýslumaður Húnavatnssýslu, hefur kveðið upp hinn áfrýjaða dóm ásamt meðdómsmönnunum Jóni Tryggva- syni oddvita og Sigurði Þorbjarnarsyni hreppstjóra. Afrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 6. septem- ber 1976. Krefst hann þess, að landamerki Hamrakots og Orrastaða verði ákveðin lína dregin frá punkti B á uppdrætti Ragnars Árnasonar mælimgaverkfræðings, (hæstaréttarskjal V) sjónhending í Skörpubrún í landi Hurðarbaks, þar til sú lína sker Deildarlæk, punkt C á nefndum uppdrætti. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 515 Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms, þ. e. að merki jarðanna verði bein lína úr punkti B á nefndum upp- drætti í punkt A og þaðan í punkt A,. Hann krefst og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt, þar á meðal nýr uppdráttur Ragnars Árnasonar mælinga verkfræð- ings, þar sem punktur A hefur verið markaður í samræmi við niðurstöðu héraðsdóms. I. Í héraðsdómi er rakið það, sem málsskjöl greina um eig- endur og eignarheimildir að Hamrakoti og Orrastöðum. Þar eru og reifaðar skýrslur aðilja. Áfrýjandi byggir kröfu sína m. a. á landamerkjaskrá fyrir Hamrakot 20. maí 1890, sem er svohljóðandi: „Landamerki fyrir jörðinni Hamrakoti í T orfalækjar- hreppi. Landamerkjalínan að sunnan, er úr Bræðrum við Lagsá vestur í Einbúa við Lómatjörn, og svo þaðan bein sjónhending upp í Stóraklett ( svo kallaðan) úr Stórakletti Sengur merkjalínan úteptir neðanvert við Þúfukot, og svo þaðan bein lína útí Deildarlæk, móts við Skörpubrún (svo kallaða) í Hurðarbakslandi liggur svo merkjalína þaðan til (Ytri) Lagsár eptir Deildarlæk, þaðan ræður merkjum fram- eptir að austan, fyrst ytri Lagsá, svo Lagsárvatn, og svo fremri Lagsá fram að Bræðrum. Kasaðarhóli, 20. maí 1890 J. Jónatansson Stephan Jónsson eigandi að 2/3 jarðarinnar eigandi að 1/3 jarðarinnar Eigandi Orrastaða neitar Guðrún Erlendsdóttir.“ Stefndi byggir kröfu sína m. a. á „landamerkjaskrá fyrir þjóðjörðinni Orrastöðum í Torfalækjarhrepp“ 25. apríl 1884, sem er svohljóðandi : „Áð sunnan, frá Laxárós við Svínavatn os sem það ræður vestur á móts við Jörundarþúfu, frá henni til útnorðurs, eptir þeirri línu sem vörður benda til í vörðu sem er í mið}- um Álptatanga sem nú er að nokkru leyti orðin hólmi norðan til í lægð þeirri sem áður var Torfavatn frá Álptatansavörðu ö16 beint í Kelduós er fellur sunnan Í Deildartjörn. Frá henni að norðan ræður Deildarlækur er skilur lönd. Orrastaða og Hurðarbaks til Laxár neðri, ræður þá áin og vatnið suður til Vatnslágar. Norðan við Vatnslág þessa er einkennilegur hóll með þúfu á. Frá V atnslág eður hólnum, gengur merkja- línan milli Hamrakots og Orrastaða beint suður Í vestasta Smáhól, sem einkenndur er með grjótvörðu og er fyrir sunn- an og vestan Hamrakot. Frá Smáhól þessum til landsuðurs yfir syðri endann á Langakletti í Lómaklett, og þaðan beini í steina tvo sem eru norðan Í holii fram og austur undir Laxá fremri og kallaðir eru Bræður. Frá Bræðrum niður til Laxár, ræður þá hún og hennar forni farvegur að austanverðu fram til Laxáróss eður Svínavalns. Ósamþykkur Hvammi 25. apríl 1884. 3. Jónatansson B. Blöndal Samþykkur á milli Orrastaða umboðsmaður Þins- og Tinda eyrakl.jarða Jónas Erlendsson“. 11. Aðiljar hafa gefið aðiljaskýrslur og aflað voltorða ýmissa manna. Hafa sumir þeirra staðfest vottorð sín fyrir dómi. Skal nú nánar vikið að þeim. Helgi Stefán Jónsson, fæddur 1896, sem átti heima í Sauða- nesi 1906— 1987 nema árin 1930--1933, er hann bjó á Hurðar- baki, telur, að Laxá hafi þá verið á merkjum Sauðaness og Hamrakots frá Laxárvatni að Deildarlæk, en þar hafi land Hurðarbaks tekið við. Sigurfinnur Jakobsson, sem var bóndi á Hurðarbaki 1933 — 1965, hefur gefið vottorð, þar sem segir, að hann hafi LHtið svo á allan tímann, sem hann bjó á Hurðarbaki, að Deildar- lækur skipti merkjum milli Hurðarbaks og Hamrakois. Enn fremur hafi hann oft heyrt talað um, að merkin milli Orra- staða og Hamrakots væru úr Kotkeldu, sjónhending í Skörpu- brún í Hurðarbakslandi. Hann segir, að þegar hann byrjaði búskap á Hurðarbaki, hafi Hamrakotsbóndi heyjað við Deildarlækinn og þar hafi talist engjar frá Hamrakoti. Björn Sigurfinnsson, fæddur 1933, bóndi á Hurðarbaki og 517 uppalinn þar, hefur borið, að hann þekki engin önnur merki milli Hurðarbaks og Hamrakots en Deildarlæk. Hann kveðst í þessu efni fyrst og fremst styðjast við umsögn föður síns, Sigurfinns Jakobssonar, svo og Valdimars Sigurgeirssonar, bónda í Hamrakoti. Björn hefur enn fremur vottað, að hann muni eftir því, að faðir sinn og Valdimar hafi annast viðhald merkjagirðingar milli Hurðarbaks og Hamrakots frá Laxá „tipp að svonefndum jarðföllum efst“. Hafi efri mörkin, sem viðhald girðingarinnar náði til, verið við það miðuð, að landamerkjalína Orrastaða og Hamrakots væri sjónhending úr Kotkeldu í Skörpubrún. Hann kveður sér sérstaklega minnisstætt, að Valdimar lagði til girðinsarstaura úr járni, sennilega langbönd úr gömlum hermannabragga. Björn kveð- ur Valdimar hafa nytjað landið út að merkjagirðingunni. Björn Pálsson, fyrrum alþingismaður, á Ytri-Löngumyri, fæddur 1905, keypti Hamrakot af Sigurgeiri Björnssyni móðurbróður sínum 1931, en bjó þar ekki. Hann hefur gefið svohljóðandi vottorð 20. maí 1972: „Að gefnu tilefni lýsi ég því yfir, að þegar ég keypti Hamra- kot af Sigurgeiri Björnssyni, bónda á Orrastöðum, þá áttum við Sigurgeir tal um það, hvort að hluti af girðingu, sem lá á landamerkjum Hurðarbaks og Hamrakots nyrst og á landa- merkjum Hurðarbaks og Orrastaða sunnar, væri með í kaup- verðinu. Samkomulag varð um, að sá hluti girðingarinnar, sem var á milli Hamrakots og Hurðarbaks, væri innifalinn í kaupverðinu. Sigurgeir sagði mér, að lengdin á girðingunni, sem Hamra- koti fylgdi, væri annað hvort 200 metrar eða 200 faðmar. Ég man alveg fyrir víst, að Sigurgeir talaði um 200, en þori ei að fullyrða, hvort hann nefndi 200 metra eða 200 faðma. Vegalengdina mun hann hafa stigið, en eigi mælt með bandi. Hann sýndi mér merkin, og lágu þau í miðri keldu, norðan við girðinguma, og austan við þá keldu var ás, sem ég ætla, að hafi verið næsti ás við Laxá. Þegar hann sýndi mér merkin, stóðum við á merkjalínunni vestan við Hamra- kot, en ég gekk aldrei sjálfur út að merkjagirðingunni, en ég treysti mér til nú að benda á kelduna, sem Sigurgeir sagði, að væri merkjakelda. öls Samkvæmt samningi okkar Sigurgeirs eiga því Orrastaðir, að mínu áliti, hvergi land að Laxá ytri. Þegar ég keypti Hamrakot 1931, sýndi Sigurgeir mér landa- merkin, svo sem fyrr getur, bæði að sunnan og vestan. Trúði ég öllu, sem hann sagði mér, því það var óhætt. En þá var mér ókunnugt um, hvað skráð var um landamerkin í landa-- merkjabók sýslunnar. Tilvitnun mín í kaupsamningi frá 14. nóv. 1941 við Jón Sigfússon í landamerkjaskrá sýslunnar byggðist á því, að ég hélt, að hún væri Í samræmi við lýsingu Sigurgeirs, sem ég tel þá réttu“. Er Björn staðfesti vottorð sitt fyrir dómi á vettvangi, tók hann fram, að hann teldi, „að Sigurgeir heitinn hafi sagt, að girðingarspottinn væri um 200 m, því það sé í samræmi við þá athugun á kennileitum, sem vitnið hafi gert nú“. Guðmundur Hólmsteinn Valdimarsson á Blönduósi hefur gefið vottorð um, að á þeim tíma, sem faðir hans, Valdimar Sigurgeirsson, átti Hamrakot, en það var frá 1943 til 1961, hafi hann lagt til girðingarstaura í „landamerkjagirðingu á mörkum Hurðarbaks og Hamrakots um Deildarlæk“. Svavar Pálsson á Blönduósi, sonur Páls fyrrum bónda í Hamrakoti, hefur gefið vottorð um, að hann hafi verið með foreldrum sínum í Hamrakoti 1930— 1935. Segir hann, að öll þau ár hafi slægjur verið nytjaðar í svokölluðum Parti ofan við Laxárós. Samkvæmt framburði Helga Jónssonar, sem áður er nefndur, liggur svæði það, sem kallað er Partur, frá Deildarlæk og suður að Vatnslág, en hann vissi ekki ná- kvæm merki svæðisins að vestan. Sigrún Pálsdóttir, systir áfrýjanda, hefur gefið vottorð, sem rakið er í héraðsdómi. Sigurjón E. Björnsson á Orrastöðum hefur gelið vottorð í máli þessu. Segir hann, að það helsta, sem hann viti um landamerki Orrastaða og Hamrakots, hafi Fanný Jónsdóttir, húsfreyja í Holti í Svínadal, sagt sér. Hún hafi verið alin upp á Orrastöðum hjá Pétri Tómassyni. Hefur vottorðsgef- andi eftir henni, „að merkin væru úr tveimur klettum við Laxá skammt neðan brúarinnar, er hétu Bræður, í Lóma- tjarnarhöfða. Þaðan í upptök Kotkeldu og eftir henni í Vatns- 519 lág“. Vottorðsgefandi þessi hefur það einnig eftir Valdimar Sigurgeirssyni, er keypti Hamrakot af Jóni Sigfússyni, „að Jón hefði sagt sér það strax þegar þeir fóru að ræða kaupin, að hann gæti ekki skaffað nein merki, því hann hefði keypt án ákveðinna merkja.“ Guðmundur Kristjánsson, fyrrum bóndi á Hurðarbaki, hef- ur gefið vottorð, sem rakið er í héraðsdómi. Kveður hann merkin milli Orrastaða og Hurðarbaks „bein lína í jarðfallið þar sem lækurinn dregst saman aftur og þaðan lækurinn til Laxár“. Hann vottar einnig um nytjun slægna á Partinum. Páll Kristjánsson á Reykjum hefur gefið vottorð um, að Sigurgeir Björnsson, faðir áfrýjanda, hafi stundum heyjað í svokölluðum Parti niður undir Laxá, þar sem áin rennur úr Laxárvatni. Torfhildur Þorsteinsdóttir, móðir stefnda og fyrrum hús- freyja á Orrastöðum, hefur gefið vottorð, þar sem hún lýsir yfir því, að í landamerkjabréfinu frá 1884 sé að finna „hin einu réttu landamerki.“ Vitnin Helgi Stefán Jónsson, Björn Pálsson, Björn Sigur- finnsson og Guðmundur Hólmsteinn Valdimarsson hafa gef. ið skýrslur fyrir dómi, en aðrir vottorðsgefendur ekki. Aðiljar eru sammála um, að jarðföllin séu um 20—-30 metra neðan við punkt C á uppdrætti eða línu hugsaða frá punkti B í Skörpubrún á uppdrætti Ragnars Árnasonar. NI. Málsaðiljar hafa lagt fram eða vísað til ýmissa Sagna ann- arra en landamerkjaskráa þeirra, sem áður getur. Verður nú vikið að þeim. Í jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns segir svo um Hamrakot: „Laxveiðivon nokkur, allt þar til Laxá var þvergirt með Þvergörðum og laxakistum, . . . Silungsveiði í Laxár- vatni ...“. Um Orrastaði segir Í jarðabókinni: „Laxveiðivon væri góð í Laxá, ef ekki væri hún þvergirt hjá Húnstöðum. Stlungsveiðivon í Svínavatni“. Í fasteignamatinu 1932 segir, að laxveiði og silungsveiði sé á Orrastöðum. Ekki er getið slíkra hlunninda í Hamrakoti. Í héraðsdómi er tekið upp orðrétt endurrit úr úttektarbók Torfalækjarhrepps frá 4. júní 1938 varðandi Orrastaði, en þar segir m. a., að girðing sé á merkjum „að norðan og vestan úr Laxárvatni um Deildartjörn í Svínavatn.“ Samþykkt fyrir Veiði- og fiskræktarfélagið Laxá á Ásum er dagsett 9. febrúar 1937 og birt í B deild stjórnartíðinda það ár. Í 2. gr. samþykktarinnar segir, að félagssvæðið sé Laxá frá Húnaósi að Laxárvatni. Síðan eru taldar upp þær jarðir. sem eru Í félaginu. Þar á meðal er Hamrakot. Orrastaðir eru ekki nefndir. Ljósrit af fundargerðarbók félagsins hefur verið lögð fyrir Hæstarétt. Kemur þar fram, að fyrsti fundur félagsins, sem getið er í bókinni, var 12. september 1935. Arðskrá var samin 1936 og staðfest 9. febrúar 1937, og fékk Hamrakot hlutdeila í arði. Samkvæmt skrá um bakkalengd jarða, er stóðu að stofnun félagsins og land áttu að Laxá, er Hamrakot talið eiga 0.16 km land með ánni. Orrastaða er ekki getið í skránni. Gögn máls bera með sér, að áfrýjandi hefur lagt fé að sin- um hluta til veiðihúss, sem ákveðið var að byggja 1977. Verð- ur ekki annað séð en að Hamrakot hafi átt aðild að veiði- félaginu óskipt frá stofnun þess til þessa dags. Meðal gagna máls er serðardómur, uppkveðinn 24. júlí 1961 til að ákvarða skaðabætur vegna landspjalla, sem orðið höfðu á jörðum við Laxárvatn vegna hækkunar vatnsborðs þess. Vatnsborðshækkun þessi stafaði af því, að stífla hafði verið gerð við Laxá, þar sem hún féll úr Laxárvatni, um eða eftir 1932 vegna byggingar raforkuvers. Í gerðardóminumi eru taldar upp jarðir þær, sem land eiga að vatninu og fengi bætur fyrir landspjöll. Meðal þeirra er Hamrakot. Orrastaða er ekki getið. IV. Landamerkjaskrárnar frá 1884 og 1890 bera með sér, að ágreiningur hefur verið um landamerki Orrastaða og Hamra- kots á þeim tíma. Árið 1913 keypti Björn Eysteinsson Hamra- kot, en hann átti þá Or rastaði fyrir. Björn seldi Sigurgeiri, syni sínum, báðar jarðirnar 1924. Sigurgeir seldi Birni Páls- syni, systursyni sínum, Hamrakot 1981, en Orrastaði átti Hafranes Laxdrvatn ; þúfa á einkeni SE skv. SkarpghrÚn nssonar Hurðorbaksland Sjá mál nr. 165/1976, KLIX, bls. 514-535. x:=— é Hamrakot — 8 — — = — A — a — á A — A sraðsdórni — — ing a maka seg — — A /atnslág“ a eð Ge et oð“ Hæstaréttarskjal V Mælikvarði frumrits nálægt 1:5000 199, 90. 200 300 490 500 #90 790....890. ...990.....1900m l R Orrastaðir GT Landamerki milli Hamrakots og Orrastaða Torfalækjarhreppi, A.“ Hún. Þessi uppdráttur er gerður v. hæstaréttarmals nr. 134/1973 ettir loftljósmynd, sem tekin er 8. 8. 1960 og stækkuð hjá Landmælingum Íslands. Markalínur skv. innfærslum Guðbjarts Guðmundssonar á ofannefnda loftljósmynd. Á þetta 2. frumrit,sem gert er vegna hæstaréttarmáls nr. 165/1976 um sama efni, eru færðir punktarnir A og A' skv. héraðsdómi 21. 7. 1976. I. frumrit gjört í Reykjavík 13. 5.1975 2. frumrit gjört í Reykjavík 9.3. 1978 af Ragnari Árnasyni verkfr. Ljósrit áritað . 223 1978 SN A . ð21 hann til dauðadags 1936. Sigurgeir gat því ráðið merkjum milli jarðanna, þegar hann seldi Birni. Samkvæmt vottorði Björns Pálssonar og skýrslu hans fyr- ir dómi seldi Sigurgeir Björnsson honum Hámrakot með þeim merkjum, að lönd þeirrar jarðar og Hurðarbaks lægju saman. Kveður Björn hann hafa sýnt sér merkin, sem áð 150, í miðri keldu“, og er ekki öðru haldið fram en að þar sé átt við Deildarlæk. Auk Björns hafa þrír menn kom- ið fyrir dóm og gefið skýrslu. Allir höfðu þeir áður gefið vott- orð, sem lögð hafa verið fram. Björn Sigurfinnsson á Hurðar- baki kveðst ekki þekkja önnur mörk mili Hamrakots og Hurðarbaks en Deildarlæk. Guðmundur Hólmsteinn Valdi- marsson, sonur Valdimars Sigurgeirssonar, eiganda Hamra- kots 1943—1961, segir föður sinn hafa lagt til staura í girð- ingu á merkjum þeirrar jarðar og Hurðarbaks um Deildar- læk. Þá segir Helgi Stefán Jónsson, sem lengi átti heima í Sauðanesi, að Laxá hafi verið á merkjum Sauðaness og Hamrakots frá Laxárvatni að Deildanlæk. Þá er ljóst, að eigandi eða ábúandi Hamrakots var meðal stofnenda veiði- og fiskræktarfélags, er stofnað var um Laxá 1936, en í þeim hópi var ekki eigandi eða ábúandi Orrastaða. Ekki verður séð, að komið hafi fram krafa um bætur frá eiganda Orra- staða 1961 vegna landspjalla við Laxárvatn, þegar bætur voru greiddar til eiganda Hamrakots og annarra jarða við vatnið. Áður er vikið að úttektargerð á Orrastöðum 1938. Ekki verður talið, að orðalag úttektargerðarinnar skeri úr um það, hvort girðing sú, sem um getur, sé eign eiganda Orra- staða alla leið að Laxárvatni. Þess ber og að sæta, að líkur eru til, að úttektarmenn hafi stuðst við frásögn ábúanda eða eiganda Orrastaða, er þeir rita gerð sína. Eins og fyrr segir, taldi Björn Pálsson sig kaupa hluta af nefndri girðingu, er hann festi kaup á Hamrakoti 1931. Þegar gögn máls eru virt í heild sinni, verður að telja, að Orrastaðir eigi hvorki land að Laxárvatni né Laxá neðan vatnsins. Af því leiðir, að lönd Hamrakots og Hurðarbaks liggja saman við svonefndan Deildarlæk, en ekki er deilt um. 522 að merki Hurðarbaks séu við þann læk. Í óstaðfestu vottorði Sigurfinns Jakobssonar ségir, að merki Hamrakots og Orra- staða séu úr Kotkeldu, sjónhending í Skörpubrún. Björn Sigurfinnsson skýrir fyrir dómi sjálfstætt frá merkjum með sama hætti og faðir hans að því er varðar. Deildarlæk, en í óstaðfestu vottorði víkur hann að Skörpubrún á sömu lund og faðir hans. Framburður Björns Pálssonar, sem áður grein- ir, styrkir málstað áfrýjanda, ef við það er miðað, að girð- ingin hafi verið 200 faðma löng. Í landamerkjabréfi Hamra- kots frá 1890 eru merkin miðuð við svonefnda Skörpubrún í Hurðarbakslandi. Örnefnið Skarpabrún er markað á upp- drátt Ragnars Árnasonar (hæstaréttarskjal V) á grundvelli loftmyndar, en á hana hafði Guðbjartur Guðmundsson ráðu- nautur markað örnefni þetta að viðstöddum Birni Sigurfinns- syni á Hurðarbaki og stefnda. Samkvæmt því, sem rakið hefur verið hér að framan, þyk- ir verða að ákveða merki Orrastaða og Hamrakots í samræmi við kröfur áfrýjanda. Rétt þykir, að hvor aðili beri kostnað sinn af málinu bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Landamerki jarðanna Orrastaða og Hamrakots Í Torfalækjarhreppi skulu vera lína dregin frá punkti B á uppdrætti Ragnars Árnasonar mælingaverkfræðings (hæstaréttarskjal V) sjónhending í Skörpubrún í landi Hurðarbaks, þar til sú lína sker Deildarlæk, punkt C á nefndum uppdrætti. Hvor aðili beri sinn kostnað af málinu bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dómur landamerkjadóms Húnavatnssýslu 21. júlí 1976. Mál þetta, sem dómtekið var, að loknum munnlegum málflutn- ingum, þann 25. júní sl., var þingfest þann 9. des. 1975. 23 Upphaflega var, mál þetta höfðað með kröfu eiganda Orrastaða til sýslumanns Húnavatnssýslu, dags. 8. sept. 1971, um, að landa- merkjadómur skæri úr um ágreining milli jarðanna Orrastaða og Hamrakots í Torfalækjarhreppi um landamerki. Dómur í málinu var svo kveðinn upp 13. júlí 1973. Var hönum áfrýjað til Hæstaréttar, er kvað upp dóm í málinu 23. okt. 1975, er ómerkti héraðsdóm og vísaði málinu heim. Hæstiréttur segir svo Í forsendum sínum: „Kröfur hans (þ, e. eiganda Orrastaða) fyrir landamerkjadómi svo og fyrir Hæstarétti eru þó aðeins um ákvörðun landamerkja frá punkti B að punkti A (sjá dskj. nr. 34), og hefur hann engar skýrar kröfur gert um merkjalínuna. þaðan í Laxárvatn. Hefur landamerkjadómurinn því eigi skorið úr um landamerki í dómi sínum ... Vegna greinds annmarka og þar sem gagnaöflun í mál- inu þykir enn fremur hafa verið áfátt ... þá ber að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og vísa málinu heim í hérað... .“ Varðandi gagnaöflunina er það eins að segja, að þar glímir hinn virðulegi Hæstiréttur við eigin uppvakning með því nokkru sinni að leyfa að leggja fram ný gögn í áfrýjunardómi, sem gætu hafa breytt niðurstöðu héraðsdóms. Slíkum málum á auðvitað að vísa heim aftur, eins og héraðsdómur vísar frá málum, sem eiga að sæta meðferð sáttanefndar, en hafa ekki gert það. En það er auðvitað ekki í verkahring þessa dóms að leiðbeina hinum virðu- lega Hæstarétti, enda ekki ætlunin. Varðandi hitt atriðið, þ. e. ákvörðun landamerkjanna frá punkti A. út í Laxárvatn, ber að viðurkenna, að það eru mistök, þó hvorugur aðili hafi vakið máls á þessari nauðsyn, og hinn fyrri landamerkjadómur taldi, að „ ... einkennilegur hóll með þúfu á ...“ við Vatnslág væri nægilegur endapunktur á merkjalínu, um eða yfir kílómeter á lengd, við Laxárvatn, enda hallaði eða réttara sagt er nokkuð bratt frá þúfunni og niður í Laxárvatn. Auk þess segir í landamerkjabréfi (dskj. nr. 2) „frá Vatnslág eður hólnum“. Landamerkjadómurinn ásamt aðiljum fór á vettvang þann 9. des. sl. Þá var snjóföl á jörð. Svo var farið aftur nú. Var þá enda- Þunktur ákvarðaður og merktur inn á kort á dskj. nr. 34 sem Al. Var línan ákveðin úr miðri þúfu og í vatnið við lækjarósinn að norðanverðu „.... og er línan 46,75 metrar á lengd. Talin 47 m. Reynd var sátt með aðiljum, en án árangurs. ö24d Kröfur sóknaraðilja í máli þessu, eiganda Orrastaða, eru, að mörkin milli Orrastaða og Hamrakots verði ákveðin í samræmi við landamerkjabréf frá 25. apríl 1884 og fari eftir línu frá óum- deildum merkjapunkti B á uppdrætti norðvestur að „einkenni- legum hól með þúfu á við svokallaða Vatnslág á bakka Laxár- vatns, auðkennt A, og þaðan þvert á þá línu í lækjarós, auðkennt Al og út Í vatn sem netlög ná. Auk málskostnaðar að mati dóms- ins. Kröfur varnaraðilja, eiganda Hamrakots, eru, að landamerki Orrastaða og Hamrakots frá punkti B á uppdrætti verði þaðan í Skörpubrún í Hurðarbakslandi, þar til sú lína sker Deildarlæk, punktur C, sem ræður merkjum milli Hamrakots og Hurðarbaks. Þá krefst hann málskostnaðar að mati dómsins. Málavextir eru þessir. Landamerki jarðarinnar Hamrakots eru Fremri-Laxá og Laxár- vatn að austan, en að öðru leyti liggur land Hamrakots að landi Orrastaða. Samkvæmt landamerkjabréfi frá 25. apríl 1884 fyrir jörðinni Orrastöðum er landamerkjum þannig lýst. sel, ÁÐ Frá henni (Deildartjörn) að norðan ræður Deildarlæk- ur, er skilur lönd Orrastaða og Hurðarbaks til Laxár neðri, ræður þá áin og vatnið suður til Vatnslágar. Norðan við Vatnslág þessa er einkennilegur hóll með þúfu á. Frá Vatnslág eður hólnum geng- ur merkjalínan milli Hamrakots og Orrastaða beint suður í vest- asta smáhól, sem einkenndur er með grjótvörðu og er fyrir sunnan cc og vestan Hamrakot..... Undir þetta bréf rita B(enedikt) Blöndal, umboðsmaður Þing- eyraklaustursjarða, Jónas Erlendsson, samþykkur milli Orrastaða og Tinda (Laxá fremri), og J.(ósafat) Jónatansson er „ósamþykk- Á þessum tíma voru Orrastaðir og Hurðarbak þjóðjarðir, er lágu undir Þingeyraklaustursumboði, en Hamrakot tilheyrði Holtastaðaeign, og eigandi Holtastaða var þá Jósafat Jónatansson. Samkv. veðmálabókum Húnavatnssýslu afsalar landshölðingini yfir Íslandi Guðrúnu Erlendsdóttur jörðinni Orrastöðum 6. febr. 1886 samkv. heimild í lögum nr. 26/1883. Þar er ekkert tekið fram um landamerki. Sonur hennar, Björn Eysteinsson, eignast Orrastaði með afsali 13. nóv. 1906. Með afsali 23. nóv. 1913 afsalar Jónatan Jósafats- son Líndal, Holtastöðum, Birni Eysteinssyni jörðinni Hamrakoti án nokkurra athugasemda um landamerki (makaskipti á jörðum). ur 025 Eru þá báðar jarðirnar komnar í eigu sama manns. Hvergi í þessum eignarafsölum er minnst:á landamerki. Hafi ágreiningur verið um landamerki milli Hamrakots og Orrastaða, verður að telja, að hann sé úr sögunni, þegar Björn Eysteinsson „eignast Hamrakot. Gamla landamerkjabréfið hefur sennilega verið talið gilt og eftir því farið, þótt ekki hafi það verið þinglesið, sbr. það sem móðir sóknaraðilja segir á dómsskj. nr. 18. „Landamerkjabréfið frá 1884 ..... er það eina, sem ég hef séð, og hefur það fylgt með við eigendaskipti á Orrastöðum.“ En maður hennar, faðir sóknaraðilja, kaupir af föður sínum, Birni Eysteinssyni, bæði Orrastaði, með afsali 24. maí 1924, og Hamrakot, með afsali sama dag (skv. veðmálabókum Húnavatns- sýslu). Þess ber þó að gæta við þessi eignaafsöl, að í raun reynir ekkert á landamerkjabréfið, þar sem báðar jarðirnar eru seldar sam- tímis og glögg merki að austan og sunnan (Laxárvatn, Fremri. Laxá og Svínavatn), og Björn Eysteinsson hafði girt jörð eða jarðir sínar af að vestan og norðan, og liggur girðingin um Deildar- læk í stefnu á Laxá, nú með horni við Laxá og í stífluna í Laxár- vatni. Jarðirnar báðar eru svo í eigu Sigurgeirs Björnssonar til 7. apríl 1931, er hann selur Hamrakotið systursyni sínum, Birni Pálssyni, nú bónda og fyrrv. alþingismanni á Ytri-Löngumýri. Í þeim kaupsamningi, dskj. nr. 4, er ekkert getið um landamerki. Björn Pálsson selur svo Hamrakotið 14. maí 1941 Jóni L. Sigfús- syni, og í þeim kaupsamningi segir: „Landamerki jarðarinnar eru bókfærð í landamerkjabók sýslunnar og vísast til þeirra“, dskj. nr. 6. Jón L. Sigfússon selur svo Valdimar Sigurgeirssyni Hamrakotið með kaupsamningi 23. des. 1943. Þar segir „þá skal það tekið fram, að landamerki jarðarinnar eru máske ekki nógu glögg, og tekur kaupandi á sig alla þá ábyrgð og kostnað, sem af því kann að leiða að fá rétt landamerki gjörð að jörðinni. . ..“ Dskj. nr. 7 og 8. Samkvæmt veðmálabókum sýslunnar selur svo Valdimar þeim bræðrum Jóni, Páli og Ólafi Pálssonum jörðina 9. ágúst 1961, og Jón og Páll afsala Ólafi, varnaraðilja þessa máls, sínum hluta jarðarinnar 27. sept. 1966. Ekki er getið landamerkja í þeim af- sölum. (Veðmálabækur Húnavatnssýslu). Sigurgeir Björnsson lést árið 1936. Búi hans var skipt opinber- 526 um skiptum 4. maí 1939, og er ekkjunni útlögð jörðin. Síðari maður hennar afsalar svo stjúpsyni sínum, sóknaraðilja, jörðinni með afsali 18. des. 1939.,, ... sel... Orrastaði... með öllu... Og landamerkjum eins og þau eru skráð í landamerkjabréfi jarðar- innar.“ (Skiptaréttarbók og veðmálabækur Húnavatnssýslu). Á dómsskj. nr. 17 er aðiljaskýrsla sóknaraðilja. Þar segir hann, að hann hafi keypt jörðina 17 ára gamall og fjárhaldsmaður séð um kaupin, enda hafi hann verið fjarverandi og verið það næstu 20 ár. Svo þegar girða átti á merkjum milli Hamrakots og Orra- staða, hafi hann leitað eftir landamerkjabréfum og móðir hans afhent honum bréfið frá 1884. Þá hafi ágreiningur orðið og því hafi mál verið höfðað. Landamerkjaðómurinn fór tvisvar sinnum á vettvang, eins og fyrr segir. Þann 9. des. er málið var þingfest að nýju og áður en málflutningur fór fram. Í dóminum, áður en málflutningur fór fram, lagði lögmaður varnaraðilja fram „landamerkjabréf“ fyrir jörðinni Hamrakoti, dagsett á Kagaðarhóli 20. maí 1890, undirritað af J.(ósafat) Jón- atanssyni, eiganda 2/3 jarðarinnar, og Stefáni Jónssyni, eiganda 1/3 jarðarinnar, með áritun um neitun Guðrúnar Erlendsdóttur, eiganda Orrastaða. Um eignaraðild Stefáns að Hamrakoti var ekki upplýst, enda skiptir það ekki máli. Bréf þetta kvað hann hafa fund- ist þá um morguninn í gömlum skjölum í vörslu Stefáns Jóns- sonar hreppstjóra, Kagaðarhóli, sonarsonar áðurnefnds Stefáns Jónssonar. Bréf þetta var óþinglýst. Um tilvist þessa bréfs var ekki vitað fyrr en nú, en þar segir svo um landamerkin: ÞE aa úr Stórakletti (nú punktur B) gengur merkjalínan út eftir, neðan vert við Þúfukot og svo þaðan bein lína út í Deildar- læk, móts við Skörpubrún (svokallaða) í Hurðarbakslandi, liggur svo merkjalínan þaðan til (Ytri) Laxár eftir Deildarlæk, þaðan ræður merkjum fram eftir að austan fyrst YtriLaxá..... “ Vegna þess að enginn vissi um þetta bréf, mótast eðlilega áðurgefin vott- orð og umsagnir af því. Skulu nú vottorð rakin. Í vottorði Björns Sigurfinnssonar á dskj. nr. 12 segir, að hann þekki engin önnur merki milli Hamra- kots og Hurðarbaks en Deildarlæk (í raun merkjagirðing) og styðst þar við umsögn föður síns og Valdimars Sigurgeirssonar, sem nytjaði landið út að merkjagirðingu og vann að viðhaldi henn- ar af hálfu Hamrakots, frá Laxá og upp að jarðföllum (sic) efst. Sigurfinnur Jakobsson segir í sínu vottorði á dskj. nr. 13, að hann hafi litið svo á, að Deildarlækur skipti merkjum Hurðarbaks og Hamrakots. Enn fremur heyrði hann oft talað um, að merkin milli Orrastaða og Hamrakots væru úr Kotkeldu sjónhending í Skörpubrún í Hurðarbakslandi. Sigurfinnur var bóndi á Hurðar- baki frá 1933— 1965. Þegar hann byrjaði búskap á Hurðarbaki, bjó Páll Jónsson í Hamrakoti og heyjaði við Deildarlækinn, og taldi hann það engjar frá Hamrakoti. Helgi Jónsson, sem heima átti í Sauðanesi frá 1906—-1937, að undanteknum árunum 1930—- 1933, er hann bjó að Hurðarbaki, segir á dskj. nr. 16: „Ég stað- festi, að alla tíð var svo álitið og heyrðist ekki annað á þessum tíma, að því er mér er kunnugt um, en að Laxá lægi á merkjum Sauðaness og Hamrakots, frá Laxárvatni að Deildarlæk, en: þá tóku við landamerki Hurðarbaks og Sauðaness um Laxá. Mér er ókunnugt um merkin milli Orrastaða og Hamrakots.“ Sigurjón E. Björnsson hefur það eftir Fanný Jónsdóttur, fyrrum húsfreyju í Holti í Svínadal, á dskj. nr. 21, en Fanný ólst upp á Orrastöðum hjá Pétri Tómassyni, er keypti um aldamót af Guðrúnu Erlends- dóttur og seldi Birni Eysteinssyni, að hún þekki ekki önnur merki milli Hamrakots og Orrastaða en þau, sem landamerkjabréfið til- greinir. Sigurjón hefur það einnig eftir Valdimar Sigurgeirssyni, að Jón Sigfússon hafi sagt, er hann seldi Valdimar, að hann gæti ekki skaffað nein merki, því hann hefði keypt án ákveðinna merkja. Guðmundur Magnússan, sem lengi átti heima á Hurðar: bakslandi, segir á dskj. nr. 22: „Merkin milli Orrastaða og Hurðar- baks, þar sem lækurinn kemur úr gilinu við Kotásinn, bein lína í jarðfallið, þar sem lækurinn dregst saman aftur, og þaðan lækur- inn til Laxár,“ og einnig, að Björn Eysteinsson hafi slegið Part- inn, bæði þegar hann bjó á Orrastöðum og eftir að hann flutti að Hamrakoti, og að Sigurgeir hafi slegið Partinn (sem mun vera hluti af hinu umdeilda landi) öðru hverju, þegar hann bjó á Orra- stöðum. Og Páll bóndi Kristjánsson á Reykjum, næsta bæ við Orrastaði, segir í dskj. nr. 20, að hann hafi vitað til þess, að Sigur- geir Björnsson á Orrastöðum hafi stundum heyjað á svonefndum Parti niður undir Laxá. Helgi Jónsson segir fyrir dómi 25. júní sl., að sumarið 1913. hafi verið deila milli Sveins í Hamrakoti og Björns Eysteinssonar á Orrastöðum um slægjur í Partinum. Sveinn hafi slegið engjarnar á undan túninu, svo hann yrði fyrri til. Sveinn dó þetta sumar. Þegar þessi vottorð eru athuguð, kemur aðeins það í ljós, að ekki hefur legið alveg ljóst fyrir, hver landamerki eru milli Orra- staða .og Hamrakots. Vætti Helga Jónssonar og Guðmundar Magn- 528 ússonar, sem nú er látinn, stangast á, þó eru það þeir, sem helst ættu að vita þetta. Það, sem haft er eftir Fanný Jónsdóttur, er eðlilega í samræmi við landamerkjabréfið, enda á hún heima á Orrastöðum, meðan Hamrakot er enn í eigu Holtastaðamanna, svo hennar vætti sker ekki úr hér. Björn Sigurfinnsson byggir sína þekkingu á frásögn föður síns og Valdimars Sigurgeirssonar, en eins og fram kemur hjá Sigurjóni Björnssyni og raunar er tekið fram í kaupsamningi milli Jóns L. Sigfússonar og Valdimars, þá eru merki ekki ótví- ræð, og Valdimar veit þess vegna lítið um þau. Það, að Valdimar hélt við girðingu milli Hurðarbaks og hins umdeilda lands, sannar raunar ekkert. Þessi girðing var að vissu marki jafnmikil nauðsyn Hamrakotsbóndanum, þar sem lönd þeirra voru ógirt, svo viðhald girðingarinnar gæti hafa verið kvöð á Hamrakoti. Þá virðist þetta umdeilda land hafa verið nytjað bæði frá Hamrakoti og Orrastöðum. Björn Pálsson mun ekki hafa búið í Hamrakoti og ekki hirt um að kanna landamerki, sbr. það, að hann segir Í afsali sínu til Jóns L. Sigfússonar á dskj. nr. 6, að þau séu, $Ð. A bókfærð í landamerkjabók sýslunnar ..... “, þótt ekkert landamerkjabréf hafi verið til eða sé til fyrir Hamrakot, eftir því sem best var vitað. Áður er getið um þekkingu eða þekkingarleysi Jóns L. Sigfússonar og Valdimars Sigurgeirssonar, 08 þá eru aðeins eftir Sauðanesmenn eða Helgi Jónsson, sem var í fyrirsvari fyrir ekkj- una í Sauðanesi frá 1933 fram til 1937. Vottorð Sigurfinns leysir ekki úr neinu. Gerir óvissuna aðeins ívið meiri en áður. Sigrún Pálsdóttir frá Sauðanesi gefur vottorð á dskj. nr. 14. Sigurgeir á Orrastöðum hafði fylgt henni áleiðis heim, eftir að hún hafði unnið fyrir hann um tíma. Þau fara um Hamrakots- land, og henni finnst leiðin löng og spyr, hvort þau komi ekki senn í Hurðarbaksland, og segir Sigurgeir henni, að þau fari ein- göngu um land Hamrakots að ánni og land Hamrakots og Hurðar- baks liggi saman. Það, sem gerir, að hún man þetta tilvik, er það, að hún varð svo undrandi yfir því, að Hurðarbak áliti ekki land að Sauðanesi, eða réttara sagt að Laxá, sem skipti löndum. Undr- un hennar er slík, að hún man þetta enn, sem ef til vill bendir til þess, að heima fyrir hafi hún aðeins heyrt, að Hurðarbak ætti landið hinum megin Laxár, en það veikir vottorð Helga Jónsson- ar á dskj. nr. 16. Sigurgeir segir henni, að Hamrakot eigi land að Hurðarbaki. Þá var nýbúið að ganga frá sölu Hamrakots til Björns Pálssonar, 529 og vel getur verið, að ætlunin hafi verið sú að breyta landamerkj- um, sbr. hér á eftir um vottorð Björns Pálssonar, en þessi breyt- ing var aldrei gerð, a. m. k. hefur það skjal ekki komið fram. Þegar Sigurgeir segir, að þau fari um Hamrakotsland, ber að hafa í huga, að á þessum tíma var Laxárvatn óstiflað. Við munn- legan málflutning, er málið var flutt í fyrra sinnið, lagði lögmað- ur varnaraðilja fram til athugunar fyrir dóminn fundargerðar- bók Veiðifélags Laxár á Ásum. Þar kemur fram, að fjarlægð frá stíflu að ós Deildarlæks er um 160 m. Samkvæmt loftmynd á dskj. nr. 3 ætti þá vegalengdin frá Vatnslág að ós Laxárvatns, eins og hann var fyrir stífluna, að vera um 500—700 m, eða steinsnar frá óumdeildu Hamrakotslandi í Sauðanesland handan Laxár. Vottorð á dskj. nr. 14 gefur því ekki lausn vandamálsins. Björn Pálsson gefur vottorð á dskj. nr. 15 og staðhæfir það fyrir landamerkjadóminum 10. júlí 1972 með þeirri breytingu, að. eftir að hafa skoðað vettvang, hafi línan frá Laxárstíflu verið 200 m, en ekki 200 faðmar. Björn treystir Sigurgeiri frænda sínum í einu og öllu að því er snertir landamerki jarðanna, og þar sem Þeir standa á ás vestan Hamrakots, bendir Sigurgeir á merkin út fló- ann. Vegalengdin milli ássins og girðingarinnar er hátt í 2 km (sjá dskj. nr. 3 miðað við að vegalengdin frá ós Deildarlæks. að stíflu sé um. 160 m). Samkvæmt „landamerkjabréfi“ Hamrakots dskj. nr. 32. eru landamerki milli jarðanna lína um Kotkeldu (nú punktur B) í Skörpubrún að Deildarlæk, og er það krafa varnaraðilja, að sú lína verði viðurkennd merki. Samkvæmt vætti Björns Pálssonar á dskj. nr. 15 eru landamerk- in nú frá punkti B í girðinguna við Deildarlæk, og átti þá að fylgja girðingarspotti 200 m langur, eða þessi lína skipti hinu umdeilda landi því sem næst til helminga. Og að lokum kröfu- lína eiganda Orrastaða úr punkti B í einkennilegan hól við Vatns- lág. Allar þessar þrjár línur koma til greina sem merkjalínur, því öll gögn málsins bera með sér, að ,„Parturinn“ hafi verið deilu- efni. Vitnið Helgi Jónsson afmarkar „Partinn“ fyrir dómi 25. júní sl. og segir, að hann liggi frá Deildarlæk og suður að Vatnslág og vestur, að vitnið heldur, að keldum, en vitnið veit ekki ná- kvæm merki að vestan. Nákvæmar hefur „Parturinn“ ekki verið skilgreindur, en sennilega verið alveg vestur að hugsaðri merkja- línu úr (nú) punkti B í Skörpubrún, eða eins langt og eigendur Hamrakots hafa talið sér. 34 530 Dómurinn lítur svo á, að lína punktur B í Skörpubrún komi ekki til álita sem landamerki, m. a. vegna algerrar synjunar eig- anda Orrastaða áritaða á „landmerkjbréf“ Hamrakots á dskj. nr..32. Þessi landamerki hafa vafalaust verið þau, sem eigendur Hamrakots hafa talið rétt og reynt að fylgja eftir rétti sínum, sbr. það, sem vitnið Helgi Jónsson segir um Svein í Hamrakoti, að hann hafi 1913 slegið „Partinn“ á undan túninu til þess að verða á undan bóndanum á Orrastöðum, sem virtist svara þessu með því að kaupa Hamrakotið, og þar með gat hann látið Orrastaða- bréfið gilda framvegis um landamerki jarðanna. Eigandi jarðanna, Björn Eysteinsson, hefði átt að láta þing- lýsa landamerkjabréfinu, eins og lög nr. 41 frá 28. nóv. 1919 buðu, en það var ekki gert, enda allmikill misbrestur á framkvæmd þeirra laga. Gera má því skóna, að eigandi Orrastaða, sem nú átti einnig Hamrakot, hafi ekki talið sig þurfa að spyrja neinn um merkin. Hann hafði landamerkjabréf fyrir Orrastaði og var sjálfur í fyrirsvari fyrir Hamrakot. Að þessu sögðu verður að fallast á þá túlkun lögmanns sóknar“ aðilja við munnlegan málflutning, að „landamerkjabréf“ Hamra- kots á dskj. nr. 32 sé aðeins viljayfirlýsing, sem sýni, hvað þeir töldu rétt landamerki jarðanna, en marklaust að öðru leyti. Dómurinn lítur því svo á, að hafna beri aðalkröfu varnaraðilja. Lína sú, sem hvorugur aðili gerir að varakröfu, er lína hugsuð úr punkti B í girðinguna við Deildarlæk, þar sem hún sker hana um 200 metra frá Laxárvatni, eða um 200 metra kafli komi sem landamerkjagirðing milli Hamrakots og Hurðarbaks. Vitnið Björn Pálsson, fyrrv. alþingismaður, á Ytri-Löngumyýri, keypti Hamra- kotið af móðurbróður sínum, Sigurgeiri, árið 1931, eins og áður segir. Að sögn vitnisins átti línan að skera girðinguna 200 metra frá Laxárvatni, og telur vitnið sig hafa keypt þennan girðingar- spotta, þótt ekki sé þess sérstaklega getið í afsali. Í sjálfu sér vefengir dómurinn ekki vottorð vitnisins Bjórns og telur ekki ósennilegt, að Sigurgeir heitinn hafi sem eigandi beggja jarðanna ætlað að setja niður landamerki, sem skiptu hinu umr" deilda landi, þegar hann seldi frænda sínum. Þessa skoðun styður einnig það, að Hamrakotið er tekið með í stofnun veiðifélags Laxár, en ekki Orrastaðir. Einn af aðalfor- göngumönnum þessa veiðifélags var Þórarinn heitinn á Hjalta- bakka, hreppstjóri Torfalækjarhrepps og fyrrv. þingmaður. Þess vegna verður að telja, að hann hafi vitað, hvað hann var að gera. Hitt er svo annað mál, sem lítillega var á minnst í munnlegurn 53 málflutningi, að eftir miklu var ekki að sækjast. Bæði var vega- lengdin stutt og hagnaðarvonin sáralítil vegna langvarandi rán- yrkju í ánni. Engu að síður styður vera Hamrakots í veiðifélaginu þá skoðun, að Sigurgeir hafi ætlað að ákvarða landamerkin þau, sem hann sýnir frænda sínum og viðsemjanda, er hann selur vitn- inu Birni Pálssyni. En frá þessu hefur ekki verið gengið. Vitnið Björn hefur sennilega tálið, að Sigurgeir ætlaði að gera það og láta þinglýsa merkjum; sbr. það, sem í afsali hans til Jóns L. Sig- fússonar segir á dskj. nr. 6, að landamerkin séu... bókfærð í landamerkjabók sýslunnar .. “ Jón L. Sigfússon selur svo Valdimar Sigurgeirssyni jörðina með kaupsamningi 23. des. 1943, sjá tilvitnun hér að framan. Orðalag samningsins bendir til þess, að Jón L. Sigfússon hafi kannað, hvort landamerki hafi verið bókfærð í landamerkjabók sýslunn- ar, og komist að því, að ágreiningur um landamerki jarða þessara var ekki úr sögunni, þótt ætla mætti, að Sigurgeir hafi ætlað sér að útkljá deiluna. Á dskj. nr. 19 er endurrit úr úttektarbók Torfalækjarhrepps. „Samkvæmt úttektarbók fyrir Torfalækjarhrepp, sem er löggilt 12. febr. 1929 af sýslumanni Húnavatnssýslu, eru innfærðar í hana úttektir á Hamrakoti frá árunum 1926, 1929 og 1935. Samkvæmt þessum“ úttektarjörðum á Hamrakoti er í engri þeirra getið um landamerkjagirðingar. Í úttektargjörð á Orrastöðum, gerðri 4. júní 1938, stendur orð- rétt „Önnur mannvirki: 1. Girðing á merkjum að norðan og vestan, úr Laxárvatni um Deildartjörn í Svínavatn. Girðingin var gerð upp í fyrra, bætt í staurum fyrir bilaða staura og settir millistaurar. Milli staura eru 5 m og 5 gaddavírsþættir í girðingunni. 2. Túngirðing.“ Jndir þessa úttektargjörð á Orrastöðum skrifa hreppstjóri Torfalækjarhrepps, Þórarinn Jónsson, úttektarmaður Torfalækjar- hrepps, Jón Stefánsson, viðtakandi jarðarinnar, Stefán Ágústs- son, og af hálfu umráðamanns jarðareiganda, Sigurður Erlendsson (með fyrirvara). Orrastaðir, eða dánarbú Sigurgeirs heitins, en í forsvari fyrir Það var ekkjan, gerir upp landamerkjagirðingu 1937, árið eftir að Sigurgeir deyr. Það er dýrt að girða nú og hefur vafalaust verið dýrt einnig þá. Auk þess var mæðiveikin að byrja að gera usla í sauðfé bænda og þar með að gera þeirra fjárhagsstöðu erfið: ari. Það eru því engar líkur til þess, að girðingin hafi verið gerð öð2 upp begjandi og hljóðalaust. Umræður hafa vafalítið farið fram og endirinn orðið sá, að Orrastaðaeigandi gerði einn girðinguna upp, sem girt var á sínum tíma af eiganda Orrastaða, Birni Ey- steinssyni, eða árið 1913 skv. vætti Helga Jónssonar. Það vekur einnig athygli, að hreppstjóri Þórarinn J ónsson skrif- ar undir úttektina án athugasemda, sem þýðir, að hann vefengir ekki eignarrétt Orrastaða að girðingunni, þótt hann hafi talið áð- ur, að Hamrakot ætti landið að Laxá, þegar veiðifélagið var stofn- að. Þórarinn var það glöggur maður, að þetta getur ekki hafa farið fram hjá honum, en hann gerir ekkert í málinu, lætur fram- tíðinni það eftir. Ekkjan eða maður hennar afsala svo sóknaraðilja þessa máls Orrastöðum 18. des. 1939 (sjá tilvitnun hér að framan). Hér er ekki vitnað í landamerkjabók sýslunnar, heldur sjálft landa- merkjabréfið. Hafi því Sigurgeir Björnsson ætlað sér að leysa gamalt deilumál, er hann seldi Birni Pálssyni, og látið gott heita, að Hamrakotið hafi talið tilheyra veiðifélagi Laxár, verða að- gerðir konu hans, ekkjunnar, ekki skýrðar á annan hátt en þann, að hún teldi gamla bréfið það eina rétta landamerkjabrét. Dómurinn er þeirrar skoðunar, að Sigurgeir Björnssan hafi ætl- að að setja landamerkin eins og Björn Pálsson lýsir þeim, en af því hafi ekki orðið eða bréf þar um glatast, en telur samt ekki hægt, þrátt fyrir að veran í veiðifélagi Laxár styrki þessa skoðun, að ákvarða þessa landamerkjalínu vegna viðgerðar á merkjagirð- ingunni, sem talin er eign Orrastaða rétt eftir lát Sigurgeirs og sölu jarðarinnar, einmitt á þessum tíma samkv. gamla bréfinu, svo og veiki umsögn Jóns L. Sigfússonar málstað Hamrakots. Þá er aðeins eftir að athuga landamerkjabréf fyrir Orrastaði á dskj. nr. 2. Landamerkjabréfið er gefið út í Hvammi og dagsett þar 25. apríl 1884 af Benedikt Blöndal, umboðsmanni Þingeyraklausturs- jarða. Sennilegt er, að hann hafi farið eftir eldri heimildum, en það haggar ekki þeirri staðreynd, að eigandi Hamrakots er ósam- þykkur, svo það gildir ekki gagnvart þeirri jörð fyrr en sami eigandi á þær báðar. Dómurinn telur því, að annmarkar þeir, sem á Orrastaðabréfinu hafi verið, hafi eigandi Orrastaða, Björn Ey- steinsson, getað gert að engu þegar árið 1913 og sennilega ætlað sér að gera. Verði því, þrátt fyrir sennilega viðleitni Sigurgeirs á Orrastöðum um að leysa málið með málamiðlun, að ákveða landamerki jarðanna eftir Orrastaðabréfinu. Vegna ummæla í forsendum hæstaréttardómsins um gagnaöflun „ .. . einkum áð þýð Jðð því er varðar gerð, aldur og viðhald girðingar þeirrar við Deildar- læk .. .“ þá er rétt að undirstrika, að eigandi Orrastaða, Björn Eysteinsson, girti að Laxá árið 1913 að sögn vitnisins Helga Jóns- sonar, þessi girðing var gerð upp 1937 og náði þá í Laxárvain (stífluna), að því er virðist á kostnað Orrastaða. Hins vegar mun eigandi Hamrakots hafa haldið henni við á kafla, annað hvort að eigin frumkvæði eða í samvinnu eða samkv. samningum við Orrastaðaeiganda, en þarna var um sameiginlega landamerkja- girðingu að ræða, sem bæði Hamrakot og Orrastaðir höfðu hag af, að væri í lagi. Þetta voru sameiginlegir hagsmunir og getur hafa verið endurgjald fyrir eitthvað. Aðeins var drepið á það í munnlegum málflutningi, að Valdimar bjó aðeins í fá ár í Hamra- koti, áður en hann flutti til Blönduóss, en nytjaði Hamrakotið og hafði þá a. m. k. um tíma mjög nána samvinnu við Orrastaðabónd- ann. Þar sem allt er svo Óákveðið um þessi merki og raunar við- haldsskylduna líka, þá telur dómurinn ekki fært að leggja allt ot mikið upp úr því, áð Valdimar vann þarna að viðhaldi girðingar- innar. Þetta undirstrikar áðeins þann mikla skoðanamismun milli aðilja um landamerki jarðanna á þessu svæði. Látið var að því liggja Í munnlegum málflutningi lögmanns varnaraðilja, að Hamrakot eða eigendur þess hafi unnið þetta land á hefð. Þessu ber að hafna þegar af þeirri ástæðu, að þetta land er innan sameiginlegrar girðingar, er beitiland og var slægju- land og nytjað af báðum jörðunum til beitar og af þeim á víxl, að því er virðist til slægna, meðan það tíðkaðist. Hefð kemur þvi ekki til álita að því er landið snertir. Varnaraðili leggur mikið upp úr því, að Hamrakoti, en ekki Orrastöðum, var boðin þátttaka í veiðifélagi um Laxá. Lagði hann fram til athugunar fyrir dóminn fundargerðarbók veiðifélagsins. Fundargerðir eru bersýnilega ekki innfærðar á fundum, heldur síðar. Fyrsti fundur er háldinn 12. sept. 1935. Þar eru allir sagðir mættir, en ekki er skrifað undir fyrir Hamrakot og Hnjúka (Blönduóshr.). Þegar svo arðskrá er samin sumarið 1936, er Hamrakoti ætlað 1/4%, svo eftir miklu hefur ekki verið að slægj- ast. Auk þess var það álit Sauðanesmanna, sbr. vottorð Helga Jónssonar á dskj. nr. 16, að Hamrakot ætti land að Laxá. Á fundi 23. mars 1936 var lagt fram frumvarp til samþykktar fyrir veiði- félagið. Þá er Hamrakot talið eiga land að ánni. Þessi afstaða gagnvart Hamrakoti segir aðeins álit manna á eignaraðild lands- ins, en sker ekki úr um hin eiginlegu merki. ðod Lögmaður varnaraðilja vildi leggja upp úr því, að matsgerð gerðardóms vegna landsskemmda o. fl. við Laxárvatn, dags. 24. júlí 1961, dómsskj. nr. 38, sé hvergi minnst á Orrastaði, bara Hamrakot. Dómurinn lítur svo á, að. þetta sé eðlileg afleiðing veru Hamrakots í veiðifélagi Laxár, en geti í sjálfu sér ekki haft beina þýðingu um ákvörðun landamerkja. Landið upp af ánni og vatninu, hið umdeilda svæði, var nytjað af báðum jörðunum, Orrastöðum og Hamrakoti. Sennilega hefur veiði í Laxárvatni aðeins verið stunduð frá Hamrakoti, en Orra- staðamenn veitt í Svínavatni. Þótt þessari tilgátu væri ekki til að dreifa, þá lítur dómurinn svo á, að notkun veiðiréttar frá landi og afstaða veiðifélagsins geti ekki skapað ein sér eignarrétt á landinu. Aðgerðarleysi eiganda Orrastaða getur ekki svipt hann landinu, heldur aðeins veiðiréttindum, ef því væri til að dreifa, en það er ekki til úrlausnar hér og verður því látið liggja á milli hluta. Dómurinn telur því, að líta verði þannig á, að landamerkja- bréfið frá 1884 sé í fullu gildi og ekki hafi komið frambærileg rök, sem hníga í þá átt að draga úr gildi þess. Þess vegna verði landamerki Hamrakots og Orrastaða í samræmi við landamerkja- bréfið frá 1884 með því fráviki, að suðvesturhornpunktur Hamra- kots hefur verið færður lítillega, og verða merkin því: Úr punkti B (suðvesturhornpunktur Hamrakots) í punkt A, eða í einkenni- lega þúfu á hól við Vatnslág, og þaðan því sem næst hornrétt á þá línu niður í Laxárvatn í norðari bakka lækjaróssins, punkt A 1, en sú vegalengd er tæpir 47 m. Eftir atvikum þykir rétt, að máls- kostnaður falli niður. Rétt er að vekja athygli á því, að báðum lögmönnum var kunnugt um, að formaður dómsins er einnig for- maður í veiðifélagi Laxár sem landeigandi að ánni, en hreyfðu engum mótmælum, enda hefur formaður dómsins engra hags- muna að gæta í þessu sambandi. Að loknum munnlegum málflutningi föstudaginn 25. júní ræddu dómarar málsins saman. Komu svo aftur saman þriðjudaginn 28. júní og gengu efnislega frá dóminum. Að lokum komu beir saman í dag og undirrituðu dóminn. Tafir á lokafrágangi dómsins voru vegna anna. Dómsorð: Landamerki jarðanna Orrastaða og Hamrakots frá punkti B verði bein lína í punkt A, eða í „þúfu á einkennilegum hól 535 við Vatnslág“, og þaðan næstum því hornrétt niður í Laxár- vatn Í norðari bakka lækjaróssins, punktur Al. Málskostnaður fellur niður. Laugardaginn 29. apríl 1978. Nr. 212/1976. Gunnar Finnbogason (sjálfur) gegn Skúla Benediktssyni og (Þorvaldur Lúðvíksson hrl.) Árvakri h/f og (enginn) Skúli Benediktsson gegn Gunnari Finnbogasyni. Ærumeiðingar. Ómerking ummæla. Sektarrefsing. Miskabæt- ur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Björn Sveinbjörnsson og Logi Einarsson. Aðaláfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 3. nóvember 1976. Hefur hann uppi þessar kröfur á hendur gagnáfrýjanda, Skúla Benediktssyni: 1) Að ummæli þau, sem stefnt er út af, verði dæmd ómerk. 2) Að gagnáfrýjanda verði dæmd refsing fyrir ummælin. 3) Að gagnáfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér 200.000 krónur í miskabætur og 500.000 krónur í skaðabæt- ur, hvort tveggja með13% ársvöxtum frá 11. nóvember 1973 til greiðsludags. 4) Að gagnáfrýjandi verði dæmdur til að greiða sér máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Á hendur stefnda Árvakri h/f, útsefanda Morgunblaðsins, er gerð sú krafa ein, að hann verði skyldaður til að birta 536 væntanlegan dóm í máli þessu í 2. tölublaði blaðsins, er út kemur eftir uppkvaðningu dómsins. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 11. nóv. ember 1976. Krefst hann sýknu af öllum kröfum aðaláfrýj- anda og málskostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og hér fyrir dómi. Af hálfu stefnda, Árvakurs h/f, var ekki sótt þing í héraði cg engar kröfur hafðar uppi. Af áfrýjunarstefnu verður eigi séð, að hún hafi verið birt stefnda, og hann sótti eigi þing hér fyrir dómi. Ber því að vísa málinu frá Hæstarétti að því er hann varðar, sbr. 96. gr. laga nr. 85/1936 og 58. gr. laga nr. 75/1978. Tilefni greinar gagnáfrýjanda, er Þirtist í Morgunblaðinu 11. nóvember 1975 og mál þetta er af risið, var grein aðal. áfrýjanda í sama blaði 2. október s. á. Kemur þar fram ali- hvöss gagnrýni á bók gagnáfrýjanda, Mál- og málfræðiæfing- ar, Kveður aðaláfrýjandi svo að orði, að kaflar hókarinnar um orðtök og málshætti séu gott dæmi um það, hvernig ekki eigi að skrifa kennslubók. Um hin átöldu ummæli verður hér á eftir fjallað í sömu röð og gert er í héraðsdómi. 1. Fallast ber á það, að ummæli þessi séu móðgandi og löguð til að meiða æru aðaláfrýjanda, eins og þau eru fram sett. Ber samkvæmt 1. málsgr. 241. gr. almennra hegningar- laga nr. 19/1940. að ómerkja þessi ummæli gagnáfrýjanda, en ekki er ástæða til að refsa fyrir þau. 2. Ummæli þessi þykja óviðurkvæmileg, og ber að ómerkja þau samkvæmt 1. málsgr. 241. gr. nefndra laga, en þau verð. ekki talin refsiverð. 3. Millifyrirsagnirnar í grein gagnáfrýjanda „Gunnar flengir sig“ og „Reisn“ Gunnars útgefanda — eða Drang“ fela í sér móðganir og aðdróttun í garð aðaláfrýjanda, þar sem með orðinu prang er gefið í skyn, að hann beiti brögð- um í viðskiptum. Þykja ummæli þessi varða við 234. gr. og 235. gr. almennra hegningarlaga. Varða þau gagnáfrýjanda refsingu, og ber að ómerkja þau samkvæmt 1. mgr. 241. gr. sömu laga. öð7 Millifyrirsögnin „Að verma sitt hræ við annarra eld og eigna sér bráð, sem af hinum var felld,“ er, svo sem í héraðs- dómi getur, tilvitnun í kvæði Einars skálds Benediktssonar. Gagnáfrýjandi beinir vísuorðum þessum að aðaláfrýjanda i því skyni að ófrægja hann. Er notkun Þeirra með þeim hætti óviðurkvæmileg og felur í sér móðgun og aðdróttun í garð aðaláfrýjanda, þannig að varðar við 234. og 235. gr. alm. hegningarlaga. Ber að refsa gagnáfrýjanda fyrir notkun vísuorðanna í þessu skyni og ómerkja þessa notkun tilvitnun- arinnar samkvæmt 1. mgr. 241. gr. alm. hegningarlaga. 4. Ummæli þessi eru niðrandi fyrir aðaláfrýjanda, og ber samkvæmt 1. mgr. 241. gr. alm. hegningarlaga að ómerkja þau. 0.—6. Ummæli þessi fela í sér móðgun og aðdróttun í garð aðaláfrýjanda. Verða þau ómerkt samkvæmt 1. higr. 241. gr. alm. hegningarlaga. 1. Eins og orð þessi eru sett fram í grein gagnáfrýjanda, þykja þau niðrandi fyrir aðaláfrýjanda. Ber að ómerkja þan samkvæmt 1. mgr. 241. gr. margnefndra laga. 8. Í ummælum þessum er ekki rétt með farið 5g gagnrýni ekki sett fram á hlutlægan hátt. Fela þau í sér móðgun og aðdróttun. Ber að ómerkja þau samkvæmt 1. mgr. 241. gr. alm. hegningarlaga. iefsing aðaláfrýjanda, sbr. 3. tl. hér að framan, Þykir hæfi- lega ákveðin 8.000 króna sekt til ríkissjóðs, en vararefsing varðhald 2 daga. Aðaláfrýjandi þykir eiga rétt til nokkurra miskabóta úr hendi gagnáfrýjanda vegna ummæla undir 3. tl. Í því sam- bandi ber að hafa í huga, að grein aðaláfrýjanda í Morgun- blaðinu 2. október 1975 varð tilefni til greinar sagnáfrýjanda sama blaði 11. nóvember s. á. Að þessu athuguðu þykja bætur hæfilega ákveðnar 15.000 krónur, og verður Sagnáfrýi- andi dæmdur til að greiða aðaláfrýjanda fjárhæð þessa ásam í 13% ársvöxtum frá 11. nóvember 1975 til Sreiðsludags. Við munnlegan málflutning í héraði lýsti aðaláfrýjandi því yfir, að hann gerði skaðabótakröfuna,kr.500.000, sem hluthafi í Valfelli h/f, en það fyrirtæki gefur út bækur hans. Af hálfu 538 stefnda var þá krafist sýknu af kröfu þessari vegna aðildar- skorts aðallega, en til vara af þeim ástæðum, er getur í héraðs- dómi. Aðaláfrýjandi sýndi ekki í héraði fram á heimild til að hafa uppi kröfu þessa vegna Valfells h/f og hefur eigi heldur rennt stoðum undir, að hann hafi sjálfur beðið fjár- hagslegt tjón vegna skrifa sagnáfrýjanda. Ber því að sýkna gagnátrýjanda af kröfu þessari. ; Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um greiðslu málskostnað- ar og dæma gagnáfrýjanda til að greiða aðaláfrýjanda máls- kostnað fyrir Hæstarétti, er þykir hæfilega ákveðinn 60.000 krónur. Dómsorð: Máli þessu er vísað frá Hæstarétti að því er stefnda, Árvakur h/f, varðar. Gagnáfrýjandi, Skúli Benediktsson, greiði 8.000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald tvo daga í stað sekt- ar, verði hún ekki goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Framangreind ummæli skulu ómerk. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda, Gunnari Finn- bogasyni, miskabætur, kr. 15.000 ásamt 13% ánsvöxtum frá 11. nóvember 1975 til greiðsludags. Gagnáfrýjandi á að vera sýkn af framangreindri skaða- bótakröfu í máli þessu. Ákvæði héraðsdóms um greiðslu málskostnaðar á að vera óraskað. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjanda málskostnað fvr- ir Hæstarétti, 80.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 27. október 1976. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 8. þ. m., hefur Gunnar Finnbogason, cand. mag., Þykkvabæ 16, Reykjavík, höfðað fyrir 559 bæjarþinginu með stefnu, birtri 15. og 25. mars 1976, á hendur Skúla Benediktssyni kennara, Fjarðarstræti 7, Ísafirði, og Ár- vakri h/f, Aðalstræti 6, Reykjavík (Árvakur h/f er útgefandi Morgunblaðsins). Í Morgunblaðinu fimmtudaginn 2. október 1975 birtist grein eftir stefnanda undir fyrirsögninni: „Söngurinn um skólabækurn- ar“. Fjallar grein þessi almennt um kaup á skólabókum og kostnað í sambandi við það. Í grein þessari segir m. a. svo: „Ég get líka sagt að mér finnst það nokkuð dýr kennslubók Íslensk setningarfræði eftir Björn Guðfinnsson (útg. Ísafold) 64 bls., lélegur pappír og lin spjöld, á kr. 474,00. Bók þessi er fyrst gefin út 1938. Til samanburðar má geta nýrrar bókar, Mál- og málæfingar eftir Skúla Benediktsson (útg. Skuggsjá), 138 bls., misjafnlega vel unnin, hvergi er feitt letur, ekkert efnisyfirlit en þó eru fjórar blaðsíður auðar aftast, og kaflarnir um orðtök og málshætti eru gott dæmi um það hvernig ekki á að skrifa kennslu- bók. Þessi bók kostar kr. 1.080,00. Að mínum dómi er þessi bók fremur dýr.“ Þriðjudaginn 11. nóvember 1975 birtist grein í Morgunblaðinu, undirrituð af stefnda, Skúla Benediktssyni. Grein þessi ber fyrir- sögnina: „Söngur Gunnars Finnbogasonar“. Telur stefnandi rit- smíð þessa hafa að geyma ærumeiðandi ummæli og aðdróttanir um sig, álítur sér skylt að láta ómerkja með dómi þau ummæli í ritsmíðinni, sem mest séu meiðandi, en þau eru eftirfarandi: „1. „Grein hans lýsir slíku hugarfari að ég efast um að nokkur útgefandi hvað þá skólastjóri léti annan eins samsetning frá sér fara. Þá er greinin augsýnilega skrifuð í bræði.“ 2. „Annað sem hann segir um bókina eru órökstuddir sleggju- dómar.“ 3. Millifyrirsagnir greinarinnar, það er „Gunnar flengir sig“, „Reisn“ Gunnars útgefanda — eða prang“, „Að verma sitt hræ við annarra eld, og eigna sér bráð sem af hinum var felld.“ 4. „Í bræði sinni þegar hann skrifaði grein sína“. 5. „Svívirðileg móðgun við kennara úti á landi.“ 6. „Ég hef ekki fleiri orð um þetta tiltæki Gunnars að læða gömlu upplagi bóka sinna inn í skóla úti á landi.“ 7. „Þessar tölur fésýslumannsins.“ 8.. „Eitt sýnir þó vel hve glöggur fræðimaður Gunnar er. Í háð. um bókunum, sem ég fékk í hendur haustið 1973, telur hann upp átta tíðir sagna í framsöguhætti.“ 540 Dómkröfur stefnanda á hendur stefnda Skúla Benediktssyni eru þessar: Að framanrituð orð í grein hans í Morgunblaðinu hinn 11. nóv- ember 1975 verði dæmd dauð og ómerk. Að honum verði gert að þola vegna ummæla þessara þyngstu refsingu, sem lög standa til. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda vegna hinna æru- meiðandi ummæla kr. 200.000 í miskabætur og kr. 500.000 í skaðabætur. Á hendur meðstefnda, Árvakri h/f, gerir stefnandi þær dóm- kröfur, að hlutafélagið sem útgefandi Morgunblaðsins láti birta í því blaði væntanlegan dóm í máli þessu í öðru tölublaði, eftir að dómur fellur, með sama letri í fyrirsögn og á jafnáberandi stað og valin var ritsmíð Skúla Benediktssonar í blaðinu hinn 11. nóv- ember 1975. Kröfur sínar byggir stefnandi einkum á ákvæðum almennra hegningarlaga nr. 19/1940, 234— 237. gr. og 241. gr. og á ákvæð- um laga nr. 57/1956 um prentrétt, 22. gr. Verður nú nánar vikið að rökstuðningi stefnanda fyrir kröfum hans á hendur stefnda Skúla Benediktssyni. Stefnandi bendir á, að í grein stefnda Skúla Benediktssonar, er birtist í Morgunblaðinu hinn 11. nóvember 1975, hafi fyrirsögn- inni: „Söngur Gunnars Finnbogasonar“ verið valið sérlega stórt letur efst á blaðsíðu 28 og til enn frekari áherslu hafi greininni verið skipt með. áberandi millifyrirsögnum. Enginn vafi leiki á því, að greinarhöfundur beini greininni að stefnanda máls þessa, er sé cand. mag. í norrænum fræðum frá Háskóla Íslands að mennt, gegni starfi sem skólastjóri gagnfræðaskóla í Reykjavík og hafi gefið út námsbækur handa framhaldsskólum almennt um málfræðikennslu og ritun íslenskrar tungu. Stefnandi telur, að hin tilvitnuðu ummæli séu stórlega æru- meiðandi og móðgandi, einkum þegar tillit sé tekið til þess, hvern starfa hann hafi með höndum, og ummælin hljóti auk þess að verka sem hemill á sölu bókanna. Hlutafélagið Valfell h/f gefur út þær námsbækur í íslensku, er stefnandi hefur ritað. Stefnandi er hluthafi í útgáfufyrirtækinu. Stefnandi telur, að þegar hver hinna tilvitnuðu málsgreina er athuguð svo og tónn þeirra í heild, fari eigi á milli mála, að hér sé um að ræða óviðurkvæmileg ummæli, ugglaust sett fram gegn betri vitund og í þeim tilgangi að gera stefnanda tortryggilegan og lítilsvirtan Í augum nemenda sinna svo og allra annarra nem- 541 enda, er bækur hans lesa, og allra kennara, er noti fræðibækur hans við kennslustörfin. Augljóslega einnig til þess að draga úr notkun bókanna. Í greinargerð stefnda Skúla Benediktssonar er á það bent, að upphaf máls þessa hafi verið grein stefnanda í Morgunblaðinu 2. október 1975 undir fyrirsögninni: „Söngurinn um skólabækurn- ar“. Í grein þessari, sem virðist eiga að fjalla almennt um skóla- bækur, víki stefnandi málsins að nýútkominni kennslubók eftir stefnda Skúla Benediktsson, þar sem stefnandi án nokkurs rök- stuðnings telji bókina gott dæmi um, hvernig ekki eigi að skrifa kennslubók. Auk þess sem hann telji hana fremur dýra. Af þessu sé ljóst, að stefnandi máls þessa hafi með þessum skrifum sínum verið að reyna að koma í veg fyrir, að bók þessi yrði keypt til notkunar við kennslu. Grein þessari hafi stefndi Skúli Benediktsson svarað í Morgun- blaðinu hinn 11. nóvember 1975. Út af nokkrum ummælum í þeirri grein um stefnanda máls þessa og kennslubækur hans hafi stefnandi höfðað mál þetta bæði til ómerkingar tilgreindra um- mæla og refsingar fyrir þau svo og til greiðslu miska- og skaða- bóta að fjárhæð kr. 700.000. Stefndi Skúli Benediktsson getur ekki fallist á það, að nokkuð það, sem standi í grein hans, sem haldið er fram í greinargerð stefnda, að sé rökstuddur ritdómur um skólabækur stefnanda, sé ærumeiðandi fyrir stefnanda. Verður nú farið yfir hin einstöku ummæli, er stefnandi krefst ómerkingar á í stefnu; og þau tekin fyrir í sömu röð og gert er hér að framan. 1. Með orðunum „slíku hugarfari“, „hvað þá skólastjóri“, „ann- an eins samsetning“, „skrifað í bræði“ telur stefnandi. að sé gerð frekleg tilraun til þess að lítillækka sig sem skólastjóra og sé það alvarlegt brot hjá stefnda, þegar um sé að ræða jafnvíðlesið blað og Morgunblaðið er. Dómarinn fellst á það með stefnanda, að framangreind ummæli séu: ærumeiðandi og móðgandi fyrir hann. Þau varða við 234. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940, enda hafa þau ekki verið réttlætt í varnargögnum stefnda. Verða ummæli þessi því dæmd dauð og ómerk skv. 241. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. 2. Stefnandi telur, að í þessum ummælum sé tekið svo djúpt i árinni um ritgerð hans í heild, að eigi verði við unað, og krefst hann því ómerkingar. Af hálfu stefnda Skúla Benediktssonar er bent á það, að orðum öd2 stefnanda um bók stefnda í grein þeirri, er birtist í Morgun- blaðinu 2. október 1975, fylgi enginn rökstuðningur eða dæmi. Þegar höfð eru í huga varnarrök stefnda út af þessu sakar- atriði, þykir dóminum ekki efni til að ómerkja hin tilvitnuðu um- mæli undir þessum lið. 3. Stefnandi heldur því fram, að millifyrirsagnirnar í sam bandi við þennan lið séu vægast sagt frekleg aðdróttun og því alvarlegri sem þeim sé gefið sérstakt svart letur og mikið rými. Þar sé því dróttað að stefnanda, að hann sé prangari, þ. e. okrari, og að hann sem bókahöfundur (hin tilvitnuðu orð úr „Fróðár- hirðin“ eftir Einar Benediktsson verði ekki skilin á annan veg en þann) notfæri sér annarra manna verk sem hrædýr rándýra- bráð. Í hinum tilvitnuðu ummælum í stefnu undir bessum lið er móðgunum og ærumeiðandi aðdróttunum beint að stefnanda. Orð þessi varða við 234. og 235. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Þegar orð Einars Benediktssonar eru lesin í samhengi við annað, sem þarna er ritað í greininni, ber að ómerkja þau, enda hafa þau á engan hátt verið réttlætt af hálfu stefnda. Samkvæmt þessu skulu hin tilvitnuðu orð undir þessum lið vera dauð og ómerk, sbr. 241. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. 4. Hér telur stefnandi, að enn beri að sama brunni og undir fyrsta lið, þar sem því sé dróttað að sér, að hann hafi skrifað rit- gerð sína í bræði. Dómarinn telur ummæli þessi móðgandi um stefnanda. Varða þau við 234. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Orð þessi hafa ekki verið réttlætt af hálfu stefnda, og ber að dæma þau dauð og ómerk, sbr. 241. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. 5. Stefnandi bendir á, að kennarar úti á landi noti bækur hans og það sé mikils virði fyrir hann sem bókahöfund, að samband hans við þá sé sem best. Því sé það mjög meiðandi og saknæmt, er stefndi beri honum á brýn, að hann hafi framið svívirðilega móðgun við þessa kennara. Af hálfu stefnda er sú varnarástæða borin fram, að í grein sinni í Morgunblaðinu 2. október 1975 telji stefnandi, að það sé reisn hvers kennara að kenna bækur á nýju stafsetningunni. Samt hafi stefnandi svo sjálfur sent dreifbýlingum gamla útgáfu, auðvitað á gömlu stafsetningunni. Hann virðist því ekki meta hátt reisn kennara úti á landi. Þessu til áréttingar vitnar stefndi í vottorð, undirritað af Gunnlaugi Jónassyni f. h. Bókaverslunar Jónasar Tómassonar á Ísafirði. Vottorð þetta er dags. 5. apríl 1976. Það 543 hljóðar svo: „Hér með er staðfest, að Bókaútg. Valfell sendi undir- rituðum í október 1975 40 eint. af Málið mitt, 1. útg. Af gefnu tilefni skal það upplýst, að bókin var pöntuð á venjulegan hátt í símtali og var meirihluti umræddra eintaka seldur Héraðsskól- anum að Reykjanesi við Ísafjarðardjúp.