Hæstaréttardómar.
Útgefandi: Hæstiréttur.

LXXIV. árgangur. 4. hefti. 1994

 

Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 359/1991. — Lind hf.
(Guðni Á. Haraldsson hrl.)
segn

Jóhanni Antoníussyni og
Ingibjörgu Þorvaldsdóttur, báðum
persónulega og f. h. Hilmis sf.

(Sigurður G. Guðjónsson hrl.)

Eignarleigusamningur. Vanheimild.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Bjarni K. Bjarnason, fyrrverandi hæsta-
réttardómari.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 26. ágúst
1991. Hann krefst þess, að stefndu verði in solidum dæmd til að
greiða 2.354.116 krónur með 45,6% ársvöxtum frá 15. ágúst 1989 til
greiðsludags, þannig, að vextir taki breytingu samkvæmt 10. gr. laga
nr. 25/1987, til vara, að stefndu verði dæmd til að greiða 1.477.357
kr. með 27,6% ársvöxtum frá 1. nóvember 1988 til greiðsludags,
þannig, að vextir taki breytingu samkvæmt 10. gr. vaxtalaga. Þá
krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostn-
aðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

Stefndi Sverrir Júlíusson lést undir rekstri máls þessa í héraði 30.
apríl 1990. Ekkju hans, Ingibjörgu Þorvaldsdóttur, var veitt leyfi til
setu í óskiptu búi 4. maí s. á., og hefur hún tekið við aðild málsins.

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða dómi.

Í samningi þeim um fjármögnunarleigu, sem gerður var 10. mars
2242

1988 milli áfrýjanda sem leigusala og Janna sf. sem leigutaka, er yfir-
lýsing í fylgiskjali nr. 3, sem er svonefnd afhendingarstaðfesting,
undirrituð af Gesti J. Ragnarssyni pr. pr. Trésmiðjan Hvammur hf.
Þar segir, að Trésmiðjan Hvammur hf. (seljandi) hafi afhent Janna
st. (leigutaka) leigumunina. Síðan segir: „Sem seljandi ofanlýsts
hlutar eða hluta er því hér með lýst yfir, að honum hefur verið kom-
ið fyrir og settur upp samkvæmt óskum leigutaka og hluturinn hefur
verið prófaður og sannreynt er að hann er í fullkomnu lagi og tilbú-
inn til notkunar af leigutaka.“

Svo sem rakið er í héraðsdómi, er sýnt, að á þessum tíma hafði
hvorki komist á kaupsamningur um plötufrystinn milli Janna sf. og
stefnda Hilmis sf. né hafði afhending frystisins farið fram til Janna
sf. Þeim mun síður hafði eignayfirfærsla farið fram frá Janna sf. til
Trésmiðjunnar Hvamms hf., og er yfirlýsing þessi því efnislega röng
af hálfu þess, er hana undirritaði.

Að svo vöxnu og með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms þyk-
ir mega staðfesta hann að öðru leyti en því, að eftir atvikum þykir
rétt, að málskostnaður í héraði falli niður. Þá þykir rétt, að hvor að-
ila beri sinn kostnað af málinu fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður um annað en
málskostnað.
Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 4. júní 1991.

Mál þetta. sem dómtekið var 15. maí sl., er höfðað fyrir bæjarþinginu
með stefnu, birtri 17. janúar 1990, af Lind hf., kt. 610886-1679, Ingólfsstræti
3. Reykjavík, gegn Jóhanni Antoníussyni, kt. 061132-2019, Haðalandi 13,
Reykjavík, dánarbúi Sverris Júlíussonar, kt. 121012-2359, Safamýri 35,
Reykjavík, og Hilmi sf., kt. 630565-0149, Skegsjagötu 1, Reykjavík.

Dómkröfur.

Dómkröfur stefnanda eru þær aðallega, að stefndu verði in solidum
dæmdir til að greiða stefnanda 2.354.116 kr. með 45,6% ársvöxtum frá 15.
ágúst 1989 til greiðsludags. þannig, að vextir taki breytingu samkvæmt 10.
gr. laga nr. 25/1987. til vara, að stefndu verði dæmdir til þess að greiða
stefnanda 1.477.357 kr. með 27,6% ársvöxtum frá 30. nóvember 1988 til
greiðsludags, þannig, að vextir taki breytingu samkvæmt 10. gr. laga nr. 25/
2243
1987. Þá krefst stefnandi málskostnaðar sér til handa samkvæmt gjaldskrá
LMFÍ og að hann beri vexti lögum samkvæmt 15 dögum eftir dómsupp-
sögu.

Dómkröfur stefndu eru þær, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum
stefnanda og stefnandi verði dæmdur til að greiða stefndu málskostnað
samkvæmt gjaldskrá LMFÍ. Þess er jafnframt krafist, að dæmdur máls-
kostnaður beri dráttarvexti frá 15. degi frá dómsuppsögu til greiðsludags og
að áfallnir dráttarvextir leggist við höfuðstól hans á 12 mánaða fresti.

Málavextir og málsástæður.

Stefnandi lýsir málavöxtum svo, að 10. mars 1988 hafi stefnandi, Lind hf.,
gert samning um fjármögnunarleigu við Janna sf. um leigu annars vegar á
plötufrysti, en hins vegar á pólsvogum og fésvél. Um hafi verið að ræða
eignarleigusamning, sem þýði, að stefnandi sé leigusali tækisins. Leigutaki
teljist ekki eiga né eignast tækin í lok leigutímans.

Hinn 18. maí s. á. hafi stefnandi greitt Trésmiðjunni Hvammi hf., sem
verið hafi eigandi að 90 hundraðshlutum í Janna sf., 1.752.000 kr. fyrir fryst-
inn samkvæmt fram settum reikningi. Tæki þetta hafi verið sett upp í Janna
sf. og notað þar.

Samkvæmt samningi Lindar hf. og Janna sf. hafi leigufjárhæðin verið í
DEM 75.642,00 og ísl. kr. 767.067. Afborganir skyldu vera 48 jafnar afborg-
anir á eins mánaðar fresti, í fyrsta sinn 30. júní 1988. Hver afborgun hafi
verið í 22.245 ísl. kr. miðað við vísitölu byggingarkostnaðar 354 stig, en í
þýskum mörkum DEM 2.118,00. Afborganir hafi farið í vanskil 30. nóvem-
ber 1988 og ekki verið greitt af samningnum eftir það. Hinn 15. ágúst 1989
hafi samningnum verið sagt upp með vísan til efnisákvæða í honum þar um.

Hinn 29. ágúst s. á. hafi bú Janna sf. verið tekið til gjaldþrotaskipta. Með
kröfulýsingu 15. september s. á. hafi fyrir hönd Lindar hf. verið lýst fjár- og
eignarhaldskröfu í búið þ. á m. vegna plötufrystisins. Stefnandi hafi fengið
afhentar vogir og fésvél.

Þegar nálgast átti frystinn, hafi komið í ljós, að hann var ekki hjá Janna
sf. og að stefndu höfðu tekið tækið í sínar vörslur, þrátt fyrir það að fram-
kvæmdastjóri Janna sf. hefði tilkynnt þeim, að vafasamt væri, að hann hefði
haft ráðstöfunarrétt yfir tækjunum. Forsvarsmenn Hilmis sf. höfðu þá
margsinnis krafið Gest Janus Ragnarsson, fyrrum framkvæmdastjóra Janna
sf., um tæki þetta og sent bréf um riftun, þrátt fyrir það að Janni sf. hefði þá
þegar greitt tækið að fullu með peningum og skuldabréfi.

Í desember hafi lögmaður stefnanda krafið stefndu um tækið fyrir hönd
umbjóðanda síns, en þá hafi honum verið sagt, að það hefði verið selt.
Bótakröfum eða kröfum um andvirði þess hafi verið hafnað.
2244

Málsástæður stefnanda eru þær, að hann sé og hafi verið frá 10. mars 1988
eða 18. maí s. á. eigandi tækis þess, sem hér um ræði. Riftun stefndu á
kaupum, sem þegar hafi verið fullfrágengin, m. a. með greiðslu í peningum
og skuldabréfi fyrir eftirstöðvum, sé því markleysa, enda sú riftun ekki far-
ið fram fyrr en á miðju ári 1989.

Stefndu hafi tekið ófrjálsri hendi tæki þetta, þrátt fyrir það að þeim hafi
verið gerð grein fyrir því, að Janni sf. hefði ekki heimild til þess að ráðstafa
tækjunum, og þannig á ólögmætan hátt náð yfirráðum yfir eigum stefnanda.

Stefndu hafi upplýst, að tæki þessu hafi nú verið ráðstafað til þriðja
manns. Því sé þess krafist í aðalkröfu, að stefndu bæti stefnanda andvirði
tækisins samkvæmt samningi þeim, er gerður var á sínum tíma. Í varakröfu
er þess krafist, að fjárhæð sú, er Lind hf. keypti tækið á, að frádregnum
þeim innborgunum, er um ræðir, verði greidd stefnanda.

Í aðalkröfu sé krafist greiðslu á 2.354.116 kr. Hinn 15. ágúst, er samningi
Lindar hf. og Janna sf. var sagt upp, hafi gjaldfelldar eftirstöðvar ásamt
gjaldföllnum afborgunum verið 3.359.184 kr. Heildarkaupverð allra tækj-
anna samkvæmt samningnum hafi numið 2.499.937 krónum. Plötufrystirinn
hafi verið keyptur á 1.752.000 kr., 70,08 hundraðshlutar af heildarkaupverði
tækjanna. Stefnt sé því til greiðslu á 70,8 hundraðshlutum af 3.359.184 krón-
um.

Í varakröfu sé krafist greiðslu á 1.752.000 kr., sem séu upphaflegt kaup-
verð tækisins að frádregnum 70,08 hundraðshlutum þeirra afborgana, sem
greiddar voru frá 30. júní 1988 til og með 30. október 1988. Samtals hafi af-
borganir numið 391.900.30 krónum. Þegar frá sé dreginn ofangreindur
hundraðshluti, hafi greiðst inn á þennan hluta samningsins 274.643 kr. Því
sé stefnt til greiðslu á 1.477.357 kr. frá 30. október 1988.

Stefndu lýsa svo málavöxtum, að 17. maí 1988 hafi stefndi Hilmir sf. gert
samning við Janna sf. um kaup hins síðarnefnda á frystitækjum af Hilmi sf.
af Gram-gerð. Kaupverð hafi verið 1.600.000 kr., og skyldi greiða 500.000
kr. við afhendingu tækjanna og eftirstöðvar. 1.100.000 kr., með skuldabréfi.
Janni sf. hafi greitt Hilmi sf. 500.000 kr. vegna kaupanna 19. maí 1988.
Frystitækin hafi síðan verið afhent í júnímánuði sama ár. Fullyrðingum um,
að stefndu hafi verið búnir að selja tækin þegar um mánaðamót febrúar og
mars 1988, mótmæli stefndu og einnig því, að greiðsla, að fjárhæð 500.000
kr., hafi verið greidd um það leyti til staðfestingar, enda sýni gögn málsins,
að slíkar fullyrðingar fái ekki staðist.

Skuldabréf það, sem gefið hafi verið út vegna fyrrgreindra viðskipta, hafi
Hilmir sf. framselt Stálsmiðjunni hf. og tókst jafnframt á hendur
sjálfskuldarábyrgð á greiðslu bréfsins. Skuldabréfið hafi síðan verið fram-
selt Slippfélaginu hf., er síðan hafi framselt það Markaðssjóðnum hf.
2245

Skuldabréf þetta hafi verið í vanskilum frá og með fyrsta gjalddaga, 15.
júlí 1988, og hafi Markaðssjóðurinn fengið útgefanda bréfsins, Janna sf., og
ábyrgðarmenn, Gest Janus Ragnarsson, Hilmi sf., Stálsmiðjuna hf. og Slipp-
félagið hf., dæmda til greiðslu bréfsins. Í framhaldi af því hafi verið gert
fjárnám hjá Sverri Júlíussyni í fasteign hans að Safamýri 35, Reykjavík.
Eins og málum var þá háttað, hafi stefndu ekki séð sér annað fært en greiða
skuldina vegna skuldabréfsins ásamt áföllnum kostnaði, og hafi Hilmir sf.
því greitt skuldina í tveimur hlutum, fyrst 9. ágúst 1989 með greiðslu
250.000 kr. og síðan aftur 30. ágúst 1989 1.673.788,36 kr., samtals 1.923.788,36
kr.

Þar sem Hilmir sf. hafi nú orðið fyrir verulegu tjóni vegna vanefnda
Janna sf. á fyrrgreindum kaupsamningi, hafi stefndi Jóhann Antoníusson
f. h. Hilmis sf. rift kaupum við Janna sf., og hafi orðið að samkomulagi milli
hans og Gests Janusar Ragnarssonar, annars eiganda Janna sf., að tækjum
yrði skilað, þar sem Janni sf. myndi ekki geta bætt úr þeim vanefndum, sem
orðin voru í fyrrgreindum kaupum, og litið svo á, að sú greiðsla, sem Janni
sf. hafði greitt stefndu 19. maí 1988, kæmi fyrir afnot Janna sf. af tækjunum
frá því í Júní 1988 fram á sumar 1989 og sem bætur fyrir vanefndir. Hafi
þessi tilhögun verið staðfest með símskeyti 25. júlí 1989. Samkvæmt þessu
hafi Janni sf. afhent verkstjóra Síldarvinnslunnar hf. í Neskaupstað frysti-
tækin, enda hafi svo talast til, að hann myndi taka við tækjunum fyrir
stefndu. Eftir að stefndu höfðu fengið tækin, hefðu þau fljótlega verið seld.

Stefndu mótmæli þeirri fullyrðingu Gests Janusar Ragnarssonar, að hann
hafi sagt stefnda Jóhanni Antoníussyni, að hann væri ekki viss um, að hann
hefði neina heimild til að skila tækjunum, enda hefðu stefndu ekki fengið
neina vitneskju um ætlaðan rétt stefnanda til frystitækjanna, fyrr en Hilmi
st. barst bréf frá lögmanni stefnanda 7. desember 1989.

Mótmeælt sé þeirri fullyrðingu stefnanda, að afhending skuldabréfsins sé
fullnaðargeiðsla, ef ekki af því greiðist, svo sem hér hafi orðið.

Af gögnum málsins verði ekki séð, að stefnandi hafi nokkurn tíma orðið
eigandi frystitækja þeirra, sem deilt er um, enda hafi Trésmiðjan Hvammur
hf., sem sé seljandi fyrrgreindra frystitækja, ekki verið eigandi frystitækj-
anna þá eða orðið það síðar, og hafi stefndu aldrei gert neinn samning við
Trésmiðjuna Hvamm hf. um sölu á frystitækjunum. Benda verði á, að í af-
hendingarstaðfestingu, dags. 10. mars 1988, sé því haldið fram af Trésmiðj-
unni Hvammi hf. og Janna sf., að tækin hafi verið afhent, en þá hafi frysti-
tækin ennþá verið í vörslu stefndu, svo sem áður sé fram komið.

Í fjármögnunarleigusamningnum sé Janna sf. veitt umboð til þess að
koma fram fyrir hönd stefnanda við kaup á frystitækjum sem umboðsmað-
2246
ur. Samninginn við stefndu hafi Janni sf. hins vegar gert í eigin nafni og
Janni sf. orðið eigandi frystitækjanna á kaupsamningsdegi, og verði ekki
séð af gögnum málsins, að Janni sf. hafi selt stefnanda frystitækin, enda hafi
samningar Janna sf. og stefnanda staðið til annars, og því hafi riftun stefndu
á kaupunum við Janna sf. og endurheimt tækjanna verið fullkomlega lög-
mæt.

Af því, sem að framan sé rakið, verði ekki séð, að stefnandi hafi nokkurn
tíma orðið eigandi frystitækja þeirra, sem málsókn þessi sé til komin út af,
og verði það að vera á ábyrgð stefnanda að hafa ekki kannað eignar-
heimildir betur. Verði því að telja, að stefnandi geti ekki átt neinar kröfur á
stefndu vegna lögmætrar riftunar þeirra á fyrrgreindum kaupsamningi.

Verði talið, að stefnandi hafi þrátt fyrir þetta orðið eigandi tækjanna,
verði ekki annað séð en sýkna eigi stefndu, þar sem stefnandi hafi ekki orð-
ið fyrir neinu tjóni, sem stefndu geti borið bótaábyrgð á. Auk þess hafi ekki
verið sýnt fram á neinn bótagrundvöll, þar sem stefndu hafi verið algjörlega
grandlausir um ætlaðan eignarrétt stefnanda, þegar kaupum var rift við
Janna sf. og tækin seld að nýju, auk þess sem stefnendum ætti að vera í lófa
lagið, séu þeir eigendur frystitækjanna, að endurheimta þau frá þeim, er
Hilmir sf. seldi, eftir að tækjunum hafði verið skilað.

Grundvelli kröfugerðar stefnanda, sem miðast við eftirstöðvar leigu-
greiðslna Janna sf., er mótmælt sérstaklega, enda verði ekki séð, með hverj-
um hætti kröfugerð á hendur stefndu geti byggst á þeim grunni, þar sem
stefndu gengu aldrei inn í ætlaðan fjármögnunarleigusamning með neinum
hætti, og geti stefndu því ekki með þeim hætti, sem stefnandi virðist telja,
borið ábyrgð á skuldbindingum Janna sf., og fráleitt sé að krefja stefndu um
dráttarvexti frá þeim tíma, sem leigugreiðslur Janna sf. lentu fyrst í vanskil-
um, eða frá þeim tíma, sem leigusamningi stefnanda og Janna sf. var sagt
upp, enda stefndu algjörlega óviðkomandi.

Kröfu sína reisa stefndu einkum á reglum eignarréttar og kröfuréttar um
vanheimild.

Um rétt til riftunar kaupsamnings sé vísað til 28. gr. laga nr. 39/1922,
enda verði að telja, að um verulegar vanefndir gagnvart stefndu hafi verið
að ræða. og til samningaréttar um samkomulag stefndu og kaupanda um að
skila söluhlut.

Vísað er til reglna kröfuréttar um fullnaðargreiðslu og fordæma varðandi
það atriði. Þá er vísað til almennra reglna skaðabótaréttar um bótagrund-
völl og til reglna um skyldu bótakrefjanda til að sanna tjón sitt.
2247

Niðurstaða.

Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að stefndi Hilmir sf. hafi í mars-
mánuði 1988 selt Janna sf. plötufrysti. Gegn andmælum stefnda telst hins
vegar ósannað, að Janni sf. hafi fyrr en með kaupsamningi, dags. 17. maí
1988, öðlast eignarrétt að frystitæki því, er kaupsamningur tekur til.

Samkvæmt framansögðu var stefndi Hilmir st. enn eigandi frystitækisins,
þegar stefnandi, Lind hf., gerði sem leigusali samning við Janna sf. sem
leigutaka um að leigja félaginu plötufrysti. Fram lögð gögn bera með sér,
að seljandi plötufrystisins hafi verið Hvammur ht.

Af hálfu stefnanda hefur ekki verið sýnt fram á, að Hvammur hf. hafi
öðlast eignarrétt að frystitæki því, er kaupsamningur milli Hilmis sf. og
Janna sf. tekur til. Eignaraðild Hvamms hf. að Janna sf. leiðir ekki til þess,
að Hvammur hf. hafi með umræddum kaupsamningi orðið eigandi tækisins,
enda eru félögin hvort um sig sjálfstæðir lögaðilar.

Stefnandi hefur ekki sýnt fram á það í málinu, að réttarsamband hafi
stofnast á milli stefnanda, Lindar hf., og stefndu í málinu, þannig, að hann
geti beint bótakröfu sinni að stefndu, svo sem gert er í máli þessu.

Ber því samkvæmt framansögðu að sýkna stefndu af kröfum stefnanda í
málinu.

Eftir niðurstöðu málsins ber stefnanda að greiða stefndu málskostnað,
sem þykir hæfilega ákveðinn 250.000 kr.

Kristjana Jónsdóttir borgardómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefndu, Jóhann Antoníusson, dánarbú Sverris Júlíussonar og
Hilmir sf., skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Lindar hf.

Stefnandi, Lind hf., greiði stefndu, Jóhanni Antoníussyni, dánarbúi
Sverris Júlíussonar og Hilmi sf., 250.000 kr. í málskostnað, sem beri
dráttarvexti samkvæmt 10. og 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 15. degi
eftir dómsuppsögu til greiðsludags.

Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum.
2248
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 43/1992. Andri hf.
(Guðmundur Pétursson hrl.)
gegn
Unibank A/S
(Páll A. Pálsson hrl.)

Fasteignakaup. Samningar.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 30. janúar
1992. Hann krefst þess, að hann verði sýknaður af öllum kröfum
stefnda og stefndi greiði sér málskostnað í héraði og fyrir Hæsta-
rétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt bréf gjaldeyriseftirlits Seðla-
banka Íslands frá 26. október 1987 til Haralds Haraldssonar.

Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Í greinargerð stefnda hér fyrir
dómi er frá því skýrt, að ranghermt hafi verið í stefnu í héraði, að
Andelsbanken A/S hafi átt að leysa til sín fasteignina Fyrhgjvej 24 í
Lyngby fyrir 750.000 danskar krónur. Hafi þetta verið leiðrétt við
rekstur málsins í héraði. Þá er því haldið fram í greinargerðinni að
aðilar hafi samið um það, að áfrýjandi keypti eignina af Ólafi Har-
aldssyni.

Í héraðsdómi er greint frá símbréfi áfrýjanda, dagsettu 12. októ-
ber 1987, en þar er vísað til símtals við Arne Jensen, starfsmann
Andelsbanken A/S, viðvíkjandi framangreindri eign og staðfest, að
áfrýjandi muni kaupa hana fyrir 750.000 danskar krónur með yfir-
töku veðskulda samkvæmt samningi við Ólaf Haraldsson. Eign
þessi var í uppboðsmeðferð, og gátu kaupin ekki farið fram á þenn-
an veg, sem í bréfinu er lýst, án aðstoðar bankans. Einhverjar frek-
ari viðræður fóru fram milli framkvæmdastjóra áfrýjanda og Arne
Jensen, en aðila greinir á um, hvers efnis þær voru. Í bréfi bankans
2249

frá 11. desember sama ár er lýst áhuga bankans á því, að kaupin fari
fram, og gerð tillaga um, á hvern hátt það verði gert með aðstoð
bankans. Eru þau kjör ekki í samræmi við bréf áfrýjanda 12. októ-
ber. Verður ekki annað séð af bréfinu en tilhögun kaupanna hafi þá
ekki enn verið afráðin. Þessu bréfi virðist ekki hafa verið svarað,
því að undan því er kvartað í bréfi bankans frá 18. janúar 1988. Í
bréfi áfrýjanda 9. febrúar sama ár er svo frá því skýrt, að áhugi á
kaupunum sé ekki lengur fyrir hendi. Þótt áfrýjandi beri í bréfinu
fyrir sig, að forsendur séu brostnar fyrir kaupunum, breytir það
ekki því, að stefndi hefur ekki sýnt fram á, að tilboð hans 11. desem-
ber 1987 um aðstoð við kaupin hafi verið samþykkt fyrir þennan
tíma, og gegn andmælum fyrirsvarsmanns áfrýjanda, Haralds Har-
aldssonar, hefur hann ekki heldur sannað, að það hafi síðar gerst.
Ber samkvæmt framanskráðu að sýkna áfrýjanda af öllum kröfum
stefnda í máli þessu.

Rétt er, að málskostnaður falli niður í héraði, en stefndi greiði
áfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og nánar greinir Í
dómsorði.

Dómsorð:
Áfrýjandi, Andri hf., skal sýkn af kröfum stefnda, Unibank
A/S, í máli þessu.
Málskostnaður í héraði fellur niður.
Stefndi greiði áfrýjanda 150.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 16. desember 1991.

Mál þetta, sem dómtekið var 13. nóvember sl., höfðaði Páll Arnór Páls-
son hrl. f. h. Andelsbanken, Herlev avdeling, Herlev torv 18, 2730 Herlev,
Danmörku, fyrir bæjarþingi Reykjavíkur gegn Andra hf., kt. 570267-0199,
Bíldshöfða 12, Reykjavík.

Undir rekstri málsins var lýst yfir af lögmanni stefnanda, að Andels-
banken hefði sameinast öðrum banka og héti eftir sameininguna Unibank.

Dómkröfur stefnanda eru, að stefndi greiði DKK 173.874 ásamt (nánar
tilgreindum vöxtum svo og málskostnaðl.

Stefndi krefst aðallega sýknu af kröfu stefnanda í máli þessu. Til vara er
þess krafist, að stefnda verði gert að greiða aðra lægri fjárhæð að mati
2250
dómsins. Í báðum tilvikum er þess krafist, að stefnanda verði gert að greiða
stefnda málskostnað |...|.

Leitað var um sáttir í málinu án árangurs.

Vegna málsins fóru fram skýrslutökur fyrir dómi í Ballerup í Danmörku.
Skýrslur gáfu Arne Jensen, fyrrum skrifstofustjóri í Andelsbanken, nú
skrifstofustjóri í Unibank, og Ólafur Haraldsson, bróðir framkvæmdastjóra
stefnda. Endurrit af yfirheyrslum var lagt fram sem dskj. 22 og íslensk þýð-
ing yfirheyrslunnar sem dskj. 23.

Við aðalmeðferð málsins gaf Haraldur Haraldsson, framkvæmdastjóri
stefnda, skýrslu fyrir dóminum.

Málavextir.

Árið 1987 var stefnandi einn veðhafa í fasteigninni Fyrhgjvej 24, Lyngby,
Danmörku, eign Ólafs Haraldssonar, sem bjó og starfaði í Danmörku. Ól-
afur Haraldsson er bróðir Haralds Haraldssonar, framkvæmdastjóra stefnda.
Að sögn stefnanda var fasteignin Fyrhgjvej 24 í uppboðsmeðferð haustið
1987 vegna ýmissa vanskilaskulda. Skuldabréf, sem stefnandi átti, hvíldi á 8.
veðrétti í húsinu. Samkvæmt söluuppkasti uppboðshaldara var staða veðs-
ins sú, að á undan veði stefnanda hvíldu DKK 576.166, en krafa stefnanda
skv. skuldabréfinu var ca. DKK 266.000.

Í stefnu segir, að áður en af uppboðssölu varð, hafi náðst um það sam-
komulag við Harald Haraldsson, bróður húseigandans og stjórnarformann
Andra hf. f. h. félagsins, að Andri hf. keypti húseignina á DKK 750.000 og
bankinn myndi leysa eignina til sín á því verði. Þannig myndi bankinn fá
DKK 173.834 upp í sína kröfu. Skrifleg staðfesting þessa efnis komi fram í
bréfi stefnda, dags. 12. okt. 1987. Í bréfi þessu segir svo:

„Vedr. Fyrhgjvej 24, Lyngby.

Jeg refarerer (svo) til telephonisk samtale med jer í dag vedr. oven-
nævnte ejendom.

Jeg undertegnede bekræfter herved, at jeg kgber ejendommen Fyrhgjvej
24, Lyngby, til en pris DKK 750.000.00 — som er overtagelse af prioriteter i
henhold til aftale med Hr. Olafur Haraldsson.“

Í bréfi Mogens Popp-Madsen, lögmanns í Kaupmannahöfn, til Andels-
banken, dags. 24. nóv. 1987, dskj. 4, kemur fram, að lögmaðurinn hafi, eins
og umsamið var. athugað símleiðis hjá byggingayfirvöldum um möguleika á
skiptingu húseignarinnar Fyrhgjvej 24 í tvær íbúðir. Í bréfinu kemur m. a.
fram, að eingöngu sé hægt að fá endanlega umsögn eftir skriflega umsókn
eiganda um skiptingu.

Með bréfi Andelsbanken til stefnda, dags. 11. des. 1987, óskaði stefndi
2251

eftir því, að gengið yrði frá kaupunum á eigninni Fyrhgjvej 24 af Ólafi Har-
aldssyni. Tekið er fram í bréfinu, að því fylgi kópía af bréfi frá M. Popp-
Madsen, þar sem fram komi, að nauðsynlegt sé að sækja um það skriflega
til sveitarstjórnar, svo framarlega sem skipta skuli eigninni í tvær íbúðir. Í
bréfi þessu er stungið upp á því, að fasteignin verði keypt með 150.000 kr.
útborgun, eins og áður hafi verið minnst á, og afgangur kaupverðsins verði
gerður upp við töku á 600.000 kr. láni til 20 ára með 12% ársvöxtum. Tekið
er fram í bréfinu, að bankinn vilji bjóða byggingarlán til fjármögnunar við
að ljúka við bygginguna, þegar fyrir liggi fast tilboð í kostnaðinn á
byggingarframkvæmdum og nauðsynleg leyfi. Á dskj. 6 er bréf stefnanda til
stefnda, dags. 18. janúar 1988. Í bréfi þessu er kvartað undan því. að ekki
hafi borist svar við bréfinu 11. des. 1987 og ekki enn verið gerð tilraun til að
ganga frá kaupunum í samræmi við bréf stefnda 12. okt. 1987. Tekið er fram
í bréfinu, að nauðungaruppboð á eigninni skuli fram fara 26. febrúar 1988,
og óskað eftir því, að hægt verði að ganga frá kaupunum fyrir nauðungar-
uppboðið. Ef ekki, hugleiði bankinn að krefja stefnda um greiðslu á tapi
bankans, svo framarlega sem fasteignin seljist fyrir lægra verð en 750.000
kr. á nauðungaruppboðinu.

Bréfum þessum svaraði stefndi með bréfi, dags. 9. febrúar 1988, á dskj. 9.
Í bréfi þessu segir, að það hafi verið forsenda fyrir yfirtöku stefnda á eign-
inni, að hægt væri að skipta eigninni í tvær íbúðir. Þar sem slíkt leyfi hafi
ekki fengist, hafi stefndi ekki áhuga á eigninni. Því er sérstaklega mótmælt,
að bankinn geri stefnda ábyrgan fyrir væntanlegu tapi sínu.

Þessu bréfi stefnda svaraði stefnandi með bréfi, dags. 24. febrúar 1988. Í
bréfinu segir m. a., að á fundum 20. og 21. nóv. hafi aðeins verið rætt, hvaða
möguleika stefndi hefði til þess að nýta eignina eftir kaupin, m. a. „evt.“
skiptingu í tvær íbúðir. Sá möguleiki sé enn fyrir hendi, sbr. bréf bankans
11. des. 1987. Tekið er fram í bréfinu, að bankinn ætli að halda kaupunum
upp á stefnda og af þeim verði að verða í síðasta lagi á nauðungarupp-
boðinu 26. febrúar 1988. Ef til vill verði unnt að fresta nauðungarupp-
boðinu, svo framarlega sem bankinn fái í hendur frá stefnda 750.000 kr. til
tryggingar fyrir viðskiptunum og að stefndi borgi inn á kostnað ca. 5.000 kr.
Jafnframt er tekið fram í bréfinu, að ef stefndi hafi ákveðið að kaupa ekki
eignina, muni bankinn krefja stefnda um kaupverðið, 750.000 kr., að frá-
dregnum skuldum á undan veðum bankans, 576.166 kr., þ. e. 173.834 kr., að
viðbættum vöxtum frá 12. okt. 1987 til 2. mars 1988, 13% ársvexti, 38.458 kr.,
samtals 212.292 kr.

Á dskj. 11 er bréf frá stefnanda til framkvæmdastjóra stefnda, dags. 26.
febrúar 1988, þar sem segir, að bankinn hafi þann dag móttekið greiðslu til
2252
O. Haraldsson, 5.000 kr., og í samráði við bróður framkvæmdastjórans beð-
ið um annað uppboð, sem haldið verði 18. mars 1988. Tekið er fram, að
bankinn haldi fast við efni bréfsins frá 24. febrúar 1988.

Stefndi kom ekki með bankatryggingu og mun ekki hafa gert tilraunir til
að semja við stefnanda, áður en af síðara uppboði varð. Veðhafar, sem voru
á undan stefnanda í veðröðinni, fengu eignina útlagða á uppboðinu.

Stefnandi gerir kröfu á stefnda fyrir mismuninum á tilboði, 750.000
DKK, og samanlagðri fjárhæð áhvílandi skulda á 1.-7. veðrétti, DKK
576.166, eða DKK 173.834. Það er tjónið, sem stefnandi telur sig hafa hlotið
vegna vanefnda stefnda.

Málsástæður og lagarök stefnanda.

Stefnandi telur, að stefndi hafi gert skuldbindandi tilboð, sem samþykkt
hafi verið af stefnanda, en stefndi hafi þrátt fyrir áskoranir og viðvaranir af
hálfu stefnanda ekki reitt fram nauðsynlegar tryggingar til undirbúnings
kaupum. Þessi vanefnd stefnda á samningi hafi verið orðin ljós á síðara
uppboði á áðurgreindri fasteign. Stefnanda hafi því verið heimilt að hætta
við að fá eignina útlagða. Stefnandi eigi rétt til bóta fyrir það tjón, sem
hlaust af vanefndum stefnda. Tjónið sé augljóst, þar sem stefnandi hafi ekki
fengið upp í sína kröfu á 8. veðrétti þá fjárhæð, sem hann annars hefði
fengið, ef staðið hefði verið við gefin loforð.

Stefnandi reisir kröfur sínar á meginreglum samningaréttarins um, að
samningar skuli standa. Stefnandi byggir einnig á ákvæðum samningalaga
nr. 7/1936 varðandi samþykki tilboðs. Einnig er lögð áhersla á þýðingu tóm-
lætis við tilkynningum, og um skaðabótarétt er vitnað til meginreglna
samningaréttar um skaðabætur innan samninga.

Málsástæður og lagarök stefnda.

Stefndi telur, að aldrei hafi komist á bindandi samningur við stefnanda
um kaup á fasteigninni. Stefndi hafi aldrei gert formlegt kauptilboð í eign-
ina. Tillaga sú, sem stefndi kom fram með 12. okt 1987, geti engan veginn
talist fela í sér kauptilboð um fasteignina. Ósamið hafi verið um öll atriði.
er vörðuðu framkvæmdina.

Teljist tillaga stefnda hafa falið í sér bindandi kauptilboð, er því haldið
fram, að skuldbindingargildi hennar hafi fallið niður síðar. Í fyrsta lagi hafi
svar það, sem stefnandi sendi, falið í sér breytingu á tillögu stefnda. Teljist
það því höfnun þeirrar tillögu og jafnframt ný tillaga. Stefndi hafi aðeins
ætlað að taka að sér greiðslu á áhvílandi skuldum, þar á meðal veðskuld við
stefnanda að hluta. Gagntillaga stefnanda hafi hins vegar verið á þá leið, að
greiddar væru DKK 150.000 fyrir fram inn á kaupin í reiðufé. Síðan hafi
stefnandi sett enn fram nýjar kröfur í bréfi sínu, dags. 24. febrúar 1988, á
2253

dskj. 10, sem hafi verið, að stefndi legði fram bankatryggingu fyrir DKK
750.000 og greiddi DKK 5.000 í uppboðskostnað. Í öðru lagi hafi tillaga
stefnda verið reist á þeirri forsendu, að húsið væri skiptanlegt í tvær íbúðir.
Þar sem þetta hafi ekki reynst mögulegt, hafi verið litið svo á, að brostin
væri forsenda fyrir hugsanlegum kaupum. Stefnandi hafi ekki svarað tillögu
stefnda innan hæfilegs samþykkisfrests. Tillaga stefnda hafi verið gerð 12.
okt. 1987, en svar hafi ekki borist fyrr en með bréfi 11. des. 1987, tæpum
tveimur mánuðum síðar. Fráleitt sé, að stefnandi hafi talið sig svara ætluðu
tilboði stefnda innan eðlilegra tímamarka. Stefnandi geti því ekki byggt rétt
á tillögu stefnda, jafnvel þótt hún verði metin sem bindandi.

Teljist stefndi hafa verið bundinn við tillögu sína og stefnandi samþykkt
hana á réttan hátt, svo að bindandi samningur hafi komist á, sé ljóst, að
stefnandi hafi þurft að fullnægja því skilyrði að kaupa eignina á nauðungar-
uppboði. Þetta hafi stefnandi ekki gert, og hljóti það að teljast veruleg van-
efnd af hans hálfu, sem leiði til þess, að hann geti ekki gert hinn ætlaða
samning gildandi gagnvart stefnda.

Til þess að um gildan samning um kaup og sölu eigna geti verið að ræða,
þurfi báðir aðilar að hafa réttindi yfir þeim verðmætum, sem þeir skuld-
bindi sig til að láta í té. Svo hafi ekki verið í þessu tilviki, þar sem stefnandi
hafi aldrei orðið eigandi fasteignar þeirrar, sem um er deilt. Stefnandi hafi
því ekki verið bær um að ráðstafa eigninni til annarra með sölu eða á annan
hátt.

Stefnandi hafi ekki sýnt fram á, að hann hafi orðið fyrir tjóni, sem stefndi
beri ábyrgð á. Stefnanda hafi verið ljóst, þegar að síðustu nauðungarsölu
kom, að stefndi hugðist ekki standa við tilboð sitt. Hafi honum því borið að
takmarka tjón sitt svo sem honum var unnt. Þetta hafi stefnandi ekki gert,
heldur hafi hann látið selja eignina á verði, sem hafi verið langt undir raun-
virði eignarinnar, en ekki boðið inn í sinn veðrétt, svo sem honum hefði þó
verið í lófa lagið. Af þessum sökum hafi tjón stefnanda orðið raunverulegt.
Í öllu falli hafi það orðið mun meira en það hefði þurft að verða.

Niðurstaða.

Í bréfi stefnda til stefnanda. dags. 12. okt. 1987, er vísað til símtals við
Arne Jensen og samkomulags við Ólaf Haraldsson og gefin skilyrðislaus
yfirlýsing um kaup stefnda á fasteigninni Fyrhgjvej 24, Lyngby, á DKK
750.000 með yfirtöku veðskulda. Verður því ekki á það fallist með stefnda,
að stefndi hafi aldrei gert formlegt kauptilboð í eignina.

Bréf stefnanda, dags. 11. des. 1987, til stefnda, þar sem m. a. er uppá-
stunga um greiðslukjör, verður ekki skilið sem höfnun á tilboði stefnda, sbr.
1. mgr. 6. gr. 1. nr. 7/1936, heldur verður að líta á þann hluta bréfsins sem til-
2254
lögu um greiðslukjör eða greiðslufyrirkomulag, sem stefndi gat hafnað. Það
gerði stefndi ekki.

Á kröfu stefnanda í bréfi. dags. 24. febrúar 1988, um DKK 750.000
bankatryggingu og DKK 5.000 í kostnað verður ekki litið sem breytingu á
umsömdu verði eignarinnar, heldur skilyrði fyrir því að fá frestað nauð-
ungaruppboði, sem fram átti að fara 26. febrúar 1988.

Gegn andmælum af hálfu stefnanda er ósannað, að stefndi hafi sett sem
skilyrði fyrir kaupunum möguleika á skiptingu húseignarinnar í tvær íbúðir.
Í skjölum málsins kemur fram. að Mogens Popp-Madsen, lögmaður stefnda
í Kaupmannahöfn, hafi athugað um möguleika á skiptingu húseignarinnar
og jafnframt að sú skipting kunni að vera erfiðleikum bundin. Um þessi
vandkvæði á skiptingu eignarinnar varð stefnda ljóst a. m. k. eftir móttöku
bréfs Andelsbankens frá 11. des. 1987. Þrátt fyrir það tilkynnti stefndi ekki,
að forsendur fyrir kaupunum væru brostnar, fyrr en með bréfinu 9. febrúar
1988. Verður því ekki á kröfur stefnda, byggðar á brostnum forsendum, fall-
ist.

Hvergi í skjölum málsins kemur fram, að stefnandi hafi átt að kaupa fast-
eignina á nauðungaruppboði. Aftur á móti virðist ætlunin hafa verið, að
stefndi keypti fasteignina af Ólafi Haraldssyni fyrir þann tíma, þegar nauð-
ungaruppboðið skyldi fram fara, sbr. bréf stefnanda 11. des. 1987.

Niðurstaða dómsins er því sú, að stefndi hafi gefið bindandi loforð um
kaup á fasteigninni Fyrhgjvej 24, Lyngby, fyrir DKK 750.000.

Það er óumdeilt, að á undan veði stefnanda í fasteigninni hafi hvílt lán,
samtals að fjárhæð DKK 576.166, og að við sölu eignarinnar á nauðungar-
uppboði hafi stefnandi ekki fengið neitt upp í áhvílandi lán sín. Þannig hafa
samningsrof stefnda valdið stefnanda tjóni, sem nemur DKK 173.834, sem
stefnda ber að greiða stefnanda með vöxtum, eins og segir í dómsorði.

Stefndi greiði stefnanda málskostnað, sem ákveðst 285.000 kr., með vöxt-
um, eins og krafist var.

Uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna mikilla anna dómarans, sem
var Auður Þorbergsdóttir borgardómari.

Dómsorð:

Stefndi, Andri hf., greiði Páli Arnóri Pálssyni hrl. f. h. Unibank
DKK 173.834 ásamt (nánar tilgreindum vöxtum) og 285.000 kr. í
málskostnað, sem beri dráttarvexti skv. 10. gr. |. nr. 25/1987 frá 15.
degi eftir dómsuppsögu, allt innan 15 daga frá lögbirtingu dómsins að
viðlagðri aðför að lögum.
2255
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 325/1991. — Karl Sveinsson og
Eygló Björnsdóttir
(Brynjólfur Kjartansson hrl.)
gegn
Ásmundi Hrólfssyni
(Sigurður Sigurjónsson hrl.)

Fasteignakaup. Gallar. Sýkna.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Bjarni K. Bjarnason, fyrrverandi hæsta-
réttardómari.

Héraðsdómi var áfrýjað til Hæstaréttar af Eygló Björnsdóttur og
þrotabúi Karls Sveinssonar með áfrýjunarstefnu 1. ágúst 1991. Undir
rekstri málsins fyrir Hæstarétti var búið framselt þrotamanni til
frjálsra umráða, og hefur Karl Sveinsson því tekið við aðild málsins
að nýju.

Áfrýjendur krefjast nú sýknu af kröfum stefnda og að málskostn-
aður verði látinn niður falla í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti, allt að frádregnum 834.500 krónum, sem hann fékk
greiddar 18. júlí 1991.

I.

Við munnlegan málflutning fyrir Hæstarétti var hin breytta
kröfugerð skýrð þannig, að í ljós hafi komið, að 18. júlí 1991 tók
stefndi út innstæðu af sparisjóðsbók við Íslandsbanka hf., sem áfrýj-
endur stofnuðu á hans nafni 10. ágúst 1989, er síðasta afborgun
kaupverðs hússins nr. 184 við Fannafold í Reykjavík féll í gjalddaga.
Innstæða á bókinni 18. júlí 1991 var 834.500 krónur.

Áfrýjendur krefjast nú skaðabóta eða afsláttar úr hendi stefnda
til skuldajafnaðar, samtals að fjárhæð 329.540 krónur, sem þeir
sundurliða þannig:

1. Kostnaður við að koma þakkanti í viðunandi
horf samkvæmt matsgerð ................. kr. 88.200
2256
2. Kostnaður við að ráða bót á rakaþéttingu í
þaki vegna ónógrar útloftunar samkvæmt

MALSBEI 2... kr.  237.340
3. Aksturskostnaður að hálfu samkvæmt
MALSBEFÖ Þ.e - 4.000

Áfrýjendur skýra sýknukröfu sína þannig, að verði skuldajafn-
aðarkrafa þeirra tekin til greina, standi eftir viðurkennd skuld
þeirra við stefnda, 455.758 krónur (785.298 — 329.540). Sú fjárhæð,
vaxtareiknuð eins og í héraðsdómi greinir, sé lægri en fjárhæðin,
sem stefndi tók út af sparisjóðsbókinni.

Samkvæmt málflutningsyfirlýsingu stefnda fyrir Hæstarétti ber
hann ekki fyrir sig aðildarskort áfrýjenda gegn skuldajafnaðarkröf-
um þeirra.

I.

Í matsgerð dómkvaddra matsmanna er talið, að annmarki á
þakkanti teljist einkum vera útlitsgalli. Leggja þeir til, að þakkant-
urinn verði hækkaður um 4 cm til að ráða bót á þessu.

Ekki verður fallist á með áfrýjendum, að hér hafi verið um leynd-
an galla að ræða, sem stefndi beri ábyrgð á, en þakkanturinn var í
samræmi við samþykktar byggingarnefndarteikningar. Verður því
ekki fallist á kröfur áfrýjenda að þessu leyti.

Í matsgerðinni er enn fremur fjallað um vandamál, er tengjast
því, að útloftun þaks hússins er ófullnægjandi. Í tillögum mats-
manna til úrbóta segir meðal annars:

„Hægt er að lagfæra gallann á mismunandi vegu, en mats-
menn telja, að ódýrast verði að leysa hann innan frá, eins og í
raun hefði verið hægt að leysa hann, áður en einangrun var
sett upp í þakið.“

Að þessu athuguðu og með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða
dóms verður ekki talið, að þáttur stefnda í smíði þaksins hafi þurft
að leiða til tjóns, heldur megi rekja það til framkvæmda áfrýjenda
sjálfra við framhald verksins. Ber því einnig að hafna kröfum áfrýj-
enda að þessu leyti, og eru þá ekki efni til að taka kröfu þeirra um
aksturskostnað til greina.

Eftir þessum úrslitum þykir mega staðfesta hinn áfrýjaða dóm að
teknu tilliti tilinnborgunar 18. júlí 1991. Þá verður áfrýjendum gert
2257
að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir Í
dómsorði.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður, þó þannig, að til
frádráttar tildæmdum fjárhæðum komi 834.500 krónur, er
greiddar voru 18. júlí 1991.

Áfrýjendur, Karl Sveinsson og Eygló Björnsdóttir, greiði
stefnda, Ásmundi Hrólfssyni, 100.000 krónur í málskostnað
fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 12. júlí 1991.

Mál þetta, sem dómtekið var 9. þ. m.. höfðaði Sigurður Sigurjónsson hrl.,
Reykjavík, f. h. Ásmundar Hrólfssonar, kt. 230954-2679, Mávahlíð 7,
Reykjavík, fyrir bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, þingfestri 12. desem-
ber 1989, gegn Margréti Kristjánsdóttur, kt. 270354-2469, Ferjubakka 16,
Reykjavík, Karli Sveinssyni, kt. 030647-4839, Fannafold 184. Reykjavík, og
Eygló Björnsdóttur, kt. 011142-5679, sama stað.

Undir rekstri málsins féll stefnandi frá kröfum á hendur Margréti Krist-
jánsdóttur.

Samkvæmt yfirlýsingu skiptaráðandans í Reykjavík, dags. 3. júlí 1991, var
bú stefnda Karls Sveinssonar tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði, upp
kveðnum 21. mars 1991. Þrotabú Karls Sveinssonar hefur tekið við málinu
fyrir hönd stefnda Karls.

Dómkröfur stefnanda eru, að þrotabú stefnda Karls Sveinssonar og Ey-
gló Björnsdóttir verði in solidum dæmd til þess að greiða stefnanda 785.298
kr. ásamt (nánar tilgreindum vöxtum svo og málskostnað).

Dómkröfur stefndu eru aðallega, að skuldajafnað verði á móti dómkröfu
stefnanda kröfu um afslátt eða skaðabætur skv. mati dómkvaddra mats-
manna, að fjárhæð 668.080 kr., ásamt dráttarvöxtum |...).

Til vara gera stefndu þá kröfu, að skuldajafnað verði á móti dómkröfu
stefnanda skaðabótakröfu skv. mati dómkvaddra matsmanna, að fjárhæð
329.540 kr., ásamt sömu vöxtum og í aðalkröfu.

Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar |...

Leitað hefur verið um sáttir í málinu án árangurs.

Málavextir.
Með kaupsamningi, dags. 9. mars 1988. seldi stefnandi, Ásmundur
Hrólfsson, Margréti E. Kristjánsdóttur fjögurra herbergja íbúð, merkta
2258

0120, í húsinu nr. 184 við Fannafold í Reykjavík. Samkvæmt kaupsamningi
skyldi kaupandi greiða síðustu greiðslu 10. ágúst 1989, 550.000 kr. Í 18. tl.
kaupsamnings segir, að greiðslur skuli verðbæta og við þær leggja meðal-
talsvexti banka og sparisjóða frá afhendingardegi, 15. maí 1988, til greiðslu-
dags. Með kaupsamningi, dags. 10. maí 1988, seldi Margrét Kristjánsdóttir
stefndu Karli Sveinssyni og Eygló Björnsdóttur sömu fasteign með sömu
skilmálum, þ. e. verðbótum og meðalvöxtum banka og sparisjóða frá af-
hendingardegi til greiðsludags. Í samningi Margrétar Kristjánsdóttur annars
vegar og Karls Sveinssonar og Eyglóar Björnsdóttur hins vegar er tekið
fram, að stefnandi sé þinglýstur eigandi, og jafnframt, að stefndu Karl og
Eygló gangi inn í kaupsamning Margrétar og taki á sig allar skyldur og rétt-
indi skv. þeim kaupsamningi. Með áritun sinni féllst stefnandi, Ásmundur
Hrólfsson, á þá tilhögun. Greiðslur kaupverðs hafa farið fram með þeim
hætti, að greiðslur hafa borist stefnanda bæði frá Margréti annars vegar og
þeim Karli og Eygló hins vegar. Síðasta greiðsla var ekki innt af hendi. og
telur stefnandi hana vera í vanskilum frá 10. ágúst 1989.

Stefndu Karl og Eygló tóku við íbúðinni 15. maí 1988 og fluttust í hana
20. ágúst 1988. Stefndi Karl vann sjálfur við íbúðina, þ. á m. við einangrun á
lofti og veggjum og ílögn í gólfi. Við þessar framkvæmdir naut Karl, sem er
bifreiðastjóri, aðstoðar félaga síns, sem einnig er bifreiðastjóri.

Fljótlega eftir að stefndu Karl og Eygló fluttust inn, töldu þau íbúðina
gallaða og leituðu vegna þessa m. a. til Rannsóknastofnunar byggingar-
iðnaðarins í okt. 1989 og í júní 1990 vegna ætlaðra galla á húseigninni.

Hinn 12. september 1990 voru að beiðni stefndu Karls og Eyglóar dóm-
kvaddir sem matsmenn þeir Gunnar S. Björnsson byggingameistari og Rík-
harður Kristjánsson verkfræðingur til þess að skoða og meta galla á húseign
stefndu að Fannafold 184. Í matsbeiðni stefndu, dags. 3. sept. 1990, er óskað
eftir því m. a., að gerð sé ýtarleg grein fyrir öllum göllum á húseigninni að
utan og innan, og í því sambandi er sérstaklega bent á galla á húseigninni
vegna leka í gegnum útveggi, glugga, dyr, þak og gólf.

Hinir dómkvöddu matsmenn skiluðu matsgjörð 20. janúar 1991.

Í samantekt matsmanna á sýnilegum og mælanlegum göllum og áliti
matsmanna á orsökum gallanna segir m. a.:

Varðandi þak.

Þakkantur er of lágur. Hér er einkum um útlitsgalla að ræða sem og hitt,
að Í asarigningu gæti vatn runnið beint af bárujárni og út yfir kantinn. Þá
vantar svuntu undir bárujárn og niður í rennu. Rennan er a. m. k. 30 em
fyrir utan vegg, þar sem kanturinn er ca. 50 em breiður.

Matsmenn telja nær útilokað, að leki úr rennu eða slagregn undir báru-
2259
járn valdi leka inn í húsið, enda hafa þeir séð, að leki úr rennu kom beint
niður gegnum þakkantinn.

Útloftun þaksins er ófullnægjandi. — Orsökin er sú, að klætt er beint ofan
á límtrésbita, sem lokar þar með loftrásum þaksins. Loftið, sem streymir
inn um rörin gegnum útveggina, kemst síðan ekki áfram um þakflötinn all-
an.

Tenging rakavarnarlags þaksins og útveggja. — Þessi tenging er röng. ÁL-
himnan, sem er neðan á einangruninni í loftinu, er tekin út fyrir einangrun
útveggjanna og aðeins niður eftir þeim. Álhimnan fylgir því að hluta hita-
stigi útveggjanna og kólnar því, þegar kalt er úti. Inniloft kemst síðan út að
þessum kalda fleti milli pússningar og einangrunar loftsins. Þegar kalt er
úti, er hætta á, að raki falli út á álhimnunni í líkingu við það, sem gerðist á
gluggunum. Matsmenn sannreyndu það einnig. þegar hvað mestur raki var
í gluggum, að einnig hafði fallið út raki á álhimnuna, þar sem hún lá að út-
vegg. Enda þótt steyptu veggirnir hafi sama hitastig og álhimnan, er rakaút-
felling á þeim hættuminni, þar sem þeir geta sogið í sig verulegt magn af
raka og jafnað þannig út sveiflur. Þessi verkþáttur var unninn á vegum nú-
verandi eigenda hússins.

Rakamerki á útveggjum.

Matsmenn hafa ekki getað fundir lekaleiðir inn í gegnum útveggina. Þeir
telja sennilegt, að rakamerkin stafi einkum af raka. sem hafi komið innan
frá, þegar pússning var að þorna. Þessi hluti parhússins er einangraður með
steinull. Steinull er í eðli sínu mjög opin gagnvart rakaflæði. Hún veitir því
raka, sem leitar úr blautri pússningu út að köldum útvegg, lítið viðnám. Ef
lítið er gert að því að lofta þennan raka burt. er hætta á, að rakastigið inni
verði allt of hátt, og þá geta verulegar rakaútfellingar komið fram á út-
veggjum og bleyta lekið niður útveggina að innan, uns hún lendir á ein-
hverri mótstöðu, t. d. glugga eða gólfplötu. Á þessum stöðum kemur hún
síðan fram í rakamerkjum, sem lýsa sér líkt og leki. Samkvæmt upplýsing-
um núverandi eigenda var þessi verkþáttur unninn á þeirra vegum.

Skemmdir í gólfi.

Á gólfi er flotílögn af svonefndri anhydrit-gerð. Ílögnin hefur skemmst í
stofunni, einkum úti við vegg. Þessi tegund ílagnar („anhydrit“) er við-
kvæm fyrir raka á hörðnunarstigi og þolir illa, ef vatn stendur lengi á henni.
Það er skoðun matsmanna, að skemmdirnar tengist rakavandamálum út-
veggjanna. Síðan kunna að hafa komið skemmdir vegna álags, þar sem
ílögnin hafi náð styrk svo seint vegna þess. hve rakinn var lengi að fara
burt. Ílögnin ætti hins vegar nú að hafa nægjanlegan styrk, eftir að gert hef-
ur verið við þær skemmdir, sem eru í henni. Ílögnin var unnin á vegum nú-
verandi eigenda.
2260

Gluggar og opnanleg fög.

Matsmenn hafa ekki orðið varir við leka inn með gleri, né sjá þeir, að frá-
gangur glerjunar sé með þeim hætti, að augljóslega sé gallaður. Á hinn bóginn
hafa matsmenn staðfest verulegar rakaútfellingar á gleri, þegar kalt hefur ver-
ið úti. Orsökin er sú, að rönd tvöfalds venjulegs einangrunarglers þolir ekki
mjög hátt rakastig, þegar kólnar í veðri úti. Að jafnaði veldur þetta ekki
vandamálum, ef hús eru sæmilega vel hituð og loftað út, því að þá lækkar
rakastig inni sjálfkrafa. Algengara er, að þetta valdi erfiðleikum í húsum
með loftræstikerfum og rakíbætingu (sic). Ef lítið er hitað og loftað, ofnar
huldir að ofan eða annað gert, sem hindrar eðlilegar lofthreyfingar, kemur
þó upp þessi vandi. Þegar matsmenn komu á staðinn og sannreyndu raka á
gluggum, var aðeins einn gluggi opinn, í skoti inn af stofu, en engin loft-
hreyfing var í gegnum húsið í heild sinni. Lítill hiti var í húsinu í það skipti.

Dyr.