“ Við munnlegan flutning málsins upplýsti stefnandi, er flutti mál sitt sjálfur, að framangreind bókaverslun hefði óskað eftir að fá fyrstu útgáfu af bókinni „Málið mitt“. Af hálfu stefnda hef- ur þessi fullyrðing ekki verið afsönnuð. Í hinum tilvitnuðu um- mælum felst móðgun og ærumeiðandi aðdróttun fyrir stefnanda. Ummælin varða við 234. gr. og 235. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Þau hafa ekki verið réttlætt. Verða þau því dæmd dauð og ómerk, sbr. 241. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. 6. Stefnandi telur, að hér beri að sama brunni og millifyrir- sögnin um prangið gefi í skyn, að hann hafi með ótilhlýðilegum hætti reynt að fá skóla úti á landi til að kaupa bækur sínar. Þetta sé ósatt og ósæmilegt af stefnda að varpa slíku fram á prenti. Með vísan til rökstuðnings í sambandi við 5. lið hér að framan ber að dæma hin tilvitnuðu orð undir þessum lið dauð og ómerk. 7. Stefnandi bendir á það, að ennþá komi stefndi fram með þá ásökun, að stefnandi sé okrari, og beri því að ómerkja orðið „fésýslumaður“ eins og það sé sett fram. Þegar orðið fésýslumaður er lesið í því samhengi, sem það hef- ur verið sett í, þykir mega fallast á það með stefnanda, að það sé niðrandi um hann og varði við 234. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Ber því að dæma orðið „fésýslumaður“ í þessum til- vitnuðu ummælum dautt og ómerkt, sbr. 241. gr. alm. hegningar- laga nr. 19/1940. 8. Stefnandi heldur því fram, að ranghverfa þeirra ummæla, sem birtist undir þessum lið, liggi í augum uppi, ef grein stefnda sé borin saman við grein stefnanda í Morgunblaðinu hinn 2. október 1975, er virðist hafa gefið stefnda tilefni til þessarar rit- smíðar, Ummælin séu: hins vegar uppspuni einn. Hvergi séu taldar upp tíðir sagna í bókinni „Málið mitt“. Í hinni bókinni „Íslenska í gagnfræðaskóla 3. og 4. bekkur“ segi að vísu, að tíðir sagna séu átta, en hvergi sé minnst á þá fráleitu hugdettu, að átta séu tíðir í framsöguhætti, heldur sé „sagt frá tíðum sagna samkvæmt hefð- bundinni venju í málfræðibókum.“ Í hinum tilvitnuðu ummælum felast móðgun og ærumeiðandi aðdróttun um stefnanda þess efnis, að hann sé lélegur fræði- maður. Stefndi hefur engar sönnur getað fært á þessi ummæli, öd4 er teljast varða við 234. gr. og 235. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Ber því að dæma hin tilvitnuðu ummæli dauð og ómerk skv. 241. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Um refsikröfu stefnanda. Svo sem fyrr var að vikið, hefur stefnandi gert þá kröfu, að stefnda Skúla Benediktssyni verði gert að þola vegna framan- greindra ummæla þyngstu refsingu, sem lög standa til. Þegar það er haft í huga, að í grein stefnanda, þeirri er birtist í Morgun- blaðinu 2. október 1975 undir fyrirsögninni „Söngurinn um skóla- bækurnar“, veitist stefnandi að tilefnislausu að stefnda Skúla Benediktssyni. Þeirra orða hefnir stefndi Skúli Benediktsson síðan í grein þeirri, er birtist í Morgunblaðinu hinn 11. nóvember 1975 undir fyrirsögninni „Söngur Gunnars Finnbogasonar“. Þeg- ar þetta er haft í huga svo og ákvæði 239. gr. almennra hegningar- laga nr. 19 12. febrúar 1940, verður stefnda Skúla Benediktssyni ekki refsað fyrir framangreind ummæli. Um fébótakröfur stefnanda. Hér krefur stefnandi stefnda um fébætur vegna hinna æru- meiðandi ummæla, kr. 200.000 í miskabætur og kr. 500.000 í skaðabætur. Byggir stefnandi skaðabótakröfu sína á því fjár- tjóni, sem hann hafi orðið fyrir vegna þverrandi sölu kennslu- bóka hans, eftir að grein stefnda birtist, og Í greinargerð stefn- anda er fullyrt, að hann muni leiða fram sannanir fyrir þessu, ef haldið verði uppi vörnum í málinu. Stefndi byggir sýknukröfu sína í fyrsta lagi á því, að hann hafi skrifað grein sína að gefnu tilefni vegna greinar stefnanda, er birtist í Morgunblaðinu 2. október 1975. Þar hafi stefnandi kall- að yfir sig óvægið svar. Telur stefndi fráleitt, að rökstuddur rit- dómur um bækur, sem ef til vill kunni að draga úr sölu þeirra, geri ritdómara ábyrga fyrir slíku tjóni. Þá bendir stefndi enn fremur á það, að er svargrein hans hafi birst hinn 11. nóvember 1975, hafi sölu skólabóka að mestu eða öllu leyti verið lokið það árið. Að endingu mótmælir stefndi fjárkröfum stefnanda sem ósönnuðum og órökstuddum. Þegar það er haft í huga, að stefnandi var sjálfur upphafs- maður að þessum leiðindaskrifum, svo og það, hvernig mál þetta er að öðru leyti vaxið, þykja ekki efni til að dæma stefnanda miskabætur. Þótt tekið hafi verið til varna út af skaðabótakröfu stefnanda, hefur hann hvorki fært sönnur á né gert nægilega 545 sennilegt, að framangreind skrif Skúla Benediktssonar hafi vald- ið honum fjárhagslegu tjóni. Verður stefndi Skúli Benediktsson því sýknaður bæði af miska- og skaðabótakröfu stefnanda í: máli þessu. Eftir þessum málalokum verður stefndi Skúli Benediktsson dæmdur til að gjalda stefnanda málskostnað, er þykir hæfilega ákveðinn kr. 30.000. Af hálfu Árvakurs h/f hefur eigi verið sótt þing í máli þessu. Er mál þetta því flutt og dæmt gagnvart þessum stefnda sam- kvæmt framlögðum skjölum og skilríkjum eftir 118. gr. laga um meðferð einkamála í héraði nr. 85 frá 23. júní 1936. Dómkröfur stefnanda á hendur Árvakri h/f, sem er útgefandi Morgunblaðs- ins, eru þær, að birtur verði í blaðinu dómur í máli þessu í 2. tbl. eftir dómsuppsögu með sáma letri í fyrirsögn og á jafnáber- andi stað og valin var ritsmíð Skúla Benediktssonar í blaðinu hinn 11. nóvember 1975. Með vísan til 22. gr. laga nr. 57/1956 um prentrétt er stefnda Árvakri h/f skylt að birta dóm þennan í 2. tbl. Morgunblaðsins, er út kemur eftir að dómur fellur í máli þessu, með sama letri í fyrirsögn og á jafnáberandi stað og valin var ritsmíð stefnda Skúla Benediktssonar í Morgunblaðinu hinn 11. nóvember 1975. Í greinargerð stefnanda er því haldið fram, að ummæli stefnda Í margnefndri grein um stefnanda og bækur hans séu „ugglaust sett fram gegn betri vitund“. Krefst lögmaður stefnda Skúla Benediktssonar, að dómarinn víti þessi ummæli. Eins og grein þessi er rituð, getur dómarinn ekki tekið þessa kröfu lögmanns stefnda Skúla Benediktssonar til greina. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Framangreind ummæli í grein Skúla Benediktssonar, er birtist í Morgunblaðinu hinn 11. nóvember 1975 undir fyrir- sögninni „Söngur Gunnars Finnbogasonar“, eru dæmd dauð og ómerk. Stefndi Skúli Benediktsson greiði stefnanda, Gunnari Finn- bogasyni, kr. 30.000 í málskostnað innan 15 daga frá lög- birtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Stefndi Skúli Benediktsson á að vera sýkn af refsi- og fébótakröfum stefnanda í máli þessu. Birta skal dóm þennan í 2. tbl. Morgunblaðsins, sem út 35 5416 kemur eftir dómsuppkvaðningu, með sama letri í fyrirsögn og á jafnáberandi stað og valin var ritsmíð Skúla Benedikts- sonar í Morgunblaðinu hinn 11. nóvember 1975. Þriðjudaginn 2. maí 1978. Nr. 109/1977. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) Segn Andrési Þórðarsyni (Árni Guðjónsson hrl.). Tollllagabrot. Sýknað af ákæru um skjalafals. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Þór Vilhjálmsson. Telja verður sannað í máli þessu, að bifreið sú, sem ákærði flutti hingað til lands í september 1974, hafi verið af gerð- inni Opel Commodore, en eigi af gerðinni „Opel Rekord“, svo sem greinir í aðflutningsskýrslu þeirri, sem lögð var fyr- ir tollgæsluyfirvöld við innflutning bifreiðarinnar og ákærði undirritaði. I. Ákæra fyrir brot á 1. málsgr. 155. gr. almennra hegningarlaga. ÁAkærði er sakaður um að hafa beitt fyrir sig þremur skjöl- um, sem fölsuð hafi verið, sem fylgiskjölum með aðflutnings- skýrslu, er hann undirritaði 7. október 1974 og lögð var af hans hálfu fyrir tollgæsluyfirvöld hér á landi. Fyrir Hæsta- rétti er það eigi meðal ákæruefna samkvæmt yfirlýsingu ríkis- saksóknara, að ákærði hafi sjálfur breytt efni skjalanna, en hins vegar hafi honum verið kunnugt um breytingar og allt ö47 um það eigi skirrst við að nota skjölin með þeim hætti sem greint var. Af málflutningi ríkissaksóknara fyrir Hæstarétti varð ráðið, að fallið var frá ákæru vegna breytingar á „grind- arnúmersplötu“. Í álitsgerð Maríu Bergmann skriftarsérfræðings, sem tekin er upp í héraðsdóm, er lýst athugun á einstökum skjölum, sem ákæran lýtur að. Hér er um þrjú skjöl að ræða. Af tveim- ur þeirra, kaupsamningi (héraðsdómsskjöl VIL og XIX) og reikningi (héraðsdómsskjöl VIL og XVIII) eru tvö eintök til af hvoru skjali um sig, en þriðja skjalið, skoðunarvottorð (héraðsdómsskjal XIII), er aðeins lagt fram í einu eintaki. Kaupsamningur frá 16. maí 1974 og reikningur frá sama degi stafa samkv. texta sínum frá bifreiðasölu þeirri í Mim- chen, sem annaðist sölu á bifreið til ákærða í maí 1974, en skoðunarvottorð stafar frá lögregluyfirvöldum í Minchen samkv. texta skjalsins. 1. Í eintaki kaupsamnings, sem bifreiðasalan er talin hafa haldið eftir og fram hefur verið lagður, standa orðin „Com- modore-Automatic“, þar sem tilgreind er tegund hinnar seldu bifreiðar. Á afriti kaupsammingsins, sem lagt var fyrir toll- yfirvöld í október 1974, telur skriftarsérfræðingurinn, að „„strokað“ hafi verið „út það, sem í fyrstu hefur verið ritað, og orðið Record ritað í þess stað mjög laust“. Eigi er gerður samanburður á rithönd ákærða og á þessu ritaða orði. 2. Í ljósrituðum eintökum af reikningi um Þílakaupin stendur í eintaki, sem talið er komið frá bifreiðasölunni, orð- in „Ausfúhrung Commodore“. Í eintaki, sem lagt var fram af hálfu ákærða við innflutning bifreiðar, „hefur það, sem stendur á eftir orðunum Ausfihrung, verið strokað út og orðið Record sett í staðinn“, svo sem segir Í framangreindri álitsgerð skriftarsérfræðingsins. 3. Af þriðja skjalinu, skoðunarvottorði, hefur aðeins verið lagt fram eitt eintak, héraðsdómsskjal XII. Telur skriftar- sérfræðingurinn, að orðið „Record“ sé vitað með ritvél á tveimur stöðum í þessu skjali, en strokað hafi verið út: það, sem þar var ritað fyrir. Í álitsgerð sérfræðingsins, sem ekki hefur staðfest hana fyrir dómi, segir, að sama ritvélin hafi verið notuð til að rita orð þetta á tveimur stöðum í héraðs- 548 dómsskjali XIII, en eigi hafi verið notuð sama ritvél við breytingar á héraðsdómsskjali VIL og héraðsdómsskjali KI. Ákærði, sem er flugvirki, kveðst hafa átt bifreið af gerð- inni Opel Rekord á árabilinu 1961—-1963. Bifreið þá, er hann flutti inn í september 1974, hafði hann þá átt og notað u.:þ. b. 4 mánuði. Honum gat vart dulist, að bifreið þessi væri eigi af gerðinni Opel Rekord og að rangt væri hermt í framan- greindum skjölum um tegund bifreiðarinnar. Eigi hafa verið lögð fram gögn um það í málinu, hvernig á breytingunum stendur, þ. á m. hafa forráðamenn bifreiðasölunnar þýski eigi verið vfirheyrðir. Ákærði neitar því staðfastlega, að sér hafi verið kunnugt um breytingu þessa. Ekki er sannað með gögnum máls, að honum hafi verið kunnugt um, að skjölum þessum hafi verið breytt án heimildar útgefanda, og verður að sýkna hann af þessum þætti ákærunnar. 11. Ákæra um brot á 2. málsgr. 63. gr. laga nr. 59/1969. Með vísan til framanritaðs verður að leggja til grundvallar, að ákærði hafi mátt vita, að bifreiðin var eigi af gerðinni Opel Rekord. Í aðflutningsskýrslu þeirri, er hann undirritaði, var tegund hinnar innfluttu bifreiðar ranglega tilgreind. Verður að telja, að ákærði hafi undirritað skýrsluna og notað hana svo úr garði gerða í því skyni, að tollgjöld af bifreið- inni yrðu lægri en lög kveða á um. Óvefengt er, að tollgjald varð 92.425 krónum lægra svo sem það var ákveðið á grund- velli aðflutningsskýrslu ákærða en ella hefði orðið. Með at- ferli sínu þykir ákærði hafa brotið gegn 2. málsgr. 63. gr. laga nr. 59/1969. Þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin 100:000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi 8 daga varðhald í stað sektarinnar, ef hún verður eigi goldin innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað, Dæma ber ákærða til að oreiða allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 70.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, 70.000 krónur. 549 Það athugast, að ástæða hefði verið til þess að kveðja fyrir dóm þá Ingólf Guðmundsson og Jóhann Ögmundsson svo og framangreindan skriftarsérfræðing. Dómsorð: Ákærði, Andrés Þórðarson, sæti 100.000 króna sekt, er renni Í ríkissjóð, og afplánist sektin með 8 daga varð- haldi, ef hún verður eigi goldin innan 4 vikna frá birt- ingu dóms þessa. Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað eiga að vera Óröskuð. Ákærði greiði allan kostnað af áfrýjun sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 70.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Árna Guðjónsson- ar hæstaréttarlögmanns, 70.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. Dómur sakadóms Reykjavíkur 11. febrúar 1977. Ár 1977, föstudaginn 11. febrúar, var á dómþingi sakadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Gunnlaugi Briem sakadómara, kveðinn upp dómur í sakadómsmálinu nr. 89/1977: Ákæruvaldið gegn Andrési Þórðarsyni, sem tekið var til dóms 4. þ.m. Málið er höfðað með ákæruskjali ríkissaksóknara, dagsettu 13. maí 1976, gegn ákærða, „Andrési Þórðarsyni, flugvirkja, Efsta- landi 22, Reykjavík, fæddum 16. október 1940 að Hléskógum, Suður-Þingeyjarsýslu, fyrir að hafa í framhaldi af kaupum sín- um í Vestur-Þýskalandi á notaðri bifreið af Opel Commodore gerð, árgerð 1971, í maímánuði 1974 breytt tegundarheiti bif- reiðarinnar í Opel Rekord á afriti af kaupsamningi fyrir bifreið- ina, reikningi yfir kaupverð bifreiðarinnar, skoðunarvottorði og grindarnúmerisplötu bifreiðarinnar í því skyni að blekkja toll- eftirlitið í Reykjavík og orka þannig á útreikning aðflutnings- gjalda fyrir bifreiðina til lækkunar. Bifreiðin kom til Reykja- víkur með m/s Írafossi 24. september 1974, og afhenti ákærði tollstjóraembættinu í Reykjavík aðflutningsskýrslu, dagsetta "7. október 1974, þar sem hann tilgreindi tegundarheiti bifreiðar- innar Opel Rekord, ásamt fyrrgreindum skjölum varðandi bifreið- ina, í því skyni að fá reiknuð út aðflutningsgjöld af bifreiðinni, 550 sem gátu numið kr. 92.425 lægri fjárhæð en ella hefði átt að vera. Telst þetta varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 og 2. mgr. 63. gr. laga um tollheimtu og tolleftirlit nr. 59/1969. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu alls. sakarkostnaðar.“ Samkvæmt sakavottorði ákærða undirgekkst hann með dóms- sátt 4. október 1962 200 kr. sekt fyrir ökuhraða. Með“ bréfi, dagsettu 17. október 1974, kærði tollgæslustjóri út af innflutningi ákærða, Andrésar Þórðarsonar, á Opel bifreið. Kærunni fylgdu skýrsla tollgæslunnar og aðflutningsskjöl frá ákærða fyrir bifreiðina. Í kærunni segir á þessa leið: „Eins og fram kemur í skýrslu tollgæslunnar, virðist hin inn. flutta bifreið vera af gerðinni Opel Commóðore, en ekki af gerð- inni Opel Rekord, eins og innflytjandi segir hana vera í að- flutningsskýrslu sinni. Þá fullyrðingu styður hann með skjölum, sem ekki verður séð annað en séu fölsuð. Á aðflutningsskýrslu þeirri, sem innflytjandi lagði fram yfir Opel Rekord bifreiðina, var ekki reiknað með réttu gengi miðað við innlagningardag skýrslu, og aflhemlar voru ekki með í grunn- verði“ bifreiðar. Sást tollgæslunni yfir aflhemlana við fyrstu skoðun bifreiðarinnar. Af þessum ástæðum hefur tollgæslan end- urreiknað aðflutningsgjöld af bifreiðinni eins og hún væri Opel Kekord og fær þá út fjárhæðina 501.121. Einnig hefur tollgæslan reiknað út aðflutningsgjöld af bifreiðinni sem Opel Commodore. Nema þá aðflutningsgjöldin kr. 593.546. Mismunur er kr. 92.425. Fylgja þessir útreikningar á sérstaklega gerðum skoðunar- og aðflutningsskýrslum.“ Í skýrslu tollgæslumannanna Bjarna Sverrissonar og Jóhanns Ögmundssonar, sem dagsett er hinn 8. sama mánaðar, segir svo: „Þriðjudaginn 8/10' 1974 fengum við undirritaðir í hendur að- flutningsskýrslu (innf. no. 61816) um bifreið, sem þar var sögð vera af gerðinni Opel Rekord L, árgerð 1971. Við. skoðun á bifreiðinni kom eftirfarandi í ljós: Erlent skrásetningarnúmer : 665 4 — 3990 Grindarnúmer : 195101939 Vélarnúmer - 255 -— 0099387 Aukahlutir: Sjálfskipting, aflhemlar, vinyltoppur og hitari í afturrúðu. Bifreiðin-er með 6 cyl. bensínvél. öði Við athugun á skjölum þeim, er fylgdu aðflutningsskýrslunni, kom í ljós, að svo virðist sem tegundarheiti bifreiðarinnar hafi verið breytt í „Rekord“ og eitthvað annað verið strökað burt. Virðist þetta hafa verið gert á tveim stöðum (bls. 4 og 7) í hinu erlenda skoðunarvottorði svo og á kaupsamningi og reikningi fyrir bifreiðina. Tilgreint er á bls. 7 í skoðunarvottorðinu, að liðum Sa, 9 og 10b (bls. 4) hafi verið breytt, en engum öðrum. Við athugun á plötum með tegundarheitum kom í ljós, að svo virðist sem borað hafi verið aukagat til þess að koma fyrir annars konar plötum en þeim, sem voru á bifreiðinni í upphafi. Haft var samband við umboðið fyrir bifreiðar af þessari teg- und til þess að fá úr því skorið, hvort um rétta gerð væri að ræða. Eftir þeim upplýsingum, sem í skoðunarvottorðinu fyrir bifreiðina eru, var okkur tjáð, að þessi bifreið væri af gerðinni Opel „Commodore“, en ekki Opel „Rekord“.“ Samkvæmt aðflutningsskýrslu fyrir bifreiðina, dags. 7. október 1974, er ákærði hefur undirritað, kom hún með m/s Írafossi til Reykjavíkur 24. september sama ár. Bifreiðin kom frá Kaup- mannahöfn, og var farmskrárnúmer 923. Hún er gefin upp sem Opel Rekord sedan, sögð notuð og eiga að vera til eigin nota. Brúttóþyngd bifreiðarinnar er talin 1000 kg, og framleiðsluland er Vestur-Þýskaland. Fob verð í erlendri mynt er DM 5689.40, en kr. 256.378 í íslenskum krónum, flutningsgjald kr. 38.137, vá- tryggingarkostnaður kr. 2.945 og tollverð því kr. 297.460. Taxti er 90% og tollur kr. 267.714. Bifreiðaskattur er 35%, eða kr. 104.111, gúmmígjald 1.800 kr. og sölugjald 20.9%, eða 117.556 kr., en gjöld alls kr. 491.181. Af hálfu tollgæslunnar hefur verið skráð á aðflutningsskýrsluna „Opel Rekord. Sjálfskiptur, vinyltoppur, hituð afturrúða, aflhemlar, 5 dekk 590x13.“ Í stimpli.þar fyrir neðan er dagsetning vöruskoðunar 7. október 1974. Verða nú rakin skjöl þau, er fylgdu aðflutningsskýrslu. Sam- kvæmt skýrslu um bifreiðalýsingu, dags. 7. október 1974, er bif- reiðin talin „Opel Reékord sedan“ af árgerð 1971, græn og svört að lit. Eigi er unnt að lesa, svo óyggjandi sé, hvaða þyngd er gefin upp. Verksmiðjunúmer er 195101939 og vélar- númer 0099387. Hestorkutala vélar 120. Þungi hjólbarða 40 keg, stærð að framan 590x13 og sama stærð að aftan. Í athugasemd tollvarða er skráð „Opel Rekord S. Vinyltoppur, hituð aftur- rúða, 5 dekk 590x13, sjálfskipting og aflhemlar.““ Í kvittun frá Sameinaða gufuskipafélaginu h/f, dags. 12. sept- öð2 ember 1974 í Kaupmannahöfn, segir, að umrædd bifreið sé Opel Rekord af árgerð 1971. 1000 kg. að byngd. Samkvæmt farmskírteini fyrir bifreiðina dags. 18. september 1974 er hún talin Opel Record af árgerð 1971. Í afriti af kaupsamningi, er ákærði afhenti tollyfirvöldum, seg- ir, að ákærði hafi keypt bifreiðina 16. maí 1974 hjá firmanu MAHAG Múunchener Automobil Handel KG 8 Munchen, Schleib- ingerstrasse og hafi heildarverðið ásamt skatti numið alls DM 5.950, Tegundarheiti virðist hafa verið máð út og Rekord skrifað ofan í. Er hið sama að segja um reikning frá fyrirtækinu yfir kaupin. Leitað var til Interpol í Wiesbaden í Þýskalandi og beiðst könn- unar á máli þessu. Segir svo í bréfi Interpol, dags. 14. nóvember 1975: „Fyrirspurnir rannsóknarlögreglunnar í Múnchen hafa leitt í ljós, að Opel Commodore bifreið var örugglega seld Þórðarsyni. Við athugun á verslunarskjölum fyrirtækisins MAHAG í Múnchen virðist tegundarheitið „Opel Commodore“ tilgreint í sölusamningi og vörureikningi. Hjálagt eru afrit af umræðdum skjölum. Enn- fremur vitum við, að Opel Rekord bifreiðir eru búnar 4 eylindra vélum, en Opel Commodore bifreiðar eru búnar 6 cylindra vélum. Samkvæmi því, er að framan greinir, ætti Commodore bifreiðin, sem Þórðarson flutti inn að vera búin 6 cylindra vél.“ Samkvæmt afriti (ljósriti) af sölusamningi frá fyrirtækinu er skráð sem tegundarheiti á bifreið ákærða „Commodore Auto- matic“, og á vörureikningi stendur „Commodore“. Við athugun á skoðunarvottorði virðist svo sem tegundarheiti hafi verið strokað út og Rekord vélritað í staðinn. Maríu Bergmann skriftarfræðingi var falið að rannsaka skjöl þessi, og segir svo í greinargerð hennar, dags. 23. ágúst sl.: „Skv. beiðni sakadóms Reykjavíkur hefi ég athugað eftirtalin skjöl í sakadómsmálinu — Ákæruvaldið gegn Andrési Þórðar- syni — a) Ljósprentað eintak af kaupsamningi (Kaufantrag) frá MAHAG MÚNCHENER AUTOMOBIL-HABERL KG 8 MÚNCHEN 80, Schleibingerstrasse, (dskj. nr. KIX dags. 9/8 '76). b) Afrit af sama kaupsamningi (dskj. nr. VIII dags. 9/8 '76). 1. Á ofannefndum eintökum kaupsamnings þessa kemur í ljós nákvæmlega sami texti og útfylling upplýsinga um viðkomandi bifreið, að undanskildu því, að þar sem stend- ur Commodore — Automatic á hinu ljósprentaða eintaki — öð3 (dskj. KIX) hefur á sama stað á afriti nefnds kaupsamn- ings (dskj. VIII) verið strokað út það, sem í fyrstu hefur verið ritað, og orðið Record ritað í þess stað, mjög laust. c) Ljósprentað eintak af. reikningi (Rechnung nr. 713939) frá ofannefndu fyrirtæki í Þýskalandi (dskj. nr. XVIII dags. 9/8 76). d) Annað ljósprentað eintak af sama reikningi (dskj..nr. VII dags. 9/8 '76). 2. Upplýsingar þær, sem vélritaðar hafa verið á báða ofan- nefnda reikninga, eru þær sömu að undanskildu því, að á öðru ljósprentaða eintakinu (dskj. nr. VII) hefur það, sem stendur á eftir orðinu Ausföhrung, verið strokað út og orðið Record sett í staðinn. Á ljósprentaða eintakinu (dskj. nr. XVII) þar sem stendur Ausföhrung Commodore, hefur ekkert verið strokað út. e) Skoðunarvottorð (Kraftfahrzeugbrief) (dskj. nr. XIII dags. 9/8 '76). 3. Á blaðsíðu 4, dálk 2 í ofannefndu vottorði, hefur verið strokað út af línunni, sem á að útfyllast með upplýsingum um tegund viðkomandi Opel bifreiðar, og orðið Record vel- ritað þar síðar. Einnig hefur á bls. 7 í ofannefndu vottorði verið gert hið sama. Sama ritvélin hefur verið notuð í báðum þessum tilfellum. 4. Ekki hefur verið notuð sama ritvél við breytingarnar á dskj. XIII og dskj. VII.“ Dómurinn fól Bifreiðaeftirliti ríkisins að skoða margnefnda bifreið. Önnuðust bifreiðaeftirlitsmennirnir Hreinn M. Björnsson og Guðjón Guðmundsson skoðunina, og segir svo í skýrslu þeirra um hana, dags. 26. nóvember 1976: „Með tilvísun til bréfs yðar, dags. 10/8 1976, þar sem bifreiða- eftirlitinu er falin skoðun á Opel bifreið með grindarnúmeri „101939“, sem er í vörslu tollgæslunnar í Reykjavík, sendum vér undirritaðir bifreiðaeftirlitsmenn skýrslu þessa varðandi skoð- un á bifreiðinni. 1. Á loki farangursgeymslu bifreiðarinnar er merkið „Record 1700“. Á báðum frambrettum neðarlega aftan til eru merkin „Record“. Undir vélarhlíf er grindarnúmerið 195 101 939 höggvið í til þess gerða álplötu, ásamt einkenninu „Record“ og upplýsing- um um hámarksþunga á framás (755 kg), hámarksþunga á afturás (860 kg) og mesta heildarþunga (1605 kg) einnig litarnúmer. 2. Á álplötunni undir vélarhlíf er tegundarheitið „Record“ höggvið í plötuna með annarri stafagerð en önnur einkenni á plöt- unni. Einnig vantar bókstafinn C, sem bar á að vera á eftir ein- kenninu „Record“ og: táknar t. d. sporvídd og fleira. Platan er hnoðuð með draghnoðum af annarri gerð en plata við hliðina, sem hefur aðrar upplýsingar að geyma. Platan kynni að hafa verið höggvin af, slegin út, þar sem „Record“ er höggvið í, síðan slípuð og „Record“ einkennið höggvið á í stað „Commodore“ og hún síðan hnoðuð á aftur að því loknu. Merkið á farangurs- geymsluloki er þannig úr garði gert, að undir því er límband, sem hylur göt eftir annað merki, og ný göt hafa verið boruð fyrir núverandi einkenni. Á „Opel Record“ eru engin merki á fram- brettum frá framleiðanda. 3. Í téðri bifreið er 6 strokka hreyfill, en „Record“ er einungis framleiddur með 4 strokka hreyfli, en „Commodore“ aftur að- eins með 6 strokka hreyfli. Vélarnúmerið 225500 99387 getur ekki átt við vél í „Opel Record“ samkvæmt upplýsingum frá Grétari M. Hanssyni hjá véladeild S.Í.S. Vatnskassahlif áður. nefndrar bifreiðar er af „Commodore“ gerð, einnig listar á hurð- um og brettum. Á „Record“ eru engir slíkir listar frá framleið- anda. Stýrishjól er af þeirri gerð sem er í „Commodore“ og gjör- ólíkt „Record“ stýrishjóli. Hraðamælir í „Record“ sýnir hámarks- hraða 200 km, en í „Commodore“ 220 km á klukkustund. Sá síðar- nefndi er í umræddri bifreið. Í bifreið af „Record“ gerð er mæla- borð í kring um mæla klætt með grófu, upphleyptu efni, svörtu að lit. Mælaborð „Commodore“ er aftur klætt með viðarlíki, og svo er um borðið í umræddri bifreið. Þegar gerður er saman- burður á ásþunga, sem greiptur er í einkennisplötu frá framleið- anda, kemur í ljós, að tölurnar á plötunni í bifreið þeirri, er við skoðuðum, eiga við bifreið af „Commodore“ gerð, en ekki af „Record“ gerð. Sem dæmi: Opel Record, framás 700 kg, afturás 880 kg, heildarþungi 1580 kg. Commodore: Framás 755 kg, afturás 860 kg, heildarþungi 1605 kg. Samkvæmt töflu frá „AB Svensk bilprovning“ byrja grindar- númer á „Record“ á einhverjum eftirtalinna tölustafa í árgerð- um '69—71, 11, 12, 16, 17, 18, 64, 65, 66, 67. Á sömu árgerðum af „Commodore“ byrja númerin á 13, 14, eða 19. Á „Record“ yrði þá númerið t. d. 114 275 320. Á „Commodore“ hins vegar t. d. 194 275 323. Á árgerðunum 1972 breytist þriðji stafurinn þannig, að í stað tölunnar 4 kemur talan 5. Áðurgreint grindarnúmer á bifreið. 5505 inni er 195 101 939 og gæti því bifreiðin verið „Commodore“ af árgerð 1972, en ekki af árgerð 1971.“ Ákærði hefur skýrt frá því, að hann hafi verið:á ferð í Þýska- landi: árið 1974 og farið á bílasölur í leit að bifreið. Uppgötvaði hann sjálfur bílasöluna Mahag í Minchen, þar sem hann keypti bifreið þá, er að framan greinir. Kona ákærða var með honum á ferðalaginu, en ekki aðrir. Ákærði ákvað að kaupa bifreiðina daginn: áður en samningurinn var! undirritaður. Þegar hann kom á bílasöluna til að ganga frá kaupunum, höfðu öll skjöl verið útbúin, og undirritaði hann þau þar. Ákærði tók: við bifreiðinni strax og greiðslan hafði farið fram. Ekki varð ákærði var við það, að samningurinn væri leiðréttur, áður en hann undirritaði hann. Það var ekki nefnt þegar samningurinn var gerður, að um Opel Rekord væri. að ræða. Ákærði kveðst hafa skoðað bif- reiðar þær;'sem voru til sölu. Voru þær allar:verðmerktar. Valdi ákærði þá bifreið þessa úr, þar sem peningar þeir, sem hann hafði til bifreiðakaupanna, vofu nægir. Ákærði kveður hafa staðið á hlið bifreiðarinnar Opel Rekord, og eins stendur það aftan á henni. Ákærði telur sig hafa lesið lauslega samninginn, sen hann var eins úr garði! gerður og samningurinn, er ákærði afhenti. Hið sama er að segja um reikninginn. Ákærði fékk skoðunarvottorðið með bifreiðinni, én leit ekkert á það. Ákærði skoðaði vél bifreiðar: innar, áður en kaupin voru gerð, og var ljóst, að hún var 6 cyl- indra. Opel Rekord bifreið. sú, er ákærði átti, var'4 cylindra, en það var fimm manna bíll. Ákærði fór með bifreiðina til Dan: merkur og war :þar við störf í 4 mánuði hjá Flugfélagi Íslands. Ákærði hafði bifreiðina í sínum vörslum, á meðan hann dvaldist y'Danmörku, og notaði: hana. Hafði hún skrásetningarmerkið 6657 3990. Hið sama er að:segja um skjöl varðandi bifreiðina, ákærði hafði þau alltaf í sínum vörslum, uns hann. afhenti þau hér heima. Hefur því enginn haft aðstöðu til að: breyta þeim. Ákærði neitar að hafa breytt skjölunum. Honum voru: kynni skjöl, er Interpol aflaði, en samkvæmt þeim hefur hann keypt Opel Commodore bifreið með 6 eylindra vél. Ákærði kveðst engu að síður halda fast við framburð sinn. Hann neitar að hafa breytt nokkrum merkjum á bifreiðinni og sé hún með sömu merkjum og þegar hann fékk hana í hendur. Ákærði kveðst ekki. hafa athugað, hvort grindarnúmer og vélarnúmer,'sem í samningi greinir, séu þau sömu og eru á bifreið þeirri, er hann keypti. Hann andmælir því ekki, að bifreið sú, er hann flutti inn sé Opel 5ð6 Commodore, en. þó geti hún alveg eins að sínu viti verið Opel Rekord. Hann hafi talið sig vera að flytja inn Opel Rekord bíl, en ekki Opel Commodore. Ákærði kveðst hafa heyrt, að Opel Rekord bifreiðar með 6 cylindra vél séu í akstri hér á götunum. Ingólfur Guðmundsson, Fornhaga 19, starfsmaður hjá Flugfélagi Íslands, skrifaði aðflutningsskýrsluna fyrir ákærða og fór við það eftir gögnum þeim, er að framan greinir, er ákærði afhenti honum. Ákærði undirritaði skýrsluna og afhenti tollgæslunni hana ásamt kaupsamningi, reikningi, skoðunarvottorði og skjöl- um frá Eimskipafélaginu. Ingólfur hafði engin afskipti af kaup- um á bifreiðinni og sá hana aldrei. Vissi hann ekki, að í henni voru aflhemlar, vinyltoppur, sjálfskipting og hituð afturrúða. Þar sem þetta var í bifreiðinni, datt ákærða ekki í hug, að þyrfti að tilgreina það sérstaklega í aðflutningsskýrslunni, og sagði Ingólfi því ekki frá því. Verð bifreiðarinnar var eins og greinir í kaup samningi, og fékk ákærði gjaldeyrisleyfi til kaupanna. Ákærði öðlaðist flugvirkjaréttindi í Bandaríkjunum árið 1960. Hér heima fékk hann sveinsbréf í iðninni 1964 og nokkrum árum síðar meistararéttindi. Ákærði hefur alla tíð starfað hjá Flugfé- lagi Íslands. Ákærði hefur haft ökuréttindi frá því árið 1957. Hann hefur ekki tekið meirapróf. Ákærði kveðst hafa átt Opel Rekord bílinn á árunum 1961—-1963, en Opel Commodore hefur hann aldrei átt. Ingólfur Guðmundsson, er að framan greinir, kveðst hafa tekið við ljósriti af samningi hjá ákærða um kaup á Opel Rekord bif- reið, ljósriti af reikningi yfir kaupin og skoðunarvottorði, en ákærði hafði beðið hann að útbúa fyrir sig aðflutningsskýrslu vegna innflutnings á bifreiðinni. Ingólfur man ekki, hvort hann skoðaði gögnin okkuð, en hann kveðst hafa ætlað að gera þetta, vegna þess að hann sé alltaf í tollinum. Ingólfur kveðst hafa fengið Jóhann Ögmundsson tollgæslumann til að útbúa skýrsl- una fyrir sig, en ákærði hafi svo skrifað undir hana. Að öðru leyti hafi hann ekki komið nálægt máli þessu og bifreiðina hafi hann aldrei séð. Útreikningar tollgæslunnar hinn 8. október 1974 á bifreið ákærða miðað við Opel Rekord bifreið, 4 dyra sedan, eru sem hér segir: Mynt og gengi DM 4.540.25, fob verð í erlendri mynt 5.766, fob verð í ísl. kr. 261.791, flutningsgjald kr. 38.137, vátrygg- ing kr. 2.995, tollverð kr. 302.923, taxti 90% og tollur því kr. 272.631, bifreiðaskattur 35%, kr. 106.023, gúmmígjald kr. 1.800, söluskattur kr. 120.667 og gjöld alls því kr. 501.121. 557 Sé miðað við Opel Commodore eru útreikningar á. þessa leið: Mynt og gengi DM 4.540.25, fob verð í erlendri mynt 6.986.20, tob verð í íslenskum kr. 317.191, flutningsgjald kr. 37.173, vátrygg- ing kr. 4.508, tollverð kr. 358.872, taxti 90% og tollur því kr. 322.985, bifreiðagjald 35%, kr. 125.605, gúmmígjald kr. 2.025, söluskattur kr. 142.931 og gjöld alls því kr. 593.546. Mismunur á þessu er;kr. 92.425, sem ákærði er talinn hafa ætlað með framangreindu atferli að fá reiknað út lægra aðflutnings- gjald en ella hefði átt að vera. Með málsvörn lagði ákærði fram svohljóðandi vottorð frá Bif- reiðaeftirliti ríkisins, dags. 1. febrúar 1977, undirritað af Rúnari Guðmundssyni og Sigþóri Steingrímssyni. „Að beiðni Andrésar Þórðarsonar skoðuðum við undirritaðir bifreiðaettirlitsmenn bifreiðina R-4137, Opel Rekord caravan, ár- gerð 1967. Við skoðun kom í ljós, að bifreiðin er með sex cylindra vél og ber vélarnúmer í spjaldskrá saman við vélarnúmer á vél bifreiðarinnar.“ Niðurstöður. Við samanburð. ljósrita frumskjala, er Interpol aflaði, og skjala þeirra, er ákærði afhenti tollgæslunni, kemur fram, að tegundar- heiti bifreiðar ákærða hefur verið breytt úr Opel Commodore Í Opel Rekord. Hliðstæðar breytingar hafa og verið. gerðar á bif- reiðinni sjálfri skv. skoðunargerð Bifreiðaeftirlits ríkisins. Ákærði hafði bifreiðina einn í sínum vörslum svo og skjöl varðandi kaup- in á henni, eftir að þau fóru fram, og virðist því ekki öðrum til að dreifa en honum. í þessu sambandi. Ber að hafa í huga, að ekki verður séð, að nokkur geti hafa haft hagsmuni af því að gera breytingar þessar á bifreiðinni og skjölum hana varðandi í því skyni að láta líta svo út, að hún sé af verðminni tegund, nema ákærði sjálfur í sambandi við innflutning hennar. Þá athugast, að ákærði er flugvirki og hefur áður átt Opel Rekord bifreið að eigin sögn. Lítur dómurinn svo á, að samkvæmt því, sem nú hef- ur verið rakið, sé sannað þrátt fyrir framburð ákærða, að hann hafi breytt sjálfur eða átt hlut að því að breyta tegundarheiti bifreiðarinnar með framangreindum hætti í afriti af kaupsamm- ingi, reikningi yfir kaupverð bifreiðarinnar, skoðunarvottorði bifreiðarinnar og grindarnúmersplötu til að blekkja tollyfirvöld, en skjölin afhenti ákærði ásamt aðflutningsskýrslu, er bifreiðin var komin hingað til lands, og að blekkingin hafi verið gerð í því skyni að fá kr. 92.425 lægri aðflutningsgjöld útreiknuð af bifreið- inni en vera átti. 358 Þetta atferli ákærða varðar við 1. mgr. 155. 8r. almennra hegn- ingarlaga nr. 19/1940 og 2. mgr. 63. gr. laga um tollheimitn og tolleftirlit nr. 59/1969. Refsing ákærða þykir hæfilega ákveðin 2 mánaða fangelsi, en fullnustu refsingarinnar þykir mega fresta og hún niður falla að 2 árum liðnum frá uppkvaðningu dóms þessa, verði almennt skil- orð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/ 1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955, haldið. Þá greiði ákærði 50.000 kr. sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald í 10 daga í stað sektarinnar, verði hún eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Loks ber að dæma ákærða til greiðslu alls sakarkostnaðar. Dómarinn fékk mál þetta í hendur eftir útgáfu ákæru og ber ekki ábyrgð á rekstri þess fyrir þann tíma. Síðan hefur verið aflað nýrra gagna, og var gagnaöflun lokið 21. desember sl. Dómsorð: Ákærði, Andrés Þórðarson, sæti fangelsi í 2 Mánuði, en fullnustu refsingarinnar skal fresta og hún niður falla að 2 árum liðnum frá uppkvaðningu dómsins, verði aimennt skil- orð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955, haldið. Þá greiði ákærði 50.000 kr. sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald í 10 daga í stað sekíarinnar, verði hún eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins. Ákærði greiði allan saákarkostnað. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 559 Miðvikudaginn 3. maí 1978. Nr. 56/1978. Hreinn Melsted Jóhannsson og Elma Þórðardóttir segn Gjaldheimtunni í Reykjavík. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjendur, Hreinn Melsted Jóhannsson og Elma Þórðar- dóttir, er eigi sækja dómþing í máli þessu, greiði 5.000 króna útivistargjald til ríkissjóðs, ef þau vilja fá mál sitt tekið fyrir af nýju. Miðvikudaginn 3. maí 1978. Nr. 68/1978. Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og samgönguráðherra f. h. Vegagerðar ríkisins gegn Ara Sigurðssyni. Útivistardómur. Dómur Hæstaréttar. Málssókn þessi fellur niður. Áfrýjendur, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og samgöngu- ráðherra f. h. Vegagerðar ríkisins, er eigi sækja dómþing 1 máli þessu, greiði 5.000 króna útivistargjald til ríkissjóðs, ef þeir vilja fá mál sitt tekið fyrir af nýju. 560 Miðvikudaginn 3. maí 1978. NT. 04 /1NTO Á Team 1 áll. Ot/ 1040. ARG UA VGA eg gegn Hákoni Aðalsteinssyni. Gæsluvarðhaldsúrskurður ómerktur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómaramir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson og Logi Einarsson. Varnaraðili hefur hinn 22. apríl 1978 samkvæmt heimild í 3. tl. 172. gr. laga nr. 74/1974 skotið hinum kærða úrskurði til Hæstaréttar í því skyni, að úrskurðurinn verði úr gildi felldur. Gösn máls bárust Hæstarétti hinn 28. f. m. Greinar- serðir hafa hvorki borist frá varnaraðilja né ríkissaksóknara. Samkvæmt lögregluskýrslum, sem fylgdu hinum kærða úrskurði, er varnaraðilja gefið að sök að hafa sunnudags- kvöldið 16. apríl sl. ekið bifreið undir áhrifum áfengis. Stöðv- uðu lögreglumenn hann við akstur nálægt Laxamýri í Þins- eyjarsýslu og færðu hann á lögreglustöðina á Húsavík, þar sem honum var tekið blóð til rannsóknar á alkóhólinnihaldi þess. Að því búnu var honum ekið heim til sín, en við lög- reglnyfirheyrslu viðurkenndi hann að hafa neytt áfengis og fundið til áhrifa þess við aksturinn, er „á leið ferðina“. Varn- araðilja er einnig gefið að sök að hafa drukkinn tím klukkan 0030 hinn 17. apríl sl. sett af stað brunaboða á þaki slökkvi- stöðvarinnar á Húsavík. Var hann handtekinn skömmu síðar og færður í fangageymslu. Er: hann var yfirheyrður af lös- reglumönnum næsta morgun um sakaratriði þetta, kvaðst hann minnast þess að hafa farið að heiman frá sér og gengið að svokallaðri „sérleyfisstöð“, en ekki muna neitt. hvað hann aðhafðist eftir það eða hvert hann fór. Framangreindar lögregluskýrslur eru hvorki lagðar fram í héraðsdómi né þeirra getið. Ekki er að sjá, að varnaraðili hafi verið spurður um kæruatriði þeirra fyrir dómi eða tjáð sig um þau, sbr. 75. gr. laga nr. 74/1974 um meðferð opin- berra mála. 561 Ekki liggur fyrir kæra á hendur varnaraðilja um, að hann hafi veist að heimilisfólki sínu að Sólbrekku 6 á Húsavík, og engar skýrslur hafa verið teknar af fólki þar. Í bréfi héraðs- dómara til Hæstaréttar, dags. 25. f. m., sem fylgdi gögnum máls, segir, að lögreglumenn hafi tjáð héraðsdómara, að eiginkona varnaraðilja teldi sig og börn sín ekki óhult um „líf sitt, á meðan varnaraðili væri í ölvunar- og vímuástandi. Um þetta atriði hefur varnaraðili hvorki verið yfirheyrður af lögreglu né fyrir dómi, sbr. 75. gr. nefndra laga. Í hinum kærða úrskurði eru, svo sem að framan greinir, kæruefnum ekki gerð viðhlítandi skil og ekki getið, hverjar rannsóknarnauðsynjar eru til að beita gæsluvarðhaldi, sbr. 67. gr. laga nr. 74/1971, en eingöngu vísað til 123. gr. og 4. mgr. 220. gr. almennra hegningarlaga án frekari málsútlist- unar. Þvkja slíkir annmarkar á hinum kærða úrskurði, að óhjá- kvæmilegt er að ómerkja hann. Það athugast, að varnaraðilja var eigi kynnt ákvæði 2. mgr. 77. gr. laga nr. 74/1974, er hann kom fyrir dóm, og eigi var honum veittur kostur á að fá sér skipaðan verjanda eftir uppkvaðningu úrskurðar, sbr. 80. gr. og 1. mgr. 81. gr. síðastnefndra laga. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður á að vera ómerkur. Úrskurður sakadóms Þingeyjarsýslu og Húsavíkur 22. apríl 1978. Ár 1978, laugardaginn 22. apríl kl. 2350, var sakadómur Þing- eyjarsýslu og Húsavíkur settur í lögreglustöðinni í Húsavík og haldinn af Sigurði Gizurarsyni sýslumanni með undirrituðum vottum. Fyrir var tekið: Að kveða upp gæsluvarðhaldsúrskurð yfir Hákoni Aðalsteinssyni, Sólbrekku 6, Húsavík. Aðdragandi og orsakir málsfyrirtöku þessarar eru þær, að Hákon Aðalsteinsson, Sólbrekku 6, Húsavík, hefur verið að undan- förnu í miklu ölvunarástandi og komið þannig fram við heimilis- fólk sitt að Sólbrekku 6, að það hefur ekki talið sig óhult um líf sitt. 36 562 Hinn 16. apríl sl. um kvöldið var Hákon tekinn fastur fyrir ölvun við akstur og var fluttur heim til sín kl. 2330. Kl. 0035 var gangsettur brunaboði við lögreglustöðina, og vitni sá Hákon koma frá byggingunni. Var Hákon skorinn á hendi, og blóð var á veggn- um við brunaboðann. Miðvikudaginn 19. apríl lagðist Hákon inn á Sjúkrahús Húsavíkur til meðferðar. Að kvöldi föstudagsins 21. apríl, kl. 0140, var hringt af sjúkrahúsinu og tilkynnt, að Hákon væri farinn þaðan og hefði hann drukkið áfengi ofan í lyf, sem honum höfðu verið gefin á sjúkrahúsinu. Yfirlæknir sjúkra- hússins vildi ekki fá hann aftur á sjúkrahúsið nema þá undir strangri gæslu. Var óskað eftir því, að lögreglan geymdi hann, þar til víman rynni af honum. Framangreindar upplýsingar eru gefnar af lög- reglunni á Húsavík. Þá kemur fyrir dóminn Hákon Aðalsteinsson, Sólbrekku 6, Húsavík, fæddur 13. júlí 1935 á Jökuldal. Er mætta hafði verið kynntar ástæður fyrirtektarinnar, kvaðst hann vilja taka fram, að hann hefði alls ekki smakkað áfengi föstudagskvöldið 21. apríl, og kvaðst hann hafa gert ítrekaðar tilraunir til þess að fá lögregluna til þess að leyfa sér að blása í alcotestblöðru til þess að skera úr um þetta atriði. Mætti segist hafa það eftir Val Valdimarssyni, að Sævar Kára- son, Stóragarði 5, sem er í næsta nágrenni við lögreglustöðina, hafi verið á fótum, er brunaboðinn var settur í gang sunnudass- kvöldið 16. apríl, gengið 3—4 skref út að glugga, sem snýr að brunaboðanum, og hafi hann engan mann séð við brunaboðann. Að athuguðum framangreindum málavöxtum og með tilvísan til 123. gr. og 4. mgr. 220. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 úrskurðast: Mætti, Hákon Aðalsteinsson, til þess að sæta gæsluvarðhaldi í 7 daga. 563 Miðvikudaginn 3. maí 1978. Nr. 119/1975. Fiskveiðasjóður Íslands og sjávarútvegsráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Guðmundur Pétursson hrl.) gegn Húna h/f og gagnsök (Haukur Jónsson hrl.). Veðskuldabréf. Gengisák væði. Sératk væði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfa- son og Þór Vilhjálmsson. Aðaláfrýjendur hafa áfrýjað máli þessu með stefnu 16. september 1975. Krefjast þeir sýknu af kröfum gagnáfrýj- anda og málskostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 19. sept- ember 1975. Krefst hann þess aðallega, að aðaláfrýjendur verði dæmdir til að færa til baka hækkanir að fjárhæð 1.841.408 krónur á skuld sinni við aðaláfrýjanda Fiskveiða- sjóð Íslands samkvæmt veðskuldabréfi, útgefnu 30. ágúst 1963, upphaflega að fjárhæð 8.500.000 krónur, „og fella nið- ur vexti af þessum hækkunum þannig: Af kr. 450.500 frá 1. janúar 1968 til 31. desember 1968 og af kr. 1.841,408 frá 1. janúar 1969“. Til vara krefst gagnáfrýjandi, að aðaláfrýj- endur verði dæmdir til „að lækka framangreint skuldabréf um aðra fjárhæð lægri“ og „fella niður vexti af þeirri lækk- un“. Í báðum tilvikum krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjenda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. Hefur aðaláfrýjandi Fiskveiðasjóður Íslands lagt fram útreikninga á því, hver hefði átt að vera lækkun á skuld gagnáfrvjanda miðað við forsendur héraðsdóms, ef fyrir dóminum hefðu legið nægileg talnagögn. Telur þessi aðaláfrýjandi, að lækk- unin hefði átt að nema 406.965 krónum. Svo sem rakið er í hér: höfðaði sasnáfrýjandi mál þetta fyrir bæjarþingi Reykjavíkur í maí 1971 til heimtu skaðabóta óskipt úr hendi stefndu að fjárhæð 1.841.408 krón- ur ásamt vöxtum og málskostnaði. Er í héraðsdómi greint frá þeim grundvalli, sem skaðabótakrafan var reist á. Við munnlegan flutning málsins fyrir bæjarþinginu, er fyrst fór fram hinn 14. mars 1974, en síðan aftur hinn 22. maí 1974 vegna endurupptöku málsins, gerði gagnáfrýjandi hins vegar þær dómkröfur aðallega, að aðaláfrýjendur yrðu annað hvort dæmdir til að greiða framangreinda fjárhæð ásamt vöxtum og málskostnaði eða sæta því, að skuld gagn - áfrýjanda við aðaláfrýjanda Fiskveiðasjóð samkvæmt veð- skuldabréfi því, er í málinu greinir, yrði lækkuð um sömu fjárhæð. Hann gerði og þá varakröfu, að aðaláfrýjendur yrðu annað hvort dæmdir til að greiða sér 1.418.867 krónur með vöxtum og málskostnaði eða dæmdir til að þola, að skuid gagnáfrýjanda yrði lækkuð um þá fjárhæð og að vextir af henni yrðu felldir niður. Verður ekki séð, að aðaláfrýjendur hafi sérstaklega andmælt því, að gagnáfrýjandi færði kröfu- gerð sína í þetta horf eða að hin nýja kröfugerð væri of seint fram komin. Þar sem gagnáfrýjandi greindi eigi í endanlegri kröfugerð sinni fyrir héraðsdómi, hvort hann krefðist fremur greiðslu framangreindra fjárhæða eða lækkunar skuldarinnar, voru kröfur hans svo óglöggar, að héraðsdómi hefði verið rétt að vísa málinu frá dómi af sjálfsdáðum. Héraðsdómur dæmdi málið eigi að síður að efni til, og gagnáfrýjandi hefur fyrir Hæstarétti fallið frá þeim skaðabótakröfum, er héraðsdómur sýknaði aðaláfrýjendur af, og krefst þess aðeins, að aðal- áfrýjendum verði dæmt að þola lækkun skuldarinnar. Þykir því mega leggja efnisdóm á kröfur gagnáfrýjanda, eins og málið hefur verið lagt fyrir Hæstarétt. 1. Aðaláfrýjendur hafa andmælt því, að gagnáfrýjandi sé réltur aðili máls, þar sem hann hafi selt v/b Húna og kaup- andinn, Einir h/f, hafi tekið að sér greiðslu veðskuldarinnar 565 við aðaláfrýjanda Fiskveiðasjóð Íslands. Á þetta verður ekki fallist. Gagnáfrýjandi hefur ekki verið leystur frá skuid- bindingum sínum við Fiskveiðasjóð vegna margnefndrar lántöku, þó að hann hafi selt v/b Húna og kaupandi lofað honum að taka að sér greiðslu skuldarinnar. Hefur gagn- áfrýjandi því hagsmuni af því að fá skorið úr réttarágrein- ingi aðilja eins og hann hefur verið lagður fyrir Hæstarétt. Ill. Svo sem rakið er í héraðsdómi, veitti aðaláfrýjandi Fisk- veiðasjóður Íslands gagnáfrýjanda lán að fjárhæð 8.500.000 krónur árið 1963 vegna smíði fiskiskipsins v/b Húna, HU 2. Gaf gagnáfrýjandi út skuldabréf fyrir láninu með 1. veð- rétti í skipinu til handa Fiskveiðasjóði hinn 30. ágúst 1965. Á fundi sínum 17. mars 1961 ákvað stjórn Fiskveiðasjóðs „að hafa hér eftir ákvæði í skuldabréfum fyrir veittum lán- um um, að heimilt sé að innheimta 3/5 hluta þeirra (60%) með breytilegri fjárhæð, sem nemi gengisbreytingu íslenskrar krónu á lánstímanum“. Ákvæði þetta var byggt á 2. gr. laga nr. 17/1961, er breytti 3. gr. laga nr. 40/1955 um F iskveiða- sjóð Íslands og hljóðar svo: „Þegar Fiskveiðasjóður endt- lánar erlent lánsfé, er heimilt að áskilja, að ný lán úr sjóðn- um éndurgreiðist með breytilegri fjárhæð, sem nemi sengis- breytingu íslenskrar krónu á lánstímanum“. Fræmangreint ákvæði var í skuldabréfum fyrir lánum, sem veitt voru úr Fiskveiðasjóði frá 21. mars 1961 til ársloka 1966, þar á meðal skuldabréfi því, er gagnáfrýjandi gaf út 30. ágúst 1963. Á fundi stjórnar Fiskveiðasjóðs Íslands 18. apríl 1967 var sam- þykkt „að fella niður gengisákvæði á lánum veittum úr sjóðn- um frá byrjun þessa árs“. Gengisbreytingarákvæði voru síð- an ekki í skuldabréfum sjóðsins, uns þau voru tekin upp að nýju samkvæmt ákvörðun sjóðsstjórnar á fundi hennar 29. maí 1968. IV. Kröfur þær, sem gagnáfrýjandi hefur uppi í málinu, ern reistar á því, að Fiskveiðasjóði hafi ekki verið heimilt að hækka framangreint lán, svo sem hann gerði, enda hafi 566 ákvæði 2. gr. laga nr. 17/1961 aðeins veitt sjóðnum heimild til að áskilja, að lánsfjárhæðin breyttist í samræmi við sensi erlends gjaldeyris, ef og að því leyti sem um væri:að ræða endurlánað erlent lánsfé. Ekkert af því fé, sem Ssagnáfryj- andi hafi fengið að láni, hafi Fiskveiðasjóður tekið að láni erlendis. Hafi því gengisákvæði veðskuldabréfsins verið með öllu ógilt. Við flutning málsins fyrir Hæstarétti var því þó lýst yfir af hálfu gagnáfrýjanda, að 4,751% af láni hans hafi verið erlent lánsfé. Er kröfugerð gagnáfrýjanda því ekki í samræmi við málsreifun hans að þessu leyti. Ákvæði 2. gr. laga nr. 17/1961 verður að skýra þannig, að með því sé sjóðnum aðeins heimilt að áskilja, að endurgreiðsla nýrra lána, sem hann veiti, sé háð breytingum á gengi ís- lenskrar krónu, þegar um er að ræða endurlán á erlendu fé, sem sjóðurinn hefur fengið að láni. Gögn máls sýna, að sjóð- urinn hefur tekið erlend lán á árunum 1961 til:1963, sem hafa verið endunlánuð hérlendis með framangreindu gengis- ákvæði, m. a. lán að fjárhæð 1.407.362 norskar krónur hinn 1. ágúst 1963. Sjóðurinn tók hins vegar engin erlend lán til endurlána frá þeim degi til 31. október 1968. Fiskveiðasjóði var, sem fyrr segir, skv. 2. gr. laga nr. 17/1961 heimilt að áskilja, að endunlánað erlent fé væri sengistryggt. Hefði verið rétt að geta þess í veðskuldabréf- inu frá 20. ágúst 1963, hvaða fjárhæð var háð þeim skil- málum og við hvaða erlendan gjaldeyri skyldi miðað. Telja verður, að gengisákvæðið í veðskuldabréfinu sé engu að síður gilt að því marki sem um endurlán var að ræða í raun. Mátti Fiskveiðasjóður sera eitt af tvennu, þegar hann veitti Sagnáfrýjanda lánið 1963. Sjóðurinn mátti miða gengis- ákvæðið við, hve mikið af handbæru fé á útlánsdegi var fengið að láni erlendis, eða miða við, hve mikið af fé, sem hann hafði til útlána á tilteknu tímabili, væri erlent. Síðari kosturinn mátti þó ekki leiða til þess, að Fiskveiðasjóður hagnaðist á „gengisbreytingum, og sjóðurinn mátti ekki áskilja, að síðari erlendar lántökur hans, sem ekki hafði ver- ið tekin ákvörðun um, þegar hann veitti gagnáfrýjanda lán, gætu leitt til aukinnar greiðslubyrði fyrir gagnáfrýjanda. Gagnáfrýjandi hefur, eins og áður segir, haldið því fram í 567 málflutningi, að erlent endurlánað fé á árinu 1963 hafi verið 4,751% af fé til útlána á árinu. Í hinum áfrýjaða dómi er setið skýrslu Fiskveiðasjóðs á héraðsdómsskjali nr. 15, en það er bréf sjóðsins til lögmanns síns, dagsett 5. ágúst 1971. Nokkur hluti bréfsins er tekinn upp í dóminn. Af þeirri til- vitnun verður séð, að af hálfu Fiskveiðasjóðs er því haldið fram, að 30. ágúst 1963, þegar lánið til gagnáfrýjanda var útborgað, hafi bankainnstæður Fiskveiðasjóðs verið erlendar að uppruna að 28.36 hundraðshlutum og lánið til gagnáfrýj- anda erlent í raun að þeim hluta. Í bréfi þessu segir enn frem- ur: „Samkvæmt þessu hefði lán Húna h/f átt að hækka við gengisbreytinguna í nóv. 1967 um 32.6% af 28.36%, þ. e. um 9.24% af lánsupphæðinni eða kr. 785.400.00 og við gengis- breytinguna í nóv, 1968 um 54.4% af 28.36%, þ.. ce. um 15.43% af lánsupphæðinni eða kr. 1.132.737.00. Samtals hefði því átt að hækka lánið um kr. 2.218.137.00 í stað þeirra kr. 1.841.408.00, er stefnukrafan nemur“. Þessum útreikningum hefur ekki verið hnekkt, og verður á það að fallast, að lán gagnáfrýjanda hafi verið erlent í raun að 28.36 hundraðs- hlutum, er það var. tekið. Verður að telja, að Fiskveiðasjóði hafi verið heimilt að krefjast gengisbóta úr hendi gagnáfrýj- anda innan þeirra marka, sem af þessu leiðir. Er gengi ís- lenskrar krónu var fellt 19. nóvember 1967 og aftur 12. nóvember 1968, hafði sagnáfrýjandi enn ekkert greitt af höfuðstóli skuldarinnar. Svo sem nánar greinir í héraðs- dómi, hækkaði Fiskveiðasjóður 3/5 hluta af láni gagnáfrýj- anda um 5.3%, eða um 450.500 krónur, vegna gengisfellingar- innar 1967 og um 15.54%, eða um 1.390.908 krónur, vegna gengisfellingarinnar 1968, eða samtals um 1.841.508 krónur. Þar sem hækkanir þessar voru innan þeirra marka, sem að framan greinir, verður að telja, að þær hafi verið heimilar. V. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, ber að sýkna aðaláfrýjanda Fiskveiðasjóð Íslands af öllum kröfum gagn- áfrýjanda í málinu. Máli þessu hefur gagnáfrýjandi beint að sjávarútvegsráð- herra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Stjórn Fiskveiða- 568 sjóðs Íslands er bær að ráðstafa sakarefni í máli þessu að því leyti sem því verður ráðstafað af aðiljm dómsmáls. Var ekki ástæða til að stefna sjávarútvegsráðherra og fjármála- ráðherra f. h. ríkissjóðs. Sótt hefur verið þing af Þeirra hálfu og engar athugasemdir gerðar við málatilbúnaðinn að þessu leyti. Verður þeim því dæmd sýkna af sömu ástæðu og Fisk- veiðasjóði. Rétt þykir, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Aðaláfrýjendur, Fiskveiðasjóður Íslands og sjávar- útvegsráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, skulu vera sýknir af kröfum gagnáfrýjanda, Húna h/f, í máli þessu. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Sératkvæði Benedikts Sigurjónssonar hæstaréttardómara. I. Eg er sammála því áliti meiri hluta dómenda, að sagnáfryj- andi hafi slíka lögvarða hagsmuni af því að fá skorið úr ágreiningi aðilja, að honum sé heimilt að leggja mál þetta fyrir dómstóla. II. Fiskveiðasjóður Íslands er eign ríkisins. Hlutverk hans er að stuðla að þróun í sjávarútvegi með veitingu stofnlána. Starfshættir sjóðsins eru markaðir með löggjöf þeirri, sei um hann gildir á hverjum tíma. Ákvæði 2. gr. laga nr. 17/ 1961 verður að skilja á þann veg, að sjóðnum sé einungis heimilt að áskilja, að endurgreiðsla lána, er hann veitir, sé háð breytingum á gengi íslenskrar krónu, þegar um er að ræða raunvenuleg endunlán á erlendu fé, sem hann hefur fengið að láni. Þessi stefna, sem er í samræmi við ákvæði 6. gr. laga nr. 4/1960, ákvæði 11. gr. laga nr. 28/1962 og megin- 569 stefnu laga nr. 71/1966, er efnislega ítrekuð með ákvæðum 16. gr. laga nr. 75/1966 og 16. gr. laga nr, 44/1976. Í skulda- bréfi því, er gagnáfrýjandi gaf út til aðaláfrýjanda Fiskveiða- sjóðs Íslands 30. ágúst 1963 og greinir skuld hans og skuld- bindingar við sjóðinn, er ekki tekið fram, að um endurlán á erlendu lánsfé sé að ræða, hvorki að öllu né nokkru leyti. Þá hefur aðaláfrýjandi eigi fært sönnur á, hvort eða að hve miklu leyti hafi þar raunverulega verið um að ræða endur- lán á erlendu lánsfé. Gengisbreytingarákvæði skuldabréfs- ins og framkvæmd aðaláfrýjanda Fiskveiðasjóðs Íslands, sem á þeim byggist, voru því ekki í samræmi við gildandi lög. Gagnáfrýjandi gaf út skuldabréfið 30. ágúst 1963 án at- hugasemda, þótt þar væri ákvæði um gengisbreytingu. Aðal- áfrýjandi Fiskveiðasjóður Íslands tilkynnti gagnáfrýjanda um hækkun skuldarinnar vegna gengisbreytinga, með bréf- um 31. desember 1967 og 31. desember 1968. Er eigi vefengt af gagnáfrýjanda, að hann hafi fengið bréf þessi. Þrátt fyrir þetta hreyfði gasnáfrýjandi engum athugasemdum við þess- um reikningshætti fyrr en með bréfi 9. febrúar 1971, hafði hann þó selt v/b Húna, HU 2, með kaupsamningi 20. desem- ber 1969 og afhent bátinn nýjum eiganda í ársbyrjun 1970. Þykir þessi framkoma gagnáfrýjanda firra hann rétti til að fá breytt fyrrgreindri reikningsaðferð aðaláfrýjanda og fella niður þá hækkun vegna gengisbreytinga, sem aðaláfrýjandi færði honum til skuldar 31. desember 1967 og 31. desember 1968. Il. Eigi voru efni til að stefna ríkissjóði í máli þessu við hlið aðaláfrýjanda Fiskveiðasjóðs Íslands. Ríkissjóður hefur hins vegar látið sækja þing í málinu og eigi haft uppi athuga- semdir um þennan þátt í málabúnaði sasnáfrýjanda. Ber því með vísan til þess, sem segir í H hér að framan, að sýkna Þennan aðaláfrýjanda af kröfum gagnáfrýjanda. IV. Með þessum forsendum er ég samþykkur niðurstöðu meiri hluta dómenda í máli þessu. 570 Sératkvæði Magnúsar Þ. Torfasonar hæstaréttardómara. Ég fellst á það, sem segir í I-III. kafla atkvæðis meiri hluta dómenda. Hækkanir á skuld gagnáfrýjanda við aðaláfrýjanda Fisk- veiðasjóð Íslands vegna gengisbreytingar íslenskrar krónu árin 1967 og 1968 voru innan þeirra marka, sem sett voru í gengistryggingarákvæði veðskuldabréfs þess, er gagnáfrýj- andi gaf út og um er fjallað í málinu. Greinir aðilja raunar ekki á um þetta, heldur um gildi gengisákvæðis veðskulda- bréfsins að lögum og hvort hækkun veðskuldarinnar með þeim hætti sem hún var framkvæmd hafi verið andstæð lögum. Telur gagnáfrýjandi, að svo hafi verið, og skírskotar kröfum sínum til stuðnings einkum til 6. gr. laga nr. 4/1960 og 11. gr. laga nr. 28/1962 svo og til laga nr. 71/1966. Áður en lög nr. 17/1961 um breytingu á lögum nr. 10/1955 um Fiskveiðasjóð Íslands voru sett, hafði aðaláfrýjandi Fisk- veiðasjóður eins og aðrir lánveitendur haft heimild til að gengistryggja veitt lán, ef svo stóð á sem greinir í undan- tekningarákvæði 1. mgr. 6. gr. laga nr. 4/1960. Er frumvarp til laga nr. 17/1961 var til meðferðar á Alþingi, virðist hafa verið gert ráð fyrir því, að það yrði á valdi Fiskveiðasjóðs að ákveða nánar, hvernig hann beitti þeirri heimild til sengis- tryggingar lána, sem 2. gr. laganna kveður á um. Af meðferð málsins á Alþingi verður ekki ráðið, að sá skilningur hafi verið lagður í greint ákvæði, að Fiskveiðasjóði bæri að halda erlendu lánsfé sínu sérgreindu frá öðmu ráðstöfunarfé sjóðsins, til að lána mætti það með gengistryggingu, og þá að fullu, en gengistrygging annars fjár, er sjóðurinn lánaði, skyldi óheimil. Slík framkvæmd sengistryggingarheimildar- innar, en hún var ætluð til að forða sjóðnum frá gengistöp- um af erlendum lánum, er hann tók til starfsemi sinnar, hefði augljóslega getað leitt til óeðlilegs mismunar á lánskjörum fyrir einstaka lántakendur. Að þessu athuguðu og að öðru leyti með skírskotun til for- sendna hins áfryjaða dóms tel ég, að fallast beri á þá úr- 571 lausn hans, að aðferð sú, er aðaláfrýjandi Fiskveiðasjóður beitti, er hann lánaði erlent lánsté og annað ráðstöfunarfé sitt ósundurgreint með, gengistryggingu að hluía, hafi eigi brotið gegn 2. gr. laga nr. 17/1961. Verður hækkun sjóðsins á láni gagnáfrýjanda vegna gengistapa af erlendum lánum, er sjóðurinn varð fyrir við gengisfellingar íslenskrar króna á árunum 1967 og 1968, þar á meðal af erlendum lánum, sem tekin voru fyrir gildistöku laga nr. 17/1961, því ekki metin ólögmæt. Er þá sérstaklega haft í huga, að lán sagnáfrýjanda var ekki hækkað nema um þann hluta af umræddum sengis- töpum Fiskveiðasjóðs, sem hlutfallið milli láns hans og ann- arra ógreiddra lána, er sjóðurinn hafði veitt með sengis- ákvæðum, sagði til um. Kemur þá til álita, hvort sú ákvörðun að setja ekki gengis- tryggingarákvæði í skuldabréf fyrir lánum veittum úr Fisk- veiðasjóði 1. janúar 1967 til 29. maí 1968 hafi þrengt heimild sjóðsins til að beita gengisákvæði veðskuldabréfsins gagnvart sagnáfrýjanda, svo sem héraðsdómur telur. Í 2. gr. laga nr. 17/1961 fólst heimild, en eigi skylda, fyrir Fiskveiðasjóð til að gengistryggja ny lán úr sjóðnum. Ekki er fram komið, að ákvörðun sjóðsstjórnar um að hafa ekki gengistryggingarák væði í skuldabréfum fyrir lánum úr sjóðn- um 1. janúar 1967 til 29. maí 1968 hafi verið. byggð á, öðru en því mati stjórnarinnar, reistu á efnislegum sjónarmiðum, að gengistryggingarinnar væri ekki þörf að óbreyttum að- stæðum. Er hér var komið, var áhætta gagnáfrýjanda vegna hugsanlegra gengisbreytinga orðin til muna minni én hún var í öndverðu. Leiðir þetta af því, að sengisbreytingar- ákvæði voru almennt í skuldabréfum fyrir lánum veittum úr Fiskveiðasjóði, eftir að gagnáfrýjandi tók lán sitt. Á fyrr- greindu tímabili, er gengisákvæði voru ekki sett í veðskulda- bréf Fiskveiðasjóðs, tók sjóðurinn engin erlend lán. Jókst því ekki gengisáhætta gagnáfrýjanda, þótt gengistryggingar- ákvæðið væri fellt niður. Tel ég, að framangreind ráðstöfun stjórnar Fiskveiðasjóðs hafi ekki verið ólögmæt gagnvart sagnáfrýjanda. Verða kröfur hans því ekki teknar að neinn leyti til greina á þessum grundvdlli. Samkvæmt þessu og þar sem gagnáfrýjandi hefur ekki heldur að öðru leyti leitt rök 572 að kröfum sínum á hendur aðaláfrýjanda Fiskveiðasjóði Ís- lands, verður hann sýknaður. Kröfur gagnáfrýjanda á hendur ríkissjóði, þær er hann hefur uppi fyrir Hæstarétti, eru engum haldbærum rökum studdar. Verða þær því ekki teknar til greina. Það athugast, að engin ástæða var til að stefna fjármála- ráðherra og sjávarútvegsráðherra sameiginlega til fyrirsvars fyrir ríkissjóð. Samkvæmt því, sem rakið hefur verið, og þar sem ég fellst á úrlausn meiri hluta dómenda um málskostnað, er ég sam- þykkur dómsorði þeirra. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 20. júní 1975. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutn- ingi 22. maí sl., hefur Húni h/f, Húnavatnssýslu, höfðað fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 27. maí 1971, gegn Fiskveiðasjóði Íslands, sjávarútvegsráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs Íslands sem eiganda Fiskveiðasjóðs, öllum in solidum, til greiðslu á skaðabótum að fjárhæð kr. 1.641.408 auk 6 % ársvaxta af kr. 450.000 frá 1. janúar 1968 til 31. desember 1969 og sömu vaxta af kr. 1.841.408 frá 1. janúar 1969 til greiðslu- dags svo og til greiðslu málskostnaðar samkvæmt taxta LMFÍ. Við munnlegan málflutning gerði stefnandi aðalkröfu um, að stefndu verði dæmdir til að greiða stefnanda kr. 1.841.408 með vöxtum, eins og í stefnu greinir, og málskostnað eða að stefndi verði dæmdur til að þola, að skuld stefnanda við hann verði lækk- uð um kr. 1.841.408, þ. e. kr. 450.500, sbr. dskj. nr. 19, og um kr. 1.390.908, sbr. dskj. nr. 5, og vextir felldir niður af hækkununum. Varakrafa stefnanda er á þá leið, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda kr. 1.418.867 ásamt vöxtum og málskostnaði, eins og í stefnu greinir, eða að stefndi verði dæmdur til að þola, að skuld stefnanda við hann verði lækkuð úr kr. 10.341.408, sbr. dskj. nr. 5, í kr. 8.922.613, eða um kr. 1.418.795 og vextir felldir niður af þessari fjárhæð. Af hálfu stefndu eru gerðar þær dómkröfur, að stefndu verði algerlega sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og þeim verði til- dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. Leitað hefur verið um sáttir í máli þessu, en án árangurs. Rétt þykir að rekja nokkuð gang máls þessa. Það var þingfest 27. maí 1971, lögmaður stefndu fékk fresti til þess að skila greinar- ð/ð gerð til 4. nóv. 1971. Þann dag var málinu frestað um óákveðinn tíma, og fékk yfirborgardómarinn það til úthlutunar. Undir- ritaður dómsformaður fékk málið til meðferðar í október 1972 og tók málið fyrst fyrir 7. nóv. 1972. Málinu var síðan frestað allt til 23. október 1973, er lögmenn lýstu yfir, að gagnaöflun væri lokið, og var þá ákveðið, að munnlegur málflutningur færi fram 7. des. 1973. Fyrirtekt málsins þann dag féll niður vegna veikinda formanns dómsins, en áður hafði lögmaður stefnanda óskað eftir því utan réttar, að málflutningi yrði frestað fram yfir 20. janúar 1974. Hinn 17. desember 1973 var ákveðið, að málflutningur skyldi fara fram 31. janúar 1973. Þá er málið var tekið fyrir þann das, lagði lögmaður stefnanda fram 10 dómsskjöl, og lögmaður stefndu óskaði eftir því, að málflutningi yrði frestað, þar sem hann hafði hafði ekki fyrr séð skjöl þau, sem lögmaður stefnanda lagði fram. Var málinu því frestað til 18. febrúar 1973. Þá er máiið var tekið fyrir þann dag, sótti Guðmundur Pétursson hæstaréttarlögmaður þing fyrir stefndu, og hafði hann þá tekið við málinu fyrir stefndu. þar sem Einar B. Guðmundsson hæstaréttarlögmaður, sem hafði farið með málið fyrir stefndu, var þá látinn. Lögmaður stefndu óskaði eftir frestun málsins, þar sem hann hafði svo nýlega tekið við málinu. Var málinu því frestað til munnlegs flutnings til 12. mars 1974. Ekki varð af málflutningi 12. mars 1974, þar sem annar þeirra manna, sem formaður dómsins hafði þá kvatt til meðdómendastarfa, var forfallaður. Hinn 14. mars var málið svo tekið fyrir að viðstöddum formanni dómsins og meðdómsmönnun- um: Eggert Kristjánssyni, lögfræðingi og löggiltum endurskoð- anda, og Guðmundi Skaftasyni, lögfræðingi og löggiltum endur- skoðanda. Lögmennirnir lýstu að nýju yfir, að gagnaöflun væri lok- ið. Leitað var um sáttir án árangurs, og síðan fór fram munnlegur málflutningur, og málið var dómtekið. Hinn 10. maí 1974 var inálið endurupptekið og óskað eftir frekari upplýsingum frá lög- manni stefndu, og var málinu frestað til framlagningar umbeð- inna "gagna til 12. júní 1974. Þann dag lagði lögmaður stefndu fram nokkur gögn, og var málinu síðan frestað til gagnaöflunar til'6. sept. 1974. Þá er málið var tekið fyrir þann dag, var með- dómsmaðurinn Eggert Kristjánsson veikur á sjúkrahúsi, og var málinu frestað vegna veikinda hans til 9. des. 1974. Þá er málið var tekið fyrir þann dag, var bókað, að Eggert Kristjánsson hefði óskað eftir því að verða leystur undan meðdómendastarfanum vegna veikinda. Guðlaugur Þorvaldssan viðskiptafræðingur hafði þá fallist á að taka að sér að vera meðdómandi í málinu, en þar ð74 sem sem hinn nýi meðdómandi átti eftir að kynna sér skjöl máls- ins, þá var málinu frestað um óákveðinn tíma. Málið var síðan tekið til munnlegs flutnings 22. maí sl. Það, hvað það dróst, að málið væri tekið til munnlegs flutnings, stafaði af því, að báðir meðdómsmennirnir voru önnum kafnir við önnur störf. Málavextir eru þeir, að stefnandi samdi við Skipasmiíðastöð KEA á Akureyri um smíði á skipi. Hinn 30. ágúst 1963 fékk stefnandi lán hjá Fiskveiðasjóði Íslands að fjárhæð kr. 8.500.000. Fjárhæð lánsins að frádregnum kostnaði, að fjárhæð kr, 45.100, var sama dag borguð í reikning Kaupfélags Eyfirðinga, Akur- eyri, Í Landsbanka Íslands, Akureyri. Vegna láns þessa gaf stefnandi út skuldabréf fyrir lánsupp- hæðinni hinn 30. ágúst 1963. Lánið var tryggt með I. veðrétti í hinu nýja skipi, sem hlaut nafnið Húni II, HU 2, TFSK. Í skulda- bréfi þessu er svofellt ákvæði: „Er Fiskveiðasjóði heimilt að innheimta 3/5 hluta af láni. þessu eða eftirstöðvum þess á hverjum tíma með breytilegri fjárhæð, sem nemi gengisbreytingu íslenskrar krónu á lánstímanum.