Við dyr þær út úr stofu, sem munu opna stofu út í garðskála, eru raka-
merki. Þessi ummerki geta bæði stafað frá vatni, sem lekur niður af gleri í
kuldum, sem og leka inn með dyrunum. Matsmenn hafa ekki getað staðfest
leka inn með dyrunum í vetur, enda eru dyrnar nú þegar komnar í töluvert
var af garðskála íbúðarinnar hinum megin. Dyrnar eru þó ekki mjög traust-
vekjandi. Þessar dyr verða þó ekki lengur útidyr í þeim skilningi, þegar
glerskáli er risinn.

Málsástæður og rökstuðningur stefnanda.

Stefnandi reisir rétt sinn á fram lögðum kaupsamningum um fasteignina
nr. 184 við Fannafold í Reykjavík við Margréti E. Kristjánsdóttur. dags. 9.
mars 1988, og kaupsamningi milli þeirra Margrétar annars vegar og Karls
og Eyglóar. Með þeim kaupsamningi hafi þau Karl og Eygló gengist undir
samningsskyldur gagnvart stefnda með sama hætti og Margrét. Teljist því
stefndu í máli þessu vera ábyrg in solidum gagnvart stefnanda fyrir greiðslu
kaupverðs. Kröfum um greiðslu hafi verið beint að Margréti E. Krist-
jánsdóttur, en hún vísi greiðsluskyldu algerlega á Karl Sveinsson og Eygló
Björnsdóttur, sem eigi hafa neitað greiðsluskyldu sinni, en borið við ætluð-
um göllum.

Stefnandi reisir rétt sinn, eins og áður segir, á fram lögðum kaupsamn-
ingum, almennum reglum í fasteignakaupum svo og lögum um lausafjár-
kaup nr. 39/1922, eftir því sem þau eiga við.

Dómkrafa stefnanda sundurliðast þannig:

Höfuðstóll, greiðsla pr. 10. 8. 1989 vl kr. 550.000
Verðbætur, 2557:1968 00.00.0000. — 164.608
2261
Meðalvextir 15. 5. 1988-10. 8. 1989 ........000000000000 0000. - 70.601

Samtals kr. 7185.209

Við munnlegan málflutning var því haldið fram af hálfu stefnanda, að
stefnandi hefði átt viðskipti við Margréti Kristjánsdóttur og Margrét við
stefndu. Samkomulag hafi orðið með aðilum um, að stefndu greiddu tvær
síðustu greiðslur samkvæmt kaupsamningi beint til stefnanda. Ef stefndu
hafi talið eignina gallaða, hafi þau getað gert kröfu um skaðabætur eða af-
slátt frá sínum viðsemjendum, en ekki frá stefnanda.

Stefndu hafi fengið eignina í umsömdu ástandi. Þakkantur hússins sé í
samræmi við teikningu arkítekts, en teikningin hafi legið frammi, þegar
kaupin voru gerð. Gallar á húsinu stafi af verkframkvæmd stefnda Karls.
sem ekki sé sérfróður um byggingar, en hann hafi annast framkvæmdir með
aðstoð annars bifreiðastjóra. Útfærsla stefndu á einangrun hafi verið röng,
og tjón vegna þessa verði stefndu að bera sjálf. Stefndu hafi breytt og bætt
við húsið án samráðs við hönnuði og án leyfis byggingaryfirvalda. Mats-
gjörð dómkvaddra matsmanna sýni, að þeir ágallar, sem eru á húsinu, stafi
af verkframkvæmd stefndu sjálfra.

Málsástæður og rökstuðningur stefndu.

Af hálfu stefndu er því haldið fram, að ástæða þess, að þau inntu ekki af
hendi umsamda afborgun 10. ágúst 1990, sé sú, að komið hafi í ljós miklir
leyndir gallar á eigninni og alls óvíst sé um greiðslugetu stefnanda, ef hon-
um yrði gert að greiða skaðabætur vegna leyndra galla.

Stefndu hafi hafist handa um að leita réttar síns í mars 1989. en þá þegar
hafi verið farið að bera á göllum, sem síðan hafi stöðugt ágerst. Helstu gall-
ar séu vegna leka í veggjum, með gluggum, dyrum og miklum raka í gólf-
um, svo að ekki hafi enn reynst unnt að ganga frá þeim. og þess vegna sé
enn bráðabirgðaeldhús í húsinu. Vegna þess hafi afborgun 10. ágúst 1989
verið lögð inn á sparisjóðsbók í Iðnaðarbanka Íslands hf., Breiðholtsútibúi.
og hafist handa við öflun skriflegra gagna vegna gallanna. Hinn 9. nóvem-
ber 1989 hafi legið fyrir rannsóknarskýrsla Rannsóknastofnunar byggingar-
iðnaðarins, og hafi hún verið send stefnanda 4. des. 1989.

Stefndu telja, að sér hafi verið heimilt að halda eftir ógreiddri afborgun
vegna þeirra galla, sem þegar voru fram komnir á eigninni og fyrirsjáanlega
hafi verið að ágerast, og jafnframt hafi verið ómögulegt að láta greiðsluna
af hendi vegna óvissrar fjárhagsstöðu stefnanda, sem leitt gæti til þess, að
stefndu ættu sjálf á hættu að sitja uppi með kostnað af göllum á eigninni.
Augljóst sé, að um verulegar vanefndir af hálfu stefnanda sé að ræða.
Stefndu beri afsláttur af kaupverði sem skaðabætur vegna gallanna.
2262

Af hálfu stefndu er um rökstuðning vísað til kaupsamnings aðila frá 9.
mars 1988 og 4. maí 1988, reglna kröfuréttar um loforð og samninga, sbr. 1.
nr. 7/1936, svo og ákvæða kaupalaga nr. 39/1922, eins og þeim verði beitt
með lögjöfnun um fasteignakaup, sbr. einkum 42. gr.

Við munnlegan málflutning var um rökstuðning fyrir gagnkröfum
stefndu vísað til matsgjörðar dómkvaddra matsmanna á dskj. 25, og er aðal-
krafan krafa um greiðslu samkvæmt matinu á heildarkostnaði við lagfær-
ingar á göllum hússins. Í matsgjörðinni er þessi kostnaður sundurliðaður
svo:

 

Hækkun þakkants ................... rr kr. 88.200
Lagfæring útloftunar:

Útborun, lagfæring á rakasperru og einangrun ............ - 171.120
Efni rr - 43.840
Loftunartúða - 22.380
Viðgerð á rakasperru við Útvegg ............... - 49.600
Efni rr - 34.280
Viðgerðir á múrhúð og gÓlfi 2... - 73.480
Lagfæra málningu -............ - 82.620
Slípa og lakka glugga, Vinna .................. - 19.360
Efni rr - 15.200
AKkSEUr rr - 8.000

Samtals kr. 668.080

Varakrafa stefnda er um, að skuldajafnað verði á móti kröfu stefnanda
kostnaði samkvæmt matsgjörð við hækkun þakkants, lagfæringu útloftunar
og helming aksturskostnaðar, þ. e. samtals 329.500 kr.

Stefndi Karl hafi unnið sjálfur ásamt kunningja sínum við einangrun
þaksins, en Sveinn Guðmundsson hafi verið meistari hússins þar til í okt.
1989, og hafi Karl og félagi hans leitað ráða hjá Sveini. Stefnandi beri
ábyrgð á eftirlitsskorti Sveins Guðmundssonar byggingameistara. Þarna
hafi skort sérteikningar, og það hafi Sveinn átt að sjá og láta stöðva fram-
kvæmdir.

Því sé ekki haldið fram af hálfu stefndu, að um sé að ræða svik af hálfu
stefnanda, heldur hönnunargalla. Gallarnir hafi komið fram á verkfram-
kvæmd stefnda Karls, en ástæðan sé hönnunargalli, og stefndu hafi ekki
getað gert sér grein fyrir honum.

Niðurstaða.
Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslu fyrir dóminum matsmennirnir
Gunnar S. Björnsson húsasmíðameistari og Ríkharður Kristjánsson verk-
2263
fræðingur, stefnandi, stefndu Karl Sveinsson og Eygló Björnsdóttir, Trausti
Sigurðsson húsasmíðameistari, Sigurjón Helgason bifreiðastjóri, Sveinn
Guðmundsson húsasmíðameistari og Margrét Kristjánsdóttir.

Áður en málið var dómtekið 9. þ. m., fóru dómarar og lögmenn aðila á
vettvang og skoðuðu húsið að viðstöddum stefnanda og stefndu Eygló og
Karli Sveinssyni.

Það er óumdeilt, að greiðslan, sem stefnandi krefur stefndu um, er í van-
skilum.

Þegar til þess er litið, að samkvæmt sérstakri áritun á kaupsamning
stefndu Karls og Eyglóar við Margréti Kristjánsdóttur samþykkti stefnandi,
að stefndu Karl og Eygló gengju inn í kaupsamning hans við Margréti
Kristjánsdóttur og tækju á sig allar skyldur og öll réttindi samkvæmt þeim
kaupsamningi, verður ekki fallist á varnir stefnanda, byggðar á aðildar-
skorti.

Í fram lögðum kaupsamningum var íbúðinni, sem stefnandi seldi og
stefndu keyptu, lýst svo: „4ra herb. íbúð, merkt 01.02., í húsinu nr. 184 við
Fannafold í Reykjavík, sem er í smíðum skv. teikn. Kristins Ragnarss.,
samþ. 29. 10. 1987, ásamt tilheyrandi hlutdeild í sameign og leigulóðarr.
Íbúðinni fylgir og bílskúr, merktur 01.02. Íbúðin afh. fokheld innan, en hús-
ið fullbúið að utan, þ. e. tilb. undir máln. ásamt útihurð, svalahurð og bíl-
skúrshurð úr furu og vatnsheldum krossvið, tvöfalt gler ísett í glugga og frá-
gengið, þ. m. t. laus fög. Bárujárn á þaki, þakkantar frágengnir, niðurfall
frág., lóð grófjöfnuð, þ. e. jafnað úr því efni, sem er á staðnum. ...“

Fram kom við yfirheyrslur hér fyrir dómi, að eftir kaupin annaðist
stefndi Karl, sem ekki er byggingarfróður, sjálfur framkvæmdir í húsinu og
naut við það aðstoðar félaga síns, sem er bifreiðastjóri eins og Karl. Þeir fé-
lagar kváðust hafa ráðgast við Svein Guðmundsson, byggingameistara
hússins, um framkvæmdir, en því neitaði Sveinn og kvaðst ekkert hafa gert
í húsinu og engu stjórnað þar, frá því að stefndu keyptu það. Sveinn Guð-
mundsson var skráður byggingameistari hússins þar til í október 1989.

Flest það, sem að íbúðinni er, nema það, sem talið er athugavert við
þakkant, virðist stafa af verkframkvæmd stefndu í húsnæðinu. Í skjölum
málsins kemur fram, að þakkantur hússins er í samræmi við samþykktar
byggingarnefndarteikningar. Þegar af þeirri ástæðu verða kröfur stefndu
vegna þakkants ekki teknar til greina.

Stefnandi verður hvorki gerður ábyrgur fyrir tjóni, sem hlýst af verk-
framkvæmdum stefndu í húsnæðinu, né tjóni, sem kann að hafa hlotist af
sambandsleysi stefndu við hönnuði hússins og fyrrum byggingameistara eða
því, að byggingameistarinn hafi ekki gegnt skyldum sínum, eftir að stefn-
andi seldi húsnæðið.
2264

Í matsgjörðinni kemur fram, eins og rakið var í málavaxtalýsingu, að eng-
ar sérteikningar arkítekta lágu fyrir af þakfrágangi við límtrésbita. Klætt
var beint ofan á límtrésbita og þar með lokað loftrásum þaksins. Loftið,
sem streymir inn um rörin gegnum útveggina, kemst því ekki áfram um
Þakflötinn allan, eins og einangrun þaksins var framkvæmd og í matsgjörð
segir.

Fram kom hjá Sveini Guðmundssyni hér fyrir dómi, að hann hefði þétt-
klætt þakið ofan á límtrésbitana. Hann lét afskiptalausa aðferð stefnda
Karls við einangrun þaksins, sem var í því fólgin að setja einangrun upp á
milli sperra og rakavarnarlag fyrir neðan einangrun. Ekki vakti bygginga-
meistarinn athygli stefndu á nauðsyn sérteikninga vegna útloftunar þaksins.

Ekkert í fram lögðum teikningum segir fyrir um þá aðferð, sem viðhöfð
var við einangrun þaksins. Aftur á móti gefur fram lögð arkítektateikning
til kynna annan frágang á lofti í húsinu.

Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, er það niðurstaða dómsins,
að ekki sé annað fram komið en stefnandi hafi afhent íbúðina í umsömdu
ástandi og stefnanda sé ekki um að kenna það, sem að húsnæðinu er. Verða
kröfur stefnanda því teknar til greina með vöxtum, eins og segir í dómsorði.

Málskostnaður að meðtöldum virðisaukaskatti ákveðst 195.000 kr.

Auður Þorbergsdóttir borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt með-
dómendunum dr. Ragnari Ingimarssyni verkfræðingi og Þorkeli Jónssyni
byggingatæknifræðingi.

Dómsorð:

Stefndu, Eygló Björnsdóttir og þb. Karls Sveinssonar greiði stefn-
anda, Ásmundi Hrólfssyni, 785.298 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt
11. kafla Í. nr. 25/1987 frá 10. ágúst 1989 til greiðsludags og 195.000 kr.
í málskostnað, sem beri vexti samkvæmt II1. kafla |. nr. 25/1987 frá 15.
degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags.
2265
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 192/1991. — Guðjón Jónsson og
Gréta Jónsdóttir
(Björn Ólafur Hallgrímsson hrl.)
gegn
Stefáni Jónssyni
(Guðmundur Jónsson hrl.)

Fasteignakaup. Gallar. Skaðabætur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hjörtur Torfason og
Gunnlaugur Claessen og Arnljótur Björnsson prófessor.

Áfrýjendur skutu máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 30. apríl
1991 og krefjast þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða þeim
547.840 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 af 460.000 krónum frá 12. janúar 1989 til 25. apríl 1989, en af
547.840 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefjast þeir máls-
kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjenda.

I.

Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt endurrit vitnamáls, sem áfrýjend-
ur höfðuðu eftir uppkvaðningu héraðsdóms, en þar komu fyrir dóm
til frekari skýrslugjafar matsmennirnir Ragnar Ingimarsson, pró-
fessor í verkfræði, og Magnús Guðjónsson húsasmíðameistari. Jafn-
framt hafa áfrýjendur lagt fyrir Hæstarétt ljósmyndir, sem teknar
voru af vettvangi að Yrsufelli 6 í Reykjavík árið 1992. Hafa áfrýj-
endur skýrt svo frá, að þá hafi gólfplata í norðurhluta hússins verið
rofin til að gera við stíflu í frárennslislögn. Sýni myndirnar, sem
teknar séu inn undir gólfplötuna við það tækifæri, hvernig fyllingar-
efni hafi runnið frá gólfplötu niður í holrúm á mun stærra svæði en
unnt hafi verið að sjá, er dómkvaddir matsmenn skoðuðu vettvang Í
byrjun árs 1989. Enn fremur sýni myndirnar, hvernig frárennslis-
lagnir, þ.m.t. lögn frá gestasalerni í norðurhluta hússins, hangi
neðan í gólfplötunni án þess að hafa stuðning af jarðvegsfyllingu.
2266
Séu lagnirnar mjög sveigðar niður milli endafestinga þeirra vegna
þess, hve gólfplatan hefur sigið.

II.

Matsmennirnir Ragnar Ingimarsson og Magnús Guðjónsson
komu fyrir dóm við aðalmeðferð málsins og einnig í fyrrgreindu
vitnamáli. Telja þeir báðir, að grunnorsök þess, að gólfplatan seig,
hafi verið sú, að fyllingarefni var tekið undan henni.

Matsmaðurinn Ragnar segir það „alls ekki geta verið“, að það, að
sagað var gat á járnbenta gólfplötu í syðri hluta hússins, eftir að
áfrýjendur fengu húsið afhent, sé aðalorsök þess, að nyrðri platan
seig. Í framburði matsmannsins Magnúsar kemur fram, að hann tel-
ur vafasamt, að gatið í syðri gólfplötunni hafi haft áhrif á sig nyrðri
plötunnar. Fyrrnefnd gólfplata í norðurhluta hússins er ójárnbent í
þeim skilningi, að í henni eru ekki steypustyrktarjárn, sem ætlað er
að bera hana uppi. Lýsti Ragnar ástandi þeirrar plötu svo, að hún
„héngi svona svipað og hengirúm“, eftir að fyllingu undir henni var
raskað. Matsmennirnir benda einnig á, að sig nyrðri gólfplötu sé
ekki meira næst þeim stað, þar sem gatið var gert í gólfplötu í
suðurhluta hússins, en annars staðar.

Með hliðsjón af því, sem nú var rakið, þykir mega leggja til
grundvallar, að sig nyrðri gólfplötunnar verði rakið til þess, að fyll-
ing var fjarlægð undan hluta hennar, áður en málsaðilar gerðu
kaupin.

111.

Við aðalmeðferð málsins kom fram, að áfrýjandinn Guðjón Jóns-
son skoðaði húsið tvisvar vorið 1986, áður en kaupsamningur var
undirritaður. Var athygli hans þá vakin á gati á millivegg í kjallara,
sem upphaflegur eigandi hússins hafði rofið á hann til að gera við
frárennslislagnir undir nyrðri gólfplötunni. Jafnframt fékk Guðjón
lánað vasaljós á staðnum til að lýsa inn um gatið, en léleg lýsing var
í óinnréttuðum kjallaranum. Í málinu liggja fyrir myndir af því, sem
sjá mátti við slíka skoðun, en þær voru teknar við vettvangsgöngu
dómkvaddra matsmanna. Er ljóst, að erfitt var að sjá undir gólfplöt-
una nema á mjög takmörkuðu svæði. Við þær aðstæður var ekki
unnt að komast að því, að jarðvegsfylling hafði skriðið undan stór-
2261
um hluta gólfplötunnar. Þegar þetta er virt, verður ekki á það fall-
ist, að áfrýjendur hafi fyrirgert bótarétti vegna ófullnægjandi skoð-
unar á eigninni, áður en í kaupin var ráðist.

IV.

Stefndi skýrði svo frá við aðalmeðferð málsins í héraði, að um
það bil tveimur árum fyrir sölu hússins til áfrýjenda hefði hann
komið fyrir gestasalerni í norðurhluta hússins. Þurfti þá að brjóta
rauf í gólfplötuna til að koma fyrir lögn frá salerninu yfir í megin-
skólplögn undir gólfplötunni.

Við munnlegan málflutning í Hæstarétti var nánar skýrt, hvernig
umræddri lögn frá gestasalerni var komið fyrir. Er ljóst, að við þá
aðgerð hefur stefnda verið unnt að komast að því betur en áður, Í
hvaða ástandi fylling undir gólfplötu var, og þar með, hve mjög hún
hafði skriðið undan plötunni á stóru svæði. Telja verður, að eftir
þetta hafi honum mátt vera ljóst, að ástand fyllingarinnar var með
þeim hætti, að úrbóta væri þörf. Þegar þessa er gætt svo og þess, að
áfrýjendur máttu treysta því, að svo stórfelldur galli væri ekki fyrir
hendi, verður að telja stefnda skaðabótaskyldan vegna tjóns áfrýj-
enda.

Ekki verður á það fallist með stefnda, að áfrýjendur hafi firrt sig
rétti með tómlæti um að halda fram kröfum sínum.

Samkvæmt þessu ber að taka til greina bótakröfu áfrýjenda, að
fjárhæð 460.000 krónur, ásamt vöxtum, eins og greinir í dómsorði,
en stefndi hefur einungis krafist staðfestingar héraðsdóms.

Rétt þykir, að stefndi greiði áfrýjendum samtals 400.000 krónur í
málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, og er þá tekið tillit til
kostnaðar við öflun matsgerðar.

Dómsorð:

Stefndi, Stefán Jónsson, greiði áfrýjendum, Guðjóni Jóns-
syni og Grétu Jónsdóttur, 460.000 krónur með dráttarvöxtum
skv. TIl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 25. apríl 1989 til
greiðsludags.

Stefndi greiði áfrýjendum 400.000 krónur samtals í máls-
kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.
2268

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 18. mars 1991.

Mál þetta, sem dómtekið var föstudaginn 1. mars sl., er höfðað með
stefnu, birtri 13. október 1989.

Stefnendur eru Guðjón Jónsson, kt. 240141-4349, og Gréta Jónsdóttir, kt.
300143-4159, bæði til heimilis að Yrsufelli 6, Reykjavík.

Stefndi er Stefán Jónsson, kt. 131142-4719, Logafold 66, Reykjavík.

Dómkröfur stefnenda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða
þeim 547.840 krónur auk (nánar tilgreindra dráttarvaxta svo og málskostn-
að|.

Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum
stefnenda. Jafnframt krefst stefndi þess, að stefnendur verði in solidum
dæmd til greiðslu málskostnaðar |...

Málavextir, málsástæður og lagarök.

Stefnendur keyptu raðhús að Yrsufelli 6 hér í borg af stefnda með kaup-
samningi, dagsettum 9. maí 1986. Þau fluttust inn í eignina 9. ágúst 1986. Á
haustmánuðum 1987 urðu stefnendur þess vör, að hluti gólfplötu var tekinn
að síga. Óskuðu þau þess, að dómkvaddir yrðu menn til að meta orsakir
þessa, hvort frágangur væri í samræmi við reglur, hverjar væru afleiðingar
þess, hvað gera þyrfti til úrbóta, hvort skemmdir hefðu orðið á öðrum hluta
húsnæðisins og hvað kosta myndi að bæta úr. Þeir skiluðu matsgerð, dag-
settri 25. apríl 1989, og í niðurstöðum hennar segir, að „grús“ undir plöt-
unni í eldhúsi, baði, þvottahúsi og jafnvel víðar hafi skriðið undan sólfplöt-
unni á þessum stöðum að geil, sem hafði myndast við það, að á millivegg í
kjallara hafði verið gert gat, svo að komast mætti að skolplögnum, gera við
þær og skipta um. Hafði sá eigandi hússins, sem stefndi hafði keypt af, gert
gat þetta og fjarlægt nokkuð af „grús“ til að komast að lögnunum.

Málsástæður stefnenda eru þær, að sig það, er orðið hefur á gólfplötu í
norðurhluta fasteignar hans, sé galli, sem stefndi beri sem seljandi eignar-
innar ábyrgð á. Stefnendur hafi mátt búast við að fá í hendur gallalausa
fasteign við kaupin. Fasteignin hafi ekki reynst hafa þá kosti, er almennt
teljist áskildir í fasteignakaupum. Stefnendur telja, að stefnda hafi verið
ljósir gallarnir á fasteigninni, en hann hafi ekki upplýst þau um þá, er kaup-
in voru gerð. Er þess krafist, að stefndi greiði stefnendum matsfjárhæð
samkvæmt mati hinna dómkvöddu matsmanna, 460.000 krónur, auk kostn-
aðar við matið, 87.840 krónur; samtals er kröfufjárhæðin 547.840 krónur.
Er krafist dráttarvaxta skv. lögum nr. 25/1987, sbr. lög nr. 67/1989, af
460.000 krónum frá 12. janúar 1989, þ. e. mánuði eftir að stefnendur lögðu
fram þær upplýsingar, sem nauðsynlegar voru til að meta tjónsatvik og fjár-
hæð bóta, en það var með framlagningu matsbeiðni og annarra sagna á
2269

bæjarþingi Reykjavíkur 12. janúar 1989 við þingfestingu matsmálsins nr. 77/
1988. Krafist er dráttarvaxta skv. lögum nr. 25/1987 af kostnaði vegna mats-
málsins skv. reikningi matsmanna, 87.840 króna, frá þeim degi, er stefnend-
ur greiddu reikning matsmanna og leystu til sín matið 25. apríl 1989. Er
krafist dráttarvaxta vegna ofangreinds frá þargreindum dagsetningum til
greiðsludags. Um lagarök vísa stefnendur til almennra reglna kaupalaga og
venjuréttar um fasteignaviðskipti svo og almennra reglna kröfuréttar og
skaðabótaréttar. Um lagarök varðandi vaxtakröfu matsfjárhæðar vísast til
15. gr. laga nr. 25/1987.

Stefndi reisir sýknukröfu sína í fyrsta lagi á þeirri málsástæðu, að stefn-
endur hafi vanrækt skoðunarskyldu sína eða mátt sjá gallann við skoðun-
ina.

Í öðru lagi byggir hann á því, að stefnendur hafi sýnt tómlæti með því að
tilkynna ekki um sigið á plötunni, fyrr en þau gerðu, þar sem ýmislegt
bendi til þess, að þau hafi gert sér grein fyrir því, fyrr en haldið er fram af
þeirra hálfu.

Í þriðja lagi byggir stefndi á því, að gallann megi rekja til þess, að
gólfplata hafi ekki verið járnbent. Á þeim tíma, sem teikningar að húsinu
voru samþykktar, hafi ekki verið gerð krafa um, að platan væri járnbent.

Forsendur og niðurstaða.

Þegar stefnandi, Guðjón Jónsson, skoðaði húseignina, mátti sjá, að grafið
hafði verið undan gólfplötu norðan við vegg í kjallara, en síðar kom fram,
að plata þessi var ekki járnbent, en það var ekki skilyrði, er húsið var
byggt.

Samkvæmt málatilbúnaði stefnenda kom það ekki í ljós fyrr en 14-15
mánuðum eftir, að þau tóku við eigninni, að sprungur í gólfi og veggjum
höfðu stækkað og dyraop skekkst, vegna þess að gólfplatan hafði sigið.
Kom fram við vettvangsgöngu, að sig hefur aukist, frá því að matsmenn
skoðuðu eignina.

Stefndi hefur borið, að hann hafi ekki orðið var við neinar breytingar á
húsinu þann tíma, sem hann bjó í því, u. þ. b. 8 ár. Þegar virtur er málatil-
búnaður stefnenda um það, hvenær þau urðu þess vör, að gólfplatan hafði
sigið, þykir ekki komin fram sönnun um, að um galla hafi verið að ræða,
sem þeim mátti ekki vera kunnugt um, er þau tóku við eigninni.

Fram kemur í málinu, að stefnendur létu breyta húsnæðinu á þann veg,
eftir að þau tóku við því í ágústbyrjun 1986, að kjallarinn sunnan megin í
húsinu hefur verið innréttaður. Til þess að koma fyrir stiga niður í kjall-
arann var stórt gat gert á gólfplötuna í stofu við vegg að eldhúsi. Dómurinn
telur, að við þá framkvæmd hafi gólfið veikst og síðan sigið verulega á ný
2270
beinlínis vegna þessa ops, og sú sé aðalorsök galla þeirra, er stefnendur
bera fyrir sig. Á þessari framkvæmd, sem var vítaverð, eins og ástand
gólfplötu var, bera stefnendur sjálf ábyrgð.

Verður því niðurstaða málsins sú, að sýkna ber stefnda af öllum kröfum
stefnenda, og eftir úrslitum málsins ber að dæma stefnendur til að greiða
stefnda 130.000 krónur í málskostnað, þ. m. t. virðisaukaskattur.

Allan Vagn Magnússon borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt með-
dómsmönnunum Frey Jóhannessyni og Steingrími Haukssyni tæknifræð-
ingum.

Dómsorð:
Stefndi, Stefán Jónsson, skal sýkn af kröfum stefnenda, Guðjóns
Jónssonar og Grétu Jónsdóttur.
Stefnendur greiði stefnda 130.000 krónur í málskostnað, og beri
málskostnaðarfjárhæðin dráttarvexti skv. III. kafla vaxtalaga, frá því
að liðnir eru 15 dagar frá uppkvaðningu dóms.
2271
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 46/1992. Þrotabú Íslensk-portúgalska hf.
(Kjartan Ragnars hrl.)
gegn
Íslandsbanka hf.
(Jón G. Briem hrl.)

Bankar. Skuldajöfnuður. 32. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Arnljótur Björnsson prófessor.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 3. febrúar
1992. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða
906.738 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 10. október 1990 til greiðsludags og málskostnað í héraði
og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

Svo sem greint er í héraðsdómi, tók stefndi 1. janúar 1990 við rétt-
indum og skyldum Alþýðubankans hf.

Ekki er komið fram í máli þessu, að 14. gr. samþykkta fyrir Al-
þýðubankann hf., sem frá er greint í héraðsdómi, hafi verið kynnt
forsvarsmönnum Íslensk-portúgalska hf. Verður því ekki talið, að
ákvæði þetta hafi verið hluti af viðskiptaskilmálum reikningseig-
anda og bankans.

Bankinn átti handveð í innstæðum félagsins á sérstökum spari-
sjóðsreikningum og hafði því heimild til að ráðstafa þeim innstæð-
um án atbeina veðþola og jafna þeim gegn skuldum hans við bank-
ann, og er það ágreiningslaust í málinu. Ágreiningur málsaðila snýr
að hinu, hvort stefndi eigi á grundvelli 32. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/
1978, sbr. nú 100. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl., víð-
tækari heimild til skuldajöfnunar en leiðir af almennum reglum um
skuldajöfnuð milli aðila, sem eru fjár síns ráðandi.

Í dóminum er lýst ítrekuðum tilraunum áfrýjanda til þess að fá
greiðslu á innstæðum, að fjárhæð samtals 522.847,43 krónur, á þrem
tékkareikningum í Alþýðubankanum hf. Bankinn sendi hvorki sér-
2212

staka tilkynningu til áfrýjanda um skuldajöfnuð né hreyfði því í
kröfulýsingum, sem getið er í héraðsdómi, að hann teldi sig eiga rétt
til að nota innstæður á reikningum þessum til skuldajafnaðar. Kom
yfirlýsing um skuldajöfnuð ekki fram fyrr en í greinargerð stefnda í
héraði 2. maí 1991, þ. e. löngu eftir að bankinn hafði einhliða ráð-
stafað innstæðum upp í skuldir áfrýjanda. Með þessu þykir stefndi
hafa fyrirgert rétti til að bera fyrir sig skuldajöfnuð. Kemur þá ekki
sérstaklega til álita, hvernig skýra beri 32. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/
1978. Ber því að taka kröfur áfrýjanda í máli þessu til greina með
þeim hætti, að dæmdur verður upprunalegur höfuðstóll, 522.847,43
krónur, með dráttarvöxtum frá 10. október 1988.

Eftir atvikum er rétt, að hvor aðila beri sinn málskostnað í héraði
og fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:

Stefndi, Íslandsbanki hf., greiði áfrýjanda, þrotabúi Íslensk-
portúgalska hf., 522.847,43 krónur með dráttarvöxtum sam-
kvæmt III. kafla laga nr. 25/1987 frá 10. október 1988 til
greiðsludags.

Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 6. nóvember 1991.

Mál þetta, sem var dómtekið 24. október sl., hefur Kjartan Ragnars hrl.,
Reykjavík, höfðað fyrir dóminum f. h. þrotabús Íslensk-portúgalska hf.,
Reykjavík, 28. febrúar 1991 á hendur Íslandsbanka hf., Reykjavík, til
greiðslu 906.738 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr.
25 frá 10. október 1990 til greiðsludags og málskostnaðar samkvæmt taxta
LMFÍ., og beri málskostnaðarfjárhæð dráttarvexti frá 15. degi eftir dóms-
uppsögu til greiðsludags. Dráttarvextir bætist við höfuðstól á 12 mánaða
fresti, í fyrsta sinn 10. október 1991.

Af stefnda hálfu er krafist sýknu og málskostnaðar og dráttarvaxta þar
af.

Bú Íslensk-portúgalska hf. varð gjaldþrota 4. október 1988. Hinn 10.
október 1988 átti það samtals 522.847,43 kr. á þremur hlaupareikningum í
Alþýðubankanum. Hinn 1. janúar 1990 tók Íslandsbanki hf. við réttindum
og skyldum Alþýðubankans hf. Stefnandi er skiptastjóri þrotabúsins. Hann
krefur um útborgun innstæðnanna auk vaxta og kostnaðar. Vörn stefnda
byggist á skuldajöfnuði.
2273

Hinn 10. október 1988 hugðist stefnandi taka út innstæður reikninganna,
en stefndi neitaði afhendingu og óskaði eftir, að lögð yrði fram formleg af-
hendingarbeiðni. Með bréfi, dags. sama dag, krafði stefnandi stefnda
greiðslu innstæðnanna auk áfallinna vaxta og ítrekaði þá kröfu 25. s. m.
Hinn 16. desember 1988 lýsti stefndi 12.000.000 kr. auk vaxta í búið til
bráðabirgða. Kröfunni var hafnað vegna vanreifunar.

Hinn 18. janúar 1989 leiðrétti bankinn kröfulýsingu sína, en henni var enn
hafnað að hluta. Að lokum voru þó leiðréttar kröfur bankans samþykktar,
samtals að fjárhæð 7.672.473 kr., sem almennar kröfur. Ekkert kom fram
um hinar umdeildu innstæður í þeim orðsendingum, sem fóru milli aðila út
af kröfulýsingunni.

Hinn 20. febrúar 1990 ritaði stefnandi stefnda kröfubréf til innheimtu
skuldarinnar. Hinn 25. apríl 1990 ritaði hann bankaeftirliti Seðlabanka Ís-
lands bréf með beiðni um, að það léti málið til sín taka. Bankaeftirlitið leit-
aði eftir upplýsingum frá stefnda og sjónarmiðum hans með bréfi, dags. 8.
maí 1990. Svar við bréfi þessu hefur ekki komið fram í málinu. Í bréfi
bankaeftirlitsins, dags. 8. ágúst 1990, kemur fram, að samkvæmt upplýsing-
um stefnda hafi innstæðunum verið ráðstafað upp í skuldir, en það telur
bankaeftirlitið stefnda hafa verið heimilt. Hins vegar telur það aðfinnslu-
vert, að stefndi skyldi ekki gera stefnanda tafarlaust grein fyrir afstöðu
sinni.

Höfuðstóll dómkröfu stefnanda er fenginn með því að bæta vöxtum við
samanlagða fjárhæð innstæðna á hlaupareikningunum.

Stefndi krafðist upphaflega aðallega frávísunar, en þeirri kröfu var
hrundið með úrskurði 10. september sl.

Stefndi reisir skuldajafnaðarrétt sinn á 14. gr. samþykkta fyrir Alþýðu-
bankann hf. og 32. gr. laga nr. 6/1978. Þá telur hann stefnanda hafa viður-
kennt skuldajafnaðarrétt sinn með óbeinum hætti og glatað hugsanlegum
rétti með tómlæti. Stefnandi telur bankanum hafa verið óheimilt að ráð-
stafa innstæðunum þegar af þeirri ástæðu, að hann tilkynnti aldrei um þá
ráðstöfun, en jafnvel þótt svo hefði verið, telur stefnandi, að ráðstöfun inn-
stæðnanna hefði verið óheimil, þar sem bankainnstæður verði við upp-
kvaðningu gjaldþrotaúrskurðar eign þrotabúsins, sem enginn geti ráðstafað
nema þrotabúið sjálft. Jafnframt er á því byggt, að stefndi hafi fyrir tómlæt-
is sakir misst allan hugsanlegan rétt til að ráðstafa innstæðunum. Af hálfu
stefnda er á það bent, að búið öðlist ekki betri rétt en þrotamaður átti. Við
aðalflutning málsins var lýst þeirri skoðun af hálfu stefnanda, að stefnda
hefði sem fjárgeymslumanni verið óheimill skuldajöfnuður, þar sem féð
hefði verið fengið honum til vörslu sem depositum irregulare.

2 Hæstaréttardómar IV
224

Stefnandi þykir ekki hafa sýnt fram á, að reglur um takmörkun skulda-
jafnaðarheimildar varðandi lánssamninga leiði til þess, að lánastofnun sé
meinað að neyta þessa úrræðis varðandi tékkareikninga. Samkvæmt 14. gr.
samþykkta Alþýðubankans hf., sem lagðar hafa verið fram í málinu, er
bankanum heimilt að ráðstafa fé af veltuinnlánsreikningum til greiðslu
gjaldfallinna skulda reikningseiganda við bankann. Þykir verða að líta á
þetta ákvæði sem hluta af viðskiptaskilmálum aðila. Það fer ekki í bága við
ófrávíkjanleg lagaákvæði og þarfnast ekki sérstakrar lagastoðar.

Samkvæmt 32. gr. laga nr. 6/1978 um gjaldþrotaskipti getur hver sá, sem
skuldar þrotabúi, dregið frá það, sem hann á hjá því, hvernig sem kröfu og
gagnkröfu er farið. Samkvæmt þessu mátti stefnandi skuldajafna kröfum
sínum við kröfur stefnanda, byggðar á samningum þeirra um hlaupareikn-
ingsviðskipti. Samkvæmt óskráðum reglum íslensks kröfuréttar gat skulda-
jöfnuður þó ekki orðið, fyrr en stefnandi kom tilkynningu þar um til
stefnda. Slíka tilkynningu er ekki að finna fyrr en í greinargerð stefnda,
fram lagðri í dóm 28. febrúar 1991. Ekkert, sem stefndi aðhafðist eða lét
ógert fram að því, gaf þó stefnanda ástæðu til að ætla, að stefndi gæfi eftir
skuldajafnaðarrétt sinn, og verður þá ekki á það fallist, að stefndi hafi glat-
að skuldajafnaðarrétti sínum fyrir tómlæti. Hins vegar olli það vandkvæð-
um við meðferð búsins, að stefndi gaf ekki skýra og gilda skuldajafnaðar-
yfirlýsingu, strax og það var unnt. Yfirlýsing bankans varð ekki knúin fram
öðruvísi en með málsókn. Þykir það eiga að leiða til þess, að málskostnaður
verði felldur niður.

Steingrímur Gautur Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:
Stefndi, Íslandsbanki hf., skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda,
þrotabús Íslensk-portúgalska hf. Málskostnaður fellur niður.
2275
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 302/1994. — Ákæruvaldið
(Hallvarður Einvarðsson ríkissaksóknari)
gegn
Erlingi Óskarssyni
(Jón Magnússon hrl.) og
Gunnari Guðmundssyni
(Jónatan Sveinsson hrl.)

Brot í opinberu starfi. Skjalabrot. Tolllagabrot. Hæti. Skilorð.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Ákærði Erlingur Óskarsson áfrýjaði málinu, og var því af hálfu
ákæruvalds skotið til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 21. júní 1994,
að því er hann og ákærða Gunnar Guðmundsson varðar. Ríkissak-
sóknari krefst þess, að ákærði Erlingur verði sakfelldur samkvæmt
ákæru og dæmdur til þyngri refsingar en í héraðsdómi og ákærði
Gunnar verði sakfelldur samkvæmt ákæru og dæmdur til refsingar.

Af hálfu beggja ákærðu er krafist sýknu af öllum kröfum ákæru-
valdsins.

1.

Ákærði Erlingur Óskarsson var skipaður bæjarfógeti á Siglufirði
frá 1. desember 1980 og varð sýslumaður þar 1. júlí 1992, sbr. 4. mgr.
18. gr. laga nr. 92/1989 um aðskilnað dómsvalds og umboðsvalds í
héraði. Honum var veitt lausn frá embætti um stundarsakir 28. maí
1993. Með bréfi dómsmálaráðuneytis 3. september sama ár voru
honum kynnt áform um að veita honum fullnaðarlausn og honum
gefinn kostur á að tala máli sínu, sbr. 1. mgr. 11. gr. laga nr. 38/1954
um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Lögmaður hans and-
mælti þeim ráðagerðum með bréfi 21. september sama ár. Ákærði
baðst lausnar frá embætti sínu 6. október 1993, og var hún veitt hon-
um tveimur dögum síðar.

Ákærði Gunnar Guðmundsson tók við starfi yfirlögregluþjóns á
2276
Siglufirði í maí 1988. Honum var veitt lausn frá starfi sínu um
stundarsakir 25. maí 1993 og að fullu 12. október sama ár, eftir að
honum hafði verið gefinn kostur á að tala máli sínu og hann and-
mælt frávikningu.

Il.

Sakargiftir á hendur ákærða Erlingi Óskarssyni í IL.-IV. kafla
ákæru lúta að meðferð hans á valdi tollstjóra á Siglufirði. Valdheim-
ildir hans sem tollstjóra verður að meta með hliðsjón af þeim skorð-
um, sem beitingu þess valds eru settar samkvæmt lögum, þótt þeirra
lagaákvæða sé ekki getið í ákæruskjali.

Í 39. gr. tollalaga nr. 55/1987 er svo kveðið á, að enginn megi taka
þátt í rannsókn, kæru eða annarri meðferð máls eða ákvörðun að-
flutnings- eða útflutningsgjalda eða annarra skatta, sem á eru lagðir
vegna tollmeðferðar vöru, ef honum hefði borið sem héraðsdómara
að víkja sæti í málinu. Ákvæði um vanhæfi héraðsdómara eru nú í 5.
gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. áður 36. gr. laga nr.
83/1936 um meðferð einkamála í héraði. Samkvæmt þeim lagareg|-
um veldur það vanhæfi héraðsdómara, ef hann tengist aðila máls
með tilteknum hætti eða fyrir hendi eru önnur atvik eða aðstæður,
sem eru fallnar til þess að draga óhlutdrægni hans með réttu í efa.

Ill.
1. kafli ákæru A. Ákærði Erlingur Óskarsson.

Ákæruefni samkvæmt þessum kafla lýtur ekki að því, að ákærði
hafi séð um, að mætt væri af hálfu uppboðsbeiðenda við fyrirtökur
uppboðsmála. Ákæruefnið varðar þá háttsemi ákærða að bóka ein-
hvern af starfsmönnum embættisins mættan fyrir hönd gerðarbeið-
enda, en gæta sjálfur hagsmuna þeirra við fyrirtökur og áskilja sér
greiðslur fyrir. Þessi störf ákærða fyrir uppboðsbeiðendur voru
hvorki embættisathafnir né hluti af starfsskyldum og fóru raunar í
bága við þær. Hann þáði greiðslur, sem hann átti ekki tilkall til, og
þykir hann því hafa áskilið sér þær við framkvæmd þessara starfa,
þótt um þóknun hafi ekki verið rætt fyrir fram í einstökum tilvikum.
Með þessum athöfnum, sem nánar er lýst í héraðsdómi, hefur
ákærði gerst brotlegur við 128. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/
1940.
2277

Með játningu ákærða er sannað, að hann gjaldfærði þóknun fyrir
mætingar á frumrit greiðslustimplaðra kvittana, sem sendar voru
greiðendum, en þær fjárhæðir komu ekki fram á afritum í bókhaldi
embættisins. Afritin voru því ekki samhljóða frumritum og gáfu
ekki rétta mynd af þeim. Þessi háttur fól í sér ranga tilgreiningu á
opinberu skjali og var til þess fallinn að blekkja í lögskiptum.
Ákærði hefur með þessu unnið sér til refsingar fyrir brot gegn 158.
gr., sbr. 138. gr. almennra hegningarlaga.

1. kafli ákæru B. Ákærði Erlingur Óskarsson.

Með skjölum málsins, framburði ákærða og vætti vitna er sannað,
að ákærði hefur gerst sekur um þá háttsemi, sem lýst er í þessum
ákærulið og varðar við 139. gr. almennra hegningarlaga. Ber því
með skírskotun til forsendna héraðsdóms að staðfesta niðurstöðu
hans um þennan þátt ákæru.

IV.
Il. kafli ákæru A — B. Ákærði Erlingur Óskarsson og ákærði
Gunnar Guðmundsson.

Ekki er fyllilega í ljós leitt, hver útfyllti aðflutningsskýrslu um
innflutning Alberts Jónssonar í apríl 1991 og hver voru nánari til-
drög þess, að þyngd hestakerru var þar skráð önnur en í farmbréti
og undirvagns ekki getið sérstaklega, svo sem rétt hefði verið. Fyrir
héraðsdómi greindi Albert svo frá, að hver sem er hefði mátt hirða
undirvagninn, eftir að hann fór frá Siglufirði, og er ósannað, að
ákærði Gunnar sérstaklega hafi átt að eiga hann. Ber með vísan til
forsendna héraðsdóms að staðfesta ákvæði hans um sýknu beggja
ákærðu af sakargiftum samkvæmt þessum hluta ákæru.

V.
IHL. kafli ákæru A. Ákærði Erlingur Óskarsson.

Ákæruefni samkvæmt þessum kafla varða innflutning á tveimur
hestakerrum í febrúar 1992 á nafni Gests Halldórssonar. Fyrir hér-
aðsdómi lýsti ákærði Erlingur því, að Gestur hefði í upphafi ætlað
að kaupa aðra kerruna, en til hafi staðið, að hann keypti sjálfur
hina. Gestur staðfesti fyrir dómi, að hann hefði haft hug á að kaupa
kerru, en kvaðst ekki hafa vitað af því, fyrr en ákærði Erlingur
hringdi í hann, eftir að sendingin var komin af stað, að hann væri
2278
skráður innflytjandi beggja kerranna. Sendandi kerranna í Þýska-
landi, Herbert Óskar Ólason, staðfesti og fyrir dómi, að ákærði Er-
lingur hefði ætlað að eiga aðra kerruna sjálfur, en hjá honum hefði
hann fengið nafn Gests sem innflytjanda þeirra beggja.

Með ofanskráðum framburði er sannað, að ákærði Erlingur var í
raun innflytjandi annarrar hestakerrunnar í febrúar 1992. Hann
brast því heimild til afskipta af þessum innflutningi sem tollstjóra og
var ekki bær til þess að láta flytja kerrurnar ótollafgreiddar úr
vörslu farmflytjanda í skemmu á vegum embættisins samkvæmt 63.
gr., sbr. 64. og 65. gr. tollalaga, sbr. 39. gr. Ekki skiptir máli, hvort
samþykki farmflytjanda lá fyrir, en það er óljóst. Í málinu hefur
ekki verið sýnt fram á nauðsyn þessa flutnings frá sjónarhóli toll-
gæslu, og hefði þurft til hans leyfi bærra tollyfirvalda samkvæmt 66.
gr. tollalaga, sbr. 30. gr. og 3. mgr. 34. gr. laganna. Með þessum af-
skiptum sínum hefur ákærði Erlingur brotið gegn 139. gr. almennra
hegningarlaga og síðari málslið 1. mgr. 123. gr. tollalaga, sbr. 1. mgr.
124. gr. laganna, sbr. og 138. gr. almennra hegningarlaga.

Með skírskotun til forsendna héraðsdóms er staðfest sú niður-
staða hans, að afhending ákærða Erlings á kerrunum ótollafgreidd-
um til Ásgeirs Svans Herbertssonar hafi verið honum refsiverð sam-
kvæmt 139. gr. almennra hegningarlaga.

Eins og lýst er í héraðsdómi, var í annarri kerrunni nokkurt magn
af nýjum reiðtygjum, sem ekki var getið í farmbréfi. Verður að telja,
að þessi varningur hefði ekki getað dulist við tollskoðun, ef hún
hefði farið fram með eðlilegum hætti. Hins vegar eru ekki efni til
annars en staðfesta það mat héraðsdóms, að ósannað sé, að ákærði
Erlingur hafi vitað um þennan varning. Verður hann því sýknaður
af þessu ákæruatriði.

Á farmskírteini var samanlögð þyngd beggja kerranna tilgreind
1200 kg. Í aðflutningsskýrslu, sem aðalbókari embættisins gerði að
beiðni ákærða Erlings, yfirmanns síns, var þyngd þeirra skráð 920
kg. Var þá lögð til grundvallar þyngd á öðrum hestakerrum, sem
Gestur Halldórsson hafði að fyrirlagi ákærða Erlings látið vigta á
hafnarvoginni á Siglufirði 24. apríl 1992, en ákærði Erlingur hafði þá
fyrir allnokkru afhent Ásgeiri Svan Herbertssyni hinar innfluttu
kerrur án tollafgreiðslu, eins og áður greinir. Breyttar tölur um
þyngd kerranna í aðflutningsskýrslu voru til þess fallnar, að þær
2219
teldust ekki skráningarskyldar samkvæmt 63. gr. umferðarlaga nr.
50/1987, áður en henni var breytt með lögum nr. 44/1993. Þykir
ákærði Erlingur hafa hlutast til um það, að í skýrsluna voru skráðar
tölur um þyngd kerranna, sem honum var eða mátti vera ljóst, að
áttu ekki við. Hefur hann með þessu bakað sér refsiábyrgð sam-
kvæmt 158. gr. almennra hegningarlaga.

Við gerð aðflutningsskýrslunnar lá ekki fyrir reikningur, sem
sendandi þeirra kvaðst fyrir dómi hafa sent með kerrunum eða í
símbréfi. Ákærði Gunnar Guðmundsson mat kerrurnar til verðs að
beiðni ákærða Erlings, en önnur þeirra var nokkuð skemmd á
vinstri hlið. Ósannað er, að ákærði Erlingur hafi þá haft reikninginn
undir höndum, og verður hann sýknaður af sakargiftum um ranga
tilgreiningu á verðmæti þeirra í aðflutningsskýrslu.

Staðfest er niðurstaða héraðsdóms um þá ávísun, sem Gestur
Halldórsson gaf út vegna aðflutningsgjalda af kerrunum og látin var
liggja óhreyfð í sjóði embættisins, sbr. áðurgreinda úrlausn um 1.
kafla B í ákæruskjali.

Ill. kafli ákæru B. Ákærði Gunnar Guðmundsson.

Ósannað er, að ákærða Gunnari hafi verið ljóst, að ákærði Er-
lingur hafi í reynd verið innflytjandi annarrar hestakerrunnar og
brostið vald til þess að mæla fyrir um töku þeirra úr vörslu farm-
flytjanda. Með þessari athugasemd og vísun til forsendna héraðs-
dóms ber að staðfesta ákvæði hans um sýknu ákærða Gunnars af
þessum ákærulið.

VI.
IV. kafli ákæru A.1. Ákærði Erlingur Óskarsson.

Sakargiftir samkvæmt þessum ákærulið tengjast innflutningi á
hestakerru í maí 1993. Á farmbréfi 26. apríl 1993 var innflutningur
þessi skráður á nafn Rósu H. Hrafnsdóttur, eiginkonu ákærða. Með
skírskotun til þess, sem greinir í næsta kafla á undan, sbr. og ll.
kafla dómsins, brast ákærða vald til afskipta af þessum innflutningi.
Fyrirhuguð taka ákærða á kerrunni úr vörslu farmflytjanda án
heimildar hans í því skyni að flytja hana í geymslu annars staðar fól
í sér tilraun til misnotkunar á stöðu sinni og er refsiverð samkvæmt
139. gr., sbr. 20. gr. almennra hegningarlaga, og síðari málslið 1. mgr.
123. gr., sbr. 1. mgr. 124. gr. og 1. mgr. 125. gr. tollalaga, sbr. og 138.
2280
gr. almennra hegningarlaga. Vísun í ákæru til 158. gr. hegningarlaga
á hér ekki við.

Atferli ákærða og fylgdarmanna hans á hafnarbakkanum á Siglu-
firði að kvöldi föstudagsins 14. maí 1993 þótti grunsamlegt og skár-
ust tollverðir frá Tollgæslu Íslands í leikinn. Í kerrunni var þá mikið
magn af reiðtygjum, áfengi og húsmunir. Ofsagt er í héraðsdómi, að
rökstuðningur í ákæru um fyrirætlan ákærða samkvæmt þessum
ákærulið sé byggður á getgátum. Hins vegar verður eigi hnekkt því
mati héraðsdóms, að ósannað sé, að ákærði hafi vitað um varning-
inn og hatt í hyggju að koma honum undan tollskoðun og greiðslu
aðflutningsgjalda. Verður ákærði því sýknaður af þessum þætti
ákæru.

IV. kafli ákæru A.2. Ákærði Erlingur Óskarsson.

Fram er komið, að Ásgeir Svan Herbertsson óskaði eftir því við
starfsmann farmflytjanda, að þyngd hestakerrunnar í farmbréfi var
breytt úr 800 kg í 498 kg. Fyrir héraðsdómi kvaðst hann hafa gert
það, þar sem hann hefði haldið, að kerran væri ekki skráningar-
skyld undir 500 kg að þyngd. Hann kvað ákærða Erling hafa bent
sér á þetta, en hvorki beðið sig né gefið sér skipun um að láta
breyta tilgreiningu þyngdar. Gegn eindreginni neitun ákærða Er-
lings verður að telja ósannað, að hann hafi átt þann hlut að máli,
sem Í ákæru greinir. Verður hann því sýknaður af þessum ákærulið.

VII.
V. kafli ákæru A — B. Ákærði Erlingur Óskarsson og
ákærði Gunnar Guðmundsson.

Eins og ákæru er farið og sönnunarfærslu í málinu hefur verið
háttað, verður að leggja til grundvallar, að ákærðu hafi eytt því
áfengi, sem tilgreint er í ákæruskjali. Ber því þegar af þeim ástæð-
um að sýkna báða ákærðu af sakargiftum um ranga og eftir á færða
skráningu á frumrit dagbókar lögreglunnar og brot gegn 158. gr. al-
mennra hegningarlaga.

Samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 63/1969 um verslun ríkisins með
áfengi, tóbak og lyf skal afhenda Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins
til ráðstöfunar haldlagðar vörur, sem lögin taka til og hafa verið
fluttar inn eða framleiddar í heimildarleysi. Í bréfi Kristins Ólafs-
sonar tollgæslustjóra til Rannsóknarlögreglu ríkisins 10. desember
2281

1993 segir meðal annars: „Um ráðstöfun á smygluðu áfengi, sem
gert hefur verið upptækt, gilda ákvæði 8. gr. laga nr. 63/1969, og hef-
ur verið eftir þeim fyrirmælum farið að afhenda það ÁTVR, nema
að því er bjórinn varðar. Honum var fargað af tollgæslunni sjálfri,
og hélst sú tilhögun, þar til bjór var lögleyfður hér á landi, og í
undantekningartilfellum einnig eftir það. Förgun tollgæslunnar
sjálfrar á bjór styðst við mjög gamla hefð og breyttist ekki við gildis-
töku laga nr. 63/1969. Fram undir árin 1985 og 1986 barst upptækt
áfengi, sem tekið var úti á landi, til tollgæslunnar í Reykjavík, sem
síðan ráðstafaði því eins og að framan er lýst. Um það leyti var
þeim tilmælum beint til tollstjóra úti á landi, að þeir ráðstöfuðu
sjálfir upptæku áfengi, og hafa þeir annast það síðan án afskipta
tollgæslustjóra.“ Fyrir dómi staðfesti tollgæslustjóri, að áfengu öli
hefði í undantekningartilvikum verið eytt af tollgæslunni, eftir að
sala þess var heimiluð á Íslandi, ef ljóst hafi þótt, að það væri ekki
söluvara.

Í skýrslu lögreglunnar á Siglufirði 30. apríl 1988 er gerð grein fyrir
miklu magni áfengis, sem hald hafði verið lagt á úr þremur skipum
nokkru áður. Af skýrslunni verður ráðið, að frá áfengi með órofnu
innsigli hafi verið gengið til sendingar, en ekki er ljóst, hvort það
var til tollgæslunnar í Reykjavík eða Áfengis- og tóbaksverslunar
ríkisins. Annað haldlagt áfengi, óinnsiglað og á brúsum, er það
áfengi, sem ákæran tekur til, samtals 249,65 lítrar. Að sögn ákærða
Erlings var sá bjór, sem eytt var, 96 dósir, ekki talinn söluvara, þar
sem dagsetningar á umbúðum hefðu gefið til kynna, að komið væri
fram yfir síðasta söludag. Engra gagna var aflað um þetta atriði.

Af gögnum málsins verður ráðið, að meðferð á haldlögðu áfengi,
sem ekki hefur þótt hætt til sölu á vegum Áfengis- og tóbaksversl-
unar ríkisins, hafi ekki verið í föstum skorðum á landinu. Ekkert
liggur fyrir um það, að tollstjórar hafi nokkru sinni sent Áfengis- og
tóbaksverslun ríkisins ósöluhæft áfengi, sem hald hafði verið lagt á.

Með hliðsjón af framansögðu og þar sem ekki verður á öðru
byggt en að tilgangi haldlagningar hins umrædda áfengis hafi að
sínu leyti verið náð með eyðingu þess, verður það talið ákærða Er-
lingi refsilaust, eins og hér háttar til, að hafa ekki skilað áfenginu
samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 63/1969. Af þessu leiðir, að báðir
ákærðu verða sýknaðir af þessum kafla ákæru.
2282
VIII.