“ Í árslok 1967 tilkynnti Fiskveiðasjóður stefnanda með vísan til þessarar heimildar í skuldabréfinu, að framangreint lán stefn- anda hjá sjóðnum hefði verið hækkað um kr. 4£50.500 vegna gengisbreytingar íslenskrar krónu: Í árslok 1968 tilkynnti sjóð- urinn stefnanda með vísan til sömu heimildar, að lánið hefði á ný verið hækkað um kr. 1.390.908. Heildarhækkun lánsins var þá orðin kr. 1.841.408. Stefnandi stóð ekki í skilum við Fiskveiðasjóð samkvæmt ákvæðum skuldabréfsins. Hinn 20. desember 1969 gerði stefnandi samning við hlutafé- lagið Eini á Hornafirði um sölu á Húna Il., og mun kaupandi hafa tekið við skipinu samkvæmt kaupsamningnum hinn 5. janúar 1970. Samkvæmt kaupsamningnum var kaupverð skipsins kr. 15.500.000, og skyldi kaupandi greiða kaupverðið m. a. með því að taka að sér að greiða lán Fiskveiðasjóðs, sem væri gengis- tryggt, skv. veðbréfinu, dags. 30. ágúst 1963, upphaflega að fjár- hæð kr. 8.500.000, en nú að eftirstöðvum kr. 10.341.408 auk ógreiddra vaxta og gjaldfallinna afborgana pr. 1. nóvember 1969, kr. 1.401.085, eða samtals kr. 11.742.492. Í málinu hefur verið lagt fram ljósrit af afsali, dags. 4. maí 1970, þar sem stefnandi selur og afsalar vélskipinu Húna II. HU 2, til hlutafélagsins Einis. Í afsalinu kemur fram, að kaupandi tekur að sér að greiða veðlán Fiskveiðasjóðs Íslands, upphaflega.að. fjár- 75 hæð kr. 8.500.000, en nú að eftirstöðvum með hækkunum vegna sengislækkana og áfallinna ógreiðdra vaxta pr. 1. janúar 1970 kr. 11.742.493. Jafnframt er tekið fram, að reynist eftirstöðvar skuldar við Fiskveiðasjóð hærri eða lægri en nú eru tilgreindar, geri aðiljar þann mismun upp sín í milli. Í málinu hefur verið lagt fram sem dskj. nr. 6 bréf frá Fisk- veiðasjóði til sjávarútvegsráðuneytisins, dags. 24. mars 1970. Brét- ið er svohljóðandi: „Samkvæmt beiðni hins háa ráðuneytis í bréfi 18. þ. m., í til- efni af fyrirspurn herra alþingismanns Björns Pálssonar á þskj. 432 skal eftirfarandi upplýst: 1. a) Stjórn sjóðsins ákvað 17. marz 1961 að hafa eftirleiðis gengisákvæði í skuldabréfum fyrir lánum úr sjóðnum sam- kvæmt heimild í lögum nr. 17, 10. marz 1961. b) "Tala veittra lána frá þeim tíma og fram að gengisbreytingu 12. nóv. 1968: 949 þar af án gengistryggingar, frá 1/1 '67 til 29/5 1968: 134 to a)“ Lánveitingar án gengisákvæðis frá því byrjað var að lána þannig, fram að gengisbreytingu 12. nóv. 1968 var: kr. 405.217.500.00 þ. e. á tímabilinu 1/1 '67 — 29/5 '69: kr. 371.217.500.00 og svonefnd PL. 480:lán (til síldarverksmiðja) samtals: kr. 34.000.000.00 b) Gengistryggð lán veitt á sama tíma kr. 1.356.064.000.00 (en þar frá dragast eftirstöðvar erl. skipakaupalána á hverjum tíma) 3. Fiskveiðasjóður skuldaði í erlendri mynt þegar gengi ísl. krónu var lækkað: 1960 kr. '63.766.708.93 1961 —— 105.229.751.17 1967 —-" 87.830.627.41 1968 — 172.852.081.68 í árslok 1969 voru þessar skuldir kr. 303.958.752.90 4, Í árslok 1967 voru gengistryggð útlán að frádregnum eftirstöðv- um erl. skipakaupalána kr. 581.949.981.00 576 Í árslok 1967 voru útlán án gengistryggingar kr. 854.174.196.00 auk útlána Stofnlánadeildar sjávarútvegsins, sem Fiskveiða- sjóður yfirtók 31/12 1966, 367.5 m. kr. 5. Skuldir Fiskveiðasjóðs í erlendri mynt hækkuðu í ísl. krónum við gengisbreytingarnar 1967 um kr. 28.632.784.54 1968 um kr. 93.980.249.27 Við gengisbreytinguna 1967 (32.6%) voru útlán sjóðsins með gengisákvæði kr. 540.240.000.00 og nægði þá 5.3% hækkun þeirra fyrir gengisbreytingunni. Árið 1968 var gengistapið kr. 93.980.249.27, en útlán sjóðsins með gengisákvæði kr. 604.802.710.00 og voru þau hækkuð um 15.54% til þess að mæta gengisbreytingunni. Að lokum skal þess getið, þó ekki sé: sérstaklega um það spurt, að Fiskveiðasjóður hefur sjálfur orðið fyrir gengistapi og afskrifað af þeim sökum á tímabilinu 1957—-1969 samtals kr. 52.644.011.55.“ Hinn 9. febrúar 1971 ritaði stefnandi stjórn Fiskveiðasjóðs bréf, þar sem stefnandi fer fram á það við stjórn sjóðsins, að stefnanda verði endurgreitt ranglega gjaldfærð gengistöp að upp- hæð kr. 1.841.408 auk vaxta. Bréf þetta er svohljóðandi: „Þegar gengi íslenzkrar krónu var lækkað 1967, fékk ég til- kynningu um, að skuld Húna h.f. við Fiskveiðasjóð hefði hækkað um 5.3% eða um 450.500.00 kr. Í árslok 1968 fékk ég aðra til- kynningu um, að skuldin hefði hækkað enn um 15.54% vegna gengislækkunar 1968. Sú hækkun nam 1390.908.00 kr. Skuldin hækkaði því alls um 1841.408.00 kr. H.f. Húni fékk lán hjá Fiskveiðasjóði 1963 vegna smíða á skipi, sem byggt var á Akureyri. Ég vissi eigi, þegar lánið var hafið, hve mikið erlent fé var endurlánað, en það ákvæði var sett í skulda- bréfið, að 3/5 hlutar lánsins væru gengistryggðir. Engin sam- komulagsleið var farin. Ég var tilneyðdur að taka lánið, enda hafði hluti þess verið greiddur skipasmíðastöðinni. Ég talaði um þetta við forstjóra sjóðsins, og taldi hann, að hér væri aðeins um heimild að ræða, sem tæpast mundi verða notuð, þegar um inn- lent smíði væri að ræða, enda mun dýrara að byggja skip hér en erlendis á þeim tíma. Seint á árinu 1969 komst ég að því, að aðilar, sem höfðu fengið lán 1967 hjá Fiskveiðasjóði til greiðslu. á skipum, sem smíðuð voru innanlands, þurftu engin geéngistöp að greiða. Ég spurðist ð7! fyrir um það á Alþingi, hvernig þessu væri varið. Elías Halldórs- son svaraði þessum fyrirspurnum skýrt og heiðarlega. Í ljós kom, að um meira ranglæti var að ræða en ég ætlaði í fyrstu. Gengis- ákvæði voru sett í skuldabréf frá 17. 3. 1961 til ársloka 1966. Þá voru gengisákvæði felld niður þar til í maílok 1968, en á því tímabili var meira um skipakaup en nokkru sinni áður. Veitt voru 134 ógengistryggð lán að upphæð 405 millj. Þegar byrjað var að veita gengistryggð lán, skuldaði Fiskveiða- sjóður í erlendu fé 105.229.751.00 kr., en nær sömu upphæð, þeg- ar hætt var að lána gengistryggt lán í árslok 1966. Fiskveiðasjóð- ur átti 12 milljóna bankainnstæðu í árslok 1960, en 145 milljónir í árslok 1966. Mismunur 133 milljónir, sem var 28 milljónum meira en nam öllum erlendum skuldum Fiskveiðasjóðs. Það var eigi þeirra sök, sem lán tóku á tímabilinu 1961—-1967, þó að inn- stæðurnar væru eigi til þess notaðar að greiða erlendu skuld- irnar. Samkvæmt skýrslu Elíasar lækkuðu þó erlendar skuldir um að minnsta kosti 17.399.124.00 kr. frá áramótum 1967 þar til gengi var lækkað 1967. Ljóst er því, að ekkert erlent fé var raun- verulega endurlánað frá því að gengið var lækkað 1961 og þar til í árslok 1966 og bankainnstæður uxu um 133 millj. á því tíma- bili. Öll þessi ár voru þó eingöngu lánuð gengistryggð lán að 3/5 hlutum. Hins vegar virðast lán eigi hafa verið veitt með geng- isáhættu fyrir gengislækkun 1961, því að þau töp greiðir sjóður- inn sjálfur 1962. Í lögum Fiskveiðasjóðs Íslands segir svo í 16. gr.: „Nú tekur sjóðurinn erlent fé að láni og lánar það innanlands, og er þá heimilt að semja svo um við lántakendur, að þeir beri halla eða njóti hagnaðar, er verða kann vegna gengisbreytinga, þannig að vaxta- og afborganagreiðslur hækki eða lækki í íslenzk- um krónum í hlutfalli við slíkar breytingar.“ Ég sé eigi annað en stjórn Fiskveiðasjóðs hafi þverbrotið þessa lagagrein með því að lána með gengisáhættu kr. 581.949.981.00, á tímabilinu frá því að gengið var lækkað 1961 til ársloka 1966, þar sem erlendar skuldir lækkuðu um meira en 17 milljónir á tímabilinu milli gengislækkananna. Erlendar skuldir hækkuðu hins vegar á tímabilinu 1. 1. 1967 þar til gengisbreyting varð 1968 um 65 milljónir, en á því tímabili var lánað án gengisáhættu: Hér hefur því verið farið öfugt að. Gengistöp Fiskveiðasjóðs 1967 og 1968 voru samtals 122.613.033.00 kr. Þessari upphæð var allri jafnað niður á þá, sem tóku lán frá því á miðju ári 1961 til árs- loka 1966. Jafnað var niður á 540 milljónir 1967, en 604 milljónir 37 ö78 1968. Mismunur á upphæðum mun einkum liggja í því, að gengis- töpin 1968 voru meðal annars jöfnuð niður á gengistöpin 1967. Verður það að teljast vafasamt réttlæti. Þeir, sem tekið höfðu lán fyrir gengislækkun 1961 og eftir árslok 1966, greiddu engin gengistöp. Skuldir þeirra námu í árslok 1967 kr. 854 milljónum. Að sjálfsögðu var eigi hægt að láta þá greiða gengistöp, sem lánað hafði verið án gengisáhættu. Eigi var heldur rétt eða lög- legt að láta þá aðila greiða gengistöp, sem eigi hafði verið lánað erlent fé. Fiskveiðasjóði bar því að greiða gengistöpin af eigin fé, eins og hann hafði gert 1960 og 1961. Til þess var hann vel fær og þurfti engar útborganir að inna af höndum. Útlánum Fiskveiðasjóðs hefur því verið hagað þannig, að er- lent fé var lánað án gengistryggingar fyrir gengislækkun 1961 og eftir árslok 1966, en innlent fé lánað með gengisáhættu frá miðju ári 1961 til ársloka 1965. Þeir, sem lán tóku hjá Fiskveiða- sjóði á þessu 5 ára tímabili, hafa því ranglega verið látnir greiða kr. 122.613.033.00 í gengistöp. Ég geri ráð fyrir, að hér hafi verið um mistök að ræða, en eigi ásetning. Ég vil því fyrir hönd h.f. Húna fara fram á það við stjórn Fiskveiðasjóðs, að Húna h.f. verði endurgreidd ranglega gjaldfærð gengistöp að upphæð kr. 1.841.408.00 auk vaxta. Ég tel eðlilegast að taka allt tímabilið í einni heild frá gengislækkun 1961 til ársloka 1966. Vilji stjórn Fiskveiðasjóðs frekar miða við einstók ár, get ég fallizt á að reikna sér það ár, sem h.f. Húni tók lánið. Geri ég það sökum þess, að ég óska eftir að leysa þetta mál friðsamlega. Fiskveiðasjóður lánaði árið 1963 kr. 189.387 þús. Af því var erlent fé endurlánað 8.206 þúsund eða 418%. Þann hluta var heimilt að lána með fullri gengisáhættu. Svar óskast bréflega innan 14 daga, og æski ég þess, að það verði sent til mín í Alþingishúsið. Berist eigi svar innan þess tíma, lít ég á það sem neitun við tilmælum h.f. Húna um endur- greiðslu.“ Bréfi þessu var svarað af hálfu Fiskveiðasjóðs 25. mars 1971. Það bréf er svohljóðandi: „Stjórn Fiskveiðasjóðs hefir haft til athugunar bréf yðar, dags. $. f. m., þar sem þér farið þess á leit f. h. Húna hf., að félaginu verði endurgreidd gengistöp að upphæð kr. 1.841.408.00, auk vaxta. Um leið og vísað er til viðtals formanns sjóðsstjórnar við yður 23. f. m., þykir oss rétt að skýra yður frá, að stjórnin lætur nú framkvæma gagngera athugun á þessum málum í heild, en nokkur tími mun líða þar til fyrir liggur niðurstaða þeirrar at- 579 hugunar. Mun því enn verða nokkur dráttur á, að unnt verði að svara málaleitan yðar. Þessu mun þó verða hraðað svo sem kostur er,“ Hinn 21. apríl 1971 skrifaði lögmaður stefnanda Fiskveiðasjóði og krafðist endurgreiðslu á kr. 1.841.408 hækkun á láninu. Bréfi þessu svaraði lögmaður Fiskveiðasjóðs með bréfi, dags. 8. maí 1971, og var kröfu stefnanda þar synjað, þar sem stjórn Fisk- veiðasjóðs taldi, að greiðsluskylda á kröfu þessari væri ekki fyrir hendi. Bréfi þessu fylgdi álitsgerð, dags. 3. apríl 1971, gerð af lögmanni stefnanda, Einari B. Guðmundssyni hæstaréttarlögmanni og dr, Gauki Jörundssyni prófessor. Í álitsgerð þessari segir m. a. svo: „Fyrst skal á það bent, að hækkun lánsins er greinilega langt innan þeirra marka, sem fyrrgreint gengisákvæði veðskuldabréfs- ins setur. Einnig verður að telja, að orðalag gengisákvæðisins taki af skarið um, að hækka skuli ógreiddar eftirstöðvar höfuðstóls lánsins, eins og þær eru við gengisfellingu, án tillits til þess, hvort hluti lánsins eða jafnvel lánið í heild hafi áður verið fallið í gjald daga. Er því ljóst, að umrædd hækkun lánsins getur ekki talizt Íara á neinn hátt í bága við ákvæði veðskuldabréfsins og samn- Inga aðila. Kemur þá aðeins til athugunar, hvort gengisákvæðið verði að teljast að einhverju eða öllu leyti ólögmætt af öðrum ástæðum. Aðdragandi þess, að gengisákvæði af ofangreindu tagi var tekið í veðskuldabréf fyrir lánum, sem Fiskveiðasjóður hef- ur veitt, var sá, að á árinu 1960 þótti fyrirsjáanlegt, að afla þyrfti Fiskveiðasjóði fjár með lántökum. erlendis. Var af þeim sökum lagt fyrir Alþingi lagafrumvarp um hækkun á þeirri fjárhæð, sem ríkisábyrgð mætti ná til, og um heimild til handa Fiskveiða- sjóði til að firra sig tjóni af völdum gengistaps af endurlánuðu erlendu lánsfé. Voru samþykkt á Alþingi lög um betta efni, er voru síðan birt sem lög nr. 17, 10. marz 1961, um breyting á lög- um nr. 40, 16. maí 1955, um Fiskveiðasjóð Íslands. Samkvæint 2. gr. laga nr. 17/1961 skyldi bætast aftan við 3. gr. laga nr. 40/ 1955 svohljóðandi málsgrein: „Þegar Fiskveiðasjóður endurlánar erlent lánsfé, er heimilt að áskilja, að ný lán úr sjóðnum endur- greiðist með breytilegri fjárhæð, sem nemi gengisbreytingu ís- lenzkrar krónu á lánstímanum.“ Á stjórnarfundum Fiskveiðasjóðs 2. og 17. marz 1961 var svo samþykkt að taka upp í veðskuldabréf fyrir lánum sjóðsins gengis- ákvæði af því tagi, sem greinir í umræddu veðskuldabréfi, útgefnu af Húna h/f. Virðist við þá ákvörðun stjórnarinnar hafa verið 580 litið til þess, hve mikill hluti þess fjár, sem Fiskveiðasjóður myndi hafa #31 „íðstðtmam Á ánini 1081 mri innlant fá næ hen mileill did li LAUSUOLUMAL Á Glliid áv0i, Væis ásllilkilu ÁL Va ár kisi hluti erlent fé. Ekki liggur á hinn bóginn fyrir, hvernig útreikn- ingum þeim var háttað, sem þar voru lagðir til grundvallar. Svo virðist sem Fiskveiðasjóður hafi verið farinn að taka upp gengisákvæði í skuldabréf sín þegar á árinu 1960, en fyrir þann tíma var slíkum ákvæðum ekki til að dreifa. Umrædd gengis- ákvæði voru síðan tekin í skuldabréf fyrir lánum Fiskveiðasjóðs til fiskiskipa fram til ársins 1967, er stjórn Fiskveiðasjóðs sam- þykkti hinn 18. apríl að hafa slík ákvæði ekki framvegis í skulda- bréfum. Á fundi sínum hinn 29. maí 1968 samþykkti stjórnin hins vegar að taka gengisákvæðið upp aftur. Á síðastgreindu tímabili mun Fiskveiðasjóður eigi hafa tekið ný lán erlendis. Hækkun á höfuðstól hinna gengistryggðu skuldabréfa í tilefni af áðurgreindum gengisfellingum á árunum 1967 og 1968 var hagað þannig, að fyrst var kannað, hve erlendar skuldir Fisk- veiðasjóðs hefðu hækkað við gengisfellingar þessar. Síðan var reiknað út, hve hækka þyrfti höfuðstól nefndra skuldabréfa að hundraðstölu, til þess að Fiskveiðasjóður yrði skaðlaus af gengis- tapinu. Þessi hundraðstala var svo lögð til grundvallar, og eftir- stöðvar höfuðstóls gengistryggðra skuldabréfa hækkaðar sem henni nam. Af framansögðu er tvennt ljóst: Í fyrsta lagi það, að við útreikn- ing á hækkun eftirstöðva höfuðstóls gengistryggðra skuldabréfa var tekið með gengistap af erlendum skuldum Fiskveiðasjóðs, sem var til stofnað, áður en farið var að hafa gengisákvæði í skulda- bréfum fyrir lánum sjóðsins. Í öðru lagi hitt, að gengistap hefur ekki bitnað á þeim lánþegum, sem ekki höfðu gefið út gengis- tryggð skuldabréf fyrir lánum sínum, enda augljóst, að slíka kröfu gat Fiskveiðasjóður ekki gert á hendur þeim. Ber að gefa þessum atriðum gætur, þegar leysa á úr lögmæti gengisákvæða þeirra, sem hér eru til umræðu, og hækkana á lánaeftirstöðvum samkvæmt þeim. Þegar Húni h/f gaf út umrætt veðskuldabréf, voru í gildi um Fiskveiðasjóð lög nr. 40/1955, eins og þeim hafði þá verið breytt, m. a. með fyrrgreindum lögum nr. 17/1961. Ber tvímælalaust að leggja ákvæði þessara laga til grundvallar við úrlausn um lög- mæti gengisákvæðanna í veðskuldabréfi þessu. Í lögum nr. 40/1955 voru ítarleg fyrirmæli um skilmála þá, sem setja bæri fyrir lánum Fiskveiðasjóðs, bæði varðandi láns- tíma, lánsfjárhæð, vaxtaupphæð, veð, gjalddaga, fullnustugerðir 581 o. fl. Ákvæði á þessa leið hafa verið í eldri lögum um Fiskveiða- sjóð, sbr.:lög nr. 46/1930, nr. 99/1938, nr. 110/1941 og 34/1943, sbr. nú lög nr. 75/1966. Telja verður samt hæpið, að líta beri á slíka talningu sem tæmandi, þannig að óheimilt hafi verið að taka upp lánsskilmála um atriði, sem ekki hefur verið kveðið á um í lögunum. Að því er snertir gengisfyrirvara verður að telja, að jafnan hafi verið heimilt án sérstakrar lagaheimildar að endur- lána erlent. lánsfé með gengisfyrirvara á lánstímanum. Þessi regla hlaut og staðfestingu í 6. gr. laga nr.:4, 20. apríl 1960, um efnahagsmál, þar sem berum orðum er tekið fram, að heimilt sé að endurlána erlent lánsfé með gengisfyrirvara. Verður nú vikið gagngert að skýringu á umræddum ákvæðum laga nr. 17/1961. Fyrst kemur til athugunar, hvort það hafi verið fortakslaust skilyrði fyrir því, að Fiskveiðasjóður mætti semja um gengis- tryggingu og taka upp gengisákvæði í skuldabréf fyrir lánum úr sjóðnum, að. erlendu lánsfé væri haldið algjörlega aðgreindu frá öðru ráðstöfunarfé sjóðsins, en ekki látið renna saman við annað fé sjóðsins, eins og gert var. Þröng orðaskýring gæti bent til slíkrar niðurstöðu, en að okkar dómi fær sú niðurstaða ekki staðizt. Við teljum, að ákvæði 2. gr. laga nr. 17/1961 beri að skýra svo,:að Fiskveiðasjóði hafi verið heimilað að semja um gengis- iryggingu á lánum sínum og taka slík ákvæði í skuldabréf fyrir þeim, svo. að sjóðurinn bæri ekki halla af gengisbreytingum. Hafi Fiskveiðasjóði verið fengið vald til þess að kveða nánar á um það í samningum við lánþega og Í skuldabréfum sínum, hvernig þessu takmarki yrði náð. Verður leið sú, sem farin var, ekki talin ólög- mæt. Einnig virðist Fiskveiðasjóði út af fyrir sig hafa verið heim- ilt að halda erlendu fé aðgreindu og lána það með fullri gengis- tryggingu, þótt í meðferð málsins á Alþingi komi sums staðar fram; að eigi væri gert ráð fyrir slíkri framkvæmd. Samkvæmt framansögðu verður að telja lögmæta þá samninga, sem Fiskveiðasjóður gerði um gengistryggingu lána sinna, m. a. við Húna h/f, og sömuleiðis lánaskilmála þá, sem teknir voru í veðskuldabréf fyrir lánunum. Engu að síður verður að taka til athugunar, hvort þá takmörkun verði að gera á samningum um lán og lánaskilmálum, að óheimilt hafi verið að beita gengis- ákvæðum hinna gengistryggðu skuldabréfa til þess að firra Fisk- veiðasjóð gengistapi af erlendum lánum sjóðsins, sem tekin voru, áður en farið var að gengistryggja útlán sjóðsins hér á landi. Orðalag umræddra ákvæða laga nr. 17/ 1961 og greinargerðar fyr- 582 ir frumvarpi til þeirra laga gæti bent til hugmynda á þá leið, að Fiskveiðasjóður ætti jafnan að bera gengistap af eftirstöðvuin Þeirra erlendu lána, sem tekin hefðu verið og endurlánuð, áður en gengistryggingar lána hófust. Einnig kom fram í meðferð nefnds frumvarps sú skoðun hjá þingmönnum, að þeir sengju út frá því, að Fiskveiðasjóður myndi ekki nota Sengisákvæði í skuldabréfum til annars en að forða sjóðnum frá gengistjóni. Frá lögfræðilegu sjónarmiði verður samt að telja hæpið, að lög or. 17/1961 hafi í sjálfu sér gert slíka takmörkun, sem að ofan greinir, á valdi sjóðsins til samninga um gengistryggingu lána og hækkun lána í samræmi við það, þótt játa beri, að þarna sé um nokkurt vafamál að ræða. Auk þess, sem þegar hefur verið nefnt, má nefna tvö atriði, sem benda til þess, að umrædd tak- mörkun verði ekki leidd af lögum nr. 17/1961. Í fyrsta lagi er þess að geta, að við greiðslur afborgana af lánum, sem Fiskveiða- sjóður veitti, áður en gengistrygging fór að tíðkazt, fékk Fisk- veiðasjóður til ráðstöfunar fé, sem í rauninni varð að hluta rakið til erlendra lána. Í öðru lagi hnígur tillitið til bankatæknilegra sjónarmiða gegn umræddri takmörkun, þar sem sú leið var eigi farin að halda erlendu lánsfé sjóðsins aðgreindu. Ennfremur er hér rétt að vekja athygli á því, að hvergi nærri er fullvíst, að einstakir lánþegar Fiskveiðasjóðs geti haft uppi kröfur á hendur sjóðnum, þótt í lögum nr. 17/1961 fælist takmörkun af umræddu tagi, sem ekki hefði síðan verið fyllilega virt við lánssamninga og hækkun lána. Loks skal þess getið, að ekki verður talið, að ólögmæt mis- munun felist í því, áð sum lán Fiskveiðasjóðs eru gengistryggð en önnur ekki. Gildir það einnig um þá breytingu, sem varð: á afstöðu Fiskveiðasjóðs til gengistrygginga á fyrrgreindu tímabili á árunum 1967 og 1968. Á sú niðurstaða sér og stuðning í því, að á þeim tíma tók Fiskveiðasjóður ekki erlend lán til starfsemi sinnar. Samkvæmt framansögðu er það álit okkar, að kröfur vegna hækkana á skuldabréfi, útgefnu af Húna h/f 30. ágúst 1963, eigi sér ekki stoð í lögum.“ Af hálfu stefnanda hefur verið lagt fram dskj. nr. 35, útreikn- ingar gerðir af Friðbirni Agnarssyni, löggiltum endurskoðanda, dags. 30. desember 1973. Í dskj. þessu segir svo: „Samkvæmt beiðni yðar hefi ég reynt að:reikna út, hversu mikið af lánsfé því, er Fiskveiðasjóður Íslands lánar árið 1963, eru erlend lán, sem sjóðurinn tekur á því ári. 585 Gögn þau, sem ég hefi fengið til að styðjast við, eru ársreikning- ar sjóðsins með þeim upplýsingum, sem þeim fylgja. Erlend lán hinn 31/12 1962 eru samkvæmt efnahagsreikningi, dags. 3/4 1963, eftirfarandi: Ríkissjóður (I.C.A. lán) kr. 29.595.395.65 Framkvæmdabanki. $ 1.250.443.90 — 53.844.114.30 Framkvæmdabanki DM 1.220.723.58 —- 13.190.180.02 Landsbanki Nkr 2.855.672.00 — 17.227.435.47 Kr. 113.857.125.44 Erlend lán hinn 31/12 1963 eru samkvæmt efnahagsreikningi, dags. 29/4 1964, þessi: Ríkissjóður (ICA. lán) $ 981.966.00 kr. 42.283.455.96 Framkvæmdabanki $ 1.195.185.08 — 51.464.569.50 Framkvæmdabanki DM 1.162.536.27 — 12.597.962.21 Landsbanki Nkr 4.263.034.00 — 25.647.691.45 Kr. 131.993.779.12 Á rekstrarreikningi 1963 er fært til gjalda „Gengistap (ICA. lán 1961) uppgert 1963 kr. 9.137.804.42. Skuldaliðurinn í efnahagsreikningi hinn 31/12 1963 „Ríkis- sjóður (ICA. lán) $ 981.966.00 (43/08) kr. 42.263.455.96 hefur þá verið hækkaður um gengistapið kr. 9.137.804.42. Af þessu leiðir, að annað hvort verður að lækka erlendu lánin hinn 31/12 1963 eða hækka þau hinn 31/12 1962, til þess að rétt- ur viðmiðunargrundvöllur fáist. Þá skal á það bent, að gengismunur hefur orðið á milli þessara tveggja ára á Nkr. og DM., en ekki verður séð, hvar sá gengis- munur er færður með vissu. Samkvæmt ofanrituðu hafa erlendar skuldir að frádregnum af- borgunum hækkað á árinu 1963 um kr. 8.998.849.26, sem kemur þannig fram: Erlendar skuldir hinn 31/12 1963 ......... .. kr. 131.993.779.12 - Gengismunur gjaldfærður í rekstrarreikn- trst:1903) Cr, Ai BR KR LO ÁRA — 9.137.804.42 kr. 122.855.974.70 —- erlendar skuldir hinn 31/12 1962 .......... — 113.857.125.44 Kr. 8.998.849.26 584 Á árinu 1963 eru afborganir af lánum Framkvæmdabankans þessar: $ 55.258.82 kr.2.379.444.80 DM 58.185.31 — 592.217.91 Kr. 2.971.662.61 Til að finna hækkun ársins á láni Ríkissjóðs (ICA. lán) og Landsbanki Nkr. (sic), þá vantar upplýsingar. Þess vegna er ein- ungis hægt að fá fram nettó töluna, þ. e. innborguð lán að frá- dregnum afborgunum, ef þær hafa verið einhverjar. Með framanritaðri takmörkun virðast tekin erlend lán á árinu hafa verið kr. 11.970.511.87, sem þannig kemur fram: Hækkun erlendra lána að frádregnum afborgun- A a 0 0 Sí á ða kr. 8.998.849.26 Afborganir lána (DM. 8. $) .....0.002%0.0000.. — 2.971.662.61 Kr. 11.970.511.87 Á árinu 1963 voru samþykktar lánveitingar sjóðsins, eins og fram kemur í reikningum hans fyrir það ár, alls kr. 169.387.000.00. Af því, sem að framan greinir, er nettó hækkun erlendra skulda kr. 8.998.849.26 á árinu 1963. Miðað við veitt lán kr. 189.387.000.00 er þetta 4.751%,. Sé hinsvegar miðað við, að tekin lán hafi verið kr. 11.970.511.87, það er að tekið er tillit til vitaðra afborgana, þá er hlutfallið 6.32%. Þá skal eftirfarandi dregið saman eftir beiðni yðar: Erlendar skuldir Fiskveiðasjóðs hinn 31/12 1961 eru kr. 105.229.751.17 samkvæmt ársreikningum sjóðsins. Upphæð þessi er í samræmi við svör Fiskveiðasjóðs Íslands til Alþingis frá 24/3 1970. Í ársreikningum 1963 er fært til gjalda gengistap kr. 9.137.804.42, sem er vegna ársins 1961, en uppgert 1963. Erlendar skuldir hinn 31/12 1961 eiga því að hækka um þessa tölu og verða því kr. 114.367.565.59. Í árslok 1966, þegar sjóðurinn hættir að lána með gengistrygg- ingarákvæðum, eru erlendar skuldir kr. 105.127.785.16. Erlendar skuldir sjóðsins hafa því lækkað á 5 ára tímabilinu frá 31/12 1961 til 31/12 1966 um kr. 9.239.770.43. Á sama tímabili hafa bankainnstæður Fiskveiðasjóðs vaxið úr kr. 11.072.070.40 í kr. 145.036.375.46 eða um kr. 133.964.305.06. Eins og að framan getur, eru skuldir í erlendri mynt á sama tíma kr. 105.127.785.16. Á árinu 1966 eru afborganir erlendra lána kr. 16.833.435.35, en á árinu 1967 eru þær kr. 17.415.515.42. Þá kemur fram í reikningunum, að stofnsjóður er hinn 31/12 1961 250 milljónir, en er orðinn hinn 31/12 1966 710 milljónir. Þá fylgir hér yfirlit yfir erlendar skuldir eins og þær eru í reikningum sjóðsins um eftirfarandi áramót (árslok 1961 og 1962 eru leiðrétt, sbr. hér að framan): Erlendar skuldir 31/12 1961 kr. 114.367.555.59 — — 81/12 1962 — 122.994.929.66 — — 31/12 1963 — 131.993.779.12 — — 81/12 1964 — 127.968.815.02 a — 31/12 1965 — 121.961.220.51 —- — 81/12 1966 — 105.127.785.16 er — 31/12 1967 — 116.345,054.28 ei — 31/12 1968 — 266.832.330.95 Samkvæmt svari Fiskveiðasjóðs Íslands til Alþingis námu skuld- ir hans í erlendri mynt við gengisbreytingarnar 1967 og 1968 eftirfarandi upphæðum: Við gengislækkun 1967 kr. 87.830.627.41 Við gengislækkun 1968 — 172.852.081.68. Gengistap við þessar gengislækkanir var: Við gengislækkun 1967 kr. 28.632.784.54 Við gengislækkun 1968 — 93.980.249.27.“ Af hálfu stefnanda eru kröfur rökstuddar með því, að hækkanir Fiskveiðasjóðs á skuld stefnanda vegna gengisbreytinga hafi ver- ið Fiskveiðasjóði óheimilar. Þá er lánið var veitt á árinu 1963, hafi gilt um Fiskveiðasjóð lög nr. 40 frá 1955 með breytingu skv. lögum nr. 17 frá 1961, er felld var inn í 3. gr. laga um Fiskveiðasjóð, en í 3. mgr. 3. gr. breyttri segir svo: „Þegar Fiskveiðasjóður endurlánar erlent láns- té, er heimilt að áskilja, að ný lán úr sjóðnum endurgreiðist með breytilegri fjárhæð, sem nemi gengisbreytingu íslenzkrar krónu á lánstímanum.““ Skuldabréf stefnanda, sem ritað er á eyðublað Fiskveiðasjóðs, beri það ekki með sér, að sjóðurinn hafi lánað stefnanda erlent fé, heldur segi þar, að Húni h/f hafi fengið að láni í Fiskveiða- sjóði Íslands kr. 8.500.000, enda hafi Fiskveiðasjóður ekki lánað stefnanda erlent fé. Við lántökuna hafi þess ekki verið getið að neinu leyti, að endurlánað væri erlent fé. Stefnandi hafi ekki 586 beðið um erlent lánsfé. Samningur stefnanda við Skipasmíðastöð KEA hafi verið um greiðslu í krónum og hafi stefnandi engar greiðslur þurft að inna af hendi í erlendu fé til skipasmíðastöðvar- innar. Strax og stefnandi hafði tekið við Húna 11, HU 9, frá skipa- smíðastöð KEA, hafi stefnandi gert skipið út á fiskveiðar. Útgerð skipsins hafi ekki gengið nægilega vel, til að það stæði undir sér. Stefnandi hafi m. a. ekki getað staðið í skilum við Fiskveiða- sjóð samkvæmt ákvæðum framangreinds veðskuldabréfs. Seint á árinu 1969 hafi stefnandi ekki séð sér fært að halda áfram út- gerð skipsins lengur og ákveðið að selja það hlutafélaginu Eini á Hornafirði. Kaupandi hafi greitt kaupverð skipsins, meðal annars með því að taka að sér að greiða lán Fiskveiðasjóðs samkvæmt skuldabréfi stefnanda, dags. 30. ágúst 1963. Hafi fjárhæð bréfs- ins verið tilgreind í kaupsamningnum kr. 10.341.408 auk vaxta, sem sé kr. 1.841.408 krónum hærra en það var í upphafi vegna hækkana, sem Fiskveiðasjóður hafði tilkynnt um. Hafi stefnandi orðið fyrir tjóni við sölu skipsins, sem nemur þessari fjárhæð, er nú renni til Fiskveiðasjóðs, en hefði ella runnið til stefnanda sem hluti af söluverði Húna I1., HU 2. Stefnandi hafi fengið að láni íslenskt fé hjá Fiskveiðasjóði. Breyti þar engu um, þótt rekstrarfé Fiskveiðasjóðs sé eða hafi að einhverju leyti verið fengið erlendis. Fiskveiðasjóður sé sjálf- stæð stofnun, eign ríkissjóðs, en ekki lántakenda, og rekstur sjóðs- ins sé lántakendum óviðkomandi, þeir hafi engin áhrif á rekstur- inn og þeir hafi enga gagnkvæma samábyrgð. Þeir séu einfaldlega viðskiptamenn sjóðsins. Því beri meðal annars að skýra laga- fyrirmælin í lögum nr. 17 frá 10. mars 1961 þröngt, en á þeim byggi Fiskveiðasjóður rétt sinn til hækkunar á láni stefnanda. Óheimilt sé að nota lagafyrirmæli þetta í víðri merkingu sem almennt ákvæði í veðskuldabréfum, eins og Fiskveiðasjóður geri. Óheimilt sé að nota það á annan hátt en þann að lána tiltekna erlenda fjárhæð sem erlent fé og skilja glögglega á milli þess og annars lánsfjár í skuldabréfum. Þessa hafi Fiskveiðasjóður ekki gætt í skuldabréfi stefnanda. Enn fremur sé Fiskveiðasjóði óheimilt að notfæra sér framan- greinda lagaheimild til þess að jafna niður gengistapi af erlendu lánsfé, fengnu síðar en lán stefnanda, á lán hans, svo sem af gengistöpum af erlendu fé, fengnu 1967 eða hvenær sem er eftir 1963. Stefnandi hafi ekkert af því fé fengið. Fiskveiðasjóður hafi lánað fé án gengistryggingar frá apríl öð7 1967 fram í maílok 1968, enda þótt gengistryggingarheimildin væri óbreytt frá 1961. Þetta beri vott um, að sjóðurinn hafi talið gengistrýgginguna þarflausa. Önnur frambærileg rök liggi ekki í augum uppi. Gengistryggingarákvæði hafi að vísu ekki verið numin úr eldri skuldabréfum, en það hefði verið rökréti fram- hald af því að hætta að lána með gengistryggingu. Virðist þetta enn vera rök fyrir máli stefnanda og þeim mun fráleitara að láta hann nú bera almenna gengisáhættu af lánum, sem veitt séu eftir að gengistryggingarákvæði hafi á ný verið sett í skuldabréf Fisk- veiðasjóðs. Við munnlegan málflutning var því haldið fram af hálfu stefn- anda, að aðild stefnanda væri ótvíræð. Verð skipsins hafi verið ákveðið, en þessar kr. 1.841.408 komi í hlut Fiskveiðasjóðs, en ekki í hlut stefnanda, við sölu skipsins. Símskeyti á dskj. 36 taki af allan vafa um aðild. Jafnframt var því haldið fram af hálfu stefnanda, að stefnandi væri samkvæmt skuldabréfinu skuldari að láninu og taki það enn af allan vafa um aðild. Rétt sé, að skuldabréfið hafi ekki verið greitt á réttum tíma, en það hafi verið í samræmi við heimild Fiskveiðasjóðs, enda hafi aldrei verið gengið að veðinu: Fiskveiðasjóður sé bundinn af ákvæði 11. gr. laga nr. 28 frá 1962, en samkvæmt ákvæði þessu sé óheimilt að stofna til skuldar í íslenskum krónum með ákvæði þess efnis, að hún eða vextir af henni breytist:í samræmi við gengi erlends gjaldeyris, nema um sé að ræða endurlánað. erlent lánsfé. Samkvæmt dskj. nr. 35 sé hámark, að! 4,751:% af lánsfjárhæðinni hafi verið erlent. Af hálfu stefndu er sýknukrafa fyrst og fremst studd þeim rök- um; að sýkna beri stefndu vegna aðildarskorts stefnanda. Í bví efni er sérstök athygli vakin á kaupsamningnum á dskj. nr. 13. Kaupsamningurinn sé dags. 20. des. 1969 og samkvæmi honum hafi stefnandi selt skip sitt; vélskipið Húna II, Eini h/f á Horna- firði. Samkvæmt kaupsáamningnum hafi kaupandinn, Einir h/f, íekið að sér greiðslu á hinu gengistryggða láni hjá Fiskveiðasjóði, eftir að lánið hafði verið hækkað eftir gengisbreytingar ísl. krónu, sbr.'dskj. 5 og 19. Verði ekki séð, að stefnandi geti verið aðili máls þessa eftir söluna á bátnum og eftir að nýr aðili, þ. e. Einir h/f, hafi tekið að sér að greiða að fullu lán þáð, sem um er deilt í málinu, með þeim hækkunum, sem á því hafa verið gerðar. Þá verði heldur ekki séð, að rétt sé að höfða þetta mál sem skaðabótamál af hálfu stefnanda. Sé þess fyrst og fremst að geta, 588 að ekki sjáist, að stefnandi hafi orðið fyrir tjóni við sölu bátsins. Þá sé augljóst, að stefnandi geti ekki krafist neinnar greiðslu úr hendi stefndu, þegar af þeirri ástæðu að skuldin við Fiskveiða- sjóð, sú sem stefnandi viðurkenni, þ. e. 8.5 millj. króna, sé mörg- um sinnum hærri en stefnukrafan. Vilji stefnandi halda þessu máli áfram, sýnist, að hann verði að gera þær dómkröfur, að skuld hans við Fiskveiðasjóð verði lækkuð sem gengisbreyting- unum nemur. Loks er sýknukrafa stefndu rökstudd með skírskotun til þess, að hækkun skuldabréfsins á dskj. nr. 3 vegna gengisbreytinganna sé á allan hátt lögleg. Um rökstuðning fyrir þessari fullyrðingu er vísað til álitsgerðar Einars Baldvins Guðmundssonar og Gauks Jörundssonar prófessors á dskj. nr. 12, en álitsgerð þessa hafi þeir gert að beiðni Fiskveiðasjóðs, og svo með vísan til skýrslu Fisk- veiðasjóðs á dskj. nr. 15. Af hálfu stefndu er tekið fram, að með lögum nr. 17 frá 1961 hafi Fiskveiðasjóði verið heimilað að innheimta erlent lánsfé úr sjóðnum með gengisviðauka. Sé þetta heimildarákvæði að finna í 2. gr. laganna. Á stjórnarfundi Fiskveiðasjóðs þann 17. mars 1961 hafi verið einróma ákveðið „að hafa héreftir ákvæði í skuldabréfum fyrir veittum lánum um, að heimilt sé að innheimta 3/5 hluta þeirra (60%) með breytilegri fjárhæð, sem nemi gengisbreytingu ís- lenzkrar krónu á lánstímanum.“ Á árunum 1967 og 1968 hafi orðið stórfelldar gengisfellingar á íslenskri krónu. Af gengisfellingunni 1967 hafi leitt 32.6% hækk- un á erlendum lánum og af gengisfellingunni 1968 54.4% hækk- un. Þrátt fyrir heimild Fiskveiðasjóðs til fullrar hækkunar á 60% af láni stefnanda hafi lánið aðeins verið hækkað svo sem hér segir, — árið 1967 um 5.3% og árið 1968 um 15.54%. Að krónutölu hafi lánið hækkað þannig um kr. 450.500 -- kr. 1.390.908, eða samtals kr. 1.841.408, en hefði samkv. skuldabréf- inu mátt hækka um kr. 1.662.600 -} kr. 3.318.400, eða samtals kr. 4.981.000. Jafnvel þótt aðeins hefði verið miðað við 60% af höfuðstól lánsins, kr. 8.500.000, hefði hækkunin mátt samkvæmt skuldabréfinu nema kr.1.852.600 -|- kr. 2.774.400, eða kr. 4.437.000. Samkvæmt skýrslu Fiskveiðasjóðs á dskj. nr. 15 hafi erlent fé sjóðsins numið rúmlega 11.6 millj. króna hinn 30. ágúst 1963, b. e. þegar stefnandi gaf út skuldabréfið á dskj. nr. 3. Þetta fé hafi verið endurlánað stefnanda og öðrum lántakendum. Um þetta segi svo Í skýrslu Fiskveiðasjóðs á dskj. nr. 16: 589 „Þetta sýnir, að 30. ágúst: 1963, þegar lán Húna h.f. var út- borgað, hafa bankainnstæður F.Í. verið erlendar að 28.36 hundraðshlutum. Lán Húna h.f. hefur samkvæmt þessu verið erlent í raun að 28.36 hundraðshlutum. Samkvæmt þessu hefði lán Húna h.f. átt að hækka við gengis- breytinguna í nóv: 1967 um 32.6% af 28.36%, þ. e. um 9.24% af lánsupphæðinni, eða kr. 785.400.00, og við gengisbreytinguna í nóv::1968 um 54.4% af 28.36%, þ. e. um 15.43% af lánsupphæð- inni, eða kr. 1.432.737.00. Samtals hefði því átt að hækka lánið um kr. 2.218.137.00 í stað þeirra kr. 1.841.403.00, er stefnukrafan nemur. Dæmi rétturinn um málið á forsendum af þessu tagi, sem virð- ist vera krafa stefnanda, hlýtur sjóðurinn að áskilja sér rétt til þess að gagnkrefja stefnanda um mismuninn, kr. 376.729.00 ásamt vöxtum, eða annan þann mismun, er rétturinn telur, að sannari reynist. Þess skal að lokum „getið, að Fiskveiðasjóður tók engin erlend lán frá því í ágúst 1963 þar til í október 1968, en sú lántaka hefði verið óþörf, ef skulðunautar sjóðsins hefðu staðið í skilum með greiðslu afborgana og vaxta af lánum sínum úr sjóðnum, eins og um var samið í upphafi. Húni h.f. hefur enn ekki greitt eyri í af- borgun af láni sínu, en afborgunarskilmálum hefur verið breytt oftar en einu sinni. Í marz 1967 höfðu verið greiddar kr. 1,670.112.00 í vexti og dráttarvexti samtals, en frá því í marz 1967 þar til í marz 1969 barst engin greiðsla til sjóðsins vegna láns þessa.“ Af hálfu stefndu er því haldið fram, að þessar tölur tali sínu máli og sýni eins:ljóslega og á verður kosið, að því sé víðs fjarri, að gengið hafi verið á rétt stefnanda í sambandi við hækkun láns- ins. Við munnlegan málflutning var því haldið fram, að stefnandi gæti ekki gert kröfu um lækkun skuldabréfsins vegna aðildar- skorts. En eftir söluna á Húna Il. geti stefnandi ekki átt aðild að málinu, en stefnandi hafi selt bátinn án fyrirvara Í kaupsamningi. Símskeytið á dskj. nr. 36 frá kaupanda bátsins geti ekki veitt stefnanda aðild. Hækkanir á skuldabréfinu vegna gengisbreytingar íslenskrar krónu hafi verið lögmætar og með undirritun skuldabréfsins hafi stefnandi skuldbundið sig til að greiða 3/5 af láninu með gengis- breytingu. Hækkanir skuldabréfsins séu miklu minni en heimilt var samkvæmt lögum og ákvæðum skuldabréfsins. 590 Fiskveiðasjóður hafi lánað bæði innlent og erlent fé. Á dskj. 15 komi fram, hver hafi verið erlend lán, begar lánið var veitt, en begar stefnandi fékk lán sitt hafi 28.36% af fé sjóðsins verið er- lent. Ekki verður á kröfu stefndu um sýknu vegna aðildarskorts stefnanda fallist, þar sem stefnandi mun enn vera skuldari sam- kvæmt skuldabréfinu að láni því, sem stefnandi fékk hjá Fisk- veiðasjóði Íslands. Samkvæmt framlögðu ljósriti af afsali, dags. 4. maí 1970, þar sem stefnandi afsalar hlutafélaginu Eini vél- skipinu Húna II., HU. 2, tók h/f Einir að sér að greiða áhvílandi veðlán Fiskveiðasjóðs Íslands skv. veðbréfi, dags. 30. ágúst 1963, að eftirstöðvum með hækkun vegna gengislækkana og áfallinna ógreiddra vaxta pr. 1. jan. 1970 kr. 11.742.493, Jafnframt er svo- hljóðandi: ákvæði í afsalinu: „Reynist eftirstöðvar skuldar við Fiskveiðasjóð hærri eða lægri en hér er tilgreint, gera aðilar þann mismun upp sín í milli.“ Krafa stefnanda um greiðslu úr hendi stefndu verður ekki tek- in til greina þegar af þeirri ástæðu, að skuld sú, sem stefnandi viðurkennir að skulda Fiskveiðasjóði, er miklum mun hærri en stefnukrafan. En stefnandi gat ekki við sölu á skipinu Húna II. öðlast ríkari rétt gagnvart Fiskveiðasjóði en hann naut sam- kvæmt upphaflegum samningi við sjóðinn. Varðandi kröfu stefnanda um lækkun á skuld stefnanda við Fiskveiðasjóð þá verður að taka afstöðu til þess, hvort hækkanir þær, sem „Fiskveiðasjóður gerði á skuldabréfi stefnanda eftir Sengisfellingar íslenskrar krónu á árinu 1967 og 1968, hafi verið lögmætar eða ekki. Þá er stefnandi fékk hjá Fiskveiðasjóði lán það, sem mál þetta er af risið, giltu um Fiskveiðasjóð lög nr. 40 frá 1955, eins og þau lög urðu við breytingu, sem á þeim var gerð með lögum nr. 64 frá 1957, lögum nr. 41 frá 1960 og lögum nr. 17 frá 1961. Sam- kvæmt lögum þessum er tilgangur Fiskveiðasjóðs að styðja sjávar- útveg Íslendinga, einkum bátaútveginn, með hagkvæmum stofn- lánum. Í 3. mgr. 3. gr. laganna er svofellt ákvæði: „Þegar Fiskveiðasjóður endurlánar erlent lánsfé, er heimilt að áskilja, að ný lán úr sjóðnum endurgreiðist með breytilegri fjár- hæð, sem nemi gengisbreytingu íslenzkrar krónu á lánstímanum.“ Á fundi stjórnar sjóðsins bann 17. mars 1961 var einróma ákveð- ið, „að hafa héreftir ákvæði í skuldabréfum fyrir veittum lánum um, að heimilt sé að innheimta 3/5 hluta þeirra (60%) með breytilegri fjárhæð, sem nemi gengisbreytingu íslenzkrar krónu 591 á lánstímanum. Að því er snertir lán til greiðslu skipa, sem smíðuð eru erlendis, gildir ákvæði þetta aðeins um þann hluta lána, sem útborgaður er á hverjum tíma, þ. e. „innstæður lántakenda“ drag- ast jafnan frá slíku láni.“ Á stjórnarfundi í Fiskveiðasjóði 18. apríl 1967 var gerð svohljóðandi samþykkt: „Samþykkt að fella niður gengisákvæði á lánum, veittum frá byrjun þessa árs, svo og innheimtu gengismunar á lánum, veittum á tímabilinu 22/2 1960 til 4/8 1961, en lán þessi eru nú að eftirstöðvum samtals kr. 3.160.400.00.“ Á stjórnarfundi í Fiskveiðasjóði 29. maí 1968 var ákveðið að teka aftur upp ákvæði um heimild sjóðsins til þess að innheimta allt að 3/5 hluta lána eða.eftirstóðva þeirra með breytilegri fjár- hæð, sem nemi gengisbreytingu íslenskrar krónu á lánstímanum. Í gögnum málsins kemur fram, að erlendu lánsfé Fiskveiða- sjóðs er ekki haldið sérstaklega aðgreindu, heldur er það látið renna saman við aðra fjármuni sjóðsins og svo endurlánað ósund- urgreint. Á dskj. nr. 15 kemur fram, að hin erlendu lán Fisk- veiðasjóðs séu almennt til langs tíma, t. d. 18 ára, en útlán sjóðs- ins almennt til mjög mislangs tíma, frá 3—15 (stundum 20) ára og allt þar á milli. Sú aðferð Fiskveiðasjóðs að halda. ekki hinu erlenda lánsfé sérgreindu frá öðru fé sjóðsins og endurlána það beint ákveðnum aðiljum, heldur lána það ósundurgreint með gengistryggingu að hluta og dreifa með því gengisáhættunni, þykir ekki brjóta í bága við ákvæði laga nr. 17 frá 1961. Þar af leiðir, að eðlilegt þykir að skýra ákvæði laga þessara svo, að heimilt hafi verið að áta þá, er tóku ný lán eftir 17. mars 1961, taka þátt í gengistöp- um af þeim erlendum lánum sjóðsins, sem hann hafði tekið fyrir bann tíma og ógreidd voru við gildistöku laganna. Enda virðist ekki verða á milli greint, eins og málum var háttað, hvenær var um að ræða lánsfé, sem var af erlendum rótum runnið, og hvenær innlent fé. Stjórn sjóðsins var út af fyrir sig heimilt að fella niður gengis- tryggingarákvæði úr skuldabréfum fyrir lánum veittum á tíma- bilinu 1. janúar 1967 til 29. maí 1968, en sú ákvörðun mátti ekki verða til þess, að með henni væri aukin gengisáhætta fyrri lán- takenda. Gagnvart þeim verður að telja Fiskveiðasjóð bundinn af samþykkt þeirri, sem stjórn sjóðsins gerði 17. mars 1961 um „að hafa héreftir ákvæði í skuldabréfum fyrir veittum lánum um, að heimilt sé að innheimta 3/5 hluta þeirra (60%) með breytilegri fjárhæð, sem nemi gengisbreytingu Íslenzkrar krónu á láns- 592 tímanum.“ Samþykkt þessa verður að skýra svo sem þar hafi verið ákveðin almenn útlánaregla með þeirri einu undantekningn, sem fram kemur í samþykktinni sjálfri, þ. e. varðandi lán til skipa, sem smíðuð eru erlendis, og verður að telja hana bindandi gagnvart stefnanda. Getur Fiskveiðasjóður því ekki jafnað gengis- tapi sínu vegna lána, sem veitt voru án gengistryggingar, eftir að stefnandi tók sitt lán, á lán stefnanda. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, þykir lán stefn- anda hafa verið hækkað of mikið vegna gengistapa Fiskveiða- sjóðs við gengislækkanirnar á árunum 1967 og 1968. Hins vegar liggja ekki fyrir í málinu fullnægjandi reikningslegar upplýsing- ar til þess, að unnt sé að reikna tölulega beint út, hve miklu hin ofreiknaða hækkun hefur numið. En þar sem það er stefndu að veita hinar tölulegu upplýsingar, þykir það ekki mega verða stefnanda til tjóns, þó að eitthvað skorti á um nákvæmni upp- lýsinga. Þykir því heimilt að meta lækkun á skuld stefnanda eftir því sem næst verður komist í hinum framlögðu skjölum, en sam- kvæmt þeim þykir rétt, að gengistapi Fiskveiðasjóðs við gengis- fellinguna 24. nóv. 1967 að fjárhæð kr. 28.514.426.87 (sbr. dskj. nr. 39) verði jafnað niður á útlán að fjárhæð kr. 770.000.000 í stað kr. 540.240.000 og gengistapi sjóðsins við gengisfellinguna 12. nóv. 1968 að fjárhæð kr. 93.980.248.27 verði jafnað niður á útlán að fjárhæð kr. 1.050.000.000 í stað kr. 604.802.716. Sam- kvæmt þessu hefði lán stefnanda átt að hækka í nóv. 1967 um kr. 314.500 í stað íkr. 450.500 og í nóv. 1968 um kr. 788.840 í stað kr. 1.390.908, eða samtals um kr. 1.103.340 í stað kr. 1.841.408. Niðurstaða málsins verður því sú, að stefndu verða dæmdir til að þola, að skuld stefnanda verði lækkuð um kr. 738.068 og vextir felldir niður af þessari fjárhæð. Málskostnaður ákveðst kr. 130.000. Dóminn kváðu upp Auður Þorbergsdóttir borgardómari, Guð- mundur Skaftason, löggiltur endurskoðandi, og Guðlaugur Þor- valdsson viðskiptafræðingur. Uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna mikilla anna meðdómendanna við önnur störf, m. a. hef- ur Guðmundur Skaftason verið dómari í Kjaradómi og Guðlaugur Þorvaldsson verið í sáttanefnd, sem skipuð var vegna yfirstand- andi vinnudeilna. Dómsorð: Stefndu, Fiskveiðasjóður Íslands, sjávarútvegsráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs Íslands sem eiganda Fisk- 593 veiðasjóðs Íslands, skulu færa niður hækkanir að fjárhæð kr. 1.841.408 á skuld stefnanda, Húna h/f, við Fiskveiðasjóð Íslands samkvæmt veðskuldabréfi, dags. 30. ágúst: 1963, upp- haflega að fjárhæð kr. 8.500.000, um kr. 738.068 og fella nið- ur vexti af kr. 136.000 frá 1. janúar 1968 til 1. janúar 1969, en af kr. 738.068 frá þeim degi. Stefndu greiði stefnanda kr. 130.000 í málskostnað. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga að viðlagðri aðför að lögum. Föstudaginn 5. maí 1978. Nr. 152/1976. Trésmiðja Austurbæjar h/f (Gunnar M. Guðmundsson hrl.) gegn Jóni Hilmari Björnssyni og gagnsök (Sigurður Helgason hrl.). Vinnuslys. Skaðabótamál. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. Aðaláfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 4. ágúst 1976. Krefst hann sýknu af kröfum gagnáfrýjanda og máls- kostnaðar úr hans hendi bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 24. sept- ember 1976. Krefst hann þess aðallega, að aðaláfrýjanda verði dæmt að greiða sér 1.500.000 krónur með 7% ársvöxt- um frá 15. desember 1972 til 16. maí 1973 og: 9% ársvöxl- um frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Til vara krefst gagnáfrýjandi þess, að „fébætur verði hækkaðar frá 38 594 ákvæði héraðsdóms“ og að um vexti og málskostnað fari svo sem greinir um aðalkröfu. Til þrautvara krefst gagnáfrýj- andi staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjanda fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjal- sóknarmál. Gagnáfrýjandi, sem hafði gjafsókn í héraði, fékk gjal- sókn fyrir Hæstarétti með bréfi dómsmálaráðuneytis 19. októ- ber 1976. Fallist er á, að það hafi verið vanbúnaður á vélsöginni, að sagarblaðið var ekki búið öryggishlíf. Telja verður, að þess hefði verið kostur, eins og verkefninu var háttað, að hafa hlíf yfir sagarblaðinu, sem hindrað hefði, að gagnáfrýjandi ræki fingurinn í blaðið, hvort sem fingurinn hefur lent ofan á blaðinu eða ekki. Ósannað er, að gagnáfrýjandi, sem er iðnlærður trésmið- ur með meistararéttindi, hafi hreyft athugasemdum við þess- um vanbúnaði sagarinnar. Þá hefði hann sjálfur getað gert öryggishlíf um sagarblaðið, en;það var mjög auðvelt að áliti hinna dómkvöddu matsmanna. Þykir hann því sjálfur eiga nokkra sök á, hvernig fór. Er því rétt að skipta sök á slysi þessu og telja gagnáfrýjanda eiga sjálfan þriðjung sakar. Verður því aðaláfrýjanda dæmt að bæta gagnáfrýjanda tjón hans að 2/3 hlutum. Tjón gagnáfrýjanda vegna tímabundinnar og, varanlegrar örorku þykir hæfilega ákveðið 650.000 krónur, og hefur þá verið tekið tillit til greiðslu dagpeninga frá Tryggingastofnun ríkisins. Bætur fyrir þjáningar og lýti þykja hæfilega ákveðn- ar 100.000 krónur. Samkvæmt þessu telst tjón gagnáfrýjanda, sem hér skipt- ir máli, samtals '750.000 krónur, og ber aðaláfrýjanda að bæta gagnáfrýjanda 2/3 hluta þess, eða 500.000 krónur með vöxtum svo. sem krafist er. Eftir þessum málalökum ber að. dæma aðaláfrýjanda til að greiða málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 275.000 krónur og renni í ríkissjóð. Allur gjafsóknar- og gjafvarnarkostnaður gagnáfrýjanda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar 595 með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns hans, samtals 230.000 krónur. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Trésmiðja Austurbæjar h/f, greiði gagnáfrýjanda, Jóni Hilmari Björnssyni, 500.000 krónur með 7% ársvöxtum frá 15. desember 1972 til 16. maí 1973 og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Aðaláfrýjandi greiði málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, 275.000 krónur, er renni í ríkissjóð. Allur gjafsóknar- og gjafvarnarkostnaður gagnáfrýj- anda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns hans, Sigurðar Helgasonar hæstaréttarlögmanns, samtals 230.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 29. júní 1976. I. Mál þetta er höfðað með stefnu, birtri 25. júní 1974 og þing- fest 27. júní s.á. Munnlegur málflutningur fór fram 24. júní 1976, og var málið þá dómtekið. Stefnandi málsins er Hilmar Björnsson, Laufskógum 1, Hvera- gerði, en stefndu Trésmiðja Austurbæjar h/f, Reykjavík, og Sam- vinnutryggingar g/t, Reykjavík, til réttargæslu. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi, Trésmiðja Áustur- bæjar h/f, verði dæmdur til þess að greiða honum kr. 1.500.000 ásamt 7% ársvöxtum frá 15. desember 1972 til 16. maí 1973, en 9.% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags, og til greiðslu máls- kostnaðar eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en með bréfi dómsmálaráðuneytisins, dags. 22. maí 1975, fékk stefnandi gjaf- sókn í héraði. Dómkröfur stefnda, Trésmiðju Austurbæjar h/f, eru þær, að hann verði sýknaður af kröfum stefnanda og tildæmdur máls- kostnaður úr hans hendi að skaðlausu að mati dómsins. 596 Engar dómkröfur eru gerðar á hendur réttargæslustefnda, og hann gerir ekki kröfur af sinni hálfu. Ítarlegar sáttaumleitanir hafa ekki borið árangur. II. Málavextir eru þeir, að miðvikudaginn 28. júní 1972 varð stefn- andi, sem var starfsmaður stefnda, fyrir slysi, þar sem hann var að vinna við hjólsög í nýbyggingu Veðurstofunnar við Öskju- hlíð í Reykjavík, þar sem stefndi hafði á hendi trésmíðavinnu. Forstjóri stefnda, Guðjón Pálsson, tilkynnti slysið samdægurs til rannsóknarlögreglunnar í Reykjavík og Öryggiseftirlits ríkis- ins, og fór fram rannsókn af hálfu þessara aðilja á orsökum slyss- ins. Í skýrslu rannsóknarlögreglunnar er það haft eftir Guðjóni Pálssyni, að stefnandi hafi orðið fyrir slysinu um kl. 1330. Hafi hann verið að rista timbur í vélsög í nefndri byggingu og af ein- hverjum ástæðum lent með fingur í sagarblaðinu. Í sömu skýrslu er haft eftir stefnanda, að hann hafi verið að vinna við áður- greint verk og óvart farið með vinstri hönd of nálægt sagar- blaðinu og lent í því. Hafi hann verið með vinnuvettlinga á hönd- um og eitthvað verið að snúa sér til og þá ekki gætt nægilega vel að sér með þeim afleiðingum, að vísifingur hægri (sic) handar hafi lent í söginni og skaddast talsvert mikið. Stefnandi málsins, Jón Hilmar Björnsson trésmíðameistari, hefur lýst aðdraganda slyssins þannig fyrir dómi, að hann hafi verið að vinna við umrædda vél ásamt öðrum starfsmanni stefnda, Birgi Kristmar Finnbogasyni kennara, og hafi þeir verið búnir að rista planka í vélinni í tvo til þrjá daga. Þeir tveir einir hafi unnið við verkið og staðið þannig að því, að stefnandi hafi ýtt Þlönkunum á sagarblaðið í vélinni, en Birgir tekið á móti þeim. Í þessu tilviki hafi stefnandi neyðst til að hafa vinnuvettlinga á höndum, vegna þess að hann hafi verið orðinn svo sárhentur af því að koma timbrinu í gegnum vélina, en yfirleitt notaði hann ekki vinnuvettlinga við slíkt verk. Umræddir plankar hafi verið 27x87, allt að 18 fetum á lengd. Stefnandi sagði, að talsvert þröngt. hafi verið orðið um sig þarna vegna þess, hve mikið timbur hafi verið Í kringum hann, og hafi hann ekki haft mikið svigrúm til þess að snúa sér til. Sjálfu slysinu lýsti stefnandi svo orðrétt: „Ég var búinn að setja plankann í gegn. og var að snúa mér til til þess að ná í næsta planka, sem var í bunka aftan við mig, og sneri mér svona til og hef farið of nálægt blaðinu, þannig að fingur- 597 inn hann skellur í blaðið, en ég var kominn það langt, að ég slapp að mestu leyti með næsta fingur, þó ekki alveg.“ Hann hafi staðið þeim megin við blaðið sem opið sé. Vitnið, áðurnefndur Birgir, sagðist hafa séð mjög greinilega, hvað gerðist. Erfitt hafi verið að saga plankana, vegna þess hve þykkir þeir voru. Hann hafi staðið andspænis stefnanda og dregið umræddan planka í gegnum sögina, en stefnandi ýtt á eftir. Hann hafi verið búinn að draga plankann í gegnum sagarblaðið og stefnandi verið að snúa sér við til þess að taka næsta planka, þeg- ar fingurinn hafi farið í sagarblaðið. Um mikið magn af stóru timbri hafi verið að ræða og hafi þeir verið búnir að rista þarna töluvert lengi. Þeir hafi verið þarna á mjög afmörkuðu svæði, komið hafi verið með mikið magn af timbri í einu og hafi því verið hlaðið alls staðar í kringum þá. Hafi þeir orðið að forfæra timbrið mjög vel til þess að komast tiltölulega vel að vélinni. Plankarnir hafi verið svo langir, að það hafi þurft ansi gott svigrúm til þess að saga þá. Dómkvaddir matsmenn settu umræddan atburð á svið og fengu eftirfarandi samhljóða upplýsingar hjá stefnanda og Guðjóni Pálssyni, sbr. framlagða matsgerð. „Verkið var stórt, tók um það bil 3—4 vikur. Unnið var við ristingu allan daginn. Gólf var ílagt og ekki spýtukubbar eða rusl á gólfinu. Hilmar vann við að rista 2"x6" — 27x7', rist í miðju, ásamt Birgi Finnboga- syni kennara, og vann hann sitt verk af kostgæfni. Þeir höfðu unnið við þetta verk í 3--4 daga. — Hilmar risti, en Birgir tók á móti. Þegar lokið var við að rista einn plankann og hann hafði verið lagður í stæðu vinstrá megin við sögina í sagarhæð, snéri Hilmar sér við til að taka næsta planka. Lenti hann þá með vísi- fingur vinstri handar ofan á sagarblaðinu. Hilmar notaði vinnu- vettlinga vegna sárinda á höndum. Hilmar kvað sagarblaðið hafa bitið vel og hafi það staðið 1,5 cm upp úr efninu, sem sagað var.“ Um aðstöðu á vinnustað er eftirfarandi haft eftir stefnanda og Guðjóni Pálssyni í nefndri matsgerð: „Góð birta, góður hiti, vinnuaðstaða eðlileg, en mátti þó ekki vera þrengri að sögn Hilm- ars.“ Þessa lýsingu í matsgerð staðfestu stefnandi og Guðjón Pálsson við vettvangsgöngu að öðru leyti en því, að stefnandi vildi orða það svo, að hann hefði lent með fingurinn í sagar- blaðinu, er hann var að snúa sér við. Í skýrslu rannsóknarlögreglumanns segir, að hann hafi ekki getað séð neitt athugavert við aðstæður á slysstað. Um útbúnað vélagarinnar sagði stefnandi fyrir dómi, að henni 598 hefði verið mjög ábótavant sem slíku tæki að hans dómi. Landinu, sem rist hafi verið við, hafi eingöngu verið fest með 2 þvingum og önnur festing ekki verið á því. Engin hlíf hafi verið á sagar- blaðinu, hvorki fyrir neðan sagarblað né ofan, enginn framdrátt- ur, sem svo sé nefnt, til þess að keyra timbrið í gegn og hati orðið að ýta því öllu með handafli. Ekki hafi einu sinni verið hægt að hækka eða lækka sagarblaðið. Það hafi sem sagt vantað allt á vélina til þess að vinna þetta verk sem slíkt. Í raun og veru hafi hann verið miklu hræddari um óviðkomandi menn, sem voru að fara þarna um, en nokkurn tíma sjálfan sig Í sambandi við verkfærið. Vélin hafi í raun og veru verið alveg óvarin. Á hana hafi vantað allan öryggisútbúnað, sem eigi að vera á slík- um tækjum, enda komi það skýrt fram í skýrslu Öryggiseftir- litsins. Ef framdráttur hefði til dæmis verið á vélinni, þá hefði hann tekið við plönkunum og keyrt þá í gegn og hefði þá hann, þ.e. stefnandi, aldrei þurft að fara með planka nema undir það tæki. Guðjón Pálsson sagði, að öryggishlíf á umrædda vél hefði ekki verið til. Það væri alls ekki venja að hafa framdrátt eða fram- drif á vélum sem þessum, 'en hins vegar hefði það kannski verið mjög æskilegt. Guðjón sagði, að vegna þess að landið hefði verið þvingað með þvingu öðrum megin, hefði verið seinlegt að færa það til, 'en það hefði ekki haft nein áhrif á umrætt slys. Búið hefði verið að vinna með vélina svo útbúna í nokkur ár og ekkert komið fyrir. Á flestar svona vélar sé ekki notuð hlíf, því bæði sé hún óþægileg og fyrir hafi komið, að menn hafi rekið hendurnar í hana og slasast af því. Oft mundi slík hlíf ekki gera annað en að þvælast fyrir þeim, sem væri að vinna við vélina. Guðjón sagði ekki rétt vera, að ekki væri hægt að hækka og lækka isagarblaðið. Það væri hægt að lækka það þannig, að það væri alveg slétt við borðið og færa það 8—-9 cm upp úr borðinu. Vitnið Birgir sagði, að þótt vélin hefði kannski ekki verið upp á það fullkomnasta, þá gæti maður ekki sagt fyllilega um, hvað hefði valdið slysinu. Í framlagðri matsgerð segir svo orðrétt: „Hilmar og Guðjón voru sammála um, að umrædd vélsög væri óbreytt frá því að slysið, sem fjallað er um, skeði, að frátöldu sagarborði, en það hafði verið mjókkað um 68 cm. Einnig voru þeir sammála um, að sama sagarblaðið væri í vélinni og sami útbúnaður á „landi“. Við skoðun kom í ljós, að umrædd vélsög er íslensk smíði, borð úr 22 mm Gabon plötu 90x122 em, en grind úr té-járni 4x4 cm. 599 Á söginni var útbúnaður til þess að hækka og lækka sagarblaðið. Landinu (stýringunni) er: fest með 2 þvingum á borðið. Sögin er traustlega byggð. Enginn hlífðarbúnaður er fylgjandi söginni.“ Niðurstaða matsmanna í matsgerðinni um þetta atriði er svo- hljóðandi: „Landinu teljum við örugglega fest með 2 þvingum, og stýringu teljum við einnig örugga, en seinvirka. — Enginn öryggis- og/eða hlífðarútbúnaður fylgdi „söginni.“ Matsmaður- inn Leifur Blumenstein byggingafræðingur hefur sagt fyrir dómi, að þar sem hlífðarútbúnaður.hafi ekki fylgt vélinni, hafi verið um tvo möguleika að ræða, annað hvort að fá járniðnaðarmenn til að útbúa sérstaka hliðarhlíf eða þá að þeir, sem unnu verkið, hefðu útbúið sjálfir hlíf, Slíka hlíf hefði stefnandi sjálfur getað útbúið úr nærtæku timbri, 2 klossum.og þvingum, þannig að alla vega hefði ekki verið hægt að meiða sig með því að koma ofan á blaðið. Algengt sé, að svona hlífar séu útbúnar. Matsmaður- inn Þorsteinn Guðmundur Hjálmarsson húsgagnasmíðameistari sagði, að ákaflega auðvelt hefði verið að útbúa öryggishlíf á vélina úr tré og hefði stefnandi getað gert það. Hann hefði getað sjálfur útbúið svo góða öryggishlíf, að hún hefði getað komið í veg fyrir slys. Í framlagðri skýrslu Gísla Guðmundssonar rann- sóknarlögreglumanns segir, að þarna hafi verið um nýlega vél- sög að ræða, sem hafi virst í góðu lagi. Þessa skýrslu hefur rann- sóknarlögreglumaðurinn staðfest fyrir dómi. Í skýrslu Öryggisettirlits ríkisins, dags. 30. júní 1972, hefur Vilberg Helgason eftirlitsmaður þetta að segja um vélina: „Ég undirritaður fór og skoðaði umrædda sög, og virtist mér hún vera íslenzk smíði með borði og landi úr tré, og var landinu fest í sinn hvorn endann með trésmíðaþvingum. Stýring fyrir landið heldur ófullkomin. Enginn hlífðarbúnaður var á söginni né hann sagður vera til.“ Lagðar hafa verið fram ljósmyndir af umræddri vélsög og minnisblað með mælingum og athugunum matsmanna á vélinni. Þá hafa dómendur skoðað vélina rækilega við vettvangsgöngu. Stefnandi sagði fyrir dómi, að hann hefði verið búinn að biðja Guðjón Pálsson eða trésmiðjuna að gera ráðstafanir til þess að setja hlífar á vélina og hafi átt að gera það, en ekki verið búið að því. Ekki sagðist hann þó muna, hvenær hann hefði farið fram á þetta við Guðjón. Hann minnti, að það mundi rétt vera, að hann hefði verið búinn að hafa orð á þessu, þ. e. farið fram á hlífar á vélina. Við samprófun stefnanda og Guðjóns sagði stefn- andi, að það væri ekki víst, að hann hefði rætt þetta við Guðjón. 600 Verið gæti, að hann hefði talað við Guðmund, verkstjóra hjá trésmiðjunni. Ekki sagðist stefnandi hafa talað um það við Guð- jón, að hann neitaði að vinna, ef ekki yrði úr þessu bætt. Sann- leikurinn væri sá, að svona hlutir væru framkvæmdir, án þess að menn hefðu í raun og veru leyfi gagnvart sjálfum sér að gera það. Guðjón Pálsson sagði, að stefnandi hefði ekki óskað eftir úr- bótum á vélinni. Stefnandi hefði aldrei minnst á það við hann, að sett yrði öryggishlíf á vélina, hvort sem hann hefði minnst á það við einhvern annan, en um það vissi hann ekki. Guðjón staðfesti, að hjá honum hefði verið starfsmaður að nafni Guðmundur, en ekki sem yfirmaður. Vitnið Birgir sagði, að stefnandi hefði oft verið að tala um það við sig, að vélin væri ekki í sem fullkomnustu ásigkomulagi. Hann hefði sagt sér, að hann væri búinn að tala við yfirmann á staðnum um það, að þessi trésmíðavél fullnægði ekki öllum þeim ýtrustu kröfum, sem gerðar væru til hennar. Stefnandi sagði fyrir dómi, að ekki hefði verið neinn eftir- litsmaður af hálfu trésmiðjunnar þarna á staðnum, en það hefði verið eftirlitsmaður, byggingameistari, frá ríkinu þarna í hús- inu. Guðjón Pálsson sagði, að ekki hefði verið fastur eftirlitsmaður af hálfu trésmiðjunnar á vinnustað. Sjálfur hefði hann komið á staðinn og séð, að stefnandi notaði fingravettlinga við sögina, og hafi hann áminnt hann um, að það væri stórhættulegt, „af því að hann fór svo nálægt blaðinu með vettlingana, að þeir gætu gripið í blaðið og hann gæti slasað sig á þessu“. Hafi hann sér- staklega tekið fram við stefnanda, að hann skyldi gæta sín á þessu, en stefnandi hafi þá sagt, að hann væri vanur að nota vettlinga, og sagðist ekki telja það neitt hættulegt. Hann hefði þá sagt stefnanda, að hann vissi, hvað gæti skeð, ef blaðið næði vettlingn- um og drægi höndina á honum í sögina. Þetta hefði hann sér- staklega tekið fram við stefnanda, vegna þess að hann hefði bannað öllum sínum mönnum að nota vettlinga við þessar sagir. Við samprófun sagðist stefnandi ekki muna, hvort Guðjón hefði áminnt hann um þetta. Stefnandi sagði fyrir dómi, að hann hefði áður unnið við tré- smíðavélar sem trésmiður. Meðan hann hefði verið að læra, hefði hann t. d. staðið í 4 ár að mestu leyti við sömu vélina, sambyggða vél, og ætti því að vera nokkurn veginn sæmilega vanur að fást við þetta. Hins vegar hefði hann ekki áður lent í svipuðum 601 kringumstæðum við að saga og þarna voru. Í réttinum var stefn- andi spurður eftirfarandi spurningar: „Teljið þér, að ef hlíf hefði verið á vélinni, að þá hefði hún getað hlíft blaðinu þannig, að þér hefðuð ekki lent í blaðinu?“ Stefnandi svaraði: „Nei, en þessi hlíf er sjálfsagður öryggisútbúnaður á svona vélum og á að vera, og það er þetta, sem Öryggiseftirlitið taldi vélinni ábóta- vant ásamt öðru.“ Þá var stefnandi spurður eftirfarandi spurn- ingar: „En þér teljið sem sagt, að eins og á stóð þá hefði hlífin ekki getað komið í veg fyrir slysið?“ Stefnandi svaraði: „Ekki nema kannski að því leyti til, að ég hafi verið að einhverju leyti hálfhræddur við vélina vegna þess, að þessi útbúnaður var ekki á henni, þetta var allt saman opið, og ég stóð þeim megin við hana að sjálfsögðu.“ Í niðurstöðu matsmanna í matsgerð segir svo orðrétt: „Þegar litið er til frásagna þeirra Guðjóns og Hilm- ars, verður ekki annað séð en að aðstaða á vinnustað hafi verið góð til þess að vinna umrætt verk. Eins og áður hefur fram komið, var engin öryggishlíf yfir sagarblaðinu, en hefði hún verið útbúin, mundi það, að okkar áliti, hafa komið í veg fyrir umrætt slys. Sérstaklega ber að hafa í huga, að nota hefði átt hlíf, þar sem svo mikið timbur var í sögun. — Matsmenn yfirfóru vélsögina, stilltu hana og söguðu í henni. Sögin va. ðlilega.““ Matsmaðurinn Leifur Blumenstein var að því spurður fyrir dómi, hvort hann teldi, að slysið hefði ekki get- að orðið, ef öryggishlíf hefði verið á vélinni. Matsmaður- inn kvaðst telja það, vegna þess að stefnandi hefði sveiflað hend- inni að aftanverðu, þar sem hlífðarútbúnaðurinn ætti að vera, þannig að sagarblaðið væri hvergi opið til þess að lenda á því, ef fullkominn hlífðarútbúnaður hefði verið á vélinni. Þá var matsmaðurinn að því spurður, hvort möguleiki hefði verið á því, að stefnandi hefði getað slæmt fingri milli hlífarinnar eða undir hana, ef hún hefði verið á. Matsmaðurinn svaraði þannig: „Ég bara vísa hérna aftur til, að hefði hann sett höndina ofan á blaðið eins og hann gerði, þá hefði það komið í veg fyrir slysið. Ég hef ekki grandskoðað einhverja aðra möguleika.“ Þá sagðist mats- maðurinn sérstaklega hafa spurt stefnanda að því, hvort hann hefði sagað í sig eða hvort hann hefði lent ofan á blaðinu, og Þegar stefnandi hafi leikið þessa sveiflu, þá hafi hann snúið sér við og komið of nærri blaðinu, ofan á það. Þannig hafi hann sagt matsmönnum frá slysinu. Fyrir dómi staðfesti hinn matsmaður- inn, Þorsteinn Guðmundur Hjálmarsson, þá skoðun, er fram 602 kemur í matsgerðinni, að öryggishlíf hefði komið í veg fyrir umrætt slys. Þann 1. júní sl. fór fram vettvangsganga, og tóku þátt í henni auk dófmenda lögmaður stefnanda, stefnandi, matsmaðurinn Leif- ur Blumenstein, Guðjón Pálsson og vitnið Birgir Finnbogason. Umrædd vél var skoðuð, þar sem hún stóð á vinnustað. í Arnar- holti á Kjalarnesi. Var vélin skoðuð rækilega, og viðstaddir gáfu umbeðnar upplýsingar. Stefnandi og vitnið Birgir sýndu, hvernig þeir stóðu að verkinu, er slysið varð. Við þetta tilefni sagði stetn- andi, að hann hefði ekki talið. sig hafa haft heimild til að útbúa hlíf á vélina, jafnvel þótt hann hefði hugsanlega getað það. Guð- jón Pálsson upplýsti, að sagarblaðið í vélinni, er slysið varð, hefði verið 127. III. Stefnandi styður mál sitt þeim rökum, að:slysið hafi orðið vegna vanbúnaðar vélsagarinnar, sem stefndi beri ábyrgð á. Vanbúnað- urinn hafi verið fólginn í því, að landið hafi verið fest með tré- smíðaþvingum, á því hafi verið ófullkomin stýring og vantað hafi hlífðarútbúnað. Einnig megi benda á, að á staðnum. hafi enginn verkstjóri verið. Góðs umbúnaðar og eftirlitsmanns hefði verið þörf, þar sem hér hafi verið um hættulegt starf að ræða. Stefnandi hafi kvartað við stefnda út af vanbúnaði vélarinnar. Að:öllu þessu athuguðu beri stefndi fébótaábyrgð á tjóni stefn- anda. Stefndi reisir sýknukröfur sínar á því, að umrætt vinnuslys verði eigi rakið til neinna atvika eða áhættu, er hann beri ábyrgð á sem vinnuveitandi stefnanda. Skilyrðum fébótaábyrgðar að lög- um sé hér að engu leyti fullnægt. Þessu til áréttingar bendir stefndi á, að vélsögin hafi verið nýleg, búnaður hennar hafi verið í eðlilegu horfi og hún hvorki verið gölluð né biluð. Ekki hafi skort verkstjórn, leiðbeiningar eða eftirlit, enda hafi stefnandi verið lærður trésmiður með langan starfsaldur að baki og kunnað full skil á starfi sínu við vélina, hvernig hafi borið að haga því og hvað hafi borið að varast. Það eigi við um trésmíðavélar sem margar aðrar vélar og tæki, að nokkur hætta fylgi vinnu við þær. Slíkri hættu verði aldrei byggt út að öllu, þótt fullnægt sé ýtrustu kröfum um öryggisútbúnað. Öryggiskröfum verði að setja eðlileg takmörk. Þær megi ekki ganga svo langt, að þær girði fyrir eða torveldi að mun mögulega nýtingu vélar. Hafa beri í huga, að eigi verði ávallt komið við hlífarbúnaði með góðu 603 móti eða eðlilegu. Við sum, verk verði honum alls ekki komið við, þótt hann geti komið að fullu gagni við önnur. Þótt koma hefði mátt við hlíf, sé það alltof ströng öryggiskrafa miðað við allar aðstæður og að auki hefði hlíf ekki komið hér að haldi. Slysið hafi orðið með þeim hætti, að hlíf yfir sagarblaðinu hefði ekki getað komið í veg fyrir það. Ekki fari milli mála, að um slysið sé eingöngu við stefnanda sjálfan að sakast. Hann hafi eigi gætt þeirrar varúðar, sem af honum mátti krefjast. Hann hafi virst vera úti á þekju við starf sitt. Að. öðrum kosti hefði hann eigi slæmt hendinni í sagarblaðið. Því sé eindregið mótmælt, að umræðdri vélsög hafi verið verulega ábótavant varðandi ör- yggisbúnað og að orsök slyssins megi rekja til þess vanbúnaðar. Skýrsla Öryggiseftirlits ríkisins gefi alls ekki tilefni til þessara ályktana. Þar ræði ekkert um vanbúnað vélsagarinnar og þar sé ekkert tekið. fram um orsakir slyssins. Framlögð matsgerð hafi ekki gildi, þar sem hún sé byggð á röngum forsendum. Mats- menn, byggi á þeirri frásögn stefnanda, að hann hafi lent með höndina ofan á sagarblaðinu, en sjálfur hafi stefnandi lýst atvik- um á annan veg. Loks telur stefndi stefnanda bundinn af þeirri yfirlýsingu sinni fyrir dómi, að hlíf á vélinni hefði ekki getað komið í veg fyrir slysið. IV. Óumdeilt er; að öryggishlíf var ekki. á vélsöginni, er slysið varð, og enginn slíkur útbúnaður var til. Útbúnaði vélsagarinnar var einnig á annan hátt ábótavant, þegar litið er til þess verks, sem verið var að vinna. Á vélsöginni var t. d. ekki framdrif, ekki hnífur aftan við sagarblaðið og engin „spónsuga“. Telja verður útbúnað vélsagarinnar brjóta í bága við ákvæði 1. mgr. 16. gr. laga nr. 23/1952 um öryggisráðstafanir á vinnustöðum. Það er álit dómsins, sem styðst við niðurstöðu framlagðrar matsgerðar, að umrætt slys verði eingöngu rakið til þess vanbúnaðar vélsagar- innar, sem stefndi ber fébótaábyrgð á. Verður stefnandi því ekki talinn bundinn við gagnstæða yfirlýsingu sína hér fyrir dómi, sbr. 2. mgr. 123. gr. laga nr. 85/1936. Verður stefndi því dæmdur til að bæta stefnanda tjón hans. V. Stefán Guðnason, fyrrv. tryggingayfirlæknir, skoðaði stefnanda og mat örorku hans. Í skýrslu læknisins, dags. 15. desember 1972, segir, að stefnandi hafi fljótlega farið á slysavarðstofu Borgar- 604 spítalans, þar sem gert hafi verið að meiðslum hans. Stefnandi hafi komið til skoðunar hjá lækninum 4. október 1972. Síðan segir í skýrslu læknisins: „Við skoðun á vinstri vísifingri kemur í ljós, að um nokkra styttingu á fingrinum er að ræða, eða sem nemur rúmum centi- metra, og auk þess er fingurinn óeðlilega sver. Það er staur- liður í PIP- og DIP-lið. Slasaði kvartar um, að fingurinn sé sár viðkomu, sérstaklega ef hann rekst í, og einnig sækir kuldi á fingurinn. Þá finnst honum og fingurinn þvælast fyrir við ýmsar handartiltektir. Slasaði er örvhentur. Slasaði kom á ný til undirritaðs 22/11 1972, og er þá ástand fingursins nánast óbreytt frá því, sem var við fyrri skoðun. Ályktun: Það er um að ræða 46 ára gamlan trésmið, sem varð fyrir slysi á vinstri hendi við vinnu sína fyrir tæpum 6 mánuð- um. Slasaði var til meðferðar í Slysavarðstofu og Slysadeild Borgar- spítalans um tíma og fékk æfingameðferð eftir það. Slasaði telst hafa verið óvinnufær frá slysdegi í 4 mánuði, eftir það lítt vinnufær í 1 mánuð, og eftir það telst vinnugeta hans dálítið skert varanlega. Varanlegar afleiðingar þessa slyss er bæklun á vinstri vísi- fingri, á trésmið, sem er örvhentur. Ekki er hægt að búast við frekari bata á afleiðingum slyssins en þegar er fenginn, og þykir því tímabært að meta nú þá tíma- bundnu og varanlegu örorku, sem slasaði telst hafa hlotið af völdum þessa slyss, og þykir hún hæfilega metin sem nú segir: Frá slysdegi í 4 mánuði 100% Eftir það í 1 mánuð 15% Eftir það varanleg 8%“ Tekið skal fram, að í skýrslu læknisins er slysdagur talinn vera 27. júlí 1972 í stað 28. júní 1972. Þórir Bergsson tryggingastærðfræðingur hefur þrívegis reiknað með líkindatölum örorkutjón stefnanda miðað við slysdag. Þann 22. maí 1976 reiknar hann tjón stefnanda alveg að nýju, og byggir stefnandi kröfugerð sína í málinu á þeim útreikningi. Í þessari síðustu skýrslu tryggingastærðfræðingsins segir, að við útreikn- inginn hafi verið notaðar dánarlíkur íslenskra karla samkvæmt reynslu áranna 1966—-1970 og líkur fyrir missi starfsorku í lif- anda lífi skv. sænskri reynslu. Í skýrslunni segir m. a. orðrétt: 605 „Aldur. Hilmar er sagður fæddur 31. janúar 1926 og hefur því verið 46 ára á slysdegi. Áætlun vinnutekna og vinnutekjutaps. Hilmar er trésmíðameistari, en árið 1965 hóf hann að fram- leiða gangstéttarhellur,.netasteina og slíkt. Hann tjáði mér, að þetta hefði virst ætla að ganga vel, en frá og með 1968 hafi sam- keppni í þessari framleiðslugrein verið orðin mjög mikil, og hann hafi loks gefist upp og hætt starfrækslu 15. okt. 1971. Skattframtöl áranna 1969— 1971 sýna eftirfarandi nettótekjur Hilmars af starfrækslunni þrjú síðustu heilu almanaksárin fyrir slysið: Árið 1968 kr. 138.469,88 Árið 1969 — 139.252,66 Árið 1970 — —-62.468,00 Þetta virðist staðfesta frásögn Hilmars. Eftir stöðvun framan- greindrar starfrækslu hóf Hilmar aftur störf sem trésmiður og vann m. a. hjá Stöpli s.f. í Hafnarfirði, en 12. júní 1972 var hann ráðinn hjá Trésmiðju Austurbæjar, Reykjavík. Hann vann að smíði nýbyggingar Veðurstofunnar við gamla Bústaðaveginn. Hann segir, að unnin hafi verið full dagvinna.og 10 eftirvinnu- stundir í venjulegri vinnuviku. Kveðst hann hafa kvittanir, er sýni þetta. . Hann vann fyrir tímakaupi og segir taxtana hafa verið kr. .185,00 á klst. fyrir dagvinnu og kr. 245,00 fyrir eftir- vinnu —- auk orlofs 8,33%. Af þessu sést, að ekki liggur beint fyrir, hvernig áætla á fram- tíðarvinnutekjur. Reglan er að miða við aðstæður eins og þær voru síðast fyrir slysið. Oft er þá hægt að nota skattframtals- tekjur síðustu heilu almanaksárin fyrir slysið. Þegar nýlega hef- ur orðið svo gagnger breyting á högum viðkomanda eins og hjá Hilmari, tel ég þá leið ekki gefa rétta vísbendingu um, hverjar framtíðarvinnutekjur kunni að vera. Til:hliðsjónar við ákvörðun bóta vegna: vinnutekjutaps hef ég því farið eftirfarandi leið: Ég áætla honum þær tekjur, sem að framan greinir, að hann hafi haft fyrir störf sín hjá Trésmiðju Austurbæjar, og geri ráð fyrir 46 vinnuvikum á ári. Tekið er tillit til þeirra hækkana á töxtum trésmiða, sem koma til framkvæmda 1. júní, 1. okt. og 1. febr. nk. Þannig áætlaðar vinnutekjur eru. sýndar í næstu töflu. Þar 606 sést einnig áætlað vinnutekjutap, þegar gert er ráð fyrir, að varanlega tapið sé 8% af áætluðum vinnutekjum frá slysdegi, en tímabundna tapið sá hundraðshluti af þeim, sem örorkumat læknisins segir til um — að frádregnum 8%. Áætlaðar > Áætlað vinnutekjutap vinnutekjur: Tímabundið: Varanlegt: 1. árið eftir slysið kr. 514.532 kr.210.318 kr. 41.163 2. árið eftir slysið — 698.500 — 55.880 3. árið eftir slysið — 957.834 — '76.627 4. árið eftir slysið — 1.253.171 — 100.254 5. árið eftir slysið — 1.558.535 — 124.683 Síðan árlega — 1.806.261 — 144.501 Verðmæti vinnutekjutaps. Við útreikning verðmætis vinnutekjutaps nota ég tvær mis- munandi forsendur um vexti. Forsenda I: Frá slysdegi til 16. maí 1973 eru notaðir 7 % ársvextir, en síðan 9% til frambúðar. Forsenda II: Til 15. júlí 1974 eru notaðir sömu ársvextir og Í forsendu Í, en síðan 13% til frambúðar. Verðmæti vinnutekjutaps reiknast mér nema á slysdegi: Forsenda I: Forsendall: Vegna tímabundinnar örorku kr. 206.034 kr. 206.034 Vegna varanlegrar örorku = 1.079.193 — 818.742 Samtals kr.1.285.227 kr.1.024.776 Frádráttur. Ekki hefur verið dregið frá það, sem Hilmar kann að hafa fengið greitt frá atvinnurekanda fyrst eftir slysið. Hilmar hefur fengið greidda dagpeninga frá Tryggingastofnun ríkisins fyrir tímabilið frá 5.-7. 1972 til 6.-11. 1972 kr. 59.375,00. 3. Ekki hefur verið athugað, hver er eðlileg lækkun verðmætis vinnutekjutaps vegna skattfrelsis bóta“. hei o Af hálfu stefnda hefur verið mótmælt grundvelli örorkutjóns- útreikninga. Tryggingastærðfræðingurinn reikni ekki örorku- tjón út á hefðbundinn hátt: með því að leggja til grundvallar launa- 607 tekjur stefnanda næstu árin fyrir slysið. Ástæðan sé. einfaldlega sú, að með því móti yrði útkoman úr dæminu stefnanda óhag- stæð. Þessu sé eindregið mótmælt. Þá sé mótmælt þeim vaxta- fæti, sem reiknað sé með. Vaxtafæturnir 7% og 9% p: a. séu alveg úreltir, eftir að innlánsvextir hafi hækkað í 13%. Þá sé því haldið fram, að slík meiðsli, sem hér ræði um, tor- veldi ekki tekjuöflunarmöguleika stefnanda. Þeir séu margir trésmiðirnir, sem misst hafi framan af fingrum, án þess að slík örkuml hafi nokkur áhrif á tekjur þeirra. Tjón stefnanda af völdum slyssins sé eingöngu ófjárhagslegt, þegar frá sé talið hið tímabundna atvinnutjón, sem hafi varað 4 mánuði. Örorkumatið, sem byggt sé á, sé því alfarið eða a. m. k. að mestu leyti fræði- legt og að sama skapi óraunhæft. Taka beri, ef á reyni, fullt tillit til skattfrelsis bóta og hagræðis af greiðslu bóta í einu lagi. VI. Stefnandi hefur endanlega sundurliðað dómkröfur sínar þannig: 1. Skaðabætur skv. útreikningi Þóris Bergssonar, cand. act., frá 20. maí 1976, sbr. forsendu I, tíma- bundin og varanleg örorka (kr. 1.285.227 —- BOGI) „GARÐ G LARINDA, OB, 190 DMeR kr. 1.225.850 2. Bætur vegna þjáninga, lýta og röskunar á stöðu og högum, ......,0.0.0.. A RIÐ — 274.150 Kr. 1.500.000 Stefndi hefur mótmælt fjárhæðum dómkrafna bæði í heild og einstökum liðum. Þegar virtar eru upplýsingar um vinnutekjur stefnanda, fram- angreindur örorkutjónsútreikningur og annað það, sem hér skipt- ir máli, þykja fébætur til stefnanda vegna örorkutjóns hans hæfi- lega metnar kr. 500.000, og hefur þá verið dregin frá dagpeninga- greiðsla frá Tryggingastofnun ríkisins, kr. 59.375, og tekið tillit til nefndra vaxtabreytinga, skattfríðinda og hagræðis eingreiðslu bóta, en ekkert liggur fyrir um það, að stefnandi hafi fengið greiðslur frá atvinnurekanda eftir slysið. Bætur fyrir þjáningar og lýti, þær er stefnda ber að greiða, þykja hæfilega ákveðnar kr. 100.000. Rétt þykir að taka afstöðu til útlagðs kostnaðar við ákvörðun málskostnaðar. Samkvæmt framansögðu verður stefndi dæmdur til að greiða 608 stefnanda samtals kr. 600.000 (kr. 500.000 -- 100.000) ásamt 7% ársvöxtum frá 15. desember 1972 til 16. maí 1973 og 9% árs- vöxtum frá þeim degi til greiðsludags, eins og krafist er. Þá ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda málskostnað. Samkvæmt reikningi, sem lögmaður stefnanda hefur lagt fram, nemur útlagður kostnaður stefnanda kr. 67.250. Málskostnaður til handa stefnanda ákveðst kr. 217.250. Þar af hljóti talsmaður stefnanda, Sigurður Helgason hæstaréttar- lögmaður, kr. 150.000. Björn Þ. Guðmundsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómsmönnunum Guðmundi Björnssyni vélaverkfræð- ingi og Magnúsi Guðjónssyni húsasmíðameistara. Dómsorð: Stefndi, Trésmiðja Austurbæjar h/f, greiði stefnanda, Jóni Hilmari Björnssyni, kr. 600.000 ásamt 7% ársvöxtum frá 15. desember 1972 til 16. maí 1973 og 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda kr. 217.250 í málskostnað, en þar af hljóti talsmaður stefnanda, Sigurður Helgason hæstaréttar- lögmaður, kr. 150.000. Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirt- ingu hans að viðlagðri aðför að lögum. 609 Mánudaginn 8. maí 1978. Nr. 134/1976. Þóra Kristín Helga Magnúsdóttir (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) segn Kr. Kristjánssyni h/f og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f (Benedikt Blöndal hrl.). Bifreiðar. Umferðarslys. Skaðabótamál. Kvittun fyrir bóta- fjárhæð. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Magnús. Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 5. júlí 1976, að fengnu áfrýjunarleyfi 29. júní s. á. Krefst hún þess, að stefndu verði óskipt dæmt að greiða sér 599.853 krónur með % ársvöxtum frá 18. febrúar 1971 til 16. maí 1973, 9% árs- vöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og mál þetta væri ekki gjaf- sóknarmál, en hún fékk gjafsóknarleyfi fyrir Hæstarétti með bréfi dómsmálaráðuneytis 8. júní 1976. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms þykir mega fallast á það, að ekki séu slíkar forsendur brostnar fyr- ir samkomulagi áfrýjanda og stefnda Sjóvátrygsingarfélags Íslands h/f 31. maí 1972, að áfrýjandi geti nú krafið stefndu um frekari bætur vegna meiðsla sinna. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður. Allur gjafsóknarkostnaður málsins fyrir Hæstarétti greið- ist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs tals- manns áfrýjanda, 90.000 krónur. 39 610 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dóniur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda, Þóru Kristínar Helgu Magnúsdóttur, fyrir, Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns hennar, Ragnars Aðalsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 90.000 krónur. Sératkvæði Þórs Vilhjálmssonar hæstaréttardómara. Lýsing málavaxta er í hinum áfrýjaða dómi. Stefndi Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f greiddi áfrýj- anda 127.334 íkrónur 31. maí 1972. Þá lágu fyrir lögreglu- skýrslur um slysið 18. febrúar 1971 og áverkavottorð Ólafs Ingibjörnssonar læknis, dagsett 14. apríl 1972. Í því vottorði segir m. a., að áfrýjandi hafi verið útskrifuð frá slysadeild Borgarspítalans 8. mars 1972. Við skoðun nokkru áður, 25. febrúar, hafi röntgenmynd sýnt, að brotið var alveg gróið, og hinn 8. mars hafi vantað „aðeins 10— 15“ upp á fulla rétt- ingu í olnboganum, hvers hreyfingar voru að öðru leyti full- áð Umboðsmaður áfrýjanda, Egill Gestsson, ritaði stefnda Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f bréf 4. maí 1972 og setti fram bótakröfu. Í bréfinu segir m. a.: „Eins og fram kemur í vottorðunum, hefur Þóra átt í þessum meiðslum sínum nærri 13 mánuði. Það er jafnframt augljóst, að hún hefur orðið að þola öll þau bágindi, sem slíku slysi eru samfara. Þótt hana vantaði við skoðun 8. mars s.l. 1015“ upp á fulla réttingu olnbogans, er þess að vænta, að það lagist með tim- anum“. Greiðslan 31. maí 1972 var eftir skjölum málsins fundin með samkomulagi þannig: Atvinnutjón í 5 mánuði, mánaðarkaup 17.786 kr. .... 88.930kr. = kaup frá vinnuveitanda .. 17.786 í T1L144 Miskabætur ............... 40.000 Útlagður kostnaður ........ 5.945 Vest, 10.245 127. 334 kr. Kvittun fyrir greiðslu þessari var skráð á prentað eyðu- blað frá Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f. Hluti hins prent- aða texta er þannig: „Geri ég ekki frekari kröfu á hendur félaginu né eiganda bifreiðarinnar vegna tjóns þessa.“ Sama dag greiddi félagið 9.467 krónur í innhemtukostnað vegna tjónsins. Áfrýjandi taldi bata sinn ekki fullnægjandi og leitaði því aftur til slysadeildar Borgarspítalans 15. janúar 1973. Ólafur Ingibjörnsson læknir segir í vottorði 30. ágúst 1973: „Með öðrum orðum hafði sj. nú fengið, eins og svo oft gerist eftir áverka í kringum liði, gistarbreytingar í hægri olnboga með tilsvarandi hreyfingarhindrun“ Bréf Egils (Gestssonar, umboðsmanns áfrýjanda, til hins stefnda tryggingarfélags 4. maí 1972 var byggt á læknis- vottorði Ólafs Ingibjörnssonar 8. mars s. á. Verður bréfið ekki skilið með öðrum hætti en þeim, að áfrýjandi hafi talið, að hún mundi ná fullum bata. Uppgjörið bendir og til þess, að örorka áfrýjanda hafi aðeins verið álitin tímabundin, en ekki varanleg. Síðar kómu fram gigtarbreytingar, og mátti áfrýjandi ekki búast við þeim, þegar uppgjörið fór fram 31. maí 1972. Hún er því ekki bundin við yfirlýsinguna um fullnaðaruppgjör, sem þá var gefin, en telja verður, að þá hafi verið samið um það tjón, sem fram var komið fyrr- nefndan dag. Áfrýjandi gekk út á fjölfarna göu og stóð eða var á gangi á miðri götunni, þegar slysið varð í febrúar 1971. Með þessu þykir hún sjálf vera meðvöld slyssins. Eftir 1. og 3. mgr. 67. gr. umferðarlaga nr. 40/1968 þykja stefndu eiga að bæta áfrýjanda tjón hennar að 2/3 hlutum. Í málinu hefur verið lagt fram örorkumat Páls Sigurðs- sonar læknis, og er álitsgerð hans tekin upp í héraðsdóm í þeim mæli sem hún skiptir hér máli. Páll Sigurðsson komst 612 að þeirri niðurstöðu, að tímabundin örorka áfrýjanda hefði staðið í 20 mánuði, en hún hefði hlotið 7% varanlega örorku. Lögð hafa verið fram skattframtöl áfrýjanda 1972— 1975 og þrír örorkuútreikningar Þóris Bergssonar tryggingastærð- fræðings frá 17. desember 1973, 12. mars 1974 og 16. október 1975. Í hinum síðasta, sem hér skiptir einn máli, segir m. a.: „Áætlun vinnutekna og vinnutekjutaps: Áætlunin er tvískipt. I. Störf utan heimilis. Samkvæmt staðfestum ljósritum af skattframtölum Þóru árin 1969—-1971 voru vinnutekjur hennar þrjú heilu alman- aksárin fyrir slysið eftirfarandi: Árið 1968 kr. 126.291 -—— 1969 — 144.308 — 1970 — 154.570 Allra þessara tekna aflaði Þóra hjá Kexverksmiðjunni Frón á Iðjutaxta. Ég hef því umreiknað þær til kauplags á slys- degi og síðan samkvæmt breytingum á þeim taxta. Þannig áætlaðar vinnutekjur eru sýndar í næstu töflu. Þar sést einnig áætlað vinnutekjutap, þegar gert er ráð fyrir, að varanlega tapið sé 7% af áætluðum vinnutekjum frá slys- degi og tímabundna tapið sá hundraðshluti af þeim, sem ör- orkumat læknisins segir til um að frádregnum 7%: Áætlaðar Áætlað vinnutekjutap vinnutekjur: Tímabundið: Varanlegt: 1. árið eftir slysið kr. 202.987 kr.142.259 kr.14.209 2. árið eftir slysið — 247.251 — 52.924 — 17.359 3. árið eftir slysið — 312.380 — 21.867 4. árið eftir slvsið — 445.082 — ð1.156 ð. árið eftir slysið — 560.122 — 39.209 Síðan árlega — 629.389 — 44.057 II. Heimilisstörf. Þóra hefur tvö börn á framfæri samkvæmt skattframtöl- um: Magnús Jensson f. 11.-7. 1956 og Ólöfu Ásbjörgu Árna- dóttur f. 20.-1. 1970. 613 Ég mun því áætla henni nokkrar vinnutekjur fyrir heim- ilisstörf. Dómstólar hafa: ekki gefið fullnægjandi leiðbeiningu un, hvernig áætla skuli vinnutekjur fyrir heimilisstörf í hinum mismunandi tilvikum, sem fyrir seta komið. Sú venja hefur skapast að nota dagvinnutekjur samkvæmt Iðjutaxta sem grundvöll við áætlun tekna vegna heimilis- starfa. Stærð heimilis ákvarðar, hve margir hundraðshlutar af þeim vinnutekjum eru notaðir, svo og verður að taka tillit til þess, hvort móðirin vinnur utan heimilis. Ég mun hér meta vinnuframlag Þóru á heimili til 40% af lægsta taxta Iðju fyrir dagvinnu eingöngu meðan börnin eru bæði yngri en 20 ára, en 20% meðan einungis yngra barnið er það. Þannig áætlaðar vinnutekjur og vinnutekjutap er sýnt í næstu töflu. Áætlaðar Áætlað vinnutekjutap vinnutekjur: Tímabundið: Varanlegt: 1. árið eftir slysið kr. 77.658 — kr.54425 kr. 5.436 2. árið eftir slysið — 94592 — 20.247 — 6621 3. árið eftir slysið — 119.509 — 8.366 4. árið eftir slysið — 175.310 — 12.272 5. árið eftir slysið — 220.622 — 15.444 6. árið eftir slysið — 175.600 — 12.292 7—-18. árið eftir slysið — 123.953 — 8.677 19. árið eftir slysið — 113.623 — 1.954 Síðanárlesa = — 0 f 0 Verðmæti vinnutekjutaps. Við útreikning á verðmæti vinnutekjutaps hef ég notað tvær mismunandi forsendur um vexti. Forsenda 1. Frá slysdegi til 16. maí 1973 eru notaðir 7% ársvextir og síðan 9% til frambúðar. Forsenda Í. Til 15. júlí 1974 eru notaðir sömu vextir og Í forsendu |, en síðan 13% ársvextir til frambúðar. 611 Verðmæti vinnutekjutaps reiknast mér nema á slysdegi: Forsenda 1: Störf utan heimilis: Vegna tímabundinnar ÖFOLK a. td sl kr. 186.284 Vegna varanlegrar roki — 393.852 Samtals kr. 580.136 Forsenda II: Störf utan heimilis: Vegna tímabundinnar Örk, 00 ei kr. 186.284 Vegna varanlegrar örorku ......0...... — 908.339 Samtals kr. 494.623 Frádráttur. Heimilis- störf: Samtals: kr. 71.269 kr.257,553 — 86.372 — 480.224 kr.157.641 kr. 737.777 Heimilis- störf: Samtals: kr. 71.269 fkr. 257.553 — 75.164 — 384.103 kr. 147.033. ikr. 641,656 Ekki hefur verið athugað, hver er eðlileg lækkun verðmætis vinnutekjutaps vegna skattfrelsis bóta. Reiknigrund völlur. Áður hefur verið rætt um vexti. Við útreikningana hafa verið notaðar dánarlíkur íslenskra kvenna samkvæmt reynslu áranna 1966--1970 og líkur fyrir missi starfsorku í lifanda lífi samkvæmt sænskri reynslu.“ Bótakrafa áfrýjanda er þannig fundin: Verðmæti vinnutekjutaps . Til:frádráttar komi: Bætur 31. maí 1972 .... sn 647.451 kr. Miskabætur ............. a a 12.910 — 2“... 150.000 — 810.361 kr. 127.334 615 Slysabætur skv. samningi 80.600 Frá Tryggingast. ríkisins #2.574 210.508 kr. 599.853 íkr. Tjón áfrýjanda eftir 31. maí 1972 þykir hæfilega metið 400.000 krónur. Frá þeirri upphæð ber að draga slysabætur samkvæmt samningi, 80.600 krónur. Ber stefndu þá að mínu áliti að greiða óskipt til áfrýjanda: (400.000—-80.600) x 2/3 — 912.933 krónur. Vaxtakröfu áfrýjanda ber að taka til greina. Þá ber að dæma stefndu til að greiða áfrýjanda óskipt málskostnað í héraði, 100.000 ikrónur, og til að greiða máls- kostnað fyrir Hæstarétti, 120.000 krónur, sem renni í ríkis- sjóð. Ríkissjóður greiði gjafsóknarkostnað áfrýjanda hér fyr- ir dómi, þar á meðal málflutningslaun skipaðs talsmanns hennar, Ragnars Aðalsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 75.000 krónur. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 3. nóvember 1975. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 24. f. m., hefur Þóra Kristín Helga Magnúsdóttir iðnverkakona, Hofteigi 6, Reykja- vík, höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 11. desember 1974, á hendur Kr. Kristjánssyni h/f, Suðurlandsbraut 2, Reykja- vík, og Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f, Suðurlandsbraut 4, Reykjavík, til greiðslu in soliðum á skaðabótum að fjárhæð. kr. 603.427 með 7% ársvöxtum frá 18. febrúar 1971 til 16. maí 1973, en 9% ársvöxtum frá þeim degi til 15. júlí 1974 og 13% árs- vöxtum frá þeim degi til greiðsludags auk málskostnaðar að skað- íausu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Dómkröfur stefndu eru þær, áð þeir verði sýknaðir af kröfum stefnanda og þeim tildæmdur málskostnaður úr hennar hendi eftir mati dómsins. Reynt hefur verið að koma á sátt í máli þessu, en sú viðleitni hefur eigi borið árangur. Helstu málavextir eru þessir: Fimmtudaginn 18. febrúar 1971, milli klukkan 17 og 18, var stefnandi á leið norður yfir Skúlagötu í Reykjavík á móts við húsið nr. 30. Þegar stefnandi var komin um það bil út á miðja götuna að óbrotinni línu, varð hún að nema staðar vegna bif- reiðar, sem ekið var eftir götunni. Í sömu mund ók bifreiðin 616 R 18059, Ford vörubifreið, eign stefnda Kr. Kristjánssonar h/f, ábyrgðariryggð hjá stefnda Sjóváiryggingarfélagi Íslands h/f. austur götuna á vinstri akrein. Ökumaður bifreiðarinnar, Karl Ottesen, sá stefnanda, þar sem hún stóð úti á miðri götunni og beygði frá henni til hægri, er hann kom að henni, og taldi sig sleppa fram hjá henni. Svo varð þó ekki, því að vinstra skjól- borðið á palli vörubifreiðarinnar lenti á hægri handlegg stefn- anda, sem ekki hafði orðið bifreiðarinnar vör, þar sem hún sneri baki að bifreiðinni. Karl Ottesen: Jónsson, ökumaður bifreiðarinnar R 18059, varð ekki var við slysið og ók rákleiðis áfram, en ökumaður næstu bifreiðar, er þar ók á eftir, Valdimar Konráðsson,nam staðar, bauð stefnanda upp í bifreið. sína og ætlaði að aka henni heim. Er þau komu. á móts við Umferðarmiðstöðina við Borgartún, báru þau kennsl á bifreiðina R 18059, námu staðar og höfðu tal af ökumanni hennar, Karli Ottesen Jónssyni. Tjáðu þau honum, hvað gerst hafði, en hann hafði þá ekki orðið slyssins var, eins og fyrr segir. Ók hann stefnanda síðan á slysavarðstofuna, og þar kom í ljós, að hún hafði brotnað á hægri hendi, rétt fyrir neðan ólnboga. Karl Ottesen Jónsson hefur borið, að hann hafi í umrætt sinn verið á um það bil 30—-40 km hraða miðað við klst., og er sá framburður studdur vætti Valdimars Konráðssonar. Ólafur Ingibjörnsson skoðaði stefnanda, er hún kom á slysa- varðstofuna. Hefur hann gefið vottorð þar um, dags. 14. apríl 1972. Í þessu vottorði segir m. a. svo: „Við skoðun er rétt fyrir neðan hæ. olnboga talsvert mar. Sjúkl. kvartaði mjög um sársauka við hreyfingar í olnboganum. Rtg.mynd sýndi, að um brot var að ræða á efri hluta hæ. ölnarbeins. Var brotið í nokkuð góðum skorðum. Lagt var á handlegginn hátt gips og sjúkl. síðan gefinn fetill og henni leyft að fara heim. Sjúkl. mætti síðan reglul. hér á deildinni, og var fylgzt með brotinu, bæði með skoðunum og rtg. myndatökum við og við. Í fyrstu virtist svo sem staða brotsins væri velviðunandi, og svo virtist sem nýtt bein settist að á eðlil. hátt. Þannig sýndu rtg.- myndir, sem teknar voru þann 22. 3. "71, að beinnýmyndunin væri nánast eðlil., en á þeim myndum hafði þó orðið dálítið aukin skekkja á brotinu, en var þó álitin vel viðunandi. Er hún kom í skoðun þann 5. apríl '71, voru rtg.myndir sem 617 áður, og var gipsið nú tekið af og sjúkl. ráðlagt að fara að æla olnbogann. Er hún kom til skoðunar þann 30. 4. 771, kvaðst hún hafa farið að vinna 19. þess mánaðar. Hafði hún þó ennþá óþægindi við hreyfingar í olnboganum. Hún kom aftur hingað á fracturudeild Slysadeildarinnar þann 10. ágúst '71. Hafði hún þá enn einkenni frá brotstaðnum. Rtg.- mynd sýndi nú, að brotið hafði ekki gróið fyllilega, heldur mynd- að, að því er virtist, falskan lið. Þótti þá ekki annað sýnt en að rétt væri að gera aðgerð á brotinu og festa það innri festingu. Var hún því sett á biðlista til þess að koma inn og fá þessa að- gerð gerða. Þann 10. nóv. "71 var hún svo tekin inn á legudeild Slysadeildarinnar, og daginn eftir var gerð á henni aðgerð og brotinu fest á þann hátt, að gamla brotið og það bein, sem þar hafði myndazt, var meitlað upp og síðan rekinn stálpinni niður í gegnum ölnarbeinið ofan frá og auk þess settar beinflögur, sem teknar voru úr mjaðmarkambinum á brotstaðinn á ölnarbeininu. Handleggurinn var síðan immobiliseraður í gipsi. Sjúkl. heilsaðist vel eftir. aðgerðina, og hún:var send heim 15. .11. 771. Hún hefur mætt reglul. til eftirlits á fracturuklinik deildarinnar síðan, þar til 8. marz'72, að hún var útskrifuð héðan. Fylgzt var með brotinu, bæði með skoðunum og rtg.myndatök- um. Það gréri nú eðlil., og þann 13. desember, er handleggurinn var myndaður gipslaus, sást, að um beinnýmyndun var að ræða. Gipsinu var svo alveg sleppt 12. jan. '72. Þá var komin ríkuleg beinnýmyndun, og fór sjúkl. nú að hreyfa olnbogann. Þann 26. jan. 72 kom hún til eftirlits, var hún þá við góða líðan og ánægð. Hreyfingar í hæ. olnboga voru þá 60%— 160“. Einu óþægindin, sem sjúkl. hafði nú, voru eymsli á olnboganum yfir naglendanum. Hún ráðgerði nú að fara að vinna þá-næstkomandi mánudag, sem var 31. janúar ?72. Þann 25. feb. kom hún til eftirlits, og var líðan hennar þá góð, vantaði nú aðeins ca. 309 upp á fulla réttingu. í olnboganum, en sveifluhreyfingar olnbogans voru dálítið stirðar. Rtg.mynd sýndi, að brotið var alveg gróið, og var ráðgert, að sjúkl. kæmi þann 29. feb. aftur og yrði þá mergnaglinn tekinn úr beininu. Var svo gert. Þ. 8. marz kom hún til eftirlits. Var þá sárið, hvar naglinn hafði verið fjarlægður í gegnum, gróið, og voru saumar þar fjar- lægðir. Vantaði hana nú aðeins 10—15“ upp á fulla réttingu í olnboganum, hvers hreyfingar voru að öðru leyti fullar.“ 618 Hinn 4. maí 1972 krefur stefnandi Sjóvátryggingarfélag Ís- lands h/f um skaðabætur vegna slyssins, að fjárhæð samtals kr. 191.552. Stefnandi naut liðsinnis tryggingarmiðlarans Egils Gests- sonar við þessa kröfugerð. Í kröfubréfi Egils Gestssonar í. h. stefnanda til Sjóvátryggingarfélags Íslands h/f segir m. a. svo: „Eins og fram kemur í vottorðunum, hefur Þóra átt í þessum meiðslum sínum í nærri 13 mánuði. Það er jafnframt augljóst, að hún hefur orðið að þola öll þau bágindi, sem slíku slysi eru samfara. Þótt hana vanti við skoðun 8. marz s.l. 10— 15“ upp á fulla réttingu olnbogans, er þess að vænta, að það lagist með tím- anum ...“ Hinn 31. maí 1972 semur Egill Gestsson f. h. stefnanda um bætur við Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f vegna slyssins, að fjárhæð kr. 127.334. Í skaðabótakvittuninni er tekið fram, að umsamdar skaðabætur séu fyrir atvinnutjón, miska, kostnað og vexti. Enn fremur segir svo í kvittuninni: „Geri ég ekki frekari kröfur á hendur félaginu né eiganda bifreiðarinnar vegna tjóns þessa.“ Stefnandi taldi sig ekki ná þeim bata, er hún hafði vænst, og fór á ný til Ólafs Ingibjörnssonar, læknis á slysadeild Borgar- spítalans. Hefur hann gefið læknisvottorð, dags. 30. ágúst 1973, er það framhald af framangreindu vottorði hans frá 14. apríl 1972. Í þessu vottorði segir m. a. svo: „Nú kom Þóra hingað vegna óþæginda frá brotstaðnum. Hún kvaðst hafa unnið fulla vinnu síðan hún útskrifaðist héðan, en kvaðst samt sem áður fá alltaf þreytutilfinningu í hægri hand- legg og hafði ekki ennþá náð upp fullum hreyfingum í hægri olnboga. Við skoðun hér þann dag reyndust hreyfingar í hægri olnboga 60--1509. Það vantaði ca. 5% upp á bæði fulla supination og pronation. Kraftar í upphandleggnum voru góðir svo og í hendi. Rtg.mynd af hægri olnboga, sem tekin var daginn eftir, þ. e. a. s. 16/1 1973, sýndi merki um gróna fracturu í proximala ulna. Það vöru greinilega arthrosubreytingar í olnbogaliðnum, og rétti sj. ekki fyllilega úr liðnum. Aðrar sjúklegar breytingar greindust ekki. Með öðrum orðum hafði sj. nú fengið, eins og svo oft gerist eftir áverka í kringum liði, gigtarbreytingar í hægri olnboga með tilsvarandi hreyfingarhindrunum. Hinn 19/1 1973 var dælt inn í hægri olnbogalið hydrocortisone, og jafnframt var Þóra send í æfingar til Jóns Þorsteinssonar íþróttaþjálfara. Ráðgert var að endurtaka hydrocortisone inn- 619 dælingar í olnbogann þrisvar sinnum í allt, með 10 daga millibili. Við skoðun hér 17/2 var hún ennþá í æfingum á olnboganum og taldi sig fara heldur batnandi. Hinn 16/3 kom Þóra hingað síðast. Var nú hreyfigeta hægri olnboga 60—-150“, supination 90* og pronation 75—-80*. Ekki var ráðgert, að Þóra kæmi hingað aftur til meðferðar. Það virðist auðsætt, að Þóra hefur hlotið varanlegan skaða á hægri olnboga eftir slysið 18/2 1971. Ekki er margra kosta völ hvað meðferð snertir, og má fullvíst telja, að hún nái aldrei betri hreyfingum en hún hefur nú.“ Eftir þetta leitar stefnandi til Páls Sigurðssonar læknis, er mat örorku hennar af völdum slyssins. Örorkumat læknisins er dags. 24. nóvember 1973. Í upphafi þess vitnar hann til nokkurra læknis- vottorða, en síðar í örorkumatinu segir svo: „Konan kom til viðtals hjá undirrituðum hinn 23/10 1973. Hún skýrði frá slysi og meðferð eins og fram kemur hér að framan. Núverandi óþægindi: Kvartar um stirðleika í hægri olnboga og verki við áreynslu á liðinn. Skoðun: Það er greinilega stirðleiki í hægri olnbogalið, beygja er eðlileg, en það vantar um 30“ upp á fulla réttingu miðað við vinstri. Hverfihreyfing var nær eðlileg, þó vantaði um 10“ upp á að pronation væri jöfn og vinstra megin. Enginn stirðleiki var finnanlegur í axlarliðum eða úlnliðum. Ályktun: Hér er um að ræða 39 ára gamla konu, sem slasaðist fyrir rúmlega 2% ári. Við slysið hlaut hún brot á hægri öln. Brot- ið greri ekki við fyrstu meðferð,.og var gert við brotið með skurðaðgerð um 9 mánuðum eftir slysið. Eftir það greri brotið, en sem afleiðing meiðslisins er stirðleiki í liðnum, og vantar um það bil 309 upp á fulla réttingu auk þess sem lítilsháttar stirðleiki er við pronation. Vegna slyssins verður að telja, að konan hafi hlotið tíma- bundna og varanlega örorku, sem telst hæfilega metin þannig: Í 2 mánuði 100% Örorka. Í ab TE Tis ar BO Í;3 — 100% — ÉR við BS aia Eiði ns 50% — Á Sjö sn 2590, ie 2 — 15% — 8 Í Og síðan varanleg örorka 7%.“ 620 Þegar örorkumat þetta lá fyrir, var Þórir Bergsson trygginga- fræðingur látinn reikna út örorkutjón stefnanda. Gerði hann bað fyrst 17. desember 1973. Næsta dag sendi Egill Gestsson tryggingamiðlari Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f kröfubréf, þar sem hann krefur fyrir hönd stefnanda félagið um viðbótar- bætur vegna slyssins, að fjárhæð kr. 590.300. Hinn 20. mars 1974 krefur Egill Gestsson tryggingamiðlari fyrir hönd stefnanda Sjó- vátryggingarfélag Íslands enn um bætur, nú að fjárhæð kr. 540.532. Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f synjaði viðbótargreiðslu til stefnanda vegna slyssins. Höfðaði hún því mál þetta, svo sem fyrr er rakið í dóminum. Stefnandi rökstyður dómkröfur sínar með því, að stefndu hafi viðurkennt óskipta og óskoraða skaðabótaskyldu sína vegna slyss- ins 18. febrúar 1971. Þegar áverkavottorðið frá 14. apríl 1972 hafi legið fyrir, hafi tjón stefnanda verið gert upp hinn 31. maí 1972 með kr. 127.334 og hafi þar verið innifalið tímabundið vinnu- tekjutap, miski, kostnaður og vextir. Aðiljar hafi á þeim tíma verið í góðri trú um, að allar afleiðingar slyssins væru fram komn- ar, og þess vegna væri tímabært að ganga frá uppgjöri bóta og hafi verið við það miðað, að slysið hefði engar varanlegar afleið- ingar í för með sér. Hafi aðiljar byggt þessa niðurstöðu m. a. á nefndu áverkavottorði. Síðan hafi það komið í ljós, að þetta hafi verið rangt hjá aðili- um. Hreyfigeta hægri olnboga hafi verið verulega skert og fylgt því óþægindi og þreyta í hægri handlegg. Sjúkrasaga stefnanda sé rakin í Öörorkumati Páls Sigurðssonar læknis, dags. 24. nóvem- ber 1973. Þar sé stefnanda talin hafa hlotið tímabundna örorku í 20 mánuði og varanlega T% örorku vegna slyssins. Á grund- velli þessa örorkumats hafi tryggingafræðingur reiknað út vinnu- tekjutap stefnanda af völdum slyssins. Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f hafi synjað greiðslu á frekari bótum en þegar hafi verið inntar af hendi með þeim rökum, að tjón stefnanda hafi verið að fullu bætt með greiðslunni 31. maí 1972, en á kvittun þeirri hafi umboðsmaður stefnanda kvittað fyrir greiðslunni sem fullnaðargreiðslu. Stefnandi vekur athygli á því, að hér hafi verið um utanréttarsátt að ræða og hafi hún þá ekki vitað betur en afleiðingar slyssins væru að fullu fram komnar. Afleiðingar slyssins hafi hins vegar verið stórum meiri og alvarlegri en ætlað hafði verið og allar forsendur séu því brostnar fyrir sáttinni og stefnandi ekki lengur bundin af henni. Stefndu byggja sýknukröfu sína á því, að hinn 31. maí 1972 621 hafi Sjóvátryggingarfélag Íslands h/f og stefnandi samið um tullnaðarbætur til stefnanda vegna slyssins. Þar hafi verið stuðst við áverkavottorð frá Ólafi Ingibjörnssyni lækni, dags. 14. apríl 1972. Stefndu mótmæla því eindregið, að stefnandi sé ekki lengur bundin af þessu samkomulagi. Stefnandi hafi engan rétt geymt sér við uppgjörið, en þó vitað best sjálf um líðan sína og bata. Stefndu mótmæla því algerlega, að uppgjör skaðabótakröfu eigi aðeins að vera málamyndauppgjör, sem aðeins sé miðað við þekkt- ar forsendur á samningsaugnablikinu, en taka megi upp til endur- skoðunar við breyttar forsendur. Á þessu byggja stefndu sýknu- kröfuna fyrst og fremst. Eigi stefnandi að vera óbundin af gerðu samkomulagi, hljóti stefndu einnig að vera það og þeim eigi þá að vera heimilt að hafa uppi hvers konar varnir gegn kröfugerð stefnanda. Þá halda stefndu því fram, að það skipti engu máli, hvort samkomulag þetta hafi verið gert utan réttar eða innan. Stefndu hafa mótmælt: framangreindu örorkumati. Sérstak- lega mótmæla þeir því, að svona lítil örorka skerði hæfni stefn- anda til tekjuöflunar. Þá benda stefndu á, að stefnandi hafi hætt sér út á eina af fjölförnustu götum Reykjavíkur, eftir að skuggsýnt var orðið, og ætlað að sæta færi milli bifreiða í báðar áttir. Þá hafi slysið orðið. Stefnandi hljóti því að teljast eiga á því verulega sök. Þess vegna telja stefndu, að með greiðslunni frá Sjóvátryggingarfélagi Íslands h/f og öðrum greiðslum hafi stefnanda verið bætt tjón hennar að því leyti sem lækkun eða niðurfelling komi ekki til, sbr. 3. mgr. 67. gr. umferðarlaga. Niðurstaða dómsins. Þegar stefnandi gerir framangreinda sátt við Sjóvátryggingar- félag Íslands h/f hinn 31. maí 1972 með aðstoð tryggingamiðlara, liggur fyrir áverkavottorð Ólafs Ingibjörnssonar læknis frá 14. apríl 1972. Í því kemur fram, að það vantaði 10—-15% upp á fulla réttingu í olnboga hægri handar, hvers hreyfingar voru að öðru leyti fullar. Þrátt fyrir þetta ástand gefur umboðsmaður stefn- anda, tryggingamiðlarinn, fyrirvaralausa skaðabótakvittun til Sjóvátryggingarfélags Íslands h/f. Í þessari kvittun er tekið fram berum orðum: „Geri ég ekki frekari kröfur á hendur félaginu né eiganda bifreiðarinnar vegna tjóns þessa.“ Þegar þetta er haft í huga, verðgildi hinnar umsömdu bóta- fjárhæðar, er hún var innt af hendi, svo og hver sennileg tildæmd bótafjárhæð yrði, ef fullnaðarkvittun hefði ekki verið gefin, þá getur dómurinn ekki á það fallist, að afleiðingar slyssins fyrir 622 stefnanda hafi í verulegum atriðum orðið alvarlegri heldur en hún mátti reikna með, þegar samið var um bætur við Sjóvátrygg- ingaríélag Íslands h/f hinn 31. maí 1972. Að þessu athuguðu get- ur dómurinn ekki fállist á það með stefnanda, að forsendur séu brostnar fyrir margnefndu samkomulagi, heldur sé stefnandi enn við það bundinn. Ber því að sýkna stefndu af öllum kröfum stefn- anda í máli þessu. Með vísan til 178. gr. laga um meðferð einkamála í héraði nr. 85 frá 23. júní 1936 þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu. Magnús Thoroddsen borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndu, Kr. Kristjánsson h/f og Sjóvátryggingarfélag Ís- lands h/f, eiga að vera sýknir af öllum kröfum stefnandans, Þóru Kristínar Helgu Magnúsdóttur, í máli þessu. Hvor aðili á að bera sinn kostnað af máli þessu. Mánudaginn 8. maí 1978. Nr. 210/1976. Dánarbú Einars Guðnasonar (Páll S. Pálsson hrl.) Segn fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.). Skattamál. Valdsvið ríkisskattstjóra. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ. Torfason. Afrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 29. október 1976, að fengnu áfrýjunarleyfi 27. s.m. Krefst hann Þess, að hækkun ríkisskattstjóra á tekjuskatti séra Einars Guðnason- ar árið 1973, 71.593 krónur, staðfest af ríkisskattanefnd 22. 623 október 1974, skuli felld úr gildi, Þá krefst áfrýjandi máls- kostnaðar, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en áfrýj- andi, sem hafði gjafsókn í héraði, fékk gjafsókn fyrir Hæsta- rétti með bréfi dómsmálaráðuneytisins 20. október 1976. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Með úrskurði 2. október 1972 lækkaði skattstjóri Vestur- landsumdæmis skattskyldar tekjur séra Einars Guðnasonar í Reykholti. Skattstjórinn tilkynnti séra Einari úrskurðinn með bréfi samdægurs, og méð bréfi 4. s. m. sendi hann ríkis- skattstjóra úrskurðinn, skýrði rök sín fyrir lækkuninni og tók fram, að hann teldi æskilegt, að úrskurðurinn yrði lagð- ur fyrir ríkisskattanefnd. Samkvæmt 41. gr. laga nr. 68/1971, eins og henni hafði verið breytt með 15. gr. laga nr. 7/1972, er þá var í gildi, var ríkisskattstjóra heimilt að skjóta úr- skurðum skattstjóra til ríkisskattanefndar á næstu þremur mánuðum eftir dagsetningu úrskurðar. Ekki kærði ríkis- skattstjóri úrskurðinn til ríkisskattanefndar. Með bréfi 18. janúar 1974 tilkynnti hann séra Einari, að hann gæti ekki fallist á úrskurð skattstjóra Vesturlandsumdæmis og hefði því í hyggju „að breyta ályktun skattstjóra skv. heimild í 4. mgr. 42. gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt, sbr. 16. gr. laga nr. 7/1972“, og taka mál hans fyrir að nýju og hækka tekjuskatt hans gjaldárið 1972. Séra Einar mótmælti þessari fyrirhuguðu hækkun með bréfi til ríkisskattstjóra 22. janúar 1974. Úrskurðir ríkisskattstjóra 4. febrúar og 5. apríl 1974 um hækkun tekjuskatts séra Einars um 71.593 krónur og úr- skurður ríkisskattanefndar 22. október 1974 eru raktir í héraðsdómi. Fram kemur af því, sem nú er rakið, að ríkisskattstjóri tók málið upp eingöngu í því skyni að breyta „ályktun“ skatt- stjóra og hækka tekjuskatt séra Einars. Séra Einar hafði talið fram til skatts hinar umdeildu tekj- ur Í skattframtali sínu. Engar nýjar upplýsingar höfðu kom- ið fram í málinu frá því er skattstjóri kvað upp úrskurð sinn. Skilyrði 4. mgr. 42. gr. laga nr. 68,/1971, sbr. 16. gr. 624 laga nr. 7/1972, til að ríkisskattstjóri gæti breytt ályktun skattstjóra til hækkunar, voru því eigi fyrir hendi, en hér er ekki um ályktun skattstjóra að ræða, heldur formlegan úrskurð, sem sætir kæru skv. 2. mgr. 41. gr. laga nr. 68//1971, sbr. 15. gr. laga nr. 7/1972. Var endurupptaka málsins af hálfu ríkisskattstjóra samkvæmt þessu ekki heimil að lögum. Úrskurður ríkisskattstjóra frá 4. febrúar 1974 er því ógildur svo og síðari meðferð málsins fyrir skattayfirvöldum. Með vísan til þessa verður krafa áfrýjanda tekin til greina. Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um málskostnað. Dæma ber stefnda til að greiða allan kostnað af áfrýjun málsins, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns áfrýjanda, 50.000 krónur. Dómsorð: Framangreind hækkun á tekjuskatti séra Einars Guðnasonar árið 1973 að fjárhæð 71.593 krónur er felld úr gildi. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað er staðfest. Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin málflutnings- laun skipaðs talsmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, 50.000 krónur. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 22. júní 1976. Mál þetta, sem tekið var til dóms 1. þ. m., höfðaði Einar Guðna- son, Miðbraut 3, Seltjarnarnesi, með stefnu, útgefinni 1. april 1975, á hendur fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Stefnukröfur eru þær, að hrundið verði úrskurði ríkisskattanefndar frá 22. október 1974 og að hækkun ríkisskattstjóra á tekjuskatti stefn- anda árið 1973, kr. 71.593, verði felld niður. Þá er krafist máls- kostnaðar úr hendi stefnda, eins og málið sé ekki gjafsóknarmál, en með leyfi, dags. 21. mars 1975, var stefnanda veitt gjafsókn í málinu. Einar Guðnason lést, á meðan á rekstri málsins stóð. Hefur dán- arbú hans tekið við aðild málsins í hans stað. Stefndi krefst sýknu af stefnukröfunum og málskostnaðar úr 625 hendi sóknaraðilja, en til vara er þess krafist, að málskostnaður verði látinn falla niður. Svo sem fram kemur í stefnu, eru málavextir þeir, að Einar Guðnason taldi fram til skatts í Reykholtsdalshreppi á árinu 1973. Eiginkona Einars, Anna Bjarnadóttir, var um árabil fastur kenn- ari við héraðsskólann í Reykholti. Á framtalinu voru talin fram eftirlaun, sem Anna hafði fengið greidd á árinu 1972, kr. 322.195. Við álagningu opinberra gjalda á árinu 1973 kom fram, að fjár- hæð þessi hafði verið lögð til grundvallar óbreytt. Einar taldi, að hann ætti rétt á því samkvæmt lögum, að helmingur eftir- launa eiginkonu sinnar kæmi til frádráttar framtöldum tekjum, áður en opinber gjöld væru lögð á. Kærði hann því álagninguna til skattstjóra Vesturlandsumdæmis. Með úrskurði skattstjórans hinn 2. október 1973 var sjónarmið Einars tekið til greina með vísan til 2. mgr. 3. gr. skattalaga og tekjur til álagningar lækkaðar samkvæmt því um kr: 161.097. Með vísan til 42. gr. laga nr. 68/1971 um tekju- og eignarskatt, sbr. 16. gr. laga nr. 7/1972, tók ríkisskattstjóri álagðan tekjuskatt gjaldárið 1973 til ákvörðunar að nýju. Hafði Einari áður verið til- kynnt þetta og jafnframt að fyrirhugað væri að hækka skattinn. Kemur fram, að Einar hafi mótmælt hækkun skattsins á þeim grundvelli, að eftirlaun séu í reynd endurgreiðsla tekna, er lagðar hafi verið í lífeyrissjóð af launatekjum og því beri að jafna eftir- launum við launatekjur. Úrskurður ríkisskattstjóra gekk 4. febrú- ar 1974. Í forsendum er vísað til 2. mgr. 3. gr. laga nr. 68/1971 um tekju- og eignarskatt, sbr. einnig 1. mgr. 1. gr. laga nr. 7/1972, en síðan segir svo: „Þetta ákvæði laganna virðist verða að skýra svo, að það taki aðeins til þeirra launatekna, sem unnið er fyrir á skttárinu. Er því ekki unnt að fallast á, að 50% eftirlauna giftra kvenna séu frádráttarbær, þótt fallist væri á skilgreiningu gjaldandans á eftirlaunum. Einnig má benda á, að miðað við skilgreiningu hans á eftir- launum og með gildandi ákvæði skattalaga um frádráttarhæfni helmings launatekna giftra kvenna og um frádráttarhæfni greiðslna í lífeyrissjóði sem forsendu, er áður búið að draga öll eftirlaun, sem greidd eru giftum konum, frá tekjum í formi greiðslna í lífeyrissjóði, og auk þess helming þeirra, skv. áður greindum lagaákvæðum, á beim tíma, sem tekjurnar mynduðust. Hreinar tekjur gjaldárið 1973 hækka skv. framangreindu um kr. 161.097,00 eða úr kr. 952.750,00 í kr. 1.113.847,00. Fjölskyldu- 40 626 frádráttur er kr. 281.600,00. Skattgjaldstekjur verða kr. 832.200,00 og tekjuskatturinn reiknast skv. þvi.“ Samkvæmt úrskurði þessum var tekjuskattur Einars gjaldárið 1973 hækkaður um kr. 71.593, eða úr kr. 283.046 í kr. 354.639. Einar kærði þennan úrskurð til ríkisskattstjóra, en með úrskurði 4. apríl 1973. var kærunni hafnað. með vísan til fyrri úrskurðar ríkisskattstjóra. Einar kærði þessa ákvörðun til ríkisskattanefnd- ar hinn 20. apríl 1974. Í úrskurði, uppkveðnum 22. október 1974, taldi ríkisskattanefnd ákvæði: 2. mgr. 3.gr. laga nr. 68/197.1, sbr. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 7/1972, ekki veita örugga heimild til, að leyfður yrði sá frádráttur,'sem krafist var, og staðfesti úrskurð ríkisskattstjóra. Einar Guðnason höfðaði síðan mál þetta, svo sem áður Var rakið. Krafa sóknaraðilja er:byggð á því, að það hafi um langt árabil verið bundið. í lögum; að tekjur hjóna, sem eru samvistum, skuli taldar saman til skattgjalds og vinni kona, sem er samvistum við:mann sinn, fyrir skattskyldum tekjum, eigi hjónin rétt á því; að helmingur þessara tekna konunnar sé dreginn frá, áður en skattgjald sé lagt á tekjur hjónanna. Þetta eigi sér stoð. í 3. gr. laga nr. 68/1971 um tekju-.og eignarskatt, sbr..1. gr. laga nr. 7(1972. Í máli þessu sé ljóst, að eftirlaun eiginkonu framteljanda á árinu 1972: séu launatekjur hennar það ár og af þeim eigi að greiða skatt.í samræmi við:það við álagningu opinberra gjalda á tekjur þess árs. Ekki.eigi fyrr“að leggja opinber gjöld á tekju- öflun þessa og ekki eigi að gera það síðar, Því hafi á grundvelli frámangreindra lagaákvæða borið að beita reglunni um frádrátt helmings tekna eiginkonunnar, áður en opinber gjöld voru lögð á. Er því haldið fram, að niðurstaða skattstjóra Vesturlandsum- dæmis hafi verið rétt að lögum, en:hins vegar séu úrskurðir ríkis- skattstjóra og ríkisskattanefndar það ekki. Er því haldið fram, að andmæli stefnda, sem byggð eru á því, að framteljandi hafi áður að einhverju leyti notið 50% frádráttar af tekjum eiginkonu sinnar, séu ekki:á rökum reist. Sýknukrafa stefnda er byggð á því, að frádráttarheimild 2. mgr.3. gr. laga nr. 68/1971 nái ekki til tekna þeirra, sem um er deilt í málinu. Við skýringu á ákvæði þessu sé sá skilningur eðli- legastur samkvæmt orðanna hljóðan, að ákvæðið takmarkist við þær launatekjur, sem unnið sé fyrir á skattárinu. Aðrar tekjur giftra kvenna, svo. sem eftirlaun, falli utan ramma frádráttar- heimildar laganna, en slíkar frádráttarheimildir séu undantekn- ingar, sem skýra beri þröngt. Þá sé og á það að líta, að öll bau 627 ár, sem eiginkona framteljanda hafi unnið fyrir tekjum utan heimilisins, hafi hann notið þess hagræðis skattalaga, að helm- ingur launatekna hennar hafi verið dreginn frá, áður en skattur var lagður á. Þá komi það einnig til, að greiðslur eiginkonu fram- teljanda í lífeyrissjóð hafi verið dregnar frá við skattálagningu. Eftirlaun hennar hafi því þegar verið dregin frá tekjum við skatt- lagningu í mynd frádráttarbærra greiðslna í lífeyrissjóð auk þess helmings launa, sem dreginn hafi verið frá á þeim tíma, er tekj- urnar urðu til.:Því sé ljóst, að efnisrök mæli eindregið gegn þeirri skýringu á 2. mgr. 3. gr. laga nr. 68/1971, sem haldið sé fram af hálfu sóknaraðilja. Þá er því haldið fram, að úrskurður skatt- stjóra Vesturlandsumdæmis gangi þvert gegn almennri fram- kvæmd 'skattayfirvalda á lagaákvæðinu, enda hafi ríkisskatta- refnd fyrir löngu ákveðið starfsreglu skattayfirvalda um beit- ingu ákvæðis skattalaga, sem verið hafi samhljóða ákvæði 2. mgr. 3. gr. laga nr. 68/1971, í tilvikum eins og því, sem til úrlausnar er í máli þessu. Við munnlegan flutning málsins kom fram hjá lögmönnum aðilja, að ágreiningslaust væri, að hin framtalda eftirlauna- greiðsla, sem um er deilt í málinu, væri greiðsla úr Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins, sem eiginkona „framteljanda hafi öðlast rétt til sem félagi Í sjóðnum, er hún lét af.störfum fyrir aldurs sakir. Í 10. gr. laga nr. 29/1963 um Lífeyrissjóð starfsmanna rík- isins er kveðið á um greiðslur í sjóðinn, og í 12. gr. eru síðan ákvæði um greiðslur ellilífeyris úr sjóðnum. Í B lið 7. gr. laga nr. 68/1971 um tekju- og eignarskatt er gerð nánari grein fyrir skattskyldum tekjum og þar talin upp m. a. föst laun, biðlaun, eftirlaun og lífeyrir, og var því umræðd greiðsla framtalsskyld, enda ekki ágreiningur um það af hálfu aðilja. Samkvæmt 2. mgr. 3. gr. laga nr. 71/1968 (sic), sbr. 1. gr. laga nr. 7/1972 um tekju- og eignarskatt eiga hjón rétt á því, að 50% af skattskyld- um tekjum, sem eiginkona, er samvistum er við mann sinn, vinn- ur fyrir, séu dregin frá, áður en :skattgjald er lagt á. Eiginkona framteljanda hafði hætt störfum, og fékk hún umrædda greiðslu úr Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins. Þótt hún hafi öðlast rétt til greiðslu þessarar að hluta með framlagi af eigin launum, á meðan hún var í starfi, þykir verða að líta svo á, að hér sé ekki um að ræða vinnutekjur skv. 2. mgr. 3. gr. laga nr. 71/1968 (sic), sbr. 1. gr. laga nr. 7/1972, heldur lífeyrisgreiðslu, sem ekki falli undir lagaákvæði þessi. Verður stefndi því sýknaður af kröfum sóknaraðilja. 628 Rétt þykir, að málskostnaður falli niður. Kostnaður sóknaraðilja af rekstri máls þessa greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns sóknar- aðilja, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 40.000. Guðmundur Jónsson borgardómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, skal vera sýkn af kröfum sóknaraðilja, dánarbús Einars Guðnasonar og Önnu Bjarnadóttur, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Kostnaður sóknaraðilja af rekstri máls þessa greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns sóknaraðilja, Páls S. Pálssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 40.000. Mánudaginn 8. maí 1978. Nr. 225/1976. Tryggvi Hannesson persónulega og f. h. Byggingavöruverslunar Tryggva Hannessonar (Agnar Gústafsson hrl.) gegn Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni f. h. Joh. Pengg (sjálfur). Skildamál. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævar: Benedikt Sigurjónsson og Björn Sveinbjörnsson. Áfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 26. nóvember 1976, að fengnu áfrýjunarleyfi 25. s. m. Krefst hann sýknu að svo stöddu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess, að áfrýjandi verði dæmdur til að 629 greiða sér 89.483 austurríska schillinga (skammstafað a. sch. hér á eftir) með 1.5% vöxtum af 104.050 a. sch. fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 1. júní 1974 til 15. júlí 1974, en með 2% vöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá þeim degi til 26. apríl 1976, af a. sch. 101.969 frá þeim degi til 14. júní 1976, af 95.726 a. sch. frá þeim degi til 14. mars 1977, af a. sch. 93.645 frá þeim degi til 24. nóvember 1977 og af 89.483 a. sch. frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst hann staðfestingar héraðsdóms um málskostnað, og enn fremur krefst hann málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný gögn. Áfrýjandi hefur innt af hendi til stefnda upp í upphaflega stefnukröfu eftirfarandi greiðslur: 1. Hinn 26. apríl 1976 a.sch. 2.081 2. Hinn 14. júní 1976 a.sch. 6.243 3. Hinn 14. mars 1977 a.sch. 2.081 4. Hinn 24. nóvember 1977 a. sch. 4.162 Allls a. seh. 14.567 Hefur stefndi lækkað höfuðstól kröfu sinnar sem þessari fjárhæð nemur, eða í a. sch. 89.483, sem er krafa hans hér fyrir dómi. Áfrýjandi, sem eigi sótti þing í héraði, hefur eigi fært fram nein haldbær rök, er hnekki kröfu stefnda. Ber að dæma hann til að greiða stefnda stefnufjárhæðina, a. sch. 89.483 ásamt 9% ársvöxtum af a. sch. 104.050 frá 1. júlí 1974 til 15. júlí s. á., 13% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til 26. apríl 1976, af a. sch. 101.969 frá þeim degi til 14. júní 1976, af a. sch. 95.726 frá þeim degi til 14. mars 1977, af a. seh. 93.645 frá þeim degi til 21. nóvember 1977, en með 16% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til 24. nóvember s. á. en af a. sch. 89.483 frá þeim degi til 21. febrúar 1978 og 19% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til greiðsludags. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað á að vera óraskað. Dæma ber áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, sem ákveðst 250.000 krónur. 630 Dómsorð: Álfrýjandi, Tryggvi Hannesson persónulega og í. h. Byggingavöruverslunar Tryggva. Hannéssonar, greiði stefnda, Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttanlögmanni f. h. Joh. Pengs, austurríska sehillinga 89.483 ásamt 9% árs- vöxtum af a. sch. 104.050 frá 1. júlí 1974 til 15. júlí s. á., 13% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til 26. apríl 1976, af a. seh. 101.969 frá þeim degi til 14. júní 1976, af a. sch. 95.726 frá þeim degi til 14. mars 1977, af a. seh. 93.645 frá þeim degi til 21. nóvember 1977, en með 16% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til 21. nóvember 1977, en af a. seh. 89.483 frá þeim degi til 21. febrúar 1978 og 19% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til greiðsludags. Ákvæði héraðsdóms um málskostnað á að vera órask- að. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæslarétti, 250.000 krónur. Dóminum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lög- um. Dómur sjó- og verslunardóms Reykjavíkur 23. júní 1976. Mál þetta, sem dómtekið var 18. þ. m., hefur Jón N. Sigurðs- son hæstaréttarlögmaður, Tjarnargötu 10 D, Reykjavík, höfðað 1. h. austurríska firmans Joh. Pengg, Draht- und Walzwerke í Thörl, fyrir sjó- og verslunardómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 9. júní 1976, gegn Tryggva Hannessyni, Vallhólma 16, Kópavogi, Þersónulega og f. h. Byggingavöruverslunar Tryggva Hannes- sonar, Suðurlandsbraut 20, Reykjavík, til greiðslu vöruskuldar að fjárhæð austurrískir schillingar 104.050.00 með 2% dráttar- vöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð að telja frá 1. júní 1974 til greiðsludags auk málskostnaðar að skaðlausu skv. reikningi eða mati dómsins. Stefnandi segir málavexti vera þá, að hinn 21. desember 1973 hafi stefndi gert pöntun á patent þaknöglum hjá hinu austur- 63 ríska firma og hafi ándvirði vörunnar numið“ hinni umstefndu fjárhæð, austurrískum sehillingum 104.050.00,, Varan hafi verið send til Reykjavíkur með m/s Mánafossi 8. mars 1974 og hafi átt að greiðast í Landsbanka Íslands í Reykjavík með 3ja mánaða víxli gegn afhendingu dokumenta. Stefndi hafi aldrei samþykkt víxilinn og ekki leyst til sín dokumentin og hafi síðar orðið að samkomulagi í september 1974, að“'stefndi mætti koma vörunni í tollvörugeymslu í Reykjavík og taka hana þaðan eftir hend- inni, að sjálfsögðu gegn greiðslu, en stefndi hafi síðan eigi leyst neitt af vörunni til sín og sé því óhjákvæmilegt að höfða mál þetta á hendur stefnda. Stefndi hefur hvorki sótt né látið sækja þing, er honum: bó löglega stefnt. Verður því skv. 118. gr. laga nr. 85/1936 að dæma mál þetta eftir framlögðum skjölum og skilríkjum, og þar sem þau eru í samræmi við dómkröfur stefnanda, verða þær teknar til greina að öðru leyti en því, að vextir ákveðast 1.5% vextir fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 1. júní 1974 til 15. júlí 1974, en 20, vextir fyrir hvern byrjaðan mánuð frá þeim degi til greiðslu- dags. Málskostnaður ákveðst kr. 117.000. Dóminn: kváðu upp Auður Þorbergsdóttir, Guðmundur. Hjalta- son.og Ægir Ólafsson. Dómsorð: Stefndi, Tryggvi Hannesson, greiði persónulega og Í. h, Byggingavöruverslunar Tryggva Hannessonar stefnandá, Jóni N. Sigurðssyni hæstaréttarlögmanni, austurríska schill- inga, 104.050.00 með 1.5% vöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá 1. júní 1974 til 15. júlí 1974, en 2% vöxtum fyrir hvern byrjaðan mánuð frá þeim degi til greiðsludags og kr. 117.000: í málskostnað, allt innan:.15 daga frá „lögbirtingu ; dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. 632 Fimmtudaginn 11. maí 1978. ÁA RA A AV AA Nr. 131/1977 Ákæryvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) Segn A (Jón Oddsson hrl.). Sýknað af ákæru um sifskapar- og skírlífisbrot. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Þór Vilhjálmsson. Málinu er aðeins áfrýjað að því er varðar ákærða A. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt, einkum varðandi nám telpunnar. X. I. Í ákæruskjali er ákærði borinn þeim sökum, að hann hafi tvívegis „haft samræði og önnur kynferðismök“ við dóttur sína X, fædda ... 1965, að viðstöddum B, fæddum ... 