Samkvæmt framansögðu verður ákærði Gunnar Guðmundsson
sýknaður af öllum kröfum ákæruvalds í máli þessu.

Við ákvörðun refsingar ákærða Erlings Óskarssonar er óhjá-
kvæmilegt að líta til þess, að hann gegndi trúnaðarstörfum í þágu al-
mennings og ríkisvalds á þeim tíma, er ákæran tekur til, og fór með
opinbert vald sem lögreglustjóri, tollstjóri og fram til 1. júlí 1992
einnig sem dómari. Hann hefur hins vegar látið af embætti sínu
vegna þessa máls, og má telja, að það hafi haft í för með sér um-
talsverða röskun á högum hans. Með hliðsjón af þessu og 77. gr. al-
mennra hegningarlaga þykir hæfilegt, að ákærði Erlingur sæti varð-
haldi í þrjá mánuði. Þykir eftir atvikum rétt, að fullnustu þessarar
refsingar verði frestað skilorðsbundið í þrjú ár. Þá verður ákærði
Erlingur jafnframt dæmdur til þess að greiða fésekt í ríkissjóð, sbr.
49. gr. almennra hegningarlaga. Þykir hún hæfilega ákveðin 600.000
krónur. Vararefsing er 60 daga varðhald.

Ákærði Erlingur skal greiða hluta sakarkostnaðar í héraði og
áfrýjunarkostnaðar, eins og í dómsorði greinir. Annar sakarkostn-
aður greiðist úr ríkissjóði.

Dómsorð:

Ákærði Gunnar Guðmundsson á að vera sýkn af öllum
kröfum ákæruvaldsins í máli þessu.

Ákærði Erlingur Óskarsson sæti varðhaldi í þrjá mánuði.
Fresta skal fullnustu refsingarinnar og hún falla niður að liðn-
um þremur árum, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. al-
mennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955.

Ákærði Erlingur Óskarsson skal greiða 600.000 króna sekt
til ríkissjóðs innan fjögurra vikna frá uppsögu þessa dóms, en
sæti ella varðhaldi í 60 daga.

Ákærði Erlingur Óskarsson skal greiða 3/5 hluta alls sakar-
kostnaðar í héraði og áfrýjunarkostnaðar, þar með talinn hluta
saksóknarlauna í ríkissjóð í héraði og fyrir Hæstarétti, 300.000
krónur, og hluta málsvarnarlauna skipaðs verjanda síns í hér-
2283
aði og fyrir Hæstarétti, Jóns Magnússonar hæstaréttarlög-
manns, 300.000 krónur.

Annar sakarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þar með talinn
hluti málsvarnarlauna skipaðs verjanda ákærða Erlings Ósk-
arssonar í héraði og fyrir Hæstarétti, 200.000 krónur, og máls-
varnarlaun skipaðs verjanda ákærða Gunnars Guðmundsson-
ar í héraði og fyrir Hæstarétti, Jónatans Sveinssonar hæsta-
réttarlögmanns, 400.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Norðurlands vestra 6. maí 1994.

Ár 1994, föstudaginn 6. maí, er á dómþingi Héraðsdóms Norðurlands
vestra, sem háð er í Dómhúsi Héraðsdóms Reykjavíkur af Halldóri Hall-
dórssyni héraðsdómara sem dómsformanni og meðdómendunum Helga 1.
Jónssyni og Sverri Einarssyni héraðsdómurum, kveðinn upp dómur í hér-
aðsdómsmálinu nr. S-821/1994: Ákæruvaldið gegn Erlingi Óskarssyni,
Gunnari Guðmundssyni, X |...) og Y {...}, sem tekið var til dóms 14. apríl sl.

Mál þetta er höfðað með ákæru ríkissaksóknara, dagsettri 4. febrúar
1994, gegn ákærðu, „Erlingi Óskarssyni, Hlíðarvegi 3, Siglufirði, kt. 160648-
4499, Gunnari Guðmundssyni, Suðurgötu 34, Siglufirði, kt. 140343-4499, X
|...) og Y {..., ákærðu Erlingi og Gunnari fyrir brot í opinberu starfi og
ákærðu X og Y fyrir tolllagabrot, svo sem hér greinir, en á þeim tíma, sem
hér um ræðir, var ákærði Erlingur bæjarfógeti og sýslumaður á Siglufirði og
ákærði Gunnar yfirlögregluþjónn.

L Ákærði Erlingur. Brot í opinberu starfi.

A. Ákærða er gefið að sök sem bæjarfógeta og uppboðshaldara og eftir
1. júlí 1992 sem sýslumanni á Siglufirði að hafa í embættisstörfum áskilið sér
með ólögmætum og saknæmum hætti við meðferð á uppboðs- og nauð-
ungarsölumálum árin 1989-1993 greiðslur frá uppboðsbeiðendum, samtals
1.369.040 kr., fyrir að sjá til þess, að mætt væri af þeirra hálfu við fyrirtöku
málanna og að sú mæting væri bókuð í þingbók og eftir 1. júlí 1992 í gerða-
bók sýslumanns. Framkvæmdin var sú, að ákærði bókaði einhvern af starfs-
mönnum embættisins mættan, langoftast meðákærða Gunnar, sem síðar
staðfestu mætingar sínar með nafnritun sinni einni í þingbók og síðar í
serðabók, en ákærði hafði við fyrirtöku málanna sjálfur gætt hagsmuna
gerðarbeiðenda og skráð boð, fresti eða beiðnir um afturköllun, eftir því
sem við átti hverju sinni. Fyrir hvert mót áskildi ákærði sér 2.500 kr. þókn-
un, sem hann tilgreindi eftir fjölda mætinga á kostnaðaryfirliti hverrar eign-
ar, en nýtti sér þá jafnframt frumrit greiðslustimplaðra kvittana embættis
2284

síns til gerðarbeiðenda fyrir áskilnaði sínum um greiðslur og viðtökur
greiðslnanna, svo að misræmi varð á milli frumrita greiðslukvittana og af-
rita, sem voru bókhaldsskjöl embættisins. Mótteknar greiðslur ákærða frá
gerðarbeiðendum sundurliðast þannig samkvæmt samantekt ríkisendur-
skoðunar á milli seldra fasteigna, sölu skipa og vegna afturkallaðra upp-
boðsbeiðna:

Fasteignir.

Uppboðsár: Fjöldi eigna: Afsöl útgefin: Greiðslur:

Fasteignir:

1989—-1990 18 1990 kr. 287.500

1990-1991 7 1991 - 79.600

1991-1992 9 1992 - 122.000

1992-1993 3 1993 - 56.700

Skip:

1992-1993 6 1993 - 684.000

Vegna afturkallaðra

uppboðsbeiðna:

1990-1992 12 - 139.240
Samtals kr.  1.369.040

 

Telst þetta varða við 128. gr. og 1. mgr. 158. gr., sbr. 138. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940.

B. Þá er ákærða Erlingi gefið að sök að hafa með skuld sinni við sjóð
embættisins, síðast samkvæmt tveimur tékkum, sem lágu í sjóði við sjóðs-
uppgjör 18. maí 1993 og ákærði hafði um langan tíma gefið starfsmönnum
fyrirmæli um að framvísa ekki til banka, en telja á mánaðarlegum sjóðstaln-
ingarblöðum til ríkisendurskoðunar sem reiðufé í sjóði, misnotað stöðu
sína sér til ávinnings og ríkissjóði til tjóns.

B. 1. Eftir embættisathugun ríkisendurskoðunar 24. og 25. september
1990 og athugasemdir, sem gerðar voru 11. janúar 1991 út af skuld ákærða á
viðskiptareikningi og kröfu um uppgjör á þeirri skuld, voru eftirstöðvar
þeirrar skuldar tilgreindar á sjóðstalningaryfirlitum embættisins sem tékkar
í sjóði með eftirgreindum hætti:

janúar-febrúar 1991 kr. 295.000
mars-apríl 1991 - 276.070
maí 1991 - 258.812
júní 1991-janúar 1992 - 181.025

en eftir það og fram til uppgjörs 18. maí 1993, er rannsókn máls þessa var
2285

hafin, með tékka, upphaflega að fjárhæð 113.291 kr., sem aldrei var til-
greindur á mánaðarlegum sjóðsyfirlitum, en var við sjóðsuppgjör þann dag
talinn vera viðurkenning ákærða fyrir 60.000 kr. skuld við embættissjóð.

B.2. Ódagsettur tékki, 133.013 kr., út gefinn af Gesti Halldórssyni, sem
ákærði nýtti sem málamyndagreiðslu aðflutningsgjalda í maí 1992, sbr.
ákærulið I. A, og gerði embættissjóði ekki skil á fyrr en 19. maí 1993, eftir
að rannsókn máls þessa var hafin.

Telst þetta varða við 139. gr. almennra hegningarlaga.

HH. Innflutningur í apríl 1991.

IL A. Ákærða Erlingi er gefið að sök að hafa við innflutning á hesta-
kerru á vegum Alberts Jónssonar um miðjan apríl 1991 útbúið eða látið út-
búa aðflutningsskýrslu með röngum upplýsingum um þyngd kerrunnar og
verðmæti og eigi getið þess, að kerran hafði undirvagn, sem um ræðir í lið
II. B., og þannig komið undirvagninum undan tollafgreiðslu og jafnframt
sammælst um það við meðákærða Gunnar, að undirvagninn yrði ekki
nefndur á mats- og skoðunargerð Gunnars um þennan innflutning. Í að-
flutningsskýrslunni er kerran sögð 490 kg, þrátt fyrir það að á farmbréfi og
fleiri fylgiskjölum með þessari sendingu sé hún talin 530 kg, í því skyni að
koma í veg fyrir, að hún teldist skráningarskyld samkvæmt 1. mgr. 63. gr.
umferðarlaga nr. 50/1987, en kerran reyndist við vigtun 30. nóvember 1993
860 kg. Samkvæmt aðflutningsskýrslunni var tollverð kerrunnar 25.000 kr.
og FOB-verð JPY 52.588. Samkvæmt endurmati embættis ríkistollstjóra,
dagsettu 10. desember 1993, er FOB-verð kerrunnar og undirvagnsins JPY
110.920 kr. og aðflutningsgjöld samkvæmt því vantalin um 18.777 kr.

Telst þetta varða við 158. gr. almennra hegningarlaga og 3. mgr. 126. gr.
tollalaga nr. 55/1987, sbr. 138. gr. almennra hegningarlaga, og enn fremur
við 135. gr. og 139. gr. þeirra laga.

IILB. Ákærða Gunnari er gefið að sök að hafa við tollskoðun og mat á
bifreið og framangreindri hestakerru, sbr. lið II. A., sem ákærði fram-
kvæmdi á Siglufirði í samráði við meðákærða Erling, vísvitandi tilgreint
verðmæti kerrunnar óeðlilega lágt á mats- og skoðunargerð, dagsettri 24.
apríl 1991, þ. e. 25.000 kr., í því skyni, að aðflutningsgjöld yrðu lægri af kerr-
unni en rétt var, og jafnframt leynt því og ekki tekið fram, að kerrunni
fylgdi tollskyldur varningur, þ. e. undirvagn fyrir aðra 2ja öxla hestakerru
(þ. m. t. grind, beisli, hjólbarði á felgum og fjöðrunar- og handhemlabúnað-
ur fyrir 4 hjól), í því skyni, að ekki yrðu greidd aðflutningsgjöld af þessum
varningi, en skömmu síðar þáði ákærði undirvagninn að gjöf frá nefndum
Albert og notfærði sér hann í eigin þágu.

Telst þetta varða við 158. gr. almennra hegningarlaga og 3. mgr. 126. gr.
2286
tollalaga, sbr. 138. gr. almennra hegningarlaga, og enn fremur við 128. gr. og
139. gr. þeirra laga.

III. Innflutningur í febrúar 1992.

III. A. Ákærða Erlingi er gefið að sök að hafa í febrúar 1992 í sambandi
við tvær hestakerrur (hvor fyrir allt að fjóra hesta), er sendar voru ákærða
frá Þýskalandi sem milligöngumanni um sölu þeirra hér á landi, fengið
meðákærða Gunnar og Gest Halldórsson, en ákærði lét sendanda tilgreina
hann sem innflytjanda, til að sækja kerrurnar þegar eftir uppskipun þeirra á
hafnarbryggjuna á Siglufirði aðfaranótt laugardagsins 22. febrúar, án þess
að um þær væru nokkur skjöl, sem heimiluðu afhendingu kerranna úr
vörslum farmflytjanda, og látið flytja kerrurnar í skemmu, sem ákærði hafði
aðgang að, og nokkrum dögum síðar afhent meðákærða Y aðra kerruna, þá
enn ótollafgreidda, sem ákærði vissi, að hafði að geyma allmikið af nýjum
reiðtygjum, sem ætluð voru til sölu hér á landi, og 2-3 vikum síðar flutt
sjálfur hina kerruna suður til Reykjavíkur án tollafgreiðslu og afhent hana
meðákærða Y; í apríl 1992 falið Hannesi Baldvinssyni, aðalbókara við
bæjarfógetaembættið, að gera aðflutningsskýrslu um innflutning kerranna
og lagt honum til rangar upplýsingar um þyngd þeirra og verðmæti, svo
sem greinir hér á eftir, og jafnframt fengið áðurnefndan Gest Halldórsson
til að árita aðflutningsskýrsluna sem ábyrgðaraðili um efni skýrslunnar: í
því skyni, að kerrurnar teldust ekki skráningarskyldar samkvæmt umferðar-
lögum, ranglega látið skrá þær í aðflutningsskýrslunni samtals 920 kg (460
hvora), þrátt fyrir það að fram kæmi í farmbréfi, að þær væru um 600 kg
hvor, og við vigtun 19. ágúst og 1. desember 1993 reyndust þær vega samtals
1600 kg (740 og 860): í því skyni, að aðflutningsgjöldin af kerrunum yrðu
lægri en rétt var, lagt til grundvallar, að verðmæti þeirra væri samtals 55.000
kr. (önnur 25.000 kr. og hin 30.000 kr.), þrátt fyrir það að fyrir lægi um það
brét frá sendanda, dagsett 9. febrúar 1992, að verðmæti þeirra væri 2500
vesturþýsk mörk, er leiddi samkvæmt endurmati ríkistollstjóraembættisins
til þess, að aðflutningsgjöld af kerrunum voru vanreiknuð um 21.581 kr., en
þær tölur. sem ákærði lagði til grundvallar um þyngd og verðmæti kerr-
anna, koma fram á skjali, dagsettu 24. apríl 1992, undirrituðu af meðákærða
Gunnari, sbr. lið III. B., en ákærði hafði gefið fyrirmæli um. að við toll-
afgreiðslu yrði byggt á þessum röngu upplýsingum um kerrurnar. Loks er
ákærði sakaður um í sambandi við þessa tollafgreiðslu að hafa fengið
nefndan Gest til að gefa út tékka, að fjárhæð 133.013 kr., er samsvaraði að-
flutningsgjöldunum og ákærði notaði sem málamyndagreiðslu og gaf fyrir-
mæli um, að ekki mætti innleysa.

Telst þetta varða við 158. gr. almennra hegningarlaga og 1. mgr. 123. gr.,
2287

sbr. 1. mgr. 124. gr., og 3. mgr. 126. gr. og 135. gr. tollalaga, sbr. 138. gr. al-
mennra hegningarlaga, og auk þess við 135. gr. og 139. gr. þeirra laga og enn
fremur við 1. mgr. 123. gr. tollalaga, sbr. 22. gr. almennra hegningarlaga, að
því er varðar þátt ákærða í broti meðákærðu X og Y í lið Ill. C.

Ill. B. Ákærða Gunnari er gefið að sök að hafa veitt meðákærða Er-
lingi liðsinni sitt í framangreindu broti í lið II. A með því að taka hesta-
kerrurnar, sem þar um ræðir og ákærða var ljóst, að fluttar voru hingað til
lands á vegum meðákærða Erlings, en ekki framangreinds Gests, úr vörsl-
um farmflytjanda á hafnarbryggjunni á Siglufirði aðfaranótt 22. febrúar
1992, þrátt fyrir það að til þess skorti heimild og að ekki stæði til af hálfu
meðákærða Erlings að tollafgreiða varninginn, sem var í annarri kerrunni,
og komið kerrunum fyrir í skemmu, svo sem greinir í lið III. A. Enn fremur
er ákærða gefið að sök að hafa látið meðákærða Erlingi í té yfirlýsingu,
dagsetta 24. apríl 1992, um skoðun á kerrunum með röngum upplýsingum
um þyngd þeirra og verðmæti, sbr. HI. A, og var ákærða ljóst, að
meðákærði Erlingur hugðist leggja þessar röngu upplýsingar til grundvallar
við skýrslugerð um þennan innflutning í því skyni, að aðflutningsgjöld yrðu
lægri en vera átti og að kerrurnar teldust ekki skráningarskyldar.

Telst þetta varða við 158. gr. almennra hegningarlaga og 1. mgr. 123. gr.,
sbr. 1. mgr. 124. gr., 3. mgr. 126. gr. og 135. gr. tollalaga, sbr. 138. gr. og 22.
gr. almennra hegningarlaga, og enn fremur við 139. gr. þeirra laga.

IIlLC. Ákærðu X og Y er gefið að sök að hafa í febrúar 1992 staðið að
smygli á nýjum reiðtygjum hingað til lands og sölu þeirra hér á landi, en
ákærði X sendi varninginn til landsins, og ákærði Y annaðist móttöku og
sölu hans hérlendis, svo sem hér greinir:

Telst þetta varða við 1. mgr. 123. gr., sbr. 1. mgr. 124. gr., og 2. mgr. 124. gr.
tollalaga.

IV. Innflutningur í maí 1993.

IV. A.1. Ákærða Erlingi er gefið að sök að hafa að kvöldi föstudagsins
14. maí 1993 gert tilraun til þess að koma undan tollskoðun hestakerru, sem
ákærði hafði ákveðið að kaupa og meðákærði X sent honum hingað til
lands frá Þýskalandi og ákærði vissi, að í var mikið af reiðtygjum, sem ætl-
uð voru til sölu hér á landi, en kerran var flutt frá Hamborg með skipi. sem
kom til Reykjavíkur 3. maí 1993, og var framsend þaðan með ms. Reykja-
fossi til Siglufjarðar. Ákærði kom á hafnarbryggjuna, skömmu eftir að kerr-
unni var skipað upp úr skipinu, og höfðu tveir menn á hans vegum hafið
vinnu við að tengja kerruna aftan í bifreið ákærða, F-1, að hans fyrirmæl-
um, er tollverðir höfðu afskipti af þeim, en fyrirætlan ákærða var sú að
2288
flytja kerruna án heimildar farmflytjanda í húsnæði á eigin vegum, þar sem
hún yrði geymd, þangað til varningurinn í henni yrði sóttur innan fárra
daga af meðákærða Y með svipuðum hætti og um ræðir í lið 111. ÁA og C, og
koma reiðtygjunum og öðrum varningi í kerrunni, sbr. lið TV. B. 1., þannig
undan tollskoðun og greiðslu aðflutningsgjalda.

Telst þetta varða við 158. gr. almennra hegningarlaga og Í. mgr. 123. gr.,
sbr. 1. mgr. 124. gr., og 135. gr. tollalaga, sbr. 20. gr. og 138. gr. almennra
hegningarlaga, og enn fremur við 139. gr. þeirra laga. Brot ákærða sam-
kvæmt þessum lið teljast enn fremur varða við 1. mgr. 123. gr. tollalaga, sbr.
20. og 22. gr. almennra hegningarlaga, að því er varðar tilraun til hlutdeild-
ar í broti meðákærðu X og Y í lið IV. B. 1.

IV. A.2. Ákærða Erlingi er enn fremur gefið að sök við innflutning
þessarar hestakerru að hafa með aðstoð meðákærða Y fengið þyngd kerr-
unnar ranglega breytt í farmbréfi Eimskipafélags Íslands hf. úr 800 kg í 498
kg í því skyni að koma í veg fyrir, að kerran teldist skráningarskyld sam-
kvæmt 1. mgr. 63. gr. umferðarlaga, sbr. lög nr. 44/1993, sbr. lið IV. B. 2.

Telst þetta varða við 3. mgr. 126. gr. tollalaga.

IV. B.1. Ákærðu X og Y er gefið að sök að hafa í sameiningu í maí 1993
smyglað hingað til lands frá Þýskalandi í hestakerru þeirri, sem í lið IV. A
getur og ákærði X sendi hingað til lands að ósk meðákærða Erlings, miklu
af reiðtygjum og öðrum búnaði fyrir hesta, húsgögnum og áfengi, svo sem
rakið er, án þess að láta þess getið í skjölum um sendinguna, og hagað
þessu svo í trausti þess, að meðákærði Erlingur myndi sjá til þess, að kerran
yrði ekki tollskoðuð með löglegum hætti og að ákærðu fengju allan varn-
inginn úr henni í hendur án tollmeðferðar og greiðslu aðflutningsgjalda.
Við skoðun tollvarða á kerrunni aðfaranótt 15. maí 1993 kom eftirtalinn
smyglvarningur í ljós: 31 hnakkur, 9 pör af ístaðsólum, 91 beisli með mélum,
1007 ístaðsgúmmí, 199 hringamél, samtals 510 beislistaumar, 520 pör af
ístöðum. 315 hófhlífar, 1218 hófbotnar, 35 hnakkgjarðir, 4 taumhringsgjarð-
ir, 91 reiði, 19 brúsar af hreinsiefni, 30 brúsar af sápu, 1 fatahengi, 1 spegil-
rammi, 1 ábreiða fyrir hest, Í sjónvarp og samtals 27 flöskur af áfengi (10
flöskur 0,7 1, 16 flöskur 0,75 1 og 1 flaska 1 1).

Telst þetta varða við 1. mgr. 123. gr., sbr. 1. mgr. 124. gr. tollalaga nr. 55/
1987, 3. mgr., sbr. 33. gr. áfengislaga nr. 82/1969, sbr. 5. gr. laga nr. 52/1978,
og 1. gr., sbr. 15. gr. laga um verslun ríkisins með áfengi, tóbak og lyf nr. 63/
1969.

IV.B.2. Ákærða Y er enn fremur gefið að sök að hafa við nefndan inn-
flutning að beiðni meðákærða Erlings, sbr. lið IV. A. 2., veitt honum lið-
sinni sitt til þess að fá þyngd kerrunnar skráða undir 500 kg á farmbréfi
2289
með því að gefa nafngreindum starfsmanni Eimskipafélagsins upp rangar
upplýsingar um þyngd kerrunnar, sem leiddi til þess, að ritað var nýtt farm-
bréf fyrir sendinguna, þar sem fram kemur, að þyngdin sé 498 kg, í stað
upphaflegs farmbréfs, þar sem fram kemur, að þyngdin sé 800 kg.
Telst þetta varða við 3. mgr. 126. gr. tollalaga, sbr. 22. gr. almennra hegn-
ingarlaga.

V Ákærðu Erlingi og Gunnari er gefið eftirfarandi að sök:

A. Að hafa eigi sinnt þeirri skyldu að afhenda Á tengis- og tóbaksversl-
un ríkisins samtals 249,65 | af smygluðu áfengi, sem lagt hafði verið hald á
af lögreglunni á Siglufirði og var í geymslu á lögreglustöðinni þar sam-
kvæmt lögregluskýrslum frá 30. apríl 1988 og undirrituð er af Jóhannesi
Þórðarsyni, þá yfirlögregluþjóni, og Guðna Þór Sveinssyni lögregluþjóni,
heldur að eigin sögn og með rangri eftiráfærslu á frumrit dagbókar lög-
reglunnar (bls. 11827) eytt áfenginu 11. og 12. júlí 1988 með því að flytja það
á öskuhauga bæjarins og hella því þar niður.

B. Á sama hátt látið fyrirfarast að afhenda ÁTVR 96 dósir af bjór, sem
lagt hafði verið hald á af lögreglunni á Siglufirði við tollskoðun 7. október
1992, heldur að eigin sögn eytt bjórnum 23. desember 1992 með þeim hætti,
að ákærði Gunnar ók yfir dósirnar og fleygði þeim á eld öskuhauga bæjar-
ins með vitund og vilja ákærða Erlings.

Telst þetta varða við 140. gr. almennra hegningarlaga og 1. mgr. 8. gr., sbr.
15. gr. laga um verslun ríkisins með áfengi, tóbak og lyf, og brotið í A-lið
enn fremur við 158. gr.. sbr. 138. gr. almennra hegningarlaga.

VI. Dómkröfur.

Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar og ákærðu X og Ý til
að sæta upptöku á þeim reiðtygjum og öðrum búnaði fyrir hesta. húsgögn-
um og áfengi. sem rakið er í lið IV. B. 1 og lagt var hald á samkvæmt Í. mgr.
136. gr. tollalaga. 34. gr. áfengislaga og 2. mgr. 8. gr. laga um verslun ríkisins
með áfengi, tóbak og lyf“.

Málavextir.

Að kvöldi föstudagsins 14. maí 1993 voru tollverðir frá Tollgæslu Íslands
á Siglufirði fengnir til að athuga, hvort einhver varningur væri Í ótoll-
afgreiddri hestakerru, sem flutt hafði verið til landsins frá Þýskalandi með
viðkomu í Reykjavík. Athugun á þessum innflutningi leiddi til þess. að
rannsókn var hafin á öðrum innflutningi til Siglufjarðar, og einnig, að ýtar-
leg skoðun var gerð á embætti sýslumannsins á Siglufirði.

Rétt þykir að fjalla um málavexti í sömu röð og Í ákæru greinir.
2290

1 Á.

Dagana 21. til 23. maí 1993 gerði Ríkisendurskoðun athugun á embætti
sýslumannsins á Siglufirði. Leiddi hún í ljós, að í sumum tilfellum væri mis-
ræmi milli frumrita og afrita á greiðslukvittunum frá embættinu. Átti þetta
einkum við, þegar um kvittanir vegna uppboðsmála var að ræða.

Ákærði Erlingur hefur játað að hafa tekið við greiðslum frá lögmönnum
og stofnunum vegna mætinga við meðferð uppboðsmála. Framkvæmdin var
sú, að í þeim tilvikum, sem uppboðsbeiðandi mætti ekki sjálfur eða sendi
fulltrúa sinn til að mæta við fyrirtöku, sá ákærði Erlingur um, að ekki yrði
útivist af hálfu uppboðsbeiðanda. Fyrir hvert mót var uppboðsbeiðanda
gert að greiða 2.500 kr. Raunar var sú fjárhæð lægri fyrst í stað, en alltaf ná-
lægt þeirri fjárhæð, sem lögmenn áskildu sér fyrir mót skv. gjaldskrá Lög-
mannafélags Íslands.

Ákærði hafði þann hátt á við innheimtu mótskostnaðar, að hann lét út-
búa reikning frá embætti sínu fyrir kostnaði við uppboðið, fékk síðan at-
hent frumrit reikningsins og bætti inn á það kostnaði vegna móta. Frumrit-
ið var síðan sent uppboðsbeiðanda, sem sendi greiðslu samkvæmt því. Svo
virðist sem uppboðsbeiðendur hafi ýmist sent einn eða tvo tékka fyrir
kostnaðinum. Kostnaður vegna mótanna var ekki færður í bókhaldi emb-
ættisins.

Ákærði Erlingur tók sjálfur við greiðslunum, en þeir, sem bókaðir voru
mættir og undirrituðu í þingbók sem slíkir, fengu ekki greitt.

Hróbjartur Jónatansson hrl. og Þorvaldur Ragnarsson hdl. komu fyrir
dóminn sem vitni. Skýra vitnin svo frá, að framkvæmdin vegna uppboðs-
beiðna, sem þeir sendu embættinu, hafi verið sú, að beiðnin var send og
síðan hafi verið séð um mætingu fyrir þeirra hönd, ef þeir önnuðust ekki
mætinguna sjálfir. Þeir bera báðir, að þessi háttur hafi verið í samræmi við
framkvæmdina hjá mörgum öðrum embættum, uppboðsbeiðendum til mik-
ils hagræðis. Á þann veg ber einnig vitnið Björn Jósef Arnviðarson hdl.

1. B.

Við rannsókn Ríkisendurskoðunar kom í ljós, að í sjóði embættis sýslu-
mannsins á Siglufirði lágu tveir tékkar. Annar tékkinn var gefinn út af
ákærða Erlingi. Sá tékki var með óvissri dagsetningu, en ártalinu 1992. Í
tölureit tékkans var fjárhæðin 60.000 kr., en með bókstöfum var ritað kr.
eitt hundrað og þrettán þúsund. Hinn tékkinn var ódagsettur og að fjárhæð
133.013 kr. og gefinn út af Gesti Halldórssyni.

Tékki ákærða Erlings var í sjóði embættisins vegna skuldar hans við emb-
ættið. Ákærði ber, að skuld sín við embættið hafi stofnast vegna viðskipta-
reiknings, sem hann sem uppboðshaldari hafði við embættið. Inn á þann
reikning hafi verið lagðar tekjur sínar af nauðungaruppboðum, svo sem lög
2291
gerðu ráð fyrir, en út af honum gjöld, sem ákærða bar að greiða, t. d. húsa-
leiga, sími o. fl. Þegar uppboðshaldarar hættu að hafa aukatekjur af nauð-
ungaruppboðum, hafi þessi reikningur verið í skuld. Ákærði kveðst hafa
greitt hann niður smátt og smátt, eins og nánar er lýst í ákæru, en 60.000 kr.
staðið eftir, þegar úttekt Ríkisendurskoðunar fór fram.

Tékki Gests Halldórssonar virðist þannig til kominn, að hann hafi verið
að greiða innflutningsgjöld af hestakerrum þeim, sem um ræðir í lið III. Við
skýrslutöku fyrir dóminum kveðst vitnið Gestur Halldórsson hafa gefið
þennan tékka út til greiðslu innflutningsgjalda, en það hafi þó ekki gert ráð
fyrir, að hann yrði leystur út í banka, heldur hefði ákærði Erlingur ætlað að
sjá til þess, að flutningsgjöldin yrðu greidd. Ákærði Erlingur segir hins veg-
ar, að til hafi staðið að innleysa tékkann. Hins vegar hafi Gestur fallið frá
kaupum á annarri hestakerrunni, sem flutt var inn í febrúar 1992, og því
hafi ákærði X átt að greiða innflutningsgjöldin. Ákærði Erlingur kveðst
hins vegar hafa dregist inn í málið, og í raun hafi hann tekið að sér að sjá til
þess, að innflutningsgjöldin yrðu greidd.

Helga Lúðvíksdóttir, gjaldkeri embættisins, sem hafði lögmæt forföll við
meðferð málsins, sagði við skýrslutöku hjá lögreglu, að ákærði hefði gefið
sér þau fyrirmæli að telja nefnda tékka ekki fram á mánaðarlegum sjóðs-
talningaryfirlitum. Ákærði Erlingur ber hins vegar, að hann hafi ekki gefið
gjaldkera bein fyrirmæli um að geta þessara tékka ekki á sjóðstalningaryfir-
litum, heldur hafi þau rætt málið og ákvörðunin allsendis verið gjaldkerans.

Embættissjóði voru gerð skil á báðum tékkunum 19. maí 1993, þ. e. eftir
að rannsókn máls þessa var hafin.

II. A-B.

Í aprílmánuði 1991 flutti Albert Jónsson, Votmúla í Árnessýslu, jeppabif-
reið og hestakerru til landsins frá Þýskalandi. Albert var á þessum tíma
starfandi á Siglufirði og varningurinn tollafgreiddur þar. Í hestakerrunni
var undirvagn fyrir hestakerru, en hans var ekki getið í farmbréti. Í farm-
bréfi var þyngd kerrunnar skráð 530 kg.

Ákærði Gunnar mat kerruna til verðs, sem síðan var lagt til grundvallar
við ákvörðun aðflutningsgjalda. Kveðst hann hafa haft samband við ákærða
Erling til að leita ráða, hvernig meta bæri kerruna og undirvagninn. Ákærði
Erlingur kveðst hafa haft samband við tollstjóraembættið í Reykjavík og
fengið þær upplýsingar, að heimilt væri að meta undirvagninn og kerruna
saman, og það hafi hann tjáð ákærða Gunnari. Ákærði Gunnar kveðst ekki
hafa sleppt því að meta undirvagninn, heldur hafi hann eftir samtal við
ákærða Erling ákveðið að meta hann með kerrunni. Kerran var ekki vegin,
heldur lagt til grundvallar, að hún væri 490 kg, en sú þyngd var að sögn
2292
ákærðu Gunnars og Erlings fengin með því, að þyngd undirvagnsins var
áætluð og dregin frá uppgefinni þyngd í farmbréfi.

Að beiðni RLR var kerra Alberts Jónssonar vegin 30. nóvember sl., og
reyndist hún 830 kg. Í sambandi við vigtun kerrunnar var ekki tekin lög-
regluskýrsla af Alberti. Hins vegar var haft eftir honum, að kerrunni hefði
verið breytt lítillega, frá því að hann eignaðist hana, og að í þeim breyting-
um væri lítil þyngd. Albert ber fyrir dóminum, að hann hafi ekki sagt, að í
breytingunum væri lítil þyngd, heldur mikil. Afhenti hann yfirlýsingu frá
þeim, sem hann fékk til að annast breytingarnar, og kemur þar fram, að
efnisaukning hafi numið 117,5 kg. Þá kveður vitnið kerruna hafa „verið
fulla af skít“, þegar hún var vegin, og telur vitnið rétt að draga frá 100-140
kg af þeim sökum.

Að beiðni RLR endurákvarðaði ríkistollstjóri aðflutningsgjöld bæði af
jeppabifreiðinni og hestakerrunni ásamt undirvagninum. Við endurákvörð-
un aðflutningsgjalda af bifreiðinni kom í ljós, að þau höfðu verið ofreiknuð
um 408.547 kr. Við endurákvörðun aðflutningsgjalda af kerrunni og undir-
vagninum taldi ríkistollstjóri rétt að leggja til grundvallar vigtarseðil þann,
sem að framan er getið, að viðbættum 170 kg, og var þyngdin samkvæmt
því 1.000 kg. Þá var miðað við ákveðið tollskrárnúmer og meðaltalsverð
Hagstofu Íslands fyrir þann tollflokk, sem var á árinu 1991 55 kr. pr. kg c.i.f.
Með því að nota þessa aðferð reyndust aðflutningsgjöld vanreiknuð um
18.777 kr.

Vitnið Albert ber fyrir dóminum, að við brottför þess frá Siglufirði hafi
það tekið með sér hross í hestakerrunni og því ekki haft pláss fyrir undir-
vagninn. Jafnframt hafi því þótt undirvagninn lélegur og þess vegna lýst yfir
við brottför sína, að hver, sem væri, mætti hirða hann. Fór svo, að ákærði
Gunnar setti undirvagninn undir kerru, sem hann átti, eftir að hann hafði
gert hann nothæfan.

ILL A-C.

Af framburði ákærðu Erlings og X og vitnisins Gests Halldórssonar virð-
ist sem til hafi staðið, að ákærði X hefði milligöngu um að útvega ákærða
Erlingi og Gesti hestakerrur frá Þýskalandi.

Vitnið Gestur ber fyrir dóminum, að það hafi ætlað sér að kaupa hesta-
kerru, en hins vegar hafi sér ekki litist á þessar kerrur og strax fallið frá
kaupunum. Kveðst vitnið ekki hafa ætlað að kaupa svo stóra kerru. Þessi
framburður vitnisins er ekki í samræmi við framburð þess hjá lögreglu, en
þá kvaðst vitnið ekki hafa ætlað að kaupa neina kerru. Vitnið gaf þá skýr-
ingu á breyttum framburði, að því hefðu verið lögð orð í munn við yfir-
heyrslur og það ekki lesið skýrslur sínar nægilega vel yfir.
2293

Í febrúarmánuði 1992 sendi ákærði X tvær hestakerrur frá Þýskalandi
hingað til lands með Siglufjörð sem tollhöfn. Viðtakandi kerranna skv.
farmbréfi var vitnið Gestur, og var þyngd þeirra þar skráð samtals 1.200 kg.
Í aðra kerruna setti ákærði X nokkuð af nýjum reiðtygjum, u. þ. b. 18
hnakka, 50-—60 sett af höfuðleðrum, mélum, taumum og nasamúlum. Varn-
ings þessa var ekki getið í farmbréfi.

Hestakerrurnar komu til Siglufjarðar aðfaranótt laugardagsins 22. febrú-
ar 1992. Við komu þeirra sóttu ákærðu Gunnar og vitnið Gestur kerrurnar
strax að lokinni uppskipun og fluttu þær í húsnæði í eigu þrotabús Húsein-
inga hf. Kom þá í ljós, að önnur kerran var nokkuð skemmd á vinstri hlið.

Ákærði Gunnar kveðst ekki hafa skoðað inn í kerrurnar, þegar þær
komu til landsins, og kveðst hann reyndar aldrei hafa skoðað inn í þær. Í
lögregluskýrslu er haft eftir vitninu Gesti, að það hafi skoðað í skemmdu
kerruna í gegnum gat á henni og séð, að eitthvað var í kerrunni, nokkurs
konar ábreiða eða dýna, sem huldi eitthvað. Þessum framburði breytti vitn-
ið fyrir dóminum og kveðst aldrei hafa sagt, að ábreiðan eða dýnan hyldi
eitthvað. Vitnið gefur sömu skýringu á breyttum framburði og áður.

Ákærði Erlingur kveðst hafa haft samráð við umboðsmann farmflytj-
anda, áður en kerrurnar voru settar í hús, og hinn síðarnefndi verið sam-
þykkur þessari ráðstöfun. Ákærði Gunnar og vitnið Gestur segjast hafa
flutt kerrurnar í hús að beiðni ákærða Erlings. Skömmu eftir helgina 22.-
23. febrúar sótti ákærði Y aðra kerruna til Siglufjarðar og flutti hana til
Akureyrar. Við komu sína til Siglufjarðar setti ákærði Y sig í samband við
ákærða Erling. sem afhenti honum kerru þá, sem reiðtygjunum hafði verið
komið fyrir í Á Akureyri afhenti ákærði Y Hólmgeiri Valdimarssyni kerr-
una, en áður var búið að taka reiðtygin úr henni. Reiðtygin seldi ákærði Y
að mestu, en gaf hluta þeirra. Um þremur vikum síðar dró ákærði Erlingur
hina kerruna með bifreið sinni til Reykjavíkur, þar sem hann afhenti hana
ákærða Y. Ákærði Erlingur kveðst aldrei hafa skoðað inn í kerrurnar.

Eftir komu kerranna, mánudaginn 24. febrúar, skoðaði ákærði Gunnar
þær og ljósmyndaði. Þegar ganga átti frá aðflutningsskýrslu um kerrurnar,
skilaði ákærði Gunnar matsgjörð fyrir þær. Mat hann kerruna, er var
skemmd á vinstri hlið, á 25.000 kr., en hina á 30.000 kr., og kveðst hann við
matið hafa litið til verðmats á kerru þeirri, sem Albert Jónsson flutti inn ár-
ið 1991. Ákærði Gunnar afhenti ákærða Erlingi matsgjörð sína, sem dagsett
er 24. apríl 1992. Til grundvallar þyngd kerranna lagði ákærði Gunnar
vigtarnótu, sem ákærði Erlingur afhenti honum. Vigtarnótan er þannig til
komin, að ákærði Erlingur fékk vitnið Gest til að vega einhverja hesta-
kerru. og samkvæmt vigtarnótunni var kerran vegin sama dag og matsgjörð
2294

ákærða Gunnars er dagsett. Samkvæmt þessu hafa báðar kerrurnar verið
farnar frá Siglufirði fyrir allnokkru, þegar vigtun fór fram. Ákærði Erlingur
kveður ákvörðun um þyngd kerranna hafa horft til kerru Alberts og talið,
að þær væru svipaðar að þyngd.

Ákærði Erlingur fól vitninu Hannesi Baldvinssyni, aðalbókara embættis-
ins, að gera aðflutningsskýrslu vegna innflutnings þessa og kveðst hafa falið
Hannesi að gera skýrslu þessa, strax og hann kom til landsins. Skjölin hafi
hins vegar legið á borði Hannesar í nokkrar vikur, án þess að skýrslan væri
gerð. Þegar að því kom, að vitnið gerði skýrsluna, vantaði það upplýsingar
um verðmæti og þyngd kerranna. Vitnið kveðst hafa fengið ákærða Gunnar
til þess að útbúa matsgjörð, svo að unnt væri að ganga frá skýrslunni.
Ákærðu Erlingur og Gunnar hafa báðir borið, að ákærði Erlingur hafi
fengið ákærða Gunnar til að gera matsgjörðina. Allt að einu barst vitninu
matsgjörðin, og gat það þá gengið frá aðflutningsskýrslunni. Í framhaldi af
þessu gaf vitnið Gestur út tékka þann, sem um er rætt hér að framan undir
lið 1. B., og var fjárhæð hans hin sama og nam aðflutningsgjöldum.

IV A-B.

Samkvæmt framburði ákærðu Erlings og X varð að samkomulagi þeirra í
milli, að ákærði X útvegaði ákærða Erlingi hestakerru, þar sem ákærði Er-
lingur keypti ekki aðra kerruna, sem kom til landsins í febrúar 1992.

Í maí 1992 sendi ákærði X hestakerru frá Þýskalandi til Siglufjarðar.
Kerrunni hafði verið umskipað í Reykjavík og hún send með ms. Reykja-
fossi til Siglufjarðar, en þar átti að tollafgreiða hana. Samkvæmt farmbréfi
var eiginkona ákærða Erlings viðtakandi kerrunnar.

Þegar kerran kom til Siglufjarðar að kvöldi föstudagsins 14. maí 1993,
voru tollverðir frá Tollgæslu Íslands staddir þar vegna rannsóknar á inn-
flutningi á vegum ákærða Y. Samkvæmt farmskrá úr tollkerfi ríkistollstjóra
var ákærði Y viðtakandi kerrunnar, en ekki eiginkona ákærða Erlings.

Eftir að búið var að skipa kerrunni upp á hafnarbakkann, en hún var fest
á flutningspall, var bifreið ákærða Erlings bakkað að henni. Út úr bif-
reiðinni stigu ákærði Erlingur og vitnin Helgi Aage Torfason og Símon
Helgason. Vitnin segja, að þau hafi farið með ákærða Erlingi til að sækja
kerruna. Eftir að þau voru komin á hafnarbakkann, athuguðu þau, hvort
unnt væri að tengja kerruna aftan á bifreiðina, en ákærði Erlingur gekk frá.
Vitnið Símon telur ákærða hafa ætlað að borga af kerrunni eða eitthvað í
þá áttina. Vitnið Helgi Aage telur ferðina hafa verið farna til að koma kerr-
unni í skjól fyrir veðri og vindum.

Áður en til þess kom, að kerran væri flutt á brott, gáfu tollverðirnir sig á
tal við ákærða Erling og kváðust ætla að skoða í hana, en áður höfðu þeir
2205

bannað vitnunum að hengja kerruna aftan í bifreiðina. Skömmu síðar hvarf
ákærði á brott, Við skoðun tollvarða og lögregluþjóna frá Siglufirði á kerr-
unni kom í ljós, að í henni var verulegt magn varnings, mestmegnis reiðtygi,
eins og nánar er lýst í ákæru.

Í farmbréfi sendingarinnar er ekki getið um neinn varning í kerrunni, og
samkvæmt bréfinu var hún upphaflega skráð 800 kg. Þessari þyngd var síð-
an breytt í 498 kg í nýju farmbréfi. Ákærði Y ber fyrir dóminum, að hann
hafi óskað eftir því við starfsmann Eimskipafélagsins, að þyngdinni yrði
breytt. Hann kveðst hafa gert þetta eftir samtal við ákærða Erling, þar sem
ákærði Erlingur hefði bent sér á, að kerran væri mjög þung.

VA.

Ákærðu Erlingur og Gunnar bera báðir, að þeir hafi hellt niður því
áfengi. sem fjallað er um í þessum ákærulið. Ákærði Gunnar kveðst hafa
unnið að þessu dagana 11. og 12. júlí 1988. Hann kveðst hafa rætt við
ákærða Erling og spurt, hvað ætti að gera við tæplega 250 lítra af áfengi,
sem geymt var í fangaklefa á lögreglustöðinni. Ákærði Erlingur hefði þá
sagst ætla að athuga málið og afla sér upplýsinga um það. Ákærði Erlingur
kveðst hafa hringt til tollgæslustjóra og fengið þær upplýsingar þar, að hann
ætti að ákveða sjálfur, hvað gert yrði við þetta áfengi. Í framhaldi af þessu
hefði ákærði Gunnar pakkað áfenginu í poka, sennilega 11. júlí, og að
morgni hins 12. hefðu þeir farið með áfengið í sorpþró bæjarins. Þar hefðu
þeir hellt áfenginu niður, en kastað umbúðunum á eld.

Ákærði Gunnar kveðst sjálfur hafa fært aðgerðir þeirra inn í dagbók lög-
reglunnar, daginn eftir að verk þetta var unnið eða næsta dag þar á eftir.
Hann kunni ekki skýringar á því, hvers vegna færslan kom einungis fram á
frumriti dagbókar, en ekki afriti. Kveðst hann ekki muna ástæðuna, enda
langt um liðið.

Aðrir lögreglumenn embættisins urðu ekki varir við aðgerð þessa, en
samkvæmt framburði ákærðu var áfenginu eytt snemma morguns. Lög-
reglumenn, aðrir en ákærði Gunnar, komu hins vegar ekki á vakt fyrr en kl.
10 að morgni.

VB.

Ákærðu bera varðandi þennan ákærulið, að ákærði Gunnar hafi komið
að máli við ákærða Erling og spurt, hvað ætti að gera við 96 dósir af bjór,
en dagstimplun á þeim hafi verið runnin út og þær því ekki seljanlegar
lengur. Ákærði Erlingur kveðst hafa hringt í Brynjólf Karlsson hjá Toll-
gæslu Íslands og spurt hann, hvort senda bæri þetta suður. Brynjólfur hafi
svarað því til, að það væri algjör óþarfi, ákærði gæti bara eytt þessu sjálfur.
Vitnið Brynjólfur hefur kannast við fyrir dómi, að ákærði Erlingur hafi rætt
2296
þessi mál við sig. Í framhaldi af þessu hafi ákærði Gunnar farið með bjórinn
á öskuhaugana og ekið þar yfir dósirnar, en kastað þeim síðan í sorpþróna.

Niðurstaða.

1. A.

Fram er komið í málinu, að lögmenn f. h. uppboðsbeiðenda höfðu oft
samband við ákærða símleiðis og báðu hann að sjá til þess, að mætt yrði
fyrir þeirra hönd við fyrirtökur uppboðsmála. Þá er og upplýst, að í sumum
tilvikum hefði orðið um það venja, að ákærði sæi um mætingar fyrir ein-
staka uppboðsbeiðendur. Varð ákærði við beiðni þeirra, bæði í einstökum
tilvikum og venju samkvæmt. Er framkvæmd fyrirtekta rétt lýst í ákæru.
Samkvæmt því gætti ákærði í raun sjálfur hagsmuna uppboðsbeiðenda, en
ekki sá, sem bókaður var mættur fyrir þeirra hönd. Fyrir þessa vinnu áskildi
ákærði sér 2.500 kr. fyrir hverja fyrirtöku og hafði til hliðsjónar þóknun lög-
manna fyrir mót við uppboð samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands.
Er því eigi mótmælt af hálfu ákærða, að hann hafi með framangreindum
hætti tekið við samtals 1.369.040 kr. á árunum 1989 til 1993 að þeim báðum
meðtöldum.

Það er álit dómsins, að það hafi ekki samrýmst embættisfærslu ákærða,
fyrir 1. júlí 1992 sem dómara og eftir þann tíma sem sýslumanns, að gæta
hagsmuna uppboðsbeiðenda við fyrirtökur uppboðsmála, en ljóst er, að
ákærði innti þessa vinnu af hendi í beinum tengslum við framkvæmd starfa
síns. Þá verður og að telja. að ákærða hafi ekki getað dulist, að þær greiðsl-
ur, sem hann áskildi sér og þáði með framangreindum hætti, voru reiddar
fram í sambandi við umræddar embættisathafnir ákærða, sem voru hluti af
starfsskyldum hans og hann þáði laun fyrir úr ríkissjóði. Er það því niður-
staða dómsins, að ákærði hafi ekki átt tilkall til þessara greiðslna. Þá verður
að telja, að gjaldtaka þessi hafi ekki samrýmst embættisstöðu hans. Hefur
ákærði með framangreindri háttsemi, sem sönnuð er með játningu hans og
studd öðrum gögnum málsins, orðið brotlegur gegn 128. gr. almennra hegn-
ingarlaga. Verður að líta svo á, að um samfellda brotastarfsemi ákærða hafi
verið að ræða, sem lokið hafi árið 1993.

Misræmi á milli frumrita greiðslukvittana og afrita þeirra er að mati
dómsins ekki refsivert, enda ekkert rangt í bókum embættisins, þar sem
mótskostnaðurinn á frumritunum breytti engu í bókhaldi þess, þar eð hann
rann ekki til þess. Verður ákærði Erlingur því sýknaður af því að hafa með
þessu brotið gegn 1. mgr. 158. gr., sbr. 138. gr. almennra hegningarlaga.

1. B.
Ákærði Erlingur heldur því fram, að hann hafi ekki gefið starfsmönnum
sínum fyrirmæli um að framvísa tékkunum í þessum lið ákærunnar ekki í
2297
banka, en telja þá mánaðarlega á sjóðstalningarblöðum til Ríkisendurskoð-
unar sem reiðufé í sjóði. Álítur ákærði, að það sé einungis ákvörðun gjald-
kera að ákveða, hvort tékki liggi í sjóði, en hann hafi rætt við gjaldkerann,
hvort þetta mætti vera svona, og það síðan verið ákvörðun gjaldkerans, svo
að ákærði hafi engin fyrirmæli gefið.

Ákærði var yfirmaður embættisins og gat því eigi dulist, að gjaldkerinn
myndi taka tilmæli ákærða sem fyrirmæli frá yfirmanni sínum, enda hlaut
honum að vera ljóst, að þessi tilmæli hans voru ekki í samræmi við lög og
reglur og hann þannig að misnota sér stöðu sína sér til ávinnings og ríkis-
sjóði til tjóns, en með þessu aflaði ákærði sér vaxtalauss láns, en bakaði
ríkissjóði vaxtatap. Þá hefur gjaldkerinn við rannsókn málsins borið, að
ákærði hafi gefið sér fyrirmæli um að láta tékkana vera í sjóði. Varðar þessi
háttsemi við 139. gr. almennra hegningarlaga.

1. A.

Gegn neitun ákærða Erlings og með hliðsjón af því, sem fram er komið
um þennan lið ákærunnar, er ósannað, að hann hafi um miðjan apríl 1991
útbúið eða látið útbúa aðflutningsskýrslu með röngum upplýsingum um
þyngd hestakerru, sem flutt var til landsins á vegum Alberts Jónssonar. og
átt hlut að því, að þess var eigi getið, að í kerrunni væri undirvagn, og
þannig komið honum undan tollafgreiðslu. Þá er gegn neitun ákærða Er-
lings, sem studd er framburði ákærða Gunnars, ósannað, að ákærði Erling-
ur hafi sammælst um það við ákærða Gunnar, að undirvagninn yrði ekki
nefndur í mats- og skoðunargerð ákærða Gunnars um þennan innflutning.
Enn er ósannað gegn neitun ákærðu Erlings og Gunnars, að kerran hafi
verið sögð 490 kg í aðflutningsskýrslu í því skyni að koma í veg fyrir, að
hún teldist skráningarskyld samkvæmt umferðarlögum. Loks er ósannað
segn neitun ákærða Erlings, að hann hafi átt hlut að því, að tollverð kerr-
unnar og f.o.b.-verð var lægra en endurmat embættis ríkistollstjóra, og
þannig valdið því, að aðflutningsgjöld töldust við endurmatið vantalin um
18.777 kr.

Af framangreindu leiðir, að sýkna ber ákærða Erling af öllu því, sem
honum er gefið að sök í þessum lið ákæru.

II. B.

Ákærði Erlingur hefur skýrt svo frá. að hann hafi fengið upplýsingar um
það hjá tollgæslunni, að heimilt væri að meta saman til tollverðs undirvagn
þann og hestakerru, sem um ræðir í lið 11. Á. Fær þessi framburður ákærða
stoð í vætti Brynjólfs Karlssonar, deildarstjóra hjá Tollgæslu Íslands. Ber
ákærðu Erlingi og Gunnari saman um, að ákærði Erlingur hafi skýrt
ákærða Gunnari frá framangreindu og að ákærði Gunnar hafi breytt í sam-
2298

ræmi við það. Hefur ákærði Gunnar neitað því, að hann hafi sleppt því að
meta undirvagninn, heldur hafi hann samkvæmt framansögðu metið vagn-
inn með kerrunni til tollverðs, allt í samráði við yfirboðara sinn, ákærða
Erling. Þá verður eigi litið fram hjá því, að 13. desember sl. endurákvarðaði
ríkistollstjóri aðflutningsgjöld af bifreið þeirri, sem metin var til tollverðs í
sama skipti, svo að þau lækkuðu um 408.547 kr. Samkvæmt því var ríkis-
sjóði gert að endurgreiða innflytjanda bifreiðarinnar, sem jafnframt flutti
inn hestakerruna og undirvagninn, nefnda fjárhæð. Var því hvergi hallað á
ríkissjóð við ákvörðun tollverðs á hinum innflutta varningi, heldur þvert á
móti. Með skírskotun til þessa og gegn neitun ákærða Gunnars er ósannað,
að hann hafi við mat á bifreið og hestakerru þeirri, sem um ræðir í lið II.
A., vísvitandi tilgreint verðmæti kerrunnar óeðlilega lágt í því skyni, að að-
flutningsgjöld af henni yrðu lægri en rétt var.

Með vísan til framanskráðs er á sama hátt ósannað, að ákærði Gunnar
hafi leynt því, að kerran geymdi ofangreindan tollskyldan varning, þ. e.
undirvagn fyrir aðra tveggja öxla kerru, í því skyni, að innflytjandinn slyppi
við að greiða aðflutningsgjöld af undirvagninum.

Þá er með vísan til þess, sem hér að framan greinir, og framburðar vitnis-
ins Alberts Jónssonar ósannað gegn neitun ákærða Gunnars, að ákærði hafi
þegið umræddan undirvagn að gjöf úr hendi Alberts fyrir að hafa séð til
þess, að kerran yrði metin of lágt til tollverðs og undirvagnsins ekki getið á
aðflutningsskýrslu og því eigi greidd af honum aðflutningsgjöld. Verður
ákærði Gunnar því sýknaður af þeirri háttsemi, sem honum er gefin að sök
í ákærulið þessum.

III. Á.

Í ljós er leitt, að ákærði Erlingur fékk ákærða Gunnar og Gest Hall-
dórsson í febrúar 1992 til að sækja tvær hestakerrur, sem ákærði X sendi frá
Þýskalandi, þegar eftir uppskipun þeirra á hafnarbryggjuna á Siglufirði 22.
febrúar, án þess að þeim fylgdu skjöl, sem heimiluðu afhendingu kerranna
úr vörslum farmflytjanda, en sannað er, að kerrurnar voru fluttar í
skemmu, sem ákærði Erlingur hafði aðgang að.

Telja verður þessa aðgerð ákærða óeðlilega og óvenjulega, en þar sem
ákærði var tollstjóri á Siglufirði, verður að telja, að hann hafi í krafti þess
embættis haft heimild til að taka kerrurnar í sínar vörslur samkvæmt
ákvæðum 63. og 65. gr. tollalaga. Verður ákærði því sýknaður af þessum
sakargiftum.

Sannað er með játningu ákærða Erlings og ákærða Y, að ákærði Erlingur
afhenti ákærða Y aðra kerruna nokkrum dögum síðar, og 2-3 vikum síðar
flutti ákærði Erlingur sjálfur hina kerruna til Reykjavíkur og afhenti hana
2299
ákærða Y. Er og sannað með játningu ákærða Erlings, að þegar þessar af-
hendingar fóru fram, hafi ekki verið gerð aðflutningsskýrsla um innflutn-
inginn á kerrunum eða greidd af þeim lögboðin gjöld.