1935, en hann var einnig sakaður um sams konar atferli gagnvart X, Segir í ákæruskjali, að ákærði hafi gerst sekur um þetta atferli í fyrra skipti um áramótin 1971--1972 og í síðara skipti um mánaðamótin mai— júní 1972. II. Í héraðsdómi er sakargögnum lýst og rakinn ferill rann- sóknar málsins. Þykir rétt að greina í samfelldu máli hið helsta úr sakargögnum, sem máli skiptir við mat á sekt ákærða eða sýknu, en að öðru leyti er vísað til héraðsdóms um reifun gagna þessara. 1. Stúlkan X kom fyrst fyrir rannsóknarlögreglu í Hafnar- firði 13. júlí 1972, og var hún þá 7 ára gömul. Þessi skýnslu- gjöf fór fram um það bil hálfum öðrum mánuði eftir að ákærði á að hafa haft kynræn afskipti af henni í síðara skipti og röskum 6 mánuðum eftir afskiptin í fyrra skipti. Var 633 móðir X viðstödd þessa skýrslugjöf svo og fulltrúi frá barna- verndarnefnd Hafnarfjarðar. Er skýrsla X tekin upp í héraðs- dóm. Lýsir hún því, hvernig ákærði og maður að nafni B hafi haft af sér kynræn afskipti og í hverju þau hafi verið fólgin. Móðir X lýsir því fyrir rannsóknarlögreglu hinn 15. júlí 1972, að hún hafi orðið „hissa á framburði“ X hinn 18. Júlí. Kveðst hún hafa gengið á hana, er heim kom, „og hafi X þá sagt frá á sama hátt og hjá Rannsl. .. .“. X kom fyrir dóm 22. september 1972. Skýrir hún frá kynrænum afskipt- um þeirra ákærða og B af sér að mestu leyti á sama hátt og fyrir rannsóknarlögreglu. Við þessa yfirheyrslu var m. a. fulltrúi barnaverndarnefndar Hafnarfjarðar. X hefur ein- söngu gefið skýrslu í málinu í þessi tvö skipti. 2. Stúlkan D, fædd 1960, skýrir svo frá fyrir rannsóknar- lögreglu 21. júlí 1972, að X hafi sagt sér frá því, að ákærði hafi haft kynræn afskipti af henni. Er skýrsla D greind í héraðsdómi. 3. B kom fyrir rannsóknarlögreglu 14. júlí 1972. Gekkst hann viðstöðulaust við kynrænum afskiptum af X. Lýsti hann náið, hvernig atferli ákærða hafi verið gagnvart X, og vísast um það til héraðsdóms. Á dómbþingi 19. júlí 1972, er bókað, að B hafi skýrt frá „á sama veg og hjá rannsóknar- lögreglu varðandi tilraunina til kynmaka við telpuna“, að öðru leyti en um eitt atriði, sem hér þarf eigi að greina. Í dómskýrslu 3. ágúst 1972 segir B, að þeir ákærði hafi verið „undir áhrifum áfengis og pillna (amfetamíns) “ í bæði skipt- in, er þeir reyndu kynmök við X, „en þeir hafi þó ekki verið drukknari eða undir meiri áhrifum en það, að þeir hafi gert sér grein fyrir því, sem þeir voru að gera“. 4. Telpan X kom til skoðunar hjá Andrési Ásmundssyni, sérfræðingi í kvensjúkdómum og fæðingarhjálp, 13. júlí 1972 að lokinni skyrslugjöf hjá rannsóknarlögreglu, sbr. 1. tölu- lið að framan. Er vottorð læknisins um frásögn X af atburð- um og skoðun hans á henni tekið upp í héraðsdóm. Er frá- sögn X áf atburðum þessum samkv. vottorðinu svipuð og fyrir rannsóknarlögreglu. Læknirinn telur, að samkvæmt skoðun sinni sé „útilokað, að hafðar hafi verið við hana (þ. e. X) fullkomnar samfarir“. 634 5. Ákærði kom fyrir rannsóknanlögreglu 13. júlí 1972. Lýsti hann sig algerlega saklausan af áburði um. kynmök við dóttur sína X:1 þinghöldum í sakadómi Hafnarfjarðar 20. júlí,.s. á. og 4. ágúst s. á. synjaði hann og staðfastlega fyrir að hafa haft kynmök við eða kynræn afskipti af X, en:í síð- ara þinghaldinu víkur hann áð grunsemdum, sem hann hafi haft um kynmök B við X. Í þinghaldi þessu voru þeir ákærði og B samprófaðir. Héldu þeir hvor um sig fast við fram“ burði sína. Ákærði kvað X hafa gefið til kynna, að B hefði verið. „að fikta við hana“. Þeim. ber saman um það. í sam- prófuninni, að, þeir: hafi neytt pillna, og áfengis á þeim tíma; er:B kveður kynmök þeirra við X hafa farið fram. Í þingbók er þetta m. a. bókað um samprófunina: „Aðspurður segir A, að hann hafi ekki sótt X til að þeir hefðu kynmök við X, eins og mætti:B heldur fram, en mætti A kveðst ekki minnast þess, að sá atburður hafi gerst. sem hér er fjallað um“. 111. Til þess var stofnað af hálfu héraðsdómara, að fram færi rannsókn á andlegum. þroska barnsins Á, „greind þess og hæfni til að átta sig. á aðstæðum og skynja þær, þ. á m. ál: burði þá, sem sakamálið snýst um, og hver áhrif megi búast við, að. þeir hafi haft: á geðheilsu:og þroskabraut þess“. Fól héraðsdómari Sverri. Bjarnasyni lækni að annast rannsókn þessa, með; bréfi 18. Janúar 1973. Frá því var skýrt í fluta- ingi málsins, að af þessari rannsókn hafi eigi orðið vegna andstöðu foreldra X,;og styðst það við bréf, er Jón E, Ragn- arsson hæstaréttarlögmaður ritaði héraðsdómara f. h. ákærða hinn 31. Júlí 1974 og lagt er fram í málinu. Er það miður, að slík rannsókn skuli ekki hafa farið fram. Í umsögnum kenn- ara X kemur fram, að hún sé greind og skýr, og ráðið verður af námsgögnum hennar, sem fram hafa verið lögð, að henni sangi vel í skólanámi sínu. Um framburði telpunnar X ber að hafa í huga, að þeir eru glöggir, og eigi er misræmi í frásögn í þau tvö skipti, er hún gaf skýrslur í málinu. Er frásögn hennar í viðtali við lækni og í samræmi við framburði þessa. Hins vegar kem- 635 ur það til, að! hún er mjög uns, er þessir atburðir eiga að hafa gerst, og hitt, að á heimili hennar hafa kynræn málefni verið mjög til umræðu að því er ráðið verður af sakargögn- um. Má vera, að framburður hennar og skynjun litist nokkuð af því. Skýrslur B eru sjálfum sér samkvæmar að öllu verulegu. Hins vegar verður að sæta þess við mat á sönnunargildi fram- burða hans, að hann hafði átt við alvarleg áfengisvandamál að stríða um nokkurt árabil, og samkvæmt framansögðu voru þeir! ákærðu báðir undir áhrifum áfengis og pillna á þeim tíma, er verknaðir þeir eiga að vera framdir, sem ákærði er sakaður um í ákæruskjali. Fyrir það er girt að lögum, að telpan X og B geti heitfest framburði sína. Ákærði, sem sætti gæsluvarðhaldi nokkurn tíma, hefur staðfastlega synjað fyrir sekt sína. Sakargögn virt í heild sinni bera að vísu talsvert mikið böndin að ákærða um, að hann sé sekur um refsiverð kyn- ræn afskipti af telpunni X. Þar sem ýmislegt veikir sönnunar- gildi helstu sakargagna, sem greint hefur. verið frá, þykir þó ekki alveg fullnægjandi sönnun fram komin fyrir sekt ákærða, og ber að sýkna hann af kröfum ákæruvalds í máli þessu með vísan til 108. gr. laga nr. 74/1974. Samkvæmt þessum úrslitum ber að leggja allan kostnað sakarinnar að því er varðar ákærða A bæði í héraði og fyrir Hæstarétti á ríkissjóð, þar með talin þóknun til réttargæslu- manns ákærða í héraði, Jóns Oddssonar hæstaréttarlögmanns, 25.000 krónur, málsvarnarlaun skipaðs verjanda hans þar, Jóns E. Ragnarssonar hæstaréttarlögmanns, 70.000 krónur, og málsvarnarlaun verjanda hans. fyrir Hæstarétti, Jóns Oddssonar hæstaréttarlögmanns, 150.000 krónur. Dómsorð: Ákærði A á að vera sýkn af kröfum ákæruvalds í máli þessu. Allur sakarkostnaður bæði í héraði og fyrir Hæsta- rétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun til rétt- 636 argæslumanns ákærða í héraði, Jóns Oddssonar hæsta- réttarlógmanns, 25.000 krónur, málsvarnarlann skipaðs verjanda hans í héraði, Jóns E. Ragnarssonar hæsta- réttanlögmanns, 70.000 krónur, og málsvarnarlaun skip- aðs verjanda hans fyrir Hæstarétti, Jóns Oddssonar hæstaréttarlögmanns, 150.000 krónur. Dómur sakadóms Hafnarfjarðar 3. mars 1976. Árið 1976, miðvikudaginn 3. mars, var á dómþingi sakadóms Hafnarfjarðar, sem háð var í skrifstofu dómsins að Strandgötu 31, Hafnarfirði, af Guðmundi L. Jóhannessyni, kveðinn upp dóm- ur Í sakadómsmálinu nr. 780-781/1973: Ákæruvaldið gegn A og B. Mál þetta var fyrst dómtekið 29. apríl 1974, en var endurupp- tekið 15. desember 1975 og svo dómtekið að nýju 28. janúar 1978. Málið er með ákæruskjali saksóknara ríkisins, dagsettu 28. ágúst 1972, höfðað gegn A ..., Hafnarfirði, og B.. „ Reykjavík, fyrir að hafa tvívegis, í fyrra skiptið um áramótin 1971—-1972 og Í seinna skiptið um mánaðamótin maí“ júní 1972, haft sam- ræði og önnur kynferðismök við stúlkuna X, dóttur ákærða A, fædda ..'. 1965, í bæði skiptin að kvöldlagi á heimili ákærða A að ... í Hafnarfirði. Athöfnum sínum höguðu ákærðu þannig, að þeir létu stúlkuna afklæðast að öllu leyti jafnframt því sem þeir afklæddust sjálfir og létu hana síðan leggjast á borð í borð- stofu, þar: sem þeir fóru lostugum höndum um líkama stúlk- unnar, og ákærði B hóf samfarir við hana með því að setja getnaðarlim sinn að hluta inn í kynfæri stúlkunnar og hefja samræðishreyfingar, sem stóðu nokkra stund, eða þar til A tók við og framdi samfarir við stúlkuna með sama hætti. Ákærðu höfðu í báðum tilvikum full samráð um greindar athafnir, og fylgdist hvor gerla með athöfnum hins. Atferli beggja ákærðu telst varða við 1. mgr. 200. gr. og 202. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en atferli ákærða A auk þess við 1. mgr. 190. gr. sömu laga. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar og til greiðslu alls sakarkostnaðar. Ákærðu eru báðir sakhætfir. Ákærði A er fæddur „.. 1931 í Reykjavík og hefur sætt kær- um og refsingum sem hér segir: 637 1956 12/12 í Reykjavík: Sátt, 50 kr. sekt fyrir ólöglegt bifreiða- stæði. 1962 14/4 í Hafnarfirði: Dómur: 30 daga varðhald fyrir brot gegn 248. gr. hegningarlaga. 1964 16/9 í Reykjavík: Dómur: 18 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 194. gr., 1. mgr., sbr. 20. gr., 1. migr., og 200. gr., 1. mgr., sbr. 20. gr., 1. mgr., sbr. 204. gr. hegningar- laga. B er fæddur 10. júní 1935 í Reykjavík og hefur sætt kærum og refsingum sem hér segir: 1960 11/5 í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir ökuhraða. 1960 24/11 í Reykjavík: Sátt, 100 kr. sekt fyrir ólöglegt bif- reiðastæði. 1961 13/10 í Reykjavík: Dómur: 3.000 kr. sekt, og svipting öku- leyfis í eitt ár frá birtingu dómsins, fyrir brot á um- ferðarlögum og áfengislögum. 1962 16/2 í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. 1964 21/1 í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. 1964 23/6 í Reykjavík: Sátt, 150 kr. sekt fyrir ölvun. 1964 14/7 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 24/2 'í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 28/6 í Reykjavík: Sátt, 400 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 13/8 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1965 -1/9 í Reykjavík: Sátt, 200 kr. sekt fyrir ölvun. 1966 12/3 í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengisl. 1966 1/12 í Reykjavík: Sátt, 300 kr. sekt fyrir brot á 21. gr. áfengisl. 1972 21/12 í Reykjavík: Sátt, 2.000 kr. sekt fyrir brot á 248. og: 261. gr. hegningarlaga. Verjandi ákærða A, hæstaréttarlögmaður Jón E. Ragnarsson, hefur krafist sýknu af refsi- og málskostnaðarkröfum, en að hon- um verði ætluð hæfileg málskostnaðarlaun úr ríkissjóði svo og að hæstaréttarlögmanni Jóni Oddssyni verði á sama hátt ætluð þóknun fyrir réttargæslu og verjandastarf við rannsókn málsins. Til. vara er þess krafist, að ákærða verði eingöngu gerð væg- asta refsing, sem lög frekast heimila, og verði þá gert að greiða sakarkostnað að hálfu auk sömu kröfu um sóknarlaun. Verjandi ákærða B, héraðsdómslögmaður Erlingur Bertelsson, gerði þær dómkröfur, að skjólstæðingur hans yrði sýknaður af öllum refsikröfum í málinu, en til vara, að honum yrði eingöngu 638 gerð vægasta refsing, sem lög heimila. Þá krafðist hann þess, að honum yrðu greidd hæfileg málsvarnarlaun úr ríkissjóði Samkvæmt framburði ákærðu, vætti vitna og öðrum gögnum eru málavextir þessir: 12. júlí 1972 ritar Snorri Jónsson, fulltrúi barnaverndarnefnd- ar Hafnarfjarðar, bæjarfógetanum í Hafnarfirði bréf, þar sem hann greindi frá því, að grunur léki á því, að ekki væri allt með felldu um kynhegðun ákærða A. Hafði einn nágranna ákærða komið að máli við Snorra og látið í ljós grun um, að ákærði A hefði tilhneigingu til kynferðislegra afskipta af stúlkubörnum undir lögaldri. Hafði hann sagst vita til þess, að börn þár í ná- grenninu hafi talað um það sín á milli, að ákærði A hefði mök við elstu dóttur sína, sem þó væri ekki nema 7 ára. Þá vísaði fulltrúinn til greinar í Mánudagsblaðinu 3. júlí s. á. og taldi sjálfsagt, að hún hefði magnað orðróm um hina óeðlilegu kynhegðun ákærða, og óskaði hann rannsóknar, svo að hið sanna mætti koma í ljós. Grein sú, sem fulltrúinn vísaði til í Mánuðagsblaðinu, nefnd- ist — Hvít þrælasala á vegum Vísis og pósthólf 172 í Hafnarfirði. Er þar vitnað til auglýsingar, sém birtist í dagblaðinu Vísi og var svohljóðandi: „Fyrir þá frjálslyndu — Eignist Midland Adð- vertiser, tímarit ástasambandanna. Hér er loks tímaritið með auglýsingum frá þeim, sem eru að leita að ástvinum. Midland Advertiser kr. 150.- — TIS Pósthólf 172 DV Hafnarfjörður“. Þá var og vitnað til auglýsingar, sem birt hafði verið í tímaritinu Midland Advertiser og var á þennan veg: ,, —- Join our DEPART- MENT NOW. — A lifetime registration — only 2 dollars or £1 or any equivalent. 1000's of beautiful girls ér handsome men, from all over the world are waiting to contact you. We will serve you as long as you wish. We will search until we find what you are looking for. Write to day and use the most unique contact and info centres there is. Write now to: — T.I.S. Box 172 Hafnar- fjörður Iceland.“ Greinarhöfundur hafði fengið upplýst, að fyrir pósthólfi 172 væri skráð E, eiginkona ákærða A. Tekur hann upp úr tímarit- inu nokkrar auglýsingar, þar sem hlutaðeigandi óskar að komast i kynni við karlmenn eða konur beinlínis með einhvers konar kynmök í huga. Lætur greinarhöfundur að því liggja, að með dreifingu umrædds tímarits og birtingu framangreindrar aug- lýsingar í það blað: stuðli eigandi pósthólfs 172 að því að koma stúlkum í sambönd, sem þær losni ekki úr og endi með því, að 639 þær lendi ánauðugar í hóruhúsum á ýmsum:stöðum heims. Blöð eins: og; Midland Advertiser séu aðeins milliliðurinn í hvítri þrælasölu og byggi ekki á sömu grundvallarreglu og aðrir klúbbar um bréfasambönd. Vegna fyrrgreindra auglýsinga í dagblaðinu Vísi, sem þóttu benda til þess, að ákærði reyndi að hafa kynhvatir annarra að féþúfu, hafði Geir Stefánsson, lögregluþjónn nr.'10.í Hafnárfirði, tal af nokkrum nágrönnum ákærða A 5. júlí 1972. Ekki höfðu þeir orðið varir við óeðlilega mikinn umgang við hús hans; en Þó nokkuð tíðar ferðir leigubíla að húsinu. F, sem heima átti í næsta húsi við ákærða, tjáði lögreglumanninum, að hann og eiginkona hans: óttuðust, að hegðun ákærða við börn sín væri ekki með eðlilegum hætti, ogíkvað F dóttur sína hafa haft eftir X, dóttur ákærða A, fæddri ....1965, að faðir hennar hefði mök við hana. G, sem og bjó í húsi, sem stendur nærri húsi ákærða A, óttaðist mjög um dóttur sína 1, fædda 1963, vegna ákærða. Kvað hún dóttur sína og fleiri börn hafa vitneskju um, að samband og umgengni ákærða við börn sín væri ekki með eðlilegum hætti, og óttuðust“ því nágrannar hans um stúlkubörn sín vegna hans og bönnuðu þeim að koma inn á heimili hans. Þá tók rannsóknarlögreglan 21. júlí 1972 skýrslu af stúlkunni Ð, fæddri..i. . 1960; sem átti heima í húsi, sem stendur nærri húsi ákærða „A. Hún: sagðist hafa töluvert verið með X, dóttur ákærða, og hafði hún eftir X/ að faðir hennar hefði stundum við hana kynmök,leggi hann hana ýmist upp á borð eða dívan, en áður hafi hann látið hana fara úr fötum, og svo hafi hann við hana samfarir og blæði þá stundum úr kynfærum: hennar. Hún sagði pabba sinn stundum vera fullan, er hann væri að þessu. Enn frémur hafði D eftir X, að móðir hennar hjálpaði pabba hennar við þetta; en því hefur móðirin neitað hér fyrir dómi. Þá sagði hún X: hafa sagt, að pabbi hennar gerði þetta líka við yngri systur hennar. Ýmislegt fleira hafði hún eftir X, sem ekki verður rakið hér nánar. Þá kom þetta fram í bréfi, sem H,. .., Vestmannaeyjum, sendi rannsóknarlögreglunni í Hafnarfirði og undirritað er af dóttur hennar J, Vestmannaeyjum, 10. ágúst 1972. Ég var í Hafnarfirði um mánaðarmótin maí-júní, þá talaði ég við litla telpu, sem ég held að heiti K. hún er 7--8 ára, hún sagði þegar pabbi er fullur, er:hann að káfa á pjásunni á okkur systrunum, og þegar mamma fór á spítala að eiga, ekki núna heldur hitt þar áður, þá voru 640 hinar stelpurnar hjá Ömmu, en ég var hjá pabba, þá svaf ég í rúminu hjá honum og bá setti hann tillan á sér inn í þjölluna á mér.“ H skrifar svo í eftirskrift, „Þetta sama sagði J og 1, þegar þær komu inn til K þetta kvöld, ég var þá stödd í Hafnarfirði og á Garðstíg 3.“ Móðir X, E, sagði hér fyrir dómi, að X hefði talað um það, að pabbi sinn hafi verið að fikta við sig. 13. júlí 1972 var X yfirheyrði af rannsóknarlögreglumanni í Hafnarfirði, og sagði hún það rétt vera, að pabbi hennar klæddi hana stundum úr buxunum og liggi hún þá ofan á honum að hans beiðni og væri hann þá buxnalaus líka. Stundum væri þetta lengi, stundum stutta stund. Er hún var fyrst spurð, hvort faðir hennar hefði reynt að setja getnaðarlim sinn inn í kynfæri hennar, neitaði hún því, en er hún var aftur spurð að því, kvað hún pabba sinn stundum hafa reynt að setja lim sinn inn í kynfæri hennar og stundum meitt sig þar, en bara einu sinni hafi blætt úr henni þar. Fram kom hjá henni, að hún væri stundum ein með pabba sínum, er mamma hennar væri ekki heima. Hún vilji þetta stund- um ekki, en þá píni pabbi hennar hana til þess. Þá kom fram hjá telpunni, að hún hefði ekki orðið þess vör, að pabbi hennar felldi til hennar sæði. Einn annan mann kvað hún hafa gert svona við sig, Væri það maður að nafni B (ákærði B). Hafði þá pabbi hennar klætt hana úr buxunum fyrir B og hún svo verið látin liggja á borðinu í borðstofunni og hann (B) sett tillann í klofið á sér og það hafi pabbi hennar einnig gert í þetta skipti. Hún kvað B hafa gert þetta aftur og hún þá verið vakin upp að nóttu til, er mamma hennar var á spítala að eiga barn. Hún kvað pabba sinn og þá hafa klætt sig úr buxunum, það geri hann alltaf. Hún kvaðst hafa verið sex ára, er pabbi hennar hóf þessa hegðun: gagnvart henni. Telpan kom svo fyrir dóm 22. sept. s. á. og skýrði þá svo frá, að hún kannaðist við, að maður að nafni B hefði komið heim til hennar og hann og pabbi hennar þá haft vín um hönd og hún verið kölluð til þeirra einstaka sinnum og þeir þá stundum vakið hana og þeir þá reynt að hafa samfarir við hana, sem ekki hafi tekist. Hún kvaðst hafa verið þessu mótfallin, en faðir hennar þá orðið sár og aumur, svo að hún hafi látið tilleiðast. Hún hafi oft verið hrædd, en ekki kallað á aðstoð, heldur leitt þetta hjá sér. Hún kvað ákærðu og stundum hafa sett fingurna inn í kyn- færi hennar. Hún kvað þá hafa haft samfaratilraunir við sig, 641 meðan mamma hennar var á spítala vegna barnsburðar. Hún kannaðist ekki við að hafa sagt öðrum krökkum né öðrum frá sambandi hennar og ákærðu. Stúlkan X var eftir þetta skoðuð af Andrési Ásmundssyni, sér- fræðing í kvensjúkdómum. Hann lýsir skoðuninni svo í fram- lögðu læknisvottorði: „Hinn 13/7 1972 skoðaði ég kl. 18.00, samkvæmt beiðni Sveins Björnssonar, yfirlögregluþjóns í Hafnarfirði, stúlkubarn, er kvaðst heita K, vera fædd .. .. 1965, búsett í... Hafnarfirði. Skoðunin fór fram á lækningastofu minni í Domus Medica í Reykjavík. Ástæðan fyrir skoðuninni var sögð þrálátur orðrómur um kyn- mök föður stúlkunnar við hana, og hafði barnaverndarnefndin í Hafnarfirði óskað eftir rannsókn. Sagðist stúlkunni svo frá, að pabbi sinn hafi frá því að hún var 6 ára gömul oft sett tillan inn Í sig og hafi einu sinni blætt úr sér og henni verið illt eftirá. Seinast hafi pabbi sinn gert þetta fyrir einum mánuði. Eitt sinn sagði hún, að B, kunningi föður hennar, hafi reynt að gera þetta og hafi faðir hennar tekið ljósmyndir af. Eitt sinn sagði hún pabba sinn hafa reynt við hana og systur hennar að móður þeirra áhorfandi, en föðurnum hafi aðeins tekist að stinga tillanum inn í mömmuna. Við skoðun fann ég frekar greindarlega stúlku, og svaraði lík- amlegur þroski hennar til aldurs. Engan áverka var að sjá á kynfærum, og meydómshimnan var heil. Ekki var hægt að þreyfa hana í fæðingarveg með litla fingri vegna þrengsla og því útilok- að, að hafðar hafi verið við hana fullkomnar samfarir. Engir sáðlar fundust við smásjárskoðun. Þetta vottast að viðlögðum drengskap... .“ Ákærði A var yfirheyrður um kæruatriðin hjá rannsóknarlög- reglu 13. júlí og svo hér fyrir dómi 20. júlí 1972. Hann viðurkenndi að annast dreifingu á blaðinu Midland Ad- vertiser og greindi frá starfsemi TIS, sem hann kvað vera upp- lýsingamiðstöð, sem annaðist ýmsa fyrirgreiðslu fyrir félaga sína, sem ekki þótti þó þess eðlis, að leiddi til ákæru í máli þessu. Ákærði sagði, er hann var fyrst spurður um ætluð kynmök hans við dóttur sína X, að hann væri algerlega saklaus af því og væri þetta svívirðilegur áburður, sem hann væri mjög hissa á. Er hann var nánar spurður um sama efni af rannsóknarlögreglu, neitaði hann að svara öllum spurningum hennar um þetta efni. Er hann kom hér fyrir dóm, neitaði hann og að hafa haft kyn- mök við dóttur sína og kveður frásögn XK ranga að því leyti. Hann 41 612 kvaðst hins vegar gruna meðákærða B um það. Hann kvað með- ákærða hafa komið oft á heimili sitt og háft þá vín með. Hann kvað meðákærða vera eiturlyfjaneytanda og hann stundum fengið pillur hjá honum, þegar þeir hafi verið á fylliríi, og þeir þá fund- ið til örvandi áhrifa, en stundum hafi þær verið sljóvgandi. Hann kvaðst ekki hafa verið viðstaddur, er meðákærði gerði tilraun til að hafa kynmök við X, né kveðst hann hafa tekið myndir af því. Hann kvað það öruggt, að ákærði hafi verið á heimili hans á þeim tíma, er eiginkona sín hafi verið á spítala (vegna barns- burðar). Meðákærði B bar hér fyrir dómi um kæruatriðin 19. júlí 1972. Hann kvaðst vera flugumferðarstjóri að mennt og hafa haft fast starf við flugumferðarstjórn á árunum 1955—1965, en frá þeim tíma hafi hann verið fremur laus við vinnu og ekki haldist á henni vegna óreglu. Hann kvaðst vera áhugamaður um ljósmyndun og hafa kynnst ákærða A í sambandi við hana á árunum 1967—-1968 og stundun heimsótt hann og konu hans. Á árunum 1971 og 1972 hafi heim- sóknir hans á heimili meðákærða verið tíðari og hann þá verið orðinn kunnugur heimilisháttum hjá ákærða og þekkt heimilis- fólk hans. Hann kvaðst í byrjun kunningsskapar þeirra hafa haft sam- farir við eiginkonu ákærða og hafi það verið með samþykki hans, sem ljósmyndaði samfarirnar, sbr. dskj. nr. V. ' Öðrum hvorum megin við áramótin 1971—-1972 kvaðst ákærði B hafa verið heima hjá meðákærða A og þeir verið undir áhrifum víns. Ákærðu voru að skoða myndablöð um kynferðismál og þá talað mikið um samfarir. Seint um kvöldið, er kona ákærða A/E, og börn þeirra hafi verið sofnuð nema X hafi ákærði A beðið X að fara úr buxunum og reyndar öllum fötunum og fara þar upp á borð í borðstofunni, sem hún hafi gert þá þegar án mótþróa og legið á bakinu á borðinu með kynfærin við borð- brúnina, en þeir ákærðu þá báðir verið naktir. Ákærði B kvaðst þá hafa byrjað að nudda kynlim sínum við kynfæri X, sem hafi verið útglennt, en hann hafi ekki farið langt inn vegna fyrir- stöðu, sem hann fann fyrir, og honum hafi ekki tekist að hata eðlilegar samræðishreyfingar við telpuna og samfarirnar því ekki fullnast, þar sem kynlimur hans hafi linast upp. Hann kvaðst hins vegar hafa nuddað kynlim sínum utan í getnaðarfæri telp- unnar og svo hætt eftir að hafa verið nokkurn tíma að þessu, 643 en á meðan hafi ákærði A verið með myndavél á lofti, sem hann hafi þó sagt, að ekki væri filma Í. Hann kvað ákærða A svo hafa gert slíkt hið sama við telpuna og hafi limur hans farið eitthvað inn í kynfæri telpunnar, eða partur af kónginum, líkt og hjá honum, og er hann hafi verið nokkra stund að þessu, hafi honum orðið sáðfall og lekið í kyn- færi stúlkunnar og við þau. Ákærði B kvað þá og öðru sinni hafa reynt að hafa samfarir við X, en það hafi verið í apríl eða maí 1972 og hafi móðir telp- unnar þá verið á spítala að eiga barn. Þá hafi endurtekið sig sami verknaðurinn. Ákærði A hafi vakið X laust eftir miðnætti og ákærði B sett lim sinn aðeins inn í kyn- færi telpunnar, en hann ekki farið inn að neinu sem heitið getur, þ.e. aðeins fremsti hluti kóngsins, en ekki hafi hann haft sam- farir við telpuna. Hann kvaðst hafa séð ákærða A reyna að hafa samfarir við telpuna og hreyft sig við það og fremsti hluti líms hans hafi ef til vill gengið inn í kynfæri telpunnar og hafi honum orðið sáð- fall. Ákærði kvað þá báða hafa látið telpuna nudda kynlimi sína og í bæði skiptin hafi þeir látið hana taka þá í munn sér. Eiginkona ákærða A, FE, fæðd ... 1937, kom hér fyrir dóm 2. ágúst 1972. Hún kvaðst ekki hafa verið heima, er ætluð kynmök ákærða A við X hafi átt sér stað. Hún kvað framkomu ákærða almennt nokkuð góða, en hann tali mikið um sín kynferðismál, bæði heima og heiman. Hana kvaðst ekki hafa grunað, að ákærði hefði mök við K né hinar dætur þeirra. Hún kvað X hafa tjáð sér, að ákærði A hafi alltaf verið ölvaður. meðan hún var á spítala, og hafi þá meðákærði B oft komið á heimili hennar og haft með sér vín og pillur. Hún taldi útilokað, að ákærði A hefði haft kynmök við X vegna þess, hve kynlimur hans væri stór. Hún grunaði hins vegar meðákærða B um það og hafi hún viljað slíta kunningsskap við hann. Hún kvaðst, eftir að rannsóknarlögreglan hafði yfirheyrt X, hafa spurt um sama efni, er heim var komið, og hún skýrt henni frá á sama veg. Hún var spurð um kynferðismál þeirra hjóna, sem hún vildi ekki ræða um, en kvað ákærða A varla vera normal, þegar hann væri drukkinn, hvorki gagnvart sér né börnunum. Hún kvað hann tapa mjög minni við og eftir víndrykkju og reyni hún þá stundum að glöggva hann á því, hvað gerst hafi, en 644 bregðist hann þá stundum reiður við og það rifjist ekki upp fyrir honum, hó að hún reyni að lýsa fyrir honum hvað serst hafi {tók dæmi um, er hann hafi slegið hana ölvaður). Upplýst er, að E var á fæðingardeild Sólvangs frá 30. maí til 6. júní 1972. Ákærði B kom aftur fyrir dóm 3. ágúst 1972 og greindi þá frá því, að er hann hafi komið heim til meðákærða A hafi hann oft komið með áfengi og amfetamin, sem rói hann mjög á taugum. Hann kvað þá hafa neytt áfengisins stíft og stundum tekið 2—3 daga drykkjutíma saman. Þá hafi þeir einnig neytt þeirra pillna, sem ákærði hafði með sér. Hann kvað þá hafa verið í bæði skipt- in, sem þeir reyndu kynmök við X, undir áhrifum víns og pillna (amfetamíns), en þeir þó ekki verið drukknari eða undir meiri áhrifum en það, að þeir hafi gert sér grein fyrir því, sem þeir voru að gera. Hann mundi ekki sérstaklega eftir því, að meðákærði A tapaði minni við eða eftir vínneyslu. Ákærði B taldi, að meðákærði A hefði átt frumkvæðið að því, að þeir höfðu mök við X, og kvað það hafa gert verknaðinn rétt- lætanlegri og eðlilegri í hans augum, að ákærði Á var viðstaddur, en hins vegar hafi A ekki þvingað hann til þess. Hann sagði, að vera kunni, að hann hafi haft óbein áhrif á A til verknaðarins með tali um kynferðisleg efni, en bein áhrif hafi hann ekki haft. Ákærði B var og spurður um kynmök hans við eiginkonu með- ákærða A og sagði, að sér hafi virst konan vera þeim samþykk og farið algerlega eftir fyrirskipun A og engar greiðslur hafi farið fram vegna þeirra og ekki hafi ákærði A talfært við sig, hver væri tilgangurinn með að ljósmynda þessar samfarir. Hann kveðst alltaf hafa verið fremur á móti hindrunum, sem lög og reglur setja um kynferðisleg efni. Ákærði A kom aftur hér fyrir dóm 4. ágúst 1972 og neitaði þá sem fyrr að hafa haft kynmök við dóttur sína X., Hann kvað meðákærða B nær alltaf hafa komið með áfengi inn á heimili sitt, þegar hann kom í heimsóknir, og með vínbirgðir, þegar helgar fóru í hönd. Að auki hafi hann nær alltaf komið með með sér pillur. Hann gerði sér ekki grein fyrir, hvernig pillurnar verkuðu á sig kynferðislega, þar sem hann hafi auk þess verið undir áhrifum áfengis, þegar hann neytti þeirra. Stundum kvaðst hann hafa komist í skemmtilegt stuð og myndast fjörgandi áhrif hjá honum, en stundum hafi hann lognast alveg út af. Hann gerði ekki mikið úr minnisleysi sínu við og eftir víndrykkju, 645 hann muni allt, sem gerist, í höfuðatriðum, en gleymi ýmsum smáatriðum. Hann kvaðst hafa grunað meðákærða um að hafa haft kynmök við X og kvaðst hafa fundið inn á það hjá X, að eitthvað hefði gerst í þessum efnum fyrir 2—3 árum. Er hann hafi innt K um framkomu meðákærða við hana, hafi hún lítið gefið út á þetta. Hann kvaðst hafa frjálslega afstöðu til kynferðis- mála. Ákærði A kannast við að hafa tekið myndir þær af stúlkubörn- um sínum, sem merktar eru dskj. nr. 2124, þar sem þau eru nakin eða fáklædd, og er honum var bent á einkennilegar stell- ingar barnanna á myndunum, fann hann ekkert athugavert við þær. Ákærðu voru samprófaðir þennan sama dag, og ber þeim þá saman um að hafa neytt áfengis og örvandi pillna á þeim tíma, sem ákærði B kveður kynmökin við X hafa átt sér stað. Ákærði A neitaði fyrst að hafa haft kynmök við dóttur sína X, eins og ákærði B hélt fram, en sagði svo síðast við samprófun- ina, að hann minntist þess ekki, að sá atburður hefði gerst. Ákærði B var spurður um dreifingu kynlífsmynda, sem hann kvaðst einungis hafa dreift til 3ja manna. Ákærði A minntist þess.ekki sérstaklega, að þeir meðákærði og hann hafi skoðað slíkar myndir um það leyti sem meðákærði kveði kynmökin við K hafa átt sér stað. Ákærði B kvað myndir þær, sem hann hafi þá sýnt meðákærða í þessi skipti, hafa verið af mökum manna og dýra. B kvað A hafa aðstoðað sig við kynmökin. Ákærðu voru látnir hlíta rannsókn á geðheilbrigði, og annaðist þá rannsókn Jakob Jónasson geðlæknir, og í skýrslu hans um hana eru niðurstöðurnar þessar: Um ákærða A. „Klinisk skoðun og sálfræðileg próf (frá 1963) bera vott um djúplæg taugaveiklunareinkenni og skapgerðargalla, sem gert hafa A nálega ófélagshæfan á undanförnum árum. Taugaveiklun hans hefur í för með sér ríka þörf til fráverps (projectio) og rétt- lætingar (rationalization) og kemur hún greinilega fram í af- stöðu hans til málsins. Hann er sennilega haldinn sterkum kyn- hvötum með voyeuristiskum tilhneigingum af taugaveiklunar uppruna, en engar sannanir eru fyrir hendi um óeðlilegar til- hneigingar hans til barna (paedophilia), þótt slíkar hvatir gætu náð valdi á honum undir áhrifum áfengis. Ályktun: A er ekki haldinn geðveiki eða fávitahætti. Hann er 646 haldinn taugaveiklunar- og skapgerðargöllum ásamt með sterkum kynhvötum, sem fá sérstaka útrás undir áhrifum áfengis. Hann er því sakhæfur.““ Í sálfræðiprófun hjá Gylfa Ásmundssyni sálfræðingi reyndist A ósamvinnufús, og er því vísað til fyrri prófa á ákærða vegna ætlaðs skírlífisbrots á árinu 1963. Í skýrslu sálfræðingsins kem- ur m. a. fram, að um greinilega neurosis sé að ræða hjá A og hysteriskan persónuleika á hæsta stigi, en hann stafi að öllum líkindum af sterkri ödipusarduld. Hann taldi ÁA hafa fixerast á oral-sadistisku skeiði, en af því stafi oft paraphilia og væri nauðg- un skiljanlegt athæfi hjá einstaklingi með sálarlífssögu A, og eru niðurstöður sálfræðingsins þessar: „Þessi sj. (A) er eðlilega greindur og ber engin merki um psychosis eða psychopatia. Aftur á móti er hann mjög neurotiskur, hysteriskur persónuleiki á háu stigi. Tilfinningalíf hans er mjög infantílt og geðbrigði stjórnlítil. Rannsókn sýnir miklar sexual aggressionir, sem sennilega eiga rót sína að rekja til stöðnunar á oral-sadistisku þroskastigi vegna óvenju sterks tilfinningasam- bands við móður svo og annarra ytri aðstæðna á 2. til 6. aldurs- ári að öllum líkindum. Það væri í samræmi við sálarástand og persónuleika sj. að fremja nauðgun. Ef um nauðgun hefur verið að ræða, er líklegt, að hinn eiginlegi verknaður hafi orðið vegna hvata, sem sj. hafði á þeirri stundu enga stjórn á, enda þótt lík- legt sé, að hann hafi gert sér grein fyrir hvert stefndi. Sömuleiðis er ekki ómögulegt og í samræmi við persónuleika sj., að hysterisk sleymska hafi þurrkað verknaðinn úr vitund sj. Þessi sj. þarf á lækningu að halda, sem þó yrði sennilega löng og erfið, en í núverandi ástandi tel ég hann varhugaverðan þjóð- félagsborgara.“ Ekki er upplýst, að A hafi hlotið umtalaða lækningu. Niðurstaða geðlæknisins um ákærða B. „Klinisk skoðun og sálfræðileg próf leiða í ljós, að B er greind- ur maður, með skapgerðargalla, sem koma fram í óþroskuðu til- finningalífi, innibyrgðum hvötum og ístöðuleysi gagnvart áhrifum annarra. Hafa allir þessir þættir leitt til óhóflegs drykkjuskapar, sem haft hefur í för með sér félagslega afturför á undanförnum árum. Hann hefur eðlilega dómgreind undir venjulegum kring- umstæðum, en hefur tilhneigingu til slökunar á ábyrgri hvata- stjórn sinni undir áhrifum áfengis, einkanlega þegar um kyn- ferðislegt áreiti er að ræða. Hann virðist vera haldinn kyn. 647 ferðislegum annmörkum, en ósjálfstæði hans og ábyrgðarleysi undir áhrifum áfengis hefur átt mestan þátt í afbroti hans. Ályktun: B er ekki haldinn geðveiki eða fávitahætti. Hann er hins vegar haldinn skapgerðargöllum, sem koma. sérstaklega í ljós undir áhrifum áfengis, og er hann því sakhæfur.“ Ætlunin var að kanna andlegt ástand og þroskastig telpunnar X..og 18 janúar 1973 ritaði dómarinn Sverri Bjarnasyni, lækni á geðdeild barnaspítala Hringsins, og bað hann að annast þessa rannsókn, sem hann féllst á að taka að sér að því tilskildu, að sam- þykki foreldra eða foreldris og jákvæð afstaða þeirra til rann- sóknarinnar væri fyrir hendi, því ella teldi hann ekki gagn verða af rannsókninni. Vegna andstöðu foreldra X hefur ekki orðið af rannsókninni, þrátt fyrir að málinu hafi verið frestað um lengri tíma, og það eftir munnlegan flutning þess, til þess að verjandi ákærða Á gæti beitt áhrifum sínum á ákærða og konu hans í þá átt að fá já- kvæða afstöðu þeirra, hefur það ekki tekist, og þó lagði verjandi mikið upp úr, að hún lægi fyrir í málinu. Eftir málflutning í málinu 29. april 1974 ritaði dómarinn Rún- ari Brynjólfssyni, yfirkennara Öldutúnsskóla í Hafnarfirði, bréf og óskaði umsagnar um X, sbr. dskj. KKII—XXKIV, og barst um- sögn kennara hennar, Ernu Björnsdóttur, í október 1974 og er svohljóðandi: „X hefur svö s.l. skólaár verið nemandi minn. Hún hefur í sínu námi og starfi komið mér þannig fyrir sjónir: Vel gefin, prúð í framkomu og samvizkusöm í hvívetna. Hef ekkert nema gott um þennan nemanda að segja.“ Við leit, sem gerð var í húsakynnum ákærða A, fannst mynda- syrpa, sem tekin hafði verið af kynmökum eiginkonu ákærða A við aðra menn, þ. á m. meðákærða B. Ljóst er af skýrslum, se teknar voru af eiginkonu ákærða A, meðákærða B og tveim öðr- um mönnum, sem myndirnar voru af, að þeir höfðu samfarir við konuna með samþykki hennar, en ákærði A bauð upp á þær og stjórnaði, hvernig þær fóru fram, og ljósmyndaði þær jafnframt. Í vottorði félagsins Heyrnarhjálp er frá því greint, að E. eigin- kona ákærða A, sé með svo mikla heyrnardeyfu, að hún. þurfi að nota heyrnartæki alla daga. Þess skal getið, að þess var gætt, að hún heyrði allt,„sem fram 6418 tór hér fyrir dómi, en til þess þurfti að tala lítið eitt hærra en venjulega og skýrt, en hún hváði við, ef eitthvað fór fram hjá henni. Svo sem sést af dómsskjali nr. XXX hlaut ákærði A dóm í sakadómi Reykjavíkur 16. september 1964 fyrir að hafa aðfara- nótt miðvikudagsins 31. júlí 1963 gert tilraun til að þröngva 13 ára stúlku til holdlegs samræðis við sig með líkamlegu ofbeldi. Rétt þykir að rekja að nokkru framburð ákærða A fyrir dómi við rannsókn þess máls, þar sem það er til skýringar á ætluðu broti hans nú. Í sakadómi Reykjavíkur 10. ágúst 1963 skýrði ákærði frá því, að karlmaður hefði haft óeðlileg mök við hann, þegar hann var barn að aldri, og a. m. k. þá tvö undanfarin ár hefði borið á því, að þegar hann væri undir áhrifum áfengis, fyndi hann til óeðlilegra kynhvata, þannig að hann hefði hug á því að eiga annarleg mök við stúlkur, en hefði þó ekki látið undan þeirri áráttu. Þó kvað hann, að vera kynni, og jafnvel taldi hann það ekki ósennilegt, að hann hefði farið höndum um kynfæri L.M. í umrætt skipti, en minni hans væri nú ekki skýrt um atburðina, þó ekki vegna ölvunar hans, heldur vegna þess að mjög þyrmdi yfir hann, þegar hann væri haldinn hinum óeðlilega kynþráa. Leitt var í ljós við þessa rannsókn, að ákærði A tók bæði kvik- myndir og ljósmyndir af stúlkunni L.M., áður en hann reyndi að hafa við hana kynmök, og lét hann stúlkuna vera lítt klædda eða nakta á myndunum. Einnig var honum til aðstoðar við myndatör- urnar áhugaljósmyndamaður, og kvað hann ákærða A hafa ráðið uppstillingu stúlkunnar á sumum myndanna og þær sumar hverj- ar verið mjög klúrar. Ákærði A mundi ekki, hvernig uppstillingar telpunnar voru, en kvaðst hafa lagt orð í belg um þær. Við frumrannsókn málsins villti ákærði á sér heimildir til að komast fram hjá lögreglu inn í íbúð sína til að geta spillt þar sak- argögnum. Atvikum hefur nú verið lýst hér að framan, og kemur þá til athugunar, hvort ákærðu hafa gerst sekir um atferli það, sem í ákæru greinir. Þetta verður leitt af gögnum málsins: 1. Ákærðu voru saman á heimili ákærða A við vindrykkju og neyslu amfetamínpillna þau tvö kvöldin eða fyrri hluta nótta þeirra, sena kynmökin við X eru talin hafa átt sér stað, þ. e. um áramótin 1971—1972 og um mánaðamótin maí-júní 1972. Þeir 649 voru jafnframt að skoða kynlífsmyndir, aðallega af mökum manna og dýra, og ræddu um kynlíf og samfarir, 2. Í framhaldi af þessu er sannað með játningu ákærða B og framburði telpunnar X, að hann hafði í bæði skiptin kynmök við hana. Eftir að telpan hafði verið látin fara úr öllum fötum, var hún látin leggjast á borð í borðstofunni með kynfærin við borð- brúnina og útglennt, og reyndi ákærði B, sem þá var nakinn orð- inn, að koma kynlim sínum inn í kynfæri telpunnar, en kom að- eins inn parti af kónginum og reyndi að hafa samfarahreyfingar, en tókst ekki, en nuddaði kynlim sínum utan í kynfæri telpunnar. Hann hafði ekki komið kynlim sínum vel inn vegna fyrirstöðu, sem hann fann fyrir í kynfærum telpunnar. Kynlimur hans lin- aðist svo upp og hann hætti frekari tilraunum. Hann hafði áður látið telpuna nudda kynlim sinn og sjúga. 3. Játning hefur ekki fengist hjá ákærða A um, að hann hafi á sama tíma framið sams konar verknað gagnvart 'X og méðákærði B, svo sem hann er grunaður um. Er hann var fyrst spurður um kæruatriði hjá rannsóknarlögreglu, kvaðst hann vera algerlega saklaus af kynmökum við X, síðar sama dag, er hann er nánar spurður um kæruatriðin, neitaði hann að svara öllum spurningum um það og hélt nánast við það, er hann kom fyrir dóm. 20. júlí og 4. ágúst 1972 og neitar einungis sakargiftum, en er þó gert ljóst, að þögn hans kunni áð vera metin honum í óhag. Við sam- prófun meðákærða neitar hann fyrst kæruatriðunum og telur þau lygi, en síðar í samprófuninni kvaðst hann ekki minnast þess, að atburðurinn, þ. e. kynmök hans og meðákærða við X, hefði gerst. Ákærði hafði lýst því yfir, er hann var yfirheyrður í sakadómi Reykjavíkur vegna meints skírlífsbrots 1963, að minni hans væri ekki skýrt um þann atburð, vegna þess að mjög þyrmdi yfir hann, þegar hann væri haldinn hinni óeðlilegu kynþrá, þ. e. að undir áhrifum áfengis hefði hann hug á að eiga annarleg mök við stúlk- ur. Ákærði var í greind skipti undir áhrifum áfengis og lyfja, og eiginkona hans hefur borið, að þá sé hann varla normal gagnvart sér né börnunum. Í vottorði Gylfa Ásmundssonar sálfræðings segir um ákærða, að hann sé hysteriskur persónuleiki á háu stigi og ekki ómögulegt og í samræmi við persónuleika hans, að hysterisk gleymska hafi þurrkað verknaðinn (þá tilraun til nauðgunar 13 ára stúlku) úr vitund hans. Eiginkona hans hefur og borið fyrir dómi, að ákærði tapi mjög 650 minni við víndrykkju og eftir hana og er hún reyni að, glöggva hann á því, sem gerst hafi, rifjist það ekki upp fyrir honum. Að öllu þessu athuguðu verður að telja sennilegt, að: minni ákærða nái ekki til þeirra verknaða, sem hann er hér ákærður um að hafa framið, og líklegast, að þeir hafi þurrkast út úr vitund hans. Við mat á sekt hans-verður því að hafa eftirtalin atriði í huga: 4. Telpan X hefur bæði hjá rannsóknarlögreglunni:og hér fyr- ir dómi borið það, að ákærði A, faðir hennar, og meðkærði B hafi haft við hana kynmök, þ. e. að ákærði A færði hana úr buxunum, og svo var hún látin leggjast upp á borðstofuborðið, þar sem ákærðu reyndu:að hafa við hana samfarir. Af framburði telpunn- ar er ljóst, að ákærði A, eftir meðkærða, reynir tvívegis, og reynd- ar oftar, að hafa samfarir við X, og kveður telpan móður sína hafa verið í síðara skiptið á spítala að eiga barn, (þ.e. eftir 30. maí 1972). Hún kvað pabba sinn hafa sett kynlim sinn í klof sér og reynt að koma honum inn í kynfæri sín og haft við:sig samfarir, en ekki tekist. Hún kvað ákærðu og hafa sett fingurna inn í kyn- færi sín. Hún: hafi verið á móti þessu, en faðir hennar þá orðið sár og vondur, svo að hún lét tilleiðast. Það styrkir framburð telpunnar, að hann er gefinn hjá rann- sóknarlögreglu, áður en skýrsla var tekin af meðákærða B, og er í meginatriðum í samræmi við framburð hans og ekkert, sem hníg- ur að því, að hann sé ekki réttur um ákærða A. Telpan er af kennara sínum talin vel gefin. Hún var staðföst í framburði sínum hjá rannsóknarlögreglu og fyrir dómi, og þykir ekki breyta neinu hér um, þótt O staðfesti í bréfi til hæstaréttar- lögmanns Jóns Oddssónar, að hann hefði heyrt telpuna löngu seinna á heimili sínu, undir áhrifavaldi ákærða A, móður sinnar og föður ákærða, ganga frá framburði sínum. Ekki liggur fyrir, að sjálfstæð læknisfræðileg athugun hafi þá verið gerð af héraðs- lækninum, en foreldrar X lögðust gegn sjálfstæðri sálfræðilegri rannsókn, sem dómarinn hafði óskað eftir, áð fram færi. 5. Meðákærði B hefur borið, að:í bæði umrædd skipti hafi ákærði A lagt atbeina sinn til kynmaka þeirra beggja við X. Hafi hann kallað á telpuna, fengið hana til að fara úr buxunum og öll- um fötunum og fara upp á borð í borðstofu og eftir að hann, með- ákærði, hafði reynt að hafa við hana samfarir, hafi ákærði Á í bæði skiptin reynt slíkt hið sama og komið fremsta hluta kyn- limsins, eða parti af „kónginum“, inn í kynfæri telpunnar og hreyft sig við það og hann hafi og strokið kynlim sínum við kyn- Gðl færi telpunnar: Honum hafi orðið sáðfall. Hann kvað ákærða A og hafa látið telpuna nudda kynlim sinn og sjúga. Meðákærði B:skýrði undanbragðalaust frá atvikum, og verður ekki séð, að hann hafi á nokkurn hátt reynt að fegra hlut sinn né að-hann hafi hneigst sérstaklega tilað sverta ákærða A eða koma sök sinni yfir á hann. 6.. Verknaðir þeir, sém hér um ræðir, fara fram á heimili A, sem þar ræður húsum, og er í valdi hans að stjórn því, sem þar fer fram, en fram er komið, að hann hefur mikið áhrifavald á konunni og börnunum. 7. Saðkvæmt ályktun Gylfa Ásmundssonar sálfræðings var það í samræmi við sálarástand og persónuleika ákærða Á að fremja nauðgun 1963, en þá viðurkenndi hann, að þegar hann væri undir áhrifum áfengis, fyndi hann til óeðlilegra kynhvata, þannig að hann hefði hug á að hafa: annarleg mök. við stúlkur. Konan kveður hann: ekki normal við sig né börnin undir áhrifum áfengis, en hann var í greint sinn undir áhrifum áfengis. 8. Paedophilia — Jakób Jónasson geðlæknir telur, að undir áhrifum áfengis gætu náð valdi á ákærða A hvatir um óeðlilegar tilhneigingar til barna. 9. Í máli þessu verður:að taka nokkuð mið af því, að ákærði lenti, eins og aðframan er rakið, í því áður að fremja skírlífisbrot gagnvart 13 ára stúlku og hvernig það barað. Í því tilviki hafði hann misst: stjórn á kynhvötum: sínum: eftir að hafa verið um nokkura stund að ljósmynda stúlkuna nakta og fáklædda og í klúr- um stellingum. Svo sem:fyrir liggur:í máli þessu, sbr. dskj. III 21—-24, hafði ákærði ljósmyndað X og systur hennar náktar og fáklæddar, og eru sumar stellingarnar klúrar. 10. Með ljósmyndum, dskj. nr. V, og framburðum er upplýst, að ákærði samþykkir og býður upp á, að aðrir karlmenn hafi samfarir við konu hans, og tekur myndir af og hirðir þá lítt um, þótt eitt ungbarna hans horfi á. Gefur þetta að nokkru mynd af, á hvaða siðferðisstigi ákærði er, lýsir og þeim brengluðu siðferðishugmyndum, sem hann hefur. 11. Þegar virt eru saman öll þau atriði, sem greind eru í lið 3—-11; verður að telja, að með framburði X og meðákærða og með atriðum þeim, sem rakin eru í liðum 6— 11, sem ásamt minnisleysi ákærða færa sterkar líkur að því, að hann hafi framið umræddan verknað, og þykir þetta allt veita lögfulla sönnun um, að ákærði A reyndi í bæði umrædd skipti á eftir meðákærða B að hafa samfarir við dóttur sína X, þannig að hann eftir að hafa látið telp- 652 una afklæðast og setjast upp á borð, setti hann kynlim sinn í klof henni og ýtti honum áleiðis inn í kynfæri hennar og kom fremsta hlutanum inn og hreyfði sig. Hann nuddaði svo kyniim sínum við kynfæri telpunnar. Hins vegar ef litið er til þess, að samkvæmt vottorði Andrésar Ásmundssonar sáust engir áverkar á kynfærum X, og meydóms- himnan var heil, og útilokað að hans mati, að hafðar hefðu verið við hana fullkomnar samfarir, og fyrir liggur, að ákærðu komu vegna fyrirstöðu rétt fremsta hluta kynlima sinna inn í kynfæri X, verður ekki talið, að þeir hafi náð að hafa eðlilegar samræðis=- hreyfingar og því ekki um fullframdar samfarir að ræða, heldur tilraun til holdlegs samræðis við X, og auk þess hafa þeir með því að nudda kynlimum sínum við kynfæri telpunnar o. fl. gerst sekir um að hafa við hana önnur kynmök. Þykja verknaðir beggja ákærðu varða við 1. mgr. 200. gr., sbr. 20. gr., og 1. mgr. 200. gr., sbr. 202. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Atferli ákærða A þykir auk þess varða við 1. mgr. 190. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Eftir öllum atvikum og með hliðsjón af 77. gr. almennra hegn- ingarlaga þykir refsing ákærðu hæfilega ákveðin þannig: Ákærði A sæti fangelsi í 18 mánuði. Ákærði B sæti fangelsi í 14 mánuði. Samkvæmt 76. gr. almennra hegningarlaga þykir rétt, að gæslu- varðhaldsvist ákærðu frá 14. júlí 1972 til 22. september 1972 komi til frádráttar refsingunni með fullri dagatölu. Ákærði A greiði í þóknun til réttargæslumanns síns, hæstarétt- arlögmanns Jóns Oddssonar, sem þykir hæfilega ákveðin kr. 25.000, og auk þess greiði hann skipuðum verjanda sínum, hæsta- réttarlögmanni Jóni E. Ragnarssyni, málsvarnarlaun, sem ákveð- ast kr. 70.000. Ákærða B ber að greiða skipuðum verjanda sínum, héraðsdóms- lögmanni Erlingi Bertelssyni, málsvarnarlaun, sem ákveðast kr. 60.000. Allan annan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun til rík- issjóðs, sem ákveðast kr. 60.000, ber að dæma ákærðu til að greiða in solidum. Um drátt þann, sem orðið hefur á máli þessu, vísast til skýringa í réttinum 15. des. 1975, en sú töf, sem orðið hefur nú á, að dóm- urinn yrði á málið lagður, stafar af önnum dómarans við önnur aðkallandi mál. 653 Dómsorð: Ákærði A sæti fangelsi í 18 mánuði. Ákærði B sæti fangelsi í 14 mánuði. Gæsluvarðhaldsvist ákærðu frá 14 júlí til 22. september 1972 komi með fullri dagatölu til frádráttar refsingu ákærðu. Ákærði A greiði þóknun til réttargæslumanns síns, hæsta- réttarlögmanns Jóns Oddssonar, kr. 25.000, og í málsvarnar- laun til skipaðs verjanda, hæstaréttarlögmanns Jóns E. Ragn- arssonar, kr. 70.000. Ákærði B greiði skipuðum verjanda sínum í málsvarnar- laun kr. 60.000. Allan annan kostnað sakarinnar, þar með talin saksóknar- laun til ríkissjóðs, kr. 60.000, greiði ákærðu saman óskipt. Dómi þessu ber að fullnægja með aðför að lögum. Þriðjudaginn 16. maí 1978. Nr. 12/1976. Jakob Þór Magnússon (Lúðvík Gizurarson hrl.) gegn Áslaugu Valdimarsdóttur (Örn, Clausen hrl.). Hjón. Skipti. Kaupmáli. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr. Björn Sveinbjörnsson, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. Áfrýjandi áfrýjaði málinu með stefnu 14. janúar 1976, að fengnu áfrýjunarleyfi 18. desember 1975. Krefst hann þess, að verðmæti þau, sem greinir „Í svonefndum kaupmála frá 12. febrúar 1965“, verði eigi talin séreign stefndu og komi til skipta vegna hjónaskilnaðar málsaðilja. Þá krefst áfrýj- andi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. 654 Stefnda krefst staði 'estingar hins áfrýjaða úrskurðar og 5 5 mótar actna Na Perpirp TITmata nátt Á ÁR CKArFAk Að haðar á yd ÁÁ A AKA Stare ti. Hér fyrir dómi hefur stefnda lýst yfir því, að hún geri eigi tilkall til annarra muna sem séreignar samkvæmt 2. tölulið kaupmála 12. febrúar 1965 en þeirra, er greindir eru í skrá, sem fest er við kaupmálann. Áfrýjandi hefur eigi rennt neinum stoðum undir þær stað- æfingar sínar, að framangreindur kaupmáli skuli eigi lagður til grundvallar fjárskiptum vegna hjónaskilnaðar málsaðilja. Ber að staðfesta úrskurðinn að niðurstöðu til. Dæma ber airýjanda til að greiða stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, "r ákveðst 80.000 krónur. Í hinum áfrýjaða úrskurði er tekin upp orðrétt bókun úr Fjónaskilnaðarbók Reykjavíkur 7. apríl 1975 (ranglega greint 1974 í úrskurðinum). Það athugast, að endurrit úr hjóna- skilnaðarbók lá eigi frammi í málinu. Dómsorð: Hinn áfrýjaði úrskurður á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Jakob Þór Óskarsson, greiði stefndu, Ás- laugu Valdimarsdóttur, 80.000 krónur í málskostnað fyr- ir Hæstarétti að viðlagðri aðför að lögum. Úrskurður skiptaréttar Reykjavíkur 8. júní 1975. Málið var tekið til úrskurðar 2. þ. m. Sóknaraðili, Jakob Þór Óskarsson, gerir þá kröfu, áð kaupmáli, dags. 12. febrúar 1965, milli hans og varnaraðilja, Áslaugar Valdi- marsdóttur, verði ekki lagður til grundvallar við skipti á félags- búi þeirra, þar sem eignir þær, sem kaupmálinn greinir frá, verði dregnar undir skiptin. Hann gerir og kröfu um málskostnað að mati réttarins. Varnaraðili, Áslaug Valdimarsdóttir, krefst þess, að kröfu sóknaraðilja verði hrundið og henni dæmdur málskostnaður að mati réttarins. Sátta hefur verið leitað í máli þessu án árangurs. Þann 12. júní 1974 gerði varnaraðili þessa máls, Áslaug Valdi- marsdóttir, þá kröfu hjá borgardómaraembættinu í Reykjavík, að henni og sóknaraðilja þessa máls yrði veittur skilnaður að borði G5ð og sæng. Ástæðuna fyrir kröfu sinni kvað Áslaug vera, að eigin- maður hennar, Jakob Þór Óskarsson, hefði flust af heimili þeirra hjóna fyrir meira en tveimur mánuðum. Þann 7. apríl 1974 (sic) er bókað í hjónaskilnaðarbók Reykja- víkur eftirfarandi m. a: „Málsaðilar hafa orðið ásáttir um að skilja að borði og sæng. Þau hafa orðið ásátt um, að eiginmaðurinn greiði konunni lífeyri kr. 15.000 á mánuði frá 1. apríl 1975 að telja í eitt ár. Hjónin hafa ekki getað komið sér saman um eigna- skipti, og hafa lögmenn málsaðila með bréfi, dags. 4. þ. m., ritað skiptarétti Reykjavíkur og óskað opinberra skipta.“ Þá er og tekið fram, að hjónabandið hafi verið stofnað árið 1954. Þann 15. apríl 1975 var þeim Áslaugu Valdimarsdóttur og Jakob Þór Óskarssyni veitt leyfi til skilnaðar að borð og sæng með bréfi dómsmálaráðherra, dags s. d. Mál þetta ber þannig að skiptarétti Reykjavíkur, að þann 4. júlí 1974 var beðið um, að félagsbú Áslaugar Valdimarsdóttur og Jakobs Þórs Óskarssonar yrði skrifað upp og virt. Uppskriftar- gerðin fór fram samdægurs að Háaleitisbraut 50 hér í borg. Við upphaf gerðarinnar var lagt fram ljósrit af kaupmála með við- festri skrá, dags. 12. febr. 1965. Gerðinni var síðan fram haldið á þann veg, að eignir þær, sem taldar voru í kaupmálanum og á við- festri skrá, voru undanskildar uppskrift. Jakob Þór Óskarsson var ekki viðstaddur gerðina, en “lögmaður hans var þar og hreyfði ekki mótmælum gegn því, að gerðin færi fram á þennan hátt. Þann. 17. apríl. sl. mættu lögmenn. aðilja fyrir skiptarétti Reykjavíkur. Lögmaður mannsins mótmælti nú fyrir hönd um- bjóðanda síns gildi kaupmálans, sem áður hefur verið greint frá. Hann rökstuddi ekki mótmæli sín, en fékk frest til 5. maí 1975 til að leggja fram greinargerð. Þann 5. maí sl. fékk lögmaður manns- ins enn frest Í tvo daga til að skila greinargerð. Þann 7. maí sl. lagði hann fram svohljóðandi greinargerð: „Skiptaréttarmálið Félagsbú Jakobs Óskarssonar og Áslaugar Valdimarsdóttur. Ég mæti í máli þessu fyrir hönd Jakobs Óskarssonar og geri þær kröfur, að kaupmáli, dags. 12.. febrúar 1965, milli ofanritaðra hjóna verði ekki lagður til grundvallar við skipti á félagsbúi þeirra. Ég mótmæli kaupmálanum á tvennum forsendum. Í fyrsta lagi 656 kannast Jakob Óskarsson ekki við að hafa undirritað kaupmálann frá 12. febrúar 1965, og í öðru lagi er kaupmálanum mótmælt á þeim forsendum, að hann sé ekki skuldbindandi fyrir Jakob, þar sem hann hafi orðið til með þeim hætti, að hann sé ógildur að lögum. Ég áskil mér að öðru leyti rétt til þess að koma með á síðara stigi allar þær málsástæður og upplýsa öll þau málsatvik, sem rekstur málsins á síðara stigi gefur tilefni til. Reykjavík, 7. maí 1965. f.h. Jakobs Óskarssonar Lúðvík Gizurarson hrl.“ Þann 12. maí s. 1. kom sóknaraðili þessa máls, Jakob Þór Ósk- arsson fyrir réttinn. Fyrir hann var lagður svohljóðandi kaupmáli: „Við undirrituð hjón Áslaug Valdimarsdóttir og Jakob Óskars- son, Háaleitisbraut 50, Reykjavík, sem gengum að eigast árið 1954, og höfum lifað saman í hjúskap síðan, gerum með okkur svofelld- an kaupmála: 1. Húseign okkar, sem er íbúð að Háaleitisbraut 50, Reykjavík, skal vera séreign mín Áslaugar. Fasteignamat íbúðarinnar er kr. 69.165.00. 2. Allir innanstokksmunir og búsáhöld, er við eigum nú og kunn- um að eignast síðar í hjúskap okkar, skulu vera séreign mín, Áslaugar. Munir þeir, sem nú eru til, eru taldir á viðfestri skrá og metnir á kr. 36.700.00. Reykjavík, 12. febrúar 1965. Áslaug Valdimarsdóttir Jakob Þór Óskarsson. Tilkynnt 18. febr. 1965 Skrásett s.d. 1965 Kaupmálabók Litra F nr. 233 Skrásetningargjald 555 kr. Ólafur A. Pálsson Borgarfógetaembættið í Reykjavík Vitundarvottar: Rannveig Þorsteinsdóttir Ragnhildur Gísladóttir“ Áminntur um sannsögli kvaðst hann ekki kannast við að hafa undirritað kaupmálann. Hann kvaðst aldrei hafa gert kaupmála. 657 Hann tjáði réttinum, að kona sín, Áslaug Valdimarsdóttir, hefði ítrekað reynt að fá hann til að gera með henni kaupmála, hún hafi í því skyni leitað til Rannveigar Þorsteinsdóttur hæstaréttar- lömanns, lögmaðurinn hafi reynt að fá sig til að undirritað kaup- mála, en hann hafi aldrei gert það, hann hafi hins vegar undir- ritað skjal hjá lögmanninum þess efnis, að kona hans, Áslaug Valdimarsdóttir, ætti kr. 55 eða 56 þúsund, sem væri hennar sér- eign í íbúð að Hagamel 41. Hann sagði, að kona sín hefði lagt áður- greinda upphæð til kaupa á íbúð að Hagamel 41, en íbúðin hafi kostað fokheld, að því er hann minnti, kr. 110.000. Hann kvað sér fyrst hafa orðið kunnugt um umræddan kaupmála síðastliðið sum- ar og hafi hann þá þegar mótmælt því að hafa undirritað hann. Lögmaður konunnar lagði fram svohljóðandi skjal: „ Yfirlýsing. Í sambandi við undirskrift kaupmála, sem ég og eiginmaður minn, Jakob Óskarsson, höfum gert í dag, lýsi ég því hérmeð yfir, að fari svo, að hjónaband okkar slitni af ástæðum, sem eru mín sök, þá skulu verða helmingaskipti í búi okkar, þannig að Jakob eigi þá, þrátt fyrir fyrrgreindan kaupmála, helming eigna okkar, svo sem kaupmálinn hefði ekki verið gerður. Reykjavík 12. febrúar 1965. Áslaug Valdimarsdóttir Vitundarvottar: Ragnhildur Gísladóttir Rannveig Þorsteinsdóttir“ Skjal þetta var lagt fyrir Jakob, og kvaðst hann aldrei hafa séð það áður eða skjal sama efnis. Þann 14. maí sl. kom Rannveig Þorsteinsdóttir hæstaréttar- lögmaður fyrir réttinn sem vitni. Kannaðist hún við undirritun sína sem vitundarvottur að umdeildum kaupmála. Hún upplýsti og, að kaupmálinn hefði verið saminn af sér. Þann 20. s. m., kom fyrir réttinn sem vitni Ragnhildur Gísladóttir, Kóngsbakka 12 hér í borg. Hún kannaðist við undirritun sína sem vitundarvottur að undirskrift umdeilds kaupmála. Hún kvaðst að vísu ekki þekkja aðilja þessa máls, en hún kvaðst hafa verið viðstödd, þegar maður og kona undirrituðu þennan kaupmála. Hún tjáði réttinum, að maðurinn, sem undirritaði kaupmálann, hafi verið óðdrukkinn og með fullu ráði og rænu að hennar mati. Framburði vitnanna var ekki mótmælt. 42 658 Þá kom fyrir réttinn Áslaug Valdimarsdóttir, varnaraðili þessa máls. Hún skýrði svo frá, að samkomulag hafi verið með þeim bjónum um að gera nú umdeildan kaupmála. Hún tók fram, að rskj.nr. 3, skriflega yfirlýsingin, sem lögmaður hennar hefði lagt fram í málinu, hefði enga þýðingu, þar sem skilnaður þeirra hjóna væri sök Jakobs. Hún sagði, að ástæðan fyrir kaupmálagerðinni hafi verið sú, að Jakob hafi átt son með annari konu og hafi því kaupmálinn verið gerður í þeim tilgangi, að hún og hennar börn héldu íbúð þeirra hjóna,:ef Jakob félli frá. Sóknaraðili kom aftur fyrir réttinn, og var honum kynntur framburður varnaraðilja og vitna. Kvaðst hann halda fast við sinn fyrri framburð. Aðiljar lýstu nú gagnaöflun lokið. Þann 2. þ. m. fór fram munnlegur flutningur málsins. Sóknaraðili hélt því fram, að umdeildum kaupmála ætti ekki að beita í lögskiptum hans og varnaraðilja og: við búskipti vegna skilnaðar þeirra, þar sem hann hefði ekki undirritað kaupmálann. Í öðru lagi hélt hann því fram, að hafi hann skrifað undir káup- málann, þá hafi hann þá talið sig vera að rita undir skjal allt annars efnis. Í þriðja lagi taldi sóknaraðili, að í skiptum hjóna í milli gilti ekki sú meginregla um túlkun samninga að draga álykt- un af efni þeirra, heldur ætti að kanna tilgang aðilja með samn- ingsgerðinni, og þar eð hann teldi, að tilgangur þeirra hjóna hafi ekki verið sá, að konan gengi við skilnað þeirra með viðkomandi eignir að óskiptu úr félagsbúi þeirra, ætti að draga þær undir skiptin. Sóknaraðili taldi og, að málið væri ekki nægilega upplýst. Varnaraðli mótmælti röksemdum sóknaraðilja og lýsingu hans á málavöxtum. Kaupmáli sá, sem deilt er um í máli þessu, var tilkynntur:til skráningar hjá borgarfógetaembættinu í Reykjavík þann 18. febr. 1965 og skrásettur sama dag í kaupmálabókina. Sóknaraðili hefur ekki,,svo kunnugt sé, reynt að hnekkja honum fyrr en dró til skilnaðar með honum og varnaraðilja. Kaupmálinn ber undirskrift sóknaraðiljans. Vottar þeir, sem kaupmálinn tilgreinir, hafa komið fyrir réttinn sem vitni og borið, að sóknaraðili hafi skrifað undir í þeirra viðurvist. Fullyrðing sóknaraðilja, að hann hafi ekki undirritað kaupmálann, er ekki tekin til greina né heldur sú máls- ástæða, að hann hafi ekki gert sér ljóst efni skjalsins. Sóknaraðili hefur heldur ekki sýnt fram á, að umdeildur kaupmáli sé mála- myndagerningur. Við meðferð málsins tilgreindi sóknaraðili ekki nein sérstök 659 gögn, sem hann teldi þörf á, að fram kæmu. Hann óskaði ekki eftir: að leiða nein vitni, og það var ekki fyrr en við munnlegan flutning málsins sem hann hafði það á orði, að málið væri ekki nægilega upplýst. Kröfu sóknaraðilja er hafnað. Þykir rétt, að sóknaraðili greiði varnaraðilja kr. 20.000 í máls- kostnað. Páll Þorsteinsson, fulltrúi yfirborgarfógeta, kvað upp úrskurð bennan. Því úrskurðast: Kröfu sóknaraðilja, Jakobs Þórs Óskarssonar, er hafnað. Hann greiði varnaraðilja, Áslaugu Valdimarsdóttur, kr. 20.000 í málskostnað innan 15 daga frá birtingu þessa úrskurðar að viðlagðri aðför að lögum. Mánudaginn 22. maí 1978. Nr. 66/1975. Skútustaðahreppur (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) gegn Aðaldælahreppi Kelduneshreppi og Reykdælahreppi (Sveinn Haukur Valdimarsson hrl.). Ömerking. Máli vísað frá héraðsdómi. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. Héraðsdóm kvað upp Freyr Ófeigsson setudómari. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 14. maí 1975, að fengnu áfrýjunarleyfi 18. apríl s. á. Dómkröfur hans fyrir Hæstarétti eru þessar: 660 í. Aðallega, að stefndu verði in solidum dæmdir til að greiða áfrýjanda 372.583 íkrónur með 7% ársvöxtum af 220.400 krónum frá 1. janúar 1971 til 1. janúar 1972, en af 325.716 krónum frá þeim degi til 1. janúar 1973 og af 372.583 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Til vara, að stefndu verði dæmdir til að greiða 372.583 krónur pro rata í eftir- farandi hlutföllum: Kelduneshreppur 1/2, Aðaldælahreppur 1/3 og Reykdælahreppur 1/6 auk vaxta sem að framan grein- ir. 2. Að stefndu verði dæmdir til að hlíta úrskurði mats- manna samkvæmt 5. gr. girðingarlaga nr. 10/1965, sbr. 1. gr. laga nr. 45/1967, um skiptingu á helmingi kostnaðar við „Gæsafjallasirðingu“, en kostnaðarhluti þessi nam 745.167 krónum. 3. Að stefndu verði óskipt dæmdir til að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjaf- /arnarmál. Stefndu, sem höfðu gjafvörn í héraði, fengu gjaf- vörn fyrir Hæstarétti með bréfi dómsmálaráðuneytis 26. maí 1976. Nokkur ny skjöl hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Svo sem málið er lagt fyrir Hæstarétt, verður við það að miða, að sunnan svonefndrar Gæsafjallagirðingar sé afréttur búenda í Skútustaðahreppi, en norðan hennar sé að austan- verðu afréttur búenda í Kelduneshreppi og að vestanverðu sameiginlegur afréttur búenda í Aðaldælahreppi og Reyk- dælahreppi. Áfrýjandi krefur hina stefndu hreppa um hlutdeild í kostn- aði við gerð framangreindrar girðingar á árunum 1970— 1972. Reisir hann þá kröfu á ákvæðum 5.—7. gr. girðingar- laga nr. 10/1965, sbr. 1. gr. laga nr. 45/1967 um breytingu á þeim lögum. Um málatilbúnað áfrýjanda er þetta að athuga: 1. Varakrafa hans í 1. kröfulið um, að stefndu verði dæmd- ir til að greiða girðingarkostnað að tiltölu við hlutdeild sína í viðhaldskostnaði hinnar eldri Gæsafjallagirðingar, er ný 661 krafa. Verðar henni ekki komið að fyrir Hæstarétti, þar sem skilyrðum 45. gr. laga nr. 75/1973 er ekki fullnægt. 2. 1 2. kröfulið krefst áfrýjandi, að stefndu verði dæmdir til að hlíta úrskurði matsmanna, er eigi hafa verið nefndir. Með skírskotun til 88. gr. og 4. mgr. 193. gr. laga nr. 85/1936 ber að vísa kröfulið þessum frá héraðsdómi. 3. Áfrýjandi reisir aðalkröfu sína í 1. kröfulið á ákvæð- um 5.—-7. gr. girðingarlaga nr. 10/1965, sbr. 1. gr. laga nr. 45/1967, svo sem sagt var. Hvað sem að öðru leyti líður skyr- ingu á greindum lagaákvæðum um rétt afréttarhafa til að krefja þann, er notar aðliggjandi afrétt, um þátttöku í girð- ingarkostnaði, verður ekki litið svo á, að lög þessi heimili áfrýjanda að krefja annars vegar Kelduneshrepp og hins vegar Aðaldælahrepp og Reykdælahrepp saman í dómsmáli um, að þeir greiði honum óskipt hluta kostnaðar við gerð Gæsafjallagirðingar svo sem hún liggur úr Hafragili vestan Dettifoss að sandgræðslugirðingu norðvestan Gæsafjalla. Samkvæmt þessu og enn fremur með vísun til 47. gr. laga nr. 85/1936 ber að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og málsmeð- ferð í héraði og vísa málinu frá héraðsdómi. Rétt er, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Fallist er á ákvörðun héraðsdóms um gjafvarnarkostnað. Allur gjafvarnarkostnaður stefndu í héraði og fyrir Hæsta- rétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflufningslaun skipaðs talsmanns þeirra, samtals 260.