Framangreind afhending ákærða Erlings á kerrunum er honum refsiverð,
og skiptir eigi máli, þótt gögn um innflutninginn hafi verið hjá embætti
hans. Er þessi háttsemi ákærða brot á 139. gr. almennra hegningarlaga.

Gegn neitun ákærða Erlings og með vísan til framburðar annarra ákærðu
er Ósannað, að ákærði Erlingur hafi vitað, að í annarri kerrunni var nokkuð
af nýjum reiðtygjum, sem ætluð voru til dreifingar hér á landi. Þá er einnig
ósannað gegn neitun ákærða Erlings, að hann hafi í apríl 1992, þegar hann
fól aðalbókara sínum gerð aðflutningsskýrslu um innflutning kerranna
tveggja, jafnframt lagt honum vísvitandi til rangar upplýsingar um þyngd og
verðmæti þeirra, annars vegar til þess, að þær teldust ekki skráningarskyld-
ar, og hins vegar í því skyni, að aðflutningsgjöld yrðu lægri en rétt var. Er
ósannað, að ákærði hafi á þessum tíma verið búinn að fá í hendur bréf frá
sendanda þess efnis, að verðmæti kerranna væri 2.500 vesturþýsk mörk.
Verður ákærði því sýknaður af þessum ákæruatriðum.

Sannað er, að vitnið Gestur gaf út tékka þeirrar fjárhæðar, er samsvaraði
aðflutningsgjöldum, og að ákærði Erlingur fékk gjaldkera embættisins til
þess að láta hann ekki í banka. Verður að líta svo á, að í þessu felist fyrir-
mæli ákærða sem yfirmanns embættisins til gjaldkerans sem undirmanns.
Hins vegar er á það að líta, að ákærði hefur þegar verið sakfelldur í 11.
kafla B. 2. fyrir meðferð þessa tékka.

11. B.

Svo sem áður greinir, er ákærði Erlingur sýknaður af því að hafa í heim-
ildarleysi tekið hestakerrur þær, sem um ræðir í lið 1Il. A.. úr vörslum farm-
flytjanda á hafnarbryggjunni á Siglufirði aðfaranótt 22. febrúar 1992. Þar af
leiðir, að sýkna ber ákærða Gunnar af ákæru um hlutdeild, að því er þetta
ákæruatriði varðar.

Gegn neitun ákærða Gunnars er ósannað, að hann hafi vitað, er hann
flutti kerrurnar í hús í félagi við Gest Halldórsson, að þær væru í raun flutt-
ar inn af ákærða Erlingi, en ekki nefndum Gesti. eða að í annarri kerrunni
væri tollskyldur varningur og að hvorki væri ætlunin að tollafgreiða kerr-
urnar né varninginn.

Fram er komið í málinu, að Gestur lét í té vigtarseðil þann, sem lagður
var til grundvallar við ákvörðun á þyngd kerranna við gerð aðflutnings-
skýrslu. Er ósannað gegn neitun ákærða Gunnars, að hann hafi af ráðnum
hug fengið ákærða Erlingi í hendur matsgerðina frá 24. apríl 1992 um skoð-
un á kerrunum með röngum upplýsingum um þyngd þeirra og verðmæti í
2300
því skyni, að aðflutningsgjöld yrðu lægri en rétt væri og jafnframt yrði kom-
ist hjá því að skrá kerrurnar undir 500 kg. svo að þær yrðu ekki skráningar-
skyldar, sbr. 63. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Samkvæmt framansögðu
verður ákærði Gunnar sýknaður af sakargiftum samkvæmt þessum ákæru-
lið.

lI. C.

Ákærði X hefur viðurkennt, að hann hafi sett nokkuð af nýjum reiðtygj-
um í aðra hestakerruna, sem kom til Siglufjarðar í febrúar 1992. Þá hefur
hann og viðurkennt, að varnings þessa hafi ekki verið getið á skjölum um
innflutninginn. Hann kveðst hafa „hent þessu bara inn í kerruna á sínum
tíma, áður en hún fór heim“, eins og ákærði hefur komist að orði, og hafa
átt von á að þurfa að greiða aðflutningsgjöld.

Með þessum framburði ákærða er sannað, að hann hefur ekki fylgt þeim
lagafyrirmælum, er fram koma í V. kafla tollalaga, og þannig smyglað varn-
ingi þessum til landsins. Verður honum því refsað fyrir þessa háttsemi, sem
er rétt færð til refslákvæða í ákæru.

Ákærði Y hefur borið, að hann hafi vitað, að varningur var í kerru þeirri,
sem hann sótti til Siglufjarðar í lok febrúar 1992. Hins vegar kveðst hann
ekki muna, hvenær honum varð kunnugt um varninginn í kerrunni. Hann
kveðst ekki vita, hver hafi sett varninginn í kerruna, en geri ráð fyrir, að
hann hafi verið settur þar að frumkvæði ákærða X. Hann kveðst ekki hafa
vitað, hvernig staðið hafi verið að greiðslu aðflutningsgjalda, gerð farm-
bréfs og annarra skjala eða öðru varðandi innflutninginn. Hann hafi ein-
ungjis verið beðinn að sækja kerru til Siglufjarðar, og það hafi hann gert. Þá
hafi hann selt megnið af varningnum, en gefið annað.

Fyrir dóminn hafa ekki verið lögð nein sönnunargögn, sem hrekja fram-
burð ákærða Y um þennan lið ákærunnar, og ber því að sýkna hann af
þessum sakargiftum.

Með vísan til þess, sem er rakið hér að framan undir HI. A., ber að sýkna
ákærða Erling fyrir hlutdeild í brotum ákærðu X og Y samkvæmt þessum
ákærulið.

IV A.1.

Ákærði Erlingur hefur staðfastlega neitað, að koma hafi átt hestakerr-
unni, sem skipað var upp á hafnarbryggjunni á Siglufirði að kvöldi 14. maí
1993, undan tollskoðun. Þá hefur hann einnig neitað því að hafa vitað, að í
kerrunni var mikið af nýjum reiðtygjum og annar búnaður fyrir hesta og
húsgögn og áfengi. Er þessi framburður ákærða studdur framburði ákærðu
X og Y. Samkvæmt framansögðu er því ósannað, að ákærði Erlingur hafi
ætlað að koma kerrunni undan tollskoðun eða vitað, hvað í kerrunni var,
2301

enda liggur ekkert fyrir í málinu til styrktar því. að svo hafi verið, og ekki
unnt að hafna skýringu ákærða á því, hvers vegna hann var kominn á
bryggjuna umrætt kvöld. Verður að telja allar fullyrðingar í þessum lið
ákæru af hálfu ákæruvalds um það. hvað ákærði hafi haft í hyggju, byggðar
á getgátum. Ber því að sýkna ákærða af þessari háttsemi.

IV A. 2.

Gegn neitun ákærða Erlings og vegna framburðar ákærða Y er ósannað,
að ákærði Erlingur hafi með aðstoð ákærða Y fengið þyngd kerrunnar, sem
kom til landsins í maí 1993, breytt ranglega í farmbréfi úr 800 kg í 498 kg í
því skyni að koma í veg fyrir, að hún teldist skráningarskyld samkvæmt um-
ferðarlögum. Ber því að sýkna ákærða Erling af þessum sakargiftum.

IV B.1.

Ákærði X kveðst ekki hafa staðið að því að setja varninginn í kerruna, en
hins vegar hafi starfsmenn sínir í Þýskalandi unnið það verk. Þá hafi hann
falið þeim að gera pökkunarlista um það, sem sett var í kerruna. Hann hafi
síðan sjálfur farið með kerruna og komið henni í skip. Ákærði kveðst sjálf-
ur hafa gengið frá farmbréfi fyrir sendinguna, og hafi sér þá af hugsunar-
leysi láðst að senda reikning með fraktinni. Hann hafi síðan sent ákærða Y
reikning með símbréfi, svo að unnt væri að ganga frá greiðslu aðflutnings-
gjalda, en ákærði Y hafi átt að sjá um það.

Samkvæmt 23. gr. tollalaga skal innflytjandi skila tollyfirvaldi aðflutn-
ingsskýrslu ásamt tilheyrandi gögnum um vöru eða sendingu innan þess
frests, sem ákveðinn er í reglugerð. Á þeim tíma. sem hér um ræðir, var í
gildi reglugerð nr. 257/1970, sbr. nú reglugerð nr. 258/1993, sem tók gildi 1.
júlí 1993. Samkvæmt 1. gr. reglugerðar nr. 257/1970 bar að afhenda hlutað-
eigandi tollyfirvaldi skriflega aðflutningsskýrslu um vöruna eða sendinguna
innan þriggja mánaða frá komudegi þess fars, er flutti vöruna til landsins.
Ljóst er, að aðflutningsskýrsla, sem ákærði Y hafði látið útbúa, lá fyrir þeg-
ar 17. maí 1993. Samkvæmt framburði ákærðu X og Y var ætlun þeirra að
framvísa henni við tollafgreiðslu varningsins, sem ákærði Y hugðist sækja
til Siglufjarðar í framhaldi af gerð skýrslunnar. Er því ósannað, að hugur
ákærðu hafi staðið til að smygla reiðtygjunum og öðrum búnaði fyrir hesta.
Verða ákærðu því sýknaðir af sakargiftum, hvað þetta varðar.

Ákærði Y hefur játað að hafa gert tilraun til að smygla til landsins sjón-
varpi og helmingi þess áfengis, sem var í umræddri sendingu, en fram er
komið, að umræddur varningur var ekki tilgreindur í ofangreindri aðflutn-
ingsskýrslu. Hann segir bróður sinn hafa átt að fá hinn helming áfengisins
og einnig fatahengið og spegilrammann, sem raunar væri hluti þess. Við
yfirheyrslu hjá lögreglu 17. maí 1993 kvaðst ákærði hafa unnið við að koma
2302

varningnum fyrir í kerrunni. Með játningu ákærða, sem er í samræmi við
gögn málsins, hvað þetta varðar, er framangreint atferli ákærða sannað.
Verður hann því sakfelldur fyrir þennan þátt ákærunnar, og varðar það við
1. mgr. 123. gr. tollalaga.

IV B. 2.

Þegar af þeirri ástæðu, að ákærði Erlingur hefur verið sýknaður af broti
því. sem honum er gefið að sök í þessum ákærulið, ber að sýkna ákærða Y
fyrir hlutdeild í því.

VA-B.

Með framburði ákærðu Erlings og Gunnars er sannað, að þeir hafi eytt
249,65 lítrum af smygluðu áfengi, sem þeir segjast hafa flutt á öskuhauga
Siglufjarðar 11. og 12. júlí 1988 og hellt þar niður og síðan fleygt umbúðun-
um á eld, sem logaði þar. Einnig er sannað með framangreindum hætti, að
ákærðu hafa staðið að eyðingu á 96 dósum af haldlögðum bjór 23. desem-
ber 1992 með því, að ákærði Gunnar, með vitund og vilja ákærða Erlings,
ók yfir dósirnar á öskuhaugum Siglufjarðar og fleygði þeim síðan á sama
stað og umbúðunum, sem að framan er getið.

Samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga um verslun ríkisins með áfengi, tóbak og lyf
nr. 63/1969 bar að afhenda framangreint smyglað áfengi og bjór Áfengis- og
tóbaksverslun ríkisins. Þessari lagaskyldu var ekki fylgt, og telst sú háttsemi
á ábyrgð ákærða Erlings, en ákærða Gunnari refsilaus, þar sem hann var að
sinna starfi sínu sem undirmaður ákærða Erlings og bar að hlýða fyrirmæl-
um hans og átti að geta treyst því, að hann væri að fara að lögum við eyð-
ingu áfengisins. Verður ákærði Gunnar því sýknaður af því, sem honum er
gefið að sök í þessum kafla ákæru, en ákærði Erlingur sakfelldur, og er brot
hans rétt fært til refslákvæðis í þessum kafla ákæru.

Nær sex ár eru liðin, frá því að eyðing áfengisins fór fram, og þar sem
brotið hefði aðeins varðað ákærða Erling sektarrefsingu, telst það fyrnt,
sbr. 1. tl. 1. mgr. 81. gr. almennra hegningarlaga. Brot ákærða Erlings sam-
kvæmt B-lið þessa kafla ákærunnar er hins vegar ófyrnt, og verður honum
refsað fyrir það.

Ákærði Gunnar hefur borið, að hann hafi fært áfengiseyðinguna í dag-
bók lögreglunnar, einum eða tveimur dögum eftir að hún fór fram. Hann
fullyrðir hins vegar, að færslan sé rétt, og hefur sá framburður ákærða ekki
verið hrakinn. Er því ósannað, að hún sé röng. Ber því að sýkna ákærðu
Erling og Gunnar af þessum ákærulið.
2303

Sakaferill ákærðu.
Ákærðu, sem sakfelldir eru, hafa ekki áður sætt refsingum, sem máli
skipta við ákvörðun refsingar þeirra í máli þessu.

Refsingar.

Við ákvörðun refsingar ákærða Erlings ber að líta til þess, að hann hefur
látið af embætti sínu vegna máls þessa. Þá ber að líta til þess vegna |. kafla
ákæru, að það mun hafa tíðkast hjá ýmsum embættum, að séð væri um
mætingar við fyrirtökur mála. Einnig er rétt að taka tillit til þess, að áskiln-
aður ákærða um greiðslur fyrir mót bakaði engum tjón. þar sem greiðendur
hefðu væntanlega haft af því mun meiri kostnað, ef þeir hefðu þurft að
mæta sjálfir eða fengið aðra til þess, oft um langan veg. Þá þykir bera að
hafa í huga vegna meðferðar ákærða á eigin tékkum, sem lágu í sjóði, að
hann hafði áður haft viðskiptareikning hjá embættinu, sem hafði verið í
nokkurri skuld, þegar ákærði hóf að þiggja laun samkvæmt nýju kerfi, og
leggja bar reikninginn niður. Þá verður ekki annað séð en ákærði hafi greitt
skuld sína niður jafnt og þétt. Loks þykir það vera til refsilækkunar vegna
bjóreyðingarinnar, að engin festa virðist hafa verið árum saman í því að
fara eftir skýlausu lagaákvæði um, að senda beri upptækt áfengi Áfengis-
og tóbaksverslun ríkisins. Lagaákvæði þetta er þó í fullu gildi, þrátt fyrir
það að ráða megi af gögnum málsins, að því hafi ekki verið fylgt eftir.

Með hliðsjón af öllu framansögðu og 77. gr. almennra hegningarlaga þyk-
ir refsing ákærða Erlings hæfilega ákveðin 300.000 króna sekt til ríkissjóðs,
sem greiðist innan fjögurra vikna frá uppkvaðningu dómsins að telja, en
ella sæti ákærði varðhaldi í 45 daga.

Refsing ákærða X þykir hæfilega ákveðin 200.000 kr. sekt til ríkissjóðs,
sem greiðist innan fjögurra vikna frá uppkvaðningu dómsins að telja, en af-
plánist ella með 35 daga varðhaldi.

Refsing ákærða Y þykir hæfilega ákveðin 75.000 króna sekt til ríkissjóðs,
sem ákærði telst hafa afplánað að fullu með gæsluvarðhaldi í 7 daga, þ. e.
frá 10. til 16. júní sl.

Upptaka.

Samkvæmt 1. mgr. 136. gr. tollalaga og 34. gr. áfengislaga ber að dæma
ákærða Y til að sæta upptöku á því áfengi og þeim hlutum, sem hann er
sakfelldur fyrir að hafa reynt að smygla hingað til lands, svo sem nánar
greinir í dómsorði.

Að öðru leyti ber að sýkna af kröfum ákæruvalds um upptöku.
2304

Sakarkostnaður.

Loks ber að dæma um sakarkostnað, þar með talin málsvarnar- og sak-
sóknarlaun, sem hér greinir:

Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Erlings, Jóns Magnússonar
hæstaréttarlögmanns. 350.000 krónur, greiðist af ákærða að hálfu og að
hálfu úr ríkissjóði.

Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Gunnars, Jónatans Sveinssonar
hæstaréttarlögmanns. 300.000 krónur, greiðist úr ríkissjóði.

Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða X, Gísla Baldurs Garðarssonar
hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur, greiðist að 1/3 hluta af ákærða, en að
2/3 hlutum úr ríkissjóði.

Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Y, Ólafs Garðarssonar hæsta-
réttarlögmanns, 200.000 krónur, greiðist af ákærða að 1/3 hluta, en að 2/3
hlutum úr ríkissjóði.

Ákærðu Erlingur og X greiði hvor um sig 50.000 krónur í saksóknarlaun,
en ákærði Y 25.000 krónur.

Annan sakarkostnað greiði ákærði Erlingur að 1/5 hluta, ákærði X og
ákærði Y að 1/10 hluta hvor og ríkissjóður að 3/5 hlutum.

Sókn málsins.
Egill Stephensen saksóknari sótti mál þetta af hálfu ákæruvalds.

Dómsorð:

Ákærði Erlingur Óskarsson greiði 300.000 króna sekt til ríkissjóðs
innan 4 vikna frá uppkvaðningu dómsins að telja, en sæti ella varð-
haldi í 45 daga.

Ákærði Gunnar Guðmundsson er sýknaður af kröfum ákæruvalds-
ins í máli þessu.

Ákærði X greiði 200.000 krónur í sekt til ríkissjóðs innan 4 vikna
frá uppkvaðningu dóms þessa að telja, en sæti ella varðhaldi í 35
daga.

Ákærði Y greiði 75.000 króna sekt til ríkissjóðs, sem telst afplánuð
að fullu með 7 daga gæsluvarðhaldi.

Ákærði Y sæti upptöku til ríkissjóðs á sjónvarpi, fatahengi, spegil-
ramma og 27 áfengisflöskum.

Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Erlings, Jóns Magnússon-
ar hæstaréttarlögmanns, 350.000 krónur, greiðist af ákærða að hálfu
og að hálfu úr ríkissjóði.

Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Gunnars, Jónatans
2305
Sveinssonar hæstaréttarlögmanns, 300.000 krónur, greiðist úr ríkis-
sjóði.

Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða X, Gísla Baldurs Garð-
arssonar hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur, greiðist að 1/3 hluta af
ákærða, en að 2/3 hlutum úr ríkissjóði.

Málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða Y. Ólafs Garðarssonar
hæstaréttarlögmanns, 200.000 krónur, greiðist af ákærða að 1/3 hluta,
en að 2/3 hlutum úr ríkissjóði.

Ákærðu Erlingur og X greiði hvor um sig 50.000 krónur í sak-
sóknarlaun, en ákærði Y 25.000 krónur.

Annan sakarkostnað greiði ákærði Erlingur að 1/5 hluta, ákærðu X
og Y að 1/10 hluta hvor og ríkissjóður að 3/5 hlutum.

3 Hæstaréttardómar IV
2306
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 425/1991. — Sigurður Kristinsson
(Gunnar Sólnes hrl.)
gegn

Sjóvá-Almennum tryggingum hf. og
dánarbúi Halldórs Valdimarssonar

(Haraldur Blöndal hrl.)

Bifreiðar. Umferðarlög. Skaðabætur. Vextir. Vátrygging. Fyrning.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson,
Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Hjörtur Torfason og Pétur
Kr. Hafstein.

Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 22.
október 1991 að fengnu áfrýjunarleyfi 10. sama mánaðar. Hann
krefst þess aðallega, að stefnda Sjóvá-Almennum tryggingum hf.
verði gert að greiða sér 2.706.407,60 krónur með vöxtum frá 1. ágúst
1979 til 7. apríl 1988, er séu hinir sömu og tilgreindir voru í stefnu
hans í héraði fyrir það tímabil, en með dráttarvöxtum samkvæmt
III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá síðarnefnda deginum til greiðslu-
dags að frádregnum 564.264 krónum, er Sjóvátryggingafélag Íslands
hf. greiddi honum 7. apríl 1988. Til vara krefst hann þess í fyrsta
lagi, að félagið greiði sér 240.000 krónur ásamt 1.473.808,38 krónum
í vexti af þeirri fjárhæð fyrir tímabilið frá 1. ágúst 1979 til 7. apríl
1988 að frádregnum fyrrgreindum 564.264 krónum, samtals 1.149.544,38
krónur, með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga at þess-
um mismun frá síðarnefnda deginum til greiðsludags. Í öðru lagi
krefst hann þess til frekari vara, að félagið greiði sér 240.000 krónur
með vöxtum að fjárhæð 789.284,27 krónur fyrir tímabilið frá 4. nóv-
ember 1983 til 7. apríl 1988 að frádreginni sömu greiðslu, samtals
465.020,27 krónur, auk sömu dráttarvaxta. Í þriðja lagi krefst hann
þess til þrautavara, að félagið greiði sér 240.000 krónur með vöxtum
að fjárhæð 535.313,33 krónur fyrir tímabilið 1. ágúst 1979 til 7. apríl
1988 að frádreginni sömu greiðslu, samtals 211.049,33 krónur, auk
sömu dráttarvaxta. Í öllum tilvikum krefst áfrýjandi málskostnaðar í
héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi þessa stefnda.
2307

Í málinu hefur áfrýjandi einnig beint kröfum sínum á hendur hinu
stefnda dánarbúi Halldórs Valdimarssonar, sem sýknað var í hér-
aðsdómi á þeirri forsendu, að kröfur hans gagnvart því teldust
fyrndar. Fyrir Hæstarétti lýsti áfrýjandi því yfir, að hann hefði ekki
uppi sjálfstæðar kröfur á hendur dánarbúinu.

Af hálfu beggja stefndu er þess krafist, að hinn áfrýjaði dómur
verði staðfestur, en fallið er frá kröfu um málskostnað fyrir Hæsta-
rétti.

I.

Mál þetta er risið af umferðarslysi, er varð í götunni Skarðshlíð á
Akureyri 1. ágúst 1979, þegar áfrýjandi, sem þar var á ferð á reið-
hjóli, varð fyrir fólksbifreiðinni Ö-4533, en ökumaður hennar og
eigandi var Halldór heitinn Valdimarsson. Slysið sætti lögreglurann-
sókn og var tilkynnt ábyrgðartryggjanda bifreiðarinnar, sem var
Sjóvátryggingafélag Íslands hf. Tók félagið að sér fyrirsvar í sam-
ræmi við skilmála vátryggingarinnar, þegar áfrýjandi og foreldrar
hans leituðu eftir bótum fyrir slysið, og var þeirri umleitan einvörð-
ungu beint gegn félaginu með aðstoð lögmanns. Áður en málið var
höfðað, hafði stefndi Sjóvá-Almennar tryggingar hf. tekið við skyld-
um og réttindum þessa félags varðandi tjónið.

Áfrýjandi var 14 ára að aldri, þegar slysið bar að höndum. Hann
hlaut þar meðal annars mikið höfuðhögg, sem olli heilahristingi og
meðvitundarleysi nokkra daga og vakti jafnframt grun um heilamar,
er haft gæti varanlegar afleiðingar. Á grundvelli vottorða frá tveim-
ur læknum mat Björn Önundarson tryggingayfirlæknir heilsutjón
áfrýjanda af slysinu þegar í febrúar 1980 og taldi hann hafa hlotið
10% varanlega örorku. Samkvæmt gögnum þessum voru vísbend-
ingar um endanlegar afleiðingar slyssins ekki eindregnar að öllu
leyti, og sagði tryggingayfirlæknirinn í niðurlagi matsins, að orðið
gæti nauðsynlegt að meta þennan sjúkling síðar, ef frekari einkenni
kæmu fram.

Í kjölfar örorkumatsins gerði Þórir Bergsson tryggingastærðfræð-
ingur útreikning á fjárhagstjóni áfrýjanda. Að svo búnu var Sjóvá-
tryggingafélagi Íslands hf. í ágúst 1980 sent kröfubréf frá lögmanni
áfrýjanda, þar sem farið var fram á fébætur fyrir fjártjón hans og
miska. Kröfubréfi þessu var ekki svarað skriflega, en fram er komið
2308

hér fyrir dómi, að félagið hafi talið bótaskyldu vegna slyssins vera
fyrir hendi. Hins vegar væri uppgjör á tjóni áfrýjanda ekki tímabært,
þar sem óvissa væri enn um afleiðingar slyssins. Hefur félagið greint
frá því, að trúnaðarlæknir þess hafi látið í ljós þá skoðun, að fyrr-
greint Öörorkumat gæti ekki talist marktækt, þar sem algengast væri
um áverka af þessum toga, að varanlegar afleiðingar yrðu annað-
hvort engar eða mun meiri en næmi 10% örorku. Ljóst er, að áfrýj-
andi og aðstandendur hans ákváðu að hlíta því, að greiðsla kæmi
ekki upp í tjónið að svo stöddu.

Í marsmánuði 1981 staðfesti Björn Önundarson tryggingayfir-
læknir við lögmann áfrýjanda, að ekki væru ástæður til breytinga á
gerðu Örorkumati, en þær upplýsingar breyttu ekki stöðu málsins. Í
september 1984 gaf Baldur Jónsson læknir út nýtt vottorð um heilsu
áfrýjanda, þar sem hann taldi tímabært að meta örorku hans. Var
vottorðið sent Birni Önundarsyni. en staðgengill hans taldi í mars
1985, að tilefni sýndist ekki til breytinga á matinu frá 1980. Erindið
var síðan ítrekað við Björn sjálfan, og tjáði hann lögmanni áfrýj-
anda í bréfi 2. desember 1985, að líkur bentu til þess, að skaði áfrýj-
anda væri meiri en matið hefði gert ráð fyrir, og væri nauðsynlegt
að taka hann til frekari rannsóknar. Í framhaldi af þessu var gerð
sálfræðikönnun á áfrýjanda fyrri hluta árs 1986 og hann síðan lagður
inn til rannsóknar á taugasjúkdómadeild Landspítalans í Reykjavík.
Voru niðurstöður hennar fengnar tryggingayfirlækni ásamt vottorði
27. apríl 1987 frá Kristni Eyjólfssyni lækni. Tryggingayfirlæknir mat
síðan örorku áfrýjanda að nýju 13. september 1987 og taldi varan-
lega örorku nema 30%. Jafnframt reiknaði Jón Erlingur Þorláksson
tryggingastærðfræðingur vinnutekjumissi hans út á nýjan leik.

Á grundvelli þessa var Sjóvátryggingafélagi Íslands hf. send ný
krafa um bætur fyrir tjón áfrýjanda með bréfi 4. nóvember 1987.
Nam krafan alls 2.706.407,60 krónum, þ. e. sömu fjárhæð og aðal-
krafa hans fyrir Hæstarétti í máli þessu, auk vaxta frá slysdegi. Í við-
ræðum um kröfuna bar vátryggjandinn ekki brigður á hið nýja ör-
orkumat og vefengdi ekki, að bótaskylda væri enn fyrir hendi. Hins
vegar taldi hann ábyrgð sína á tjóninu takmarkaða við hámarksfjár-
hæð ábyrgðartryggingarinnar á slysdegi, þ. e. 240.000 nýjar krónur.
Kvaðst hann reiðubúinn til að inna þá fjárhæð af hendi ásamt al-
mennum vöxtum fyrir næstliðin fjögur 4 ár, en eldri vextir yrðu að
2309
teljast fyrndir. Lauk viðræðunum með því, að félagið greiddi áfrýj-
anda 7. apríl 1988 samtals 500.000 krónur í skaðabætur og vexti
ásamt 64.264 krónum í kostnað og taldi þetta fullnaðargreiðslu, sem
að hluta væri umfram skyldu, en áfrýjandi tók við henni með fyrir-
vara.

11.

Krafa áfrýjanda um bætur vegna slyssins er byggð á reglum VI.
kafla umferðarlaga nr. 40/1968, sem í gildi voru á slysdegi. Skírskot-
ar hann bæði til hlutlægrar ábyrgðar bifreiðareiganda samkvæmt 1.
mgr. 67. gr., sbr. 1. mgr. 69. gr. laganna, og til almennrar sakarreglu,
þar sem rekja megi slysið til óvarkárni ökumanns bifreiðarinnar,
sbr. 3. mgr. 69. gr. laganna. Er ágreiningslaust, að hann hafi átt
óskertan bótarétt samkvæmt þessum ákvæðum. Sem fyrr segir, gerir
áfrýjandi ekki sjálfstæðar kröfur á hendur stefnda dánarbúi Hall-
dórs Valdimarssonar, og er bótaréttur hans þannig einvörðungu til
álita að því marki, sem honum verður beitt gagnvart stefnda Sjóvá-
Almennum tryggingum hf. vegna hinnar lögboðnu ábyrgðartrygg-
ingar fyrir bifreið Halldórs, sem fyrirrennari félagsins hafði tekið að
sér, sbr. 1. og 4. mgr. 70. gr. umræddra laga, sbr. 1. gr. laga nr. 65/
1978.

Í 1. mgr. 70. gr. var kveðið á um fjárhæð þessarar vátryggingar,
þ. e. hámarksábyrgð vegna heildartjóns af hverju einstöku slysi, sbr.
4. mgr. sömu greinar og 1. mgr. 75. gr. laganna. Með a-lið 1. gr. laga
nr. 65/1978, er breytti 1. mgr. 70. gr. og tók gildi 1. maí 1978, var fjár-
hæðin ákveðin 24.000.000 gamlar krónur, er síðar urðu 240.000 nýj-
ar krónur. Með c-lið sömu greinar laga nr. 65/1978 var aukið við
umferðarlögin nýrri 3. mgr. 70. greinar, þar sem dómsmálaráðherra
var heimilað að hækka vátryggingarfjárhæðir samkvæmt 1. og 2.
mgr. Í samræmi við verðlagsbreytingar. Þessi heimild hafði ekki ver-
ið notuð, þegar lögunum sjálfum var aftur breytt og fjárhæðirnar
hækkaðar frá og með 12. maí 1980. Var fyrrgreint hámark, 240.000
krónur, því enn í gildi á slysdegi 1. ágúst 1979.

Eftir undirstöðurökum vátryggingar samkvæmt VI. kafla um-
ferðarlaga nr. 40/1968 var rétt að líta svo á, að vátryggingarfjárhæð á
þeim tíma, er slys yrði, héldist óbreytt sem hámark bótagreiðslna
fyrir tjón af slysinu án tillits til síðari verðlagsbreytinga. Var fyrr-
2310

greindu heimildarákvæði 3. mgr. 70. gr. laganna ekki ætlað að koma
á beinni tengingu við slíkar breytingar. Er þannig ekki unnt að fall-
ast á það með áfrýjanda, að hámarksábyrgð Sjóvátryggingafélags Ís-
lands hf. hafi átt að hækka sjálfkrafa til samræmis við þær stórfelldu
verðlagshækkanir, sem urðu frá slysdegi til uppgjörsdags 1988.
Áfrýjandi hefur ekki sýnt fram á, að félagið hafi gengist undir að
sæta slíkri hækkun í upphafi eða síðar. Að þessu athuguðu ber að
fallast á það með héraðsdómara, að krafa áfrýjanda um fébætur
umfram 240.000 krónur verði ekki tekin til greina, og ber að hafna
aðalkröfu hans.

Varakröfur áfrýjanda lúta að því, hvaða vexti vátryggjandanum
hafi borið að greiða 7. apríl 1988 af þeim bótum, er þá voru reiddar
fram og svöruðu fullri vátryggingarfjárhæð. Í fyrstu og annarri kröf-
unni eru vextir lagðir við höfuðstól, en í þriðju kröfunni er reiknað
með einföldum vöxtum.

Kröfum þessum mótmælir vátryggjandi með vísan til 2. tl. 3. gr.
laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda, er
kveður á um fyrningu gjaldkræfra vaxta á fjórum árum. Um tjón
áfrýjanda eru atvik þau, sem fyrr getur, að bótakrafa var gerð um
ári eftir slysið og þá lögð til hlíðar að svo stöddu vegna þeirrar af-
stöðu vátryggingarfélagsins, að uppgjör á tjóninu væri ekki tíma-
bært. Eftir það voru félaginu ekki send skrifleg erindi fyrr en síðla
árs 1987. Hins vegar er sannað, að félaginu var ljóst allt þetta tíma-
bil, að áfrýjandi hafði orðið fyrir tjóni, sem bæta þyrfti í einhverjum
mæli, og myndi hann leita eftir uppgjöri, þegar traustari gögn lægju
fyrir. Jafnframt verður ekki séð, að áfrýjandi verði sakaður um van-
rækslu við öflun þeirra gagna.

Ákvæði um fyrningu bótakrafna samkvæmt VI. kafla umferðar-
laga nr. 40/1968 var að finna í 78. gr. laganna, og eru þau hliðstæð
almennum fyrningarákvæðum í 29. gr. laga nr. 20/1954 um vátrygg-
ingarsamninga. Í 30. gr. síðarnefndu laganna er vikið að samningum
þess efnis, að vátryggður geti glatað kröfu á skemmri fresti en hin-
um lögmælta fyrningarfresti samkvæmt 29. gr., ef hann fylgi henni
ekki áður eftir með lögsókn. Segir í 30. gr., að þeim samningum
verði því aðeins beitt, að vátryggjandi hafi skýrt vátryggðum skrif-
lega frá því með minnst sex mánaða fyrirvara, hversu langur frestur-
inn sé og hverjar afleiðingar það hafi, ef hann líður ónotaður.
2311

Við þær aðstæður, sem fyrr var lýst, var vátryggingarfélaginu
nauðsynlegt að gera áfrýjanda viðvart um, að vextir af bótakröfu
hans væru að fyrnast, ef það hugðist firra sig ábyrgð á greiðslu
þeirra frá slysdegi, svo sem hann hafði gert kröfu til. Var rétt í því
efni að hafa hliðsjón af ákvæðum 30. gr. laga nr. 20/1954, þótt þau
ættu ekki við með beinum hætti. Fyrir liggur hins vegar, að mótbára
um fyrningu vaxta var ekki höfð uppi, fyrr en endanleg krafa áfrýj-
anda var komin fram. Þegar litið er til alls þessa, þykir verða að fall-
ast á það með áfrýjanda, að hann hafi ekki þurft að sæta þeirri mót-
báru.

Samkvæmt þessu átti áfrýjandi óskertan rétt á vöxtum frá 1. ágúst
1979 af bótum fyrir tjón sitt, sbr. 3. mgr. 92. gr. laga nr. 20/1954. Er
rétt að leggja þar til grundvallar þá einföldu vexti, sem um ræðir í
þriðju varakröfu hans, en samkvæmt henni átti greiðsla höfuðstóls
og vaxta að nema samtals 775.313 krónum. Frá þeim ber að draga
þá upphæð, sem hann fékk greidda að kostnaði frátöldum, þ. e.
500.000 krónur. Verður stefnda Sjóvá-Almennum tryggingum hf.
gert að greiða honum mismuninn, 275.313 krónur, með vöxtum, eins
og í dómsorði greinir, frá uppgjörsdegi 7. apríl 1988 til þingfestingar
á máli hans í héraði 27. september 1990, en með dráttarvöxtum
samkvæmt III. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Heim-
ilt skal að leggja áfallna vexti við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í
fyrsta sinn 7. apríl 1989.

Rétt er eftir þessum úrslitum, að stefndi Sjóvá-Almennar trygg-
ingar hf. greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti,
svo sem mælt er um í dómsorði.

Dómsorð:

Stefndi Sjóvá-Almennar tryggingar hf. greiði áfrýjanda, Sig-
urði Kristinssyni, 275.313 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987 frá 7. apríl 1988 til 27. september 1990, en
með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla sömu laga frá þeim
degi til greiðsludags. Heimilt skal að leggja vexti við höfuðstól
á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 7. apríl 1989.

Stefndi Sjóvá-Almennar tryggingar hf. greiði áfrýjanda sam-
tals 250.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.
2312
Dómur bæjarþings Akureyrar 2. júlí 1991.

Mál þetta, sem dómtekið var 18. f. m. að undangengnum munnlegum
málflutningi þann dag. hefur Jón Kr. Sólnes hrl. höfðað með stefnu, út gef-
inni á Akureyri 27. 8. 1990, fyrir hönd Sigurðar Kristinssonar, kt. 200565-
4039, Sogavegi 150, Reykjavík, á hendur Benedikt Sveinssyni hrl., Lindar-
flöt 51, Garðabæ, sem stjórnarformanni f. h. Sjóvá-Almennra hf., Kringl-
unni 5, Reykjavík, kt. 701288-1739, og dánarbúi Halldórs Valdimarssonar,
kt. 010754-2249, síðast til heimilis að Flötusíðu 6, Akureyri, til heimtu
skaðabóta vegna tjóns af völdum umferðarslyss auk vaxta og málskostn-
aðar. En málið var þingfest 27. september 1990.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði dæmdir in solidum til
greiðslu skaðabóta, að fjárhæð 15.002.869,39 kr., með (nánar tilgreindum
vöxtum |.

Til frádráttar tildæmdum fjárhæðum komi greiðsla Sjóvátryggingafélags
Íslands 7. 4. '88, 564.264 kr.

Þá er krafist málskostnaðar |...|.

Dómkröfur stefndu eru þær aðallega, að þeir verði sýknaðir af öllum
kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hans hendi. Til vara er
þess krafist, að stefndu verði einungis gert að greiða hluta kröfunnar, en
málskostnaður falli niður.

Málsatvik eru þau, að 1. ágúst 1979 var bifreiðinni Ö-4533 ekið á stefn-
anda, þar sem hann var á reiðhjóli við Skarðshlíð á Akureyri, með þeim af-
leiðingum, að hann slasaðist alvarlega og hlaut varanlegt líkamstjón af.

Ökumaður bifreiðarinnar og eigandi hennar var Halldór Valdimarsson,
sem nú er látinn, og var bifreiðin í ábyrgðartryggingu hjá Sjóvátryggingafé-
lagi Íslands hf. Taldi ökumaður, að hraði bifreiðarinnar hefði verið um 75
km á klst., er slysið varð, og samkvæmt prófun lögreglu á slysstað miðað
við hemlaför bifreiðarinnar virðist bifreiðin hafa getað verið á allt að 80 km
hraða.

Stefnandi hlaut höfuðáverka, sem ekki verður nánar lýst hér, og var ör-
orka hans metin af Birni Önundarsyni tryggingayfirlækni sem hér segir:
hinn 4. 2. 1980 frá slysdegi talið í þrjá mánuði 100%, eftir það í þrjá mánuði
50% og varanleg örorka 10%.

Hinn 13. 9. 1987 mat sami læknir örorku stefnanda 100% í sex mánuði frá
slysdegi, 75% í þrjá mánuði eftir það og síðan varanlega örorku 30%.

Þórir Bergsson tryggingastærðfræðingur reiknaði út örorkutjón stefn-
anda 31. 7. 1980, og mat hann verðmæti vinnutekjutaps á slysdegi vegna
tímabundinnar örorku 1.260 kr., en vegna varanlegrar örorku 112.010 kr.

Jón Erlingur Þorláksson tryggingastærðfræðingur reiknaði út örorkutjón
2313
stefnanda 20. 10. 1987. Reiknaðist honum þá höfuðstóll vinnutekjutjóns
stefnanda á slysdegi 5.100 kr. vegna tímabundinnar örorku og 1.673.300 kr.
vegna varanlegrar örorku, samtals 1.687.400 krónur.

Er slysið varð, var lögboðin fjárhæð ábyrgðartryggingar samkvæmt 70.
gr. umferðarlaga nr. 40/1968, sbr. lög nr. 65/1978, 24.000.000 kr. gamlar, en
240.000 nýkrónur.

Hinn 7. apríl 1988 greiddi Sjóvátryggingafélag Íslands hf. stefnanda
564.264 kr. í umsamdar skaðabætur fyrir allt tjón stefnanda ásamt inn-
heimtulaunum og kostnaði, sem kvittað er fyrir með fyrirvara um frekari
endurskoðun af lögmanni stefnanda, Jóni Kr. Sólnes hrl.

Við málflutning kom fram, að greiðsla þessi sundurliðast þannig, að
64.264 kr. eru útlagður kostnaður og innheimtulaun, 240.000 kr. er vátrygg-
ingarfjárhæð á slysdegi og þá eftirstöðvarnar vextir í fjögur ár frá greiðslu-
degi. Greiðslu þessa telur stefnandi vera alls ófullnægjandi, en kröfu sína
sundurliðar hann þannig:

 

1. Bætur fyrir tímabundna og varanlega örorku .... kr. 7.000.000,00
2. Miskabætur ..............000...00.0. - 8.000.000,00
3. Bætur fyrir munatjón - 760,39
4. Bætur vegna læknisþjónustu og ferðakostnaðar. - 2.109,00

Samtals kr. 15.002.869,39

 

Kröfu sína samkvæmt 1. lið rökstyður stefnandi þannig, að örorkumat og
Örorkutjónsútreikningur sé grundvallað á hinni metnu læknisfræðilegu ör-
orku, en slíkt mat og raunverulegt tjón fari ekki saman í nær öllum tilvik-
um. Tjón stefnanda sé mun meira og hafi ekki komið í ljós, fyrr en honum
var neitað um einkaflugmannsskírteini 1. 8. 1990 vegna heilsubrests hans,
sem af slysinu leiddi og fyrst varð ljóst, hversu alvarlegar afleiðingar slysið
hafði á tekjumöguleika hans á hverju því starfssviði, þar sem krafist er
fyllstu einbeitingar. Og í ljósi þess, að hann hafi þurft að leggja flugnám á
hilluna, sem hann hafi ætlað að gera að ævistarfi sínu, sé tjón hans mun
meira en útreikningar segi til um.

Kröfulíður 2 er studdur því, að slysið hafi haft gífurleg áhrif á allt líf
stefnanda, og muni hann alla ævi líða fyrir það bæði andlega og líkamlega.

Liðir 3 og 4 eru studdir tölulegum gögnum, sbr. dskj. nr. 36-58.

Málsástæður og lagarök stefnanda eru þau, að stefnda, Sjóvá-Almennar
hf., sem hafi tekið við af Sjóvátryggingafélagi Íslands hf., hafi verið marg-
sinnis krafið bóta vegna málsins, og með greiðslu sinni 7. apríl 1988 hafi hið
stefnda félag viðurkennt í verki bótaskyldu sína. Byggist bótaskylda beggja
stefndu á 1. mgr., sbr. 3. mgr. 70. gr. laga nr. 40/1968, og ábyrgð dánarbúsins
á því, að ökumaður hafi verið eigandi bifreiðarinnar Ö-4533. Krafan á
2314

hendur dánarbúinu sé reist á reglu 67. gr., sbr. 1. mgr. 69. gr. sömu laga, en
til vara á sök ökumanns skv. 3. mgr. 69. gr. laga nr. 40/1968, enda hafi hann
brotið ákvæði um hámarkshraða skv. 1. mgr. 50. gr. laga nr. 40/1968, sbr. 1.
gr. laga nr. 16/1977, og varúðarreglur, sbr. 2. mgr. og 3. mgr., liði a og 1, 49.
gr. laga nr. 40/1968. Beinist málsókn þessi gegn báðum stefndu þrátt fyrir
ákvæði 2. mgr. 74. gr. laga nr. 40/1968, og miskabótakröfu sína reisir hann á
1. mgr. 264. gr. alm. hgl. nr. 19/1940.

Um vátryggingarfjárhæð skv. Í. mgr. 70. gr. laga nr. 40/1968, 240.000 kr.,
er gilti á slysdegi, heldur stefnandi því fram, að hún hafi að sjálfsögðu verið
ákveðin í samræmi við verðlag, er gilti á þeim tíma, og ekki sé eðlilegt, að
sú fjárhæð verði látin gilda óbreytt í máli þessu, heldur verði að framreikna
hana miðað við hækkun vísitölu frá slysdegi til dómsuppkvaðningar.

Stefnandi heldur því fram, að með greiðslu sinni 7. 4. 1988 hafi stefndi,
Sjóvá-Almennar hf., viðurkennt bótaskyldu sína í verki og rofið með því
fyrningarfrest þann, sem lögmæltur er í 78. gr. laga nr. 40/1968, sbr. 3. gr.
laga nr. 23/1972, og sé því krafa stefnanda ófyrnd.

Stefndu reisa sýknukröfu sína á eftirgreindum málsástæðum og lagarök-
um: Að því er varðar stefnda dánarbú Halldórs Valdimarssonar komi
hvergi fram í málinu, að dánarbúið eða Halldór heitinn sjálfur hafi nokkuð
það aðhafst, er hafi getað slitið fyrningu. Leggur stefndi sérstaka áherslu á
það. að Sjóvátryggingafélag Íslands hf. hafi aldrei getað. svo að gilt sé, rofið
fyrningarfrest gagnvart stefnda dánarbúinu. Beri því að sýkna dánarbúið af
öllum kröfum stefnanda þegar af þeirri ástæðu, enda hafi Sjóvá-Almennar
tryggingar hf. tekið við aðild málsins, eftir að Sjóvátryggingafélag Íslands
hf. var sameinað því, og svo sem áður getur, hafi bifreiðin verið ábyrgðar-
tryggð hjá fyrrnefndu félagi og vátryggingarfjárhæðin verið 24.000.000 gkr.,
en eftir myntbreytingu 240.000 kr. Hinn 7. apríl 1988 hafi félagið greitt
stefnanda alla vátryggingarfjárhæðina ásamt vöxtum og kostnaði, samtals
564.264 kr., og sé rétt að taka fram, að vaxtagreiðslan hafi verið talsvert
umfram lagaskyldu, en fjögurra ára fyrningarfrestur sé á vöxtunum. Hafi
því félagið innt af hendi þá greiðslu, sem því var skylt að greiða skv. vá-
tryggingarsamningi sínum og landslögum, og stefnandi eigi ekki frekari
kröfur á hendur því. Sérstaklega mótmælir stefndi því, að vátryggingar-
fjárhæðir séu vísitölutryggðar, heldur takmarkist greiðsluskylda vátrygg-
ingafélaga eingöngu við vátryggingarfjárhæð að viðbættum vöxtum. Verði
ekki fallist á sýknu, er því haldið fram, að stefndu eigi einungis að greiða
hluta kröfunnar. Segja stefndu, að örorkutjónsútreikningur Jóns E. Þor-
lákssonar tryggingastærðfræðings sé byggður á áætlunum um tekjur stefn-
anda árin 1979 til 1989, þrátt fyrir það að fyrir hafi legið fullnægjandi gögn,
2315

þ. e. a. s. skattskýrslur um tekjur stefnanda þessi ár, sem stefnandi hafi ekki
lagt fram. Einnig liggi ekki fyrir gögn um greiðslur til stefnanda frá Trygg-
ingastofnun ríkisins. Þá beri og að lækka stefnukröfu stórlega, en við kröfu-
gerðina hafi ekki verið tekið tillit til skattfrelsis bóta. Reisa stefndu þau
sjónarmið sín á 2. mgr. 28. gr. laga nr. 75/1981 um tekju- og eignarskatt og a-
líð 2. gr. laga nr. 45/1987 um staðgreiðslu skatta, sbr. 23. gr. laga nr. 73/1980
um tekjustofna sveitarfélaga, þar sem kveðið sé á um, að bætur fyrir varan-
lega örorku teljist ekki tekjur í skattalegu tilliti. Beri því að draga frá hag-
ræði vegna skattfrelsisins staðgreiðslu, sem nú sé 39,79% af hærri árslaun-
um en 688.548. Þá ber enn að taka tillit til hagræðis vegna eingreiðslu, svo
og gagnvart stefnda dánarbúinu ber að hafa í huga 24. gr. vátryggingar-
samningalaga, að því er varðar fjárhæðir umfram vátryggingarfjárhæð.

Hér fyrir dómi bar stefnandi það, að í samráði við lækni hefði hann síð-
astliðin tvö ár engin lyf tekið og lifi nú eðlilegu lífi, en slysið hefði stöðvað
sig í flugnámi, og ekki kveðst hann sjálfur verða var við minnisleysi, en það
sé haft á orði í vinahóp sínum. Hann hafi lokið stúdentsprófi frá verslunar-
deild VMA fyrir fimm árum og slysið tafið skólagöngu um eitt ár. Hafi
hann lokið sóló-próti í flugi, A-prófi (sic) og ætlað að taka einkaflugmanns-
próf, verið búinn að fara í læknisrannsóknir til Úlfars Þórðarsonar læknis
og staðist þær, en er læknirinn fékk læknaskýrslur um ástand hans, hafi
hann talið hann óhæfan og hann verið sviptur sóló-prófinu. Hafi læknirinn
tjáð sér, að hann byggði afstöðu sína á slysinu og afleiðingum þess. Hann
kvaðst ekki hafa stundað frekara nám eftir stúdentspróf, og aðspurður
kvaðst hann aka bifreið. Hann kvað ekki orð á gerandi þeim óþægindum,
sem hann hefði af slysinu nú, hann fái stöku sinnum smásvima. Hann hafi
haft í hyggju að hafa atvinnu af flugi sem kennari og atvinnuflugmaður, en
slysið gert þau áform sín að engu. Nú veiti hann forstöðu fyrirtæki, sem
reki sólbaðsstofu og farandsölu, og hafi fjóra starfsmenn undir sinni stjórn
og félaga síns í sameignarfélaginu. Hann sagði, að slysið hefði mótað mjög
líf sitt, sett skarð í lífið, en hann lært að lifa með afleiðingum þess.

Álit dómsins.

Í máli þessu er ekki deilt um bótaskyldu stefndu, þ. e. a. s. sök ökumanns
Ö-4533, Halldórs heitins Valdimarssonar.

Ekki verður séð af gögnum málsins, að dánarbú Halldórs Valdimars-
sonar eða Halldór heitinn Valdimarsson sjálfur hafi verið krafinn bóta
vegna slyssins, en stefndu var birt stefna í máli þessu 20. september 1990.
Samkvæmt 2. tl. 4. gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda og annarra kröfu-
réttinda telst fyrningarfrestur gagnvart dánarbúinu vera 10 ár, frá því að
2316
slys þetta varð, þ. e. a. s. 1. ágúst 1979, og skv. 78. gr. umferðarlaga nr. 40/
1968, sbr. lög nr. 23/1972, 3. gr., fyrnist krafa þessi í síðasta lagi á 10 árum,
frá því að tjónsatburðurinn varð. Samkvæmt þessu er krafan á hendur
stefnda dánarbúi Halldórs Valdimarssonar fyrnd, og af þeim sökum ber að
sýkna dánarbúið af kröfum stefnanda.

Að því er varðar kröfur stefnanda á hendur Sjóvá-Almennum hf., er það
álit dómsins, að skv. 1. mgr. 70. gr. laga nr. 40/1968, umferðarlaga, sbr. lög
nr. 65/1978, hafi hámark vátryggingarfjárhæðarinnar verið 24.000.000 gkr.,
en nú 240.000 kr., skv. gagnályktun frá 1. mgr. 7S. gr. umferðarlaga nr. 40/
1968. Samkvæmt því ber að sýkna stefnda Sjóvá-Almennar hf. af kröfum
stefnanda, þar sem félagið hefur innt af hendi til stefnanda lögboðna
greiðslu 7. apríl 1988 auk vaxta, en gjaldkræfir vextir fyrnast á fjórum árum
skv. 2. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda og annarra kröfurétt-
inda, og ber því að sýkna hið stefnda vátryggingarfélag af kröfum stefn-
anda, svo sem áður greinir.

Ekki verður séð, að sú staðhæfing stefnanda, að hámarks-vátryggingar-
fjárhæð sé verðtryggð frá slysdegi til dómsuppsögu, eins og stefnandi held-
ur fram (sic).

Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður.

Dóm þennan kvað upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson héraðsdómari.

Dómsorð:
Stefndu, Sjóvá-Almennar hf. og db. Halldórs Valdimarssonar,
skulu vera sýknir af kröfum stefnanda, Sigurðar Kristinssonar.
Málskostnaður fellur niður.
2317
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 328/1992. — Skúli Thoroddsen
(Vilhjálmur Vilhjálmsson hrl.)
gegn
Jóni Arnarr Einarssyni
(Grétar Haraldsson hrl.)

Víxilmál.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason og
Markús Sigurbjörnsson og Guðmundur Jónsson, fyrrverandi hæsta-
réttardómari.

Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 10.
ágúst 1992. Hann krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af
kröfum stefnda, en til vara, að hann verði einungis dæmdur til
greiðslu 375.000 króna, og til þrautavara til greiðslu 1.875.000 króna
gegn framsali á kröfu stefnda á hendur meðskuldurum sínum, Bergi
Guðnasyni, Grétari Haraldssyni, Jóhannesi Jónssyni og Kristjáni
Ómari Kristjánssyni. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og greiðslu máls-
kostnaðar fyrir Hæstarétti.

Víxill sá, sem um er deilt í máli þessu, er í lögmæltu formi, eins og
staðfest er í héraðsdómi. Málsvörn áfrýjanda er einkum byggð á
tvennu: Í fyrsta lagi, að ekki hafi verið samið um, að gjalddagi yrði
færður á víxilinn. Hann sé því sýningarvíxill og hafi sem slíkur verið
sýndur of seint til greiðslu. Í öðru lagi, að víxillinn hafi ekki verið
sýndur réttilega á greiðslustað. Málsástæður þessar varða aðferð við
að halda víxilkröfu í gildi og verða því hafðar uppi í víxilmáli, sbr. 2.
mgr. 208. gr. laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði og nú
2. mgr. 118. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Víxillinn er út gefinn 1. júní 1989. Staðfest er, að gjalddaginn 5.
desember 1990 hafði ekki verið ritaður á hann, þegar stefndi fékk
hann í hendur. Þá hafði áfrýjandi framselt hann. Gegn mótmælum
áfrýjanda er Ósannað, að samkomulag hafi verið um það, sbr. 10. gr.
víxillaga nr. 93/1933, að víxilhafi mætti setja gjalddaga á víxilinn,
2318

sem væri fyrst að loknum sýningarfresti. Hefur því þessi ritun gjald-
daga ekkert gildi. Ber því að líta svo á, að víxillinn hafi verið gjald-
kræfur við sýningu. Samkvæmt 1. mgr. 34. gr. laganna skal sýna slík-
an víxil til greiðslu, áður en eitt ár er liðið frá útgáfudegi. Þar sem
það fórst fyrir, glataði stefndi víxilrétti sínum á hendur áfrýjanda,
sbr. 1. mgr. 53. gr. víxillaga. Af þessu leiðir, að sýkna ber áfrýjanda
af kröfum stefnda í málinu.

Rétt er, að stefndi greiði áfrýjanda 150.000 krónur í málskostnað í
héraði og fyrir Hæstarétti. Hefur þá ekki verið tekið tillit til virðis-
aukaskatts.

Dómsorð:
Áfrýjandi, Skúli Thoroddsen, á að vera sýkn af kröfum
stefnda, Jóns Arnarr Einarssonar, í máli þessu.
Stefndi greiði áfrýjanda 150.000 krónur í málskostnað.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 25. maí 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 5. maí 1992, er höfðað fyrir bæjarþinginu
með opinberri stefnu, birtri 9. október 1991, á hendur Skúla Thoroddsen,
kt. 060849-2699, áður til heimilis að Bergstaðastræti 54 í Reykjavík, en nú
með óþekkt heimilisfang í Svíþjóð.

I.

Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndi verði dæmdur til greiðslu
skuldar, að fjárhæð 2.000.000 kr., auk dráttarvaxta samkvæmt 10. gr. vaxta-
laga nr. 25/1987 frá S. desember 1990 til greiðsludags. Þá er krafist máls-
kostnaðar úr hendi stefnda samkvæmt gjaldskrá LMFÍ að viðbættum virðis-
aukaskatti á málflutningsþóknun.

Stefndi, Skúli, krefst þess aðallega að verða sýknaður af kröfum stefn-
anda í málinu. Til vara er þess krafist, að stefndi verði einungis dæmdur til
að greiða stefnanda 375.000 kr. Til þrautavara er þess krafist, að stefndi
verði einungis dæmdur til að greiða stefnanda 1.875.000 kr. gegn framsali á
kröfum stefnanda á hendur meðskuldurum sínum, Bergi Guðnasyni, kt.
290941-2619, Grétari Haraldssyni, kt. 060335-7299, Jóhannesi Jónssyni, kt.
310840-3009, og Kristjáni Ómari Kristjánssyni, kt. 300833-3329.

Þá er krafist greiðslu málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá LMFÍ auk
virðisaukaskatts úr hendi stefnanda og að málskostnaður beri dráttarvexti
samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðslu-
dags.

Leitað hefur verið um sættir í málinu án árangurs.
2319
Il.

Krafan er til komin vegna víxils, að fjárhæð 2.000.000 kr., út gefins af
stefnda, Skúla Thoroddsen, 1. júní 1989, en samþykkts til greiðslu af Skúla
Thoroddsen fyrir hönd Meðferðar hf. 5. desember 1990 í Búnaðarbanka Ís-
lands, Reykjavík. Stefndi, Skúli Thoroddsen, var prókúruhafi fyrir Meðferð
hf. á útgáfudegi víxilsins. Á víxilinn er ritað „tryggingarvíxill“.

Á víxilinn er ritað án afsagnar, og var afsögn því óþörf.

1ll.

Stefnandi rökstyður mál sitt því, að greiðslufall hafi orðið hjá stefnda,
innheimtutilraunir vegna hins umstefnda víxils hafi ekki borið árangur, og
sé því málshöfðun þessi nauðsynleg.

Um lagarök vísar stefnandi til víxillaga nr. 93/1933, XVII. kafla laga um
meðferð einkamála í héraði nr. 85/1936 og vaxtalaga nr. 25/1987.

Stefndi, Skúli Thoroddsen, styður sýknukröfu sína í fyrsta lagi því, að
stefndi hafi afhent tryggingarvíxil þann, sem málsókn þessi byggist á, stefn-
anda sem tryggingu fyrir greiðslu stefnda á því tapi, sem stefnandi kynni að
verða fyrir, ef stefnandi þyrfti að greiða skuld Meðferðar hf. í Búnaðar-
banka Íslands, sem stefnandi hafi ábyrgst. Hafi stefnandi og stefndi gert um
þetta skriflegan samning, sem sé í vörslu stefnanda.

Í öðru lagi telur stefndi, að stefnandi hafi fengið téðan víxil í hendur hjá
stefnda á útgáfudegi víxilsins 1. júní 1989. og hafi víxillinn verið sýningar-
víxill í merkingu 34. gr. víxillaga, 2. mgr. 2. gr. sömu laga. því að á hann hafi
verið ritað orðið tryggingarvíxill og gjalddagi ekki tilgreindur. Víxillinn beri
það með sér, að hann sé ritaður af útgefanda hans, stefnda, að öðru leyti en
því, að gjalddaginn 5. desember 1990 sé ekki hönd hans. Stefndi hafi ekki
heimilað, að gjalddagi væri ritaður á víxilinn. Þá hafi víxillinn verið stimpl-
aður 28. nóvember 1990, tæpu hálfu ári eftir að sýna átti hann til greiðslu.

Í þriðja lagi er á það bent, að greiðandi téðs víxils sé Meðferð hf. Ekkert
liggi fyrir í málinu um, að víxilkröfunni hafi verið lýst í þrotabú félagsins,
en stefndi beri ekki ábyrgð á greiðslu hennar, að svo miklu leyti sem krafan
hefði fengist greidd úr búi Meðferðar hf.

Í fjórða lagi er því haldið fram, að sýna hefði átt víxilinn til greiðslu fyrir
1. júní 1990, þ. e. a. s. innan eins árs frá útgáfudegi hans. Því sé ljóst, að
gjalddagi víxilsins hafi í síðasta lagi getað verið 31. maí 1990. Af því leiði. að
krafa stefnanda á hendur stefnda sé fyrnd skv. 2. mgr. 70. gr. víxillaga. Að
auki bendir stefnandi á, að stefnubirtingar á hendur stefnda séu með þeim
hætti, að mál þetta teljist ekki höfðað fyrr en við þingfestingu þess 17. des-
ember 1991.
2320

Varakrafa stefnda er rökstudd með því, að hann hafi gefið víxilinn út til
að tryggja stefnanda fyrir því tjóni, sem hann kynni að verða fyrir af van-
skilum Meðferðar hf. við Búnaðarbanka Íslands. Sú fjárhæð nemi 1.875.000
krónum, og þar sem ábyrgðarmenn séu fimm, nemi hlutur hvers af kröf-
unni 375.000 krónum, þ. á m. stefnda.

Þrautavarakrafan er studd þeim rökum, að skuld sú, sem stefndi ábyrgist
stefnanda, nemi 1.875.000 krónum, þar sem ábyrgðin nái ekki lengra.

IV.

Mál þetta er rekið sem víxilmál, rekið skv. XVII. kafla laga nr. 85/1936.
Víxlinum er rétt lýst í stefnu, og fullnægir hann formskilyrðum 1., sbr. 2. gr.
I. nr. 93/1933. Því er haldið fram, að ekki hafi verið heimild til útfyllingar á
gjalddaga víxilsins, þar sem um sýningarvíxil hafi verið að ræða. Gegn mót-
mælum stefnanda verður ekki fallist á þá málsástæðu. Telja verður, að þeg-
ar víxill er afhentur, án þess að hann sé að öllu leyti útfylltur, felist í því
umboð til víxilhafa að fylla í eyðuna. Sú málsástæða, að víxillinn hafi verið
útfylltur andstætt heimild, varðar lögskiptin að baki og kemst ekki að skv.
2. mgr. 208. gr. eml. nr. 85/1936.

Sú málsástæða stefnda, að víxlinum hafi ekki verið lýst í þrotabú sam-
þykkjanda víxilsins og stefndi því ekki ábyrgur fyrir greiðslu hennar, að svo
miklu leyti sem krafan hefði fengist greidd úr búi hans, telst vanreifuð,
enda ekki studd neinum gögnum, og kemur því ekki til skoðunar. Ber því
að taka kröfur stefnanda, sem er lögformlegur handhafi víxilsins, til greina
með vöxtum, eins og krafist er.

Málskostnaður ákveðst 265.000 krónur.

Sigrún Benediktsdóttir, ftr. yfirborgardómara, kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefndi, Skúli Thoroddsen, greiði stefnanda, Jóni Arnarr Einars-
syni, 2.000.000 kr. ásamt dráttarvöxtum skv. 10. gr. vaxtalaga nr. 25/
1987 frá 5. desember 1990 til greiðsludags og 265.000 kr. í málskostn-
að, þar með talinn virðisaukaskatt.
2321
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 329/1992. — Skúli Thoroddsen
(Vilhjálmur Vilhjálmsson hrl.)
gegn
Jóni Arnarr Einarssyni
(Grétar Haraldsson hrl.)

Víxilmál.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason og
Markús Sigurbjörnsson og Guðmundur Jónsson, fyrrverandi hæsta-
réttardómari.

Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 10.
ágúst 1992. Hann krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af
kröfum stefnda, en til vara, að hann verði einungis dæmdur til
greiðslu 611.420 króna og til þrautavara til greiðslu 3.057.102 króna
gegn framsali á kröfu stefnda á hendur meðskuldurum sínum, Bergi
Guðnasyni, Grétari Haraldssyni, Bjarna Steingrímssyni og Kristjáni
Ómari Kristjánssyni. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og greiðslu máls-
kostnaðar fyrir Hæstarétti.

Víxill sá, sem um er deilt í máli þessu, er í lögmæltu formi, eins og
staðfest er í héraðsdómi. Málsvörn áfrýjanda er einkum byggð á
tvennu: Í fyrsta lagi, að ekki hafi verið samið um, að gjalddagi yrði
færður á víxilinn. Hann sé því sýningarvíxill og hafi sem slíkur verið
sýndur of seint til greiðslu. Í öðru lagi. að víxillinn hafi ekki verið
sýndur réttilega á greiðslustað. Málsástæður þessar varða aðferð við
að halda víxilkröfu í gildi og verða því hafðar uppi í víxilmáli, sbr. 2.
mgr. 208. gr. laga nr. 85/1936 um meðferð einkamála í héraði og nú
2. mgr. 118. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Víxillinn er út gefinn 1. júní 1989. Staðfest er, að gjalddaginn S.
desember 1990 hafði ekki verið ritaður á hann, þegar stefndi fékk
hann í hendur. Þá hafði áfrýjandi framselt hann. Gegn mótmælum
áfrýjanda er ósannað, að samkomulag hafi verið um það, sbr. 10. gr.
víxillaga nr. 93/1933, að víxilhafi mætti setja gjalddaga á víxilinn,
2322

sem væri fyrst að loknum sýningarfresti. Hefur því þessi ritun gjald-
daga ekkert gildi. Ber því að líta svo á, að víxillinn hafi verið gjald-
kræfur við sýningu. Samkvæmt 1. mgr. 34. gr. laganna skal sýna slík-
an víxil til greiðslu, áður en eitt ár er liðið frá útgáfudegi. Þar sem
það fórst fyrir, glataði stefndi víxilrétti sínum á hendur áfrýjanda,
sbr. 1. mgr. 53. gr. víxillaga. Af þessu leiðir, að sýkna ber áfrýjanda
af kröfum stefnda í málinu.

Rétt er, að stefndi greiði áfrýjanda 150.000 krónur í málskostnað í
héraði og fyrir Hæstarétti. Hefur þá ekki verið tekið tillit til virðis-
aukaskatts.

Dómsorð:

Áfrýjandi, Skúli Thoroddsen, á að vera sýkn af kröfum
stefnda, Jóns Arnarr Einarssonar, í máli þessu.
Stefndi greiði áfrýjanda 150.000 krónur í málskostnað.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 25. maí 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 5. maí 1992, er höfðað fyrir bæjarþinginu
með opinberri stefnu, birtri 9. október 1991, á hendur Skúla Thoroddsen,
kt. 060849-2699, áður til heimilis að Bergstaðastræti 54 í Reykjavík, en nú
með óþekkt heimilisfang í Svíþjóð, og Kristjáni Ó. Kristjánssyni með
stefnu, birtri 2. 10. 1991.

Mál þetta var þingfest á reglulegu bæjarþingi 17. desember 1991. Sótt var
þing í máli þessu af hálfu stefnda Skúla Thoroddsen, en af hálfu stefnda
Kristjáns Ó. Kristjánssonar hefur ekki verið sótt þing.

I.

Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndu verði dæmdir in solidum til
greiðslu skuldar, að fjárhæð 4.000.000 kr., auk dráttarvaxta samkvæmt 10.
gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 5. desember 1990 til greiðsludags. Þá er krafist
málskostnaðar úr hendi stefndu samkvæmt gjaldskrá LMFÍ að viðbættum
virðisaukaskatti á málflutningsþóknun.

Stefndi Skúli krefst þess aðallega að verða sýknaður af kröfum stefnanda
í málinu. Til vara er þess krafist, að stefndi verði einungis dæmdur til að
greiða stefnanda 611.420 kr. Til þrautavara er þess krafist, að stefndi verði
einungis dæmdur til að greiða stefnanda 3.057.102 kr. gegn framsali á kröf-
um stefnanda á hendur meðskuldurum sínum, Bergi Guðnasyni, kt. 290941-
2619, Grétari Haraldssyni, kt. 060335-7299, Bjarna Steingrímssyni, kt.
190336-2479, og Kristjáni Ómari Kristjánssyni, kt. 300833-3329.
2323
Þá er krafist greiðslu málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá LMFÍ auk virðis-
aukaskatts úr hendi stefnanda og að málskostnaður beri dráttarvexti sam-
kvæmt IIl. kafla vaxtalaga frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags.
Leitað hefur verið um sættir í málinu án árangurs.

ll.

Krafan er til komin vegna víxils, að fjárhæð 4.000.000 kr., út gefins af
stefnda Kristjáni Ómari Kristjánssyni 1. júní 1989, en samþykkts til greiðslu
af Skúla Thoroddsen fyrir hönd Meðferðar hf. 5. desember 1990 í Búnaðar-
banka Íslands, Reykjavík. Stefndi Skúli Thoroddsen var prókúruhafi fyrir
Meðferð hf. á útgáfudegi víxilsins. Víxillinn er ábektur af stefnda Skúla
Thoroddsen. Á víxilinn er ritað „„tryggingarvíxill“. Á víxilinn er ritað án af-
sagnar, og var afsögn því óþörf.

III.

Stefnandi rökstyður mál sitt því, að greiðslufall hafi orðið hjá stefndu,
innheimtutilraunir vegna hins umstefnda víxils hafi ekki borið árangur, og
sé því málshöfðun þessi nauðsynleg.

Um lagarök vísar stefnandi til víxillaga nr. 93/1933, XVII. kafla laga um
meðferð einkamála í héraði nr. 85/1936 og vaxtalaga nr. 25/1987.

Stefndi Skúli Thoroddsen styður sýknukröfu sína í fyrsta lagi því, að
stefndi hafi afhent tryggingarvíxil þann, sem málsókn þessi byggist á, stefn-
anda sem tryggingu fyrir greiðslu stefnda á því tapi, sem stefnandi kynni að
verða fyrir, ef stefnandi þyrfti að greiða skuld Meðferðar hf. í Búnaðar-
banka Íslands, sem stefnandi hafi ábyrgst. Hafi stefnandi og stefndi gert um
þetta skriflegan samning, sem sé í vörslu stefnanda.

Í öðru lagi telur stefndi, að stefnandi hafi fengið téðan víxil í hendur hjá
stefnda á útgáfudegi víxilsins 1. júní 1989, og hafi víxillinn verið sýningar-
víxill í merkingu 34. gr. víxillaga, 2. mgr. 2. gr. sömu laga, því að á hann hafi
verið ritað orðið tryggingarvíxill og gjalddagi ekki tilgreindur.

Víxillinn beri með sér, að hann sé ritaður af útgefanda hans, stefnda, að
öðru leyti en því, að gjalddaginn 5. desember 1990 sé ekki hönd hans. Stefndi
hafi ekki heimilað, að gjalddagi væri ritaður á víxilinn. Þá hafi víxillinn verið
stimplaður 28. nóvember 1990, tæpu hálfu ári eftir að sýna átti hann til greiðslu.

Í þriðja lagi er á það bent, að greiðandi téðs víxils sé Meðferð hf. Ekkert
liggi fyrir í málinu um, að víxilkröfunni hafi verið lýst í þrotabú félagsins,
en stefndi beri ekki ábyrgð á greiðslu hennar, að svo miklu leyti sem krafan
hefði fengist greidd úr búi Meðferðar hf.

Í fjórða lagi er því haldið fram, að sýna hefði átt víxilinn til greiðslu fyrir
1. júní 1990, þ. e. a. s. innan eins árs frá útgáfudegi hans. Því sé ljóst, að
gjalddagi víxilsins hafi í síðasta lagi getað verið 31. maí 1990. Af því leiði, að
krafa stefnanda á hendur stefnda sé fyrnd samkvæmt 2. mgr. 70. gr. víxil-
2324

laga. Að auki bendir stefnandi á, að stefnubirtingar á hendur stefnda séu
með þeim hætti, að mál þetta teljist ekki höfðað fyrr en við þingfestingu
þess 17. desember 1991.

Varakrafa stefnda er rökstudd með því, að hann hafi gefið víxilinn út til
að tryggja stefnanda fyrir því tjóni, sem hann kynni að verða fyrir af van-
skilum Meðferðar hf. við Búnaðarbanka Íslands. Sú fjárhæð nemi 3.057.102
krónum, og þar sem ábyrgðarmenn séu fimm, nemi hlutur hvers af kröf-
unni 611.421 krónu, þ. á m. hlutur stefnda.

Þrautavarakrafan er studd þeim rökum, að skuld sú, sem stefndi ábyrgist
stefnanda, nemi 3.057.102 krónum, þar sem ábyrgðin nái ekki lengra.

IV.

Mál þetta er rekið sem víxilmál, rekið skv. XVII. kafla laga nr. 85/1936.
Víxlinum er rétt lýst í stefnu, og fullnægir hann formskilyrðum 1., sbr. 2. gr.
I. nr. 93/1933. Því er haldið fram, að ekki hafi verið heimild til útfyllingar á
gjalddaga víxilsins. þar sem um sýningarvíxil hafi verið að ræða. Gegn mót-
mælum stefnanda verður ekki fallist á þá málsástæðu. Telja verður, að þeg-
ar víxill er afhentur. án þess að hann sé að öllu leyti útfylltur, felist í því
umboð til víxilhafa að fylla í eyðuna. Sú málsástæða, að víxillinn hafi verið
útfylltur andstætt heimild, varðar lögskiptin að baki og kemst ekki að skv.
2. mgr. 208. gr. eml. nr. 85/1936.

Sú málsástæða stefnda, að víxlinum hafi ekki verið lýst í þrotabú sam-
þykkjanda víxilsins og stefndi því ekki ábyrgur fyrir greiðslu hennar, að svo
miklu leyti sem krafan hefði fengist greidd úr búi hans, telst vanreifuð,
enda ekki studd neinum gögnum, og kemur því ekki til skoðunar. Er því
ekki fallist á fram komnar varnir Skúla Thoroddsen.

Stefndi Kristján Ó. Kristjánsson hefur hvorki sótt né látið sækja þing, og
er honum þó löglega stefnt. Verður þá eftir 118. gr. laga nr. 85/1936 að
dæma málið eftir fram lögðum skjölum og skilríkjum.

Kröfur stefnanda, sem er lögformlegur handhafi víxilsins, eru teknar til
greina með vöxtum, eins og krafist er.

Málskostnaður ákveðst 385.000 kr.

Sigrún Benediktsdóttir, ftr. yfirborgardómara, kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefndu, Skúli Thoroddsen og Kristján Ó. Kristjánsson, greiði in
solidum stefnanda, Jóni Arnarr Einarssyni, 4.000.000 kr. ásamt
dráttarvöxtum skv. 10. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 5. desember 1990
til greiðsludags og 385.000 kr. í málskostnað, þar með talinn virðis-
aukaskatt.
2325
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 245/1992. — Tollstjórinn í Reykjavík
(Guðrún Margrét Árnadóttir hrl.)
gegn
þrotabúi Kjötmiðstöðvarinnar hf.
(Hlöðver Kjartansson hdl.)

Gjaldþrotaskipti. Skuldaröð. Greiðslustöðvun. Sératkvæði.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Garðar
Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hjörtur
Torfason.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 10. júní
1992. Hann krefst þess aðallega, að hinum áfrýjaða úrskurði verði
hrundið og breytt á þá lund, að krafa hans vegna söluskattsskuldar
stefnda fyrir október. og nóvembermánuð 1988, að fjárhæð
6.800.000 krónur, verði viðurkennd sem búskrafa samkvæmt 3. tl.
82. gr. skiptalaga nr. 3/1878 og 78. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978. Þá
krefst hann þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sem bús-
kröfu málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann
þess, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti verði felldur
niður.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostn-
aðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

1.

Í máli þessu er ágreiningur um það, hvar í skuldaröð skuli skipa
söluskattskröfu áfrýjanda, sem myndaðist á greiðslustöðvunartíma
Kjötmiðstöðvarinnar hf. frá 29. september til 10. nóvember 1988. en
þann dag var fyrirtækið úrskurðað gjaldþrota. Áfrýjandi krefst þess,
að kröfunni verði skipað í skuldaröð sem búskröfu samkvæmt 3. tl.
82. gr. skiptalaga nr. 3/1878, sbr. 2. gr. laga nr. 32/1974, en þar er
kveðið á um það, að „kröfur stofnaðar eftir upphaf skipta með lög-
legum samningum, sem skiptaráðandi eða aðrir umráðamenn bús-
ins gera fyrir þess hönd“ teljist til búskrafna. Deila aðilar um það,
hvort miða skuli upphaf skipta í þessu sambandi við frestdag,
2326
sbr. 1. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978, sem var 26. september 1988, eða
við uppkvaðningu gjaldþrotaúrskurðar 10. nóvember 1988.

Samkvæmt gjaldþrotaskiptalögum nr. 25/1929 töldust gjaldþrotaskipti
byrjuð, þegar skiptaráðandi fékk í hendur beiðni skuldunauts um þau
eða, krefðist lánardrottinn skipta, við uppkvaðningu úrskurðar.

Í 78. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978, sem leystu af hólmi lög nr. 25/
1929, sagði, að um skuldaröð við gjaldþrotaskipti giltu ákvæði 8.
kapítula skiptalaga nr. 3/1878, sbr. lög nr. 32/1974, sbr. einnig nú lög
nr. 23/1979. Með gjaldþrotalögum nr. 6/1978 var heimilað nýtt
réttarfarsúrræði, greiðslustöðvun, sem hafði að miklu leyti sömu
réttaráhrif og gjaldþrotaskipti, ef þau fylgdu í kjölfarið. Jafnframt
var lögleitt nýtt hugtak, frestdagur, sbr. 1. gr. laganna, sem notað
var um tímamark, sem oft skipti máli, einkum samkvæmt 8. kafla
laganna um riftun ráðstafana þrotamanns og riftun réttargerða. Í at-
hugasemdum við frumvarp til laga nr. 6/1978 var tekið fram, að ekki
hefði þótt ástæða til að gera tillögur um breytingar á reglum um
skuldaröð, sem settar voru með framangreindum lögum nr. 32/1974,
og jafnframt tekið fram, að engar efnisreglur um skuldaröð væru í
frumvarpinu.

Miðað við gildandi lög á þeim tíma, sem hér um ræðir, er ekki
heimild til annars en miða upphaf skipta í merkingu 3. tl. 82. gr.
laga nr. 3/1878 við uppkvaðningu gjaldþrotaúrskurðar. Samkvæmt
þessu ber að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða úrskurðar um annað
en málskostnað, sem dæmist svo sem í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði úrskurður er staðfestur um annað en máls-
kostnað.
Áfrýjandi, tollstjórinn í Reykjavík, greiði stefnda, þrotabúi
Kjötmiðstöðvarinnar hf., 400.000 krónur í málskostnað sam-
tals í héraði og fyrir Hæstarétti.

Sératkvæði
Hjartar Torfasonar hæstaréttardómara

Ég er samþykkur niðurstöðu annarra dómenda um efni málsins.
Þegar ákveðið var við greiðslustöðvun Kjötmiðstöðvarinnar hf.
2327

að halda áfram rekstri fyrirtækisins á grundvelli II. kafla laga nr. 6/
1978, var það óaðskiljanlegur þáttur þeirrar ákvörðunar, að efnt
yrði til skuldbindinga vegna söluskatts af þeim viðskiptum, er rekst-
urinn tók til, svo sem heimilt var samkvæmt lögum um þann skatt. Í
þeirri heimild fólust í reynd nokkur forréttindi fyrir félagið og
kröfuhafa þess, þar sem greiðslustöðvunin breytti ekki reglum um
skil á skattinum. Varð ekki unnt að heimta hann dag frá degi, held-
ur átti greiðsla að bíða gjalddaga í næsta mánuði eftir að hann féll
til, og mátti fyrirtækið halda andvirði hans á meðan. Um fyrr-
greinda ákvörðun verður ekki annað séð en hún hafi verið löglega
tekin og beinst að því einu að halda rekstrinum í horfi í samræmi
við tilgang greiðslustöðvunarinnar, svo að kröfuhöfum yrði hagsbót
af fremur en hitt. Með tilliti til alls þessa var rökrétt að búast við, að
krafa um skattinn nyti réttar til greiðslu af því fé, sem í fyrirtækinu
reyndist vera við upphaf gjaldþrotaskipta, ef til þeirra kæmi, áður
en skil yrðu gerð við eldri kröfuhafa. Lög nr. 6/1978 voru þó þannig
úr garði gerð, að engin bein ákvæði voru þar sett til að sporna við
því, að verðmæti að baki kröfu sem þessari hyrfu í hít eldri skulda í
þrotabúi fyrirtækisins, og þá fyrst til kröfuhafa, er forgang ættu um-
fram aðra. Í máli þessu er það til álita, hvort unnt sé eftir tiltækum
og heimilum lögskýringarreglum að skýra samhengi laga nr. 6/1978
við eldri ákvæði $. kapítula skiptalaga um niðurröðun skulda á
þann veg, að krafan hafi átt að njóta verndar við þessu samkvæmt
efni hinna síðarnefndu, en niðurstaðan er önnur. Eðlilegt var, að
tollstjórinn í Reykjavík léti á það reyna, eins og á stóð gagnvart
hinu stefnda þrotabúi, hvort þessi niðurstaða væri einhlít. Er rétt af
þeim sökum, að kostnaður af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti
verði felldur niður.

Úrskurður skiptaréttar Garðabæjar 13. mars 1992.
1.

Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 18.
febrúar 1992.

Endanlegar réttarkröfur sóknaraðila, tollstjórans í Reykjavík, eru, að
söluskattsskuld varnaraðila, að fjárhæð 6.800.000 kr., verði viðurkennd sem
búskrafa, sbr. 3. tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878 og 78. gr. gjaldþrotalaga nr.
6/1978. Jafnframt gerir sóknaraðili kröfu um málskostnað úr hendi varnar-
2328

aðila og að málskostnaðarkrafan verði einnig talin njóta stöðu búskröfu í
þrotabúið. Þá gerir varnaraðili kröfu um, að úrskurðaður málskostnaður
beri dráttarvexti samkvæmt ákvörðun Seðlabanka Íslands frá fimmtánda
degi frá uppkvaðningu úrskurðar til greiðsludags og að áfallnir dráttarvext-
ir á málskostnað leggist við höfuðstól hans á tólf mánaða fresti.

Varnaraðili, þrotabú Kjötmiðstöðvarinnar hf., gerir þá réttarkröfu, að öll-
um kröfum sóknaraðila verði hafnað og að sóknaraðili verði úrskurðaður
til að greiða varnaraðila málskostnað að skaðlausu samkvæmt gjaldskrá
Lögmannafélags Íslands að viðbættum virðisaukaskatti. og beri málskostn-
aðarfjárhæðin ásamt virðisaukaskatti dráttarvexti samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. lög nr. 67/1989, frá fimmtánda degi eftir upp-
kvaðningu úrskurðar til greiðsludags.

Sáttaumleitanir dómarans hafa ekki borið árangur.

TI.

Aðdragandi máls þessa er sá, að með úrskurði skiptaréttar Garðakaup-
staðar, upp kveðnum 10. nóvember 1988, var bú Kjötmiðstöðvarinnar hf.
tekið til gjaldþrotaskipta. Var Hlöðver Kjartansson hdl. ráðinn bústjóri til
bráðabirgða að búinu, og á skiptafundi 15. mars 1989 var hann kosinn
skiptastjóri þrotabúsins. Innköllun til skuldheimtumanna var gefin út, og
birtist hún fyrra sinni í Lögbirtingablaði, sem út kom 2. desember 1988.
Fresti til að lýsa kröfum í búið lauk því 2. febrúar 1989.

Áður en úrskurður um gjaldþrotaskipti var upp kveðinn, hafði Kjötmið-
stöðin hf. fengið heimild til greiðslustöðvunar í allt að sex vikur með úr-
skurði, upp kveðnum 29. september 1988. Beiðni þar að lútandi barst emb-
ættinu 26. september það ár, og telst sá dagur frestdagur við gjaldþrota-
skiptin, sbr. a-lið 1. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978. Aðstoðarmaður félagsins á
greiðslustöðvunartíma var Gísli Gíslason hdl. Á greiðslustöðvunartíma allt
fram til uppkvaðningar gjaldþrotaúrskurðar var rekstri félagsins fram hald-
ið. Ekki var skilað inn söluskattsskýrslum vegna október- og hluta nóvem-
bermánaðar ársins 1988. Vegna þessa var 9. desember 1988 áætlaður sölu-
skattur á varnaraðila af skattstjóranum í Reykjavík fyrir nefnt tímabil sam-
kvæmt heimild í 6. mgr. 12. gr. laga um söluskatt nr. 10/1960, sbr. 1. gr. laga
nr. 33/1982. Fjárhæð áætlunar þessarar nam 6.800.000 krónum. Af hálfu
þrotabúsins hefur áætlun þessi ekki verið kærð, sbr. 13. gr. greindra laga.

Hinn 31. janúar 1989 barst embættinu kröfulýsing sóknaraðila í þrotabú
Kjötmiðstöðvarinnar hf. Var kröfu vegna áætlaðs söluskatts fyrir áðurgreint
tímabil lýst sem búskröfu. Með bréfum Hlöðvers Kjartanssonar bústjóra og
síðar skiptastjóra, dagsettum 6. mars 1989 og 26. júlí 1991, var þeirri stöðu
skuldarinnar í skuldaröð hafnað. Af hálfu búsins er réttmæti kröfunnar
2329
ekki vefengt, og er hún viðurkennd í búið sem almenn krafa. Fjárhæð kröf-
unnar er ágreiningslaus með aðilum. Vegna ágreinings um stöðu kröfunnar
í skuldaröð var ákveðið að reka sérstakt skiptaréttarmál, og er það mál hér
til úrlausnar. Málið var þingfest 29. október 1991. Dregist hefur úr hömlu að
reka mál þetta, án þess að sá dráttur hafi á nokkurn hátt verið réttlættur.
Ber að átelja drátt þennan.

III.

Af hálfu sóknaraðila er því haldið fram, að krafa hans um, að sölu-
skattsskuld varnaraðila njóti stöðu búskröfu í skuldaröð, styðjist við 3. tl.
82. gr. skiptalaga nr. 3/1878. Samkvæmt 78. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978 gildi
8. kapítuli skiptalaga nr. 3/1878, sbr. lög nr. 32/1974 og lög nr. 23/1979, um
skuldaröðina við gjaldþrotaskipti. Telur sóknaraðili, að við gjaldþrotaskipti
beri að skýra 3. tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878 þannig, að „upphaf skipta“
teljist frestdagur, sbr. 1. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978, en ekki úrskurðardag-
ur um töku bús til gjaldþrotaskipta. Í munnlegum málflutningi kom fram af
hálfu sóknaraðila, að þegar aðstæður væru með þeim hætti, að skuldari
hefði haft heimild til greiðslustöðvunar og síðan fylgdu gjaldþrotaskipti í
kjölfarið, bæri að líta svo á, að þrotabúið yrði ábyrgt fyrir þeim skuldum,
sem til hefði verið stofnað eftir frestdag.

Sóknaraðili telur, að við lögskýringu á 8. kapítula skiptalaga nr. 3/1878
beri að líta til tengsla yngri laga og eldri. Samkvæmt eldri gjaldþrotalögum
nr. 25/1929 hafi gjaldþrotaskipti verið talin byrjuð, þegar skiptaráðandi fékk
í hendur beiðni skuldunauts um skipti eða, krefðist lánardrottinn skipta,
við uppkvaðningu gjaldþrotaúrskurðar. Með gjaldþrotalögum nr. 6/1978
hafi skuldara, er átti í verulegum fjárhagsörðugleikum, verið heimilað nýtt
réttarfarsúrræði, greiðslustöðvun, sem hafi, þegar gjaldþrotaskipti fylgi í
kjölfarið, að miklu leyti sömu réttaráhrif og gjaldþrotaskipti. Jafnframt hafi
verið lögleitt nýtt hugtak, frestdagur, sem sé hið fyrsta tímamark, er ógjald-
færni skuldara liggi fyrir skrásett hjá opinberum aðila. Samkvæmt 1. tl. 1. gr.
gjaldþrotaskiptalaga nr. 6/1978 geti frestdagur m.a. verið sá dagur, er
skiptaráðanda berst ósk skuldara um greiðslustöðvun. Hafi ýmsar af þeim
réttarverkunum, sem tengdust gjaldþrotaskiptum, verið færðar fram og
látnar tengjast frestdegi gjaldþrotaskipta. Verði að hafa hliðsjón af þessum
breytingum á gjaldþrotalögum við skýringu á lagareglum um skuldaröð við
gjaldþrotaskipti. Eðlilegra sé því að telja „upphaf skipta“ í skilningi 3. tl.
82. gr. skiptalaga nr. 3/1878 frestdag. sé skuldara heimiluð greiðslustöðvun
og bú hans síðan tekið til gjaldþrotaskipta. Fram kemur af hálfu sóknar-
aðila, að rök leiði til þess, að upphaf gjaldþrotaskipta teljist frestdagur, en
ekki úrskurðardagur gjaldþrots, þar sem skuldari geti varnað innheimtu
2330
kröfuhafa með því að óska heimildar til greiðslustöðvunar. Að öðrum kosti
sé skuldara frekar unnt að misnota heimild til greiðslustöðvunar og skjóta
undan eignum. Séu atvik með þeim hætti í máli þessu, þar sem Kjötmið-
stöðinni hf. hafi borið að gera ríkissjóði skil á söluskatti af söluskattsskyldri
veltu.

Sóknaraðili vísar til þess, að markmið greiðslustöðvunar sé einkum að
koma nýskipan á fjármál skuldara. Sé skuldara óheimilt á greiðslustöðv-
unartíma að greiða gjaldfallnar skuldir, sbr. 1. mgr. 8. gr. gjaldþrotalaga nr.
6/1978. Samanburðarskýring við 1. mgr. 59. gr. sömu laga leiði þó til þess, að
nokkrar undantekningar séu frá þessari reglu. Fái skuldagreiðsla staðist, ef
hún er nauðsynleg fyrir skuldara til að komast hjá tjóni. Þetta eigi einkum
við, ef kröfuhafi eigi sterk vanefndaúrræði, eins og t. d. stöðvun atvinnu-
rekstrar vegna greiðsludráttar, sbr. 8. mgr. 12. gr. laga um söluskatt nr. 10/
1960, sbr. 1. gr. laga nr. 33/1982. Verði því að telja, að Kjötmiðstöðinni hf.
hafi skilyrðislaust borið að standa skil á þeim söluskatti, er til féll á þeim
tíma, er félagið hafði heimild til greiðslustöðvunar. Við munnlegan mál-
flutning hélt sóknaraðili því fram, að Kjötmiðstöðinni hf. hefði verið
óheimilt að stofna til verulegrar söluskattsskuldar. Verði að telja slíkar
kröfur njóta ríkari lögverndar og rétthærri stöðu í skuldaröð við gjaldþrota-
skipti.

Auk framangreinds telur sóknaraðili, að allur andi og fjölmargar greinar
gjaldþrotalaga nr. 6/1978 leiði til þess, að telja beri „upphaf skipta“ í skiln-
ingi 3. tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878 frestdag, en ekki úrskurðardag gjald-
þrotaskipta. Megi þessu til stuðnings benda á, að í gjaldþrotalögum virðist
ekki notað hugtakið „upphaf skipta“, heldur „uppsaga gjaldþrotaúrskurð-
ar“.

Máli sínu til enn frekari stuðnings vísar sóknaraðili til dóms Hæstaréttar,
upp kveðins 22. janúar 1988, í málinu nr. 167/1987. Samkvæmt þeim dómi
hafi því verið hafnað að miða fresti 1. tl. og 6. tl. 84. gr. skiptalaga nr. 3/1878
við úrskurðardag gjaldþrotaskipta, en þess í stað hafi þeir verið miðaðir við
frestdag. Verði dómur þessi ekki skilinn á annan hátt en að frestdagur
gjaldþrotaskipta teljist upphaf skipta.

IV.

Af hálfu varnaraðila er fallist á, að Kjötmiðstöðinni hf. hafi verið skylt að
greiða söluskatt, hvort sem félagið hafði heimild til greiðslustöðvunar eða
ekki, enda sé krafan samþykkt sem almenn krafa í búið. Félagið hafi haft
stöðu innheimtuaðila gagnvart sóknaraðila, og því hafi borið að gera skil á
innheimtufénu. Vanefnd í þeim efnum kunni að leiða til refslábyrgðar for-
2331

ráðamanna félagsins, sbr. 247. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en
allt að einu njóti fjárkrafa sóknaraðila ekki forgangs við búskiptin.

Varnaraðili kveður ekki vafa leika á, að skuldara sé óheimilt á greiðslu-
stöðvunartíma að stofna til verulegra fjárskuldbindinga, sbr. 1. mgr. 8. gr.
gjaldþrotalaga nr. 6/1978. Af þessu banni megi hins vegar ekki draga þá
ályktun, að sé banninu ekki hlýtt, skapist kröfuhafa fortakslaust víðtækari
lögvernd með rétthærri kröfu, komi til gjaldþrotaskipta á búi skuldara. 'Tel-
ur varnaraðili, að til þess skorti lagaheimild. Við munnlegan flutning máls-
ins taldi varnaraðili, að enn síður væri ástæða til að telja sóknaraðila njóta
slíkrar lögverndar, þar sem honum væru tryggð virkari úrræði en kröfuhöf-
um almennt til að fá skuld sína greidda. Hefði honum verið unnt að stöðva
rekstur Kjötmiðstöðvarinnar hf., sbr. 8. mgr. 12. gr. laga um söluskatt nr. 10/
1960.

Varnaraðili telur, að afleiðingar þess, að brotið sé gegn banni við stofnun
verulegra fjárskuldbindinga á greiðslustöðvunartíma eða skuldari á annan
hátt misnoti heimild til greiðslustöðvunar, geti verið, að heimildin verði
afturkölluð, ráðstöfun verði rift, skuldari og aðstoðarmaður vinni sér til
refsingar, og loks, að aðstoðarmaður verði bótaskyldur. Engin rök leiði til
þess, að krafa eins og söluskattur geti við þessar aðstæður orðið búskrafa,
sbr. 3. tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878.

Fram kemur hjá varnaraðila, að fortakslaust sé, að búskrafa geti ekki
stofnast, fyrr en bústjórn hafi tekið við stjórn þrotabús, en til þess að svo
geti orðið, sé óhjákvæmileg nauðsyn, að gjaldþrotaúrskurður hafi verið upp
kveðinn. Frá þeim tíma fari skiptaráðandi eða bústjóri með málefni þrota-
búsins, en meðan greiðslustöðvun vari, fari skuldari sjálfur með forræði
sinna mála. Hann hafi hins vegar aðstoðarmann, opinberan sýslunarmann,
sem eigi að stuðla að því, að tilgangur með greiðslustöðvun náist og heim-
ild hennar sé ekki misnotuð. Búskröfur geti þær kröfur einar talist, sem til
er stofnað vegna nauðsynlegra ráðstafana til framgangs búskiptunum með
löglegum samningum, er umráðamenn búsins gera fyrir þess hönd. Telur
varnaraðili kröfu sóknaraðila ekki þess eðlis, jafnframt því sem hún hafi
ekki það einkenni búskrafna, að þrotamaður beri ekki persónulega ábyrgð
á kröfunni. Geti opinber gjöld fyrst fengið viðurkenningu sem búskrafa,
falli þau á atvinnurekstur, eftir að bú hefur tekið við stjórn hans.

Í munnlegum málflutningi hélt varnaraðili því fram, að ekki léki vafi á,
hvað telja ætti „upphaf skipta“ í skilningi 8. kapítula skiptalaga nr. 3/1878.
Sá kafli laganna sé að stofni til frá árinu 1974, er honum var breytt með lög-
um nr. 32/1974. Með gjaldþrotalögum nr. 6/1978 hafi réttarfarsúrræðið
greiðslustöðvun og hugtakið frestdagur verið lögleitt. Þau lög hafi í engu
2332
breytt ákvæðum skiptalaga, enda hafi það ekki verið tilgangur þeirra
nýmæla, er gildandi gjaldþrotalög höfðu í för með sér. Séu því ekki efni til
að miða upphaf gjaldþrotaskipta við annað tímamark en uppkvaðningu
gjaldþrotaúrskurðar.

Varðandi hæstaréttardóm frá 22. janúar 1988, er sóknaraðili vísar til, telur
varnaraðili dóminn ekki hafa fordæmisgildi í máli þessu. Séu atvik þess
máls með öðrum hætti, og varði hann ekki 3. tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878,
er sóknaraðili byggi málatilbúnað sinn á, heldur forgangsrétt launakröfu
samkvæmt 1. og 6. tl. 84. gr. sömu laga.

V.

Í máli þessu er ágreiningur með málsaðilum um stöðu söluskattsskuldar
varnaraðila í skuldaröð. Sóknaraðili styður mál sitt því, að krafan njóti
stöðu búskröfu samkvæmt 3. tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878. Af hálfu
varnaraðila er þessu mótmælt, en krafan viðurkennd sem almenn krafa í
búið.

Samkvæmt 78. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978 gildir 8. kapítuli skiptalaga nr.
3/1878 með síðari breytingum um skuldaröðina við gjaldþrotaskipti. Sá
kapítuli laganna tekur mið af aðstæðum við skipti dánarbúa, þar sem erf-
ingjar taka eigi að sér ábyrgð á skuldum hins látna. Sóknaraðili telur, að
upphaf gjaldþrotaskipta í skilningi greindra laga miðist við frestdag. þegar
greiðslustöðvun er undanfari skipta, en varnaraðili byggir á því. að upphaf
skipta markist af uppkvaðningu úrskurðar um gjaldþrotaskipti.

Í tíð eldri gjaldþrotaskiptalaga nr. 25/1929 töldust gjaldþrotaskipti byrjuð.
þegar skiptaráðandi fékk í hendur beiðni skuldara um þau eða, krefðist
lánardrottinn skipta, við uppkvaðningu úrskurðar, sbr. 1. mgr. 5. gr. lag-
anna.

Við athugun á því. við hvað upphaf gjaldþrotaskipta miðist í skilningi 3.
tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878, þykir ástæða til sérstakrar athugunar og
samanburðar á réttaráhrifum gjaldþrotaskipta og heimildar skuldara til
greiðslustöðvunar. Með úrskurði skiptaráðanda um, að bú þrotamanns sé
tekið til gjaldþrotaskipta, missir hann rétt til að ráðstafa eignum sínum
þannig, að það hafi þýðingu fyrir búið, sbr. 22. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978.
Skal eignum þrotamanns varið til að greiða þeim, sem kröfu eiga á þrota-
mann, þegar úrskurður um töku bús hans til gjaldþrotaskipta er upp kveð-
inn, og þeim, sem síðar eignast kröfur á búið með lögmætum hætti, sbr. 1.
mgr. 30. gr. laganna. Úrskurð um gjaldþrotaskipti skal auglýsa opinberlega,
nánar tiltekið í Lögbirtingablaði, sbr. 3. mgr. 19. gr. sömu laga. Frá og með
úrskurði um gjaldþrotaskipti fer bústjórn með málefni þrotabúsins, sbr.
2333
einkum XIII. kafla laganna, undir eftirliti skiptaráðanda, sbr. 105. gr. um-
ræddra laga. Á meðan bú er í skiptum, geta kröfuhafar á skiptafundum haft
umtalsverð áhrif á meðferð þrotabús, sbr. XIV. kafla laganna, og teljast
fundir þessir einn þáttur í stjórn þrotabúa.

Þrátt fyrir það að skuldara sé óheimilt að greiða skuldir og stofna til
skuldbindinga á greiðslustöðvunartíma, hefur hann forræði yfir búi sínu og
getur skuldbundið sig með löggerningum, þó undir eftirliti aðstoðarmanns.
Úrskurður um heimild til greiðslustöðvunar er ekki birtur opinberlega, en
senda skal endurrit úrskurðarins þekktum kröfuhöfum, sbr. 1. mgr. 10. gr.
laganna. Forræði skuldara á eigin búi, meðan greiðslustöðvun varir, undir
eftirliti aðstoðarmanns verður ekki á nokkurn hátt jafnað til bústjórnar
þrotabús. Á meðan þrotamaður hefur misst ráðstöfunarheimildir sínar,
heldur skuldari þeim á greiðslustöðvunartíma, og aðstoðarmaður skuldara
hefur ekki að lögum sjálfstætt umboð til ráðstafana eða beinnar íhlutunar í
málefni skuldara. Sé ekki unnið í samræmi við tilgang greiðslustöðvunar, er
honum það úrræði eitt tækt að tilkynna skiptaráðanda, sem kann að fella
niður heimild til greiðslustöðvunar, sbr. 11. gr. laganna. Samkvæmt gildandi
lögum er ekki þegar af þeirri ástæðu heimilt að kveða upp úrskurð um
gjaldþrotaskipti, og ekki er sjálfgefið, að skilyrði gjaldþrotaskipta séu fyrir
hendi, áður en heimild til greiðslustöðvunar er veitt, meðan á henni stendur
eða að henni lokinni. Á meðan greiðslustöðvun varir, er ekki gert ráð fyrir
formlegum afskiptum kröfuhafa af málefnum skuldara, og þeir geta ekki
haft bein áhrif á einstakar ráðstafanir hans. Þegar framangreint er virt, ligg-
ur fyrir, að réttaráhrif greiðslustöðvunar, fylgi gjaldþrotaskipti í kjölfarið,
eru í meginatriðum frábrugðin réttaráhrifum gjaldþrotaskipta, ef frá er tal-
ið, að í báðum tilvikum eru heimildir einstakra kröfuhafa til að ganga að
eignum skuldara ekki fyrir hendi.

Með gjaldþrotaskiptalögum nr. 6/1978 var lögleitt nýtt hugtak, frestdagur,
sbr. 1. gr. laganna. Hugtaki þessu er ætlað að afmarka fresti ýmissa réttar-
verkana við gjaldþrotaskipti, einkum varðandi riftanleika ráðstafana þrota-
manns, sbr. VIII. kafla laganna. Ekki verður talið, að hugtakinu hafi verið
ætluð víðtækari réttaráhrif. Verður slíkt ekki ráðið af greinargerð með
frumvarpi að gildandi gjaldþrotalögum eða af öðrum lögskýringargögnum.

Með hliðsjón af framangreindu verður ekki á það fallist með sóknaraðila,
að upphaf skipta í skilningi 3. tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878 teljist frestdag-
ur, þegar greiðslustöðvun er undanfari gjaldþrotaskipta. Verður að telja
upphaf skipta í skilningi ákvæðisins miðast við uppkvaðningu gjaldþrota-
úrskurðar og að fyrr verði bú ekki með lögmætum hætti talið bundið af
skuldbindingum fyrir sjálfs sín hönd.
2334

Ekki fær það breytt framangreindri niðurstöðu, þótt 25. gr. gjaldþrota-
laga nr. 6/1978 mæli fyrir um, að til skipta skuli taka eignir þrotamanns á
frestdegi svo og það, sem hann eignist, meðan á skiptum stendur. Verður
ekki af ákvæði þessu dregin sú ályktun, að upphaf skipta miðist við frest-
dag, enda fær það ekki samrýmst 22. gr. laganna, þar sem mælt er fyrir um,
að ekki fyrr en við uppsögu gjaldþrotaúrskurðar missi þrotamaður rétt til
að ráðstafa eignum sínum, eins og áður er rakið. Ákvæði þetta breyttist í
meðförum Alþingis, en í frumvarpi til gjaldþrotalaga var í stað frestdags
mælt fyrir um, að taka skyldi til skipta eignir þrotamanns við upphaf skipta.
Af þessu þykir mega ráða, að ekki hafi verið ætlunin að miða upphaf skipta
við fyrra tímamark en gjaldþrotaúrskurð, þar sem breyting þessi hefði að
öðrum kosti verið með öllu óþörf.

Af hálfu sóknaraðila er réttilega bent á, að skuldari geti varnað inn-
heimtu krafna með því að óska greiðslustöðvunar. Ekki þykir það hafa
sjálfstæða þýðingu í þessu sambandi, enda er tilgangur með því að heimila
skuldara greiðslustöðvun, að hann freisti þess að koma nýrri skipan á fjár-
mál sín. Að það takist, er í samræmi við hagsmuni kröfuhafa, en sé ekki
unnið að því markmiði, getur skiptaráðandi fellt niður heimild skuldara til
greiðslustöðvunar.

Með tilliti til málatilbúnaðar sóknaraðila þykir ástæða til að taka til álita,
hvort söluskattsskuld varnaraðila verði talin njóta sérstakrar stöðu í skulda-
röð á öðrum grundvelli en 3. tl. 82. gr. skiptalaga nr. 3/1878. Sóknaraðili tel-
ur, að Kjötmiðstöðinni hf. hafi verið óheimilt að stofna til verulegra fjár-
skuldbindinga á greiðslustöðvunartíma, sbr. 1. mgr. 8. gr. gjaldþrotalaga nr.
6/1978, og að hann njóti af þeim sökum ríkari lögverndar en almennir
kröfuhafar. Skuldaröð við búskipti er frávik frá meginreglunni um jafnræði
kröfuhafa við gjaldþrotaskipti, og ber samkvæmt almennum lögskýringar-
sjónarmiðum að ráða álitaefnum til lykta til samræmis við þá meginreglu.
Að gildandi lögum er kröfum, sem stofnað er til á greiðslustöðvunartíma,
ekki tryggður sérstakur forgangur við búskipti, og verður að telja, að ekki
geti verið um slíkt að ræða án beinnar lagaheimildar.

Hætfilegt þykir, að sóknaraðili greiði varnaraðila 400.000 kr. í málskostn-
að að meðtöldum virðisaukaskatti.

Benedikt Bogason, fulltrúi skiptaráðandans í Garðabæ, kveður upp úr-
skurð þennan, en hann fékk máli þessu úthlutað síðastliðið haust.

Úrskurðarorð:
Kröfu sóknaraðila, tollstjórans í Reykjavík, að söluskattsskuld
varnaraðila, þrotabús Kjötmiðstöðvarinnar hf., verði viðurkennd sem
búskrafa, er hafnað, og telst krafan almenn krafa í þrotabúið.
2335
Sóknaraðili greiði varnaraðila 400.000 kr. í málskostnað að með-
töldum virðisaukaskatti, og beri málskostnaðarfjárhæðin að frátöld-
um virðisaukaskatti dráttarvexti samkvæmt 10. gr. vaxtalaga nr. 25/
1987 frá 29. mars 1992 til greiðsludags.
2336
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 147/1992. — Sveinn Ingvar Hilmarsson
(Örn Höskuldsson hrl.)
gegn
Hval hf.
(Haraldur Blöndal hrl.)

Kaupgjald. Sjómenn. Sératkvæði.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein og
Markús Sigurbjörnsson og Guðmundur Jónsson, fyrrverandi hæsta-
réttardómari.

Áfrýjandi skaut þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 1. apríl
1992. Hann krefst, að stefnda verði gert að greiða sér 321.765 krón-
ur með dráttarvöxtum, eins og gerð er nánari grein fyrir í kröfu-
gerð. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

1.

Í málinu deila aðilar um ákvörðun skiptaverðmætis afla við upp-
gjör á hásetahlut handa áfrýjanda vegna starfa hans á tímabilinu frá
apríl 1987 til ágúst 1990 um borð í frystitogaranum Venusi, HF 519,
sem stefndi átti þá og gerði út.

Í 1 og 3. mgr. 4. gr. laga nr. 24/1986 um skiptaverðmæti og
greiðslumiðlun innan sjávarútvegsins, sbr. 3. gr. laga nr. 21/1987 um
breyting á þeim lögum, eru reglur um ákvörðun skiptaverðmætis
afla fiskiskipa, þar sem bolfiskur er frystur um borð, en þær eiga við
um atvikin í þessu máli. Aðdraganda að þessari lagasetningu er lýst
í hinum áfrýjaða dómi. Samkvæmt þessum reglum miðast skipta-
verðmætið við útflutningsverðmæti afurða, sem eru unnar úr aflan-
um, og á það að vera 74,5% af söluverði miðað við, að þær séu af-
hentar kaupanda á skipsfjöl hér á landi eða „fob“. Ef afurðirnar eru
seldar úr landi með þeim skilmála, að innifalinn í verðinu sé kostn-
aður af flutningi þeirra á ákvörðunarstað og vátryggingu eða „cif“,
á þó skiptaverðmæti að vera 69% af söluverði. Í lögunum er ekki
2337
mælt fyrir um, hvernig skiptaverðmæti verði ákveðið, ef afurðir
frystitogara eru seldar með öðrum skilmálum en „fob“ eða „eif“, og
er það ekki heldur gert í kjarasamningum sjómanna og útvegs-
manna.

Afurðirnar, sem ágreiningur aðila snýst um, mun stefndi hafa selt
fyrir milligöngu Sjávarafurðadeildar SÍS til Asíu með „cæf“-skil-
málum. Samkvæmt þeim skilmálum er kostnaður af flutningi afurð-
anna til kaupanda innifalinn í söluverði þeirra, en ekki kostnaður af
vátryggingu þeirra. Við uppgjör á aflahlut áfrýjanda af þessum af-
urðum mun stefndi hafa lagt til grundvallar fjárhæð, sem hann fann
með því að draga flutningskostnað frá söluverði afurðanna, svo að
út kom verð, sem hann taldi svara til verðmætis við sölu með „fob“-
skilmálum. Skiptaverðmæti reiknaði stefndi síðan sem 74,5% af
þeirri fjárhæð, eins og mælt er fyrir um í 4. gr. laga nr. 24/1986, sbr.
3. gr. laga nr. 21/1987. Áfrýjandi telur stefnda ekki hafa verið þetta
heimilt, en í því sambandi vísar hann einkum til þess, að svo lítið
beri á milli „cæf“- og „„cif“-skilmála, að beint liggi við að beita
reiknireglu laganna um síðarnefndu skilmálana, þegar skiptaverð-
mæti er ákveðið í tilvikum eins og þessu. Áfrýjandi telur, að háseta-
hlutur sinn hefði orðið hærri sem nemur kröfum hans í málinu, ef
skiptaverðmætið hefði verið reiknað eftir reglunum, sem gilda, þeg-
ar afurðir eru seldar með „„cif“-skilmálum. Ágreiningur er ekki milli
aðila um kröfufjárhæð, heldur aðeins um það, hvorri uppgjörsað-
ferðinni hafi átt að beita.

11.

Orðrétt hljóðar 1. mgr. 4. gr. laga nr. 24/1986, eins og henni var
breytt með 3. gr. laga nr. 21/1987, þannig: „Þegar seldur er afli fiski-
skips sem frystir bolfisk um borð, heilan eða flakaðan, er skipta-
verðmætið 74,5% af fob-verðmæti framleiðslunnar við útflutning.
Þetta skiptahlutfall skal þó vera 69% af cif-verðmætinu, sé þannig
samið um sölu framleiðslunnar.“

Svonefndir „céf“-skilmálar, sem var beitt við sölu afurða stefnda
úr landi, eru frábrugðnir báðum þeim tegundum söluskilmála, sem
gert er ráð fyrir í þessu ákvæði. Eins og mál þetta er lagt fyrir, ræðst
þannig niðurstaða þess af því, hvort fallist verði á það með stefnda,
að honum hafi verið heimilt að umreikna söluverð afurða sinna í

4 Hæstaréttardómar IV
2338
svokallað „fob-verðmæti“ og reikna síðan út skiptaverðmæti miðað
við það samkvæmt framangreindu ákvæði, eða hvort fallist verði á
það með áfrýjanda, að stefnda hafi borið að styðjast við söluverð af-
urðanna óbreytt og reikna út skiptaverðmætið af því, eins og það
væri „cif-verðmæti“ samkvæmt ákvæðinu.

11.

Samkvæmt orðalagi 1. mgr. 4. gr. laga nr. 24/1986, sbr. 3. gr. laga
nr. 21/1987, er gengið þar út frá þeirri meginreglu, að skiptaverð-
mæti bolfisksafla frystitogara skuli vera visst hlutfall af „fob-verð-
mæti“ afurða, sem eru unnar úr aflanum. Í því sambandi verður að
gæta sérstaklega að því, að eftir hljóðan ákvæðisins gildir þessi
meginregla án tillits til þess, hvort afurðirnar séu í raun seldar með
„fob“-skilmálum. Frá meginreglunni er þó vikið á þann hátt, að
skiptaverðmætið á að vera tiltekið hlutfall af „cif-verðmæti“ afurða,
en samkvæmt orðalagi ákvæðisins á þetta aðeins við, ef samið hefur
verið um sölu afurðanna með „„cif“-skilmálum.

Ekki er að sjá nokkuð, sem gefur til kynna, að þessu ákvæði hafi
verið ætlað að hafa annað inntak en ályktanir verða dregnar um á
þennan hátt af hljóðan orða þess. Samkvæmt því og þar sem óum-
deilt er, að stefndi samdi ekki um að selja umræddar afurðir úr
landi með „„eif“-skilmálum, verður að telja þann hátt, sem hann
hafði á uppgjöri á aflahlut áfrýjanda, í samræmi við 1. mgr. 4. gr.
laga nr. 24/1986, eins og henni var breytt með 3. gr. laga nr. 21/1987.
Verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur.