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur og málsmeðferð eiga að vera ómerk, og er málinu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti á að faila niður. Allur gjafvarnarkostnaður stefndu, Aðaldælahrepps, Kelduneshrepps og Reykdælahrepps, í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin laun skip- aðs talsmanns þeirra, Sveins Hauks Valdimarssonar 662 hæstaréttarlögmanns, samtals 260.000 krónur fyrir báð- nm dánnm Sératkvæði Þórs Vilhjálmssonar hæstaréttardómara. Í máli þessu hef ég komist að þeirri niðurstöðu, að unnt sé að skera úr ágreiningi aðilja að hluta, en óhjákvæmilegt sé að vísa 2. lið í kröfum áfrýjanda frá héraðsdómi. Eins og fram kemur í hinum áfrýjaða dómi, var að frum- kvæði áfrýjanda gerð girðing frá Hafragili vestan við Detti- foss: til vesturs að sandgræðslugirðingu vestan Gæsafjalla. Var þetta sumurin 1970, 1971 og 1972. Í máli þessu krefur áfrýjandi stefndu um hluta girðingarkostnaðarins, og er ekki deilt um fjárhæðir. Samkvæmt framlögðu reikningsyfirliti frá áfrýjanda var kostnaðurinn þessi: „Ár 1970 Jöfnun og uppfylling undir BR in apar Í tagpröri já 160.282 EI 3. ris app ye ga balkinpegii 426 418 VIÐA. 0 a ið ara ja „.. 252.920 ð%, álag vegna umsjónar,0o8 eftirlits ..... BR á tn 41.980 — 881.600 Ár 1971 Vinna,...,.- bilana Á hesa 224.356 El sana sma „0... 151.880 Flutningar, sími o. fl. ........ 24.958 5% álag vegna umsjónar og eftirlits ........ jaa sam -. 20.060 421.264 Ár' 1972. Vinna #00. 0100, 4 „2... 204.630 Bi lisa sd. SR, 2. 1856 Flutningar „0... tn: 5% álag vegna umsjónar og EF 5338 aa 0 si ja 14.214 frá dregst styrkur frá Sauð- fjárveikivörnum og selt efni .. 111.000 #187.470 1.490.334% 663 Ekki liggja fyrir aðrar upplýsingar um það, hvernig verkið skiptist milli ára. Í þessu dómsmáli er aðeins deilt um kostnað við tilteknar girðingarframkvæmdir. Sem fyrr segir er enginn ágreiningur tölulega milli aðilja um fjárhæðir, en þeir deila um, hvernig skýra beri ákvæði girðingarlaga um afréttargirðingar. Óyggj- andi gögn vantar um ýmis atriði. Í málflutningi og þeim skjölum, sem lögð hafa verið fram, er á því byggt, að hin umdeilda girðing sé á milli afréttar- landa áfrýjanda annars vegar og afréttarlanda stefndu hins vegar. Sunnan girðingarinnar er sagður afréttur áfryjand: og hann talinn í landi jarðanna Reykjahlíðar og Grímsstaða í Skútustaðahreppi. Norðan girðingarinnar er austast sagt land eyðijarðarinnar Svínadals í Kelduneshreppi, sem mun eign ríkissjóðs, en vestan þess heiðalandið Ásheiði innan sam hrepps og eign hreppsfélagsins. Þessi lönd eru talin afréttur Keldhverfinga. Austan hans er sagður óskiptur afréttur Revk- dælahrepps og Aðaldælahrepps í Þeistareykjalandi. Þeisia- reykir voru hýli, sem sem síðast mun hafa verið í byggð fyrir rúmri öld, en landið er nú í óskiptri sameign þeirra tveggja hreppa, sem nefndir voru. Svo sem fyrr segir, lét áfrýjandi gera hina umdeildu sirð- ingu, og er ekkert fram komið um það, hvort samningar voru serðir um hana við eigendur jarðanna Reykjahlíðar vg Grimsstaða, enda snýst mál þetta ekki um það atriði. Verður ekki séð, að þörf hafi verið á því, að þessir eigendur ættu hlut að málinu. Ekki var heldur þörf á því, að eigandi Svína- dals ætti hlut að málinu, og engin krafa. er gerð á hendur honum. Loks er. þess hér að geta, að það er ekki málsástæða af hálfu stefndu, að girðingin kunni að víkja frá merkjum hér og þar, svo sem lögmaður áfrýjanda telur sennilegt vegna aðstæðna. Skiptir þetta engu um það, hvort málið er dóm- tækt. Áfrýjandi hefur aðallega sett fram þá kröfu í 1. lið krafna sinna, að stefndu verði dæmdir in solidum. Ekki er heimild til þess í girðingarlögunum að dæma stefndu til greiðslu óskipt gegn andmælum þeirra. Þó mátti beina kröfum að 664 Reykdæla- og Aðaldælahreppum in solidum, þar sem á því verður að hyggja, að heir sén óskipt notendur afréttarins í Þeistareykjalandi. Stefndu hafa hvorki í héraði né fyrir Hæstarétti haft uppi þau rök, að óheimilt sé að dæma þá óskipt, og var þó beint tilefni til þess í hinum munnlega mál- flutningi fyrir Hæstarétti. Fkkert er fram komið um það, hver hluti girðingarinnar sé sunnan afréttar Kelduneshrepps og hver sunnan Þeistareykjalands, og er óvíst, hvort stefndu óska, að það atriði sé dregið inn í málið. Verður að skilja málflutning stefndu svo, að þeir samþykki, svo að gilt sé eftir 1. mgr. 123. gr. lasa nr. 85/1936, að dómur gangi í þessu máli á þá óskipt, ef um áfellisdóm verði að ræða. Samkvæmt framansögðu er að mínu áliti rétt að taka aðal- kröfuna í 1. lið í kröfum áfrýjanda til efnismeðferðar. Um girðingar milli afréttarlanda voru fyrst sett ákvæði í girðingarlög nr. 24/1952. Í 7. gr., 2. mgr., þessara laga var m. a. sagt: „Um girðingarkostnað milli afréttarlanda gilda sömu reglur og um landamerkjagirðingar sé að ræða“. Í greinargerð, sem fylgdi frumvarpinu til laga þessara, er tekið fram, að stefnt sé að því, að beitilönd og afréttir séu girtir, enda sé vaxandi þörf á því. Ný girðingarlög voru sett 1965, lög nr. 10/1965, en þá var sú setning, sem að ofan er greind, felld úr lögum. Um ástæður fyrir því segir ekkert í greinargerð eða umræðum. Lögunum frá 1965 var breytt með lögum nr. 45/1967, og var þá þeim orðum, sem að ofan eru greind úr lögunum frá 1952, skotið inn í 7. gr., 1. megr., laga nr. 10/1965. Loks var gerð breyting á girðingarlögun- um frá 1965 með lögum nr. 41/1971. Á eftir 7. gr., eins og henni var breytt 1967, var bætt í lögin tveimur greinum. Í upphafi fyrri greinarinnar (8. gr.) segir: „Nú vilja sveitar- félög, eitt eða fleiri, girða af sitt afréttarland, en fá ekki sam- þykki aðliggjandi hreppa, og skal þá viðkomandi sýslunefnd eða sýslunefndir, áður en tekur til ákvæða 5., 6. og 7. gr. um þau atriði, fella úrskurð um, hvort fyrirhuguð girðing skuli heyra undir ákvæði ofannefndra lagagreina .. .“. Greinar- serð, sem fylgdi frumvarpinu til laganna frá 1971, verður ekki skilin með öðrum hætti en þeim, að tilefnið hafi verið sá ágreiningur, sem til úrlausnar er í þessu dómsmáli. 665 Þegar skýra á 7. gr. laga nr. 10/1965 með breytingunni í lögum nr. 45/1967, er þess að gæta, að talað er um „girðingar- kostnað milli afréttarlanda“, en ekki vikið ljósum orðum að töku ákvarðarinnar um það, hvort girt skuli eða ekki. Þetta eitt sér styður þá þrengjandi skýringu, sem lögð er til grund- vallar í héraðsdómi. Ýmis atriði benda aftur á móti til ann- arrar niðurstöðu. Í fyrsta lagi er engin röknauðsyn, að fjall- að sé um það, hvernig ákvörðun skuli tekin um að setja upp girðingu. Í þessu máli stendur til dæmis svo á, að áfrýjandi er búinn að reisa girðingu, en deilt er um greiðslu kostnaðar- ins. Ekkert er fram komið, sem bendi til, að áfrýjanda hafi verið óheimilt að girða. Í öðru lagi er þess að minnast, að hið umdeilda ákvæði um afréttargirðingar er hluti reglu- heildar, sem var í 5—-7. gr. laga nr. 24/1952, síðar í 5,—7. gr. laga nr. 10/1965, samanber lög nr. 41/1967, og er nú í 59. gr. laga nr. 10/1965, samanber lög nr. 45/1967 og lög nr. 41/1971. Eðlilegastur skilningur reglnanna í heild, bæði í upphafi og eftir breytinguna 1967 á lögunum frá 1965, er sá, að hvílt hafi skylda á notendum afréttar til að taka þátt í girðingarkostnaði eftir einhliða ákvörðun annarra notenda með þar tilgreindum hætti. Eftir lagabreytinguna 1971 er ekki um slíka skyldu að ræða, fyrr en sýslunefnd hefur fjall- að um málið. Í þriðja lagi benda þær upplýsingar, sem fyrr er að vikið og varða setningu laga nr. 45/1967 og nr. 41/1971, eindregið til þess, að tilgangur löggjafans hafi verið sá með lagasetningunni 1967 að leggja skyldu á afréttarnotendur til að taka þátt í girðingarkostnaði, sem til hafði verið stofnað með einhliða ákvörðun annarra notenda. Þess er að geta, að í 1921. gr. girðingarlaga, sem fram til gildistöku laga nr. 41/1971 voru 17.—19. gr., er fjallað um samþykktir, sem sýslunefnd getur gert fyrir svæði innan sýslu um samgirðingar til varnar gegn ágangi búfjár. Ákvæði þessa efnis hafa verið í lögum allt frá því að sett voru girð- ingarlög nr. 52/1909. Verður ekki talið, að þau leiði til þess. að skýra beri 7. gr. þrengjandi, þannig að hún hafi ekki fellt á afréttarnotanda skyldu til að taka þátt í girðingarkosinaði, þegar áfrýjandi hóf 1970 framkvæmdir við þá girðingu, sem um er deilt í þessu dómsmáli. Hefði svo verið, var lagabreyt- 666 ingin 1967 og samsvarandi ákvæði laganna frá 1952 tilgangs- laus. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, gat áfrýjandi, þegar hann lét vinna að girðingarframkvæmdum 1970, kra f- ið hina stefndu hreppa um hluta kostnaðar, en ekki er fram komið, hvaða framkvæmdir þetta voru, tildæmis ekki hvort þá var girt sunnan við Þeistareykjaland eða hvort nokkrum girðingarhluta var lokið á þessu sumri. Þegar tekið var til við framkvæmdir næsta sumar 1971, hafði lögum verið breytt. Lög nr. 41/1971 voru staðfest 16. apríl og birt 11. maí. Tóku þau þá þegar gildi, og þurfti eftir það samþykki sýslunefndar með tilteknum hætti. Fram er komið, að slíkt samþykki var ekki veitt, en framkvæmdum var haldið áfram við hina umdeildu girðingu og henni lokið 1972. Af hálfu áfrýjanda er því haldið fram, að lagabreytingin 1971 hafi engin áhrif á skyldur stefndu, þar sem framkvæmd- ir hafi verið hafnar 1970 eg girðingin ein heild. Af hálfu stefndu hefur þessum skilningi ekki verið mótmælt sérstak lega. Verður í málinu þó ekki lagt til grundvallar, að stefndi hafi skuldbundið sig til að greiða hluta framkvæmdanna 1971 og 1972, ef talið verði, að þeim beri að greiða hluta þess, sem gert var 1970. Með tilliti til svknukröfu þeirra verður að líta svo á, að þeir krefjist sýknu vegna kostnaðarins 1971 og 1972, þótt dæmt verði, að þeim beri að greiða hluta kostnað- arins 1970. Girðingarframkvæmdirnar allar voru ráðnar, áður en lög nr. 41/1971 tóku gildi, og sagn af girðingunni hefði orðið minna en ella og e.t. v. ekkert, ef aðeins hefði verið unnið 1970. Ákvörðun um að girða var þó tekin af áfrýjanda ein- um, og ekkert loforð fékkst frá stefndu um greiðslu á hluta kostnaðarins, sem var allmikill eftir aðstæðum, Þegar þetta er haft í huga, þykir skorta heimild í lögum til að telja, að lög nr. 41/1971 hafi ekki átt að koma til framkvæmda varð - andi það, sem unnið var við Gæsafjallagirðingu 1971 og 1972. Tel ég þetta leiða til þess, að sýkna beri stefndu af kröfu áfrýjanda í 1. lið kröfugerðar hans að því er þessi tvö ár /arðar. Eftir stendur krafan að því er varðar árið 1970. Sein 667 fyrr er að vikið, er óvíst, hvað þá var gert, en óumdeilt er, að kostnaður sá, sem áfrýjandi greiddi, var 881.600 krónur. Þykir eiga að dæma stefndu tilað greiða in solidum fjórðung þeirrar fjárhæðar til áfrýjanda skv. 7. gr., sbr. 5. gr. laga nr. 10/1965, sbr. 1. gr. lága nr. 45/1967, eða kr. 220.400 svo og 7% ársvexti af þeirri upphæð frá 1. janúar 1971 til greiðsludass. Í 2. lið krafna sinna krefst áfrýjandi þess, að stefndu verði dæmdir til að hlíta úrskurði matsmanna, sem enn hafa ekki verið tilnefndir. Krafa sama efnis var gerð í héraði. Skýra verður 88. gr. og 4. mgr. 193. gr. laga nr. 85/1936 þannig, að krafan þurfi að vera um tiltekna fjárhæð, enda gat áfrýjandi fengið mat um það atriði, sem hér er um að ræða, áður en til málflutnings kom í héraði, eða krafist þess, að matsmenn yrðu fengnir, eins og hann telur lög standa til. Er því óhjá- kvæmilegt að vísa þessum lið í kröfum áfrýjanda frá héraðs- dómi. Að þessu leyti er ég sammála meiri hluta dómenda. Rétt tel ég, að ákvæði héraðsdóms um málskostnað og gjafvarnarkostnað í héraði standi óhögguð og að málskostn- aður falli niður fyrir Hæstarétti, en allur gjafvarnarkostnað- ur stefndu fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Sveins Hauks Valdimarssonar hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur. Dómur aukaþings Þingeyjarsýslu 22. júlí 1974. Mál þetta, sem tekið var til dóms 11. maí sl., hefur oddviti Skútustaðahrepps f. h. hreppsins höfðað fyrir aukadómþingi Þingeyjarsýslu með stefnu, útgefinni 29. apríl 1973, gegn oddvit- um Aðaldælahrepps og Kelduneshrepps f. h. hreppssjóða hrepp- anna. Dómkröfur stefnanda eru: 1. Aðallega: Að stefndu, hreppssjóðum Aðaldæla- og Keldunes- hreppa verði in soliðum gert að greiða Skútustaðahreppi MY af útlögðum kostnaði vegna landamerkjagirðingar frá Dettifossi að sandgræðslugirðingu vestan við Gæsafjöll, en kostnaðurinn í heild nemur kr. 1.490.334. Til vara er þess krafist, að sömu aðiljum verði gert að greiða kostnað samkvæmt þessum lið pro rata í hlutfalli við skiptingu 668 afréttarlands þeirra á milli eða eignarhlutföll í Þeistarreykja- landi. 2. Að stefndu verði með sama dómi gert að hlíta úrskurði óvil- hallra dómkvaddra matsmanna um skiptingu % framangreinds kostnaðar, þ. e. % af kr. 1.490.334, en kvaðning og störf mats- manna fari skv. 5. gr. girðingarlaga nr. 10/1965, sbr. 7. gr. sömu laga og til hliðsjónar lög nr. 45/1967. 3. Að stefndu verði gert að greiða 7% vexti af sínum hluta girð- ingarkostnaðarins, en miðað við heildarkostnaðinn reiknist vextir sem hér segir: af kr. 881.600 frá 1. janúar 1971, af kr. 421.264 frá 1. janúar 1972 og af kr. 187.470 frá 1. janúar 1973, allt til greiðsludags. 4. Að stefndu verði gert að greiða stefnanda sanngjarnan máls- kostnað að mati dómsins. Með sakaukastefnu, útgefinni 2. júlí 1973, höfðaði stefnandi mál gegn oddvita Reykdælahrepps í. h. hreppssjóðs hreppsins, og eru dómkröfur þær, að sakaukastefndi verði meðaðili í aðalsökinni og verði meðábyrgur gagnvart þeim kröfum, sem þar eru gerðar til hreppssjóðs Aðaldæla- og Kelduneshreppa. Dómkröfur stefndu eru þær, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda og að þeim verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda eftir framlögðum reikningi eða mati réttarins, eins og málið væri ekki gjafvarnarmál, en með bréfi dómsmála- ráðuneytisins, dags. 10. maí 1974, var stefndu veitt gjafvörn í málinu, Málavextir eru þessir: Seinni hluta árs 1963 leitaði stefnandi eftir viðræðum við stefndu til að kanna viðhorf þeirra til viðhalds og hugsanlegrar endurbyggingar svonefndrar Gæsafjallagirðingar, sem lögð var af Sauðfjárveikivörnum árið 1944 nálægt hreppamörkum stefnanda annars vegar og hinna þriggja stefndu hins vegar. Fulltrúar stefndu kváðust ekki fúsir til samstarfs um endurbyggingu girð- ingarinnar, þar sem þeir töldu það ekki samrýmast hagsmunum stefndu að leggja í þann kostnað, sem því fylgdi. Fyrirtækið væri dýrt, en ávinningur lítill sem enginn fyrir þá. Mundu þeir því ekki ótilneyddir taka á sig kostnað við gerð nýrrar girðingar. Á tundi sveitarstjórnar Skútustaðahrepps (stefnanda) 17. apríl 1967 var eftirfarandi bókað: „Sveitarstjórn lítur svo á, að það skuli vera meginstefna að koma upp fjárheldum girðingum norðan og vestan áð hreppnum á næstu árum. Girðingarframkvæmdir 669 þessar skulu gerðar í áföngum. Skal girðing milli Laxár og Jökuls- ár sitja í fyrirrúmi.“ Á almennum sveitarfundi 19. apríl s. á. var framangreind tillaga tekin til umræðu og samþykktur stuðningur við hana. Jafnframt skoraði fundurinn á sveitarstjórn að fá sýslunefnd til samstarfs um málið og fól oddvita sínum að mæta á næsta fundi sýslunefnd- ar til að fylgja málinu þar eftir. Málið kom síðan fyrir sýslunefndarfund þann 24.—-26. apríl 1967, og var þar gerð svofelld bókun um málið: „Að fengnum upplýsingum frá viðkomandi aðilum sér sýslunefnd ekki ástæðu til að efna til sérstakrar samþykktar í þessu skyni, en samþykkir að heimila oddvita sínum að veita Mývetningum undanþágu með tilfærslu á smölunum á þessu ári.“ Á sveitarstjórnarfundi (stefnanda) 21. júní s. á. var oddvita stefnanda falið að undirbúa framkvæmd verksins um efnisútveg- un og viðræður við aðliggjandi hreppa. Hóf hann strax viðræður við oddvita stefndu, en fékk dræmar undirtektir hjá þeim. Á sýslunefndarfundi 1968 óskaði oddviti stefnanda eftir sýsluábyrgð á láni, „sem hreppurinn hyggst taka til endurnýjunar Gæsafjalla- girðingar“. Sýslunefnd afgreiddi málaleitan þessa þannig: „Sýslu- nefndin lítur svo á, að óráðlegt sé að stofna til slíkra girðinga um afréttarlönd. Verði hins vegar girðingin lögð, veitir nefndin um- beðna ábyrgð, enda skiptist lánið á milli aðila í hlutfalli við kostn- að þeirra“. Umræður og bréfaskipti milli stefnanda og stefndu héldu áfram um. málið, án þess að samkomulag yrði, og hinn 16. sept. 1969 var haldinn fundur í Hótel Reynihlíð að frumkvæði oddvita stefnanda. Komu þar saman fulltrúar frá sveitarstjórnum stefndu og stefn- anda. Einnig mættu á fundinum samkv. ósk fundarboðenda sýslu- maður og fulltrúi hans. Tilefni fundarins var að ræða og freista þess að ná samkomulagi um lagningu afréttargirðingar frá Detti- fossi vestur í sandgræðslugirðinguna vestan Gæsafjalla. Niður- staða fundar þessa var í:stuttu máli sú, að ekki náðist samkomu- lag um lagningu umræddrar girðingar. Í júlímánuði 1970 bárust oddvitum stefndu bréf frá oddvita stefnanda, dags. 7. júlí s. á., þar sem þeim var tilkynnt, að hrepps- nefnd Skútustaðahrepps (stefnanda) hefði hafið framkvæmdir við lagningu girðingarinnar. Væru þeir beðnir um að tilnefna mann í matsnefnd til að ákveða girðingarstæðið. Tilmælum þessum sinntu stefndu ekki. Málið var síðan lagt fyrir sýslunefnd Norður-Þingeyjarsýslu að 670 tilhlutan oddvita Kelduneshrepps 1970. Sýslunefndin samþykkti að kjósa tvo menn til að kanna samkomulagssrundvöll og leita sátta milli Kelduneshrepps og Skútustaðahrepps í máli þessu. Voru reyndar sættir, en án árangurs. Stefnandi reisti síðan að eigin frumkvæði afréttargirðingu frá Dettifossi að austan að sandgræðslugirðingu vestan Gæsafjalla að vestan á árunum 1970— 1972, án þess að áður hefði náðst sam- komulag um byggingu girðingarinnar, eins og að framan er rakið. Allar tilraunir til að ná sáttum í máli þessu hafa orðið árangurs- lausar síðan, þ. á m. tilraunir sýslumanns. Með úrskurði, uppkveðnum 1. ágúst 1973, vék Jóhann Skapta- son sýslumaður, Húsavík, sæti í máli þessu með vísan til 5. og 7. tölul. 36. gr. laga nr. 85/1938. Með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis, dags. 13. sept. 1973, var Freyr Ófeigsson héraðsdómari skipaður setudómari í Þing- eyjarsýslu til að fara með og dæma mál þetta. Yfirheyrslur fóru fram í máli þessu þann 11. maí 1974, og komu þá fyrir dóminn oddvitar stefnanda og stefndu og staðfestu skýrsl- ur, sem framanrituð málavaxtalýsing er m. a. byggð á. Stefnandi heldur því fram, að hinir stefndu hreppar séu skyldir til þátttöku í girðingarkostnaðinum skv. 5. — 7. gr. girðingarlaga nr. 10/1965, sbr. lög nr. 45/1967, þ. e. greiða strax 7 hluta kostn- aðarins, en láta mat ráða, hvernig helmingur kostnaðarins skiptist milli aðilja, þar eð ekki hafi náðst samkomulag um það. Hér sé um landamerkjagirðingu að ræða og landið sunnan girðingarinnar sé afréttur stefnanda, en norðan hennar sameiginlegur áfréttur stefndu. Ósamkomulag hafi verið um skiptingu kostnaðarins af gerð girðingarinnar og hafi stefndu ekki fallist á að fylgja fyrr“ nefndum ákvæðum girðingarlaga um uppgjör kostnaðarins, sem stefnandi hafi lagt út til bráðabirgða. Stefndu byggja sýknukröfu sína á því, að engin ákvæði séu í girðingarlögum, sem skyldi til aðildar að girðingu milli afrétta. Slík skylda hefði aðeins getað myndast með samþykkt sýslunefnd- ar samkv. 17. gr., sbr. 18. og 19. gr. laga nr. 10/1965 (nú 19.—-21. gr. s.1.). Ástæður stefnanda til þess að reisa þessa miklu afréttar- girðingu hljóti að hafa verið ágangur búfjár eða önnur skyld ástæða og einmitt orðalag áðurnefndrar 17. gr. laga nr. 10/1965 nái til allra slíkra samgirðinga. Þá benda stefndu á, að með lögum nr. 41/1971 hafi verið bætt tveimur greinum, 8. og 9. gr., inn Í girðingarlög nr. 10/1965, sem beinlínis segi, að sýslunefnd skuli úrskurða, hvort fyrirhuguð afréttargirðing skuli falla undir 5., 6. 671 og "7. gr. girðingarlaganna og eigi sá úrskurður fyrst og fremst að byggjast á því, hvort ágangur búfjár réttlæti: einhliða ákvörðun um lagningu girðingar og hvort fyrirhugað stæði girðingar sé nothæft miðað við hæð lands, landslag og snjóalög. Eins og að framan er rakið, greinir aðilja á: um það, hvort stefndu hafi verið skylt gegn vilja sínum að taka þátt í að reisa umrædda girðingu eða ekki. Ágreiningslaust er, aði þar til:1967 hafi 5.—6. gr. girðingarlaga nr. 10/1965 ekki átt við um girðingar milli afréttarlanda. En með lögum nr. 45/1967, sbr. nú 7..gr. laga nr. 10/1965, var sett svofellt ákvæði: „Um girðingarkostnað milli afréttarlanda gilda sömu reglur og um landamerkjagirðingar sé að ræða“. Heldur stefnandi því fram, að með ákvæði þessu hafi 5.—6. gr. laga 10/1965 verið lögfestar í heild um girðingar milli afréttar- landa. Stefndu halda því hins vegar fram, að ákvæði þetta gildi ein- ungis um skiptingu kostnaðar við að reisa slíka girðingu, en eigi hins vegar ekki við um skylduna til að taka þátt í að reisa girðing- una. Gegn vilja aðilja geti skylda.til slíks;aðeins stofnast samkv. ákvæðum 17. gr. og 19. gr. laga 10/1965 (sbr; nú 19.—21. gr.). Af greinargerð með frumvarpi til laga nr. 45/1967 verður ekki ráðið, hvern skilning ber að leggja í ákvæði þetta. Af samanburði við ákvæði girðingarlaga um aðrar. girðingar en girðingar milli afréttarlanda, sem eru mjög ítarleg, litur dómurinn svo á, að skýra beri ákvæði þetta þröngt, enda er um íþyngjandi ákvæði að ræða. Verður það því aðeins talið eiga við um skiptingu kostnaðar, eftir að skylda til þátttöku í kostnaði hefur skapast, t. d. með samningi, enda virðist sá skilningur í bestu samræmi við orðalag ákvæðisins. Ekki er ágreiningur um, að hér sé um að ræða girðingu milli afréttarlanda, og verður skylda stefndu til að taka þátt í kostnað- inum því ekki reist á framangréindu ákvæði girðingarlaga. Ekki hefur verið sýnt fram á, að! slík skylda hafi: stofnast með öðrum hætti. Ber því af framangreindum ástæðum að sýkna stefndu af kröfum stefnanda í máli þessu, Samkvæmt heimild í 178. gr, laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði þykir rétt, að málskostnaður falli niður. Gjafvarnarkostnað stefndu, kr. 139.996, ber að greiða úr ríkis- sjóði, þar af málflutningslaun skipaðs talsmanns stefndu, Sveins H. Valdimarssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 123.750. Þrátt fyrir nokkurn drátt á uppkvaðningu dóms þessa, sem 672 stafar af embættisönnum dómara, hefur dómara ekki þótt ástæða til, að málið yrði flutt að nýju. Dómsorð: Stefndu, oddvitar Aðaldælahrepps, Kelduneshrepps og Reyk- dælahrepps f. h. hreppssjóða hreppanna, eiga að vera sýknir af kröfum stefnanda, oddvita Skútustaðahrepps f. h. hrepps- ins, í máli þessu. Gjafvarnarkostnaður stefndu, kr. 139.996, greiðist úr ríkis- sjóði, þar af málflutningslaun skipaðs talsmanns þeirra, Sveins H. Valdimarssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 123.750. Mánudaginn 22. maí 1978. Nr. 67/1975. Skútustaðahreppur (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) gegn Reykdælahreppi (Sveinn Haukur Valdimarsson hrl.). Máli að hluta vísað frá héraðsdómi. Girðingarlög. Afréttir. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. Héraðsdóm kvað upp Freyr Ófeigsson setudómari. Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 14. maí 1975, að fengnu áfrýjunarleyfi 18. apríl 1975. Dómkröf- ur hans fyrir Hæstarétti eru þessar: „1. Að stefndi verði dæmdur til að greiða áfrvjanda kr. 67.414.00 með 7% ársvöxtum frá 1/1 1969 til greiðsludags. 2. Að stefndi verði dæmdur til að hlíta úrskurði mats- manna skv. 5. gr. girðinganlaga nr. 10/1965, sbr. 1. gr. laga nr. 45/1967, um skiptingu á helmingi kostnaðar við girðingu 673 frá Sandvatni að sandgræðslugirðingu vestan Gæsafjalla, en kostnaðarhluti þessi er kr. 134.829. 3. Að stefndi verði dæmdur til að greiða áfrýjanda máls- kostnað allan, þ. m. t. málflutningslaun skv. gjaldskrá L.M.F.I. í héraði og fyrir Hæstarétti“. Stefndi krefst staðfestingar hins áfryjaða dóms og máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjaf- rarnarmál, en stefndi, sem hafði gjafvörn í héraði, fékk sjaf- vörn fyrir Hæstarétti með leyfisbréfi dómsmálaráðherra 26. maí 1976. Ýmis ný skjöl hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Eins og fram kemur í hinum áfrýjaða dómi, var að frum - kvæði áfrýjanda gerð girðing 1968 frá Sandvatni til norðurs allt að sandgræðslugirðingu vestan Gæsafjalla. Áfrýjandi krefur stefnda í máli þessu um hluta girðingarkostnaðarins, og er ekki deilt um fjárhæðir. Í 2. lið krafna sinna krefst áfrýjandi þess, að stefndi verði dæmdur til að hlíta úrskurði matsmanna, sem enn hafa eigi verið tilnefndir. Með skírskotun til 88. gr. og 4. málsgr. 193. gr. laga nr. 85/1936 ber að vísa kröfu þessari frá dómi. Ósannað er, að samningur hafi verið gerður milli máls- aðilja, sem áfrýjandi geti byggt á kröfur sínar. Samkvæmt skjölum málsins og málflutningi fyrir Hæsta- rétti er austan girðingarinnar land jarðarinnar Grímsstaða í Skútustaðahreppi, og er sú jörð í ábúð og í einkaeign. Heimalandið er sagt liggja að girðingunni á um 3 km kafla, en norðan þess er sagður afréttur Mývetninga. Vestan girð- ingarinnar er syðst sagt land jarðarinnar Hamars í Reyk- dælahreppi. Jörðin er í eyði og í einkaeign, og hafa hrepps- menn tekið beitarrétt á leigu. Norðan Hamarslands er land Hóla og Árhóla í Reykdælahreppi. Eins og eign og nytjum þeirra landa, sem að girðingunni liggja, er háttað, verður ekki talið sannað, að hér sé um að ræða girðingu milli afréttarlanda. Verða kröfur áfrýjanda ekki byggðar á 5—7. gr. girðingarlaga, og ekki er um að ræða önnur lagaákvæði, sem þær verði reistar á. Ber þegar af þessari ástæðu að staðfesta hinn áfrýjaða dóm að niður- 43 674 stöðu til að því er varðar 1. lið í kröfum áfrýjanda svo og um málskosínað og gjaf varnarkostuað. Rétt er, að áfrýjandi greiði 100.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti, og renni sú fjárhæð í ríkissjóð. Allur gjaf- vammarkostnaður stefnda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málflutningslaun skipaðs talsmanns hans, Sveins Hauks Valdimarssonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Dómsorð: Öðrum lið í kröfum áfrýjanda er vísað frá héraðsdómi. Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður að því er varðar 1. lið í kröfum áfrýjanda svo og um málskostnað og gjafvarnarkostnað. Áfrýjandi, Skútustaðahreppur, greiði að viðlagðri að- för að lögum 100.000 krónur í málskostnað, sem renni í ríkissjóð. Allur gjafvarnarkostnaður stefnda, Reykdæla- hrepps, greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutnings- laun skipaðs talsmanns hans, Sveins Hauks Valdimars- sonar hæstaréttarlögmanns, 100.000 krónur. Dómur aukadómsþings Þingeyjarsýslu 22. júlí 1974. Mál þetta, sem dómtekið var 11. maí sl., hefur oddviti Skútu- staðahrepps f. h. hreppsins höfðað fyrir aukadómþingi Þingeyjar- sýslu með stefnu, útgefinni 15. apríl 1973, gegn oddvita Reykdæla- hrepps f. h. hreppssjóðs hreppsins. Dómkröfur stefnanda eru: 1. Að stefnda, hreppssjóði Reykdælahrepps, verði með dómi gert að greiða stefnanda M af útlögðum kostnaði vegna landa- merkjagirðingar frá Sandvatni að sandgræðslugirðingu vestan við Gæsafjöll, en kostnaðurinn í heild nemur kr. 269.658. 9. Að stefnda verði með sama dómi gert að hlíta úrskurði óvil- hallra dómkvaddra matsmanna um skiptingu % framangreinds kostnaðar, þ. e. % af kr. 269.658, en kvaðning og störf mats- manna fari samkv. 5. gr. girðingarlaga, sbr. 7. gr. sömu laga og lög nr. 45/1967. 3. Að stefnda verði gert að greiða 7% vexti af sínum hluta girð- ingarkostnaðarins í heild frá 1. janúar 1969 til greiðsludags. 675 4. Að stefnda verði gert að greiða stefnanda sanngjarnan máls- kostnað að mati dómsins. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og að honum verði dæmdur málskostnáður úr hendi stefnanda eftir framlögðum reiknigi eða mati réttarins, eins og ekki væri um gjafvörn áð ræða, en með bréfi dómsmálaráðu- neytisins, dags. 10. maí 1974, var stefnda veitt gjafvörn í málinu. Málavextir eru þessir: Á fundi sveitarstjórnar Skútustaðahrepps (stefnanda) 17. apríl 1967 var eftirfarandi bókað: „Sveitarstjórn lítur svo á, að það skuli vera meginstefna að koma upp fjárheldum girðingum norðan og vestan að hreppnum á næstu árum. Girðingaframkvæmdir þessar skulu gerðar í áföngum, skal girðing milli Laxár og Jökuls- ár sitja í fyrirrúmi“. Á almennum sveitarfundi 19. apríl s. á. var framangreind tillaga tekin til umræðu og samþykktur stuðningur við hana. Jafnframt skoraði fundurinn á sveitarstjórn, að fá sýslunefnd til samstarfs um málið og fól oddvita sínum að mæta á næsta fundi sýslunefnd- ar og fylgja málinu þar eftir. Mætti oddviti á sýslufundinum og túlkaði þar málsstað stefnanda. Málið fékk þar daufar undirtektir, og hafnaði sýslunefnd afskiptum af því. Á fundi hreppsnefndar Skútustaðahrepps 21, júní s. á. skýrði oddviti frá niðurstöðu sýslu- fundar. Var honum þá falið að undirbúa framkvæmd verksins um efnisútvegun og viðræður við aðliggjandi hreppa. Hóf hann þegar viðræður við. oddvita viðkomandi hreppa, þar á meðal oddvita Reykdælahrepps (stefnda). Fékk hann mjög dræmar undirtektir hjá oddvitum, en þeir lofuðu að ræða málið við viðkomandi sveit- arstjórnir. Árið 1968 ákvað sveitarstjórn Skútustaðahrepps (stefn- andi), að fyrsti. kaflinn, sem endurnýjaður yrði, yrði frá Sand- vatni að sandgræðslugirðingu vestan Gæsafjalla. Um sumarið 1968 var síðan að: frumkvæði stefnanda gerð girð- ing frá Sandvatni norðan Mývatns að sandgræðslugirðingu vestan við Gæsafjöll os þannig skilið á milli landa Mývetninga annars vegar og Reykdæla hinsvegar. Oddviti Skútustaðahrepps, Sigurður Þórisson, skýrir svo frá, að hann hafi átt viðræðufundi við oddvita stefnda um málið, skiptingu kostnaðar og girðingarstæði. Í júnímánuði 1968 hafi þeir farið í vettvangsskóðun og ákveðið girðingarstæðið og þar sem þeir hafi ekki náð sámkomulagi um skiptingu kostnaðar, hafi þeir ákveðið að leggja málið í dóm matsmanna, eins og lög mæla fyrir 676 um. Um haustið eða fyrri hluta vetrar hafi oddviti Reykdæla tjáð sár, að sveitarstjórn Reykdælahrepns væri málinu mjög andsnúin og hefði neitað að nefna matsmenn í nefndina. Og í janúar 1969 hefði hann óskað eftir, að málinu yrði frestað þangað til hann kæmi af Búnaðarþingi, því að hann hygðist leita álits Sveinbjarn- ar Jónssonar hæstaréttarlögmanns um málið. Þegar oddviti Reyk- dæla, Teitur Björnsson, hafi komið af Búnaðarþingi, hafi hann tjáð sér, að Sveinbjörn Jónsson teldi, að Reykdælum bæri að til- nefna manninn, en þeir óskuðu eftir, að málið biði þar til sýnt væri, hvernig ágreiningsmálin við hina hreppana leystust. Kveðst hann hafa fallist á það með því loforði, að meðan þessi mál væru óleyst, þyrfti Skútustaðahreppur ekki að leggja út kostnað vegna læknisbústaðarins á Breiðumýri, og hefði oddviti Reykdæla fallist á það. Oddviti Stefnda, Teitur Björnsson, skýrir svo frá, að aldrei hafi orðið neitt samkomulag milli sín og Sigurðar, oddvita stefnanda, um málið og alltaf hafi verið andstaða gegn girðingunni í sveitar- stjórn Reykdælahrepps. Hann hafi samkvæmt margendurtekinni ósk oddvita Skútustaðahrepps farið á girðingarstæðið. Þegar á girðingarstæðið kom, hafi stefnandi þegar verið búinn að ákveða, hvar hann setti umrædda girðingu niður, og begar búinn að reisa hana að töluverðum hluta. Hann geti því ekki fallist á, að hann hafi nokkru um girðingarstæðið ráðið. Þá kveður hann umrædda girðingu liggja nálægt merkjum á milli jarðanna Hamars og Hóla í Laxárdal annars vegar og Grímsstaða í Mývatnssveit hins vegar. Allar þessar þrjár jarðir séu í einkaeign og tvær þeirra, Hólar og Grímsstaðir, í ábúð. Reykdælahreppur hafi hins vegar haft leyfi til þess að nota Hamarsland til upprekstrar nú um árabil og greitt eiganda leigu fyrir. Eigandinn hafi aftur á móti nýtt hlunnindi, svo sem veiði og malarnám. Þá kveður hann lítið gagn af girð- ingunni. Í fyrsta lagi vegna þess, að hún komi seint undan snjó, í öðru lagi sé lítill ágangur sauðfjár úr Reykdælahreppi og í þriðja lagi séu ekki sjúkdómar í fé Reykdæla fremur en í nágrannasveit- um. Með úrskurði, uppkveðnum 1. ágúst 1973, vék Jóhann Skapta- son sýslumaður, Húsavík, sæti í máli þessu með vísan til 5. og 7. tölul. 36. gr. laga 85/1936. Með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins, dags. 13. sept. 1973, var Freyr Ófeigsson héraðsdómari skipaður setudómari í Þingeyjarsýslu til að fara með og dæma mál þetta. Yfirheyrslur fóru fram í máli þessu þann 11. maí sl., og komu 677 þá oddvitar stefnanda og stefnda fyrir dóminn, og hafa framburðir þeirra verið raktir hér að framan. Stefnandi byggir kröfur sínar á því, að girðingin hafi verið lögð að undangengnum viðræðum við oddvita Reykdælahrepps, sem hafi samþykkt byggingu hennar og m. a. tekið þátt í að ákveða girðingarstæðið, en ósamkomulag hafi verið um skiptingu kostnaðar við gerð girðingarinnar og sé málið höfðað til innheimtu kostnaðarins skv. 5.—T. gr. girðingarlaga nr. 10/1965. Þá telur stefnandi, að framangreind ákvæði girðingarlaga um landamerkja- girðingar gildi um girðingu þessa skv. 7. gr. laganna og beri stefnda því allt að einu að taka þátt í girðingarkostnaðinum, þótt hann hafi ekki samþykkt byggingu girðingarinnar fyrirfram. Sýknukröfu sína styður stefndi þeim rökum, að í fyrsta lagi sé möguleg krafa í máli þessu fyrnd samkv. 3. gr. laga nr. 14/1905. Krafa stefnanda hafi myndast á árinu 1968 og þar sem stefndi hafi á engan hátt viðurkennt greiðsluskyldu sína og aldrei lofað nokk- urri greiðslu, hafi krafan fyrnst á árinu 1972. Í öðru lagi telur stefndi, að sýkna beri hann vegna aðildarskorts; girðing sú, sem um sé fjallað í máli þessu, liggi nálægt merkjum á milli jarðanna Hamars og Hóla í Laxárdal annars vegar og Grímsstaða í Myý- vatnssveit hins vegar. Allar þessar jarðir séu í einkaeign, Hólar og Grímsstaðir í ábúð, en Hamar nýtt af eiganda. Stefndi geti því ekki skv. girðingarlögum nr. 10/1965 átt aðild að máli þessu og reyndar leiki einnig vafi á um aðild stefnanda. Í þriðja lagi reisir stefndi sýknukröfu sína á því, að sé litið á girðingu þessa eða hluta hennar sem girðingu milli afrétta, hafi stefnandi ekki átt rétt á að reisa hana með einhliða aðgerðum, heldur hafi honum borið að fara að fyrirmælum 17.—-19. gr. girðingarlaga nr. 10/1965 (nú 19.—21. gr.), en stefndi mótmælir því að hafa á nokkurn hátt samþykkt að taka þátt í byggingu umræddrar girðingar. Stefnandi hefur lagt fram í málinu reikning, dags. 27. apríl 1973, að upphæð kr. 269.658, en reikningurinn ber með sér, að hann er frá árinu 1968, enda er ágreiningslaust, að stefnandi greiddi kostnaðinn af girðingunni á því ári. Stefnandi reisir kröf- ur sínar á reikningi þessum. Stefna í málinu var gefin út 15. apríl 1973, og birt sama dag. Ósannað er, að stefndi hafi á einhvern hátt viðurkennt kröfu þessa eða lofað greiðslu á henni. Samkvæmt 4. tölulið 3. gr. laga nr. 14/1905 er krafa, er hér um ræðir, því fyrnd, og ber þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda. Samkv. heimild í 178. gr. laga nr. 85/1936 um meðferð einka- mála í héraði þykir rétt, að málskostnaður falli niður. 678 Gjafvarnarkostnað. stefnda, kr..48.486, ber.að greiða úr ríkis- sjóði, þar af málflutningslaun talsmanns:stefnda, Sveins H. Valdi- marssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 32.250. Þrátt fyrir nokkurn drátt á uppkvaðningu dóms þessa, sem stafar af embættisönnum dómara, hefur dómara ekki þótt ástæða til, að málið yrði flutt að nýju. Dómsorð: Stefndi, oddviti Reykdælahrepps, f. h. hreppssjóðs hrepps- ins, á að vera sýkn af kröfum stefnanda, oddvita Skútustaða- hrepps f. h. hreppsins, í máli þessu. Gjafvarnarkostnaður stefnda, kr.:48.496, greiðist úr ríkis- sjóði, þar af málflutningsþóknun skipaðs talsmanns hans, Sveins H. Valdimarssonar. hæstaréttarlögmanns, kr. 32,250. Miðvikudaginn 24. maí 1978. Nr. 81/1976. Ákæruvaldið (Bragi Steinarsson settur vararíkissaksóknari) segn Ole Anton Bieltvedt (Logi Guðbrandsson hrl.) Fjólu Valgerði Jónsdóttur og Gunnari Jónssyni Sólnes (Guðmundur Ingvi Sigurðsson hri.). Ómerkins. Heimvísun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálmsson. tigi verður séð, að skattframtöl Sjónvarpshússins h/{ árin 1970 og 1971 og söluskattskýrslur fyrir árin 1969 og 1970, 679 hafi verið lögð-fram við rannsókn málsins fyrir sakadómi. Er hér þó um slík undirstöðugögn að ræða, að nauðsyn var að kynna hinum ákærðu þau og gefa þeim kost á að tjá sig um þau, sbr. 78. gr. laga nr. 82/1961, sbr. síðar sömu grein laga nr. 78/1973 og laga nr. 74/1974, svo og að leiða í ljós, hverjir önnuðust skil á skattframtölum og söluskattskýrsl- um þessum til skattstjóra. Í skýrslu rannsóknadeildar ríkis- skattstjóra 10. maí 1972, sem greinir í héraðsdómi, er talið, að mjög hafi skort á, að bókhald Sjónvarpshússins h/f væri fært á lögmæltan hátt. Eigi hefur þó við dómsrannsókn máls- ins verið rannsakað sjálfstætt, hvernig bókhaldinu var háttað, og eigi eru nein bókhaldsgögn meðal þeirra skjala, sem lögð voru fram við rannsókn málsins fyrir sakadómi. Vegna þeirra galla á rannsókn málsins, sem nú er lýst, verður að ómerkja héraðsdóminn og, vísa málinu heim í hérað til löslegrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Eftir þessum úrslitum ber að leggja allan áfrýjunarkostnað sakarinnar á ríkissjóð, þar með talin málsvarnarlaun skip- áðra verjenda ákærðu fyrir Hæstarétti, verjanda ákærða Ole Antons Bieltvedt 80.000 krónur og verjanda ákærðu Fjólu Valgerðar Jónsdóttur og Gunnars Jónssonar Sólness 120.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur er ómerkur, og er málinu vísað heim í hérað til frekari rannsóknar og dómsálagningar að nýju. Allur áfrýjunarkostnaður sakarinnar greiðist úr ríkis- sjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðra verjenda ákærðu fyrir Hæstarétti, verjanda ákærða Ole Antons Bielivedt, Loga Guðbrandssonar hæstaréttarlósimanns, 80.000 krónur, og verjanda „ákærðu Fjólu Valgerðar Jónsdóttur og Gunnars Jónssonar Sólness, Guðmundar Ingva Sigurðssonar hæstaréttarlógmanns, 120.000 krón- ur. 680 Dómur sakadóms Akureyrar 22. október 1975. Árið 1975, miðvikudaginn 22. október, var á dómbþingi saka- dóms Akureyrar, sem háð var í Arnarhvoli, Reykjavík, af Hjalta Zóphóníassyni setudómara sem dómsformanni og meðdómsmönn- unum Sigurði Stefánssyni og Ólafi G. Sigurðssyni, löggiltum end- urskoðendum, kveðinn upp dómur í málinu: Ákæruvaldið gegn Fjólu Valgerði Jónsdóttur, Gunnari Sólnes og Ole Anton Bielt- vedt. Málið er höfðað með ákæru, dags. 12. desember 1974, gegn: 1. Ole Anton Bieltvedt forstjóra, Fellsmúla 9, Reykjavík, fædd- um 6. október 1942 í Alvdal Noregi, 2. Fjólu Valgerði Jónsdóttur verslunarkonu, Skarðshlíð 9, Ak- ureyri, fæddri 27. október 1922 á Sauðárkróki, og 3. Gunnari Jónssyni Sólnes héraðsdómslögmanni, Bjarkarstíg 4, Akureyri, fæddum 12. mars 1940 á Akureyri. Ákærðu er öllum gefið að sök, að þau hafi gerst sek um skatt- svik og bókhaldsbrot í sambandi við rekstur Sjónvarpshússins h/f á Akureyri, og er sakargiftum og dómkröfum lýst þannig í ákæru: „Í. Skattsvik. 1. Dregið undan við framtal til söluskatts fyrir Sjónvarpshúsið h.f. söluskattskylda veltu á árinu 1969 kr. 500.000 og á árinu 1970 kr. 1.700.000 og tilsvarandi söluskatt að. fjárhæð kr. 189.440 fyrir bæði árin. 2. Dregið undan við framtal til tekjuskatts og eignarskatts fyrir Sjónvarpshúsið h.f. á skattárinu 1969 hreinar tekjur að fjár- hæð kr. 300.000 og á skattárinu 1980 hreinar tekjur kr. 100.000, sem síðan leiddi til lægri tekjuskattsálagningar en vera bar um kr. 80.800 bæði árin. Þá er ákærðu einnig gefið að sök að hafa á sömu skattárum dregið gjaldstofna undan álagningu eignarskatts, skattárið 1969 kr. 300.000 og skattárið 1970 kr. 400.000, sem einnig leiddi til lægri álagningar eign- arskatts en vera bar um kr. 4.949 fyrir bæði árin. 3. Dregið undan álagningu tekjuútsvars á Sjónvarpshúsið h.f. tekjur að fjárhæð kr. 291.400 skattárið 1970 og tekjur kr. 100.000 skattárið 1971, sem síðan leiddi til lægri álagningar tekjuútsvars en vera bar um samtals kr. 104.746 fyrir bæði árin. Þá er ákærðu enn gefið að sök að hafa dregið gjald- stofna undan álagningu aðstöðugjalds skattárið 1969 kr. 190.000 og gjaldárið (sic) 1970 kr. 1.430.000, sem leiddi til of lágrar aðstöðugjaldsálagningar um kr. 16.200 samtals. 681 Teljast ákærðu með þeim sakarefnum, sem rakin eru í liðum 1.—3. incl., hafa gerst brotleg við þau lagaákvæði, sem hér grein- ir: Með 1. lið við 26. gr. laga um söluskatt nr. 10/1960, sbr. nú 15. gr. laga nr. 10/1974; með 2. lið við 48. gr. laga um tekjuskatt og eingnarskatt nr. 90/1965, sbr. nú 48. gr. laga nr. 68 frá 1971; og með 3. lið við 61. gr. laga um tekjustofna sveitarfélaga nr. 51/1964, sbr. 5. gr. laga nr. 67/1965 og 2. mgr. 24. gr. laga nr. 8/1972. II. Bókhaldsbrot. Þá er ákærðu gefið að sök að hafa eigi haldið tvíhliða bókhald samkvæmt reglum bókhaldslaga fyrir Sjónvarpshúsið h.f. fyrir reikningsárin 1969 og 1970. Telst þessi bókhaldsvanræksla ákærðu varða þau refsingu sam- kvæmt 262. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. mgr. 3. gr. og 1. mgr..4. gr. og 25. gr. bókhaldslaga nr. 51/1968. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmd til refsingar samkvæmt framangreindum refsiákvæðum og til greiðslu alls sakarkostnað- ar.“ I. Málavextir. Hlutafélagið Sjónvarpshúsið, nafnnúmer 8134-7247, var stofnað á Akureyri 25. júlí 1968. Tilkynning til hlutafélagaskrár er dag- sett 14. október s. á., og félagið er skráð þann sama dag. Stofn- endur voru Georg Tryggvason, Tryggvi Haraldsson, Gunnar Sól- nes, Hlöðver Örn Vilhjálmsson og Ole Anton Bieltvedt. Tilgangur félagsins var að reka verslun með útvarps-, sjónvarps- og heim- ilistæki svo og annan skyldan varnig. Stjórn félagsins var skipuð bannig: Ole Anton Bieltvedt formaður, Gunnar Sólnes og Georg Tryggvason. Framkvæmdastjóri með prókúruumboði var ráðinn Jóhann Ævar Jakobsson. Hinn 18. febrúar 1969 tilkynnir stjórn félagsins til hlutafélaga- skrár Akureyrar, að prókúruumboð Jóhanns Ævars Jakobssonar hafi verið afturkallað frá 20. febrúar 1969 að telja. Frá sama tíma var Fjólu Jónsdóttur veitt prókúruumboð og hún jafnframt ráðin framkvæmdastjóri. Hinn 16. ágúst 1969 seldi Tryggvi Haraldsson hlutabréf sín í félaginu til Nesco h/f í Reykjavík. Hinn 27. nóvember 1969 seldi Georg Tryggvason hlutabréf sín í félaginu til Nesco h/f í Reykjavík. Um bókhald Sjónvarpshússins h/f á árunum 1968—-1970 sá Her- steinn Tryggvason, Ránargötu 29, Akureyri. Upphaf máls þessa er, að hinn 16. ágúst 1971 ritaði skattstjóri Norðurlandsumdæmis eystra Sjónvarpshúsinu h/f bréf og fór þess 682 á leit, að lögð yrði fram sjóðbók, dagbók, viðskiptamannabók, aðalhók, efnahagsbók, afrit af bankareikningum, vörutalninga- bækur, verslunarbréf og sölulistar yfir sjónvörp og útvörp ásamt samningum um sölu greindra tækja með afborgunarskilmálum og önnur bókhaldsgögn, sem færð hefðu verið fyrir árin 1968— 1970. Þaú gögn, sem bárust, voru: sjóðdagbók, afrit af bankareikningum, kvittanabækur, sölusamningar með eignaréttarfyrirvara, tilkynn- ingabækur til Ríkisútvarpsins, verslunarbréf og fylgiskjöl með dagbókarfærslum. Við athugun á þessum innsendu bókhaldsgögnum kom í ljós, að sjóðbók var færð fyrir árið 1968, en aðeins fram að júní árið 1969, og síðan hætta færslur, og ekkert reglulegt bókhald er fært eftir það. Þó hefur verið stillt upp reikningsjöfnuði pr. 31. desember 1969 og 31. desember 1970 í sjóðbókina. Rannsóknadeild ríkisskattstjóra óskaði eftir því, að bókhald og: fylgiskjöl fyrirtækisins fyrir árið 1971 yrði lagt fram, en ekk- ert bókhald var haldið og aðeins lögð fram nokkur afrit af kvitt- unum og afrit af tilkynningum til Ríkisútvarpsins. Athugun rannsóknadeildar ríkisskattstjóra á rekstri fyrirtækis- ins. sem einkum beindist að innkaupum og sölu tækja á árunum 1968—-1971, leiddi í ljós vantalda sölu, sem leitt hafði til of lágrar álagningar opinberra gjalda. Í framhaldi af þessari lauslegu athugun var af hálfu rannsókna- deildar ríkisskattstjóra framkvæmd ítarleg athugun á bókhaldi og skattframtölum. Sjónvarpshússins h/f fyrir rekstrarárin 1968, 1969, 1970 og 1971. Skýrsla rannsóknadeildarinnar, sem dagsett er 10 maí 1979, var send til ríkisskattstjóra. Með bréfi, dagsettu 12. maí 1972, var formanni stjórnar Sjón- varpshússins h/f, Ole Anton Bieltvedt, send skýrsla rannsókna- deildarinnar og jafnframt tilkynnt, að eins og málið lægi fyrir, gæti orðið að hækka áður álögð gjöld, og var honum gefinn kostur á áð kóma að þeim skýringum og gögnum, er hann kynni að óska. Bréfi þessu svaraði gjaldandi ekki. Á grundvelli skýrslu rannsóknadeildarinnar var álagning tekju- og eignarskatts, aðstöðugjalds, tekju- og eignarútsvars og sölu- skatts á Sjónvarpshúsið h/f tekin til endurskoðunar á fundi ríkis- skattanefndar hinn 11. ágúst 1972, og voru kveðnir upp úrskurðir um hækkuð gjöld sem hér segir: Tekjuskattur gjaldárið 1970 hækki um kr. 60.600 Tekjuskattur sjaldárið 1971 hækki um kr. 20.200 Fignarskattur gjaldárið 1970 hækki um kr. 2121 683 Eignarskattur gjaldárið 1971 hækki um. kr.. 2.828 Aðstöðugjald gjaldárið 1970 hækki um kr. 1.900 Aðstöðugjald gjaldárið 1971 hækki um kr. 14.300 Tekjuútsvar gjaldárið 1970 hækki um kr. 79.893 Tekjuútsvar. gjaldárið 1971 hækki um kr. 24.853 Eignarútsvar gjaldárið 1970 hækki um kr, 2807 Eignarútsvar gjaldárið 1971 hækki um kr. .2.847 Viðbótarsöluskattur fyrir árið 1969 kr. 34.883 Viðbótarsöluskattur fyrir árið 1970 kr. 154.557 Hinn 5. september 1972. ritaði ríkisskattstjóri saksóknara ríkis- ins bréf, dskj. nr. VII, undirnr. 2, varðandi mál Sjónvarpshússins h/f, Akureyri, og óskaði þess, að dómstólar fjölluðu um meint brot félagsins á lögum um tekju- og eignarskatt, lögum um sölu- skatt og lögum um tekjustofna sveitarfélaga. Þá var og vísað til laga nr. 62/1938 og 51/1968 um bókhald og önnur lög, sem varða starfsemi félagsins. Í: framangreindu bréfi var tekið fram, að kærufrestur væri ekki liðinn, og yrði tilkynnt um kærur og úr- skurði þeirra, ef þær bærust. Slíkar kærur bárust eigi. Með bréfi saksóknara ríkisins, dags..11. september 1972, til bæjarfógetans á Akureyri var þess krafist, að mál þetta sætti rannsókn í! sakadómi. Akureyrar. Bæjarfógetinn á Akureyri, Ó- feigur Eiríksson, vék sæti í málinu með úrskurði, uppkveðnum hinn 3..október 1972, og með bréfi dóms: og kirkjumálaráðuneyt- isins, dagsettu 18. desember 1972, var Hjalti Zóphóníasson full- trúi skipaður til að fara með rannsókn málsins og kveða upp dóm í því, ef til ákæru kæmi. Hann kvaddi síðan til dómstarfa með sér tvo löggilta endurskoðendur, þá Sigurð Stefánsson, og Ólaf G. Sigurðsson. Dómsrannsókn lauk í ársbyrjun 1973, og var ríkissaksóknara sent. afrit hennar hinn 3. apríl 1973. Í bréfi, dags. 9. ágúst 1974, fór ríkissaksóknari fram á frekari rannsókn varðandi nokkur at- riði málsins, og lauk þeirri rannsókn í nóvember 1974. Ákæra var;síðan gefin út; 12: desember 1974. Með. bréfi, dagsettu 23. apríl 1975, sendi ríkissaksóknari dóminum bréf, þar sem fram var sett ósk Loga Guðbrandssonar hæstaréttarlögmanns, verjanda Ole Antons og Fjólu, um, að hlutast yrði til um rannsókn á nánar til- greindu. atriði, en í bréfi, dagsettu 10. maí 1975,;svaraði dómur: inn því til, að rannsókn þess atriðis væri ekki heppileg í málinu, og með sérstökum úrskurði, sem kveðinn var upp:30. júlí 1975, varssynjað kröfu Loga. Guðbrandssonar hæstaréttarlögmanns um, að dómurinn tæki til rannsóknar meintan fjárdrátt af eignum 684 Sjónvarpshússins h/f. Þessi úrskurður var ekki kærður til Hæsta- réttar II. Félagsstarfsemi Sjónvarpshússin h/f. Eins og að framan greinir, var félagið stofnað síðari hluta árs 1968, en um það leyti festi fjöldi fólks kaup á sjónvarpstækjum vegna tilkomu íslensks sjónvarps. Rekstur Sjónvarpshússins h/f byggðist aðallega á sölu sjónvarpstækja, sem öll voru keypt hjá Nesco h/f í Reykjavík. Hvatamenn að stofnun félagsins voru fyrst og fremst skólabræðurnir Ole Anton Bieltvedt, Gunnar Sólnes og Georg Tryggvason. Þessir sömu aðiljar mynduðu síðan stjórn félagsins, og var Ole Anton stjórnarformaður. Engir formlegir fundir voru haldnir í félaginu utan stofnfundur, hvorki stjórnarfundir né árlegir hluthafafundir, þótt félags- og stjórnarmenn hafi á stundum hist og ræðst við um málefni félags- ins. Ákærði Ole Anton Bieltvedt hefur borið fyrir dóminum, að eng- ir formlegir fundir hafi verið haldnir, sem bókaðir hafi verið. Skortur á slíku hafi meðal annars stafað af því, að sumir hlut- hafar voru í Reykjavík og aðrir á Akureyri. Ákærði Gunnar Sólnes kveðst minnast þess, að í febrúar 1969 hafi hann verið kallaður á fund í Reykjavík með Hlöðver Vil- hjálmssyni, Ole Anton Bieltvedt og Georg Tryggvasyni. Þar hafi hann rætt um að halda þyrfti aðalfund, og var það samþykkt af öllum fundarmönnum, en engin ákvörðun var tekin um dagsetn- ingu í þessu skyni, og fórst fundurinn fyrir. Hann kveður engan aðalfund hafa verið haldinn né heldur stjórnarfund, a. m. k. hafi hann aldrei verið boðaður á slíka fundi. Hann kveðst hafa rætt við stjórnarformanninn um það nokkrum sinnum, að halda þyrfti að- alfund. Hann kveðst hafa starfað í Reykjavík til ársloka 1971. Georg Tryggvason hefur fullyrt, að aldrei hafi verið haldinn formlegur stjórnarfundur í félaginu og aldrei hafi neitt verið bók- að. Hlöðver Örn Vilhjálmsson hefur borið, að nokkrir óformlegir fundir hafi verið haldnir hér í Reykjavík, þar sem málefni Sjón- varpshússins h/f voru til umræðu. Tryggvi Haraldsson kveðst ekki vita til, að haldnir hafi verið fundir í félaginu, ekki einu sinni stofnfundur. Hann kveðst halda, að stofnendur hafi aldrei allir komið saman á fund. Ákærða, Fjóla Jónsdóttir, sem ráðin var framkvæmdastjóri með prókúruumboði frá 20. febrúar 1969, kveðst hafa annast dag- legan rekstur félagsins. Hafi hún séð um að panta vörur, sækja 685 þær á flugvöllinn og selja þær í búðinni. Hún kveðst hafa undir- ritað skattframtöl fyrir árin 1969 og 1970, og hún kveðst enn frem- ur hafa undirritað söluskattskýrslur, sem skilað var, en hins veg- ar hafi Hersteinn Tryggvason, sonur sinn, tekið þær saman. Hersteinn Tryggvason kveðst hafa verið ráðinn til að annast bókhald félagsins, og sá hann um bókhaldið frá stofnun þess til ársins 1971. Hann kveðst aldrei hafa fengið fyrirmæli um, hvernig haga ætti bókhaldsfærslum né heldur hvaða bækur skyldi halda. Hann kveðst hafa rekið sig á, að vörureikningar bárust eigi alltaf frá Nesco h/f, og einnig hafi hann vantað ýmsar tölur, svo að hann gæti útfyllt skattframtölin áranna 1969 og 1970. Eftir að hafa rætt um þetta við sjórnarformannin, Ole Anton, fram- kvæmdasjóra Nesco h/f, hafi hann fengið uppgefnar tölur, og samdi hann þá skattframtölin svo og þau reikningsskil, sem skatt- framtölum fylgdu. Er leið fram á árið 1971, hafi sala sjónvarpstækja stórlega dreg- ist saman, og hinn 1. október var rekstri verslunarinnar, sem fé- lagið hafði rekið á Akureyri, hætt og vörubirgðir endursendar til Nesco h/f. TIl. Rekstur og sölustarfsemi Sjónvarpshússins h/f. Lýst verður, hvernig rekstri félagsins var hagað, en hann var að langmestu leyti fólginn í sölu sjónvarpstækja, sem öll voru keypt hjá Nesco h/f í Reykjavík. Lýtur skattsvikaákæra málsins að því, að í framtölum félagsins hafi sala sjónvarpstækja verið vantalin. Í skýrslu rannsóknadeildar ríkisskattstjóra er því nákvæmlega lýst, til hverrar niðurstöðu könnun hennar á fjölda keyptra og seldra sjónvarpstækja leiddi. Reiknaði deildin á þennan hátt nið- urstöðutölur fyrir sölu sjónvarpstækja. Í fyrsta lagi var stuðst við tilkynningar fyrirtækisins til Ríkis- útvarpsins, afborgunarsamninga og kvittanahefti. Samkvæmt þess- ari uppgjörsaðferð nam heildarsala árin 1968—1971 kr. 11.910.975. Í öðru lagi var heildarsala reiknuð eftir söluskattskýrslum á umræddum árum. Samkvæmt þessari uppgjörsaðferð nam heildar- sala árin 1968—1971 kr. 9.997.783. Í þriðja lagi var aflað gagna hjá Nesco h/f og lagðir fram sölu- reikningar yfir alla sölu Nesco h/f til Sjónvarpshússins h/f á árunum 1968—1971. Síðan var reiknað útsöluverð tækjanna 686 og þá stuðst við það verð, sem tilgreint er í fyrirliggjandi samn- ingum á hverjum tíma á árunum 1968—-1970, en útsölnverð *var- anna var reiknað af Nesco h/f fyrir árið 1971. Samkvæmt þessari uppgjörsaðferð varð heildarsala árin 1968— 1971 kr. 12.275.566, en heildarinnkaup fyrir umrædd ár voru fyrir kr. 10.017.475 sam- kvæmt bókhaldi Nesco h/f. Ákærða Fjóla hefur mótmælt því, að niðurstöður ríkisskatta- nefndar verði lagðar til grundvallar sem ákærugrundvöllur, og jafnframt talið, að þær niðurstöður, sem ríkisskattstjóra „þykir hæfilega ákveðnar“, verði með engu móti jafnaðar til sönnun: ar í opinberu máli. Ákærða dregur stórlega í efa, að þessi háttur við útgáfu ákæru fái staðist, og sé kært vegna und- andráttar mun hærri fjárhæðar en sannað sé eða sennilegt gert, að félagið hafi dregið sér, og af hálfu ákærða Ole Antons er talið, að niðurstöður rannsóknadeildar ríkisskattstjóra séu fremur of en van reiknaðar, þótt þær séu ekki beinlínis vefengdar. Verður nú tekið til umfjöllunar og kannað, að hvaða marki leggja má skýrslu rannsóknadeildar til grundvallar og hvað telst sannað um heildarsölu Sjónvarpshússins h/f á árunum 1968— 1971. Við athugun á innsendum bókhaldsgögnum kemur fram, að sjóðdagbók er aðeins færð frá 9. október 1968 fram til miðs árs 1969. Sjóðdagbókin virðist færð eftir á. Á miðju ári 1969 hætta færslur í sjóðdagbók og ekkert reglulegt bókhald fært eftir það. Á árinu 1969 var uppgefin sala.1. ársfjórðung kr. 482.640, sem stemmir við dagbók, en síðan er gefin upp sala samtals á tímabil- inu apríl—desember 1969 kr. 4.243.816, en sambærilegar tölur er ekki að sjá í sjóðdagbók, enda ekki færð eftir mitt ár. Samtals uppgefin sala samkvæmt söluskattskýrslum árin 1968 — 1971 er: Árið 1968 kr. 2.841.687 Árið 1969 — 4.726.486 Árið 1970 — 1.802.610 Árið 1971 — 627.000 Samtals kr. 9.997.783 Rannsóknadeild ríkisskattstjóra lét reikna útsöluverð vara sam- kvæmt innkaupareikningum, og nam hún: Árið 1968 kr. 3.635.269 Árið 1969 — 5.643.639 687 Árið 1970 kr. 3.235.724 Árið 1971 — 239.066 Samtals kr. 12.275.566 Hinir sérfróðu meðdómsmenn hafa yfirfarið þennan útreikning og ekki séð ástæðu til að vefengja hann. Samkvæmt þessu telst því sannað, að vanfærð sala til söluskatts hafi numið kr. 2.277.783, og verða niðurstöður rannsóknadeildar ríkisskattstjóra lagðar til grundvallar svo og úrskurðir ríkisskattanefndar. Samkvæmt ofangreindu telst undanskot vegna vantalinnar sölu hafa leitt til of lágrar álagningar gjalda sem hér segir: B Tekjuskattur gjaldárin 1970— "1 kr. 80.800 Eignarskattur gjaldárin 1970—71 — 4.949 Aðstöðugjald gjaldárin 1970— "1 — 16.200 Tekjuútsvar gjaldárin 1970—T1 — 104.746 Eignarútsvar gjaldárin 1970— 1 — 5.654 Viðbótarsólusk. árin 1969—-1970 — 189.440 Samtals kr. 401.789 Í ákæru er þess krafist, að ákærðu, Fjóla Jónsdóttir, Gunnar Sólnes og Ole Anton Bieltvedt, verði látin sæta ábyrgð vegna framangreinds undanskots tekna, og verður sú krafa tekin til greina. Gunnar Sólnes og Ole Anton Bieltvedt voru báðir í stjórn félagsins á þeim tíma, sem hér skiptir máli. Fjóla Jónsdóttir var framkvæmdastjóri félagsins á föstum launum hjá félaginu og ann- aðist í samráði við bókhaldara félagsins útfyllingu og innsendingu skattskýrslna. Verður þeim því dæmd refsing samkvæmt framan- sögðu, þar sem þau teljast hafa gerst brotleg við eftirfarandi lagaákvæði: Varðandi undandrátt við framtal söluskatts, sbr. ákærulið 1, 1., 26. gr. laga um söluskatt nr. 10/1960, sbr. nú 15. gr. laga nr. 10/1974; varðandi undandrátt við framtal til tekjuskatts og eignarskatts, sbr. ákærulið I, 2., 48. gr. laga um tekjuskatt og eignarskatt nr. 90/1965, sbr. nú 48. gr. laga nr. 68/1971, og varð- andi undandrátt við framtal til tekjuútsvars, eignarútsvars og að- stöðugjalds, sbr. ákærulið I, 3., 61. gr. laga um tekjustofna sveit- arfélaga nr. 51/1965, sbr. 5. gr. laga nr. 67/1965 og 2. mgr. 24. gr. laga nr. 8/1972. Við mat refsingar samkvæmt þessum þætti verða eftirfarandi atriði höfð í huga: 688 Ákærða Fjóla var ekki í stjórn félagsins, en hún var ráðin framkvæmdastjóri félagsins með prókúruumboði, og hún ann- aðist daglegan rekstur og gekk frá framtölum Sjónvarpshússins h/f. Ákærði Gunnar virðist hafa haft lítil afskipti af rekstri félags- ins og engan þátt átt í framtölum þess. Hann verður þó sem stjórnarmaður að bera ábyrgð á undandrætti þeim á sölu, sem fram hefur komið hjá félaginu. Ákærði Ole Anton, formaður stjórnar Sjónvarpshússins h/f, var jafnframt framkvæmdastjóri Nesco h/f, sem seldi Sjónvarpshús- inu h/f öll þau sjónvarpstæki, sem þar voru seld, og hann var Í stöðugu sambandi við Fjólu Jónsdóttur og fylgdist því náið með rekstri Sjónvarpshússins h/f. Ástæða þykir til að taka sérstaklega fram, að skyldur stjórnar- manna í hlutafélögum eru einkum í því fólgnar að halda nauðsyn- lega fundi til ákvarðanatöku um meiri háttar atriði í rekstri hluta- félags, þ. á m. að halda árlega hluthafafundi, sbr. 30. gr. laga nr. 71/1921 um hlutafélög, þannig að þeir geti á sérhverjum tíma fylgst með stöðu og hag félagsins og gert hluthöfum grein fyrir hag félagsins og rekstri. Hugsanlegt er, að einstakir stjórnarmenn hafi ekki aðstöðu til að afla sér vitneskju um misfellur eða ágalla í rekstri hlutafélags um eitthvert stutt skeið, en. ætlast verður til af þeim, að þeir hafi eftirlit árlega og syðjist þá einkum við upp- lýsingar úr bókhaldi, efnahags- og rekstrarreikningi o. s. frv. Sú staðreynd, að eigi var haldinn neinn formlegur fundur í Sjónvarps- húsinu h/f í tæp þrjú ár, segir sína sögu, og má af henni draga vissar ályktanir, m. a. að félagið virðist alls ekki hafa verið rekið sem hlutafélag í reynd, heldur miklu fremur sem sameignarfélag eða jafnvel sem útibú frá Nesco h/f. Benda má á, að Nesco h/f var orðinn eigandi 40% hlutafjár í nóvember 1969 auk þess sem stjórnarformaður Sjónvarpshússins h/f, sem jafnframt var fram- kvæmdastjóri Nesco h/f, átti 20%. IV. Bókhaldsbrot. Í ákæruskjali er ákærðu gefið að sök „að hafa ekki haldið tví- hliða bókhald samkvæmt reglum bókhaldslaga fyrir Sjónvarps- húsið h/f fyrir reikningsárin 1969 og 1970“. Er vísað til 262 gr. almennra hegningarlaga, sbr. 1. mgr. 3. gr. og 1. mgr. 4, gr. og 25. gr. bókhaldslaga nr. 51/1968. Sjónvarpshúsið var bókhaldsskylt skv. 2. gr. laga nr. 51/1968. Bókhald Sjónvarpshússins h/f fyrir árin 1969 og 1970 var ekki 689 fært sem tvöfalt bókhald samkvæmt reglum bókhaldslaga. Eftir júní 1969 var sjóðdagbók t. d. ekki færð samkvæmt fyrirmælum 1. ml. 3. gr., 1. ml. 4. gr., 5. gr. og 7. gr. laga nr. 51/1968. Númer vantaði í röð samninga með eignarréttarfyrirvara, yfirlitsreikn- ingar skv. 9. gr. bókhaldslaga voru ekki færðir, viðskiptamanna- bók skv. 8. gr. sömu laga var ekki haldin, og yfirleitt var ekki farið eftir ákvæðum bókhaldslaga. Hersteinn Tryggvason átti að annast að öllu leyti bókhald Sjón- varpshússins h/f, og verður ekki séð, að neinn annar hafi komið þar nærri. Ber hann meginábyrgð á bókhaldsvanrækslu þeirri, sem nú hefur verið lýst. Ákærðu Fjólu sem framkvæmdastjóra og ákærðu Gunnari og Ole Anton, sem báðir voru í félagsstjórn, sá síðarnefndi sem stjórnarformaður, bar að fylgjast með meginatriðum rekstrarins, og verður þeim því dæmd refsing fyrir vanræksluna, sem telst réttilega varða við 262. gr. alm. hegningarlaga, sbr. 1. mgr. 3. gr. og 1. mgr. 4. gr. og 25. gr. bókhaldslaga nr. 51/1968. Af hálfu verjanda ákærðu Fjólu hefur því verið haldið fram, að einungis stjórn félagsins beri ábyrgð á því, að bókhald félagsins sé lögum samkvæmt, sbr. 4. gr. laga nr. 51/1968 og 2. mgr. 32. gr. laga nr. 77/1921, og sé framkvæmdastjóri ekki meðal þeirra stjórn- enda, sem hin tilvitnuðu lagaákvæði vísa til, og í raun hafi hún ekki verið framkvæmdastjóri nema áð nafninu til. Á það verður eigi fallist, að 4. gr. bókhaldslaga nái einvörðungu til stjórnarmanna í hlutafélögum, þótt í 32. gr. hlutafjárlaga sé aðeins nefnd félagsstjórn, því að í 57. gr. sömu laga segir, að stjórnendur, skilanefndarmenn o. fl. skuli sæta sektum, ef þeir vanrækja verulega starf sitt í þarfir félagsins, enda liggi eigi þyngri refsing við samkvæmt öðrum lögum. Samkvæmt þessu verður ákærða Fjóla einnig talin bera ábyrgð á vanrækslunni, enda mátti henni vera ljóst, þá er hún undirritaði skattskýrslur, í hvernig horfi bókhaldið var, þó svo að hún gæti haldið, að einhverjir þættir bókhaldsins, t. d. víxilreikningar, væru færðir hjá Nesco h/f í Reykjavík. Að kröfu verjanda ákærða Gunnars verður athugað, hvort brot þau, sem ákært er fyrir, séu fyrnd. Í þessu sambandi athugast, að hér er um að ræða samfellda sölu fyrirtækis, þar sem samkynja athafnir voru framdar í því skyni að leyna undandrætti í sölu Sjónvarpshússins h/f til skatts, og þykir því eðlilegast að telja, að fyrningarfrestur hefjist ekki fyrr 44 690 en við lok brotastarfseminnar á árinu 1971, sbr. upphafsákvæði 1. mgr. 82. gr. almennra hegningarlaga. Verður því ekki talið, að sök hafi verið fyrnd, þá er réttar- rannsókn hófst hinn 3. október 1972. V. Krafa um greiðslu skatta. Bæjarfógetinn á Akureyri hefur í bréfi, dags. 13. febrúar 1975, dskj. nr. XII, krafist þess, að ákærðu verði dæmd! til að greiða þinggjöld og söluskatt að viðbættum vöxtum samkvæmt sundur- liðuðu yfirliti hans, dags. 3. september f.: á., að frádregnum kr. 10.785, sem greiddust upp í skuldina við aðför hinn 30. október 1974, en bæjarfógeti telur ákærðu ábyrg fyrir þessari skuld. Eins og fram er komið, voru upphaflega 5 hluthafar sem stofn- endur félagsins. Einn þeirra seldi Nesco h/f hlutabréf sín þann 16. ágúst 1969, og: annar hluthafi seldi Nesco.h/f hlutabréf sín þann 27. nóvember 1969. % Fjöldi hluthafa í félaginu var því orðinn minni en áskilið er Í lögum um hlutafélög nr. 77/1921, og samkvæmt 38. gr. þeirra laga hætti félagið þar með að uppfylla skilyrði laganna til að teljast hlutafélag. Bar skilyrðislaust að kalla. saman félagsfund og slíta félaginu fyrst ekki var bætt úr innan þriggja mánaða. Í 38. gr. hlutafjárlaga segir enn fremur, að ef félagi er haldið áfram að þessum fresti liðnum, ábyrgist þeir, er vísvitandi um ástandið geri samning fyrir hönd félagsins, allir fyrir einn og einn fyrir alla efndir hans. Í orðalaginu „gera samning“ felst eigi aðeins hin þrönga lög- fræðilega túlkun á hugtakinu „samningur“, heldur ber að túlka það svo rúmt, að það nái yfir og tákni nánast að „stofna til skuld- bindinga“. Samkvæmt framansögðu verður að telja, að þeir stjórnarmenn, sem voru vísvitandi um ástandið, hafi bakað sér ábyrgð á greiðslu skatta, er lagðir voru á eftir þennan tíma. Enginn vafi leikur á því, að ákærða Ole Anton var kunnugt um ástandið, þar sem hann var kaupandi 40% hlutafjárins fyrir hönd Nescto h/f. Ef kannað er, hvort ákærði Gunnar hafði vitneskju um sölu hluta- bréfanna, má líta á framburð hans fyrir dómi hinn 18. janúar 1973, en þar kvaðst hann hafa frétt á skotspónum, að Tryggvi og Georg hefðu selt hlutabréf sín. Hann hafði þá samband við Ole Anton og vildi losna úr félaginu, en eftir viðræður við Ole Anton samþykkti hann að bíða, þar sem í ráði var að slíta félaginu. Verð- ur samkvæmt þessu talið, að ákærða Gunnari hafi verið fullkunn- 691 ugt um, hvernig komið var, og sú staðreynd, að hann aðhafðist ekkert til að fá félaginu slitið innan frestsins, fellir á hann skulda- ábyrgð. Þessu næst verður athugað, hvort krafa bæjarfógetans falli undir þær kröfur, sem hafa má uppi í opinberu máli samkvæmt 3. gr. laga nr. 74/1974. Þar sem hér er um að ræða skáttakröfu, sem hefur á sér refsikenndan blæ, þ. e. vegna undandreginna skatta, og rót sína á að rekja til refsiverðrar háttsemi, má leggja dóm á kröfuna. Af hálfu verjanda ákærða Ole Antons hefur því verið mótmælt, að dómur verði lagður á þessa kröfu, þar sem kröfugerðin er ekki tekin upp í ákæruskjal ríkissaksóknara. Þar sem afdráttarlaust virðist samkvæmt 3. mgr.:118. gr. laga nr. 73/1973, sbr. 3. tl. 2. mgr. 115. gr. sómu laga, sbr. nú sömu lagatilvitnanir í lögum nr: 74/1974, að.