Rétt þykir, að aðilar beri hvor sinn kostnað af málinu fyrir
Hæstarétti.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera Óraskaður.
Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Sératkvæði
Guðmundar Jónssonar

Ósannað er, að uppgjör stefnda við áfrýjanda hafi verið með
þeim hætti, að stefndi geti borið fyrir sig tómlæti áfrýjanda við að
gæta hagsmuna sinna.
2339

Í 1. mgr. 4. gr. laga nr. 24/1986, sbr. 3. gr. laga nr. 21/1987, er
skiptaverðmæti afla fiskiskips, sem unninn er og frystur um borð,
ákveðið 74,5% af fob-verðmæti framleiðslunnar við útflutning.
Skiptahlutfallið skal þó vera 69% af cif-verðmæti, sé þannig samið
um sölu framleiðslunnar. Ég tel hér vera um jafnrétthá ákvæði að
ræða, sem ráðist af söluskilmálum hverju sinni. Stefndi seldi fram-
leiðslu b/v Venusar hins vegar með cércf-skilmálum og þurfti þá ekki
að annast vátryggingu hennar. Uppgjör með þeim hætti, sem áfrýj-
andi gerir kröfu til, rúmast að mínu mati innan ákvæðis 4. gr. laga
nr. 24/1986, sbr. 3. gr. laga nr. 21/1987, um skipti aflaverðmætis á
grundvelli sölu afla samkvæmt cif-söluskilmálum, án þess að á
stefnda sé hallað. Ég tel því, að taka beri kröfu áfrýjanda til greina.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 14. febrúar 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var $. febrúar sl., hefur Sveinn Ingvar Hilmars-
son, kt. 261164-5909, Norðurási 4, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu
með stefnu, birtri 23. október 1990, á hendur Árna Vilhjálmssyni, kt.
110532-3509, Hlyngerði 10, Reykjavík, stjórnarformanni fyrir hönd Hvals
hf., kt. 650169-6549, Miðsandi, Hvalfjarðarströnd.

Dómkröfur stefnanda eru, að stefnda verið dæmt skylt að greiða sér
321.765 kr. með (nánar tilgreindum dráttarvöxtum svo og málskostnað|.

Dómkröfur stefnda eru samkvæmt endanlegri kröfugerð hans, að hann
verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en til vara, að sér verði einungis
gert að greiða hluta hinnar umstefndu fjárhæðar. Þess er og krafist, að
stefnda verði tildæmdur málskostnaður að mati réttarins.

Sáttaumleitanir fyrir dómi reyndust árangurslausar.

1.

Stefnandi er háseti á frystitogaranum Venusi, HF-519, sem er í eigu
stefnda. Í máli þessu deila aðilar um það, hvort uppgjör á hásetahlut stefn-
anda eigi að miðast við, að afli skipsins, sem seldur er til útflutnings, sé
gerður upp við stefnanda í samræmi við „fob“- eða „„cif“-sölukjör í þeim til-
vikum, þegar hann er seldur samkvæmt „cæf“-sölukjörum. Ágreiningur að-
ila varðar mismun þessara tveggja reikniaðferða við mat á aflahlut stefn-
anda.

Bv. Venus, HF-519, er frystiskip, sem verkar fisk í pakkningar, sem m. a.
eru seldar til Asíu. Afurðir frystitogara eru nær undantekningarlaust seldar
beint til erlendra kaupenda. Skiptaverð afla er af þeim sökum miðað við
útflutningsverðmæti hans. Fyrst eftir að notkun frystitogara hófst hér við
land, var aflahlutur háseta gerður upp til samræmis við raunverulegt sölu-
2340
verðmæti aflans að frádregnum kostnaði. Þessi aðferð hafði þann ókost í
för með sér, að uppgjör hverrar einstakrar veiðiferðar gat dregist um
alllangan tíma, þar sem gögn vegna útflutningsviðskipta sem þessara eru
allajafna lengi að berast útflytjendum.

Landssamband íslenskra útvegsmanna (LÍÚ) og Sjómannasamband Ís-
lands gerðu árið 1985 með sér samkomulag, sem bætt var inn í kjarasamn-
ing milli þessara aðila, þar sem kostnaðarhlutdeild vegna útflutnings afla
frystitogara var fastsett, annars vegar miðað við, að selt væri „fob“ og hins
vegar „cif“.

Með þessum samningum var leitast við að finna eðlilegan mismun við út-
reikning skiptaverðs, þegar selt var „cif“ annars vegar og „fob“ hins vegar.
Söluskilmálum var þannig háttað, að öll framleiðsla skipanna, sem seld var
til Asíu, var selt með „fob“-söluskilmálum, en til annarra landa var selt
með „cif“-söluskilmálum. Út frá þeim upplýsingum, sem fyrir lágu, þegar
kjarasamningur var gerður, var sameiginlegur kostnaður ákvarðaður, svo
sem frakt og annar sölukostnaður. Sameiginlegur kostnaður er samkvæmt
kjarasamningum 17,95%, þegar selt er „cif“, en 11,5%, þegar selt er „fob“.
Til viðbótar sameiginlegum kostnaði var síðan stofnfjársjóður og kostn-
aðarhlutdeild dregin frá. Árið 1985, þegar kjarasamningurinn var gerður,
var skiptaverð 71% af „fob“-verðmæti og 68% af „eif“-verðmæti. Nú er
skiptaverð 75% af „fob“-verðmæti og 69,5% af „cif“-verðmæti.

Um mitt ár 1986 tóku gildi lög nr. 24/1986 um skiptaverðmæti og greiðslu-
miðlun innan sjávarútvegsins. Með þessum lögum var framangreint skipta-
hlutfall staðfest, og er þar miðað við sömu meðaltöl. Í 1. mgr. 4. gr. laganna
er tiltekið, að þegar seldur er afli frystiskips, eigi skiptaverð að vera 74,5%
af „fob“-verðmæti framleiðslunnar, en ef samið er um „cif“-skilmála, skuli
skiptaverð vera 69% af „cif“-verðmæti framleiðslunnar.

Stefnandi kveður lögin hafa verið sett í samráði við sjómannasamtökin
og LÍÚ.

Skiptaverð var ákveðið á grundvelli þeirra frádráttarliða, sem miðað var
við í kjarasamningi sjómanna og LÍÚ, þegar lögin voru sett. Í tengslum við
kjarasamninga árið 1971 var lögunum breytt með lögum nr. 21/1987 að ósk
þeirra aðila, sem hlut eiga að máli. Við þær breytingar var tekið tillit til
breytinga, er orðið höfðu á olíuverði og farmgjöldum til þess tíma, er lögin
voru sett.

Stefnandi kveður, að á þeim tíma, sem um ræðir, hafi framleiðsla bv.
Venusar, HF-519, verið seld með „cætf“-söluskilmálum til Asíu. Stefndi hafi
gert þessa sölu upp við áhöfnina, eins og um „fob“-söluskilmála væri að
ræða, þrátt fyrir það að mun nærlægara virðist að beita „cif“-reglu við þetta
2341
uppgjör. Með því að reikna uppgjör til sjómanna miðað við „fob“-kjör, en
ekki „cif“-kjör. verði hlutur sjómanna verulega rýrari en ef hinni reglunni
væri beitt.

Í ársbyrjun 1987 hafi söluskilmálar breyst á þann hátt, að þá var farið að
selja með „cécf“-söluskilmálum til Asíu eða skilmálum, sem jafngilda „cif“-
sölu. Við þessa breytingu hefði verið eðlilegra, að LÍÚ hefði farið fram á
breytingu á kjarasamningi vegna breyttra forsendna með tilliti til hins háa
flutningskostnaðar. Það hafi hins vegar ekki verið gert. Í tengslum við
kjarasamningana hafi engar upplýsingar komið fram um það af hálfu út-
gerðarinnar, að söluskilmálar hefðu breyst við sölur í Asíu, og því hafi sjó-
mannasamtökin ekki haft nein tök á því að fara fram á breytingu á samn-
ingum vegna þessa.

Í því tilviki, sem hér um ræðir, hafi Hvalur hf. umreiknað söluverð úr
„cécf“ yfir í „fob“ og gert upp við áhafnir bv. Venusar, HF-519, eins og um
„fob“-söluskilmála væri að ræða. Þetta valdi því, að skiptaverð verði mun
lægra en ef farið væri eftir lögum og kjarasamningum og „céf“-söluverð
reiknað út samkvæmt „„cif“-söluskilmálum.

Stefndi segir. að þegar farið var að selja afla togarans Venusar, HF-519,
til Austurlanda, hefði komið í ljós, að viðskiptaskilmálar. er notaðir voru í
skiptum Íslendinga við Evrópumenn, hentuðu ekki. Því til skýringar megi
nefna, að reglubundnar siglingar séu milli Íslands og Evrópu og því auðvelt
að nota, hvort sem er „fob“-skilmála eða „cif“-skilmála, ef seljandi útveg-
aði skipin. Flutningar til Austurlanda séu ekki með þessum hætti. Í þeim
tilfellum þurfi að taka skip á leigu til flutninganna, enda hafi komið í ljós.
að óhentugt var, að hinir erlendu kaupendur önnuðust um útvegun skipa,
sem í öllum tilfellum voru erlend. Stefndi hafi því gert svokallaða „céf“-
samninga við Japana, en í þeim tilfellum greiði kaupandi vátryggingu. en
flutningskostnaður og farmgjald sé hluti af söluverði vörunnar. Í þessum til-
fellum útvegar seljandi skipið. Það leiði af sjálfu sér, að þegar selt er „„cif“
eða „cæf“, sé verð vörunnar hærra en þegar selt er „fob“.

Stefnandi reisir málsókn sína á því, að árið 1987 hafi farið að bera á því,
að Hvalur hf. gerði ekki upp við áhöfn Venusar, HF-519, í samræmi við
gildandi kjarasamninga og lög nr. 24/1986, sbr. lög nr. 21/1987. Stefnandi
hafi því ekki fengið þau laun, er honum beri, stefndi hafi hafnað kröfum
hans, og því sé málsókn þessi nauðsynleg.

Stefndi reisir kröfur sínar hins vegar á því, að stefnandi hafi sýnt af sér
svo mikið tómlæti, að sýkna beri stefnda þegar af þeirri ástæðu. Öll tog-
arafélög í landinu hafi gert upp við skipshafnir sínar eins og stefndi, frá því
að skiptakjörin voru ákveðin árið 1985, en raunar megi rekja þau ákvæði
2342

um skiptakjör allt til ársins 1982, er samið var í fyrsta sinn við áhöfn tog-
arans Örvars frá Skagaströnd. Samningar við sjómenn hafi verið endurnýj-
aðir hvað eftir annað, en aldrei hafi verið gerð krafa um breytingu á þessu
ákvæði, né heldur hafi málið verið lagt fyrir Félagsdóm, eins og rétt hefði
verið, ef um túlkun samninga væri að ræða. Þá er einnig byggt á því, að
stefnandi hafi tekið fyrirvaralaust við öllum greiðslum, þrátt fyrir það að
honum hafi mátt vera ljóst, hver uppgjörsaðferðin var.

Verði ekki fallist á, að sýkna beri vegna tómlætis stefnanda, er því haldið
fram, að útgerðarmanni sé ætíð heimilt að reikna útflutningsverðmæti afla
síns miðað við „fob“-skilmála, en þeir séu grunnskilmálar, sem annað sé
miðað við, enda hafi það aldrei verið ætlunin, að sjómenn væru misjafnlega
settir um aflahlut eftir því, hvaða söluskilmálar giltu um seldan afla.

Verði ekki fallist á sýknukröfu, er því haldið fram, að stefnandi eigi ein-
ungis rétt til hluta hinnar umstefndu fjárhæðar, enda hafi hann tekið á móti
greiðslum og uppgjöri án fyrirvara og geti því ekki átt rétt til greiðslna fyrr
en í fyrsta lagi, er hann fór að gera reka að kröfu sinni.

Stefndi mótmælir einnig vaxtakröfu stefnanda og vaxtafæti.

Fyrir dómi gáfu skýrslu Ágúst Einarsson, forstjóri Lýsis hf. og fyrrver-
andi starfsmaður Landssambands íslenskra útvegsmanna, og Hólmgeir
Jónsson, framkvæmdastjóri Sjómannasambands Íslands.

II.

Með vísan til framburðar vitna og fram lagðra skjala verður að telja fram
komið, að á þeim tíma, er kjarasamningur milli Sjómannasambands Íslands
og Landssambands ísl. útvegsmanna var gerður árið 1985 og lög nr. 24/1986
um skiptaverðmæti og greiðslumiðlun voru sett, hafi það verið meginregla,
að selt væri samkvæmt „fob“-söluskilmálum til Austurlanda. Samkvæmt
gögnum máls þessa var það ekki fyrr en árið 1987, að stefndi fer að selja af-
urðir togarans Venusar samkvæmt „cézf“-skilmálum til Japans. Hefur það
væntanlega verið ástæða þess, að hvorki er kveðið á um það í kjarasamn-
ingi né lögum, hvernig með skal fara, þegar vara er seld samkvæmt „cécf“-
skilmálum. Aðilar byggja engu að síður á því, að lögin og kjarasamningur-
inn eigi við í því tilviki, sem hér um ræðir, en styðjast hins vegar við ólíkar
skýringaraðferðir.

Stefnandi hefur haldið því fram, að það samræmist hvorki kjarasamningi
né lögum nr. 24/1986 að gera upp við sjómenn samkvæmt „fob“-skilmálum,
þegar afurðir eru seldar samkvæmt „céf“-skilmálum, heldur beri í slíkum
tilvikum að haga uppgjöri til samræmis við ákvæði laganna og kjarasamn-
ings um „cif“-sölu.
2343

Stefndi heldur því hins vegar fram, að uppgjör til samræmis við „fob“-
skilmála sé meginregla í þess konar viðskiptum, sem hér um ræðir.

Í 1. mgr. 4. gr. laga um skiptaverðmæti og greiðslumiðlun nr. 24/1986 seg-
ir: „Þegar seldur er afli fiskiskips sem frystir bolfisk um borð, heilan eða
flakaðan, er skiptaverðmætið 74,5% af fob-verðmæti framleiðslunnar við
útflutning. Þetta skiptahlutfall skal þó vera 69% af cif-verðmætinu, sé
þannig samið um sölu framleiðslunnar.“

Í gr. 5.23. í kjarasamningi Sjómannasambands Íslands og Landssambands
ísl. útvegsmanna er fjallað um sömu atriði, og í a-lið þeirrar greinar segir:
„Ef selt er fob, skal draga eftirfarandi frá, áður en til skipta kemur,“
o. s. frv. Á sama hátt segir í b-lið sömu greinar: „Ef selt er cif, skal draga
frá“ o. s. frv.

Með vísan til þess, er að ofan greinir, og tilvitnaðra ákvæða í kjarasamn-
ingi og lögum nr. 24/1986 verður að skýra ákvæði 1. mgr. 4. gr. laganna
þannig, að meginreglan sé sú, að „fob“-skilmálar séu aðalreglan, sem miða
skuli við, nema þegar selt er samkvæmt „cif“-skilmálum, enda verður ekki
talið, að í ákvæðum laga um skiptaverðmæti né í kjarasamningi séu nokkur
þau atriði, er teljist geta komið í veg fyrir, að þótt stefndi hagi sölumálum
sínum til Asíu samkvæmt „cécf“-söluskilmálum, en geri upp við stefnanda
samkvæmt þeim reglum, er gilda um „fob“-sölu.

Niðurstaða máls þessa verður því sú, að stefndi skal vera sýkn af öllum
kröfum stefnanda.

Rétt þykir, að hvor aðili um sig beri sinn málskostnað.

Georg Kr. Lárusson, settur borgardómari, kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:
Stefndi, Hvalur hf., skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda,
Sveins Ingvars Hilmarssonar. Málskostnaður fellur niður.
2344
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 404/1991. — Rákir hf.
(Árni Halldórsson hrl.)
gegn
Sjófangi hf.
Grétari Mar Jónssyni og
Tryggingamiðstöðinni hf.
til réttargæslu
(Guðmundur Pétursson hrl.)

Skaðabætur. Siglingar. Fiskeldi.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áffrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 11.
október 1991. Dómkröfur hans eru þær, að hinum áfrýjaða dómi
verði hrundið og breytt á þann veg, (1) að stefndu verði gert að
bæta tjón hans að fullu, (2) að afföll af seiðum verði ákvörðuð 25%
at 17.000, eins og krafist var í stefnu í héraði, en þar hafi afföll, sem
nemi 2.500 seiðum, þegar verið dregin frá, (3) að meðalþyngd hvers
sláturlax verði ákvörðuð a. m. k.3 kg í stað 2,4 kg, eins og ákvarðað
er í dóminum, og (4) að verðmæti sláturlax verði ákvarðað 320
krónur hvert kg, eins og krafist var í stefnu í héraði, í stað 220
króna. Að öðru leyti verði dómsniðurstaða óbreytt um efni málsins.
Jafnframt krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta-
rétti.

Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostn-
aðar fyrir Hæstarétti.

Af hálfu réttargæslustefnda eða á hendur honum eru engar kröf-
ur gerðar.

Í hinum áfrýjaða dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, þar sem sér-
fróðir meðdómendur áttu sæti, er gerð skilmerkileg grein fyrir at-
vikum málsins og þeim gögnum, er við sé að styðjast um virðingu á
tjóni áfrýjanda. Er rétt, að dómurinn verði staðfestur með skírskot-
un til þeirra forsendna, er í honum greinir.
2345

Rétt er eftir þessum úrslitum, að áfrýjandi greiði stefnda 100.000
krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Áfrýjandi, Rákir hf. greiði stefndu, Sjófangi hf. og Grétari
Mar Jónssyni, 100.000 krónur óskipt í málskostnað fyrir
Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 15. júlí 1991.

Mál þetta, sem dómtekið var 11. júní sl., er höfðað fyrir bæjarþingi
Reykjavíkur af Rákum hf., Hafnargötu 2, Reyðarfirði, kt. 620488-1199, gegn
Sjófangi hf., Hólmaslóð 2, Reykjavík, kt. 570269-0119, eiganda og útgerðar-
aðila mb. Sæborgar, RE 20, skráningarnúmer 254, Grétari Mar Jónssyni
skipstjóra, Hlíðargötu 22, Sandgerði, kt. 290455-5539, og Tryggingamið-
stöðinni hf., Reykjavík, til réttargæslu, með stefnu, þingfestri 6. nóvember
1990.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði dæmdir til að greiða
skaðabætur, að fjárhæð 9.068.675 kr., með (nánar tilgreindum vöxtum og
málskostnað.

Dómkröfur stefndu eru um sýknu af kröfum stefnanda.

Af hálfu réttargæslustefnda, Tryggingamiðstöðinni hf., eru engar kröfur
gerðar, enda engar kröfur gerðar á hendur honum í málinu.

Sáttaumleitanir fyrir dómi hafa ekki borið árangur.

I.

Málavextir eru þeir samkvæmt gögnum máls, að 23. október 1989 um kl.
19.30 var síldarbáturinn Sæborg, RE 20, að leita síldar innarlega í Reyðar-
firði á svonefndri Rákarbót. Á því svæði voru u. þ. b. 60-120 metra frá
landi sex laxakvíar í eigu stefnanda. Tvær kvíar voru saman sunnar og aust-
ar á víkinni og fjórar í samfloti nokkru vestar. Á hinum síðarnefndu, sem
voru innar, var birtustýrt blikkljós á miðju þeirra. Ekkert viðvörunarljós
var á fyrir utan festingar kvíanna. Þá var að sögn Rúnars Ólafssonar,
stöðvarstjóra stefnanda, ratsjárspegill á einni af kvíunum. Skipstjórinn á
Sæborgu, stefndi Grétar Mar Jónsson, hefur skýrt svo frá, að hann hafi séð
blikkljós á kvíunum og vitað, að þar væri fiskeldisstöð. Hann kvaðst hafa
haldið, að blikkljósið væri á akkerunum, sem eru utan við kvíarnar, og því
haldið, að hann mætti fara nær. Hann kvaðst ekki hafa séð kvíarnar í ratsjá.
Varð þá ásigling með þeim hætti, að stjórafæri á ystu kvínni festist í fisksjár-
2346
staut bátsins og dróst með honum nokkurn spöl. Urðu afleiðingar þær, að
hoppnetið slitnaði niður og karfa þeirrar kvíar snerist þannig, að seiðin,
sem í henni voru, sluppu úr henni. Skipstjóri kvaðst hafa tilkynnt um at-
burð þennan strax til rekstrarstjóra fiskeldisins.
Mál þetta hefur stefnandi höfðað til heimtu skaðabóta úr hendi stefndu
vegna tjóns þess, er varð við greinda ásiglingu á laxeldiskvíar hans.

II.

Stefnandi gerir svofellda grein fyrir tjóni því, sem af þessu hlaust:

1. Vegna ásiglingarinnar hafi sloppið út 17000 laxaseiði, um 90 gr að
þyngd, þá farin að taka fóður.

2. Kvíin sjálf hafi orðið fyrir þeim skemmdum, að hoppnetið hafi slitnað
niður og yfirborðshringur og handrið skemmst.

3. Kvíin ásamt festarklumpi (stjóra) dregin úr stað.

Stefnandi gerir svofellda grein fyrir bótakröfu sinni:

1. Tjón af missi eldisseiða:

1.1. Andvirði seiðanna við slátrun eftir eldi í 3,5 kg stærð
að frádregnum 25% afföllum á eldistímanum:
17.000x3,5 kg - 25% = 44.625 kg á 320,30 kg, sbr.
verðmætaskrá frá Samsteypu íslenskra fiskeldistrygg-
inga (meðalverð 4.0601 SDR á gengi ísl. kr. á stefnu-
degi 15. okt. 1990 79.0752) kr. 14.326.000

1.2. Til frádráttar:

Kostnaðarverð 17.000 laxaseiða á 90 kr. stk.

= 1.530.000,-

Fóðurkostnaður í hlutfallinu 1,5 kg fóður á móti
hverju kg af fiski, 44.625 kg x 1,5 = 66.937 kg á

62,00 kr./kg = 4.150.125 kr. 5.680.125
2. Skemmdir á plaströrum í umgerð kvíar, handriði og

hoppnetum. Tjón skv. mati Ólafs Sigurðssonar verk-

fræðings í nóv. 1989 kr.  100.000
3. Kostnaður við að stjóra kvíar niður að nýju eftir

ásiglinguna:
3.1. Leiga á 80 tonna bát í Í dag kr.  180.000
3.2. 0 Vinna 4ra manna í 10 klst. - 48.000
3.3. Tvö ný krafttóg í stjóra í stað teygðra, 110 m af 38

mm tógi - 34.800
34. Neðansjávarmyndataka að kröfu tryggingafélags

stöðvarinnar - 60.000

Stefnukrafa alls kr. 9.068.675

 
2347

Til frekari skýringar stefnukröfunni er tekið fram af hálfu stefnanda, að
meðalverð í SDR sé þannig fundið, að lagt sé til grundvallar tryggingarverð
fisksins skv. verðmætaskrá samsteypu tryggingafélaganna og reiknað með
því, að fiskurinn skiptist að jöfnu í 3ja og 4ra kg flokk við slátrun. Í SDR-
einingum sé verðmætið 3.88364.2366/2 = 4.0601. Frá því verði sé dregið
kostnaðarverð 17.000 laxaseiða á 90 kr. stk. og fóðurkostnaður við að ala
fiskinn í sláturstærð í hlutfallinu 1,5 kg fóður á móti hverju kg af fiski, sem
sé viðurkennd viðmiðun í fiskeldi. Tjón á kvíum sé samkvæmt fram lögðu
mati Ólafs Sigurðssonar verkfræðings. Áætlaður kostnaður við að koma
kvínni aftur á sinn stað eftir viðgerð sé sundurliðaður í tl. 3, en þar sé um
kostnaðaráætlun að ræða, en lagður sé fram reikningur vegna kostnaðar við
djúpmyndatöku.

Stefnandi telur, að stefndu beri fulla skaðabótaábyrgð á því tjóni, er
hlaust af því. er Sæborgu, RE 20, var siglt á laxakvíar stefnanda í Rákarbót
í Reyðarfirði tiltekið sinn, enda hafi siglingu skipsins verið hagað ákaflega
gáleysislega, ekki síst í ljósi þess, að skipstjóri vissi af kvíunum og almyrkt
var orðið, er atvikið varð.

Um lagarök vísar stefnandi til almennra reglna skaðabótaréttar, til
siglingalaga og þá sérstaklega til 158. gr., 2. mgr. 16. gr. og 3. tl. 197. gr. svo
og IX. kafla laga nr. 76/1970 um lax- og silungsveiði.

Il.

Stefndu reisa sýknukröfu sína á því, að merking umræddra sjókvía hafi
verið ófullnægjandi. Það sé kunnara en frá þurfi að segja, að á haustmánuð-
um veiðist síld uppi í harðalandi við Austfirði og því ljóst, að skip, sem
stunda síldveiðar, sigli mjög nærri landi við veiðar sínar. Forráðamenn
stefnanda hafi því átt að vita, að síldveiðibátar kynnu að vera á ferð við
kvíarnar vegna veiða sinna og borið að haga merkingum þeirra samkvæmt
því. Einfalt hefði verið að hafa ljósmerki við jaðar kvíanna, og hefði þá tjón
þetta ekki orðið. Kvíarnar hafi ekki verið merktar inn á sjókort og því
meiri ástæða en ella til að hafa merkingar í lagi. Á þetta hafi skort af hálfu
forráðamanna stefnanda, og því sé krafist sýknu.

Fari hins vegar svo, að á þetta verði ekki fallist og krafa stefnanda tekin
til greina, er þess krafist, að stefnukrafa verið stórlega lækkuð. Tjónkrafa
vegna missis eldisseiða eigi ekki við rök að styðjast og því mótmælt með
öllu, að það standist að reikna tjónið út á þann veg, sem stefnandi gerir.
Rétt sé að benda á, að fram komi í gögnum málsins, hvert sé kostnaðarverð
þeirra seiða, sem talið sé, að hafi sloppið, og nemi það kr. 1.530.000, og sé
það mat stefndu, að fráleitt sé að greiða hærri bætur en því nemi, enda al-
2348

gjörlega ósannað, að umfang tjónsins hafi verið meira, ef um bótaskyldu sé
á annað borð talið hafa verið að ræða.

IV.

Að sögn skipstjórans á Sæborgu, RE 20, stefnda Grétars Marar Jónsson-
ar, var myrkur og ágætt skyggni, þegar atburðurinn varð. Hann kvaðst hafa
séð blikkljósið á laxakvíum stefnanda og vitað, að þar var fiskeldisstöð.
Verður því að telja, að hann hafi sýnt af sér verulegt gáleysi með siglingu
sinni svo nærri kvíunum og eigi meginsök á óhappinu. Er hann því bóta-
skyldur gagnvart stefnanda ásamt eiganda og útgerðaraðila mb. Sæborgar,
RE 20, stefnda Sjófangi hf. samkvæmt almennum reglum skaðabótaréttar,
sbr. og 158. gr. og 171. gr. siglingalaga nr. 34/1985. Þá verður að telja, að
stefnandi eigi sjálfur nokkra sök á tjóni sínu með því að hafa engin viðvör-
unarljós fyrir utan eða í útjaðri kvíanna.

Eftir atvikum þykir rétt, að stefndu bæti stefnanda tjón hans að 2/3 hlut-
um, en sjálfur beri hann það að 1/3 hluta.

Liggur þá fyrir að fjalla um tölulega kröfugerð stefnanda.

Fallist er á með stefnanda, að honum beri bætur vegna tjóns af missi
eldisseiða, en bótakrafa hans samkvæmt kröfulið 1.1. stenst þó engan veg-
inn. Samkvæmt fram lagðri mánaðarskráningu yfir seiðaeldi stefnanda var
meðalþyngd seiða 1210 gr í janúar 1991. Með hliðsjón af því telja hinir sér-
fróðu meðdómsmenn, að ekki sé raunhæft að miða við meira en 2,4 kg
stærð eldisfisks í ágúst 1991, þegar slátra verði vegna væntanlegs kynþroska
fisksins. Þá telja hinir sérfróðu meðdómsmenn, að með hliðsjón af greindri
mánaðarskráningu yfir seiðaeldi stefnanda megi ætla, að heildarafföll á
eldistíma verði ekki undir 35%. Þá sýnir greind mánaðarskráning, að í
október 1989 hefur seiðum fækkað alls um 15310 stk., og verður við það
miðað við áætlun á tjóni stefnanda. Þá þykir ekki unnt að miða kg-verð eld-
isfisks við tryggingarverðmæti, eins og stefnandi gerir. Eftir atvikum þykir
rétt að taka þar mið af fob-verði samkvæmt fram lagðri töflu um gáma-
flutning á laxi til Frakklands og miða kg-verð við 220 kr. kg.

Samkvæmt framansögðu verður heildartjón stefnanda samkvæmt kröfu-
lið 1.1. þannig: 15310x2,4 kg — 35% = 23884 kg á 220 kr. kg = 5.254.480 kr.

Samkvæmt kröfulið 1.2. ber að draga frá kostnaðarverð 15310 laxaseiða á
90 kr. stk. = 1.377.900 kr., svo og fóðurkostnað í hlutfallinu 1,5 kg fóður á
móti hverju kg af fiski, 23884 kg x 1,5 = 35826 kg á 70 kr. kg, sem ætla verð-
ur meðalverð á fóðri á þessu tímabili í eldi frá seiðum upp í matfisk, þannig
einnig til frádráttar 2.507.820 kr. Samkvæmt framansögðu telst heildartjón
stefnanda vegna missis eldisseiða vera 1.368.760 kr. — (5.254.480 — 3.885.720).
Kröfuliðum 2 og 3 hefur ekki verið hrundið, og verða þeir teknir til greina
2349
með 422.800 kr. Heildartjón stefnanda samkvæmt framansögðu telst því
vera 1.791.560 kr., og miðað við framangreinda sakarskiptingu ber stefndu
að bæta stefnanda það að 2/3 hlutum með 1.194.373 kr. og með vöxtum eins
og í dómsorði greinir.

Þá ber að dæma stefndu til að greiða stefnanda málskostnað, sem telst
hæfilega ákveðinn 260.000 kr. Málskostnaðarfjárhæð skal bera dráttarvexti
að liðnum 15 dögum frá uppkvaðningu dóms til greiðsludags.

Með vísan til 3. tl. 197. gr. siglingalaga nr. 34/1985 ber að viðurkenna
sjóðveðsrétt í mb. Sæborgu, RE 20, fyrir tildæmdum fjárhæðum.

Eggert Óskarsson borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdóms-
mönnunum Aðalbirni Kjartanssyni framkvst. og Úlfari Antonssyni líffræð-
ingi.

Dómsuppsaga hefur dregist vegna embættisanna formanns dómsins.

Dómsorð:

Stefndu, Sjófang hf. og Grétar Mar Jónsson, greiði stefnanda,
Rákum hf., 1.194.373 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 frá 6. desember 1990 til greiðsludags og 260.000
kr. í málskostnað. Málskostnaðarfjárhæð ber dráttarvexti að liðnum
15 dögum frá uppkvaðningu dóms til greiðsludags.

Viðurkenndur er sjóveðsréttur í mb. Sæborgu, RE 20, fyrir til-
dæmdum fjárhæðum.

Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum.
2350
Fimmtudaginn 10. nóvember 1994.
Nr. 438/1994. — Hjálmar R. Bárðarson og
Sjóvá-Almennar tryggingar hf.
(Hjalti Steinþórsson hrl.)
gegn
Svanhildi Guðmundsdóttur

Kærumál. Endurupptaka. Útivist í héraði. Boðun þinghalds.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunn-
laugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Sóknaraðilar skutu málinu til Hæstaréttar með kæru 19. október
1994, sem barst réttinum 1. nóvember sl. Kæruheimild er í 1-lið 1.
mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Kærður er úr-
skurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. október 1994, þar sem hafnað
er kröfu sóknaraðila um endurupptöku héraðsdómsmálsins nr.
E-3277/1994: Svanhildur Guðmundsdóttir gegn Hjálmari R. Bárðar-
syni og Sjóvá-Almennum tryggingum hf. Krefjast sóknaraðilar þess,
að hinum kærða úrskurði verði hrundið og lagt verði fyrir héraðs-
dómara að endurupptaka málið frá og með þinghaldi 28. september
1994. Þá er gerð krafa um kærumálskostnað.

Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti.

Álitaefni í kærumáli þessu lýtur að því, hvort boðun héraðsdóm-
ara til þinghalds 28. september 1994 með símbréfi hafi fullnægt
áskilnaði 1. mgr. 92. gr. laga nr. 91/1991 um, að tilkynningar hér-
aðsdómara skuli sendar með sannanlegum hætti. Í tengslum við
beiðni um endurupptöku málsins leituðu sóknaraðilar upplýsinga
hjá Pósti og síma um öryggi símbréfssendinga. Í svarbréfi stofnunar-
innar frá 7. október 1994 segir meðal annars um það efni: „... að
sendandi getur aldrei verið 100% öruggur um, að móttakandi hafi
fengið þær upplýsingar, sem sendar voru“. Er þar nánar lýst, hvað
farið getur úrskeiðis í sendingunni. Getur verið um að ræða bilun,
hvort eð er í því tæki, sem sent er úr, eða í því tæki, er tekur við
skjalinu. Þá getur frágangur á skjalinu einnig skipt máli.

Af framangreindu er sýnt, að ekki verður fullyrt, eins og gerð
tækja þessara nú er háttað, að símbréf berist þeim, sem það er ætl-
2351
að, jafnvel þótt sendandi hafi í höndum staðfestingarmiða þess efn-
is, að sending hafi farið fram. Gegn mótmælum sóknaraðila verður
boðun til þinghalds 28. september sl. því ekki talin hafa fullnægt
skilyrðum 1. mgr. 92. gr. laga nr. 91/1991 um sannanlega boðun til
þinghalds.

Með vísan til þessa verður hinn kærði úrskurður felldur úr gildi
og lagt fyrir héraðsdómara að endurupptaka héraðsdómsmálið nr.
E 3277/1994.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi.
Lagt er fyrir héraðsdómara að endurupptaka héraðsdóms-
málið nr. E-3277/1994 frá og með þinghaldi 28. september
1994.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. október 1994.
I.

Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 10. október 1994 vegna fram kom-
innar kröfu stefnda um endurupptöku, er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykja-
víkur af Svanhildi Guðmundsdóttur, Álfaheiði 2, Kópavogi, með stefnu,
birtri 15. apríl 1994, á hendur Hjálmari R. Bárðarsyni, Hrauntungu, Garða-
bæ, og Sjóvá-Almennum tryggingum hf., Kringlunni 5, Reykjavík.

Í þinghaldi 28. september varð útivist af hálfu stefndu, og var málið þá
dómtekið að kröfu lögmanns stefnanda.

Með bréti, dags. 3. október sl., fer lögmaður stefndu fram á endurupp-
töku málsins frá og með 28. september 1994 kl. 15.15.

Lögmaður stefnanda hefur hafnað kröfunni.

II.

Lögmaður stefndu styður kröfu sína um endurupptöku eftirfarandi rök-
um: Ekki hafi enn verið kveðinn upp dómur í málinu, og sé beiðnin því sett
fram með stoð í 4. tl. 97. gr. 1. nr. 91/1991, þar sem lögmaður stefndu hafi
haft lögmæt forföll í réttarhaldinu. Forföll lögmanns stafi af því, að boðun í
þinghaldið 28. september 1994 hafi aldrei komist til hans. Kannist enginn á
skrifstofu lögmannsins við að hafa séð faxskeytið. Þar af leiðandi hafi hann
ekki mætt í þinghaldið. Lögmaðurinn hafi verið boðaður í þinghaldið með
faxskeyti, sem sent var í faxnúmer skrifstofu lögmannsins, 885885, en slík
boðun teljist ekki lögmæt boðun.
2352

Í lögum nr. 91/1991, gr. 95-105, sé gert ráð fyrir, að mál sé í höndum dóm-
ara frá þingfestingu, allt þar til dómur sé kveðinn upp. með þeim hætti, að
næsta þinghald sé ávallt ákveðið í undanfarandi þinghaldi. Hvergi í lögun-
um sé gert ráð fyrir, að máli sé frestað ótiltekið, eins og gerst hafi í þing-
haldi 31. maí 1994, og því síðan úthlutað öðrum dómara. Þar sem máli þessu
hafi með ákvörðun dómara 31. maí 1994 verið frestað ótiltekið, hafi borið
að boða aðila málsins til þinghalds með sannanlegum hætti, sbr. grunnreglu
85. gr. 1. nr. 91/1991. Hvergi í réttarfarslögum sé gert ráð fyrir því, að boðun
með faxskeyti sé lögmæt boðun, sbr. meginregluna, sem fram komi í 24. og
80. gr. 1. nr. 90/1989 um aðför, 69. gr. og 174. gr. 1. nr. 21/1991 um gjaldþrota-
skipti og 3. mgr. 74. gr. 1. nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Af framanröktu sé
því ljóst, að lögmaður stefndu hafi ekki með lögmætum hætti verið boðaður
í þinghald 28. september 1994, og hafi því verið um lögmæt forföll hans að
ræða. Beri því að endurupptaka málið skv. 4. tl. 97. gr. 1. nr. 91/1991.

Lögmaður stefnanda mótmælir endurupptökunni á eftirfarandi forsend-
um: (sic).

TIl.

Lögmaður stefndu var boðaður til réttarhaldsins með símbréti, sem sent
var 13. september sl. kl. 12.53, og var það lagt fram í málinu. Símbréf þetta
telst vera lögfull boðun til þinghaldsins, sbr. 1. mgr. 92. gr. Í. nr. 91/1991,
enda fylgir því staðfestingarkvittun, þar sem fram kemur fax-númer viðtak-
anda, tímasetning sendingar og enn fremur staðfesting á því, að myndsend-
ingin tókst.

Ekki er unnt að fallast á, að forföll þau, sem lögmaður stefndu tilgreinir í
bréfi sínu, falli undir 4. tl. 97. gr. 1. nr. 91/1991. Þá er ekki fallist á það með
lögmanni stefndu, að óheimilt sé samkvæmt ákvæðum 1. nr. 91/1991 að
fresta máli ótiltekið, enda leiði það af 92. gr. laganna, að sú heimild sé fyrir
hendi.

Með vísan til framangreinds er beiðni lögmanns stefndu um endurupp-
töku hafnað.

Úrskurðarorð:

Kröfu stefndu um endurupptöku málsins er hafnað.
2353
Föstudaginn 11. nóvember 1994.
Nr. 450/1994. — Sýslumaðurinn á Akureyri
gegn
Snorra Ásmundssyni
(Þorsteinn Hjaltason hdl.)

Kærumál. Gæsluvarðhald. A-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason,
Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 9. nóvember
1994, sem barst réttinum 10. sama mánaðar. Kæruheimild er í 1. mgr.
142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Krefst hann
þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og kærumáls-
kostnaður verði tildæmdur.

Sóknaraðili skaut málinu einnig til Hæstaréttar með kæru 9. nóv-
ember sl. Krefst hann þess, að varnaraðila verði gert að sæta gæslu-
varðhaldi til þriðjudagsins 22. nóvember 1994.

Varnaraðili er undir rökstuddum grun um að hafa meðal annars
staðið að sölu og dreifingu verulegs magns fíkniefna. Málið sætir nú
frumrannsókn hjá lögreglu, en varnaraðili hefur að mestu neitað
aðild að því. Þar sem ólokið er veigamiklum þáttum í rannsókn
málsins, þykir hætta á, að varnaraðili geti torveldað framgang þess.
Með vísan til þess svo og a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 þykir
rétt, að varnaraðili sæti gæsluvarðhaldi allt til kl. 16.00 þriðjudaginn
22. nóvember 1994.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:
Varnaraðili, Snorri Ásmundsson, skal sæta gæsluvarðhaldi
allt til kl. 16.00 þriðjudaginn 22. nóvember 1994.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. nóvember 1994.
Sýslumaðurinn á Akureyri hefur gert þá kröfu, að Snorra Ásmundssyni.
kt. 131166-5419, verði með úrskurði gert að sæta gæsluvarðhaldi til þriðju-
dagsins 22. nóvember nk., og er í kröfunni vísað til a-liðar 1. mgr. 103. gr.
2354

laga nr. 191991 um meðferð opinberra mála, en kærði er grunaður um brot
gegn lögum nr. 65/1974 um ávana- og fíkniefni svo og XVI. og XXV. kafla
almennra hegningarlaga nr. 19/1940.

Kærði hefur andmælt kröfu sýslumannsins á Akureyri.

Málavextir.

Samkvæmt rannsóknargögnum lögreglu er kærði, Snorri Ásmundsson,
grunaður ásamt tilgreindum aðila um að hafa staðið að kaupum á verulegu
magni af hassi og amfetamíni í Reykjavík í síðastliðinni viku, og jafnframt
er kærði, Snorri, grunaður um að hafa flutt fíkniefnin hingað til Norður-
lands. Þá er kærði grunaður um að hafa falsað tékka fyrir um 400.000 krón-
ur og staðið að innbrotum á höfuðborgarsvæðinu síðustu vikur.

Í yfirheyrslum hjá lögreglu og hér fyrir dómi hefur kærði neitað sakar-
giftum, að því er varðar fíkniefnamisferli og þjófnað. Frásögn kærða er að
þessu leyti í andstöðu við framburð tilgreinds aðila samkvæmt skýrslum
lögreglu. Kærði hefur á hinn bóginn viðurkennt að hafa gefið út með eigin
nafni allmarga tékka, sem hann hafði áður stolið, og á þann hátt fjármagn-
að áfengiskaup.

Rannsókn málsins er á frumstigi, en af skjölum lögreglu má ráða, líkt og
vikið er að í greinargerð sýslumanns, að eftir sé að yfirheyra allnokkra
aðila, er gætu gefið upplýsingar um málavexti.

Brot þau, sem kærði er undir rökstuddum grun að hafa framið, geta, ef
sönnuð yrðu, varðað hann fangelsisrefsingu samkvæmt ákvæðum laga um
ávana- og fíkniefni nr. 65/1974 og XXVI. kafla almennra hegningarlaga nr.
19/1940, og er því ákvæði 65. gr. stjórnarskrárinnar gæsluvarðhaldi ekki til
fyrirstöðu.

Með hliðsjón af því, sem að framan er rakið, þykir í þágu rannsóknar-
hagsmuna og með skírskotun til a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 rétt
að taka kröfu sýslumannsins á Akureyri til greina, þó þannig, að kærði sæti
gæsluvarðhaldi allt til laugardagsins 19. nóvember nk. kl. 16.00.

Úrskurðarorð:
Kærði, Snorri Ásmundsson, skal sæta gæsluvarðhaldi allt til laugar-
dagsins 19. nóvember nk. kl. 16.00.
2355

Föstudaginn 11. nóvember 1994.
Nr. 447/1994. — Rannsóknarlögregla ríkisins
gegn
Þórhalli Ölver Gunnlaugssyni
(Símon Ólason hdl.)

Kærumál. Farbann.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason,
Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 4. nóvember
1994, sem barst réttinum 8. sama mánaðar. Kæruheimild er í 1. mgr.
142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Kærð er
ákvörðun Héraðsdóms Reykjavíkur 4. nóvember sl. um, að varnar-
aðili sæti farbanni allt tillaugardagsins 31. desember nk. Varnaraðili
krefst þess, að hin kærða ákvörðun verði felld úr gildi.

Sóknaraðili krefst þess, að hin kærða ákvörðun verði staðfest.

Með dómi Hæstaréttar frá 26. september sl. í málinu nr. 399/1994
var varnaraðila gert að sæta farbanni allt til þriðjudagsins 4. nóvem-
ber sl. vegna grunar um stórfelld brot á lögum nr. 50/1988 um virðis-
aukaskatt, lögum nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt og 262.
gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, tengd rekstri einkafyrirtækis
hans og fyrirtækinu Vatnsberanum hf., sem varnaraðili er annar
tveggja stjórnarmanna í.

Sóknaraðili hefur gert grein fyrir því, að rannsókn málsins sé mjög
umfangsmikil og beinist meðal annars að því að varpa ljósi á ráðstöfun
varnaraðila á verulegum hluta þess endurgreidda virðisaukaskatts, sem
hann er grunaður um að hafa fengið með röngum skýrslum og nemur
umtalsverðum fjárhæðum. Hefur jafnframt verið bent á, að rannsókn
málsins sé í öðrum atriðum vel á veg komin, en frekara farbann sé
nauðsynlegt til að tryggja, að varnaraðili fari ekki af landi brott.

Með vísan til framanritaðs svo og 110. gr. laga nr. 19/1991 verður
að telja fullnægt skilyrðum fyrir áframhaldandi farbanni varnar-
aðila. Samkvæmt því verður hin kærða ákvörðun staðfest.

Dómsorð:
Hin kærða ákvörðun er staðfest.
2356
Föstudaginn 11. nóvember 1994.
Nr. 355/1994. — Sjóvá-Almennar tryggingar hf.
(Hjalti Steinþórsson hrl.)
gegn
þrotabúi SH-verktaka hf.
(Viðar Már Matthíasson hrl.)

Kærumál. Gjaldþrotaskipti. Greiðslustöðvun. Skuldaröð. Sérat-
kvæði.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson,
Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Hjörtur Torfason og Pétur
Kr. Hafstein.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 12. júlí 1994,
sem barst réttinum 18. ágúst sl. Kæruheimild er í 179. gr. laga nr. 21/
1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að hinum
kærða úrskurði verði hrundið og breytt á þá leið, að krafa sín í
þrotabú varnaraðila verði viðurkennd sem búskrafa samkvæmt 4. tl.
110. gr. laga nr. 21/991. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og
kærumálskostnaðar.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru-
málskostnaðar.

1.

Í hinum kærða úrskurði er því lýst, að sóknaraðili greiddi 20. og
28. janúar 1993 samtals 12.000.000 krónur inn á reikning SH-verk-
taka hf., sem veitt hafði verið heimild til greiðslustöðvunar 12. sama
mánaðar. Félagið var síðan úrskurðað gjaldþrota 8. febrúar 1993.
Takmarkaðra gagna nýtur í málinu, er varpað geti ljósi á það,
hvernig staðið var að lántöku þessari, og engin lánsskjöl voru út-
búin. Af þeim fundargerðum stjórnar SH-verktaka hf., sem fyrir
liggja, sést ekki, að hún hafi berum orðum samþykkt lántöku félags-
ins. Á stjórnarfundi 18. janúar 1993 var hins vegar samþykkt að
leggja til á fyrirhuguðum hluthafafundi 29. sama mánaðar, að hlut-
hafar tækju tilboði Verkfræðiþjónustu Jóhanns G. Bergþórssonar hf.
um kaup á 90% hlutabréfa í félaginu. Í því tilboði var gert ráð fyrir
2357

tiltekinni fyrirgreiðslu af hálfu sóknaraðila, þótt ekki væri þar vikið
beinlínis að 12.000.000 króna lántöku. Umsjónarmenn félagsins með
greiðslustöðvun samþykktu, að sóknaraðili veitti SH-verktökum hf.
lán að fjárhæð 12.000.000 krónur. Eyjólfur Kristjánsson, fram-
kvæmdastjóri SH-verktaka hf., og Sigrún Traustadóttir, er sæti átti í
framkvæmdastjórn félagsins, báru fyrir dómi, að fyrir hefði legið
samþykki framkvæmdastjóra og framkvæmdastjórnar til lántökunn-
ar. Er fallist á það með héraðsdómi, að lántakan hafi verið skuld-
bindandi fyrir félagið.

11.

Krafa sóknaraðila á grundvelli 4. tl. 110. gr. laga nr. 21/1991 bygg-
ist á lántöku SH-verktaka hf. hjá sóknaraðila á greiðslustöðvunar-
tíma félagsins. Verður eigi séð, að formskilyrði IV. kafla og 4. tl. 110.
gr. laganna standi því í vegi, að krafan geti notið réttarstöðu sem
búskrafa. Koma þá til athugunar þau efnisskilyrði niðurlagsákvæðis
2. mgr. 21. gr. laga nr. 21/1991, hvort víst þyki, að lántakan yrði lánar-
drottnum til hagsbóta, ef til gjaldþrotaskipta kæmi á búi hans í kjöl-
far greiðslustöðvunar. Við mat á því ber að miða við aðstæður á
þeim tíma, er ákvörðun var tekin um lántökuna.

111.

Í framangreindu tilboði Verkfræðiþjónustu Jóhanns G. Bergþórs-
sonar hf. kom fram, að gert væri ráð fyrir því, „að í greiðslustöðvun-
inni verði reksturinn studdur af verkábyrgðaraðila, Sjóvá-Almenn-
um, en þó með þaki á fyrirgreiðslu“. Sóknaraðili lýsti yfir því í bréfi
til félagsins 19. janúar, að hann væri reiðubúinn til að styðja til-
boðsgjafa í því að ljúka þeim verkum, sem hann hafði veitt verk-
tryggingar fyrir, en stuðningurinn myndi takmarkast við það tjón,
sem félagið biði ella, kæmi til riftunar þeirra verksamninga, er verk-
tryggingarnar tóku til. Á fundi kröfuhafa 28. janúar greindi annar
aðstoðarmanna félagsins á greiðslustöðvunartímanum frá því, að
sóknaraðili væri með þessu „að tryggja sína hagsmuni, en hagsmun-
ir þeirra og kröfuhafa fara saman, enda koma ella fram kröfur á
SH ...“. Í beiðni til Héraðsdóms Reykjaness 1. febrúar 1993 um
heimild til framlengingar greiðslustöðvunar sögðu báðir aðstoðar-
mennirnir um „stuðningsyfirlýsingu“ sóknaraðila 19. janúar, að
2358
hana hefði sóknaraðili gefið „vegna hagsmuna sinna vegna verk-
trygginga, sem gengið yrði á af verkkaupum, ef verk stöðvuðust við
gjaldþrot“.

Í bréfi Gunnars St. Ólafssonar verkfræðings til aðstoðarmann-
anna 3. febrúar 1993 kemur fram, að dagana 12. — 16. janúar kynnti
hann sér þau samningsbundnu verkefni, sem í gangi voru hjá fyrir-
tækinu. Hann kvaðst ekki hafa gert nákvæma úttekt á „útstreymi og
innstreymi fjármagns einstakra verka“ nema varðandi Hampiðjuna
hf. Þar voru niðurstöður hans þær, að kostnaður vegna riftunar væri
um það bil 2.700.000 krónum meiri en af áframhaldi verksins. Þá
kvaðst hann hafa gert lauslega athugun á verkframkvæmdum við
stúdentagarða, Grafarvogskirkju og íþróttahús í Vogum, og benti
hún til þess, að kostnaður vegna riftunar væri „þó nokkuð hærri en
kostnaður við að halda áfram við verkin“. Fyrir héraðsdómi lýsti
Gunnar St. Ólafsson því, að sér hefði ekki verið falið að skoða
„heildardæmi“ eða „heildarfjárhagsstöðu fyrirtækisins“. Hann hefði
eingöngu farið í gegnum hverja verkframkvæmd fyrir sig, og hefði
þá ekki verið tekið tillit til skulda fyrirtækisins og áfallandi vaxta og
verðbóta á þær og þeim deilt niður á verkin eftir umfangi verkanna.
Engra annarra gagna nýtur í málinu um athugun á hagkvæmni lán-
veitingar sóknaraðila fyrir aðra kröfuhafa, ef til gjaldþrots kæmi að
lokinni greiðslustöðvun.

IV.

Á greiðslustöðvunartíma hefur skuldari þröngar heimildir til að
stofna til fjárskuldbindinga. Ef um atvinnurekstur er að ræða, verð-
ur skuldbinding að vera nauðsynleg til að halda rekstrinum áfram
eða varna verulegu tjóni, enda þyki víst, að hún verði lánardrottn-
um skuldara til hagsbóta, ef til gjaldþrotaskipta kemur í kjölfar
greiðslustöðvunar, sbr. 2. mgr. 21. gr. laga nr. 21/1991, sbr. áður 1. tl.
8. gr. laga nr. 6/1978. Í 4. tl. 110. gr. núgildandi gjaldþrotalaga er
mælt fyrir um forgang slíkrar kröfu, sem til verður með samþykki
aðstoðarmanns skuldara á greiðslustöðvunartíma. Að öðru jöfnu
hvílir sönnunarbyrðin í þessum efnum á þeim, sem heldur því fram,
að krafa sín eigi að njóta forgangs samkvæmt framangreindu
ákvæði.

Lánveiting sóknaraðila nam mjög miklum hluta þess, sem kosta
2359

þurfti til áframhalds umræddra verka. Annars fjárstuðnings í því
skyni hafði ekki verið aflað, áður en að því kom, að biðja þyrfti um
framlengingu á hinni heimiluðu greiðslustöðvun. Eins og mál þetta
liggur fyrir, verður ekki séð, að óyggjandi hafi verið, að lánveitingin
hafi mátt virðast til þess fallin að treysta hagsmuni kröfuhafa við
eftirfarandi gjaldþrot, ef til þess kæmi. Þótt meiri kostnaður hefði á
þessum tíma fylgt riftun einstakra verka en framhaldi þeirra, er
ekki sýnt, að lánveiting sóknaraðila hefði fyrirsjáanlega verið kröfu-
höfum til hagsbóta. Svo mikill vafi leikur á í því efni, að lagaskilyrði
eru ekki til þess að viðurkenna forgangsrétt til handa sóknaraðila á
grundvelli 4. tl. 110. gr. gjaldþrotalaga, enda verður sú viðurkenning
samkvæmt meginreglu laganna um jafnræði kröfuhafa að eiga sér
örugga stoð í aðdraganda og stofnun þeirrar kröfu, sem forgangs er
krafist fyrir. Ber því að staðfesta niðurstöðu hins kærða úrskurðar
og dæma sóknaraðila til að greiða varnaraðila kærumálskostnað,
eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er staðfestur.
Sóknaraðili, Sjóvá-Almennar tryggingar hf., greiði varnar-
aðila, þrotabúi SH-verktaka hf., 70.000 krónur í kærumáls-
kostnað.

Sératkvæði
Guðrúnar Erlendsdóttur og
Haralds Henryssonar

Við erum samdóma 1. og II. kafla í atkvæði meiri hluta dómenda.

Í málinu liggur fyrir, að á þeim tíma, sem lántakan fór fram, var
það mat stjórnarmanna og aðstoðarmanna við greiðslustöðvun, að
lántakan hefði þau áhrif, að skilyrði fyrir áframhaldandi rekstri
fyrirtækisins yrðu betri og jafnvel mætti komast hjá gjaldþroti, t. d.
með gerð nauðasamninga, og takmarka tjón almennra kröfuhafa.
Varhugavert þykir að byggja á árshlutareikningi SH-verktaka hf.
fyrir greiðslustöðvunartímabilið, því að ósannað er, að það uppgjör
gefi rétta mynd af rekstri þess tímabils. Samkvæmt framburði
Bjarna Óskarssonar héraðsdómslögmanns, aðstoðarmanns við
2360

greiðslustöðvun, fyrir dómi var það mat allra aðstandenda félagsins,
að það myndi koma sér betur fyrir kröfuhafana, að starfseminni
yrði haldið áfram. Á þessum tíma hafi liðlega 100 starfsmenn verið í
vinnu hjá SH-verktökum hf. og 7-8 stór verkefni í gangi. Aðstoðar-
mennirnir hafi látið fara fram könnun á því, hvort skilyrðum 21. gr.
gjaldþrotaskiptalaga væri fullnægt, og hafi þeir fengið óháðan verk-
fræðing, Gunnar St. Ólafsson, til þess að meta, hvort ráðlegt væri að
halda starfseminni áfram. Hafi Gunnar gert úttekt og skoðun á ein-
stökum verkum, sem fyrirtækið vann við dagana 12. til 16. janúar
1993, og var það mat hans, að ódýrara væri að halda áfram en rifta
samningum. Það hafi því verið mat aðstoðarmanna, að þetta myndi
verða kröfuhöfum til hagsbóta. Hefur þessu mati ekki verið hnekkt.
Þegar framangreint er virt, teljum við, að fella beri hinn kærða úr-
skurð úr gildi og viðurkenna eigi kröfu sóknaraðila sem búskröfu á
grundvelli 4. tl. 110. gr. laga nr. 21/1991 með þeirri takmörkun, sem
leiðir af 3. mgr. 111. gr. laganna. Þá teljum við, að varnaraðili eigi að
greiða sóknaraðila kærumálskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 30. júní 1994.