í refsimáli komist ekki aðrar kröfur að en þær, sem ákæruvaldið tekur fram í ákæru- skjali, verður ekki lagður dómur á þessa kröfu í þessu máli. VI. Viðurlög. Við refsiákvörðun í málinu verður höfð hliðsjón af 77. gr. al- mennra hegningarlaga. Þá ber einnig að taka tillit til þess, að bæjarsjóður Akureyrar hefur fengið greidd gjöld þau, sem ríkis- skattanefnd hækkaði, alls um kr. 145.900, vegna gjaldáranna 1970 og 1971, og rúmlega 10 þús. krónur hafa greiðst upp í hin hækk- uðu gjöld til ríkissjóðs. Ákærða Fjóla Valgerður hefur ekki áður sætt kærum né refs- ingum, svo kunnugt sé. Ákærði Gunnar hlaut í sakadómi Akureyrar 4.000 króna sekt hinn 31. janúar 1973 fyrir brot gegn áfengis- og umferðarlögum. Ákærði Ole Anton hefur frá árinu 1967 sætt kærum og refsing- um sem hér segir: 1967 21/7 í Reykjavík: Sátt, 32.000 króna sekt fyrir brot gegn 261. gr. almennra hegningarlaga. 1968 22/5 í Reykjavík: Dómur: 4 mánaðafangelsi, skilorðsbund- ið í þrjú ár, fyrir brot gegn 248. og 261. gr. almennra hegningar- laga. 1969 16/5 í Reykjavík: Dómur: 5 mánaða fangelsi fyrir brot gegn 247. og 261. gr. almennra hegningarlaga. Refsing ákærðu Fjólu Valgerðar þykir hæfilega ákveðin 200.000 króna sekt; refsing ákærða Gunnars 150.000 króna sekt; og rétt þykir, eins og efni þessa máls er háttað, að dæma ákærða Ole 692 Anton bæði sekt og refsivist, sbr. 2. mgr. 49. gr. almennra hegn- ingarlaga, og verður hún ákveðin 3 mánaða fangelsi og 600.000 króna sekt. Sektirnar renni í ríkissjóð. Verði þær eigi greiddar innan 4 vikna frá birtingu þessa dóms, komi fyrir þær varðhald þannig: fyrir sekt ákærðu Fjólu varðhald 75 daga, fyrir sekt ákærða Gunnars varðhald 60 daga og fyrir sekt ákærða Ole Antons varðhald 150 daga. VII. Sakarkostnaður. Ákærða Fjóla greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Georgs Tryggvasonar lögfræðings, kr. 50.000. Ákærði Gunnar greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Loga Guðbrandssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 28.000. Ákærði Ole Anton greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Loga Guðbrandssonar hæstaréttarlögmanns, kr. 60.000. Annan kostnað sakarinnar greiði ákærð in soliðum. Dómsorð: Ákærða Fjóla Valgerður Jónsdóttir, greiði 200.000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald 75 daga í stað sektarinn- ar, ef hún verður ekki greidd innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa. Ákærði Gunnar Sólnes Jónsson greiði 150.000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald 60 daga í stað sektarinnar, ef hún verður eigi greidd innan 4 vikna frá birtingu þessa dóms. Ákærði Ole Anton skal sæta fangelsi 2 mánuði og greiða 600.000 króna sekt til ríkissjóðs, og komi varðhald 150 daga í stað sektarinnar, ef hún verður ekki greidd innan 4 vikna frá birtingu þessa dóms. Ákærða, Fjóla Valgerður Jónsdóttir, greiði skipuðum verj- anda sínum, Georg Tryggvasyni lögfræðingi, kr. 50.000. í málsvarnarlaun. Ákærði Gunnar Sólnes Jónsson greiði skipuðum verjanda sínum, Loga Guðbrandssyni hæstaréttarlögmanni, kr. 28.000 í málsvarnarlaun. Ákærði Ole Anton Bieltvedt greiði skipuðum verjanda sín- um, Loga Guðbrandssyni hæstaréttarlögmanni, kr. 60.000 í málsvarnarlaun. Ákærð greiði allan annan kostnað sakarinnar in solidum. Dóminum skal fullnægja með aðför að lögum. 693 Miðvikudaginn 24. maí 1978. Nr. 175/1976. Bæjarstjórinn í Keflavík f. h. Keflavíkurbæjar og eigendur jarðanna Njarðvíkur I, Il og Ill, Höskuldarkots 1, Il og MI, Vatnsness, Þórukots og Bolafótar (Sigurður Helgason hrl.) gegn Saltsölunni s/f (Guðmundur Pétursson hrl.) og Saltsalan s/f gegn fjármálaráðherra og utanríkisráðherra f. h. ríkissjóðs (Sigurður Ólason hrl.) og til vara bæjarstjóranum í Keflavík f. h. Keflavíkurbæjar og eigendum Njarðvíkur 1, Hl og l1, Höskuldarkots 1, Il og 111, Vatnsness, Þórukots og Bolafótar. Ómerking. Máli vísað frá héraðsdómi. Sératk væði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Björn Sveinbjörns- son, Logi Einarsson, Magnús Þ. Torfason og Þór Vilhjálms- son og Gaukur Jörundsson prófessor. Aðaláfrýjendur hafa skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 28. september 1976. Krefjast þeir sýknu af kröfum gagnáfrýjanda í málinu og málskostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 29. októ- ber 1976. Krefst hann þess aðallega, að stefndu, fjármálaráð- herra og utanríkisráðherra f. h. ríkissjóðs, verði dæmdir til að greiða sér 1.500.000 krónur með 7% ársvöxtum frá 2. 694 október 1970 til 16. maí:1973, 9% ársvöxtúm frá þeim degi til 1, ágúst 1974, 13% ársvöxtum frá beim degi hl 21. nóvem- ber 1977, 16% ársvöxtum frá þeim degi til 21. febrúar 1978, en 19% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags svo og máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst gagn- áfrýjandi þess, að aðaláfrvjendur verði dæmdir til greiðslu sömu fjárhæðar og sömu vaxta auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu, fjármálaráðherra og utanríkisráðherra f. h. ríkis- sjóðs, krefjast þess, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur að því er þá varðar og þeim dæmdur málskostnaður fyrir Hæstarétti. Á dómþingi bæjarþings Keflavíkur 7. júlí 1976 lagði um- boðsmaður: gagnáfrýjanda fram í dómi, skrá um „eigendur að landi innan marka Keflavíkur“. Samkvæmt skránni eru þeir þessir: Keflavíkurbær; Hulda Einarsdóttir, Brekkustíg 2, Ytri-Njarðvík, og Sigrún Einarsdóttir, Tunguvegi 4, Ytri- Njarðvík, eigendur Njarðvíkur. 1 og 11, Anna Magnúsdóttir, Reykjanesvegi 156, Ytri-Njarðvík, Friðrik Á. Magnússon, Grundarvegi 2, Ytri-Njarðvík, Ólafur Magnússon, Hólagötu 11, Ytri-Njarðvík, Garðar Magnússon, Höskuldarkoti, Ytri- Njarðvík, og Magnús Magnússon, Kleifarvegi 5, Reykjavík, eigendur Höskuldarkots 1 og IH; Stefán Björnsson, Þórukoti, Ytri-Njarðvík, Þorleifur Björnsson, Norðurstíg 4, Ytri-Njarð- vík, Guðrún Ásta Björnsdóttir, Hólagötu 3, Ytri-Njarðvík, og Þórir Björnsson, Þórustís 2, Ytri-Njarðvík, eigendur Þóru- kots; (Guðrún Þorsteinsdóttir, Brautarhóli, Ytri-Njarðvík, eigandi Bolafótar; Kristín Guðmundsdóttir, Brekkugerði 28, Reykjavík, Sigríður Jónsdóttir, Heiðarvegi 4, Keflavík, Helga Þorsteinsdóttir, Vatnsnesvegi 17, Keflavík, og Ásdís Jóns- dóttir, Sólvallagötu 34, Keflavík, eigendur Vatnsness; Sig- ríður Árnadóttir, Skólavegi 32, Keflavík, eigandi Höskuldar- kots II, og Guðmundur Stefánsson, Borgarvegi 2, Ytri-Njarð- vík, eigandi Njarðvíkur III. Fyrir Hæstarétti lysti umboðsmaður aðaláfrýjenda yfir því; að hann hefði sótt þing í héraði af hendi allra framan- greindra landeigenda og stæðu þeir allir að áfrýjun máls- 695 ins til: Hæstaréttar., Ekki. hefur. verið hölð uppi málsvörn af hendi neins þeirra, byggð á því, að hann „hafi ekki verið seljandi, lóðar. þeirrar, er. gagnáfrýjandi keypti, og beri ekki ábyrgð á efndum kaupsamningsins um. hana. Kröfur gagnáfrýjanda á hendur stefndu eru reistar á þv, að varnarmáladeild utanríkisráðuneytisins hafi skuldbundið sig gagnvart honum til. aðsendurgreiða: honum fé, er hann þyrfti að inna af hendi til greiðslu á kostnaði við flutning olíuleiðslna þeirra, er reyndust liggja í jörðu á lóð þeirri, er hann keypti af aðaláfrýjendum. Ef ekki verði á það fallist, telur gagnáfrýjandi stefnda eigi að síður ábyrgan gagnvart! sér fyrir kostnaði þessum, þar sem varnarlið Bandaríkjanna hafi lagt leiðslurnar í heimildarleysi. Beri stefnda því sam- kvæmt ákvæðum laga nr. 110/1951, um; lagagildi varnar- samnings milli Íslands og Bandaríkjanna og um réttarstöðu liðs Bandaríkjanna og eignir þess, áð bæta sér kostnaðinn við flutning leiðslnanna. Kröfugerð á hendur aðaláfrýjendum rökstyður gagnáfrýi- andi með því, áð það hafi verið vanefnd á kaupsamninsi þeirra við sig, að framangreindar olíuleiðslur reyndust liggja í jörðu á hinni seldu lóð. Séu aðaláfrýjendur skaðabótaskyld- ir gagnvart sér vegna þeirrar vanefndar. Gagnáfrýjandi höfðaði dómsmál á hendur aðaláfrýjendum og stefnda vegna sama sakarefnis og hér er um fjallað með stefnu 18. september 1971. Í því máli hafði hann uppi kröfu- serð á hendir aðaláfrýjendumi, Keflavíkurkáupstáð og land- eigendum Ytri-Njarðvíkur með Vatnsnesi, aðallega, en á hendur stefnda ríkissjóði til vara. Undir rekstri málsins breytti hann kröfugerð sinni í það horf, að hann krafðist dóms á hendur aðiljum þessum óskipt. Með dómi Hæsta- réttar 11. desember 1973 var málssókn gagsnáfrýjanda vísað frá héraðsdómi. Var frávísunin m. áa. á því reist, að kröfur sagnáfrýjanda á hendur ríkissjóði annars vegar og land- eigendum hins vegar væru ekki þannig vaxnar, að sækja mætti þær í einu og sama máli. Málatilbúnaður gagnáfrý)- anda í þessu máli er haldinn sömu annmörkum. og nú var greint um hina fyrri málssókn. Verður því ekki hjá því kom- 696 isl að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og vísa málinu enn frá héraðsdómi með skírskotun til 47. gr. laga nr. 85/1936 Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er mál- inu vísað frá héraðsdómi. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur nið- ur. Sératkvæði Þórs Vilhjálmssonar hæstaréttardómara. Í dómsmáli þessu krefst gagnáfrýjandi aðallega greiðslu úr ríkissjóði, en til vara frá aðaláfrýjendum, og er þetta ann- ar málatilbúnaður en var í hæstaréttarmáli nr. 103/1972, þar sem greiðslu var krafist in solidum. Ég tel, að 47. gr. laga nr. 85/1936 standi því ekki í vegi, að haga megi kröfugerð eins og gert er af hálfu gagnáfrýjanda. Þar sem meiri hluti Hæstaréttar hefur komist að þeirri niðurstöðu, að málinu í heild skuli vísað frá héraðsdómi, er ekki rétt, að ég fjalli frekar um það í sératkvæði. Dómur bæjarþings Keflavíkur 20. ágúst 1976. I. Mál þetta, sem þingfest var þann 20. mars 1974 og dómtekið 4. ágúst sl., hefur Saltsalan s/f, Garðastræti 3, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþingi Keflavíkur með stefnu, útgefinni 20. mars 1974, aðallega á hendur fjármálaráðherra og utanríkisráðherra f. h. rík- issjóðs til greiðslu skaðabóta að fjárhæð kr. 1.500.000 með 7% árs- vöxtum frá 2. október 1970 til 16. maí 1973, en með 9% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsludags og málskostnaðar skv. gjaldskrá Lögmannafélags Íslands. Undir rekstri málsins breytti stefnandi vaxtakröfu sinni með samþykki lögmanna stefndu á þá leið, að vextir skyldu reiknast 7% ársvextir af kr. 1.500.000 frá 2. október 1970 til 16. maí 1973, 697 9% ársvextir frá þeim degi til 1. ágúst 1974, en 13% ársvextir frá þeim degi til greiðsludags. Til vara er bæjarstjóranum í Keflavík f. h. Keflavíkurkaupstað- ar og eigendum Ytri-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi, en það eru eigendur jarðanna Njarðvíkur I, II og III, Höskuldarkots 1, 11 og II, Vatnsness, Þórukots og Bolafótar, stefnt til greiðslu in soliðum á dómkröfu stefnanda. Aðalstefndu kröfðust aðallega frávísunar vegna aðildarskorts, en til vara sýknu, svo og hæfilegs málskostnaðar úr hendi stefn- anda að mati dómsins. Við rekstur málsins féll lögmaður aðal- stefndu frá kröfu sinni um frávísun, og stendur því eftir sýknu- krafa þeirra ásamt málskostnaðarkröfu. Varastefndu hafa krafist sýknu af kröfum stefnanda og máls- kostnaðar úr hendi stefnanda að mati réttarins. Leitað hefur verið sátta, án árangurs, með málsaðiljum. Mál þetta var áður höfðað með stefnu, útgefinni 13. september, og gekk dómur í því í bæjarþingi Keflavíkur 19. maí 1972. Þeim dómi var áfrýjað til Hæstaréttar, og gekk dómur hans í málinu 11. desember 1973. Var þá hinn áfrýjaði dómur ómerktur og mál- inu vísað frá héraðsdómi. II. Málavextir eru þeir, að sumarið 1968 leitaði stefnandi eftir kaupum á lóð til byggingar saltgeymsluhúss við höfnina í Kefla- vík. Eigendur lóðar þeirrar, er stefnandi hafði hug á, voru á þeim tíma varastefndi Keflavíkurkaupstaður, sem átti 13.46% lóðar- innar í óskiptri sameign með varastefndu landeigendum Ytra- Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi, sem áttu 85.54%. Umsókn stefnanda um lóðarkaupin leiddi svo til þess, að varastefndu Keflavíkurkaupstaður og landeigendur Ytra-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi samþykktu með bréfum, dagsettum 13. nóvember og 22. september 1968, sölu á lóðinni, og var afsal undirritað 14. nóvember 1968. Í afsali voru takmörk lóðarinnar ákvörðuð þann- ig: „Að norðan af Víkurbraut, að austan af óskiptu landi Land- eiganda, er nær í sjó fram, að sunnan af óskiptu sameignarlandi sömu aðila og að vestan af ónefndri götu sjávarmegin við Hafnar- götu. Stærð hinnar seldu lóðar er 2400 ferm., ca. 60 metrar í suður og 40 metrar á breidd.“ Tekið var fram í afsali, að lóðin væri seld „til að byggja á henni saltgeymsluhús o. fl.“ við höfnina. Sumarið 1970 hóf stefnandi byggingu saltgeymsluhúss á lóðinni. Skömmu eftir að byggingarframkvæmdir hófust, komu í ljós tvær 698 bensínleiðslur varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli, sem lágu um lóðina. Í leiðslum þessum var bensín, og neyddist stefnandi, til að stöðva framkvæmdir, enda krafðist varnarliðið. þess vegna bruna- og sprengihættu. Stefnandi sneri sér tilfulltrúa varnarmáladeildar og varnarliðsins:og setti fram þær kröfur,.að varnarliðið flytti leiðslurnar af lóðinni. án tafar, sér að kostnaðarlausu. Af þessum ástæðum var haldinn fundur með yfirmönnum. varnarliðsins og fulltrúa varnarmáladeildar og farið fram á, að varnarliðið kostaði flutning á leiðslunum. Bentu þá yfirmenn varnarliðsins á það, að íslenska ríkinu bæri að leggja til land undir leiðslurnar, varnar- liðinu að kostnaðarlausu, og vísuðu til 2. gr. laga nr. 110/1951, er þá giltu, máli sínu til stuðnings. Töldu þeir enn fremur, að leiðslur þessar hefðu í upphafi verið lagðar í fullu samráði við varnar- máladeild eða ríkisstjórnina og með samþykki landeigenda. Á hinn bóginn kváðust þeir þó ekkert hafa á móti því, að leiðslurn- ar yrðu fluttar, og buðust til þess að leggja fram nýjar leiðslur án endurgjalds, en neituðu að greiða kostnað við flutninginn. Af hálfu stefnanda var ritað bréf til. varnarmáladeildar þann 28. júlí 1970 og kvartað undan þeim drætti; sem orðið hefði á flutningi leiðslnanna, og var varnarmáladeild £. h.; varnarliðsins þá jafnframt gerð ábyrg fyrir öllum skaða, sem af drætti þessum kynni að leiða. Þessar umkvartanir voru síðan ítrekaðar í bréfi, dags. 17. ágúst 1970. Með bréfi, dagsettu: 19. ágúst 1970, var varastefndu, landeig- endum Ytri-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi og Keflavíkurkaup- stað, tilkynnt, að þeim yrði haldið ábyrgum fyrir því tjóni, sem stefnandi hafði beðið eða kynni að bíða vegna máls þessa, enda hefði lóðin verið seld honum kvaðalaus. Með bréfi, dagsettu "7. september 1970, mótmæltu varastefndu landeigendur Ytri-Njarð- víkurhverfis með Vatnsnesi ábyrgð á lagningu eða legu leiðsln- anna, þar sem engum landeigenda hefði verið kunnugt um tilvist þeirra í landinu. Stefnandi greiddi Olíufélaginu h/f kr. 750.000 bann 2. október 1970 fyrir að flytja olíuleiðslurnar af lóð Saltsöl- unnar, enda hafði varnarliðið krafist þess, að Olíufélagið h/f sæi um flutnings þeirra vegna kunnáttu starfsmanna þess á meðferð eldfimra efna. Hafði Olíufélagið h/f sett upp þessa ákveðnu upp- hæð fyrir að flytja leiðslurnar. Lögð hefur verið fram yfirlýsing Valdimars Björnssonar f. h. varastefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi, dagsett 5. apríl 1957, svohljóðandi: „Ég undirritaður lýsi því hér með yfir, fyrir hönd eigenda Ytri-Njarðvíkur, að varnarliðinu á 699 Keflavíkurflugvelli heimilast, án endurgjalds, að halda áfram að nota tvær olíuleiðslur sínar 8“, er liggja. yfir landspilduna í horni því, er Reykjavíkurvegur og gamli flugvallarvegurinn mynda. Landeigendur áskilja sér rétt til þess að:segja leyfi þessu upp með 6 mánaða fyrirvara, ef þörf verður vegna skipulagsins,. að dómi skipulagsstjóra; að taka nefndar olíuleiðslur í burtu.“ Einnig hefur verið lagt fram dómsskjal nr. 42, bls. 72, teikning frá „Teiknistofu skipulagsins“, en inn á hana er teiknuð breyting á olíuleiðslum þeim, sem liggja ofan Hafnargötu í Keflavík, og, hafa varastefndu landeigendur Ytri-Njarðvíkur áritað á þá teikningu samþykki sitt. Þá hefur:enn fremur verið lögð fram yfirlýsing á dskj. nr. 19, undirritað af Valdimar Björnssyni, svohljóðandi: „Ég undirritaður hefi kynnt mér uppdrátt að breytingu á olíuleiðslum, er liggja meðfram og yfir Hafnargötu í Keflavík. Fyrir hönd land- eigenda er ég samþykkur þessari breytingu.“ Þá hefur og verið lagt fram bréf varastefndu landeigenda Ytri- Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi á dskj.;nr. 21 til varnarmála- deildar, dags. 6s nóvember 1962, svohljóðandi: „Með. bréfi, dag- settu 5. apríl 1957, leyfðu landeigendur í Ytri-Njarðvíkum varnar- liðinu á Keflavíkurflugvelli endurgjaldslaust að halda áfram ;að nota tvær olíuleiðslur sínar, 8“, er liggja yfir landspilduna í horni því, er Keflavíkurvegur og gamli flugvallarvegurinn mynda. Með hliðsjón af því, að nú hafa verið ákveðnar byggingafram- kvæmdir, og þegar hefur verið úthlutað lóðum á ofangreindu svæði, þá leyfum vér oss að tilkynna yður, að nefndum afnotum af landspildunni er hér með sagt upp með 6 mánaða fyrirvara frá deginum í dag að telja.“ Bréf þetta er áritað af byggingarfulltrúa Keflavíkurkaupstaðar og áritað um móttöku af fulltrúa varnarmáladeildar. Lögð hafa verið fram í máli þessu gögn, dskj. nr. 15—18, er sýna, að stjórn landshafnarinnar í Keflavík og Njarðvíkum hefur verið kunnugt um, að. olíu- og bensínleiðslur lægju niður að Kefla- víkurhöfn ofan af Keflavíkurflugvelli, en ekki þykir ástæða að rekja hér nákvæmlega samskipti landshafnarstjórnar, samgöngu- málaráðuneytis og varnarmáladeildar, er koma fram í dómsskjöl- um þessum. III. Fyrir dóm hefur komið af hálfu varastefndu landeigenda Ytri- Njarðvíkurhverfis með Vatnsnesi Valdimar Björnsson fulltrúi, Grundarvegi 11, Ytri-Njarðvík. Staðfesti hann þar bréf, dags. 4. 700 febrúar 1972, til lögmanns síns, dskj. nr. 22, þar sem eftirfarandi kemur fram, „begar fyrsta skipulag Keflavíkurkaupstaðar var samþykkt var litið svo á, að landeigendur væru samþykkir því, og begar farið var að vinna eftir því, leggja götur, skólpleiðslur, vatnsleiðslur, olíuleiðslur og rafmagnskapla í götur og meðfram þeim í gangstéttir, þá höfðu landeigendur engin afskipti af þessum framkvæmdum, þeir treystu hreppsnefnd, byggingarnefnd ásamt byggingarfulltrúa fyrir því, að það væri allt gert til frambúðar. Þegar ríkisstjórnin var búin að ákveða að taka flugvallarlandið eignarnámi, þá lá svo mikið á að hefja framkvæmdir, að hún varð að leyfa hersetu þá þegar, og minnti mig, að þetta hefði verið skömmu eftir 1940, og þegar herseta var leyfð á landi Ytri-Njarð- víkurhverfis með Vatnsnesi bæði í Njarðvíkum og Keflavík á nefndu landi, var línan dregin niður að þjóðvegi, nú Reykjanes- braut, og á kafla meðfram Hafnargötu og niður fyrir Hringbrau' í Keflavík ... Því næst var byrjað á hernámsframkvæmdum á þessu landi, byggja íbúðarbragga, allskonar skemmur og skúra, leggja allskonar leiðslur, bæði ofanjarðar og neðan. Reisa bæði olíu- og bensíntanka á víð og dreif um landið, bæði ofanjarðar og neðanjarðar. Þessar olíuleiðslur og bensínleiðslur, sem málið rís útaf, hafa sennilega verið lagðar á árunum 1942 til 1943, fyrir neðan Hafnargötu, niður á Hafnarbakka neðanjarðar, og það var fyrir utan það land, sem fyrst var ákveðið sem flugvallarland, en fyrir ofan Hafnargötu og upp í samband við nefnda tanka voru leiðslurnar lagðar ofanjarðar, enda á því svæði, sem þá var her- numið. Á þessum árum, sem herinn var með þessar framkvæmdir, bæði á svonefndu flugvallarlandi og eins fyrir utan það, þá var raðað vopnuðum hermönnum til varnar því, að enginn óviðkomandi kæmi þar nálægt, en landeigendur töldu það víst, að allt það, sem var framkvæmt fyrir utan það land, sem var fyrirhugað flugvall- arland, væri gert í samráði við skipulag, annaðhvort ríkisskipulag eða Keflavíkurkaupstað, svo það fór algjörlega framhjá landeig- endum með leyfi fyrir lagningu á þessum umdeildu leiðslum. Ef landeigendur hefðu gefið leyfi fyrir legu á þessum leiðslum, þá hefðu þeir aldrei gefið leyfi nema á þeim stað, sem þær máttu liggja til frambúðar. Ef landeigendur hefðu haft hugmynd um, að leiðslurnar lægju á þessum stað, sem þær reyndust liggja, þá hefðu þeir aldrei selt Saltsölunni s.f. lóðina, nema vera búnir að láta flytja þær á réttan stað. Og ef Bæjarstjórn eða byggingarnefnd og byggingarfulltrúi Keflavíkur hefðu haft hugmynd um, að leiðsl- 701 urnar lægju á þessum stað, þá hefðu þeir látið landeigendur vita um það, þar sem allur undirbúningur á sölu lóðarinnar fór í gegn- um þá.“ Aðspurður kvaðst hann hafa séð, að leiðslurnar voru lagðar ofanjarðar fyrir ofan Hafnargötuna, en kvaðst hafa talið, að þær væru lagðar þannig fyrir neðan götuna, að þær væru ekki fyrir skipulaginu. Kvað hann sig minna, að tvær leiðslur hefðu verið ofanjarðar fyrir ofan Hafnargötu. Aðspurt kvaðst vitnið ekki hafa vitað, að leiðslurnar lágu um lóð Saltsölunnar. Það kvaðst telja, að það hefði verið búið að skipuleggja svæði það, sem leislurnar lágu um, löngu áður en þær voru lagðar. Það kvað Keflavíkurkaupstað ekki hafa orðið meðeiganda að því landi, sem leiðslurnar liggja um, fyrr en á árinu 1965. Sagði það, að í bréfi landeigenda á dskj. nr. 22 hafi verið átt við olíuueiðslur, sem lágu ofanjarðar, fyrir ofan Hafnargötuna, og kvaðst. það aðspurt:ekki vita, hvort um sömu leiðslur væri að ræða og lágu í gegnum lóð Saltsölunnar s/f. Kvað það þær leiðslur hafa legið yfir byggingarlóðir, og þess vegna hafi þær verið færðar og, hafi það veitt samþykki sitt til þess á dskj. nr. 42, bls. 72. Lýsti það því yfir, að það teldi, að herinn hefði lagt leiðslur: þessar,án þess að fá: leyfi landeigenda til þess. Sagði það, að þegar landeigendur hefðu komist að tilvist leiðslnanna, hefðu þeir talið, að þær væru á þeim stað, þar sem þær mættu vera á til frambúðar. Aðspurt sagði vitnið, að landeigendur hefðu ekki skipt sér af því, hvort verið væri að breyta leiðslum eða leggja nýjar. Það sagði aðspurt, að því hefði ekki verið kunnugt um, að landshöfnin hefði óskað eftir því árið 1953, sbr. dskj. nr. 15, að olíu- og bensínleiðslum varnarliðsins yrði breytt við höfnina í Keflavík. Vitnið Knútur Höiriis, stöðvarstjóri Olíufélagsins h/f á Kefla- víkurflugvelli, sagði, að því væri kunnugt um, hvaða olíuleiðslur væri um að ræða í máli þessu, og kvað þær hafa verið lagðar á árunum 1949 og 1950 af Metcalf Hamilton, en það væru verktak- ar, sem voru hér á vegum varnarliðsins. Vitnið sagði, að tvær breytingar hefðu verið gerðar síðan á leiðslunum, þ. e. a. s. niður við höfn og fyrir ofan Hafnargötu. Vitnið sagði, að. breytingin niður við höfn hefði verið framkvæmd af Keflavíkurverktökum, sem unnu á vegum varnarliðsins, en kvaðst ekki muna, hver fram- kvæmdi breytinguna fyrir ofan Hafnargötu, en vitnið minnti, að Íslenskir Aðalverktakar hefðu framkvæmt það verk á vegum varnarliðsins. Vitnið. kvað breytinguna við höfnina hafa verið gerða vegna vegarlagningar. Vitnið sagði aðspurt, að því væri 102 ókunnugt um, hvort leitað hefði verið leyfis hjá landeigendum til lagningar leiðslInanna, hvort heldur í upphafi eða við breytingarn- ar. Aðspurt kvaðst vitnið ekki minnast þess, hvort leiðslurnar tvær, sem voru "fyrir hendi, þegar Metcalf Hamilton lagði leiðslur árið 1949—-1950, hafi verið færðar úr lóð Saltsölunnar. Vitnið Ólafur Arinbjörnsson Þorsteinsson, framkvæmdastjóri Olíusamlagsins í Keflavík, kvað olíusamlagið hafa byggt hús á sjávarbakkanum við höfnina árið 1952 og hafi þá engar olíu- leiðslur verið framkvæmdum til fyrirstöðu. Það kvaðst ekki vita, hvort búið hafi verið að leggja olíuleiðslurnar þá. Vitnið sagði, að síðar, er unnið var við byggingu húss að Víkurbraut 11, hafi bygg- ingaraðiljar komið niður á olíuleiðslu, en hún reyndist ekki vera í notkun. Kvaðst vitnið aðspurt ekki muna, hvenær herinn lagði olíuleiðslurnar. Vítnið Ragnar Ágúst Björnsson hafnarstjóri kvaðst hafa hafið störf við höfnina í Keflavík árið 1950. Kvaðst vitnið hvorki vita, hve margar leiðslur lágu þá niður á hafnarbakkann né heldur nákvæma legu þeirra. Vitnið kvaðst engu að síður hafa vitað af endurnýjun leiðslnanna, sem unnið var af Vélsmiðju Björns Magn- ússonar fyrir varnarliðið. Vitnið sagði, að endurbætur á leiðslun- um hafi verið gérðar Vegna tæringar á þeim. Vitnið kvaðst ekki vita til þess, að til væru bókanir í fundargerðarbókum landshafn- arinnar varðandi olíuleiðslur við höfnina frekar en fram kemur í dómsskjölum. Vitnið sagði, að varnarliðið hefði ekki greitt neitt fyrir að fá að hafa leiðslurnar í landi hafnarinnar. Vitnið minnist þess ekki, að landshöfnin hafi formlega samþykkt lagningu olíu- leiðslnanna, en húri hafi ekki heldur mótmælt þeim. Vitnið Jón Gunnar Tómasson, verkfræðingur hjá varnarliðinu á Keflavíkurflugvelli, kvaðst hafa hafið störf hjá varnarliðinu ár- ið 1954 og'sagði, að sér hefði verið kunnugt um, að þá hefðu fjórar 8 tommu leiðslur legið frá eldsneytisgeymum á flugvellinum og niður að höfn. Vitnið sagði, að ein leiðsla hefði verið tekin úr notkun fljótlega eftir að vitnið hóf störf hjá varnarliðinu. Vitninu var sýnt dskj. nr. 42, bls. 65, sem er uppdráttur varnarliðsins af legu olíuleiðslna frá flugvellinum niður að höfn. Vitnið sagði, að á teikningunni væru leiðslur þær, er þurfti að færa af lóð Saltsöl- unnar, merktar með dökkum, sverum línum, en vitnið taldi, að gömlu leiðslurnar, sem lagðar voru á stríðsárunum, væru merkt- ar með daufri punktalínu. Vitnið taldi samkvæmt teikningunni, áð verkið hefði verið framkvæmt á árunum 1949 til 1951 af verktaka- fyrirtækinu Metcalf Hamilton. Kvaðst það ekki hafa séð nein 703 gögn, sem bentu til þess, að leyfi hefði verið. veitt til að leggja olíuleiðslurnar á þessum stað. Vitnið tók þó. fram, að allar breyt- ingar á olíuleiðslum, sem framhefðu farið, eftir að: vitnið hóf störf hjá varnarliðinu, hefðu verið gerðar í samráði við bæjar- stjóra Keflavíkur og byggingarfulltrúa hans. Vitnið Björn Magnússon vélsmiður kvaðst hafa rekið fyrirtækið Vélsmiðju Björns Magnússonar og hafi það á árunum 1962—-1963, að því er vitnið minnir, endurnýjað! olíuleiðslur, sem liggja frá Keflavíkurflugvelli og niður að höfn. Vitnið sagði, að endurnýjað- ar hefðu verið leiðslur frá lóð Hafnargötu 90: niður að hafskipa- bryggju og hafi leiðslurnar að mestu leyti verið lagðar á sama stað og þær eldri, en þó hafi, að því er vitnið minnti, mestu krók- arnir verið teknir af leiðslunum. Vitnið sagði, að verkið hefði það unnið sem undirverktaki Járn og pípulagningarverktaka á Kefla- víkurflugvelli og hefði maður frá varnarliðinu haft eftirlit með því'og hefðu teikningar þær, sem notaðar voru, verið frá verk- fræðiðeild hersins. Vitnið kvaðst: aðspurt, hvort byggingarfulltrúi Keflavíkurkaupstaðar hefði haft afskipti af verkinu, þegar það var framkvæmt, ékki minnast þess, að aðrir en eftirlitsmaður hersins hefðu komið þar nærri, nema þá hafnarverðir, þegar að höfninni kóm. Vitnið Ingvar Aðalsteinn Jóhannsson framkvæmdastjóri kvað Keflavíkurverktaka, sem það er framkvæmdastjóri fyrir, hafa gert samninga við varnarliðið um endurnýjun á olíuleiðslum frá Kefla- víkurflugvelli niður á höfn. Vitnið kvað samninga um þetta vera fyrir hendi. Vitnið sagði aðspurt, að það teldi, að haft hefði verið samráð ' við byggingarfulltrúa Keflavíkur og varnarmáladeild vegna þessara breytinga. Vitnið Vilhjálmur Grímsson, bæjaártæknifræðingur í Keflavík, sagði, að fyrsta skipulag, sem gert hefði verið að umræddu svæði, væri frá nóvember 1968, og er það á dskj. nr; 42, bls. 73. Vitnið kveður verkfræðinga varnarliðsins á 'Keflavíkurflugvelli hafa fært inn á 'skipulágsuppdráttinn legu leiðslnánna á umræddu svæði, og ér sú innfærsla dagsett 4. ágúst 1970. Hafi varnarliðið óskað eftir því að fá skipulagsuppdrátt af svæðinu, eftir að deilu- mál vegna Sáltsölunnar s/f kom upp. Vitnið sagði, að á árinu 1962 hefði Víkurbraut í Keflavík verið malbikuð, og kvaðst það álíta, að leiðsla, sem merkt er með brot- inni, grænni línu á dskj. nr. 42, bls. 73, hafi: þá verið færð í þá stöðu, sem sýnd er á uppdrættinum. Sagði vitnið, að af þessari ástæðu hafi það álitið, að ef aðrar leiðslur væru enn á svæðinu, 704 væru þær ekki lengur í notkun og því ekki byggingarframkvæmd- um þar til fyrirstöðu. Vitnið skýrði teikningar þær, sem lagðar hafa verið fram á dskj. nr. 42. Sagði það, að teikning á bls. 65 sýndi legu leiðslna frá Keflavíkurflugvelli niður að Keflavíkurhöfn og væri sú teikning dagsett 21. nóvember 1949. Kemur þar fram, að tvær 8 tommu leiðslur liggja um svæðið, er teikning þessi er gerð, merktar „existing pipelines“. Á teikninguna eru færðar inn breytingar og frávik frá fyrirhugaðri framkvæmt, en ekki verður séð, að það snerti þetta mál. Teikning á bls. 72. í dskj. nr. 42 sýnir breytingu á olíuleiðslum á svæði nálægt gatnamótum Reykjavíkurvegar og Flugvallarvegar og hafi sú breyting verið gerð vegna fyrirhug- aðra byggingarframkvæmda á því svæði. Á dskj. nr. 42, bls. 90, er ódagsett teikning, sem sýnir færslu. á leiðslum út úr götustæði Víkurbrautar, en hún var malbikuð á árinu 1962. Vitnið kvaðst álíta, að varnarliðið hefði kostað þær breytingar. Á bls. 91 í dskj. nr. 42 er teikning, þar sem fram kemur færsla á leiðslum úr lóð Saltsölunnar s/f að gatnamótum Víkurbrautar og Hafnargötu, og kemur þar fram, að framkvæmdir þessar hafi átt sér stað fyrir 5. mars 1962. Vitnið sagði, að teikningar á bls. 92 og 106 í dskj. nr. 42 væru að þess mati máli þessu óviðkomandi. IV. Stefnandi byggir kröfur sínar á hendur aðalstefndu á því, að varnarlið Bandaríkjanna á Keflavíkurflugvelli hafi á sínum tíma lagt í jörðu olíuleiðslur þær, sem um er í máli þessu fjallað, án þess að hafa haft til þess heimild frá fyrri eigendum hins selda lands og án vitneskju þeirra. Beri því ríkissjóði með. tilvísun til 2. gr. varnarsamnings milli Íslands og Bandaríkjanna, sem öðlað- ist lagagildi með lögum nr. 110 frá 1951 og gilti, þá er lögskipti þessi áttu sér stað, að svara bótum vegna tjóns, er stefnandi varð fyrir. Þá telur stefnandi enn fremur, að fyrirsvarsmenn varnar- liðsins hafi viðurkennt greiðsluskyldu þess með: því að leggja til án endurgjalds nýjar leiðslur, auk þess sem stefnandi heldur því fram, að þessir aðiljar hafi boðist til að kosta flutning á leiðslun- um, þá er fjárveiting fengist frá Bandaríkjunum. Stefnandi telur það engu máli skipta, hvort umræddar leiðslur hafi verið lagðar fyrir eða eftir gildistöku laga nr. 110 frá 1951, þar sem líta verði svo á, að lögin taki til alls tjóns, sem íslenskir aðiljar hafi orðið 705 fyrir af völdum varnarliðsins, hvort heldur tjónið hafi orðið fyrir eða eftir setningu laganna. Á hendur varnastefndu byggir stefnandi dómkröfur sínar á því, að „þeir hafi selt stefnanda umrædda lóð án allra kvaða. Í afsalsbréfinu sé beinum orðum tekið fram, að lóðin sé seld til, þess að byggja á henni saltgeymsluhús, og verði aðalstefndu sýknaðir, telur stefnandi, að varastefndu hafi vanefnt kaupsamning um lóðina, sem afsalað var 14. nóvember 1968. Hafi olíuleiðslurnar í lóðinni hindrað það, að stefnandi hafi getað hagnýtt sér hana á eðlilegan hátt, og hafi hann orðið fyrir tjóni við að bæta úr þess- ari vanefnd. Kröfu sína á hendur varastefndu byggir stefnandi því á 2. mgr. 42. gr. kaupalaga nr. 39 frá 1922. Stefnufjárhæðina rökstyður stefnandi þannig, að annars vegar séu kr. 750.000 vegna flutninga á leiðslunum. Hafi hann ekki átt annarra kosta völ en að ganga að skilmálum, sem varnarliðið setti um, að Olíufélagið h/f annaðist flutning þeirra. Stefnandi fékk heldur engu ráðið um það, hvert leiðslurnar yrðu fluttar, þar sem skipulagsnefnd Keflavíkur tók þá ákvörðun. Hins vegar sé um kröfu að ræða til greiðslu á kr. 750.000 vegna óbeins tjóns, sem stefnandi varð fyrir við það að þurfa að greiða flutning leiðslnanna, en að öðrum kosti hefði þeirri fjárhæð verið varið til húsbyggingarinnar á lóðinni, en ekki hefur tekist að ljúka byggingu hússins enn, m. a. vegna þessara óvæntu útgjalda. Bygg- inarkostnaður hafi aukist til muna á s. 1. 6 árum og hafi fé það, sem varið var til flutnings margnefndra leiðslna, því ekki nýst sem skyldi. Aðalstefndu í máli þessu, fjármálaráðherra og utanríkisráðherra f. h. ríkissjóðs, byggja sýknukröfu á aðildarskorti í máli þessu. Rökstyðja aðalstefndu sýknukröfu sína m. a. með því, að fyrri eigendur umræddrar lóðar hafi vitað um, að olíuleiðslur lægju um land þeirra, þó ekki liggi fyrir í málinu, að þeir hafi vitað um ná- kvæma legu þeirra. Hafi þeir því mátt vita, þá er þeir seldu stefn- anda umrædda lóð, að hún fullnægði ekki skilyrðum þeim, sem í afsali greinir. Varastefndu í máli þessu hafa krafist sýknu á þeirri forsendu, að þeim hafi verið ókunnugt um þá galla, er síðar komu fram á umræddri lóð. Benda þeir á, að leiðslurnar hafi upphaflega verið lagðar með mikilli leynd á hernaðartímum, enda bera uppdrættir, sem sýna staðsetningu leiðslnanna, það með sér, að um trúnaðar- mál hafi verið að ræða. Telja þeir það í ósamræmi við meginreglu laga, ef einhver annar en eigandi og notandi leiðslnanna eigi að 45 706 bæta tjón það, sem þær valda. Telja þeir, að varnarliðið á Kefla- víkurflugvelli beri fjárhagslega ábyrgð á tjóni stefnanda, þar sem það hafi með framkvæmdum sínum á lóðinni orðið þess vald- andi, að stefnandi gat ekki hagnýtt sér lóð sína nema með áður- nefndum kostnaði. Hafi varnárliðið að auki í hliðstæðum tilvik- um annast flutning olíuleiðslna sinna, þar sem þess hefur verið þörf, á eigin kostnað. Þá hafa varastefndu enn fremur, ef svo færi, að þeir yrðu dæmdir bótaskyldir, mótmælt stefnufjárhæð sem of hárri og órökstuddri. Áskilja varastefndu sér allan rétt til endurkröfu á hendur ríkis- sjóði, ef sýknukrafa þeirra verður ekki tekin til greina. V. Rétturinn lítur svo á, að fébótakrafa stefnanda í máli þessu geti einungis byggst á kröfu vegna galla í fasteignakaupum, og verður við úrlausn máls þessa stuðst við lögjöfnun frá ákvæðum 2. mgr. 42. gr. laga um lausafjárkaup nr. 39 frá 1922. Skaðabótakrafa, sem styðst við áðurnefnda lögjöfnun, getur aðeins beinst að seljanda hinnar gölluðu eignar. Samkvæmt þessu ber því að fallast á sýknukröfu aðalstefndu vegna aðildarskorts. Hins vegar þykir rétt eftir atvikum, að málskostnaður falli niður varðandi lögskipti þeirra málsaðilja. Varðandi málatilbúnað stefnanda á hendur varastefndu annarra en Keflavíkurkaupstaðar er þetta að athuga: Stefnandi nafngreinir ekki í stefnu landeigendur þá, er hann beinir kröfum sínum gegn, svo sem tilskilið er í 88. gr. laga nr. 85/1936. Í stefnu eru hins vegar taldar upp þær jarðir, hverra eigenda kröfum er beint að, og er Friðriki Á. Magnússyni, Óskari Kristjánssyni og Stefáni Björnssyni stefnt fyrir hönd þeirra allra samkvæmt umboði, sem lögmaður varastefndu, Sveinbjörn Jóns- son hæstaréttarlögmaður, veitti þeim f. h. annarra landeigenda til þess að vera í fyrirsvari fyrir skaðabótakröfum, sem beint er að þeim í máli þessu. Er því sýnt, að stefnandi hafi ekki bætt nema að litlu leyti úr þeim annmörkum, er fjallað er um í niður- stöðu dóms Hæstaréttar frá 11. desember 1973. Hins vegar hefur stefnandi lagt fram skrá á dskj. nr. 45 yfir eigendur þeirra jarða. sem upp eru taldar í stefnu, og verður því að telja yfirlýsingu lögmanns varastefndu um, að þeir hafi allir fengið vitneskju um málssókn þessa og veitt áðurnefndum þremur mönnum umboð til 707 að vera í fyrirsvari fyrir sig í máli þessu, nægjanlega, enda hefur henni ekki verið mótmælt. Samkvæmt framansögðu ber að telja stefnu fullnægjandi, hvað varðar útgáfu og birtingu, þrátt fyrir þá augljósu annmarka, er hér hafa verið nefndir. Varastefndu seldu stefnanda hina umræddu lóð „til að byggja á henni saltgeymsluhús o. fl.“ án þess að geta um hugsanlega tilvist olíuleiðslna í lóðinni. Við úrlausn mála um galla í fasteignakaup- um hefur:sú dómvenja myndast, að þar sem beitt er lögjöfnun frá 2. mgr. 42. gr. kaupalaga, sé tekið tillit til vitneskju, sem seljandi býr yfir um hugsanlega galla, þá er kaup gerast. Eftir gögnum málsins verður ekki fullyrt, að varastefndu hafi vitað um ná- kvæma legu leiðslnanna, en hins vegar verður að telja með til- vísan til málsgagna, að varastefndu mátti vera ljóst, að leiðslurn- ar lægju um lóð þá, er þeir seldu stefnanda, og hefði þeim því bor- ið að vekja athygli kaupanda á þessum hugsanlega galla. Sam- kvæmt þessu ber því að telja varastefndu skaðabótaskylda vegna tjóns þess, er af þessu leiddi fyrir stefnanda. Niðurstaðan verður því sú, að Keflavíkurkaupstaður annars vegar og Friðrik Á. Magnússon, Óskar Kristjánsson og Stefán Björnsson f. h. eigenda jarðanna Njarðvíkur I, II og III, Höskuld- arkots 1, IT og III, Þórukots, Bolafótar og Vatnsness hins vegar beri að greiða stefnanda, Saltsöltuninni s/f, in soliðum það tjón, sem hann hefur á sannanlegan hátt orðið fyrir vegna margnefnds galla. Fallist verður á, að framangreindum aðiljum beri að gjalda stefnanda kr. 750.000 vegna tilfærslu á umræddum leiðslum. Hins vegar er krafa stefnanda um bætur fyrir óbeint tjón, að upphæð kr. 750.000, ekki studd öðrum gögnum en þeim, að bent er á, „að byggingarkostnaður hefur margfaldast á tímabilinu“. Ekki verður séð, að varastefndu eigi einir sök á þeim drætti, sem orðið hefur á rekstri máls þessa og leitt hefur til þessa óbeina fjárhagstjóns stefnanda, og verður því krafa þessi ekki tekin til greina. Rétt þykir, að stefnanda verði greiddir vextir af tildæmdri upp- hæð, 7% ársvextir frá 2. október 1970 til 16. maí 1973, 9% árs- vextir frá þeim degi til 1. ágúst 1974, en 13% ársvextir frá þeim degi til greiðsludags. Samkvæmt niðurstöðu máls þessa ber að dæma varastefndu til að greiða stefnanda málskostnað, sem telst hæfilega ákveðinn með hliðsjón af málarekstri öllum kr. 75.000. Valtýr Sigurðsson kvað upp dóm þennan, en hann hefur farið með málið frá því í janúar 1976. 708 Dómsorð: Aðalstefndu, fjármálaráðherra og utanríkisráðherra í. h. ríkissjóðs, skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Saltsölunn- ar s/f. Varastefndu, Keflavíkurkaupstaður og Friðrik Á. Magnús- son, Óskar Kristjánsson og Stefán Björnsson f.,h. eigenda jarðanna Njarðvíkur 1, Il og III, Höskuldarkots 1, Il og III, Vatnsness, Þórukots og Bolafótar, greiði in soliðum Salt- sölunni s/f, Reykjavík, kr. 750.000 með 7% ársvöxtum frá 2. október 1970 til 16. maí 1973, með 9% ársvöxtum frá þeim degi til 1. ágúst 1974, en með 13% ársvöxtum frá þeim degi til greiðsluðags, og kr. 75.000 í málskostnað. Að öðru leyti fellur málskostnaður niður. Ofangreindar fjárhæðir skulu greiddar innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að telja að viðlagðri aðför að lögum. Miðvikudaginn 24. maí 1978. Nr. 132/1977. Ákæruvaldið (Þórður Björnsson ríkissaksóknari) gegn Árna Jóhannssyni (Hilmar Ingimundarson hrl.). Ómerking. Ákæru vísað frá héraðsdómi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Þór Vilhjálmsson. Svo sem greinir í héraðsdómi, kærði nafngreindur héraðs- dómslögmaður f. h. Lífeyrissjóðs byggingamanna mál þetta til sakadóms Reykjavíkur með bréfi 14. janúar 1976. Rann- sóknarlögreglan tók skýrslu af ákærða 9. september s. á. Hér- 709 aðsdómslögmaðurinn ritaði sakadómi að nýju bréf 13. s. m. og veitti þá fyrst upplýsingar um fjárhæðir þær, sem hann taldi vanskilin nema hjá hlutafélagi því, er ákærði var fram- kvæmdastjóri fyrir. Málið var að svo förnu sent tíkissak- sóknara með bréfi sakadóms Reykjavíkur 22. s. m. Eigi voru meðal málsgagna kjarasamningur milli Meistarafélags húsa- smiða og Trésmiðafélags Reykjavíkur frá 1971 og samkomu- lag milli sömu aðilja frá 1972, er til var vísað. í kærubréfi 14. janúar 1976, varðandi skyldur meðlima í fyrrgreinda fé- laginu til greiðslu fjár í Lífeyrissjóð byg sgingamanna. Ekki lá heldur fyrir eintak af reglugerð fyrir Lífeyrissjóð bygg- ingamanna, sem falin er staðfest af fjármálaráðuneytinu 16. mars 1971, um tiltekið atriði, en reglugerðin er eigi birt í B deild Stjórnartíðinda. Í skýrslu ákærða fyrir rannsóknar- gl kemur eigi fram, á hvern hátt iðgjöld starfsmanna fyrirtækisins til lífeyrissjóðsins voru reiknuð í launauppgjöri við þá. Ákæra í máli þessu, sem er að efni til ábótavant, þykir vera reist á rannsókn, sem fullnægði ekki, eins og á stóð, skil- yrðum laga til málshöfðunar, sbr. 1. mgr. 115. gr. laga nr. 74/1974. Ber því að ómerkja hinn áfrýjaða dóm og vísa ákær- unni frá héraðsdómi. Sakarkostnað í héraði og fyrir Hæstarétti skal greiða úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða í héraði, 35.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda hans fyrir Hæstarétti, 50.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er ákæru í málinu vísað frá héraðsdómi. Sakarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verj- anda ákærða í héraði, Kristjáns Stefánssonar, cand. jur., 35.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda hans fyrir Hæstarétti, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttar- lögmanns, 50.000 krónur. 710 Dómur sakadóms Reykjavíkur 3. mars 1977. Ár 1977, fimmtudaginn 3. mars,' var“ á dómþingi' sákadóms Reykjavíkur, sem háð var í Borgartúni 7 af Gunnlaugi Briem sakaðdómara, kveðinn upp dómur Í sakadómsmálinu nr. 129/1977: Ákæruvaldið gegn Árna Jóhannssyni, sem tekið var tildóms28. f.m. Málið er höfðað með ákæruskjali ríkissaksóknara, dagsettu 15. október 1976, gegn ákærða, „Árna Jóhannssyni, framkvæmda- stjóra, Álfheimum 8, Reykjavík, fæddum 30. janúar 1933 á Vatns- firði fyrir brot á 247. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 með því að hafa sem framkvæmdastjóri Byggingafélagsins Brúnar h/f vanrækt að standa Lífeyrissjóði byggingamanna skil á kr. 532.380, sem hann hafði haldið eftir af launum starfsmanna fyrir- tækisins til greiðslu iðgjalda í nefndan lífeyrissjóð fyrir tímabilið frá september 1974 til júlí 1976. Þess. er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til greiðslu alls sakarkostnaðar“. Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann sætt kærum og refsingum sem hér segir: 1955 26/4 Hafnarfirði: Sátt, 50 kr. sekt fyrir brot á 7. gr. um- ferðarlaga. 1955 16/12 Hafnarfirði: Sátt, 40 kr. sekt fyrir brot á 7. gr. um- ferðarlaga. 1974 12/3 Reykjavík: Sátt, 1.200 kr. sekt fyrir brot á reglugerð nr. 85/1966. 1975. 20/10 Kópavogi: Sátt, 1.800 kr. sekt fyrir brot gegn reglum um stöðumæla. 1976 6/7 Reykjavík: Sátt, 70.000 kr. sekt fyrir brot gegn 25. og 27.. gr. umferðarlaga. Sviptur ökuleyfi í 12 mánuði frá 27/1 1976. Málavextir eru þessir: Hákon H. Kristjónsson héraðsdómslögmaður kærði mál þetta til sakadóms Reykjavíkur með bréfi, dagsettu 14. janúar 1976. Segir á þessa leið í kærunni:. „Byggingafélagið Brún h/f, skráð í hlutafélagaskrá Reykjavík- ur, hefur í sinni þjónustu trésmiði vegna byggingaframkvæmda sinna. Samkvæmt kjarasamningi milli Meistarafélags húsasmiða Í Reykjavík annars vegar og Trésmíðafélags Reykjavíkur hins veg- ar d.s. 4/12 1971, 15. gr. og samkomulagi SBM og MB 11/2 1972 skulu „iðgjöld til Lífeyrissjóðs byggingamanna greiðast af öllum iðnsveinum og nemum í starfsgreininni. Iðgjöldin séu 10% og 711 greiði atvinnurekandi (Brún h/f) 6%, en launþegi 4% .c.“..„At- vinnurekanda ber að halda iðgjöldum launþega eftir af launum hans og standa sjóðnum skil á þeim mánaðarlega ásamt eigin ið- gjaldahluta. Gjalddagi iðgjalda hvers mánaðar er 10. næsta mán- aðar. Áskilinn er réttur til að. innheimta frá gjalddaga vexti af iðgjöldum, sem ekki er skilað innan 30 daga frá því þau féllu í gjalddaga ....“. Samsvarandi ákvæði eru í öllum kjarasamningum. Samkvæmt 9. gr. reglugerðar Lífeyrissjóðs byggingamanna. staðfestri af Fjálrmálaráðuneytinu 16/3 1971 skulu „Iðgjöld. til sjóðsins nema 10% af launum ..... skiptist iðgjald þannig, að launþegi greiði 40% „en launagreiðandi 60% iðgjalds“. Þess má geta, að í útseldri vinnu trésmíðaverkstæða er reiknað með líf- eyrissjóðsiðgjaldinu sem kostnaðarlið. Ekki er nóg með að Brún h/f hafi algerlega svikist um að standa Lífeyrissjóði byggingamanna skil á lífeyrissjóðsgreiðslum þrátt fyrir ítrekaðar áskoranir, heldur hefur Brún h/f engar upplýs- ingar viljað gefa sjóðnum um starfsmenn, tíma, kaup og/eða iðgjöld. F.h. Lífeyrissjóðs byggingamanna kæri ég stjórn hlutafélagsins Brún h/f, Reykjavík, fyrir meintan fjárdrátt með því að hafa tekið úr launaumslögum starfsmanna sinna lífeyrissjóðsiðgjalda- greiðslur án þess að standa skil á þeim þeim til sjóðsins, og krefst ég þess, að stjórnarmönnum verði refsað fyrir hegningarlagabrot, en stjórnarformaður og framkvæmdastjóri Brún h/f er hr. Árni Jóhannsson, trésmíðameistari, Álfheimum 8, Reykjavík“. Þá segir m.a. á þessa leið í bréfi lögmannsins til dómsins, dags. 13. september sama ár: „Í aprílmánuði 1976 skilaði hlutafélagið skilagreinum varðandi lífeyrissjóðsiðgjöld fyrir tímabilið september 1974 til desember 1975 samtals að fjárhæð kr. 442.040, og 1. sept. 1976 skilaði félag- ið skilagreinum varðandi lífeyrissjóðsiðsjöld fyrir tímabilið janú- ar 1976 til júlí 1976 að fjárhæð kr. 90.340. 25/8 1976 afhenti lögmaður hlutafélagsins hr. Kristján Stefáns- son, hdl., Ránargötu 9, Reykjavík, mér sem „tilraun til greiðslu“ víxil að fjárhæð kr. 710.000 pr 20/8 1976 samþ. Olíumöl h.f., Hamraborg 7, Kópavogi. Ég hefi sýnt þennan víxil þar nokkrum sinnum, en ekki fengið neina greiðslu.“ Ákærði, Árni Jóhannsson, framkvæmdastjóri og sstjórnarfor- maður Byggingafélagsins Brúnar h/f, hefur skýrt frá því, að félagið hafi tekið að sér sem verktaki byggingarframkvæmdir fyrir 112 ýmsa aðilja, og hafa starfsmenn þess aðallega verið verkamenn og trésmiðir. Ákærði kveður félagið eiga samkvæmt samningum að greiða til Lifeyrissjóðs byggingamanna iðgjöld, er nema 10% af dagvinnukaupi. Skal félagið sjálft greiða 6%, en launþegi 4%, og ber félaginu sem atvinnurekanda að standa skil á þessu til lífeyrissjóðsins fyrir hvern mánuð, og er gjalddaginn 10. næsta mánaðar. Vegna fjárhagsörðugleika gat félagið ekki staðið skil á umræddum greiðslum til lífeyrissjóðsins frá september 1974 til júlí 1976. Greiddi félagið aldrei umrædd 6% til lífeyrissjóðsins, sem því bar að greiða. Það tók 4% af launum starfsmanna, en gerði ekki heldur skil á því. Ákærði kveðst ekki mótmæla því, að þetta hafi samtals numið kr. 532.580, svo sem í ákæru greinir. Sumarið 1976 var gert samkomulag við lögfræðing lífeyrissjóðs- ins, Hákon H. Kristjónsson héraðsdómslögmanns, og féllst hann á, að fyrirtækið afhenti víxla, sem voru í eigu þess, til greiðslu á skuld. félagsins við lífeyrissjóðinn. Ákærði man ekki um fjárhæð vixlanna, en í henni voru innifaldir, auk skuldarinnar, vextir og kostnaður. Víxla þessa kvað hann eiga að falla á þessu ári og væru þeir ekki greiddir, Ákærði kveðst líta svo á, að með því að veita víxlunum móttöku hafi verið gerð upp skuld byggingafélagsins við lífeyrissjóðinn að fullu og sé mál þetta þar með úr sögunni. Hákon H. Kristjónsson hefur mætt sem vitni í máli þessu og staðfest kæru sína. Svo sem í bréfum vitnisins greinir, gerði Byggingafélagið Brún h/f ekki skil á lífeyrissjóðsiðgjöldum fyrir starfsmenn þess. Vitnið hafði margreynt að fá félagið tilað gera skil á iðgjöldunum trá september 1974, og í framhaldi af því var skilagreinin látin í té. Hinn 25. ágúst 1976 afhenti lögmaður hlutafélagsins vitninu víxil að fjárhæð kr. 710.000 pr. 20. apríl 1976 (sic), samþykktan af Olíumöl h/f, Hamraborg 7 í Kópavogi. Þetta voru ekki ná- kvæmlega ógreidd iðgjöld lífeyrissjóðsins, en nokkuð nærri lagi. Vitnið sýndi víxilinn til greiðslu nokkrum sinnum, en innheimta tókst ekki. Greiðsla hefur ekki farið fram ennþá, en vitnið telur sig hafa fengið nægilega tryggingu fyrir henni. Vitnið staðfestir, að framlag til lífeyrissjóðsins, sem tekið var af starfsmönnum byggingafélagsins, komi fram á afritunum af skila- greinunum, en hinn hluti fjárhæðarinnar, er í ákæru greinir, séu iðgjöld, er byggingafélagið átti sjálft að greiða. Vitnið kveðst hafa tekið við fleiri víxlum frá byggingafélaginu, en þar er um aðrar greiðslur að ræða. Samkvæmt afritum af skilagreinum fyrir lífeyrissjóðsgjöldum 113 frá Byggingafélaginu Brún h/f hefur félagið haldið eftir af laun- um starfsmanna sinna til greiðslu á iðgjöldum til Lífeyrissjóðs byggingamanna sem hér segir: Árið 1974 frá september —desember kr. 75.068 Árið 1975 — 101.748 Árið 1976 frá janúar júlí — 36.136 Samtals kr. 212.952 Alls nema mótframlög félagsins til lífeyrissjóðsins kr. 319.428 á þessu tímabili, þannig að heildarfjárhæðin er kr. 532.380. Niðurstöður. Eins og nú hefur verið rakið, var atvinnurekandaframlag Bygg- ingafélagsins Brúnar h/f til Lífeyrissjóðs. byggingamanna kr. 319.428, Lítur dómurinn svo á, að hér sé um að ræða almenna skuld, sem vanskil urðu á að greiða, og ber að sýkna ákærða af ákærunni að því leyti. Með því hins vegar að hefjast ekki handa um skil á kr. 212.952, er félagið tók af launum starfsmannanna, fyrr en 25. ágúst 1976, eftir að innheimtutilraunir höfðu reynst árangurslausar og málið hafði verið kært, hefur ákærði, sem var framkvæmdastjóri þess og stjórnarformaður, orðið brotlegur gegn 247. gr. almennra hegn- ingarlaga nr, 19/1940. Refsing ákærða þykir hæfilega ákveðin. 2 mánaða fangelsi, en fullnustu refsingarinnar þykir mega fresta:og hún niður falla að 2 árum liðnum frá uppkvaðningu dóms þessa, verði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955, haldið. Ákærða ber að dæma til greiðslu alls sakarkostnaðar. Verjandi ákærða, Kristján Stefánsson héraðsdómslögmaður, gerði ekki kröfu til málsvarnarlauna, færi svo, að um áfellisdóm yrði að ræða. Dómsorð: Ákærði, Árni Jóhannsson, sæti fangelsi í 2 mánuði, en fullnustu refsingarinnar skal fresta og hún niður falla að 2 árum liðnum frá uppkvaðningu dóms þessa, verði almennt skilorð 57. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955, haldið. Ákærði greiði allan sakarkostnað. Dóminum ber að fullnægja með aðför að lögum. 714 Föstudaginn 26. maí 1978. Nr. 100/1978. Sigurður Gislason (Ingi R. Helgason hrl.) gegn bæjarstjórn Garðakaupstaðar (Benedikt Sveinsson hrl.). Kosningar. Kjörskrá. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ. Torfason. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 25. maí 1978. Hann krefst þess, að stefnda verði dæmt skylt að taka nafn áfrýjanda á kjörskrá þá í Garðakaupstað, er gildir við bæjarstjórnarkosningar, sem fram eiga að fara 28. maí 1978. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms. Í ákvæði till bráðabirgða í lögum nr. 34/1978.um breyting á lögum nr. 46/1971 um lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðar- kaupstaðar felst, að áfrýjandi skuli vera á kjörskrá í Hafnar- firði við bæjarstjórnarkosningar 28. maí 1978. Lög þessi voru staðfest af forseta Íslands 12. s. m. og birt í Á deild Stjórnartíðinda 18. s. m. Í 3. gr. laganna segir, að þau öðlist þegar gildi. Áfrýjandi er á kjörskrá í Hafnarfirði. Að svo vöxnu ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Dómur bæjarþings Hafnarfjarðar 24. maí 1978. Mál þetta, sem var dómtekið í das, hefur Sigurður Gíslason, Setbergi II, Hafnarfirði, höfðað á bæjarþingi 23. maí 1978, þar sem sótt var þing af hálfu stefnda og fyrirtaka málsins samþykkt. Stefndi er Garðar V. Sigurgeirsson, bæjarstjóri í Garðakaupstað f. h. bæjarstjórnar Garðakaupstaðar. Dómkröfur stefnanda eru 115 þær, að hann fái viðurkenndan rétt sinn til að vera á kjörskrá í Garðabæ í sveitarstjórnarkosningum þeim, sem fram eiga að fara þann: 28. maí 1978. Af stefnda hálfu er þess krafist, að kröfum stefnanda verði hafn- að. Samkvæmt vottorði Hagstofu Íslands, þjóðskrár, var stefnandi skráður til heimilis að Setbergi II í Garðakaupstað 1. desember 1977. Hann hefur ekki flust búferlum síðan. Þann 12.'þ. m. voru samþykkt:lög nr. 34/1978 um breytingu á lögum nr. 46 16. apríl 1971 um lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðar- kaupstaðar. Af 1. gr: laga þessara leiðir, að bústaður stefnanda verður í lögsagnarumdæmi Hafnarfjarðar frá gildistöku laganna. Samkvæmt ákvæði til bráðabirgða skulu þeir íbúar Garðakaup- staðar, sem með lögum þessum flytjast í lögsagnarumdæmi Hafn- arfjarðarkaupstaðar, teknir á kjörskrá í Hafnarfirði. Bæjarritarinn í Garðakaupstað ritaði stefnanda bréf þann 12. maí 1978, þar sem hann tilkynnti honum, að nafn hans hefði verið tekið af kjörskrá í Garðabæ og fært á kjörskrá í Hafnarfirði, og bæjarritarinn í Hafnarfirði tilkynnti stefnanda sama dag, að nafn hans hefði verið fært inná kjörskrá vegna bæjarstjórnarkosninga í Hafnarfirði 28. maí nk. Stefnandi kaus utan kjörfundar 16. maí sl., og er þess getið í gerðabók kjörstjóra, að stefnanda hafi verið kunnugt um ákvæði til bráðabirgða í lögum frá 2. maí 1978. Af hálfu stefnanda er byggt á því, að ákvæði til bráðabirgða í lögum nr. 46/1971 sé andstætt grundvallarreglu stjórnskipunar- réttar um afturvirkni laga, stefnandi eigi samkvæmt 1. gr. laga 5/1962, sbr. 1. gr. laga 5/1966, sbr. 1.'og 15. gr. laga 52/1959, að vera á kjörskrá í Garðakaupstað, þar sem hann var heimilisfastur 1. desember sl. Af stefnda hálfu er á því byggt, að ákvæði til bráðabirgða í lög- um nr. 34/1978 hafi fullt lagagildi og fari ekki í bága við stjórn- skipunarlög. Lög 34/1978 voru birt:í A deild Stjórnartíðinda 18. maí 1978 og hafa þannig fullt lagagildi frá þeim degi. Lög þessi virðast vera í fullu samræmi við stjórnskipunarlög. Um það, hvar nafn stefnanda skuli vera á kjörskrá við næst- komandi sveitarstjórnarkosningar, fer eftir ákvæði til bráðabirgða í lögum nr. 34/1978. Samkvæmt því ber að hrynda kröfu stefnanda Steingrímur Gautur Kristjánsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. 116 Málið hefur verið rekið á bæjarþingi Hafnarfjarðar, en sam- kvæmt bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins til bæjarfósetans í Hafnarfirði, nr. 324 frá 19. ágúst 1976, eru Garðakaupstaður og Hafnarfjarðarkaupstaður ein dómþinghá, sbr. 72. gr. laga 85/1936, og hefur bæjarþing hinnar sameiginlegu dómþinghár verið nefnt bæjarþing Hafnarfjarðar til hægðarauka. Dómsorð: Hrundið er kröfu stefnanda, Sigurðar Gíslasonar, um, að nafn hans verði tekið á kjörskrá í Garðakaupstað við sveitar- stjórnarkosningar, sem fram eiga að fara 28. maí 1978. Laugardaginn 27. maí 1978. oo Ð Nr. 196/1978. Kristín S. Kvaran (Benedikt Sveinsson hrl.) segn bæjarstjórn Garðakaupstaðar (Ágúst Fjeldsted hrl.). Kosningarréttur. Lögheimili. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararmir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ. Torfason. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 25. maí 1978. Krefst hún þess, að stefnda verði dæmt skylt að taka nafn áfrýjanda á kjörskrá þá í Garðakaupstað, sem gildir við bæjarstjórnarkosningar þær, sem fram eiga að fara 28. maí 1978. Stefndi hefur lýst yfir því, að hann hreyfi engum andmæl- um gegn kröfu áfrýjanda. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt ljósrit af samnorrænni flutningsboðun fyrir áfrýjanda. 717 Samkvæmt samnorrænu flutningsvottorði, undirrituðu af Einari B. Kvaran, eiginmanni áfrýjanda, 15. júní 1977, flutti áfrýjandi ásamt eiginmanni sínum og tveimur börnum þeirra lögheimili sitt frá Hörpulundi 3 í Garðakaupstað til Oslóar. Er flutningsdagur talinn. 27. júní s. á. Samkvæmt því, sem fram er komið í málinu, verður að miða við, að áfrýjandi hafi farið til Noregs til náms. Ekki var gerð nein athugasemd um það á flutningsvottorðinu, að lögheimili áfrýjanda skyldi vera áfram í Garðakaupstað, sbr. 10. gr. laga nr. 35/1960, og ekki nýtur heldur við í málinu neinna annarra gagna, er sýni slíka fyrirætlan. Samkvæmt samnorrænni flutningsboð- un, áritaðri af Oslo folkeregister, er áfrýjandi talinn hafa tekið þar lögheimili 29. júní 1977. Með þessari athugasemd ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm að niðurstöðu til. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Sératkvæði Ármanns Snævarr hæstaréttardómara. Samkvæmt 10. gr. laga nr. 31/1960 er þeim, sem dveljast erlendis við nám, rétt að telja lögheimili sitt í sveitarfélagi, þar sem þeir áttu lögheimili, er þeir fóru af landi brott. Sam- kvæmt gögnum máls vakir fyrir áfrýjanda að dveljast um eins árs skeið við nám í Noregi. Eins og hér stendur á, þykir eigi verða talið, að áfrýjandi hafi ætlað sér að slíta lögheimili sínu hér á landi með flutningstilkynningu þeirri, er greinir í atkvæði meiri hluta dómara, svo að varði missi kosningar- réttar hennar við framangreindar kosningar. Óvefengt er, að hún átti lögheimili að Hörpulundi 3 í Garðakaupstað, er hún fluttist af landi brott. Ber við það að miða, að áfrýjandi fullnægi skilyrðum 18. gr. laga nr. 58/1961, svo sem henni er breytt með 1. gr. laga nr. 81/1967, sbr. og 9. gr. laga nr. 58/1961, sbr. enn fremur 1. gr. laga nr. 5/1966, er breytir 1. gr. laga nr. 5/1962 um sveitarstjórnarkosningar. 718 Samkvæmt þessu verður krafa áfrýjanda í málinu tekin til greina. Dómsorð: Stefnda, bæjarstjórn Garðakaupstaðar, ber að taka nafn áfrýjanda, Kristínar S. Kvaran, á kjörskrá þá, sem gildir við bæjarstjórnarkosningar í Garðakaupstað 28. maí 1978. Dómur bæjarþings Hafnarfjarðar 24. maí 1978. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, hefur Kristín S. Kvaran (5766-4118) höfðað vegna sveitarstjórnarkosninga 28. maí nk. gegn bæjarstjóra Garðabæjar f. h. bæjarstjórnar Garðabæjar á bæjarþingi 23. maí 1978, þar sem mætt var af hálfu stefnda og fyrirtaka málsins samþykkt. Hún krefst þess að verða tekin á kjörskrá í Garðabæ. Af stefnda hálfu hefur kröfu stefnanda ekki verið mótmælt. Samkvæmt vottorði Hagstofu Íslands, þjóðskrár, var stefnandi á íbúaskrá hinn 1. desember 1977 skráð í Noregi. Síðasta lög- heimili hennar á Íslandi fyrir flutning var Hörpulundur 3, Garða- bæ. Hún er fædd 5. janúar 1946. Stefnandi kveður málavexti þá, að hún hafi um nokkurt skeið verið við nám í Oslóborg í Noregi. Áður en hún hafi haldið til náms hafi hún verið búsett að Hörpulundi 3, Garðabæ, enda haft þar lögheimili. Við athugun kjörskrár hafi komið í ljós fyrir skömmu, að nafn hennar hafði fallið út af kjörskrá ög hún verið skráð af Hagstofu Íslands í Noregi. Þar sem kærufrestur til sveitarstjórnar, sbr. 24. grein laga nr. 52/1959 og 1. grein laga nr. 5 frá 1962, sé útrunninn, sé nauðsyn að höfða mál þetta með stoð í 10. gr. laga nr. 35/1960 um lög- heimili. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 52/1959, sbr. 1. gr. laga nr. 5/1962 um sveitarstjórnarkosningar er það skilyrði kosningaréttar, að maður eigi lögheimili hér á landi. Samkvæmt 15. gr. laga nr. 52/1959, sbr. 1. gr. laga nr. 5/1962, skal taka á kjörskrá þá, sem voru heimilisfastir í sveitarfélagi 1. desember næst á undan þeim tíma, er kjörskrár skulu lagðar fram. Gögn málsins bera með sér, að stefnandi var ekki heimilisföst á Íslandi 1. desember sl. Hún virðist því ekki hafa neytt heimildar 10. gr. lögheimilislaganna til 719 að halda lögheimili sínu á Íslandi þrátt fyrir námsdvöl. Hún hefur þannig ekki fullnægt skilyrðum kosningalanganna til þess að verða tekin á kjörskrá í Garðakaupstað, og ber því að hafna kröfu hennar. Hlöðver Kjartansson, fulltrúi bæjarfógeta, kvað upp dóm þenn- an, Málið hefur verið rekið á bæjarþingi Hafnarfjarðar, en sam- kvæmt bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis til bæjarfógetans í Hafnarfirði, dags. 19. ágúst 1976, er Garðakaupstaður og Hafnar- fjarðarkaupstaður ein dómþinghá, sbr. 72. gr. laga nr. 85/1936, og hefur bæjarþing hinnar sameiginlegu dómþinghár verið nefnt bæjarþing Hafnarfjarðar til hægðarauka. Dómsorð: Hrundið er kröfu stefnanda, Kristínar S. Kvaran. Laugardaginn 27. maí 1978. Nr. 197/1978. Einar B. Kvaran (Benedikt Sveinsson hrl.) segn bæjarstjórn Garðakaupstaðar (Ágúst Fjeldsted hrl.). Kosningarréttur. Lögheimili. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ. Torfason. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 25. maí 1978. Krefst hann þess, að stefnda verði dæmt skylt að taka nafn áfrýjanda á kjörskrá þá í Garðakaupstað, sem gildir við bæjarstjórnarkosningar, sem fram eiga að fara 28. maí 1978. 120 Stefndi hefur lýst yfir því, að hann hreyfi engum andmæl- um gegn kröfu áfrýjanda. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt ljósrit af samnorrænni flutningsboðun fyrir áfrýjanda. Samkvæmt samnorrænu flutningsvottorði, undirrituðu af áfrýjanda 15. júní 1977, flutti hann ásamt eiginkonu sinni og tveimur börnum þeirra lögheimili sitt frá Hörpulundi 3 í Garðakaupstað til Oslóar. Er flutningsdagur talinn 27. júní s. á. Samkvæmt því, sem fram er komið í málinu, verður að miða við, að áfrýjandi hafi farið til Noregs til starfa og náms hjá nafngreindu fyrirtæki þar í landi. Ekki gerði hann at- hugasemd um það í flutningsvottorðinu, að lögheimili hans skyldi vera áfram í Garðakaupstað, sbr. 10. gr. laga nr. 35/ 1960, og ekki nýtur heldur við neinna annarra gagna, er sýni slíka fyrirætlan. Samkvæmt samnorrænni flutningsboðun, áritaðri af Oslo folkeregister, er áfrýjandi talinn hafa tekið þar lögheimili 29. júní 1977. Með þessari athugasemd ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm að niðurstöðu til. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Sératkvæði Ármanns Snævarr hæstaréttardómara. Samkvæmt 10. gr. laga nr. 31/1960 er þeim, sem dveljast enlendis við nám, rétt að telja lögheimili sitt í sveitarfélagi, þar sem þeir áttu lögheimili, er þeir fóru af landi brott. Sam- kvæmi gögnum máls vakir fyrir áfrýjanda að dveljast um eins árs skeið við nám í Noregi. Eins og hér stendur á, þykir eigi verða talið, að áfrýjandi hafi ætlað sér að slíta lögheimili sínu hér á landi með flutningstilkynningu þeirri, er greinir í alkvæði meiri hluta dómara, svo að varði missi kosningar- réttar hans við framangreindar kosningar. Óvefengt er, að hann átti lögheimili að Hörpulundi 3 í Garðakaupstað, er hann fluttist af landi brott. Ber við það að miða, að áfrýjandi fullnægi skilyrðum 18. gr. laga nr. 58/1961, svo sem henni er 421 breytt með 1. gr. laga ar. 81/1967, sbr. og 9. gr. laga nr. 58/1961, sbr. enn fremur 1. gr. daga nr. 5/1966, er breytir 1. gr. laga nr. 5/1962 um sveitarstjórnarkosningar. Samkvæmt þessu verður krafa áfrýjanda í málinu tekin til greina. Dómsorð: Stefnda, bæjarstjórn Garðakaupstaðar, ber að taka nafn áfrýjanda, Einars B. Kvaran, á kjörskrá þá, sem gildir við bæjarstjórnarkosningar í Garðakaupstað 28. maí 1978. Dómur bæjarþings Hafnarfjarðar 24. maí 1978. Mál þetta, sem dómtekið var í dag, hefur Einar B. Kvaran (1820-0635) höfðað vegna sveitarstjórnarkosninga 28. maí nk. gegn bæjarstjóra Garðabæjar f.:h. bæjarstjórnar Garðabæjar á bæjarþingi 23. maí 1978, þar sem mætt var af hálfu stefnda og fyrirtaka málsins samþykkt. Hann krefst þess að verða tekinn á kjörskrá í Garðabæ. Af stefnda hálfu hefur kröfu stefnanda ekki verið mótmælt. Samkvæmt vottorði Hagstofu Íslands, þjóðskrár, var stefnandi á íbúaskrá hinn 1. desember 1977 skráður í Noregi. Síðasta lög- heimili hans á Íslandi fyrir flutning var Hörpulundur 3, Garðabæ. Hann er fæddur 9. nóvember 1947. Stefnandi kveður málavexti þá, að hann hafi um nokkurt skeið verið við nám í Oslóborg í Noregi. Áður en hann hafi haldið til náms hafi hann verið búsettur að Hörpulundi 3, Garðabæ, enda haft þar lögheimili. Við athugun kjörskrár hafi komið í ljós fyrir skömmu, að nafn hans hafði fallið út af kjörskrá og hann verið skráður af Hagstofu Íslands í Noregi. Þar sem kærufrestur til sveitarstjórnar, sbr. 24. grein laga nr. 52/1959 og 1. grein laga nr. 5 frá 1962, sé útrunninn, sé nauðsyn að höfða mál þetta með stoð í 10. gr. laga nr. 35/1960 um lög- heimili. ; Samkvæmt 1. gr. laga nr. 52/1959, sbr. 1. gr. laga nr. 5/1962 um sveitarstjórnarkosningar, er það skilyrði kosningarréttar, að mað- ur eigi lögheimili hér á landi. Samkvæmt 15. gr. laga nr. 52/1959, sbr. 1. gr. laga nr. 5/1962, skal taka á kjörskrá þá, sem voru heim- ilisfastir í sveitarfélagi 1. desember næst á undan þeim tíma, er kjörskrár skulu lagðar fram. Gögn málsins bera með sér, að 46 122 stefnandi var ekki heimilisfastur á Íslandi 1. desember sl. Hann virðist því ekki hafa neytt heimildar 10. gr. lögheimilislaganna til að halda lögheimili sínu á Íslandi þrátt fyrir námsdvöl. Hann hefur þannig ekki fullnægt skilyrðum kosningalaganna til þess að verða tekin á kjörskrá í Garðakaupstað, og ber því að hafna kröfu hans. Hlöðver Kjartansson, fulltrúi bæjarfógeta, kvað upp dóm þenn- an. Málið hefur verið rekið á bæjarþingi Hafnarfjarðar, en sam- kvæmt bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytis til bæjarfógetans í Hafnarfirði, dags. 19. ágúst 1976, er Garðakaupstaður og Hafnar- fjarðarkaupstaður ein dómþinghá, sbr. 72. gr. laga nr. 85/1936, og hefur bæjarþing hinnar sameiginlegu dómþinghár verið nefnt bæjarþing Hafnarfjarðar. Dómsorð: Hrundið er kröfu stefnanda, Einars B. Kvaran. Þriðjudaginn 30. mai 1978. Nr. 15/1976. Þormóður rammi h/f (Hafsteinn Baldvinsson hrl.) gegn Ólafi Björnssyni og gagnsök (Gunnar Sæmundsson hdl.). Vinnusamningur. Kaupgjaldsmál. Sjómannalög. Sjóveðréttur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son. og Magnús Þ. Torfason. Hinn áfrýjaða dóm hafa kveðið upp Elías 1. Elíasson bæjar- fógeti og meðdómsmennimir Eyþór Hallsson framkvæmda- stjóri og Knútur Jónsson framkvæmdastjóri. 723 Aðaláfrýjandi hefur skotið málinu tl Hæstaréttar með stefnu 23. janúar 1976. Dómkröfur hans eru þessar: Aðalkrafa, að hann verði sýknaður af öllum kröfum gagn- áfrýjanda í málinu og að honum verði dæmdur málskostnað- ur úr hendi gagnáfryjanda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. 1. varakrafa, að hann verði aðeins dæmdur til að greiða sagnáfrýjanda 16.594 krónur, en málskostnaður í héraði ou fvrir Hæstarétti verði látinn falla niður. 2. varakrafa, að hann verði aðeins dæmdur til að greiða sagnáfrýjanda 289.297 krónur, encum málskostnað fari eins og greint er um 1. varakröfu. 3. varakrafa, að hann verði dæmdur til að greiða gagn- áfrýjanda 305.891 krónu, en um málskostnað fari svo sem greinir um hinar fyrri varakröfur. Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 4. febrúar 1976. Hann krefst þess, að aðaláfrýjandi verði dæmdur bl að greiða sér 515.595 krónur með 13% ársvöxtum af 321.860 krónum frá 1. september 1974 til 1. júlí 1975, en af 515.595 krónum frá þeim degi til greiðsludags, svo og málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Hann krefst og, að viðurkennt verði, að hann eigi sjóveðrétt í m/s Stálvík, SI 1, til trygg- ingar 193.735 krónum af höfuðstól dómkröfunnar ásamt „vöxtum af þeirri fjárhæð og kostnaði.“ Fyrir Hæstarétti hafa aðiljar leiðrétt villu, er þeir telja era í bréfi aðaláfrýjanda, dags. 16. desember 1975, er lá fyrir héraðsdómi, um veiðiferðir b/v Stálvíkur á tímabilinu 20. maí til 9. júní 1975 og um aflahlut og orlofsfé matsveins í þeim veiðiferðum. Eru aðiljar sammála um, að síðari veiði- ferðin hafi staðið yfir frá 3.—-9. júní, en ekki 7—-9. júní eins og Í bréfinu greinir, Staðfesta ber héraðsdóm með skírskotun til forsendna hans, enda verður eigi talið, að niðunlagsákvæði 4. málsgr. 18. gr. laga nr. 67/1963 eigi hér við, en aðilja greinir eigi á um tölulegan útreikning eða um vaxtakröfu. Eftir þessum úrslitum ber að dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, 100.000 krónur. 724 Dóm sorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Aðaláfrýjandi, Þormóður rammi h/f, greiði gagnáfrýj- anda, Ólafi Björnssyni, málskostnað fyrir Hæstarétti, 100.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dómur sjó- og verslunardóms Siglufjarðar 16. desember 1975. Mál þetta, sem tekið var til dóms hinn 27. f. m. og síðan endur- upptekið 16. þ. m. og dómtekið að nýju samdægurs, hefur Ólafur Björnsson matsveinn, til heimilis Hlíðarvegi 3 hér í bæ, höfðað fyrir sjó- og verslunardóminum með stefnu, útgefinni 24, septem- ber sl. og birtri 4. október sl., gegn Þormóði ramma h/f, hér í bæ, til greiðslu kaups að fjárhæð kr. 515.595 með 13% ársvöxtum af kr. 321.860 frá 1. september 1974 til 1. júlí 1975 og af kr. 515.595 frá þeim degi til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu sam- kvæmt gjaldskrá LMFÍ. Enn fremur krefst stefnandi viðurkenn- ingar á sjóveðrétti í m/s Stálvík, SI 1, fyrir kr. 193.735 auk vaxta af þeirri fjárhæð og kostnaði. Stefndi hefur aðallega krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða honum málskostnað sam- kvæmt taxta LMFÍ. Til vara krefst stefndi lækkunar á kröfum stefnanda um kr. 58.422 og málskostnaður verði þá látinn niður falla. Við munn- legan flutning málsins var varakröfunni svo breytt, að þess var þá krafist, að stefndi yrði aðeins dæmdur til að greiða stefnanda kr. 16.794 og málskostnaður felldur niður. Málavöxtum lýsir stefnandi svo Í stefnu, að er hann hinn 27. júlí 1974 hafi verið á ferð á hesti skammt utan við Sauðárkrók, hafi hann fallið af baki, þegar hesturinn hnaut með hann, og hlaut hann af því meiðsli, nánar tiltekið liðhlaup í axlarlið. Var stefnandi af þessum sökum óvinnufær í meira en mánuð, en samkvæmt 18. gr. sjómannalaga nr. 67/1963 hafi hann þá átt, rétt til launa í allt að einum mánuði í slysatilfellum, en hann var þá lögskráður mat- sveinn á m/s Stálvík, SI 1, eign stefnda. Samkvæmt upplýsingum stefnda hafi laun matsveins á m/s Stálvík í þremur veiðiferðum frá 29. júlí til 2. september 1974 numið kr. 321.860. Dagana 20 maí til 6. júní 1975 varð stefnandi, sem þá var enn matsveinn á m/s Stálvík, aftur frá vinnu vegna nauðsynlgra tann- viðgerða. Samkvæmt upplýsingum stefnda höfðu laun matsveins á skipinu tímabilið 20. maí til 11. júní 1975 numið kr. 193.135. Stéttarfélag stefnanda hefur krafið stefnda um greiðslu launa fyrir stefnanda í framangreindum slysa- og sjúkdómstilfellum, en stefndi synjaði greiðslu að ráði LÍÚ. Mál þetta er því höfðað til að fá skorið úr ágreiningi aðilja í þessu efni. Í greinargerð stefnanda segir, að Landssamband íslenskra út- vegsmanna byggi þá niðurstöðu sína, að stefnda beri ekki að greiða stefnanda laun í einn mánuð í slysatilfelli því, sem um ræði í mál- inu, á 1. mgr. 27. gr. kjarasamnings sjómanna og útvegsmanna frá 1. apríl 1974, en hún hljóðar svo: „Verði skipverji fyrir slysi um borð í skipi við skyldustörf í þágu þess eða á leið til eða frá vinnu sinni, þannig að hann verði frá störfum af þeirri ástæðu, skal útgerðarmaður greiða honum eins og sjómannalög ákveða á hverjum tíma.“ Stefnandi heldur því fram, að nefnt samningsákvæði sé þrengra en ákvæði 3. mgr. 18. gr. sjómannalaga, sem takmarki rétt skip- verja til launa í sjúkdómstilfellum ekki við það, að hann hafi orð- ið fyrir slysinu um borð í skipinu við skyldustörf í þágu þess eða á leið tileða frá vinnu. Byggir stefnandi kröfu sína á því, að þar sem lög og kjarasamninga greini á, hljóti lögin að ráða, svo fremi samningarnir kveði ekki á um betri kjör launþega til handa en lögin. Þá bendir stefnandi á það í greinargerð sinni að því er sjúk- dómstilfellið varðar, að sjúkdóma í tönnum og tannholdi verði að líta sömu augum og aðra sjúkdóma. Fyrir sýknukröfum sínum færir stefndi eftirfarandi rók í greinargerð: 1. Slys vegna falls af hestbaki. Samkvæmt 1. mgr. 27. gr. kjarasamnings sjómanna og útgerðarmanna frá 1. apríl 1974 beri útgerðarmanni aðeins greiðsluskylda í slysatilvikum sjómanna, þegar viðkomandi slasast við störf í þágu útgerðarinnar. En eins og fram hafi komið, hafi stefnandi slasast, er hann féll af hestbaki í frítíma sínum, og eigi stefnandi því ekki rétt á slysakaupi úr hendi útgerðarinnar, sbr. áður tilvitnað kjarasamningsákvæði, heldur verði hann að bera tjón sitt sjálfur. Því sé haldið fram af hálfu stefnanda, að áðurgreint kjarasamningsákvæði sé þrengra en 3. mgr. 18. gr. sjómannalaga og þar sem lög og kjarasamnings- ákvæði greini á, þá skuli þau ákvæði, sem rýmri eru launþeganum í hag, gilda, þ. e. 3. mgr. 18. gr. sjómannalaganna. Úr þessu segir 126 stefndi, að Hæstiréttur hafi skorið, og vitnar í því sambandi til Hrd. XKLV, 901, þar sem fram komi, að kjarasamningsákvæði um slysa- og veikindakaup skuli gilda og girði 18. gr. sjómannalaga eigi fyrir það. 2. Veikindi vegna tannskemmda. Skipverji á rétt á veikinda- kaupi, verði hann „óvinnufær“ vegna sjúkdóms eða meiðsla. Segir stefndi það vera algera forsendu fyrir greiðslu veikinda- kaups, að skipverjinn sé óvinnufær. Og þar sem læknisvottorðin á dskj. nr. 9 og 10 beri það ekki með sér, að stefnandi hafi verið óvinnufær af völdum tannverkja og tannskemmda, heldur hafi þarfnast tannviðgerða, baki það ekki útgerðinni greiðsluskyldu. Hvað þennan lið snertir byggir stefndi sýknukröfu sína og á því, að stefnandi eigi sjálfur sök á veikindum sínum og skuli því sjálfur bera það tjón, sem hann varð fyrir vegna veikindanna. Veikindi og þjáningar vegna skemmdra tanna verði einvörðungu rakin til þess, að viðkomandi maður hafi ekki hirt um að halda við tönnum sínum, sem þá aftur leiði til þess, að þær skemmist því meir þeim mun lengur sé dregið að vitja tannlæknis. Sé þess gætt að láta tannlækni yfirfara tennurnar reglubundið, þurfi maður aldrei að verða óvinnufær vegna tannskemmda. Þá heldur stefndi því fram, að sá sé ekki tilgangurinn með ákvæðum 18. gr. sjómannalaga að bæta mönnum laun, sem þeir ella yrðu af, vegna veikinda, er stafa af hirðuleysi um eigið heilsufar. Slík veikindi verði rakin til eigin sakar sjómannsins, sbr. 4. mgr. 18. gr. sjómannalaga, og undanþiggi útgerðina greiðsluskyldu. Þar sem stefnanda hafi mátt vera það ljóst, að hirðuleyti hans um tennur sínar hlyti að lokum að leiða til forfalla frá vinnu vegna tannskemmda og tannpínu, sé ljóst, að með slíku framferði eigi hann ekki rétt á veikindakaupi úr hendi stefnda, sbr. 4. mgr. 18. gr. sjómannalaga. Endanleg varakrafa stefnda við munnlegan flutning málsins tekur eingöngu til veikindanna vegna tannskemmda. Fyrir vara- kröfunni gerði stefndi þá grein, að þar væri reiknað með kaupi í þá tvo daga, sem stefndi hafi verið óvinnufær að dómi tannlæknis, þ. e. 20. og 21. maí, en samkvæmt 3. mgr. 18. gr. sjómannalaganna eigi Sjómenn aðeins rétt á veikindakaupi svo lengi sem þeir séu óvinnufærir. Um er að ræða 2/23 af stefnufjárhæðinni, kr. 193.135, sem er samtals kaup fyrir tvær veiðiferðir, er tóku 23 daga. Þetta gerir kr. 16.794. Hér fyrir dómi hefur stefnandi, Ólafur Björnsson, sem verið hef- ur matsveinn á m/s Stálvík, SI 1, frá því skipið kom hingað á árinu 1973. skýrt svo frá, að hann hafi átt helgarfrí og brugðið sér 727 til Sauðárkróks laugardaginn 27. júlí 1974 og farið þar á hestbak sér til upplyftingar. Vildi það þá:til, að hesturinn hnaut rétt hjá Sauðárkróksflugvelli, svo stefnandi féll af baki og rotaðist. Fór hann úr axlarliði og brákaðist að auki á þumalfingri hægri hand- ar. Farið var með stefnanda á Sauðárkróksspítala strax eftir slys- ið, þar sem hann lá til næsta dags, en kom þá hingað heim og var við rúmið og í bataþjálfun í einar þrjár vikur. Gekk hann jafn- framt til læknis umræddan tíma. Missti hann af þremur veiðiferð- um vegna slyssins, en skipið hélt strax til veiða 28. júlí 1974. Stefn- andi var í landi að læknisráði. Stefnandi segir, að hann hafi með köflum verið kvalinn af tann- verkjum á sl. vori. Er hann var í landi þann 20. maí sl., kveðst hann hafa vaknað heima hjá sér með miklar kvalir í tveimur tönnum. Hafði hann því strax samband við tannlækninn hér, en hann vildi ekki draga tennurnar úr, því hægt væri að gera við þær með rótfyllingu. Tannlæknirinn hóf þegar viðgerð, og gekk stefnandi til hans reglulega í hálfan mánuð til tannviðgerða. Sam- tímis var gert við fleiri tennur. M/s Stálvík fór á veiðar um eða eftir hádegi þann 20. maí, en þar sem tannlæknirinn taldi aðkall- andi að framkvæma tannviðgerðir, missti stefnandi af tveimur veiðiferðum. Fram að 20. maí kveðst stefnandi hafa sinnt sínum störfum um borð, þrátt fyrir að hann hafi með köflum verið svo illa haldinn af tannverkjum, að hann hafi þurft að fá kvalastill- andi lyf hjá skipstjóra. Fyrir dóminn hefur komið sem vitni Hjalti Björnsson, skip- stjóri á m/s Stálvík, SI 1. Þeir stefnandi hafa verið saman á skip- inu frá byrjun. Einhverju sinni á sl. vori, er þeir voru staddir í landi, skýrði stefnandi vitninu frá því eftir að hafa leitað til tann- læknis, að hann (stefnandi) þyrfti að verða eftir í landi vegna tannviðgerða. Vitnið kvaðst þá hafa sagt, að við því væri ekkert að gera, því að sams konar tilfelli hefði komið upp skömmu áður varðandi annan skipverja. Vitnið hafði reynt tanndropa við stefn- anda í næstu veiðiferð á undan, en illa gekk að koma þeim að, og lét hann þá stefnanda hafa verkjatöflur, en lítill árangur hafi orðið af þeim. Þá hefur komið hér fyrir dóm sem vitni Jóhann Sverrir Jónsson tannlæknir. Stefnandi kom á stofuna til vitnisins 20. maí sl. og kvartaði undan tannverkjum bæði í efri og neðri góm. Rótfyllti vitnið eina tönn þennan dag og aðra næsta dag eða þær tvær, sem kvartað hafði verið undan. Á næstu dögum gerði vitnið svo við fleiri tennur í stefnanda. Ásigkomulag tanna stefnanda var ekki 128 sérlega slæmt í það heila tekið og varla vantaði tönn. Vitnið taldi, að stefnandi hafi verið óvinnufær hann 20. maí og fram á næsta dag a. m. k. Samkvæmt vottorði Jóhannesar Gunnarssonar læknis, útg. á Siglufirði 29. ágúst 1974, er stefnandi í æfingum heima vegna slyssins 27. júlí 1974 og er þá talinn verða óvinnufær enn í 5—-7 daga sbr. dskj. nr. 4. Þá hafa verið lögð fram í málinu tvö vottorð Jóhanns Sv. Jóns- sonar tannlæknis varðandi stefnanda. Það fyrra er dags. 20. maí 1975 og er svohljóðandi: „Það vottast hér með, að Ólafur Björnsson þarnast tannaðgerðar vegna tannpínu og tannskemmda“, sbr. dskj. nr. 9. Hið síðara er dags. 6. júní 1975 og hljóðar svo: „Það vottast hér með, að Ólafur Björnsson var í nauðsynlegri tannaðgerð frá 20/5 til 6/6 '75“, sbr. dskj. nr. 10. Vitnið Jóhann Sverrir Jónsson staðfesti bæði þessi vottorð og kannaðist við að hafa undirritað þau. Þá hafa verið lögð fram í málinu þrjú vottorð Þormóðs ramma h/f, þ. e. stefnda, varðandi kaupútreikninga. Fyrsta vottorðið, ódags., er svohljóðandi: „Laun matsveins á b/v Stálvík SI 1 voru í þrem veiðiferðum frá 29/7 til 2/9 1974 kr. 297.111, orlof kr. 24.749 samtals 321.860“. sbr. dskj. nr. 15. Annað vottorðið er dags. 18. september 1975. Þar segir svo m. a.: „Ólafur Björnsson, matsveinn. Var í tannviðgerð frá 20/5 til 6/6 1975. Hlutur matsveins á b.v. Stálvík SI-1 frá 20/5 til 11/6 kr. 178.837.00, orlof 14.897.00, samtals kr. 193.735.00“, sbr. dskj. nr. 16. Þriðja vottorðið, dags. 16.desember 1975, hljóðar svo: „Hérmeð sendi ég yður umbeðna sundurliðun varðandi laun staðgengils Ólafs Björnssonar matsveins á b/v Stálvík SLI-1, þá er Ólafur var frá vinnu vegna tannviðgerða. Veiðiferð 20/5—2/6 kr. 107.227.00 Orlof 8.33 % — 8.932.00 kr. 116.159.00 Veiðiferð 7/6—9/6 kr. 71.610.00 Orlof 8.33% — 5.965.00 kr. T7.575.00% 129 Lögð var á það áhersla af hálfu stefnanda við munnlegan flutn- ing málsins, að hann krefðist allra þeirra launa, sem hann missti vegna fyrrgreindra slysa- og veikindatilfella, og byggi hann rétt sinn til þess á 18. gr. sjómannalaganna. Telur hann það ótvírætt af orðalagi 3. mgr. 18. greinarinnar, að það eitt skifti máli um rétt til kaupgreiðslu, að skipverji hafi hlotið meiðsli þau, er gerðu hann óvinnufæran, meðan á ráðningarsamningi stóð, en ekki hvar slys hafi orðið. Þá var því haldið fram, að stefnanda bæru laun til þess tíma að liðnum einum mánuði frá slysdegi, er stefndi gat fyrst fengið honum starf hans á ný. Í málflutningi stefnda var lögð áhersla á það, að útgerðarmaður yrði ekki skyldaður til greiðslu slysa- og veikindakaups, þegar sjómaður hefði slasast eða veikst í frítíma sínum. Stefnandi átti sjálfur sök á veikindum sínum, er stöfuðu af tannskemmdum, og verði hann því sjálfur að bera vinnutjón það, er hann varð fyrir þess vegna. Þá var því haldið fram, að ákvæðum sjómannalaga skyldi því aðeins beitt, ef kjarasamningur hefði ekki að seyma skýr ákvæði um kaup og kjör og réttindi og skyldur aðilja. Hér væri um að ræða kjarasamning gerðan af heildarsamtökum sjó- manna og útgerðarmanna. Þetta væru jafnréttháir aðiljar, er stæðu jafnt að vígi í samningsgerð. Lýst hefur nú verið tildrögum málsins og rakið það helsta, er fram hefur komið af hálfu málsaðilja til rökstuðnings kröfum þeirra og máli virðist geta skipt. Það er upplýst í máli þessu og óvefengt, að stefnandi hafi, með- an hann var lögskráður á skip nefnda, m/s, Stálvík, SI 1, orðið fyrir slysi í útreiðartúr í nágrenni Sauðárkróks hinn 27. júlí 1974 og misst af þremur veiðiferðum skipsins þess vegna, eða frá 29. júlí—-2. september 1974. Enn fremur að hann hafi verið illa hald- inn af tannverkjum á sl. vori, meðan hann var enn lögskráður á sama skip. Eins og áður hefur verið rakið, heldur stefndi því fram, að út- gerðarmaður verði ekki skyldaður til greiðslu slysa- og veikinda- kaups, þegar sjómaður slasast eða veikist í sínum frítíma. Að því er slysatilfellið varðar sé berlega kveðið á um þetta í gildandi kjarasamningi stéttarfélaga málsaðilja, sbr. 1. mgr. 27. gr., en þar sé greiðsluskylda bundin því, að skipverji hafi orðið „fyrir slysi um borð í skipi við skyldustörf í þágu þess eða á leið til eða frá vinnu sinni.“ Að því er veikindatilfellið varðar heldur stefndi því og fram, að stefnandi hafi sjálfur átt sök á veikindum sínum og undanþiggi það útgerðina greiðsluskyldu, sbr. 4. mgr. 18. gr. sjó- 730 mannalaga. Þá geti sjómaður aldrei átt rétt á kaupi lengur en fyrir bann tíma, sem hann er raunverulega óvinnufær, sbr. 3. mer. sömu greinar, þ. e. tvo daga (varakrafa stefnda). Líta verður svo á, að með ákvæðum 3. mgr. 18. gr. sjómanna- laga sé verið að tryggja skipverjum kaup Í slysa- og veikindatil- fellum í ákveðinn lágmarkstíma að fullnægðum þar greindum skil. yrðum. Fallist verður á það með stefnanda, að óheimilt hafi verið með samningum að skerða þann rétt, sem lögin þannig áskilja skipverjum, en þar er einungis við það miðað, að skipverji verði óvinnufær vegna sjúkdóms eða meiðsla, meðan á ráðningartíma stendur. Að dómi tannlæknis var stefnandi óvinnufær vegna tannverkja þann 20. maí sl., en þann dag hélt m/s Stálvík, SI 1, til veiða. Þann dag gerði tannlæknirinn við eina tönn hjá stefnanda og aðra næsta dag, eða þær tvær, sem kvartað hafði verið undan. Á næstu dögum kveðst tannlæknirinn síðan hafa gert við fleiri tennur í stefnanda. Þá er upplýst, að í næstu veiðiferð þarna á undan var stefnandi haldinn tannkvillum, en hann gegndi þá störfum sínum um borð. Ákvæði 4. mgr. kjarasamnings þess (sic), er gildir um kaup og kjör stefnanda hjá stefnda, og 3. mgr. 18. gr. sjómannalaga leiða til þess, að stefnandi á rétt til kaups svo lengi sem hann var óvinnufær vegna veikindanna. Orðið „óvinnufær“ í 3. mgr. 18. gr. sjómannalaga þykir hér verða að skilja svo, að viðkomandi skipverji skuli halda kaupi sínu allt að þeim tíma fullum, er ákvæðið gerir ráð fyrir, þar til hann á þess kost og er reiðubúinn að rækja starf sitt á ný, og þótt hann hafi e. t. v. náð bata og orðið vinnufær áður en veiðiferðinni er lokið, geti það út af fyrir sig ekki skert rétt hans til umrædds kaups. Hins vegar verður ekki talið, að sýnt hafi verið fram á þáð af hálfu stefndanda í máli þessu eða það í ljós leitt með öðrum hætti, að stefnandi hafi verið óvinnufær af völdum tannkvilla nema í byrjun veiði- ferðar þeirrar, er hófst 20. maí sl. Verður stefnda þegar af þeirri ástæðu ekki sert að greiða stefnanda kaup fyrir síðari veiðiferð- ina, er hann missti af á sl. vori. Niðurstaða málsins verður því sú, að dæma ber stefnda til þess að greiða stefnanda kaup í einn mánuð vegna slysatilfellisins, eða frá 27. júlí—27. ágúst 1974, kr. 289.297, sbr. dskj. nr. 19, og í 14 daga vegna veikindatilfellisins, eða frá 20. maí—2. júní 1975, kr. 116.159, sbr. dskj. nr. 23, enda hefur ekkert komið fram í málinu, sem bendir til þess, að umrætt kaup skuli miðað við annars konar uppgjör. Þá ber að dæma stefnda til þess að greiða stefnanda 13 % 791 ársvexti af kr. 289.297 frá 1. september 1974 til 1. júlí 1975 og af kr. 405.456 frá þeim. degi til greiðsludags. Eftir þessum úrslitum ber stefnda að greiða stefnanda máls- kostnað, þar með talinn ferðakostnað, sem ákveðst kr. 110.000. Stefnandi á sjóveðrétt í m/s Stálvík, SI 1, til tryggingar kr. 116.159 auk málskostnaðar og vaxta af þeirri fjárhæð, sbr. 2. tl. 1. mgr. 216. gr. siglingalaga nr. 66/1963. Dómsorð: Stefndi, Þormóður rammi h/f, greiði stefnanda, Ólafi Björns- syni, kr. 405.456 með 13% ársvöxtum af kr. 289.297 frá 1. september 1974 til 1. júlí 1975 og af kr. 405.456 frá þeim degi til greiðsludags og kr. 110.000 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lögum. Stefnandi á sjóveðrétt í m/s Stálvík, SI 1, til tryggingar kr. 116.159 auk vaxta og kostnaðar af þeirri fjárhæð. Þriðjudaginn 30. maí 1978. Nr. 16/1976. Þormóður rammi h/f (Hafsteinn Baldvinsson hrl.) gesn Júlíusi Ragnari Árnasyni (Gunnar Sæmundsson hdl.). Vinnusamningur. Kaupgjaldsmál. Sjómannalög. Sjóveðréttur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Björn Sveinbjörnsson, Logi Einars- son og Magnús Þ. Torfason. Héraðsdóminn hafa kveðið upp Elías I Elíasson bæjar- fógeti ásamt samdómendunum Eyþóri Hallssyni fram- kvæmdastjóra og Knúti Jónssyni framkvæmdastjóra. Áfrýjandi hefur skotið málinu til Hæstaréttar með stefnu 23. janúar 1976. Dómkröfur hans eru þessar: 132 Aðalkrafa, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnda í málinu og að honum verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefnda bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. 1. varakrafa, að hann verði aðeins dæmdur til að greiða stefnda 12.094 krónur, en málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði látinn falla niður. 2. varakrafa, að hann verði aðeins dæmdur til að greiða stefnda 96.755 krónur, en um málskostnað fari eins og greint var um í Í. varakröfu. Stefndi krefst þess, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfest- ur og að sér verði dæmdur málskostnaður úr hendi áfrýj- anda fyrir Hæstarétti. Aðilja greinir eigi á um tölulegan útreikning eða um vaxta- kröfu. Staðfesta ber héraðsdóm með vísun til forsendna hans, enda verður eigi talið, að niðurlagsákvæði 18. sr. laga nr. 67/1963 eigi hér við. Eftir þessum úrslitum ber að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, 60.000 krónur. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Afrýjandi, Þormóður rammi h/f, greiði stefnda, Júlí- usi Ragnari Árnasyni, málskostnað fyrir Hæstarétti, 60.000 krónur. Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum. Dómur sjó- og verslunardóms Siglufjarðar 15. desember 1975. Mál þetta, sem dómtekið var 27. f. m., hefur Júlíus Ragnar Árnason, til heimilis Norðurgötu 7 hér í bæ, höfðað fyrir sjó- og verslunardóminum með stefnu, útgefinni 25. september sl. og birtri 4. október sl., gegn Þormóði ramma h/f, hér í bæ, til greiðslu kaups að fjárhæð kr. 157.227 með 13% ársvöxtum frá 1. maí 1975 til greiðsludags og málskostnaðar að skaðlausu samkvæmt gjald- skrá LMFÍ. Enn fremur krefst stefnandi viðurkenningar á sjóveð- rétti í m/s Stálvík, ST 1, fyrir tildæmdum fjárhæðum. 99 {ðð Endanlegar kröfur stefnda í málinu við munnlegan flutning þess voru þær aðallega, að hann yrði sýknaður af öllum kröfum stefn- anda: og stefnanda verði gert að greiða honum málskostnað sam- kvæmt taxta LMFÍ. Til vara var þess krafist, að stefnufjárhæðin yrði lækkuð í kr. 12.094 og málskostnaður verði látinn niður falla. Til þrautavara var þess krafist, að stefnufjárhæðin yrði lækkuð í kr. 96.755 og málskostnaður felldur niður. Stefnandi lýsir málavöxtum svo í stefnu, að hann hafi starfað sem netamaður á m/s Stálvík á tímabilinu 26. nóvember 1974 til 17. apríl 1975 og hafi hann orðið óvinnufær vegna tannverkja í síðustu veiðiferð sinni með skipinu. Fór hann því ekki í veiðiferð, sem hófst 18. apríl og lauk 30. apríl. Samkvæmt upplýsingum stefnda námu tekjur netamanns á skipinu í umræddri veiðiferð, sem stefnandi missti af vegna þessa, kr. 157.227. Stéttarfélag stefnanda hefur krafið stefnda um greiðslu launa fyrir stefnanda í umræddu sjúkdómstilfelli, en stefndi synjað um greiðslu að ráði LÍÚ, sem telji stefnanda engan rétt eiga til launa í slíku sjúkdóms- tilfelli. Mál þetta sé því höfðað til að fá skorið úr ágreiningi aðilja í þessu efni. Hér fyrir dómi hefur stefnandi skýrt svo frá, að hann hafi verið skipverji á m/s Stálvík, SI 1, að meira eða minna leyti síðan skipið kom til Siglufjarðar á árinu 1973, ýmist sem háseti, bátsmaður eða 2. stýrimaður. Var hann mjög illa haldinn sakir tannpínu síðustu þrjá daga veiðiferðarinnar, sem lauk hinn 17. apríl sl. Þrátt fyrir það gekk hann þó til verka sinna um borð, en var naumast vinnu- fær, bæði af tannpínunni og áhrifum verkjataflna, er hann fékk hjá skipstjóra við tannpínunni. Áður hafði hann ekki fengið jafn heiftarlega tannpínu. Þegar í land kom, hafði stefnandi þegar sam- band við tannlækninn hér, sem gat þó ekki tekið við honum fyrr en næsta das, þ.e. 18. apríl sl. Gekk hann til tannlæknisins í ein fjögur skifti, og gerði hann við tvær til þrjá tennur a. m. k. Skip- ið.fór í veiðiferð 18. apríl sl., en stefnandi treysti sér ekki til þess að fara með sökum tannverkja. Í málinu hefur verið lagt fram vottorð Jóhanns Sv. Jónssonar tannlæknis, dags. 18. apríl 1975, svohljóðandi: „Það vottast hér með, að Júlíus Árnason er óvinnufær vegna tannverkja“, sbr..dskj. nr.að. Jóhann Sverrir Jónsson tannlæknir hefur komið hér fyrir dóm sem vitni. Kannaðist hann við að hafa ritað fyrrgreint vottorð á dskj. nr. 3 og undirritað. Minntist hann þess, að stefnandi kom til hans sama dag og vottorðið var skrifað og hafði þá verk í taugum 194 a. m.k. tveggja tanna, þ. e. rótarbólgu. Taldi tannlæknirinn stefn- anda óvinnufæran þann dag, en þá átti skipið að fara á veiðar eða daginn á eftir að sögn stefnanda. Ekki taldi hann hægt að framkvæma nauðsynlega aðgerð vegna tannverkjanna samdægurs, og kom stefnandi til vitnisins í þrjú eða fjógur skipti til tannvið- gerða. Gerði vitnið við eina tönn þann 18. apríl. Ef um það hefði verið að ræða, að stefnandi hefði átt að fara með skipinu í veiði- ferð þann sama dag, þ. e. 18. apríl sl., þá hefði vitnið ekki treyst sér til að fullyrða, að stefnandi hefði verið laus við tannverki, enda var kvartað um tannverki á fleirum en einum stað. Var það niðurstaða vitnisins í þessu tilfelli, að betra hafi verið að gera við tennurnar en draga þær úr, eins og á stóð. Þá upplýsti vitnið, að rótarbólgan hjá stefnanda þann 18. apríl hafi stafað af djúp- skemmdum tönnum, og var ásigkomulag tanna hans þannig, að margar tennur vantaði, en sumar voru mikið skemmdar. Sagði vitnið, að full ástæða hefði verið fyrir stefnanda að láta gera við tennur sínar fyrr. Fyrir dóminn kom sem vitni Hjalti Björnsson, skipstjóri á m/s Stálvík, SI 1, Hefur vitnið lengi verið með stefnanda til sjós:og þekkir hann vel. Síðustu daga veiðiferðarinnar, sem lauk 17. apríl sl, var stefnandi illa vinnufær vegna tannverkja. Gaf vitnið stefn- anda verkjatöflur til að uppræta tannverkina, en til þess dugðu þær greinilega ekki. Stefnandi var 2. stýrimaður í umræddri veiði- ferð og því vaktformaður á dekki. Var hann ekki hálfur maður til vinnu, en gekk þó til starfa sinna. Hitabreytingar virtust hafa slæm áhrif á líðan stefnanda. Þetta er í eina skiptið sem stefnandi hefur kvartað við vitnið undan tannverkjum, er þeir hafa verið saman til sjós. Stefnandi fékk tannverkina í miðri umræddri veiðiferð, og ágerðust verkirnir eftir því sem á veiðiferðina leið. Bað stefnandi vitnið um frí í næstu veiðiferð vegna tannverkj- anna, því vitninu skildist hann ætla að fara til tannlæknis. Vitnið taldi tannpínu ekki næga ástæðu til þess að fá veitt frí út á, en þegar stefnandi skilaði vitninu vottorði frá tannlækni um, að hann væri óvinnufær vegna tannverkja, tók vitnið það gott og gilt og veitti stefnanda fríið út á vottorðið. Kröfur stefnanda eru á því reistar, að samkvæmt 18. gr. sjó- mannalaga nr. 67/1963 beri að greiða sjómönnum laun vegna vinnu, sem þeir missi af vegna veikindatilfella, og sjúkdóma í tönnum og tannholdi verið að líta á sem hverja aðra sjúkdóma. Við munnlegan flutning málsins var lögð á það áhersla af hálfu stefnanda, að með vottorði stefnda á dskj. nr. 9 sé upplýst, að 135 vegna umræddrar tannviðgerðar hafi stefnandi misst af veiðiferð, sem stóð frá 18. til 30. apríl, og að tekjur í þeirri veiðiferð, hefðu orðið kr. 157:227, en það sé stefnufjárhæðin í máli þessu. Í málinu krefjist stefnandi því allra þeirra launa, sem hann hafi misst af í umræddu veikindatilfelli og af völdum þess. Mótmælt var varakröfu (þrautavarakröfu) stefnda, þ. e. að stefnandi geti samkvæmt ákvæðum 18. gr. sjómannalaga aldrei átt rétt á kaupi fyrir lengri tíma en hann er óvinnufær vegna veikinda eða meiðsla. Samkvæmt vottorðinu á dskj. nr. 12, sem stefndi hafi aflað, komi fram, að læknismeðferðinni hafi lokið 25. apríl, sem útaf fyrir sig sé:ekki vefengt. Stefnandi var ráðinn á tiltekið skip og hefði hann orðið vinnufær áður en það kom til hafnar, eins og strangt tekið megi segja, að hann hafi orðið, átti stefndi, þ. e. út- gerðin, þess ekki kost að fá honum starfið, sem hann var ráðinn til, fyrr en skipið kom. Ekkert sé komið fram af hálfu stefnda, sem bendi til, að hann hafi haft tiltækt samsvarandi starf fyrir stefn- anda dagana 26. til 30. apríl, þ. e. á skuttogara, og stefnandi hefði raunar ekki þurft að sæta því að taka við slíku starfi, því það skipti launþega verulegu máli, hver sé vinnustaður hans og hverj- ir yfirmenn. Sýknukröfur stefnda eru á því byggðar, að stefnandi eigi sjálf- ur sök á veikindum sínum og eigi hann því sjálfur að bera vinnu- tjón það, er hann varð fyrir vegna veikinda sinna, er stöfuðu af tannskemmdum. Stefndi heldur því fram, að veikindi og þjáning- ar vegna skemmdra tanna verði einvörðungu rakið til þess, að viðkomandi maður hafi ekki hirt um að hald við tönnum sínum, sem skemmist því meir því lengur sem sé dregið að fara til tann- læknis. Sé þess gætt að láta tannlækni yfirfara tennurnar reglu- bundið, þurfi maður aldrei að verða óvinnufær vegna skemmdra tanna. Þá er því haldið fram, að 18. gr. sjómannalaganna sé ekki ætlað að bæta mönnum launatap, er þeir verða fyrir vegna veik: inda, er stafa af hirðuleysi um eigið heilsufar. Slík veikindi telur hann til eigin sakar sjómannsins samkvæmt 4. mgr. 18. gr. sjó- mannalaga og undanþiggji útgerðina greiðsluskyldu. Stefnanda mátti vera það ljóst, að hirðuleysi hans um tennur sínar hlaut að lokum að leiða til forfalla frá vinnu vegna tannskemmda og tann- pínu, og augljóst sé, að slíkt framferði af hans hálfu geti ekki veitt honum rétt til veikindakaups úr hendi stefnda. Lögð var á það áhersla í málflutningi stefnda, að stefnanda hafi verið fullkunnugt um það, að tennur hans hafi verið að skemmast í langan tíma og hann hafi ekkert gert til þess að sporna við frekari skemmdum 796 eða að fá tennurnar lagfærðar og þar sem ekki aðeins hafi verið yfirgnæfandi líkur á forföllum í náinni framtíð, heldur ljóst, að svo yrði að öllu óbreyttu, þá eigi stefnandi engan rétt á að gera kröfu til greiðslu veikindakaups úr hendi stefnda, sem átti þess engan kost að koma í veg fyrir tannskemmdirnar, og eigi stefn- andi því að bera tjón sitt sjálfur og taka þar með afleiðingum eigin trassaskapar. Það verði að gera einhverja lágmarkskröfu til sjómanna, að þeir geri ráðstafanir til þess að koma í veg fyrir, að þeir slasist eða veikist. Fyrir varakröfu sinni gerði stefndi þá grein, að þar væri reikn- að með kaupi í einn dag af þeim þrettán, sem veiðiferðin, sem stefnandi missti af, tók, þ. e. 1/13 af kr. 157.277, eða kr. 12.094. Samkvæmt framburði tannlæknisins hafi stefnandi verið óvinnu- fær í einn dag, þ. e. 18. apríl. Eftir því eigi stefnandi samkvæmt 3. mgr. 18. gr. sjómannalaganna aðeins rétt á veikindakaupi í þennan eina dag, þ.e. meðan hann var óvinnufær. Þrautavarakrafa stefnda í málinu er á því byggð, að stefnandi geti ekki átt rétt til kaups fyrir lengri tíma en hann var til með- ferðar hjá tannlækninum, þ. e. 18. til:25. apríl 1975, því eftir þann tíma hafi hann verið fullkomlega vinnufær. Lögð hafa verið fram í málinu tvö vottorð Þormóðs ramma h/f, þ. e. stefnda, varðandi kaupútreikninga. Það fyrra er dags. 18. september 1975. Þar segir svo m. a.: „Júlíus Árnason, netamaður. Var í tannviðgerð frá 18/4 1975. Hlutur netamanns á b/v Stálvík SI 1 frá 18/4 til 30/4 kr. 145.137.00, orlof :12.090.00, samtals kr. 157.227.00“, sbr. dskj. nr. 9. Síðara vottorðið er dags. 4. nóvember 1975 og hljóðar svo: „Samkvæmt upplýsingum Jóhanns Sv. Jónssonar var Júlíus Árnason hjá honum í meðhöndlun frá 18/4 '75—-25/4 75. Hlutur Júlíusar á þeim túr hefði orðið kr. 96.755.00 m. orlofi“, sbr. dskj. nr. 12. Lögmaður stefnanda vakti athygli á því í málflutningi sínum, að vafasamt væri, að heimilt væri að reikna laun fyrir hluta veiði- ferðar á þann hátt sem gert sé á dskj. nr. 12, og benti á í því sam- bandi, að allur aflinn kynni t. d. að hafa veiðst á þremur fyrstu eða þrem síðustu dögum veiðiferðar. Lýst hefur nú verið tildrögum málsins og rakið þáð helsta, er fram hefur komið af hálfu málsaðilja til rökstuðnings kröfum þeirra og máli virðist geta skipt. Það er upplýst í málinu, að stefnandi, sem var skipverji á skipi „ stefnda, m/s Stálvík, SI 1, hlaut ákafa tannverki í veiðiferð, er 137 lauk 17. apríl sl. Er í land var komið, leitaði hann því til og fór í meðferð hjá tannlækni. Treysti stefnandi sér ekki vegna þessa með skipinu í næstu veiðiferð, sem hófst næsta dag. Er staðfest með vottorði tannlæknisins, að stefnandi hafi þá verði óvinnufær vegna tannverkja. Út á þetta vottorð veitti skipstjóri stefnanda frí í umræddri veiðiferð. Með skírskotun til þess, er nú var sagt, þykir verða að líta svo á, að stefnandi hafi verið „óvinnufær vegna sjúkdóms“ í merkingu sjómannalaga, er veiðiferðin hófst 18. ápríl sl, en hún stóð til 30. s. m. Ákvæði 4. mgr. 27. gr. kjarasamnings þess, er gilti um kaup og kjör stefnanda hjá stefnda á tíma þeim, sem hér skiftir máli, eru svohljóðandi: „Veikist skipverji og verði óvinnufær af þeim or- sökum, skal honum greitt kaup skv. sjómannalögum.“ Eiga ákvæði 3. mgr. 18. gr. sjómannalaganna því við um ágreining þann, sem hér er fjallað um. Ákvæði þessu er ætlað að tryggja skipverja kaup í nánar greindan tíma að fullnægðum þar greindum skilyrð- um. Hér verður að skilja orðalagið „á hann rétt til kaups, svo lengi sem hann er óvinnufær“ vegna sjúkdómsins þann veg, að við- komandi skuli halda kaupi sínu allt að umræddum tíma, þar til hann á þess kost og er reiðubúinn að rækja starf sitt á ný, og. geti það ekki breytt neinu hér um, þótt stefnandi hafi e. t. v. aftur hlot- ið bata og orðið vinnufær áður en veiðiferðinni lauk. Ágreiningslaust er, að stefnandi hefði haft samtals í tekjur kr. 157.227 í umræddri veiðiferð, hefði hann ekki forfallast. Úrslit máls þessa verða því þau, að dæma ber stefnda til þess að greiða stefnanda kr. 157.227 með 13% ársvöxtum frá 1. maí 1975 til greiðsludags, enda hefur því ekki verið haldið fram, að veik- indakaupið skuli miðast við annars konar uppgjör. Eftir þessum úrslitum ber stefnda að greiða stefnanda máls- kostnað, sem ákveðst kr. 73.750. Stefnandi á sjóveðrétt í m/s Stálvík,:SI 1, tiltryggingar hinum tildæmdu fjárhæðum, sbr. 2. tl. 1. mgr. 216. gr. siglingalaga nr. 66/1963. Dómsorð: Stefndi, Þormóður rammi h/f, greiði stefnanda, Júlíusi Ragnari Árnasyni, kr. 157.227 með 13% ársvöxtum frá 1. maí 1975 til greiðsludags og kr. 73.750 í málskostnað, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dóms þessa að viðlagðri aðför að lög- um. 47 138 Stefnandi á sjóveðrétt í m/s Stálvík, SI 1, til tryggingar fjárhæðum þessum. Fimmtudaginn 1. júní 1978. Nr. 172/1976. Ragnhildur Smith (Gunnlaugur Þórðarson hrl.) gegn forsetum Alþingis f. h. Alþingis og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs (Þorsteinn Geirsson hrl.). Eaunakrafa. Jafnlaunaráð. Sératkvæði í héraði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Ármann Snævarr, Benedikt Sigurjónsson, Logi Einarsson og Magnús Þ. Torfa- son og Þorsteinn Thorarensen borgarfógeti. Héraðsdóminn kváðu upp Már Pétursson „setudómari og samdómendurnir Hákon Guðmundsson, fyrrverandi, yfir- borgardómari, og Adda Bára Sigfúsdóttir veðurfræðingur. Áfrýjandi hefur áfrýjað máli þessu með stefnu 24. septem- ber 1976. Krefst:hún þess aðallega, að stefndu verði dæmt að greiða henni 100.728 krónur „auk 7% ársvaxta af kr. 4.680.- frá 31.1.1973 til 28.2.1973, af kr. 9.965.- frá þeim degi til 31.3.1973, af kr. 14.680.- frá þeim degi til 30.4.1973, af kr. 20.000.- frá þeim degi til 31.5.1973, af kr. 25.330.- með 9,5% ársvöxtum frá þeim degi til 30.6.1973, af kr. 30.910.- frá þeim degi til 31.7.73, af kr. 36.505.- frá þeim degi til 31.8.73, af kr. 42.110.- frá þeim degi „til 30.9.73, af kr. 48.075.- frá þeim degi til 31.10.73, af kr. 54.046.- frá þeim degi til 30.11.73, af kr. 60.100.- frá þeim „degi til 31.12.73, af kr. 65.232.- frá þeim degi til 28.2.74, af kr. 70.364.- frá þeim degi til 31.3.74, af kr. 75.815.- frá þeim degi til 30.4.74, af kr. 81.262.- 739 frá þeim degi til 15.5.74, en með 13% ársvöxtum af kr. 81.262.- frá 15. maí 1974 til greiðsludags.“ Til vara krefst áfrýjandi þess, að stefndu verði dæmt að greiða henni 73.255 krónur „auk 7% ársvaxta af kr. 3.744.- frá 31.1.73, af kr. 7.488.- frá 28.2.1973, af kr. 11.765.- frá 31.3.1973, af íkr. 16.010. frá 30.4.73, af kr. 20.357.- frá 31.5.73, með 9.5% ársvöxtum af kr. 24.821.- frá 30.6.73, af kr. 29.200.- frá 31.7.73, af kr. 33.675.- frá 31.8.73, af kr. 38.160.- frá 30.9.73, af kr. 42.937.- frá 31.10.73, af kr. 47.715.- frá 30.11.73, af kr. 51.500.- frá 31.12.73, af kr. 54.066.- frá 1.1.74, af kr. 56.632.- frá 28.2.74, af kr. 59.198.- frá 31.3.74, af kr. 61.923.- frá 30.4.74, af kr. 63.650.- frá 31.5.74 til 15.5.74, en með 19,5% frá þeim degi til greiðsludags.“ Til þrautavara krefst áfrýjandi þess, að stefndu verði dæmt að greiða henni 30.555 krónur „auk 7% ársvaxta af kr. 1.872.- frá 31.1.73, af kr. 3.744.- frá 28.2.73, af kr. 5.863.- frá 31.3.73, af kr. 7.929.- frá 30.4.73, af kr. 10.121.- frá 30.5.73 með 9.5% af kr. 12.358.- frá 30.6.73, af kr. 14.575.- frá 31.7.73, af kr. 16.910.- frá 31.8.73, af kr. 19.137.- frá 30.9.73, af kr. 21.586.- frá 31.10.73, af kr. 23.995.- frá 30.11.73, af kr. 26.575.- frá 31.12.73 til:15.5.74, en frá þeim degi til greiðsludags með 13% ársvöxtum.“ Í öllum tilvikum krefst áfrýjandi: málskostnaðar úr hendi stefndu bæði í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast aðallega staðfestingar hims áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti, en til vara lækkunar á kröfum áfrýjanda og að málskostnaður verði látinn niður falla. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð nokkur ný sögn. Í máli þessu krefur áfrýjandi stefndu um vangreidd laun fyrir tímabilið frá 1. janúar 1973 til aprílloka 1974, en þá lét hún af störfum hjá Alþingi. Áfrýjandi hefur hvorki sannað, að henni hafi verið greidd lægri laun en hún átti tilkall til samkvæmt ráðningarsamningi sínum, kjarasamningum eða ákvæðum laga né að henni hafi verið mismunað vegna kynferðis, svo sem hún heldur fram, er henni voru ekki greidd sömu laun og fulltrúa, sem einnig 740 starfaði hjá Alþingi. Þegar af þessum ástæðum ber að slað- festa hinn áfrýjaða dóm Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Samkvæmt 35. gr. laga nr. 38/1954 fara forsetar Alþingis með aðild varðandi réttindi og skyldur starfsmanna þings- ins. Var því eigi ástæða til að beina málssókn þessari að stefnda fjármálaráðherra. Það er athugavert, að svonefnd aðiljaskýrsla áfrýjanda, sem lögð var fram í héraði, hefur að geyma málflutning at hennar hendi. Enn fremur athugast, að í greinargerð lög- manns áfrýjanda hér fyrir dómi felst skriflegur málflutning- ur. Í skjölum málsins, greinargerð lögmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti og í málflutningi hans hér fyrir dómi eru selt fram: óhæfileg ummæli um nafngreindan mann vegna skýrslna hans í málinu. Ber að víta lögmanninn, Gunnlaug Þórðarson hæstaréttarlögmann, harðlega fyrir ummælin. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur bæjarþings Reykjavíkur 17. september 1976. 1.0 1.1. Mál þetta, sem dómtekið var hinn 10. þ. m., hefur frú Ragnhildur Smith, Bólstaðarhlíð 60, Reykjavík, höfðað fyrir dóm- inum með stefnum, birtum 3. desember 1974, á henduur fjármála- ráðherra f. h. ríkissjóðs og forsetum Alþingis f. h. Alþingis. Sakar- efninu er svo lýst í stefnu: „Stefnandi hefur starfað sem þingskrifari hjá Alþingi undanfar- in ár, í ígripum 1966—-1972, en sem fastur starfsmaður frá 1. jan. 1973, en aðeins eftir hádegi og launin miðuð við 4/7 fastra launa í þeim launaflokki, sem þingskrifarar taka laun. Við ráðningu var stefnanda tjáð, að laun samkv. 13. launafl. (efsta þrepi) ætti við um starf hennar. Það kom hins vegar á daginn, að stefndi, Alþingi, greiddi hærri laun til karlmanns, sem var þingskrifari og vann sambærilegt verk, eða samkv. 18. launafl. Var stefnandi minnug ákvæða laga um launajöfnuð karla og kvenna nr. 69/1961 og 141 einnig kunnugt um frumvarp um Jafnlaunaráð, sem Alþingi fjallaði um og er lög nr. 37/1973, og vildi ekki sætta sig við misrétti þetta. Hins vegar náðist ekki nema óveruleg leiðrétting í jan. 1974, og hvarf stefnandi úr starfi, fyrst og fremst vegna óánægju, í apríl sama ár.“ 2.0 Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þessar: Aðalkrafa: Stefndu verði gert að greiða stefnanda 4/7 hluta mismunar launa 13. og 18. launafl., efsta þreps, frá 1. jan. 1973 til 31. des. 1973, kr. 66.436, og sams konar mismunar 17. launafl. og 21. láunafl. frá 1. jan. 1974—30. apríl 1974, kr. 21.162, auk 15% uppbóta, eða kr. 13.130, eða alls kr. 100.728, auk 7% ársvaxta af kr. 4.680 frá 31. jan. 1973 til 28. febr. 1973, af kr. 9.965 frá þeim degi til 31. mars 1973, af kr. 14.680 frá þeim degi til 30. apríl 1973, af kr. 20.000 frá þeim degi til 31. maí 1973, af kr. 25.330 með 9.5% ársvöxtum frá þeim degi til 30. júní 1973, af kr. 30.910 frá þeim degi til 31. júlí 1973, af kr. 36.505 frá þeim degi til 31. ágúst 1973, af kr. 42.110 frá þeim degi til 30. sept. 1973, af kr. 48.075 frá þeim degi til 31. okt. 1973, af kr. 54.046 frá þeim degi til 30. nóv. 1973, af kr. 60.100 frá þeim degi til 31. des. 1973 til 31. jan. 1974 (sic), af kr. 65.232 frá þeim degi til 28. febr. 1974, af kr. 70.364 frá þeim degi til 31. mars 1974, af kr. '75.815 frá þeim degi til 30. apríl 1974, af kr. 81.262 frá þeim degi til 15. maí 1974, en með 13% ársvöxt- um af kr; 81.262 frá 15. maí 1974 til greiðsludags. Varakrafa: Stefndu verði gert að greiða 4/7 hluta mismunar 13. og 17. launafl., efsta þreps, frá 1. jan. 1973 til 31. des. 1973, kr. 53.148, og samsvarandi mismunar 17. og 19. launafl. frá 1. jan. 1974 til:30. apríl það ár, kr. 10.552, auk 15% uppbótar, kr. 9.555, eða alls kr. 73.255, auk 7% ársvaxta af kr. 3.744 frá 31. jan. 1973, af kr. 7.488 frá 28. febr. 1973, af kr. 11.765 frá 31. mars 1973, af kr. 16.010 frá 30. apríl 1973, af kr. 20.357 frá 31. maí 1973, með 9.5% ársvöxtum af kr. 24.821 frá 30. júní 1973, af kr. 29.200 frá 31. júlí 1973, af kr. 33.675 frá 31. ágúst 1973, af kr. 38.160 frá 30. sept. 1973, af kr. 42.937 frá 31. okt. 1973, af kr. 47.715 frá 30. nóv. 1973, af kr. 51.500 frá 31. des. 1973, af kr. 54.066 frá 1. jan. 1974, af kr. 56.632 frá 28. febr. 1974, af kr. af kr. 59.198 frá 31. mars 1974, af kr. 61.923 frá 30. apríl 1974, af kr. 63.650 frá 31. maí 1974 til 15. maí 1974 (sic), en með 13.5% frá þeim degi til greiðsludags. Þrautavarakrafa: Að stefndu verði gert að greiða stefnanda 4/7 hluta mismunar 18. og 15. launafl. frá 1. jan. 1973 til 31. des. 1973, {42 eða kr. 26.575, auk 15% uppbótar, kr. 3.980, auk 7% ársvaxta af kr. 1.872 frá 31. jan. 1973, af kr. 3.744 frá 28. febr. 1973, af kr. 5.863 frá 31. mars 1973, af kr. 7.929 frá 30. apríl 1973, af kr. 10.121 frá 30. maí 1973 (sie) með 9.5% af kr. 12.358 frá 30. júní 1973, af kr. 14.575 frá 31. júlí 1973, af kr. 16.910 frá 31. ágúst 1973, af kr. 19.137 frá 30. sept. 1973, af kr. 21.586 frá 31. okt. 1973, af kr. 23.995 frá 30. nóv. 1973, af kr. 26.575 frá 31. des. 1973 til 15. maí 1974, en frá þeim degi til greiðsludags með 13% ársvöxtum. Í öllum tilvikum er krafist málskostnaðar að mati dómsins. Það athugast, að í stefnu var þess krafist, að stefndu greiddu í Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins 10.25% lífeyrissjóðsframlag af öllum launum stefnanda fyrir nefnt tímabil. Þar eð stefndu ve- fengja ekki þá skyldu sína, féllst stefnandi á að draga til baka þennan kröfulið með áskilnaði um síðari málshöfðun. 3.0 3.1. 0 Stefndu gera þær dómkröfur aðallega, að þeir verði sýkn- aðir af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. 3.2., Til vara krefjast stefndu þess, að þeim verði einungis gert að greiða 4/7 hluta af mismun fastra launa samkv. 13. og 15. launaflokki kjarasamnings BSRB og fjármálaráðherra fyrir tíma- bilið 25. janúar 1973 til 31. desember s. á. 3.3. Til ýtrustu vara krefjast stefndu þess, að kröfur stefnanda verði lækkaðar að mati dómsins. Í öllum tilvikum krefjast stefndu málskostnaðar að mati réttar- ins, en til vara, að málskostnaður verði látinn niður falla. 4.0 4.1. Stefnandi, Ragnhildur Smith, er starfaði sem lausráðinn þingskrifari árin 1966—-1972, réðst sem fastur starfsmaður á skrif- stofu Alþingis hinn 1. janúar 1973. Starfsheiti hennar var þing- skrifari. Laun hennar skyldu nema 4/7 hlutum fastra launa eftir 13. launaflokki í þágildandi samningum ríkisins og BSRB og vinnutími í samræmi við það. Stefndu telja, að í upphafi hafi laun stefnanda verið ákvörðuð af forsetum Alþingis, sbr. 35. gr. og 18. gr. laga nr. 38/1954. Hinn 31. janúar 1974 gerði Alþingi annars vegar og Starfs- mannafélag ríkisstofnana f. h. þriggja þingskrifara Alþingis, þeirra Guðnýjar Júlíusdóttur, Ragnhildar Smith og Jónu Sigurð- ardóttur, hins vegar með sér bráðabirgðasamkomulag þess efnis, að nefndir þingskrifarar (þ. á m. stefnandi) skyldu taka laun 4 13 miðuð við 15. launaflokk í samningum BSRB. Af hálfu stefnanda er viðurkennt, að hún „hafi fallist á bráðabirgðasamkomulagið eftir á“. Stefnandi lét af störfum, að því er virðist, hinn 30. apríl 1974. Eftir þann tíma, eða hinn 25. október 1974, gerði Alþingi og Starfs- mannafélag ríkisstofnana f. h. þeirra starfsmanna Alþingis, sem þá voru meðlimir þess, með sér endanlegan kjarasamning, þar sem þingskrifurum, þ. á m. stefnanda, var raðað í 17. launaflokk BSRB frá 1. janúar 1974. Óumdeilt er, að þær launaákvarðanir og samningar, er að fram- an greinir, hafi að formi til verið fullgildir og bindandi og enn fremur að stefnandi hafi fengið öll sín laun greidd í samræmi við þá. Á hinn bóginn telur stefnandi, að nefndir samningar hafi ekki að efni til verið lögmætir gagnvart stefnanda, þar sem einum starfsmanni á skrifstofu Alþingis, Jóni Ólafssyni fulltrúa, hafi verið raðað í hærri launaflokk og honum greidd laun samkvæmt því, þótt hann ynni jafnverðmæt.og að öðru leyti sambærileg störf og stefnandi. Beri því að ógilda samninga stefnanda og vinnuveit- anda hennar, hvað launafjárhæð snertir, og dæma henni laun eftir launaflokki þeim, er fulltrúinn tók laun eftir. 4.2. Jón Ólafsson, fulltrúinn sem stefnandi vill miða sig við, hefur starfað á skrifstofu Alþingis-frá árinu 1958 og mun hafa verið fastráðinn 1969 frekar en 1965. Í málinu er lagt fram bréf skrifstofustjóra Alþingis til ríkisféhirðis frá 25. okt. 1969, þar sem fram kemur, að forsetar Alþingis skipuðu Jón Ólafsson aðstoðar- eftirlitsmann með þingskriftum á fundi sínum hinn 14. okt. 1969 og ákvörðuðu honum þá frá 1. sama mánaðar að telja laun eftir 14. launaflókki. Frá árinu 1971 frekar en 1970 er stöðuheiti hans fulltrúi. Í bréfi skrifstofustjóra Alþingis til ríkisféhirðis frá 1. febrúar 1971 kemur fram, að þann dag skipuðu forsetar Alþingis Jóni Ólafssyni í 18. launaflokk, og er starfsheiti hans í bréfinu til- greint fulltrúi 1. Í áðurnefndum kjarasamningi frá 25. október 1974, sem gilti frá 1. janúar 1974, er Jóni Ólafssyni skipað í 21. launaflokk. Starfsheiti hans þar er fulltrúi. 5.0 5.1. Upplýst er, að starf stefnanda, Ragnhildar Smith, á því tímabili, er mál þetta tekur til, var í því fólgið, að hún vélritaði eftir segulbandsspólum ræður þingmanna, þ. e: vélritaði upptökur í þingsölum, sem birtar eru í umræðuparti Alþingistíðinda. Auk 741 þess vann hún að fleiri vélritunarverkefnum eftir því sem til féll, era sam trálnituin Á hráfum hi insmahná og fleiri gögnum. Svo sem Vveiritun a Dreium pINgMaNNaA ÍiC sv Svo sem áður greinir, var stefnanda, er hún var fastráðin hinn 1. janúar 1973, skipað í 13. launaflokk skv. samningi BSRB og ríkisins, sem gilti fyrir tímabilið frá 1. júlí 1970 til 31, desember 1973. Á fylgiskjali nr. 4 með samningnum er að finna „samkomu- lag um skilgreiningu og mat á störfum skrifstofufólks.“ Þar er störfum þeim, sem falla eiga undir 13. launaflokk, lýst svo: „Hér flokkast ritarar, sem vélrita eftir handriti og ségulbándi á íslenzku og erlendum málum. Þeir semja fábrotin bréf skv. munn- legum fyrirmælum um efnisatriði. Ætlast er til, að hér sé um að ræða mjög góða vélritara með góða íslenzkukunnáttu. Gjaldkerar í þessum flokki geta einnig haft bókhald stofnunar með höndum. Starfsmenn í þessum flokki eiga einnig að geta sinnt: endurskoðun kostnaðarreikninga og haft með höndum leiðbeiningarstörf við skrifstofuvinnu. Starfsmaður getur haft með höndum minni hátt- ar innkaup, vörzlu lítils lagérs og fært einfalt birgðabókhald, svo og stundum merkingu og greiningu margbrotinna fylgiskjala. Mat: Menntun: stúdentspróf 80 Starfsþjálfun 60/100 Sjálfstæði /frumkvæði 40 Tengsl 30 Ábyrgð 75 285/325 Ofangreint mat á einkum við gjaldkera. Ritari fengi 50. stig fyrir ábyrgð á 80 fyrir starfsþjálfun, en hins vegar 60 fyrir sjálf- stæði/frumkvæði og 25 stig fyrir áreynslu.“ Svo sem áður greinir, var stefnanda með samningi frá 25. októ- ber 1974 skipað í 17. launaflokk frá 1. janúar 1974. Í fylgiskjali 2 með samningi BSRB og ríkisins, er gildir frá 1. janúar 1974 til 30. júní 1976, er svo lýst störfum, sem falla eiga undir þann launa- flokk: „Til þessa launaflokks fellur starfsfólk með sérþjálfun á ein- hverju sviði skrifstofustarfa, svo sem meðferð og vörslu peninga. Að frátöldum störfum gjaldkera eru störf skrifstofufólks V ekki að öllu leyti háttbundin, þótt hefð eða staðlaðar leiðbeiningar og fyrirmæli móti verksvið þeirra. Um dagleg verkfyrirmæli er ekki að ræða, en starfsmanni gjarnan falin stjórn einhæfra verka, svo #49 sem umfangsmikið birgðabókhald. Ritarar í þessum flokki verða að vera góðir vélritarar eftir segulbandi á íslensku og a. m. k. einu erlendu tungumáli og geta unnið sjálfstætt.“ 5.2.0 Störfum skv. launaflokki 18, en eftir þeim launaflokki tók Jón Ólafsson laun frá 1. janúar 1970 til 31. desember 1973, er svo lýst í samningi BSRB og ríkisins, þeim er gilti frá 1. júlí 1970 til 31. desember 1973: „Starfsmaður, sem flokkast í þennan launaflokk, hefur umsjón með verki eða málaflokki. Hann getur haft eftirlit með störfum á skrifstofu og verið staðgengill yfirmanns í forföllum. Starfs- maður getur einnig unnið allsjálfstætt að verkefnum, sem eru verulega sérhæfð. Mat: Menntun: stúd.pr. * sérn. 110 Starfsþjálfun 60/100 Sjálfstæði/frumkvæði 105 Tengsl 30 Ábyrgð 100 405/445 Í mati á störfum fulltrúa getur stigagjöf nokkuð færst til milli þátta. Þannig má ætla endurskoðendum bókhalds meiri ábyrgð en gert er ráð fyrir hér að ofan. Reglur, sem starfsmaður af þessu tagi starfar eftir, eru hins vegar taldar það fastmótaðar, að sjálfstæði / frumkvæði er metið til:80 stiga.“ Í samningi BSRB, er gildi tók hinn 1. janúar 1974, er launaflokki 21 lýst svo, en eftir þeim launaflokki tók Jón Ólafsson laun frá 1. janúar 1974 skv. áðurgreindum samningi frá 25. október 1974: „Starfsmaður í þessum launaflokki hefur umsjón með verki eða málaflokki. Hann vinnur að mestu sjálfstætt að verkefnum sem krefjast verulegrar starfsþjálfunar. Starfinu fylgir ekki veru- legt frumkvæði, en ákvarðanataka, úrvinnsla og skýrslugerðir eru alleinkennandi fyrir starfið. Starfsmaður getur verið staðgengill næsta yfirmanns um stundarsakir.“ Upplýst er í málinu, að Jón Ólafsson vélritaði þingræður af segulböndum og gekk að því leyti að verki við hlið stefnanda. Hann vann einnig við bréfaskriftir og fleiri verkefni fyrir þing- menn: Það er óumdeilt, að áð þessu leyti gegndu stefnandi og Jón Ólafsson algerlega sams konar störfum. Á“ hinn bóginn hafa 746 stefndu haldið því fram, að Jón Ólafsson hafi gegnt ýmsum öðrum störfum, enda unnið fullan starfsdas, en stefnandi aðeins verið hálfs dags starfsmaður. Telja stefndu, að sum þessara starfa hafi Jón Ólafsson unnið. sjálfstætt, þau hafi gert kröfu til frumkvæðis af hans hálfu og þeim hafi fylgt ábyrgð. Lögð hefur verið fram í málinu lýsing skrifstofustjóra Alþingis, Friðjóns Sigurðssonar, á þessum störfum Jóns Ólafssonar. Er þar m. a. talið: . Aðstoð við stjórn þingskrifta. . Vinna við ræðusafn á segulböndum. . Prófarkalestur. . Vinna við efnisyfirlit Alþingistíðinda. . Fjölritun í verkföllum prentara. Þar sem málssókn þessi er einvörðungu byggð á því, að stefnandi hafi unnið algerlega „jafnverðmæt og að öðru leyti sambærileg störf“ og Jón Ólafsson og eigi því skv. lögum nr. 37/1973 rétt á sömu launum og hann, þá hefur rannsókn málsins mjög beinst að því að upplýsa nánar um störf hans og starfssvið. Skal nú nánar vikið að hverjum einstökum þætti í framangreindri starfslýsingu. CO DÐ a Ad. 1. Aðstoð við stjórn þingskrifta. Svo sem fyrr greinir, var Jón Ólafsson af forsetum. Alþingis sérstaklega skipaður aðstoðareftirlitsmaður með þingskriftum frá 1. október 1969 að telja. Stefndu hafa haldið því fram, að hann hafi gegnt því starfi einnig á þeim tíma, sem mál þetta snýst um. Þetta starf hafi verið einn þátturinn. í fulltrúastarfi hans. Enn fremur hafi Jón sem fulltrúi verið staðgengill deildarstjóra þess á skrifstofu Alþingis, Ólafs Siggeirssonar, er stjórnaði þeirri deild skrifstofunnar, þar sem þingskriftir fara fram. Aðrir þingskrifarar, er störfuðu á skrifstofu Alþingis á þessum tíma, en fjórar þeirra hafa höfðað mál samkynja þessu, hafa borið með stefnanda, að Jón Ólafsson hafi að engu leyti stjórnað eða haft eftirlit með þingskriftum. Þeim hafi aldrei verið tjáð, að hann væri staðgengill eða sérstakur aðstoðarmaður deildarstjórans, og þær hafi ekki litið á hann sem slíkan. Fram kom, að deildarstjórinn hefði mætt mjög vel, nánast aldrei verið. veikur eða fjarverandi, Stefndu hafa haldið því fram, að aðalatriðið í þessu sambandi sá, að umrædd starfsskylda hafi fylgt fulltrúastarfi Jóns Ólafssonar og rétt hafi verið að taka tillit til hennar við röðun hans í launa- TA{ flokk. Ekki sé eðlilegt, að staðgengill gjaldi þess í lækkuðum launum, þótt yfirmaður hans mæti vel og ræki starf sitt af slíkri alúð, að til staðgengils þurfi ekki að grípa um eitthvert tiltekið tímabil. Staðgengillinn þurfi jafnt að vera tiltaks og fær um að gegna starfi yfirmanns, ef á þurfi að halda, enda ófyrirséð, hvenær til slíks kunni að koma. Skrifstofustjóri Alþingis, Friðjón Sigurðsson, bar m. a. eftir- farandi, þegar hann kom fyrir dóminn: „Spurður um aðstoð Jóns við stjórn þingskrifta, segir hann, að Jón hafi verið staðgengill Ólafs við öll hans störf. Nánar aðspurt segir vitnið, að m. a: sé það fólgið í því að taka á móti pöntunum um útskriftir af ræðum þingmanna. Ennfremur að taka við segul- bandsspólum frá upptökumönnum og sjá um, að af þeim sé vélrit- að. Þegar ræðurnar hafa verið vélritaðar og yfirlesnar, skili deild- arstjóri eða „aðstoðarmaður hans þeim af sér til handritalesara, Jóhannesar Halldórssonar eða aðstoðarmanns hans, sem sjái um lokaundirbúning undir prentun og taki þá við leiðréttingum frá Þingmönnum, ef þær koma fram nægilega snemma. Verkefni þing- skrifara sé m. a. að vélrita ræðurnar rétt og fella ekki úr. Egin- legar leiðréttingar fari fram hjá handritalesara.“ Þessum framburði Friðjóns Sigurðssonar, sem og öllum öðrum skýrslum hans hér fyrir dóminum, hefur lögmaður stefnanda mót- mælt sem röngum og vilhöllum og að engu hafandi, enda hafi hann stöðu, aðilja í málinu og verði framburður hans að metast í samræmi við það. Á sömu forsendu hefur lögmaður stefndu mót- mælt framburðum þingskrifara þeirra starfsfélaga stefnanda, sem borið hafa vitni í málinu. Ad. 2. Ræðusafn á segulböndum. Vitnið Magnús Jóhannsson, upptökustjóri á skrifstofu Alþingis, hefur lýst því fyrir dóminum, að um 1952 hafi verið tekin upp hljóðritun í þingsölum. Tilgangur hljóðritunarinnar hafi framan af einvörðungu verið sá að fá þingræður orðréttar til prentunar í Alþingistíðindum. Upptökurnar hafi því verið þurrkaðar út, þegar búið var að tryggja rétta afritun, og spólurnar notaðar hvað eftir annað. Þegar frá leið, hafi deildarstjórinn Ólafur Siggeirsson „og upptökumenn að eigin frumkvæði og án fyrirmæla forseta farið að halda eftir og varðveita einstakar þingræður og kallað. þetta raðdasafn.: Fyrir nokkrum árum hafi ungir Sjálfstæðismenn á- kveðið að gefa út hljómplötu með sýnishorni af ræðum Ólafs 748 Thors. Þá hafi komið í ljós, að búið var að þurrka tiltekna ræðu hans út Hftir vitninn var orðrétt hákaA: „Þegar að því kom að athuga, hvort þessi ræða væri í þeim upp- tökum, sem við höfðum óumbeðið kippt til hliðar, þá kom í ljós, að svo var ekki.“ „Eftir að þetta kom fyrir, þá var fyrrskipað að halda öllu til haga. Það kostaði það, að þá þurfti að kaupa fleiri hundruð klukkutíma fyrir hvert þing.“ Síðan segir í bókuninni: „Mætti segir, að fyrir ca 3 árum hafi verið farið að velja úr og taka aftur upp á notuð bönd. Mætti segir, að sér hafi skilist, að Jón Ólafsson hafi séð um að velja úr þingræðum, en hann segir, að sér sé ekki kunnugt um það af eigin raun.“ „Það sem ég best veit er, að spólurnar koma aftur samanlímdar og útþurrkaðar til mín, þ. e. tilbúnar til endurnotkunar.“ Upplýst er, að Fálkinn annaðist gerð nefndrar hljómplötu, og kom hún út árið 1965. Eftir skrifstofustjóra Alþingis var bókað um þetta atriði, er hann var spurður um sýnishorn af ræðum þingmanna: „Hann segir, að 1952 hafi hljóðritun verið tekin upp. Þeir hafi byrjað á víðtækri ræðusöfnun 1967—1968, geymt þá heilu árin í þeim tilgangi að vinna síðar úr þeim. 1972 hafi Jón snúið sér að þessu verkefni af fullum krafti, þ. e. kerfisbundinni úrvinnslu, sbr. dskj. nr. 66. En á dskj. nr. 66 sé efnisyfirlit yfir það, sem lögð er áhersla á að varðveita.“ Nefnt dómsskjal hljóðar svo: „Geymist. Þingsetning. Þinglausnir. 1. umræða fjárlaga. Allar útvarpsumræður. Vantraust. Útfærsla landhelginnar. Varnarmál. Skýrslur ráðherra og umræður um þær. Yfirlýsingar stjórnvalda, t. d. við stjórnarskipti. E. t. v. einstaka ný stórmál, sem verða að lögum. Raddasafn.““ Lögmaður stefnanda hefur mótmælt dskj. 66 sem síðari tíma tilbúningi. Enn var bókað eftir skrifstofustjóranum: „Nánar aðspurður segir hann, að þessi kerfisbundna úrvinnsla hafi alfarið og eingöngu verið í höndum Jóns. Hann hafi tekið ákvarðanir um það á grundvelli dskj. nr. 66, hvað geymt yrði. Hann segir, að þessi úrvinnsla standi allt árið, enda taki þingræðu- ritunin lengri tíma ár hvert eftir að farið var að prenta umræður vikulega og því sumarhlé hjá þingskrifurum mun styttra en áð-