Ár 1994, fimmtudaginn 30. júní, er í Héraðsdómi Reykjaness kveðinn
upp úrskurður þessi í málinu nr. X-9/1994: Sjóvá-Almennar tryggingar hf.
gegn þrotabúi SH-verktaka hf., sem tekið var til úrskurðar að loknum
munnlegum málflutningi 8. Júní 1994.

Mál þetta var þingfest 24. janúar 1994, en það barst dóminum með bréfi
Viðars Más Matthíassonar hrl., annars skiptastjóra í þrotabúi SH-verktaka
hf., 13. desember 1993.

Sóknaraðili er Sjóvá-Almennar tryggingar hf., kt. 701288-1739, Kringl-
unni 5, Reykjavík, en varnaraðili þrotabú SH-verktaka hf., kt. 670286-1349.

Dómkröfur sóknaraðila, Sjóvá-Almennra trygginga hf., eru þær, að krafa
hans, að fjárhæð 12.000.000 kr., auk vaxta |...| verði samþykkt sem krafa
skv. 4. tl. 110. gr. 1. nr. 21/1991 í þrotabú SH-verktaka hf. Þá er gerð krafa
um, að varnaraðili verði dæmdur til að greiða sóknaraðila málskostnað að
mati réttarins ásamt virðisaukaskatti og að málskostnaður verði viður-
kenndur sem krafa skv. 4. tl. 110. gr. 1. nr. 21/1991 í þrotabú SH-verktaka hf.

Dómkröfur varnaraðila, þrotabús SH-verktaka hf., eru, að kröfu sóknar-
aðila um, að krafa hans, að fjárhæð 12.000.000 kr., með tilgreindum vöxtum
og dráttarvöxtum verði samþykkt sem krafa samkv. 4. tl. 110. gr. laga um
2361
gjaldþrotaskipti o. fl. nr. 21/1991 í þrotabú SH-verktaka hf., verði hafnað og
að sóknaraðili verði úrskurðaður til að greiða varnaraðila málskostnað
samkvæmt málskostnaðarreikningi.

Málavextir.

Með úrskurði Héraðsdóms Reykjaness, upp kveðnum 12. janúar 1993,
var SH-verktökum hf. veitt heimild til greiðslustöðvunar til 1. febrúar 1993.
Ásgeir Thoroddsen hrl. og Bjarni Þór Óskarsson hdl. voru aðstoðarmenn
skuldara við greiðslustöðvun.

Hinn 1. febrúar 1993 var lögð fram í dóminum beiðni um framlengingu
heimildar til greiðslustöðvunar fyrir SH-verktaka hf. Komu þá fram mót-
mæli frá nokkrum kröfuhöfum við framlengingu greiðslustöðvunar. Með
úrskurði Héraðsdóms Reykjaness, upp kveðnum 8. febrúar 1993, var hafn-
að beiðni SH-verktaka hf. um heimild til áframhaldandi greiðslustöðvunar.
Samdægurs fór stjórn SH-verktaka hf. fram á, að bú félagsins yrði tekið til
gjaldþrotaskipta. Með úrskurði, upp kveðnum sama dag, var bú félagsins
tekið til gjaldþrotaskipta og Viðar Már Matthíasson hrl. og Jóhannes Sig-
urðsson hdl. skipaðir skiptastjórar í þrotabúinu.

Meðal krafna, sem lýst var í búið, er krafa sóknaraðila, Sjóvá-Almennra
trygginga hf., að fjárhæð 12.211.595 kr., og er þess krafist, að krafan njóti
forgangsréttar skv. 4. tl. 110. gr. laga nr. 21/1991. Því hefur verið hafnað af
hálfu skiptastjóra í þrotabúinu, en samþykkt, að hún njóti stöðu sem al-
menn krafa. Ekki hefur tekist að jafna ágreininginn. Með bréfi skiptastjóra,
mótteknu í Héraðsdómi Reykjaness 13. desember, var þess krafist, að dóm-
urinn leysti úr ágreiningnum.

Atvik að baki máli eru þau, að fjárhag SH-verktaka hf., sem stofnað var
árið 1985, hafði hrakað mjög árin 1991 og 1992. Tilboð félagsins í þau verk,
sem félagið hafði með höndum í ársbyrjun 1993, voru samanlagt 80.000.000
kr. undir kostnaðaráætlun. Verk þessi voru almennt framhlaðin, sem kallað
er, þ. e. tilboðum er stillt upp þannig, að greiðslur berast snemma í verkum
til að auðvelda fjármögnun í upphafi. Þau verk, sem SH-verktakar hf.
höfðu til meðferðar í upphafi árs 1993, voru flest komin á síðari stig. Hafði
vinna við nær allar framkvæmdir á vegum félagsins stöðvast. Á stjórnar-
fundi félagsins 11. janúar 1993 var samþykkt að óska eftir heimild til greiðslu-
stöðvunar. Greiðslustöðvunarbeiðni SH-verktaka hf. byggðist á tilboði Silf-
urþings hf. o. fl. aðila, dags. 11. janúar 1993, um kaup á 90% hlutafjár í fé-
laginu og kaup á öllum óveðsettum hlutabréfum SH-verktaka hf. í Veði hf.
Tilgangur greiðslustöðvunar var að gera úttekt á einstökum verksamn-
ingum SH-verktaka hf. í því skyni að meta hagkvæmni þess að ljúka verk-
2362
um og á grundvelli þeirrar úttektar að gera tilraun til að semja félagið frá
þeim verkum, sem telja mætti, að tap yrði á, en ljúka hinum. Síðan átti að
leita nauðasamninga við lánardrottna félagsins með því að auka hlutafé
þess.

Niðurstaða.

Í máli þessu liggur fyrir, að það var fyrir atbeina Jóhanns G. Bergþórs-
sonar, sem sóknaraðili, Sjóvá-Almennar tryggingar hf., innti af hendi pen-
ingagreiðslur inn á reikning SH-verktaka hf., fyrst 20. janúar 1993 og síðan
28. janúar 1993, samtals 12.000.000. kr. Engin lánsskjöl voru útbúin. Á þeim
tíma, er lántökurnar urðu, stýrði SH-verktökum hf. framkvæmdastjórn,
skipuð af stjórn félagsins. Samkvæmt 22. gr. samþykkta SH-verktaka hf.
ákvarðar stjórn félagsins starfssvið framkvæmdastjórnar og starfshætti. Eyj-
ólfur Kristjánsson, sem sæti átti í framkvæmdastjórn og jafnframt var fram-
kvæmdastjóri félagsins, bar fyrir dóminum, að hann hefði samþykkt lántök-
una. Í fundargerðum framkvæmdastjórnar er hvergi vikið að lántökunni, en
vitnið Sigrún Traustadóttir, sem sæti átti í framkvæmdastjórn félagsins, bar
fyrir dóminum, að lántakan hefði verið samþykkt þar. Ekkert liggur fyrir
um afstöðu stjórnar félagsins til lántökunnar eða þess, hvort framkvæmda-
stjóri og e. t. v. framkvæmdastjórn hafi farið út fyrir heimildir sínar með því
að samþykkja hana. Þykir því verða á því að byggja, að lántakan hafi verið
skuldbindandi fyrir félagið.

Fyrir því, að kröfur njóti stöðu skv. 4. tl. 110. gr. Í. nr. 21/1991 um gjald-
þrotaskipti o. fl. í kröfuröð, eru sett þau skilyrði, að samþykki aðstoðar-
manna sé fyrir skuldbindingunni og að ráðstöfunin hafi verið heimil skv.
19.-21. gr. laganna. Samþykki aðstoðarmanna er fyrir lánveitingu þeirri, er
mál þetta snýst um. Í 2. mgr. 21. gr. 1. nr. 21/1991 er mælt fyrir um þröngar
heimildir skuldara til að baka sér nýjar skuldbindingar eða leggja annars
hött á eignir sínar, meðan greiðslustöðvun stendur yfir. Þetta má hann ann-
ars vegar gera til að halda áfram atvinnurekstri eða varna verulegu tjóni.
Heimildin er háð því skilyrði, að ráðstöfunin þarf að teljast lánardrottnum
til hagsbóta, ef gjaldþrotaskipti fylgja í kjölfar greiðslustöðvunar.

Ekki er um það ágreiningur í máli þessu, að lántakan hafi verið nauðsyn-
leg til þess að halda áfram atvinnurekstri SH-verktaka hf. Um hitt stendur
ágreiningurinn, hvort því skilyrði 2. mgr. 21. gr. laga um gjaldþrotaskipti
o. fl. hafi verið fullnægt, að víst hafi þótt, að aðgerðin yrði lánardrottnum
til hagsbóta, ef til gjaldþrotaskipta kæmi á búi skuldarans í kjölfar greiðslu-
stöðvunar.

Meginreglan skv. 1. mgr. 19. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. il. er sú, að
2363

meðan á greiðslustöðvun stendur, er skuldara óheimilt að ráðstafa eignum
sínum og réttindum og stofna til skuldbindinga á hendur sér. Við túlkun
ákvæðis 2. mgr. 21. gr. laganna verður að hafa í huga, að í ákvæðinu felst
undantekning frá meginreglu og að þar er mælt fyrir um þröngar heimildir
skuldara til að baka sér nýjar skuldbindingar eða leggja annars höft á eignir
sínar, meðan greiðslustöðvun stendur yfir. Heimildir 2. mgr. 21. gr. verður
því að skýra þrengjandi lögskýringu.

SH-verktakar hf. töpuðu á öllum þeim verkum, sem þeir stóðu í undir
lok árs 1992 og ársbyrjun 1993. Tilboð félagsins í þau verk, sem félagið
hafði með höndum í ársbyrjun 1993, voru samanlagt 80.000.000 kr. undir
kostnaðaráætlun. Tilboðum í verkin var almennt stillt þannig upp, að
greiðslur bærust snemma á verktímanum. Verkin voru framhlaðin, sem
kallað er, sem leiðir almennt til þess, að á síðari hluta verka er verktakinn
að vinna með tapi. Verk þessi voru almennt komin á síðari stig. Gunnar St.
Ólafsson verkfræðingur framkvæmdi skoðun á stöðu einstakra verka á
tímabilinu 12.-16. janúar 1993. Nákvæm úttekt var einungis gerð á einu
verki, og lausleg skoðun á þremur verkum benti til þess, að kostnaður
vegna riftunar á þeim væri þó nokkuð hærri en kostnaður við að halda
áfram með verkin. Í framburði hans fyrir dóminum kom fram, að einungis
hefði verið skoðað, hvað það myndi kosta að ljúka hverju verki og hver af-
koman yrði, án tillits til annarra þátta. Að teknu tilliti til alls kostnaðar
hefði orðið tap á verkunum.

Að framangreindu virtu þykir ekki annað hafa verið sýnt en tap yrði á
áframhaldandi framkvæmdum. Þykir sóknaraðili ekki hafa sýnt fram á,
með hverjum hætti mátt hafi þykja víst, að lántakan yrði lánardrottnum til
hagsbóta, ef síðar kæmi til gjaldþrotaskipta á búi félagsins, eða að for-
sendur hafi verið til að ætla, að svo yrði, þegar lánið var veitt. Þá hefur ekki
verið sýnt fram á, að lántakan hafi fært verðmæti í hendur búsins, en sam-
kvæmt árshlutareikningi voru tekjur SH-verktaka hf. vegna verksamninga á
greiðslustöðvunartíma 2.804.497 kr.. en kostnaður vegna þeirra 20.874.857
kr.

Samkvæmt framangreindu hefur því skilyrði 2. mgr. 21. gr. laga um gjald-
þrotaskipti o. fl. nr. 21/1991 um, að víst hafi þótt, að lántakan yrði kröfuhöf-
um til hagsbóta. ekki verið fullnægt, og skortir því lagaskilyrði til að viður-
kenna kröfu sóknaraðila sem kröfu samkvæmt 4. tl. 110. gr. laganna.

Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður.

Úrskurð þennan kveður upp Þorgerður Erlendsdóttir fulltrúi.
2364
Úrskurðarorð:

Hafnað er kröfu sóknaraðila, Sjóvá-Almennra trygginga hf., að
krafa hans í þrotabú SH-verktaka hf., að fjárhæð 12.000.000 kr., með
vöxtum og dráttarvöxtum verði samþykkt sem krafa samkvæmt 4. tl.
110. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. fl. nr. 21/1991.

Málskostnaður fellur niður.
2365
Mánudaginn 14. nóvember 1994.
Nr. 437/1994. — Ásthildur Sveinsdóttir
(Einar Gautur Steingrímsson hdl.)
gegn

Jónínu H. Jónsdóttur og
til réttargæslu
Halldóri Einarssyni

(Sigurður Georgsson hrl.)

Kærumál. Frávísunarúrskurði hrundið. Samaðild.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut máli þessu til Hæstaréttar með kæru 27. októ-
ber 1994, sem barst réttinum 2. nóvember sl. Um kæruheimild er
vísað til j-liðar 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka-
mála. Krefst hann þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr
gildi og lagt verði fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeð-
ferðar. Til vara er þess krafist, að „úrskurður héraðsdómara verði
ómerktur og honum gert að taka til athugunar á ný hvort vísa beri
málinu frá án kröfu“. Þá krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar.

Varnaraðili í málinu, Jónína H. Jónsdóttir, krefst staðfestingar
hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðila.

Réttargæslustefndi, Halldór Einarsson, hefur ekki látið málið til
sín taka fyrir Hæstarétti.

Ekki verður á það fallist, að varnaraðili eigi óskipta skyldu með
réttargæslustefnda um þá hagsmuni, sem kröfur sóknaraðila lúta að.
Var sóknaraðila því heimilt að beina kröfum sínum að varnaraðila
einum, án þess að réttargæslustefnda yrði jafnframt stefnt til beinn-
ar aðildar til að þola dóm um þær kröfur með varnaraðila sam-
kvæmt 1. mgr. 18. gr. laga nr. 91/1991.

Í héraði krafðist varnaraðili þess, að málinu yrði vísað frá dómi
vegna vanreifunar. Fallast má á það með varnaraðila, að nokkuð
skorti á, að sóknaraðili hafi gert svo skýra grein fyrir málsástæðum
sínum sem skyldi. Á þessu stigi er þó ekki enn útséð um, hvort
2366
sóknaraðila tekst að bæta úr þessu við efnismeðferð málsins. Verð-
ur málinu því ekki vísað frá dómi af þessum sökum.
Samkvæmt þessu ber að fella hinn kærða úrskurð úr gildi og
leggja fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar.
Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er úr gildi felldur og lagt fyrir hér-
aðsdómara að taka mál þetta til efnismeðferðar.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 21. október 1994.

Mál þetta er höfðað með stefnu, birtri 18. apríl 1994, til þingfestingar hér
fyrir dómi 28. apríl s. á. Það var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum
málflutningi um fram komna frávísunarkröfu stefndu Jónínu.

Stefnandi málsins er Ásthildur Sveinsdóttir, kt. 051242-3009, Flúðaseli 65,
Reykjavík. Stefnda er Jónína H. Jónsdóttir, kt. 020843-4469, Sólvallagötu 9,
Reykjavík, en réttargæslustefndi Halldór Einarsson, kt. 231249-2709,
Langagerði 2, Reykjavík.

Ekki hefur verið mætt í málinu af hálfu réttargæslustefnda.

Forsendur og niðurstaða.

Kröfugerð stefnanda er tvíþætt, eins og að framan greinir. Annars vegar
er um að ræða skaðabótakröfu (í mismunandi útfærslu) á hendur stefndu,
Jónínu, sem byggist á því, að stefnandi hafi verið sviptur eignarumráðum
yfir tilgreindum hluta kjallara húseignarinnar Sólvallagötu 9 í Reykjavík
með því, að réttargæslustefndi, Halldór Einarsson, seldi eignarhlutann
stefndu, Jónínu, en hins vegar krefst stefnandi viðurkenningar á eignarrétti
að þessum eignarhluta, fái skaðabótakrafa sín ekki framgang.

Við mat á kröfum stefnanda þarf í báðum tilvikum að kanna eignar-
heimildir réttargæslustefnda, Halldórs Einarssonar, að umdeildu húsrými.
Niðurstaða málsins grundvallast á eignarheimild hans til þess hluta í kjall-
ara húseignarinnar Sólvallagötu 9, Reykjavík, sem hér er til umfjöllunar.
Réttargæslustefndi hefur því að mati dómsins aðilastöðu í málinu.

Það er því álit dómsins, að óhjákvæmilegt hafi verið að stefna Halldóri
Einarssyni til að þola kröfur í málinu í stað þess að stefna honum eingöngu
til réttargæslu. Því ber með vísan til 1. og 2. tl. 18. gr. laga nr. 91/1991 um
meðferð einkamála að vísa málinu sjálfkrafa frá dómi.
2367
Rétt þykir með vísan til 2. tl. 130. gr. laga nr. 91/991 um meðferð einka-
mála, að stefnandi greiði stefndu, Jónínu, málskostnað, sem ákveðst 24.900
kr., og er virðisaukaskattur innifalinn í þeirri fjárhæð.
Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp þennan úrskurð.

Úrskurðarorð:
Máli þessu er sjálfkrafa vísað frá dómi.
Stefnandi, Ásthildur Sveinsdóttir, greiði stefndu, Jónínu H. Jóns-
dóttur, 24.900,00 kr. í málskostnað, þ. m. t. virðisaukaskattur.
2368
Mánudaginn 14. nóvember 1994.
Nr. 436/1994. — Ísafoldarprentsmiðja hf.
(Leó Löve hdl.)
gegn
Halldóru Jónsdóttur og
Unni Maríu Figved
(Kristinn Sigurjónsson hrl.)
og
Halldóra Jónsdóttir og
Unnur María Figved
(Kristinn Sigurjónsson hrl.)
gegn
Ísafoldarprentsmiðju hf.
Leó E. Löve
(Leó Löve hdl.)
Birgi Páli Jónssyni
Jóni Guðmundssyni
(Skúli Pálsson hrl.) og
Eygló Guðmundsdóttur

Kærumál. Málskostnaður. Frávísun frá Hæstarétti. Kæruheimild.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 20. októ-
ber 1994, sem barst með kærumálsgögnum 1. nóvember sl. Kærður
er úrskurður Héraðsdóms Reykjaness, upp kveðinn 6. október 1994,
þar sem sóknaraðila var gert að greiða varnaraðilum, Halldóru
Jónsdóttur og Unni Maríu Figved, málskostnað, að fjárhæð 50.000
krónur, auk virðisaukaskatts í máli varnaraðilanna á hendur
sóknaraðila og fleirum, en það mál féll að öðru leyti niður. Sóknar-
aðili vísar ekki til lagaákvæða um kæruheimild. Hann krefst, að hin-
um kærða úrskurði verði breytt á þá leið, að málskostnaður, sem
var ákveðinn þar, verði felldur niður eða lækkaður stórlega. Þá
krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðilanna sam-
eiginlega.
2369

Varnaraðilar, Halldóra Jónsdóttir og Unnur María Figved, lýstu
yfir kæru á fyrrnefndum úrskurði 25. október 1994. Þær krefjast
þess aðallega, að sér verði dæmdur málskostnaður sameiginlega úr
hendi sóknaraðila ásamt Leó E. Löve, Birgi Páli Jónssyni, Jóni
Guðmundssyni og Eygló Guðmundsdóttur og að málskostnaður
verði hækkaður verulega. Til vara krefjast þær þess, að hinn kærði
úrskurður verði staðfestur. Þá krefjast þær kærumálskostnaðar úr
hendi sóknaraðila.

Leó E. Löve krefst þess, að hann verði sýknaður af kröfum
varnaraðila, Halldóru og Unnar Maríu, og að þeim verði gert að
greiða sér kærumálskostnað, sem verði dæmdur með álagi vegna til-
efnislauss málskots.

Birgir Páll Jónsson og Jón Guðmundsson krefjast þess aðallega,
að kröfum varnaraðila, Halldóru og Unnar Maríu, verði vísað frá
Hæstarétti og sér verði dæmdur kærumálskostnaður úr hendi
varnaraðila. Til vara krefjast þeir sýknu af kröfum varnaraðilanna
og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Eygló Guðmundsdóttir krefst þess aðallega, að „kæra Halldóru
Jónsdóttur og Unnar Maríu Figved til Hæstaréttar verði ekki tekin
til meðferðar fyrir réttinum“ og þeim verði gert að greiða sér kæru-
málskostnað, en til vara krefst hún sýknu af kröfum þeirra og máls-
kostnaðar úr hendi þeirra í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómkrafa varnaraðila, Halldóru og Unnar Maríu, í héraði var sú,
að öðrum aðilum að málinu yrði gert sameiginlega að greiða þeim
skuld, að fjárhæð 75.316 krónur, ásamt vöxtum og málskostnað.
Undir rekstri málsins var skuldin greidd varnaraðilum að öðru leyti
en krafa þeirra um málskostnað, og gekk hinn kærði úrskurður um
þá kröfu.

Ef dómur hefði gengið í héraði um kröfuna, sem varnaraðilar
sóttu í málinu, væri skilyrðum ekki fullnægt til að áfrýja þeim dómi
nema með leyfi Hæstaréttar, sbr. 1. mgr. 152. gr. laga nr. 91/1991 um
meðferð einkamála, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994 um breyting á þeim
lögum. Samkvæmt eðli máls verður þeim ákvæðum jafnframt beitt
um málskot þetta, sbr. einnig 4. mgr. 150. gr. sömu laga. Ber því að
vísa málinu í heild sjálfkrafa frá Hæstarétti.

Rétt er, að aðilar beri hver um sig kostnað sinn af kærumálinu.

5 Hæstaréttardómar ÍV
2370
Dómsorð:
Máli þessu er vísað frá Hæstarétti.

Kærumálskostnaður fellur niður.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 6. október 1994.

Úrskurður þessi er kveðinn upp að loknum málflutningi aðila um máls-
kostnað, sem fram fór í dag, 6. október 1994.

Stefna í máli þessu var gefin út 12. apríl á þessu ári og málið höfðað með
birtingu hennar 14. og 20. apríl. Það var þingfest 26. apríl.

Stefnendur eru Halldóra Jónsdóttir, kt. 100557-7119, Þórsgötu 19, Reykja-
vík, og Unnur María Figved, kt. 150335-3459, Garðastræti 43, Reykjavík.
Stefnt er Leó E. Löve, kt. 250348-2969, Klapparstíg 1, Reykjavík, f. h. Ísa-
foldarprentsmiðju, kt. 660169-0329, og einnig persónulega ásamt Birgi Páli
Jónssyni, kt. 160251-3609. Sjávargrund 10, Garðabæ, Jóni Guðmundssyni,
kt. 200442-2539, Hegranesi 24, Garðabæ, og Eygló Guðmundsdóttur, kt.
031249-4309, Breiðvangi 34, Hafnarfirði, öllum óskipt, til greiðslu á 60.495
kr. og 14.821 kr. í virðisaukaskatt auk dráttarvaxta frá 1. janúar 1994 skv. III.
kafla laga nr. 25/1987 af 60.495 kr. Stefnendur krefjast enn fremur máls-
kostnaðar að mati dómsins og virðisaukaskatts af honum.

Útivist varð þegar við þingfestingu af hálfu Ísafoldarprentsmiðju hf. og
Leós E. Löve, en stefndu Birgir Páll, Jón og Eygló tóku til varna.

Stefndu Birgir Páll Jónsson og Jón Guðmundsson gerðu þá kröfu aðal-
lega, að málinu yrði vísað frá dómi, en til vara, að þeir yrðu sýknaðir af öll-
um kröfum stefnenda. Þeir kröfðust þess jafnframt, að stefnendum yrði
dæmt in solidum að greiða sér málskostnað að mati dómsins, er bæri 24,5%
virðisaukaskatt ofan á málflutningsþóknun.

Stefnda Eygló Guðmundsdóttir krafðist þess aðallega, að málinu yrði
vísað frá dómi og að sér yrði dæmdur hæfilegur málskostnaður úr hendi
stefnenda að mati dómsins. Til vara krafðist hún þess, að hún yrði sýknuð
af öllum kröfum stefnenda og sér dæmdur málskostnaður. Hún krafðist
virðisaukaskatts ofan á málflutningsþóknun.

Í Þinghaldi 13. september sl. skýrði lögmaður stefnenda frá því, að Eirík-
ur Rafn Magnússon, sem væri í þann veginn að kaupa hús Ísafoldarprent-
smiðju hf. ásamt fleirum, hefði greitt sér stefnukröfu í máli þessu. Fyrir
hönd stefnenda félli hann því frá kröfum í málinu nema kröfunni um máls-
kostnað. Í dag skýrði lögmaður stefnenda frá því, að Eiríkur Rafn hefði
greitt sér stefnukröfuna með 60.495 kr. og 6.100 kr. í dráttarvexti og 14.000
2371
kr. í virðisaukaskatt. Vegna forfalla lögmanns stefndu Birgis Páls Jónssonar
og Jóns Guðmundssonar, Guðmundar Markússonar hrl., var málflutningi
um málskostnað frestað þangað til í dag.

Stefndu, þau sem til varna hafa tekið, eru ásamt Leó E. Löve stjórnar-
menn í Ísafoldarprentsmiðju hf. Í málflutningi um málskostnað var að ósk
dómara fjallað um þann þátt málsins, hvort stefndu væru persónulega ábyrg
fyrir stefnukröfunni, svo sem fram er haldið í stefnu, og er þar vitnað til 1.
mgr. 132. gr. hlutafélagalaga nr. 32/1978 þessu til stuðnings. Þessu mótmæla
stefndu. Telja þau, að tilvitnað lagaákvæði verði ekki túlkað svo, að stefndu
verði samkv. því gerð persónulega ábyrg fyrir stefnukröfunni. Hefði því átt
að sýkna þau, ef málið hefði gengið til efnisdóms.

Í málflutningi í dag vísaði lögmaður stefnenda máli sínu til stuðnings í
134. gr. hlutafélagalaga, þar sem í máli þessu væri um fjárdrátt að ræða.

Dómari fellst á það með stefndu Eygló Guðmundsdóttur. Birgi Páli Jóns-
syni og Jóni Guðmundssyni, að þau hefði átt að sýkna af kröfu stefnanda,
ef efnisdómur hefði gengið í málinu. Hið sama gildir um stefnda Leó E.
Löve persónulega. Ekki liggur fyrir í máli þessu, að um saknæma háttsemi
stefndu hafi verið að ræða.

Athuga ber, að ekki var úrskurðaður málskostnaður, þegar skorið var úr
um frávísunarkröfu stefndu, heldur ákveðið, að hann skyldi bíða lokaniður-
stöðu í málinu.

Að framanrituðu athuguðu þykir dómara rétt, að stefnda Ísafoldarprent-
smiðja hf. greiði stefnendum 50.000 kr. í málskostnað auk virðisaukaskatts,
en málskostnaður falli að öðru leyti niður í máli þessu, enda telur dómari,
að 1. mgr. 131. gr. laga nr. 91/1991 eigi ekki við um málshöfðun stefnenda á
hendur stefndu Leó E. Löve. Birgi Páli Jónssyni, Jóni Guðmundssyni og
Eygló Guðmundsdóttur.

Finnur Torfi Hjörleifsson héraðsdómari kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:

Stefnda, Ísafoldarprentsmiðja hf., greiði stefnendum, Halldóru
Jónsdóttur og Unni Maríu Figved, 50.000 kr. í málskostnað auk
virðisaukaskatts. Að öðru leyti fellur málskostnaður niður í máli
þessu.
2312
Mánudaginn 14. nóvember 1994.
Nr. 431/1994. Haukur G. Gunnarsson
(Kjartan Reynir Ólafsson hrl.)
gegn
Ólafi Magnússyni
(Hjalti Steinþórsson hrl.)

Kærumál. Málskostnaður. Frávísun frá Hæstarétti. Kæruheimild.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 6. október
1994, sem barst Hæstarétti 25. sama mánaðar. Um kæruheimild er
vísað til g-liðar 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einka-
mála. Hann krefst þess, að úrskurði héraðsdómara verði breytt
þannig, að greiðsla málskostnaðar til varnaraðila verði felld niður,
en til vara, að málskostnaðarfjárhæð verði verulega lækkuð. Þá
krefst hann kærumálskostnaðar.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru-
málskostnaðar.

Dómkrafa sóknaraðila í héraði var sú, að varnaraðila yrði gert að
greiða sér skuld, samtals að fjárhæð 189.390 krónur, ásamt vöxtum
og málskostnaði. Málið var fellt niður með samkomulagi aðila, en
úrskurður gekk um kröfu varnaraðila um greiðslu málskostnaðar.

Ef dómur hefði gengið í héraði um þá kröfu, sem sóknaraðili
hafði uppi í málinu, væri skilyrðum ekki fullnægt til að áfrýja þeim
dómi nema með leyfi Hæstaréttar, sbr. 1. mgr. 152. gr. laga nr. 91/
1991, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994 um breyting á þeim lögum. Sam-
kvæmt eðli máls verður þeim ákvæðum jafnframt beitt um málskot
þetta, sbr. einnig 4. mgr. 150. gr. sömu laga. Ber því að vísa málinu
sjálfkrafa frá Hæstarétti.

Dæma ber sóknaraðila til að greiða varnaraðila kærumálskostn-
að, eins og Í dómsorði greinir.
2373
Dómsorð:
Máli þessu er vísað frá Hæstarétti.
Sóknaraðili, Haukur G. Gunnarsson, greiði varnaraðila,

Ólafi Magnússyni, 30.000 krónur í kærumálskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 28. september 1994.

Mál þetta höfðaði Haukur G. Gunnarsson, kt. 261252-5549, á hendur
Ólafi Magnússyni, kt. 010936-3499, með stefnu, þingfestri 24. febrúar sl.

Í stefnu er þær kröfur gerðar, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefn-
anda skuld, að fjárhæð 189.390 krónur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 111.
kafla vaxtalaga af 97.882 krónum frá 1. október 1990 til 10. ágúst 1992, en af
stefnufjárhæð frá þeim degi til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar.

Í þinghaldi nú í dag ítrekaði talsmaður stefnanda ósk sína um, að málið
yrði fellt niður, en talsmaður stefnda krafðist ríflegs málskostnaðar, en
gerði enga athugasemd við, að málið yrði fellt niður.

Af hálfu stefnda hefur verið lögð fram greinargerð og fjöldi dómskjala,
þar sem leitast er við að hnekkja staðhæfingum í stefnu, sem talsmaður
stefnda hefur nú lýst, að séu rangar. Við ákvörðun málskostnaðar stefnda
verður að líta til þessa, og þykir hann hæfilega ákveðinn 75.000 krónur, og
er þá ekki tekið tillit til reglna um virðisaukaskatt.

Úrskurðarorð:
Mál þetta er fellt niður.
Stefnandi. Haukur G. Gunnarsson, greiði stefnda, Ólafi Magnús-
syni, 75.000 krónur í málskostnað.
2374
Miðvikudaginn 16. nóvember 1994.
Nr. 443/1994. — Íselco sf.
(Ásgeir Þór Árnason hrl.)
gegn
Jóhanni Pétri Margeirssyni
(Ólafur B. Árnason hrl.)

Kærumál. Kyrrsetning. Frávísun frá héraðsdómi.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason,
Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 26. októ-
ber 1994, sem barst réttinum 8. nóvember sl. Kæruheimild er í 1.
mgr. 35. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu, lögbann o. fl., sbr. 4.
mgr. 91. gr. laga um aðför nr. 90/1989, eins og þeim var breytt með
102. gr. laga nr. 92/1991. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykja-
víkur, upp kveðinn 21. október 1994, þar sem tekin var til greina
krafa varnaraðila um að ómerkja ákvörðun sýslumannsins í Reykja-
vík um endurupptöku kyrrsetningargerðar, sem hafði farið fram hjá
varnaraðila að kröfu sóknaraðila. Sóknaraðili krefst þess aðallega,
að máli þessu verði vísað frá héraðsdómi, en til vara, að „kyrrsetn-
ingargerð sýslumannsins í Reykjavík, dags. 15. 8. 1994, verði stað-
fest“. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar úr hendi varnaraðila í
héraði og kærumálskostnaðar.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru-
málskostnaðar.

I.

Málsatvikum er lýst í hinum kærða úrskurði. Eins og þar kemur
fram, leitaði sóknaraðili eftir því við sýslumanninn í Reykjavík, að
kyrrsetningargerð, sem hafði farið fram að kröfu hans hjá varnar-
aðila 10. mars 1994, yrði endurupptekin í því skyni, að eignir, sem
höfðu verið kyrrsettar, yrðu virtar til peningaverðs. Þessi málaleitan
sóknaraðila var tekin fyrir af fulltrúa sýslumanns 10. ágúst 1994, og
var þá meðal annars bókað eftirfarandi í gerðabók:

„Gerðarbeiðandi fer fram á endurupptöku til nánari skráningar á
virðingarverðmæti eigna, sem kyrrsettar voru 10. mars 1994.
2375

Gerðarþoli er sjálfur mættur og með honum Ólafur Ragnarsson
hrl. Þeim er kynnt krafa gerðarbeiðanda. Lögmaður gerðarþola
krefst þess, að beiðni gerðarbeiðanda um endurupptöku verði hafn-
að, þar sem ekki sé lagaheimild fyrir henni. Hann segir heimild í 3.
tl. 22. gr. 1. nr. 31/1990 ekki eiga við í þessu tilviki.

Að kröfu gerðarbeiðanda ákveður fulltrúi sýslumanns, að gerðin
fari fram.

Lögmaður gerðarþola kveðst munu bera þá ákvörðun undir
héraðsdómara. Lögmaður gerðarþola krefst þess, að trygging frá
gerðarbeiðanda verði hækkuð. Ftr. sýslumanns hafnar því að endur-
skoða tryggingarfjárhæð.

Lögmaður gerðarbeiðanda leggur fram nr. 3-16 veðbókarvottorð
0. fl. gögn varðandi verðmæti eignanna.

Ftr. sýslumanns ákveður að fresta gerðinni til 15. ágúst nk. kl.
11.30, og mun þá virðing hans á eignum liggja fyrir. Mættum kynnt
bókunin án athugasemda.

Hinn 15. ágúst 1994 var gerðin síðan tekin fyrir að nýju, og lá þá
fyrir virðing fulltrúans á eignum gerðarþola. Með henni þótti stað-
reynt, að eignirnar nægðu ekki fyrir kröfu gerðarbeiðanda, og var
gerðinni því lokið án árangurs að hluta.

Í framhaldi af þessu beindi lögmaður varnaraðila málinu til
Héraðsdóms Reykjavíkur með bréfi 16. ágúst 1994. Um heimild til
að bera málið undir dóm á þennan hátt var vísað í bréfinu til V.
kafla laga nr. 31/1990 og V. þáttar laga nr. 90/1989.

11.

Í V. kafla laga nr. 31/1990 eru heimildir handa aðilum að kyrrsetn-
ingargerð til að leita dómsúrlausnar, áður en gerðinni er endanlega
lokið, til að fá leyst úr um lögmæti ákvarðana sýslumanns um atriði,
sem varða heimild til gerðarinnar og framkvæmd hennar, svo og um
synjun hans um að verða við beiðni um endurupptöku gerðar. Um
rétt gerðarþola til að leita á þessu stigi úrlausnar um atriði varðandi
heimild til kyrrsetningargerðar eða framkvæmd hennar er mælt svo
fyrir í 1. mgr. 34. gr. laganna, að þetta geti hann því aðeins gert, að
gerðarbeiðandi mótmæli því ekki og gerðarþoli hafi uppi kröfu sína
um þetta við sýslumann, áður en lengra er haldið við framkvæmd
gerðarinnar. Gerðarþoli getur þó einnig gert kröfur fyrir dómi um
2376
slíkt atriði, ef gerðarbeiðandi leitar dómsúrlausnar um þau fyrir sitt
leyti í skjóli heimilda sinna til þess í 33. gr. laga nr. 31/1990.

Í lögum nr. 31/1990 eru gerðarþola ekki veitt önnur úrræði en
þessi til að fá leyst sérstaklega úr fyrrgreindum atriðum fyrir dómi,
áður en kyrrsetningargerð er lokið. Í máli um staðfestingu kyrrsetn-
ingar samkvæmt VI. kafla laganna getur gerðarþoli á hinn bóginn
borið fyrir sig slíkt atriði til að leitast þar við að fá gerðinni hnekkt.

11.

Samkvæmt því, sem er getið að framan, gat varnaraðili ekki með
réttu leitað sérstakrar dómsúrlausnar til að fá hnekkt ákvörðun
sýslumanns um endurupptöku kyrrsetningargerðar sóknaraðila
gegn sér nema í skjóli 1. mgr. 34. gr. laga nr. 31/1990. Samkvæmt
ákvæðinu var heimild varnaraðila til þess háð því, að sóknaraðili
hefði ekki mótmælt, að mál um þetta yrði þegar lagt fyrir dóm.

At fyrrgreindri bókun í gerðabók sýslumanns verður að vísu ekki
ráðið, að sóknaraðili hafi berum orðum mótmælt, að varnaraðili
fengi að bera ágreining þeirra um endurupptöku gerðarinnar sér-
staklega undir héraðsdóm. Á hinn bóginn er til þess að líta, að við
þetta tækifæri var bókað eftir lögmanni varnaraðila, að hann
„kveðst munu bera“ ákvörðun fulltrúa sýslumanns um þetta undir
héraðsdóm. Samkvæmt þessu krafðist lögmaðurinn ekki þá þegar
dómsúrlausnar um ákvörðunina, svo sem ber að gera samkvæmt 1.
mgr. 34. gr. laga nr. 31/1990. Eins og þessari yfirlýsingu af hálfu
varnaraðila var háttað, verður ekki talið, að sóknaraðili hafi haft
ástæðu til að mótmæla því sérstaklega, að ágreiningsefnið yrði lagt
fyrir dóm, enda beindist yfirlýsingin eftir hljóðan sinni ekki að því,
að varnaraðili vildi notfæra sér úrræði samkvæmt fyrrnefndu laga-
ákvæði. Í þessu sambandi verður einnig að huga að því, að þótt
þessi yfirlýsing af hálfu varnaraðila væri komin fram, gerði hann
engar athugasemdir við, að framkvæmd gerðarinnar yrði haldið
áfram, en það gat ekki samræmst því, að réttilega hafi verið leitað
dómsúrlausnar samkvæmt V. kafla laga nr. 31/1990, sbr. 1. mgr. 38.
gr. laganna og 86. gr. laga um aðför nr. 90/1989.

At þessum ástæðum verður ekki fallist á, að skilyrðum 1. mgr. 34.
gr. laga nr. 31/1990 hafi verið fullnægt, til að varnaraðili leiti, eins og
gert er í máli þessu, sérstakrar dómsúrlausnar um ómerkingu á
2377
ákvörðun sýslumanns um endurupptöku kyrrsetningargerðar sóknar-
aðila á hendur honum. Verður því að taka til greina aðalkröfu
sóknaraðila og fella úr gildi hinn kærða úrskurð og vísa málinu frá
héraðsdómi.
Eftir atvikum er rétt, að aðilar beri hvor sinn kostnað af málinu í
héraði og fyrir Hæstaréti.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi, og er málinu vísað
frá héraðsdómi.
Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 21. október 1994.

Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 4. október 1994. var þingfest á
dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur 16. september 1994.

Sóknaraðili er Jóhann Pétur Margeirsson, kt. 050658-4149, Fjarðarási 24,
Reykjavík.

Varnaraðili er Íselco st., kt. 600171-0469, Skeifunni 11 D, Reykjavík.

Sóknaraðili gerir þær kröfur, að ákvörðun sýslufulltrúans í Reykjavík, er
tekin var við endurupptöku kyrrsetningargerðar nr. K-37/1994 í málinu Ís-
elco sf. gegn Jóhanni Pétri Margeirssyni, verði breytt þannig. að beiðni
gerðarbeiðanda um endurupptöku verði hafnað. Þá krefst sóknaraðili máls-
kostnaðar að mati dómsins.

Varnaraðili gerir þær kröfur, að staðfest verið ákvörðun sýslumannsins í
Reykjavík, sem tekin var 10. ágúst 1994 í málinu K-37/1994. Enn fremur
krefst hann málskostnaðar að mati dómsins.

Niðurstaða.

Mál þetta snýst um það, hvort sýslufulltrúinn í Reykjavík hafi mátt heim-
ila endurupptöku kyrrsetningargerðar, er fram fór 10. mars 1994. til „nánari
skráningar á virðingarverðmeæti“ eigna þeirra, sem þá voru kyrrsettar.

Í endurriti úr gerðabók sýslumanns frá 10. ágúst 1994 kemur fram, að lög-
maður gerðarþola kveðst munu bera þá ákvörðun sýslufulltrúa að heimila
endurupptöku undir héraðsdómara, og er þeirri yfirlýsingu lögmanns
gerðarþola ekki mótmælt af hálfu gerðarbeiðanda.

Með vísan til 1. mgr. 34. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu og lögbann
verður að telja, að gerðarþola hafi verið heimilt að krefjast úrlausnar
héraðsdómara um þá ákvörðun sýslumanns, að gerðin færi fram, enda
2378

komu engin mótmæli fram frá gerðarbeiðanda, er krafan var höfð uppi.
Verður því að telja ágreiningsefni þetta eiga undir héraðsdóm. Þá verður að
skilja kröfugerð sóknaraðila á þann veg, að í henni felist krafa um, að
ákvörðun sýslumanns verði ómerkt.

Í 3. tl. 22. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu og lögbann er að finna
heimild til handa gerðarbeiðanda til að fá gerð endurupptekna í því skyni,
að kyrrsettar eignir verði skrásettar með nánari hætti en áður var gert. Í at-
hugasemdum með lagaákvæðinu kemur fram, að reglur greinarinnar séu
sniðnar eftir fyrirmælum 9. kafla laga nr. 90/1989 um endurupptöku fjár-
námsgerðar. Í athugasemdum með 66. gr. þeirra laga, sem heyrir undir 9.
kafla laganna, segir, að gerðarbeiðanda geti verið nauðsyn á að láta skrá-
setja hið fjárnumda nánar en gert var í upphafi, þ. e. skrásetning einstakra
muna, þegar fjárnám hefur t. d. verið gert í safni lausafjármuna. Samkvæmt
nefndu ákvæði er því ekki gert ráð fyrir, að endurupptaka kyrrsetningar
gerðar sé heimil, þótt nauðsyn beri til að leggja fjárhagslegt mat á muni þá,
sem kyrrsettir hafa verið, enda verður ósk um virðingu eigna til peninga-
verðs að koma fram í upphafi gerðar, en ekki, eftir að kyrrsetning hefur
farið fram, sbr. 15. gr. laga nr. 31/1990 um kyrrsetningu og lögbann, sbr. og
36. — 50. gr. aðfararlaga nr. 90/1989.

Með vísan til ofangreinds verður því á það fallist með sóknaraðila, að
endurupptaka kyrrsetningargerðar sé ekki heimil í þeim tilgangi að leggja
fjárhagslegt mat á þá muni, sem kyrrsettir hafa verið. Verður með vísan til
35. gr. laga nr. 31/1990, sbr. 90. gr. aðfararlaga nr. 90/1989, að fallast á kröfu
sóknaraðila um, að ákvörðun sýslufulltrúa um að heimila endurupptöku
kyrrsetningargerðar, er fram fór 10. mars 1994, verði ómerkt.

Með hliðsjón af þessari niðurstöðu greiði varnaraðili sóknaraðila 45.000
kr. í málskostnað, þar með talinn virðisaukaskattur.

Ingveldur Einarsdóttir, fulltrúi dómstjóra, kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:

Ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík um endurupptöku kyrrsetn-
ingargerðar, sem fram fór 10. mars 1994, í málinu Íselco sf. gegn
Jóhanni P. Margeirssyni, er ómerkt.

Varnaraðili greiði sóknaraðila 45.000 kr. í málskostnað, þar með
talinn virðisaukaskattur.
2379
Fimmtudaginn 17. nóvember 1994.
Nr. 428/1991. — Plastos hf.
(Logi Guðbrandsson hrl.)
gegn
Tove Engebretsen
(Magnús M. Norðdahl hdl.)

Skaðabætur. Vinnuslys. Örorka. Miski. Sératkvæði.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 25. október
1991 með heimild í 36. gr. laga nr. 75/1973 um Hæstarétt Íslands.
Krefst hann sýknu af öllum kröfum stefndu og málskostnaðar í hér-
aði og fyrir Hæstarétti.

Stefnda krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Við munnlegan málflutning fyrir Hæstarétti lýstu lögmenn aðila
því yfir, að hér fyrir rétti væri eingöngu deilt um bótaskyldu.

Í vottorði verkstjóra áfrýjanda og framburði hans fyrir dómi kom
fram, að fyrir hafi komið, að starfsfólk áfrýjanda ofreyndi sig í baki
við verk það, er stefnda vann. Mátti áfrýjanda því vera ljóst, að
hætta gat steðjað að starfsfólki í þessum efnum. Enda þótt haft hafi
verið á orði við stefndu, að hún leitaði aðstoðar við umrætt verk, er
ljóst, að markviss fyrirmæli höfðu ekki verið gefin um það, og hafði
hún iðulega unnið verkið ein. Þykir hafa á skort, að séð væri fyrir
starfsskipulagi, er tryggði öryggi að þessu leyti, sbr. 21. gr. og 23. gr.
laga nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöð-
um. Að því öryggi var áður stuðlað með því að sjá fyrir tæki til að
lyfta hinum þungu plastefniskeflum, sem stefndu var ætlað að setja í
umrædda vél. Var það tæki orðið ónothæft, án þess að annað kæmi í
staðinn, þegar stefnda hóf störf. Verður að líta svo á, að vinnuað-
staða við umrædda vél hafi ekki verið með þeim hætti, sem boðið
var í 7. gr. reglna um öryggisbúnað véla nr. 492/1987.

Að þessu athuguðu, en að öðru leyti með skírskotun til forsendna
hins áfrýjaða dóms þykir bera að staðfesta hann.
2380
Dæma ber áfrýjanda til að greiða stefndu málskostnað fyrir
Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Hefur þá ekki verið tekið til-
lit til virðisaukaskatts.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Áfrýjandi, Plastos hf., greiði stefndu, Tove Engebretsen,
150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Sératkvæði
Péturs Kr. Hafstein

Í lögum nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og Öryggi á vinnu-
stöðum er að finna almennar leiðbeiningarreglur um starfsumhverfi
í atvinnurekstri. Aðstæður og atvik í þessu máli voru ekki með þeim
hætti, að skaðabótaábyrgð áfrýjanda vegna heilsutjóns stefndu verði
byggð á þeim. Ekki var um að ræða hættulegar vélar, og engum
öryggisbúnaði var áfátt. Nægilega er í ljós leitt, að til þess var ætlast
af yfirmönnum á vinnustaðnum, að starfsfólk rétti hvert öðru
hjálparhönd við að lyfta hinum þungu plastrúllum, ef það teldi þess
þörf. Þetta var stefndu ljóst, og hefur ekki verið sýnt fram á, að
verkstjórn hafi um það verið ábótavant. Stefnda virðist hafa verið
hamhleypa til verka og leiddist þófið, þegar sá, sem hún kallaði til
aðstoðar í umrætt sinn, lét á sér standa. Fyrir dómi kvað hún sér þá
hafa verið nóg boðið, og hafi hún reiðst mjög. Svo er að sjá sem hún
hafi þá í bræði sinni þrifið plastrúlluna á loft, misst hana úr höndum
sér og gripið til hennar aftur, og hafi þá komið sá slinkur á bakið,
sem heilsutjón hennar stafar af. Ekki liggur fyrir, að stefnda hafi
kallað til annarra en þessa eina starfsmanns. Á því verður ekki
byggt við úrlausn málsins, að hún hafi ekki átt kost á aðstoð. Hún
kaus sjálf að haga verki sínu með framangreindum hætti og hlýtur
að bera á því fulla ábyrgð, eins og hér háttar til. Ber því að sýkna
áfrýjanda af öllum kröfum stefndu.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 25. mars 1991.
Mál þetta, sem var dómtekið 18. mars 1991, hefur Tove Engebretsen iðn-
verkakona, áður til heimilis að Mjóstræti 10B Reykjavík, en nú með óupp-
lýstu heimilisfangi í Noregi, höfðað fyrir dóminum á hendur Plastos hf.,
2381
Krókhálsi 6, Reykjavík, til greiðslu skaðabóta og miskabóta auk vaxta og
málskostnaðar vegna vinnuslyss, sem hún varð fyrir 12. september 1988 á
35. aldursári, fædd 8. apríl 1954.

Stefnandi var að vinna við að stjórna og gæta plastpokavélar, sem sker
plastpokaefni af kefli í verksmiðju stefnda að Krókhálsi 6. Meðal skyldustarfa
hennar var að taka kefli af lágu vörubretti, bera þau stutta vegalengd og
þræða upp á staut á vélinni. Um kl. 13.00-14.00, þegar stefnandi var að lyfta
upp einu keflinu, missti hún tökin og greip það í fallinu. Við það kom hnykkur
á mjóhrygginn, og var hún síðan skorin upp við brjósklosi í baki 2. janúar 1989.

Stefnanda hefur verið metin 100% örorka í fimmtán mánuði, 50% í tvo
mánuði og síðan 30% varanlega. Hinn 15. mars 1991 mat tryggingastærð-
fræðingur höfuðstólsverðmæti vinnutekjutaps vegna tímabundinnar örorku
á 1.201.300 kr., vegna varanlegrar örorku, 3.937.800 kr., samtals 5.139.100
kr., og verðmæti tapaðra lífeyrisréttinda 236.300 kr., allt miðað við verðlag
á slysdegi. Stefnanda voru greiddar 277.500 kr. í laun fyrir tímabilið 13.
september til 31. desember 1988. Hún hefur fengið greiddar 564.401,00 kr. í
örorkubætur frá Tryggingastofnun ríkisins og 5. október 1989 282.117 kr. frá
réttargæslustefnda úr slysatryggingu launþega.

Stefnandi krefst greiðslu 4.434.165 kr. ásamt {nánar tilgreindum vöxtum
og málskostnaðil.

Stefnandi hefur lagt fram málskostnaðarreikning, að fjárhæð 682.6899 kr.
(sic). Hún sundurliðar aðalkröfu sína þannig:

Höfuðstóll varanlegrar Örorku „dd... kr. 3.937.800
Frádráttur vegna skattfrelsis og eingreiðslu, 25% ..... (- 984.450)
Tímabundin Örorka ...............e0.0eee ene rererrrr rr —  1.201.300
Töpuð lífeyrisréttindi .....................000. 0... - 236.300
Miskabætur ...........0..0.....00 000 — „-1.000.000
Samtals kr. 5.390.950
Frádráttur:
Slysdagsverðmæti atvinnuslysatryggingar .................. (kr. 253.133)
Slysdagsverðmæti greiðslna frá Tryggingastofnun ...... (- 502.029)
Laun í slysaforföllum dd... (- 201.623)

Samtals kr. 4.434.165

Stefndi krefst sýknu og málskostnaðar.

Ábyrgð hf. hefur verið stefnt til réttargæslu sem ábyrgðartryggjanda
stefnda. Engar kröfur eru gerðar á hendur félaginu, og af þess hálfu eru
ekki heldur gerðar kröfur í málinu. Réttargæslustefndi hefur skilað greinar-
gerð með stefnda og tekið undir málsástæður hans.

Stefnandi reisir kröfugerð sína á almennu skaðabótareglunni og reglum
2382
um aukna ábyrgð atvinnurekanda vegna ófullnægjandi tækja og aðbúnaðar
á vinnustað, en hún telur vélina hafa verið vanbúna og vinnuaðstöðu hafa
verið áfátt og að stefndi beri ábyrgð á því, sem áfátt var. Jafnframt er vísað
til laga nr. 46/1980 um aðbúnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum.

Af hálfu stefnda er því aðallega haldið fram, að slysið verði hvorki rakið
til gáleysis stefnda né manna, sem hann ber ábyrgð á, svo að bótaábyrgð
verði ekki reist á sakarreglunni, en í reynd sé ekki byggt á víðtækari
ábyrgðarreglu af hálfu stefnanda. Til vara er dómkröfum mótmælt sem of
háum. Í því sambandi krefst stefndi þess, að gerður verði frádráttur vegna
skattfrelsis miðað við fulla skattprósentu, 39,97%.

Orsakir sjúkdóms stefnanda verða ekki raktar til leyndrar bilunar eða
galla í þeim tækjum, sem stefnandi vann við. Verður því einvörðungu að
leysa úr því, hvort forráðamenn eða starfsmenn stefnda hafi gerst sekir um
saknæmt atferli, sem stefndi beri ábyrgð á.

Eftir því sem næst verður komist, var keflið, sem stefnandi var að fást
við, þegar óhappið varð, 50-70 kg. Upphaflega var notað lyftitæki við að
koma keflunum í vélina. en það tæki var orðið ónýtt, þegar stefnandi hóf
störf í verksmiðjunni 24. júní 1988. Henni var ætlað að lyfta um það bil 10
keflum á hverri vakt, en mátti kveðja til aðra starfsmenn að hjálpa sér. Þeg-
ar óhappið varð, var langt liðið á vaktina, stefnandi búin að lyfta 8-9 kefl-
um og orðin þreytt. Hún bað því nærstaddan starfsmann að hjálpa sér, en
þegar hann sinnti ekki þeirri beiðni, reiddist stefnandi og þreif upp keflið
með áður greindum afleiðingum. Stefnandi vann út vaktina og leitaði síðan
til trúnaðarlæknis stefnda, en kom ekki meir til starfa. Eftir óhappið var út-
vegað nýtt lyftitæki. Hvorki var lögreglu né Vinnueftirliti ríkisins gert við-
vart um óhappið. Að frumkvæði umboðsmanns stefnanda fór fram lög-
reglurannsókn í febrúar 1989, og í tengslum við þá rannsókn fór fram vett-
vangsathugun á vegum Vinnueftirlits ríkisins. Niðurstaða þeirrar athugunar
er, að það sé ofviða einum starfsmanni að vinna það verk, sem slysinu olli;
til þess að verkið verði örugglega unnið, þurfi lyftibúnað.

Dómarinn hefur gengið á vettvang. Stefnandi hefur gefið aðilaskýrslu. og
vitni hafa verið leidd.

Samkvæmt Í. gr. laga nr. 46/1980 bar stefnda að tryggja stefnanda öruggt
og heilsusamlegt starfsumhverfi í samræmi við tækniþróun. Skv. 13. gr., sbr.
31. gr. og 42. gr. s. 1., bar honum að tryggja, að gætt væri fyllsta starfsöryggis
og góðs aðbúnaðar og hollustuhátta á vinnustað og í vinnutilhögun. Sam-
kvæmt grunnreglu 2. mgr. 23. gr., sbr. 14. gr., bar stefnanda að tryggja, að
hættu á slysum og sjúkdómum væri afstýrt.

Í samræmi við álit Vinnueftirlits ríkisins þykir verða að telja, að sú til-
högun, sem höfð var á framkvæmd verksins, sem stefnandi var að vinna.
2383
þegar óhappið varð, hafi verið óhæfileg og boðið heim hættu á bakveiki. A
þessum vanbúnaði þykir stefndi bera ábyrgð samkvæmt reglum um ábyrgð
atvinnurekenda á afleiðingum vanrækslu starfsmanna sinna og forráða-
manna. Hins vegar verður að telja, að stefnandi hafi farið svo óvarlega að
við verk sitt, að hún hljóti að bera hluta af tjóni sínu án bóta. Þykir þessi
hluti hæfilega ákveðinn 1/4.

Við ákvörðun bóta fyrir fjártjón þykir bera að taka tillit til eftirtalinna atriða:

— Örorkumats,

— örorkutjónsútreiknings,

— hagræðis af eingreiðslu,

— skattfrelsis bóta og

— greiðslna, sem stefndi hefur fengið upp í tjón sitt.

Fjártjón stefnanda þykir hæfilega áætlað 3.690.000 kr. Þegar tekið hefur
verið hæfilegt tillit til greiddra launa í slysaforföllum og greiðslu frá réttar-
gæslustefnda og Tryggingastofnun ríkisins, lækkar þessi fjárhæð í 2.725.000
kr. Miski þykir hæfilega metinn 225.000 kr. Óbætt tjón stefnanda reiknast
því 2.950.000 kr., og af því ber stefnda samkvæmt framansögðu að greiða
3/4, þ. e. 2.212.500 kr., auk vaxta og kostnaðar.

Tryggingastærðfræðingurinn miðar í útreikningum sínum við einfalda
sparisjóðsvexti af almennum sparisjóðsbókum Landsbanka Íslands, eins og
þeir hafa verið á hverjum tíma frá slysdegi til útreikningsdags, 25. mars
1991. Stefnandi hefur gert vaxtakröfu sína á sama hátt til þingfestingardags.
Vextir sæta ekki ágreiningi.

Málskostnaðarreikningur stefnanda hefur ekki sætt andmælum, að því er
varðar útreikningsaðferð, og þykir þá málskostnaður hæfilega ákveðinn
530.000 kr. að teknu tilliti til virðisaukaskatts og útlagðs kostnaðar, sem
gögn eru um í málinu. Samkvæmt 3. mgr. 175. gr. laga $5/1936, sbr. 21. gr.
laga 54/1988 og 10. gr., sbr. 12. gr., laga nr. 25/1987, þykir mega fallast á, að
málskostnaðarfjárhæðin beri, ef til kemur, dráttarvexti samkvæmt síðast-
nefndum ákvæðum frá ÍS. degi eftir dómsuppsögu, þar með talda vaxta-
vexti, að liðnum 12 mánuðum frá upphafsdegi vaxta.

Steingrímur Gautur Kristjánsson borgardómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefndi, Plastos hf., greiði stefnanda, Tove Engebretsen 2.212.500
kr. með einföldum almennum sparisjóðsvöxtum Landsbanka Íslands
frá 12. september 1988 til 26. júní 1990, en með dráttarvöxtum skv. 10.
gr., sbr. 12. gr. laga nr. 25/1987, frá þeim degi til greiðsludags og
530.000 kr. í málskostnað auk sömu dráttarvaxta frá 9. apríl 1991.
2384
Fimmtudaginn 17. nóvember 1994.
Nr. 334/1991. — Þrotabú Hlyns Jörundssonar
(Magnús Guðlaugsson hdl.)
gegn
Unni Sigríði Einarsdóttur
(Hróbjartur Jónatansson hrl.)

Hjón. Kaupmáli. Skilnaðarsamningur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Garðar
Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Pétur Kr.
Hafstein.

Hlynur Jörundsson áfrýjaði málinu með stefnu 7. ágúst 1991. Bú
hans var tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði Héraðsdóms
Reykjaness 13. október 1994, og hefur þrotabúið tekið við aðild
málsins. Dómkröfur þess eru þær, að ógiltur verði með dómi kaup-
máli milli Hlyns Jörundssonar og stefndu frá 16. desember 1986 og
samningur þeirra um skilnaðarkjör 11. janúar 1989. Þá er krafist
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefnda krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Í umræddum kaupmála er íbúð að Framnesvegi 17 í Reykjavík,
sem stefnda hafði fest kaup á með kaupsamningi 2. júlí 1986, gerð
að séreign hennar í fyrirhuguðum hjúskap þeirra Hlyns Jörunds-
sonar. Fasteignamat íbúðarinnar er þar sagt vera 1.651.000 krónur
og áhvílandi skuldir, sem stefnda tók að sér að greiða, 1.200.000
krónur. Af gögnum málsins verður ráðið, að áhvílandi skuldir á
íbúðinni voru á þessum tíma nálægt þeirri fjárhæð. Var þar um að
ræða eftirstöðvar yfirtekinna veðskulda samkvæmt kaupsamningi
og nýtt lán, er stefnda hafði tekið til þess að greiða með útborgun,
en eftirstöðvar hennar námu 802.461 krónu. Ekkert liggur fyrir um
það, að Hlynur Jörundsson hafi ekki átt þess kost að kynna sér til
hlítar fjárhagslega stöðu stefndu vegna þessa kaupsamnings. Engin
haldbær rök hafa verið færð fram fyrir því, að hann hafi verið beitt-
ur sviksamlegri launung eða misneytingu við gerð kaupmálans. Með
þessari athugasemd verður hinn áfrýjaði dómur staðfestur með skír-
skotun til forsendna hans að öðru leyti.
2385
Áfrýjandi skal greiða stefndu málskostnað fyrir Hæstarétti, eins
og í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera Óraskaður.
Áfrýjandi, þrotabú Hlyns Jörundssonar, greiði stefndu,
Unni Sigríði Einarsdóttur, 60.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti.

Dómúr bæjarþings Reykjavíkur 10. maí 1991.

Mál þetta. sem dómtekið var 10. apríl sl., er höfðað fyrir bæjarþinginu
með stefnu, birtri 12. janúar 1990, af Hlyni Jörundssyni, kt. 300359-2729.
Álfhólsvegi 14. Kópavogi. gegn Unni Einarsdóttur, kt. 270657-5249, Állf-
heimum 44, Reykjavík.

Dómkröfur.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að ógiltur verði með dómi kaupmáli, sem
gerður var af stefnanda og stefndu í máli þessu 16. desember 1986. Þá krefst
stefnandi þess, að samningur um skilnaðarkjör, sem gerður var af stefnanda
og stefndu í máli þessu 11. janúar 1989, verði ógiltur með dómi.

Þá krefst stefnandi málskostnaðar að skaðlausu úr hendi stefndu |...

Af hálfu stefndu er krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefn-
anda verði gert að greiða stefndu málskostnað |...

Málavextir og málsástæður.

Stefnandi kveður málavexti þá, að 18. desember 1986 hafi stefnandi og
stefnda gengið í hjónaband. Hinn 16. desember hafi þau gert með sér kaup-
mála, þar sem íbúðin að Framnesvegi 17. 2. hæð, Reykjavík, hafi verið gerð
að séreign stefndu. Árið 1988 hafi þau afráðið að leita skilnaðar að borði og
sæng. Ekki hafi náðst samkomulag um eignaskipti, og hafi lögmaður
stefndu vísað eignaskiptum til skiptaréttar Reykjavíkur. Skyldu skiptin tek-
in fyrir þar 14. desember 1988, en hafi þá verið frestað að ósk stefndu til ll.
janúar 1989. Stefnandi og stefnda hafi þá tekið saman að nýju. Hinn 11. jan-
úar 1989 hafi stefnandi og stefnda síðan undirritað samning þann um skiln-
aðarkjör, sem í máli þessu er krafist ógildingar á. Leyfi til skilnaðar að
borði og sæng hafi verið gefið út 18. janúar 1989.

Að því er varðar ógildingu kaupmála, heldur stefnandi fram þeirri máls-
ástæðu, að stefnda hafi sviksamlega skýrt rangt frá atvikum, sem máli
skiptu um gerð kaupmálans. Svo sem fram komi í fram lögðum kaupmála,
2386

séu áhvílandi veðskuldir á íbúðinni að Framnesvegi 17 taldar vera 1.200.000
kr. Stefnda hafi kveðið þar vera skuld við Byggingasjóð ríkisins, en Jafn-
framt, að 700.000 kr. veð væri laust á íbúðinni. Þá hafi stefnda sýnt stefn-
anda bankabók með innstæðu upp á 609.000 kr., er hún hafi sagt saman-
safnað fé sitt. Árið 1989 hafi stefnandi hins vegar komist að því, að ófram-
reiknaðar áhvílandi skuldir á íbúðinni að Framnesvegi 17 á þeim tíma, er
kaupmáli var gerður, hafi í raun verið 1.326.539 kr. Á sama tíma hafi
802.461 kr. verið ógreidd af útborgun kaupverðs íbúðarinnar. Þá hafi
700.000 kr. veð ekki reynst laust. Heildargreiðslur stefndu vegna íbúðar-
kaupanna frá hjúskaparstofnun og út árið 1987 muni því hafa numið rúm-
lega 1.200.000 kr. Stefndu muni hafa verið ljóst, að sér hafi verið um megn
að standa undir þessum greiðslum, og því ekki veitt stefnanda réttar upp-
lýsingar. þar sem henni hafi verið ljóst, að stefnandi hefði aldrei samþykkt
gerð kaupmálans á þeim forsendum, að stefnandi sæi einn um framfærslu
fjölskyldunnar, en stefnda eignaðist séreign að verðmæti á aðra milljón.

Stefnda hafi algerlega séð um fjármál þeirra í hjúskapnum, þ. á m. skatt-
framtöl. Stefnda hafi óskað eftir því, að þau stefnandi teldu fram sem hjón í
febrúar 1989, og stefnandi orðið við þeirri bón og látið henni í té allar nauð-
synlegar upplýsingar. Síðar hafi komið í ljós, að stefnda hafði ekki talið
fram með stefnanda, heldur sem einstaklingur. Hafi það leitt til þess, að
stefnandi fékk afrit af eldri skattframtölum stefndu og stefnanda. Á skatt-
framtölum þessum, sem stefnandi hafði undirritað með heimild til endur-
skoðanda til útfyllingar, hafi stefnda útfyllt sjálf og gefið upp greiðslur og
skuldir, sem stefnda hafi dulið stefnanda.

Að því er varðar ógildingu samnings um skilnaðarkjör, heldur stefnandi
því fram, að hann hafi verið bersýnilega ósanngjarn á þeim tíma, er til hans
var stofnað. Við athugun hafi komið í ljós, að bifreiðin Nissan Sunny, ár-
gerð 1987, sem í skiptasamningi sé metin á 370.000,00 kr., hafi í raun verið
um 490.000 kr. um áramót 1988-1989. Samkvæmt fram lögðum reikningi
hafi kaupverð míní-hljómtækja, sem komið hafi í hlut stefnanda samkvæmt
samningi um skilnaðarkjör, verið $297 4. mars 1988, rúmar 18.000 kr. á nú-
virði, en í áðurgreindum samningi eru þau metin á 75.000 kr. Þá hafi komið
í ljós. að útistandandi kröfur samkvæmt 4. gr. skiptasamnings séu óinn-
heimtanlegar.

Hinn 5. janúar 1989 hafi þau stefnda undirritað samning, þar sem þau
hafi lýst yfir því, að skiptasamningur sá, er þau hugðust gera hjá lögmanni
annars hvors þeirra, yrði einungis til málamynda, þar sem ætlun þeirra væri
að taka saman aftur og draga skilnaðarbeiðni til baka. Í samningnum komi
einnig fram, að yrði skilnaðarbeiðnin ekki dregin til baka, skyldu skipti
2387
búsins tekin upp að nýju og því skipt samkvæmt venjulegum skiptareglum
um skipti á félagsbúi hjóna.

Að því er varðar ógildingu kaupmála, vísar stefnandi annars vegar til 2.
mgr. 30. gr. samningalaga nr. 7/1936 og hins vegar til 34. (sic) gr. sömu laga.
Um ógildingu samnings um skilnaðarkjör vísar stefnandi til 1. og 2. mgr. 54.
gr. laga nr. 60/1972 um stofnun og slit hjúskapar.

Af hálfu stefndu er ekki mótmælt málavaxtalýsingu stefnanda um stofn-
un og slit hjúskaparins, en því mótmælt, að málsaðilar hafi tekið upp sam-
búð að nýju um áramót 1988/1989. Af hálfu stefndu er því haldið fram, að
sambúðarslit hafi orðið í október 1988.

Sýknukröfu sína reisir stefnda á því, að kaupmáli málsaðila sé gerður í
samræmi við lagaákvæði um þessi efni. Hann hafi haft að geyma afdráttar-
laust og samstundis framkvæmt eignaafsal. Sé í þessu tilviki um að ræða
eign, sem stefnda hafi átt, áður en til hjúskapar var stofnað, og eins og 29.
gr. laga nr. 20/1923 ráðgerir, hafi verið gerður kaupmáli um eignina. Þegar
kaupmálinn var gerður, hafi hann orðið bindandi fyrir stefnanda, hvernig
sem ráðist hefði um hjúskap þeirra. Vísað er á bug staðhæfingum um svik
og blekkingu sem röngum og ósönnuðum með öllu. Þá er mótmælt stað-
hæfingu stefnanda þess efnis, að kaupmáli hafi verið gerður á þeim for-
sendum, að stefnda eignaðist séreign, en stefnandi sæi að öllu leyti um
framfærslu fjölskyldunnar. Viðbára þessi sé röng, og því til sönnunar kveði
stefnda stefnanda hafa verið meira og minna atvinnulausan á hjúskapartím-
anum.

Stefnda mótmælir vísan stefnanda til ákvæða II. kafla samningalaga nr.
7/1936, þar sem málsástæður á þeim reistar eigi sér ekki lagastoð. 40. gr.
samningalaga mæli fyrir um, að ákvæði þeirra laga eigi ekki við um lög-
gerninga, er lúti málefnum, sem reglur sifjaréttar gilda um. Verði því að líta
svo á, að 40. gr. samningalaga girði fyrir, orðan sinni samkvæmt, að um-
ræddum reglum sé beitt í þessu tilviki.

Að því er varðar ógildingu samnings um skilnaðarkjör, reisir stefnda
sýknukröfu sína á því, að um fullkomlega réttmætan gerning hafi verið að
ræða. Stefnandi hafi ekki sýnt fram á það í skjölum málsins, að samningur
um skilnaðarkjör hafi verið bersýnilega ósanngjarn í skilningi 54. gr. laga
nr. 60/1972. Stefnandi hafi ekki lagt fram nein gögn, sem sanni, að verðmæti
þeirra eigna, er samningurinn taki til, hafi verið annað en þar getur. Þær
útistandandi kröfur, er í skiptasamningi getur og komu í hlut stefnanda,
hafi verið ógreidd vinnulaun stefnanda. Í samningnum komi fram, að um
óvissar kröfur sé að ræða, og hafnar stefnda þeirri málsástæðu stefnanda,
að hún eigi að bera nokkurn halla af því, að þær reynist nú óinnheimtan-
legar.
2388

Stefnda hafnar þeim skilningi stefnanda, að þar sem eignum hafi ekki
verið skipt nákvæmlega til helminga, skuli samningurinn skoðast bersýni-
lega ósanngjarn. Bendir stefnda á, að eigi sé unnt að beita hlutlægu mati
við skýringu á 54. gr. laga nr. 60/1972, heldur beri að líta til aðdraganda, til-
gangs og markmiða með samningnum. Enn fremur beri að líta til þess. að
stefnandi undirritaði samninginn af fúsum og frjálsum vilja og hafi verið
gjörkunnugur efni hans að öllu leyti.

Stefnda bendir jafnframt á meginreglu laga um frelsi, er hjón sem aðrir
hafi til samningsgerðar, enda ákvæði laga nr. 20/1923 og laga nr. 60/1972 frá-
víkjanleg varðandi eignaskipti, þegar um samninga er að ræða. Af þessum
sökum beri að skýra ákvæði 54. gr. laga nr. 60/1972, sem sé algert undan-
tekningarákvæði, þröngri lögskýringu.

Stefnda mótmælir því. að hún hafi undirritað fram lagðan skiptasamning,
dags. 5. janúar 1989, og telur stefnanda hafa falsað undirskrift hennar á
skjalið og bendir jafnframt á, að frumrit skjalsins hafi ekki verið lagt fram í
málinu.

Um lagarök vísar stefnda til meginsjónarmiða um sifjaréttarsamninga og
greinargerða með lögum nr. 39/1921 og nr. 60/1972. Þá vísar stefnda sérstak-
lega til 40. gr. laga nr. 7/1936.

Niðurstaða.

Kröfu sína um ógildingu kaupmála reisir stefnandi á ákvæðum í III. kafla
laga nr. 7/1936. Þó að 40. gr. laga þessara girði fyrir, að ákvæðum kaflans
verði beitt fullum fetum um löggerninga á sviði sifjaréttar, verður að telja,
að unnt sé að beita þeim meginreglum, sem felast í ákvæðum þessum um
gerninga á þessu sviði.

Óumdeilt er, að aðilar máls þessa voru sammála um að gera kaupmála
þann, sem áður er getið, og hefur stefnandi borið fyrir dómi, að hann hafi
gert sér fulla grein fyrir því, að með kaupmálanum yrði fasteignin að Fram-
nesvegi 17, Reykjavík, séreign stefndu. Kröfu um ógildingu styður hann
hins vegar því, að fyrir gerð hans hafi stefnda sviksamlega skýrt rangt frá
atvikum, er skiptu hann máli um gerð kaupmálans og nánar er rakið hér að
framan.

Samkvæmt kaupsamningi, er gerður var um íbúðina að Framnesvegi 17,
Reykjavík, 2. júlí 1986, nam kaupverð íbúðarinnar 1.950.000 kr. Útborgun á
árinu nam 1.252.461 kr., og skuldir, er stefnda tók við, námu 697.539 kr.
Samkvæmt ákvæði í kaupmálanum veitti seljandi íbúðarinnar stefndu veð-
heimild fyrir vísitölutryggðu láni, að fjárhæð 700.000 kr. Þegar kaupmáli
var gerður 16. desember 1986, voru, samkvæmt kaupsamningi, ógreiddar
2389

eftirstöðvar af útborgun í íbúðinni 802.461 kr. Fram er komið, að stefnda
nýtti sér fyrrgreinda veðheimild til þess að taka lán hjá Byggingasjóði ríkis-
ins. og nam lán þetta samkvæmt fram lagðri skattskýrslu 629.000 kr. í árslok
1986. Hefur stefnda borið fyrir dómi, að andvirði lánsins hafi hún lagt inn á
bankabók og notað það til þess að greiða eftirstöðvar af útborgun í íbúð-
inni. Til þess hafi hún einnig notað fé, er hún fékk í milli, er hún seldi ný-
lega bifreið og keypti aðra eldri. Samkvæmt skattskýrslu árið 1987 nam sá
mismunur 150.000 kr. Samkvæmt kaupsamningi skyldi greitt af yfirteknum
lánum, tveimur 1. ágúst 1986 og einu 1. nóvember 1986. Þegar þetta er virt,
þykir gert sennilegt, að heildarskuldir stefndu hafi við gerð kaupmálans
numið 1.200.000 kr., eins og í kaupmála greinir. Fullyrðingar stefnanda um
annað teljast ósannaðar.

Stefnandi hefur ekki í máli þessu sýnt fram á neitt það, er styður fullyrð-
ingar hans um, að stefnda hafi beitt hann svikum í því skyni að fá hann til
þess að gera kaupmála þann, er þau gerðu 16. desember 1986, og er kröfu
hans um ógildingu kaupmálans því hafnað.

Svo sem fram hefur komið, var fjárskiptum málsaðila vegna skilnaðar að
borði og sæng vísað til skiptaréttar Reykjavíkur. Við fyrirtöku í skiptarétti
11. janúar 1989 lýstu þau yfir, að samkomulag hefði tekist um öll atriði í
skiptum á búi þeirra, og lögðu fram í skiptaréttinum samning þann um
skilnaðarkjör, sem stefnandi krefst nú ógildingar á.

Stefnandi heldur því fram. að samningur þessi hafi einungis átt að vera til
málamynda, þar sem málsaðilar hafi áður, 5. janúar 1989, undirritað samn-
ing þar að lútandi. Af hálfu stefndu er því haldið fram, að undirskrift henn-
ar á skjal þetta sé fölsuð.

Umræddur samningur hefur ekki verið lagður fram í frumriti, en einungis
ljósrit hans, og er samningurinn ekki vottfestur. Gegn andmælum stefndu
verður því ekki byggt á umræddu skjali í málinu.

Svo sem áður er rakið, var íbúð að Framnesvegi 17, Reykjavík, séreign
stefndu samkvæmt kaupmála og kom því samkvæmt skilnaðarsamningi
málsaðila ekki til skipta. Samkvæmt umræddum samningi komu til skipta
bifreið, heimilistæki og innanstokksmunir. Þar sem einungis hluti þessara
muna er verðlagður í samningi, er ekki ljóst, hver þau heildarverðmæti
voru, er komu til skipta milli málsaðila samkvæmt samningi þessum.

Í 4. gr. samnings um skilnaðarkjör segir, að stefnandi taki í sinn hlut
óinnheimtar og óvissar útistandandi kröfur, sem hann eigi vegna ógreiddra
vinnulauna, að fjárhæð 689.000 kr. Telja verður samkvæmt þessu, að stefn-
anda hafi mátt vera ljóst við undirritun samningsins, að óvíst væri, hvort
kröfur þessar innheimtust.
2390

Þegar virt er það, sem fram hefur komið, þykir stefnandi ekki hafa sýnt
fram á það í málinu, að um nein þau atvik hafi verið að ræða við gerð skiln-
aðarsamningsins, er hafi valdið því, að hann hafi ekki mátt gera sér grein
fyrir gildi samningsins eða efni hans.

Að því er varðar þá málsástæðu stefnanda, að ógilda beri samning um
skilnaðarkjör með stoð í 1. mgr. 54. gr. laga nr. 60/1972, þykir ekki með hlið-
sjón af fram lögðum skilnaðarsamningi sýnt fram á, að hann hafi verið
bersýnilega ósanngjarn á þeim tíma, sem til hans var stofnað. Ber því að
hafna þeirri kröfu stefnanda, að samningur málsaðila um skilnaðarkjör, er
gerður var 11. janúar 1989, verði ógiltur með dómi.

Ber því samkvæmt framansögðu að sýkna stefndu af öllum kröfum stefn-
anda í máli þessu.

Eftir niðurstöðu málsins ber stefnanda að greiða stefndu málskostnað.
sem þykir hæfilega ákveðinn 75.000 kr., þar með talinn virðisaukaskattur.

Kristjana Jónsdóttir borgardómari kvað upp dóm þennan. Uppkvaðning
dómsins hefur dregist nokkuð vegna embættisanna dómarans.

Dómsorð:

Stefnda, Unnur Einarsdóttir, skal vera sýkn af kröfum stefnanda,
Hlyns Jörundssonar.

Stefnandi, Hlynur Jörundsson, greiði stefndu, Unni Einarsdóttur,
75.000 kr. í málskostnað, sem ber dráttarvexti samkvæmt III. kafla
laga nr. 25/1987 frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags.

Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum.
2391
Fimmtudaginn 17. nóvember 1994.
Nr. 307/1992. - Gróco hf.
(Sigurður G. Guðjónsson hrl.)
gegn
Ólafi Ólafssyni

(Sigmundur Hannesson hrl.)
Vinnusamningur. Tómlæti.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Áfrýjandi skaut þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 13. júlí
1992. Hann krefst sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar
úr hendi hans í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

I.

Samkvæmt ráðningarsamningi stefnda við áfrýjanda frá 2. febrúar
1987 áttu föst mánaðarlaun hins fyrrnefnda að taka mið af 8. launa-
flokki í kjarasamningi Félags íslenskra stórkaupmanna við Stéttar-
félag íslenskra lyfjafræðinga að viðbættu 48% álagi. Í samningnum
var mælt fyrir um, að stefndi yrði í hlutastarfi hjá áfrýjanda frá 1.
febrúar til 1. maí 1987 og fá greidd laun eftir vinnuframlagi, en upp
frá því átti hann að vera í fullu starfi og um laun hans að fara eftir
framansögðu. Stefndi lét af störfum hjá áfrýjanda í lok september
1988. Stefndi heldur því fram, að allt frá upphafi ráðningarsam-
bandsins hafi svo til í hverjum mánuði skort á, að hann fengi greidd
laun að fullu samkvæmt samningi aðila. Í málinu krefur hann því
áfrýjanda um mismun á umsömdum og greiddum launum, samtals
397.566 krónur, sem hann rekur á eftirfarandi hátt til einstakra
mánaða:

Febrúar 1987 kr. 4.136
Mars 1987 - 5413
Apríl 1987 — 7.680
2392

Maí 1987 - 10.114
Júní 1987 - 0
Júlí 1987 - 20.303
Á gúst 1987 - 10.929
September 1987 - 13.144
Október 1987 - 20.255
Nóvember 1987 - 20.255
Desember 1987 - 20.255
Janúar 1988 - 26.795
Febrúar 1988 - 28.427
Mars 1988 - 30.418
Apríl 1988 - 30.418
Maí 1988 - 30.418
Júní 1988 - 30.418
Júlí 1988 - 26.396
Á gúst 1988 - 26.396
September 1988 - 26.396

Áfrýjandi hefur ekki vefengt, að þessar fjárhæðir vanti á, að
stefndi hafi fengið laun greidd að fullu samkvæmt samningi þeirra á
ráðningartímanum. Ástæðuna fyrir, að stefnda hafi ekki verið
greidd launin að fullu, kveður áfrýjandi vera þá, að í starfi hafi
stefndi brugðist væntingum forráðamanna áfrýjanda. Af hendi
áfrýjanda hafa skýringar á því, hvað hafi ráðið um, hversu mikið
laun stefnda samkvæmt ráðningarsamningnum hafi verið skert í
hverjum mánuði, verið á reiki, og standast þær ekki reikningslega.

1.

Áfrýjandi reisir kröfu sína um sýknu annars vegar á því, að
stefndi hafi fallið frá öllum kröfum sínum um frekari launagreiðslur
við endurskoðun á upphaflegum ráðningarsamningi þeirra, sem hafi
verið gerð í janúar 1988, og síðan í samningi um starfslok hans um
mitt það ár. Þessa málsástæðu hefur áfrýjandi ekki stutt gögnum.
Stefndi hefur með öllu neitað, að ráðningarsamningurinn frá 2.
febrúar 1987 hafi sætt endurskoðun eða að samningur hafi verið
gerður milli þeirra um launauppgjör við starfslok. Af þessum sök-
2393
um og að öðru leyti með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms,
sem snúa að þessari málsástæðu, verður ekki fallist á hana.

Hins vegar reisir áfrýjandi sýknukröfu sína á því, að kröfur, sem
stefndi kann að hafa átt samkvæmt ráðningarsamningnum, séu
fallnar niður fyrir tómlæti hans. Í þessu sambandi vísar áfrýjandi til
þess, að stefndi hafi alla tíð tekið við greiðslu launa án fyrirvara um,
að brotið væri á honum við útreikning þeirra, en því hafi hann fyrst
hreyft formlega meira en tveimur árum eftir, að hann lét af störfum.
Gegn þessu hefur stefndi haldið því fram, að hann hafi á starfstíma
sínum árangurslaust gert endurteknar athugasemdir um útreikning
launanna við gjaldkera og stjórnarformann áfrýjanda og einnig við
hinn síðarnefnda, eftir að hann lét af störfum. Fær þetta nokkurn
stuðning í framburði stjórnarformannsins fyrir dómi. Þá hefur
stefndi jafnframt haldið því fram, að um það leyti, sem hann lét af
störfum, hafi orðið að samkomulagi milli sín og framkvæmdastjóra
áfrýjanda, að endurskoðanda félagsins yrði falið að fara yfir alla
launaútreikninga varðandi stefnda. Til stuðnings þessari staðhæf-
ingu hefur stefndi lagt fram í Hæstarétti afrit af bréfum, sem hann
lét fylgja gögnum til endurskoðandans í lok áranna 1988 og 1989, en
stefndi kveður endurskoðandann aldrei hafa lokið þessu verki
vegna andstöðu áfrýjanda við því.

Þegar leyst er úr því, hvort stefndi hafi glatað rétti til vangoldinna
launa úr hendi áfrýjanda vegna tómlætis, verður að líta til þess, að
um launakjör stefnda voru ótvíræð fyrirmæli í ráðningarsamningi
aðila, og gat áfrýjanda því ekki dulist, að við hverja launaútborgun
vantaði talsvert á, að stefnda væri greidd sú fjárhæð, sem um var
samið. Áfrýjandi hafði því enga ástæðu til að treysta því, að launa-
greiðslurnar, sem hann skerti með einhliða ákvörðun sinni, gætu án
skýlauss samþykkis stefnda talist fullnaðarefndir af hans hálfu á
skuldbindingum samkvæmt ráðningarsamningnum. Með tilliti til
þessa svo og, að áfrýjandi hefur ekki hnekkt því, að stefndi hafi á
fyrrgreindan hátt látið í ljós, að hann teldi sig eiga vangoldin laun,
verður ekki fallist á þessa málsástæðu áfrýjanda.

Samkvæmt þessu verður hinn áfrýjaði dómur staðfestur. Ber að
dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað, eins og í dóms-
orði greinir, en við ákvörðun þeirrar fjárhæðar hefur ekki verið tek-
ið tillit til virðisaukaskatts.
2394
Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Áfrýjandi, Gróco hf., greiði stefnda, Ólafi Ólafssyni, 80.000
krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 7. maí 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 31. mars sl., höfðaði Sigmundur Hannesson
hrl. f. h. Ólafs Ólafssonar, kt. 010451-4349, Frostaskjóli 111, Reykjavík, fyrir
bæjarþingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 4. júní 1991, gegn Gróco hf., kt.
100683-0369, Grensásvegi 16, Reykjavík.

Dómkröfur.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði dæmt að greiða stefn-
anda 397.566 kr. ásamt (nánar tilgreindum dráttarvöxtum svo og máls-
kostnaðl.

Dómkröfur stefnda eru krafa um sýknu af öllum kröfum stefnanda og að
stefnanda verði gert að greiða stefnda málskostnað |...1.

Leitað var um sáttir án árangurs.

Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslur fyrir dómi þeir stefnandi, Jafet
Ólafsson, fyrrum stjórnarformaður stefnda, og Ari Kristján Sæmundsson,
framkvæmdastjóri stefnda.

Málavextir.

Stefnandi réð sig í fullt starf sem lyfjafræðingur hjá stefnda með ráðn-
ingarsamningi, dags. 2. febrúar 1987, dskj. 3. Á tímabilinu 1. febrúar til 1.
maí 1987 var stefnandi í hlutastarfi hjá stefnda og fékk greitt í samræmi við
vinnuframlag. Mánaðarlaun átti að miða við samning Félags íslenskra stór-
kaupmanna við Stéttarfélag lyfjafræðinga, 8. launaflokk, og átti að reikna
48% álag á þann flokk. Jafnframt átti stefnandi að fá greitt fyrir afnot eigin
bifreiðar og kostnað, svo sem nánar er kveðið á um í 4. og 5. gr. ráðningar-
samningsins.

Stefnandi starfaði hjá stefnda frá upphafi ráðningartímans og til loka
september 1988 að undangenginni uppsögn og þriggja mánaða uppsagnar-
fresti. Ástæða fyrir uppsögn var sögð samdráttur í starfsemi stefnda.

Málsástæður og rökstuðningur stefnanda.

Stefnandi reisir kröfur sínar aðallega á ráðningarsamningi á dskj. 3. Til
frekari stuðnings kröfum stefnanda er vísað til meginreglna vinnuréttarins
og til reglna kröfuréttar um efndir loforða og samninga, eftir því sem við á.

Krafa um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun er reist á 1. nr. 50/1988,
2395
þar sem lögmönnum er gert að innheimta virðisaukaskatt af þjónustu sinni.
Stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur. Beri honum því nauðsyn til að fá
dóm fyrir skatti þessum úr hendi stefnda.

Stefnufjárhæð sé samtala vangreiddra launa, sbr. útreikning stefnanda á
fylgiskjali með dskj. 4. Miðað sé við, að vextir leggist við höfuðstól kröf-
unnar 1. apríl 1988 og síðan á 12 mánaða fresti.

Stefnandi gerir ekki ágreining um ákvæði ráðningarsamnings, er varða
bílkostnað, símkostnað og risnu. Krafa stefnanda er umfram allt krafa um
vangreidd laun. Stefnandi mótmælir þeim taxta, sem stefndi lagði til grund-
vallar við útreikning launanna, er stefnanda voru greidd.

Til frekari útlistunar á stefnukröfum er tekið fram, að samkvæmt 8. fl.
taxta Stéttarfélags íslenskra lyfjafræðinga séu mánaðarlaun í október 1987
100.245 kr., sbr. launatöflu nr. 4 á dskj. 4. Samkvæmt ráðningarsamningi
hafi stefnda borið að greiða stefnanda 48% álag á taxtann, þ. e. 48.117 kr.
Umsamin mánaðarlaun vegna október 1987 hafi því verið 148.363 kr.
Stefndi hafi aftur á móti greitt stefnanda 128.108 kr. Vangreiddur mismunur
vegna októberlauna 1987 sé því 20.255 kr.

Málsástæður og rökstuðningur stefnda.

Af hálfu stefnda er því haldið fram, að í ráðningarsamningi við stefnanda
hafi verið miðað við 8. launaflokk samnings Félags íslenskra stórkaup-
manna og Stéttarfélags lyfjafræðinga auk 48% álags. Álaginu hafi verið ætl-
að að mæta Óóhjákvæmilegri yfirvinnu stefnanda. Stefnandi hafi brugðist
væntingum stefnda, m. a. ekki kosið að vinna nema milli 9-17 fimm daga
vikunnar og oft skemur vegna annarra launaðra starfa. Í lengstu lög hafi
stefndi vonað, að úr stefnanda myndi rætast. Stefnandi hafi hins vegar ekki
bætt ráð sitt. Stjórnarformaður stefnda, Jafet S. Ólafsson, hafi átt fund með
stefnanda og honum verið gerð grein fyrir því, að ekki yrði um það að
ræða, að hann héldi óbreyttum launakjörum, og hafi honum upp frá því
eins og fyrir þann tíma verið greitt skv. 8. flokki án álags. Á þessum fundi
hafi stefnandi engar athugasemdir gert við launagreiðslur fram að áramót-
um 1987/1988. Stefnandi hafi tekið athugasemdalaust við launum sínum
þann tíma, sem hann átti eftir að starfa í þágu stefnda. Um mitt ár 1988 hafi
þótt fullreynt, að stefnandi hefði hvorki vilja né getu til að sinna því starfi,
sem hann var upphaflega ráðinn til að gegna. Stefndi hafi því sagt honum
upp störfum. Vegna hagsmuna stefnanda hafi verið látið líta svo út sem
hann hefði sagt upp störfum. Við uppsögn og starfslok hafi stefnandi engar
athugasemdir gert við þau laun, sem honum höfðu verið greidd. Stefndi
hafi því ætlað, að stefnandi hefði að fullu sætt sig við skert launakjör.

Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að stefnandi hafi við endurskoðun
2396

upphaflegs ráðningarsamnings í janúar 1988 og síðar, er samið var um
starfslok hans um mitt ár 1988, fallið frá öllum launakröfum samkvæmt
upphaflegum ráðningarsamningi hans og stefnda.

Stefnandi hafi fyrirgert öllum rétti sínum í máli þessu sökum tómlætis.
Hann hafi tekið fyrirvaralaust við launagreiðslum allan starfstíma sinn hjá
stefnda. Hann hafi orðið að sæta breytingum á ráðningarkjörum. og honum
hafi verið gert að hætta. Í hvorugt skiptið hafi hann hreyft því. að brotið
væri á sér í launagreiðslum. Það hafi ekki gerst formlega fyrr en 29 mán-
uðum eftir, að stefnanda var sagt upp, og 26 mánuðum eftir starfslok hans.

Verði sýknukröfur stefnda ekki teknar til greina, telur stefndi augljóst, að
dráttarvaxtakrafa stefnanda sé út í hött. Eins og málum sé háttað, verði að
líta á kröfugerð stefnanda sem skaðabótakröfu, en um vexti af þeim fari
eftir 15. gr. 1. nr. 35/1987. Af þeim sökum byrji krafa stefnanda ekki að bera
vexti fyrr en 10. janúar 1991 og fyrsta höfuðstólsfærsla möguleg 10. janúar
1992.

Um rökstuðning fyrir kröfum er af hálfu stefnda vísað til almennra
reglna kröfuréttar, m. a. reglna um lok krafna, ákvæða 1. nr. 25/1987. 15. gr.,
svo og til 2. og 3. mgr. 175. gr. |. nr. 85/1936.

Niðurstaða.

Eins og að framan greinir, byggir stefnandi kröfur sínar á fram lögðum
ráðningarsamningi aðila, dags. 2. febrúar 1987. Fjárhæð dómkröfu stefn-
anda, sem hefur ekki verið tölulega vefengd, er reist á 3. gr. samningsins, en
hún er svohljóðandi: „Mánaðarlaun miðast við samning Félags íslenskra
stórkaupmanna við Stéttarfélag íslenskra lyfjafræðinga. Mánaðarlaun mið-
ast við 8. launaflokk, og reiknast 48% álag á þann flokk.“

Í 12. gr. ráðningarsamningsins segir svo: „Samningur þessi verður endur-
skoðaður frá 1. október 1987, og er starfsmaður lausráðinn fram að þeim
tíma. Eftir þann tíma er gagnkvæmur uppsagnarfrestur þrír mánuðir.“

Fram er komið, að haustið 1987 leitaði þáverandi stjórnarformaður
stefnda eftir því við stefnanda, að gerður yrði nýr samningur, nánast sam-
hljóða samningnum á dskj. 3, nema 48% álagið í 3. gr. skyldi lækkað í 25%.
Ekki vildi stefnandi skrifa undir þessa breytingu, og ekki var gerður annar
samningur, en stefnandi hélt áfram starfi sínu. Verður því að telja aðila
bundna af ráðningarsamningnum frá 2. febrúar 1987, enda felst ekki í
endurskoðunarákvæði 12. greinar samningsins heimild handa stefnda til
einhliða breytingar á samningnum. Stefnanda var sagt upp með þriggja
mánaða fyrirvara, þá er honum var sagt upp sumarið 1988.

Ósannað er, að fundið hafi verið að vinnuframlagi stefnanda.

Ekkert er fram komið um, að stefnandi hafi nokkru sinni á starfstíma
2397
sínum eða við starfslok fallið frá launakröfum í samræmi við ráðningar-
samninginn. Ber því að taka kröfu stefnanda um vangreidd laun til greina
með vöxtum, eins og segir í dómsorði, enda verður hvorki á tómlætissjónar-
mið stefnda fallist, sbr. 3. gr. 1. nr. 14/1905, né á þá skoðun stefnda, að hér sé
um skaðabótakröfu að ræða.

Málskostnaður ákveðst 125.000 kr., þ.m.t. virðisaukaskattur, sem beri
vexti skv. III. kafla 1. nr. 25/1987 frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðslu-
dags.

Uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna mikilla anna dómarans, sem
var Auður Þorbergsdóttir borgardómari.

Dómsorð:

Stefndi. Gróco hf., greiði stefnanda, Ólafi Ólafssyni, 397.566 kr.
með dráttarvöxtum skv. 11. kafla 1. nr. 25/1987 af 4.136 kr. frá 1. apríl
1987 til 1. maí 1987, af 9.549 kr. frá þeim degi til 1. júní 1987, af 17.229
kr. frá þeim degi til 1. júlí 1987, af 27.343 kr. frá þeim degi til 1. ágúst
1987, af 56.646 kr. frá þeim degi til 1. sept. 1987, af 67.575 kr. frá þeim
degi til 1. okt. 1987, af 80.719 kr. frá þeim degi til 1. nóv. 1987, af
100.974 kr. frá þeim degi til 1. des. 1987, af 121.229 kr. frá þeim degi til
1. janúar 1988, af 141.484 kr. frá þeim degi til 1. febrúar 1988, af
168.279 kr. frá þeim degi til 1. mars 1988, af 196.706 kr. frá þeim degi
til 1. apríl 1988, af 227.124 kr. frá þeim degi til 1. maí 1988, af 257.542
kr. frá þeim degi til 1. júní 1988, af 287.960 kr. frá þeim degi til 1. júlí
1988, af 318.378 kr. frá þeim degi til 1. ágúst 1988, af 344.774 kr. frá
þeim degi til 1. sept. 1988, af 371.170 kr. frá þeim degi til 1. okt. 1988
og af 397.566 kr. frá þeim degi til greiðsludags og 125.000 kr. í máls-
kostnað, sem beri dráttarvexti skv. HI. kafla 1. nr. 25/1987 frá 15. degi
eftir dómsuppsögu til greiðsludags.
2398
Fimmtudaginn 17. nóvember 1994.
Nr. 417/1992. — Þorsteinn Fr. Sigurðsson og

Benedikta Haukdal

(Jón Magnússon hrl.)

gegn

J. Hinrikssyni hf.

(Kristján Stefánsson hrl.)

Fasteignakaup. Galli. Skaðabætur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Friðgeir Björnsson dómstjóri.

Áfrýjendur skutu máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 17. nóv-
ember 1992. Þeir krefjast sýknu af öllum kröfum stefnda vegna
gagnkröfu sinnar til skuldajafnaðar, að fjárhæð 1.348.822 krónur,
ásamt ársvöxtum frá 3. maí 1991 til þingfestingardags gagnstefnu 27.
maí 1992, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá þeim degi til greiðsludags og sjálfstæðs dóms um af-
ganginn. Loks krefjast þeir málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði
og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
úr hendi áfrýjenda fyrir Hæstarétti.

Ágreiningur málsaðila lýtur aðallega að því, um hvað rætt hafi
verið og samið, er samningur þeirra var gerður með svofelldu
ákvæði „Seljandi skuldbindur sig til að lagfæra þakleka.“

Af skýrslum aðila um samningsgerðina verður að telja í ljós leitt,
að umboðsmaður seljanda hafi lýst þeirri aðferð, sem seljandi
myndi nota til viðgerðarinnar, þ. e. að mála yfir þakið með sérstakri
álmálningu, jafnframt, að kaupandi hafi mátt treysta því, að seljandi
lagfærði þann þakleka, sem vitað var um á samningstíma, á þann
hátt, að þakið læki ekki a. m. k. næstu 2-3 árin. Í ljós er leitt, að við-
gerð stefnda í október 1990 var í raun árangurslaus, og bar stefnda
því að gera frekari lagfæringar samkvæmt samningi aðila og ljúka
þeim eigi síðar en á afsalsdegi, 3. maí 1991. Það gerði stefndi ekki,
og var áfrýjendum við svo búið rétt að fá dómkvadda menn til þess
að meta, hvað þyrfti að gera til þess að lagfæra þakleka hússins og
hvað það kostaði.
2399

Eins og í héraðsdómi greinir, var matinu lokið í maí 1992, og eru
matsfjárhæðir á verðlagi í apríl það ár. Niðurstaða matsmanna var
eindregið á þá leið, að aðferð sú, er stefndi hugðist viðhafa til þess
að lagfæra þaklekann, gæti ekki borið árangur. Þess vegna verði
ekki hjá því komist að fjarlægja allt uretan-frauðið af þaki aðalhúss
og bílskúrs og leggja þess í stað nýtt þakefni, annaðhvort úr þar til
gerðum þakpappa eða dúk. Stefndi hefur hvorki hnekkt mati þessu
né bent á aðra ódýrari aðferð.

Vegna áskilnaðarins um lagfæringu þaklekans í samningi aðila og
aðgerðarleysis stefnda þar að lútandi verður að telja, að vanefnd
stefnda hafi verið ljós á afsalsdegi, 3. maí 1991. Ber stefnda að bæta
áfrýjendum fébótum kostnað vegna nauðsynlegra lagfæringa á þaki.

Ekki var vitað um þakleka í bílskúr við samningsgerð. Miðað við
leka þann, sem þá var vitað um, stærð þaksins á aðalhúsinu og
nauðsynlegar lagfæringar innan húss, teljast bætur til áfrýjenda
hæfilega metnar 980.000 krónur miðað við verðlag á afsalsdegi. Ber
að draga þessa fjárhæð frá greiðslu þeirri, er áfrýjendur áttu að inna
af hendi 3. maí 1991, sem var 1.109.458 krónur. Verður áfrýjendum
því gert að greiða stefnda mismuninn, 129.458 krónur, með vöxtum
eins og krafist er og í dómsorði greinir.

Eftir þessum úrslitum er rétt, að stefndi greiði áfrýjendum
300.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.
Hefur þá ekki verið tekið tillit til virðisaukaskatts.

Dómsorð:

Áfrýjendur, Þorsteinn Fr. Sigurðsson og Benedikta Hauk-
dal, greiði stefnda, J. Hinrikssyni hf., 129.458 krónur með 23%
ársvöxtum frá 3. maí 1991 til 1. júlí sama ár, 27% frá þeim degi
til 1. september sama ár, 30% frá þeim degi til 1. nóvember
sama ár, 27% frá þeim degi til 1. desember sama ár, 25% frá
þeim degi til 14. Janúar 1992, en með dráttarvöxtum samkvæmt
III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags.
Heimilt er að höfuðstólsfæra vexti, í fyrsta sinn 3. maí 1992.

Stefndi greiði áfrýjendum 300.000 krónur samtals í máls-
kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.
2400

Dómur Héraðsdóms Reykjaness 30. september 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 17.
september sl., er höfðað hér fyrir þinginu í aðalsök með stefnu, birtri 27.
desember 1991, af J. Hinrikssyni hf., kt. 430470-0199, Súðarvogi 4, Reykja-
vík, á hendur Þorsteini Fr. Sigurðssyni hagfræðingi, kt. 220752-3059, og
Benediktu Haukdal, kt. 140457-5829, báðum til heimilis að Sunnuflöt 26,
Garðakaupstað.

Dómkröfur aðalstefnanda eru þær, að stefndu verði in solidum dæmd til
greiðslu 1.109.458 króna með (nánar tilgreindum vöxtum svo og málskostn-
að.

Stefndu gera þá kröfu í aðalsök, að þau verði sýknuð af kröfu stefnanda
og tildæmdur málskostnaður úr hendi hans |...|.

Endanlegar dómkröfur gagnstefnenda, Þorsteins og Benediktu, í gagn-
sök eru þær, að gagnstefndi verði dæmdur til að greiða þeim 1.348.822 kr.
ásamt {nánar tilgreindum vöxtum svo og málskostnað|.

Þess er krafist, að dómkröfur í gagnsök verði notaðar til skuldajafnaðar
við kröfur stefnanda í aðalsök, að svo miklu leyti sem til þarf.

Gagnstefndi krefst aðallega sýknu af kröfum gagnstefnenda í gagnsök,
en til vara, að dómkröfur verði stórlega lækkaðar, í 160.000 kr. Þá er krafist
málskostnaðar úr hendi gagnstefnenda í gagnsök og að málskostnaður taki
mið af gjaldskrá Lögmannafélags Íslands og beri dráttarvexti skv. ákvæðum
vaxtalaga nr. 25/1987 og að vextir leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti.
Virðisaukaskatts er krafist á málskostnað.

Aðalsök og gagnsök voru sameinaðar í þinghaldi 27. maí sl. og málið sótt
og varið sem eitt og sama mál.

I.

Málavextir eru þeir, að með kauptilboði, dags. 14. maí 1990, tókust kaup
með aðilum máls þessa um fasteignina Sunnuflöt 26 í Garðakaupstað.
Stefnandi, J. Hinriksson hf., var seljandi, en stefndu, Þorsteinn og Bene-
dikta, kaupendur.

Kaupsamningur var gerður 10. júlí 1990, en stefndu tóku við afnotum
eignarinnar um miðjan júní 1990. Í kaupsamningi er svofellt ákvæði: „Selj-
andi skuldbindur sig til að lagfæra þakleka.“

Þá er kom að síðustu útborgunargreiðslu 3. maí 1991, 1.109.458 krónum,
tilkynntu stefndu, að þau myndu ekki greiða, fyrr en gert hefði verið við
þakleka.

Að öðru leyti kveður Jósafat Hinriksson, forsvarsmaður stefnanda, mála-
vexti þá, að hann hafi eignast húsið og átt í hálft ár, en aldrei búið þar.
2401
Sonur hans, Atli, hafi átt húsið áður um fimm ára skeið og búið í því. Atli
hafi sýnt stefndu húsið.

Það hafi ekki verið leyndarmál, að þakið lak. Það hafi verið augljóst bæði
í stofu, en sérstaklega í eldhúsi. Fasteignasalinn hafi ráðlagt að mála ekki
yfir lekastaði, til þess að þeir sæjust, og hafi eftir því verið farið. Samkvæmt
ákvæði í kaupsamningi hafi hann og starfsmenn hans lagfært þakið með því
að mála það, og hafi ekki verið kvartað um leka fyrr en um vorið, er greiða
átti lokagreiðslu.

Stefndi Þorsteinn kom fyrir dóm og skýrði svo frá, að er hann skoðaði
húsið, hefði verið búið að mála stofu og borðstofu. Hann hefði ekki farið
upp á þak til að skoða. Húsið hefði verið hálftómt og ekki merki um leka
nema í eldhúsi. Við skoðun hefði hann séð bletti í marmara á gólfi í borð-
stofu og spurt Atla Jósafatsson, er sýndi honum húsið, hvort þakið læki.
Atli hefði þá skýrt svo frá, að fyrir u. þ. b. fimm árum, er hann keypti eign-
ina, hefði hann sett svokallað uretan-frauð á þakið, sem væri flatt, og málað
yfir með sérstakri málningu, sem hrindi frá sér vatni. Framleiðandi ráðlegði
að mála á 2-3 ára fresti, en hann hefði trassað það. og því hefði farið að
leka. Hið eina, sem þyrfti að gera, væri að mála eina yfirferð.

Stefndi kveðst hafa vitað, að flöt þök væru oft til vandræða. Tengdafaðir
sinn byggi í nágrenninu, og væri þakið flatt hjá honum. Það þak væri alltaf
að leka, og virtist erfitt að komast fyrir vandann. Hann hefði því haft ótrú á
flötum þökum og haft á orði við kaupsamningsgerð, að hann myndi ein-
hvern tíma breyta þakinu, en hefði ekki efni á því næstu ár. Hann hefði
jafnframt látið þess getið við kaupsamningsgerð, að hann ætlaðist til. að sú
viðgerð, sem stefnandi ætlaði að láta gera á þakinu, myndi duga næstu ár,
a. m. k.5 — 10 ár. Þess vegna hefði ákvæðið um, að seljandi lagaði þakleka,
verið sett inn í kaupsamning. Um haustið hefði farið að leka. sérstaklega í
eldhúsi, og klæðning í eldhúsi hrunið niður. Stefnandi hefði látið mála þak-
ið í október, og í desember hefði hann orðið var við leka á ný. Hann hefði
kvartað annað veifið við Jósafat Hinriksson, en þó aðallega við fasteigna-
söluna. Hann hefði kvartað við Jósafat, er klæðning í eldhúslofti hrundi, og
boðið honum að skoða, en hann ekki þegið. Aðilar hefðu gert með sér nýj-
an kaupsamning 18. janúar 1991 og kaupverð þar verið hækkað um 200.000
kr. vegna umsóknar um útgáfu húsbréfa. Í þeim kaupsamningi hefði
ákvæðið um þakleka staðið áfram.

Þegar ljóst var orðið, að viðgerð stefnanda hefði mistekist, hefði hann
ákveðið að greiða síðustu greiðslu skv. kaupsamningi inn á bankabók til að
sýna fram á greiðslugetu sína.

Jón Guðmundsson fasteignasali kom fyrir dóm og kvaðst ekki hafa verið

6 Hæstaréttardómar IV
2402

viðstaddur samningsgerð, en hann hefði skoðað húsið og séð lekamerki í
eldhúsi og borðstofu. Hann hefði reynt að miðla málum og taldi víst, að
kvörtunum hefði verið komið til stefnanda. Einu sinni hefði hann farið upp
á þak með aðilum, en mundi ekki, hvenær það var, minnti helst, að það
hefði verið seint á útborgunartíma.

Stefndi kveðst hafa leitað til Rannsóknastofnunar byggingariðnaðarins,
og hafi Alan Mitchison skilað eftirfarandi áliti 7. maí 1991:

„Að beiðni Þorsteins Sigurðssonar fór undirritaður starfsmaður Rann-
sóknastofnunar byggingariðnaðarins og skoðaði Sunnuflöt 26 í Garðabæ
30. apríl 1991.

Sunnuflöt 26 er einbýlishús á einni hæð með flötu þaki. Við skoðun kom
eftirfarandi í ljós:

Ummerki um leka sjáist víða inni í húsinu.

Uretan-frauð hefur verið sett ofan á upprunalega þakefnið og síðan mál-

að yfir með silfurlituðu efni. Ekki var unnt að ákvarða nánar hvaða efni

það er.

Sprungur eru í uretan-frauðinu, og málningin er að flagna af. Vatn liggur

í pollum á þakinu, vegna þess að niðurföll standa sums staðar of hátt.

Frágangi þakefnis er ábótavant.

Reynsla Rannsóknastofnunar byggingariðnaðarins af þessari útfærslu á
flötum þökum er ekki góð og ekki ástæða til þess að mæla með notkun
hennar hér á landi.“

Matsmenn voru dómkvaddir 20. mars 1992 og skiluðu mati í maí 1992.
Þar segir m. a., að þak aðalhúss sé flatt timburþak, en þó með dálitlum
vatnshalla til norðurs. Bílskúr sé aftur á móti með steyptu þaki.

Matsmenn segja, að þak aðalhúss hafi upphaflega verið pappaklætt, en
síðar, væntanlega þegar pappinn fór að gefa sig, hafi sú leið verið valin til
úrbóta að setja 2—-4 cm þykkt uretan-frauð yfir upprunalegt þakefni.
Frauðið hefur síðan verið málað með silfurlituðu málningarefni til þess að
verja það fyrir vatni og vindum. Frauðið var afar óslétt og talsvert um
sprungur Í efninu og málning farin að flagna af. Við nánari skoðun kom í
ljós, að málningarefnið var farið að gefa sig og bleyta komin í frauðið þar
undir.

Niðurstaða matsmanna er sú, að hvers konar viðgerð með frauði og yfir-
málun þakefnis, sem fyrir er. sé vonlaust verk. Þess vegna verði ekki hjá því
komist að fjarlægja allt uretan-frauðið af þaki aðalhúss og bílskúrs og leggja
þess í stað nýtt þakefni, annaðhvort úr þar til gerðum þakpappa eða dúk.

Fyrir dómi skýrðu matsmennirnir Atli Ólafsson byggingafræðingur og
Magnús Guðjónsson byggingameistari svo frá, að tillaga þeirra væri aðeins
2403
nauðsynleg lagfæring í samræmi við það, sem upphaflega var á þakinu.
Uretan-frauð væri aðallega einangrunarefni, en hefði reynst illa sem þak-
efni. Framleiðandi ætlaðist til, að málað væri yfir það á tveggja ára fresti
með sérstakri málningu, en það væri miðað við veðráttu í mildara loftslagi
en hér. Strax og málning gæfi sig, færi vatn ofan í uretanið, og það blotnaði
eins Og svampur.

Báðir matsmenn og vitnið Alan Mitchison, verkfræðingur hjá Rann-
sóknastofnun byggingariðnaðarins, töldu vonlaust að gera við þakið með
því að gera við uretan-frauðið, þar sem það væri blautt. Slík viðgerð með
yfirmálun myndi ekki duga nema í stuttan tíma, e. t. v. nokkra mánuði.
Ódýrasta lausnin til að koma í veg fyrir þakleka væri sú, sem matsmenn
legðu til.

Matsmenn meta viðgerðarkostnað á eftirfarandi hátt, miðað við verðlag í
apríl 1992:

Þak:

Ef rr kr.  725.000

Vinna, nýtt Efni ................... 000... — 434.000

Vinna, upprif og hreinsun .................... - 65.000

AKSEUr rr - 14.000

GáMMur rr - 15.000 — kr. 1.253.000

Ef rr kr. 3.000
Vinna rr - 10.000 kr.  13.000

Ei rr kr. 12.000
Í - 45.000 kr.  $57.000

Samtals kr. 1.323.000

 

II.

Stefnandi skírskotar til þess, að við kaupin hafi verið ljóst, með hverjum
hætti frágangur þaks var. Þak hússins sé hallalítið og áferð uretan-frauðs
ekki jöfn. Þessi augljósu atriði hafi gefið stefndu sérstakt tilefni til að skoða
þakið ýtarlega og hafa uppi fyrirvara vegna ástands þess. Í viðræðum aðila
við kaupsamningsgerð hafi komið fram, að nauðsynlegt væri að reisa þakið,
þar sem flöt þök hefðu ekki reynst vel. Af viðbrögðum stefndu sé ljóst, að
það voru áform þeirra að lyfta þakinu og hugmynd þeirra um lagfæringu
við það miðuð að duga næstu 5 — 10 árin.
2404

Stefnandi hafi málað þakið með álmálningu og umfram skyldu sett áfell-
ur á kanta og skorstein. Með þessum hætti hafi hann talið sig hafa efnt
kaupsamningsskyldu að lagfæra þakleka.

Engar kvartanir hafi borist fyrr en í maí, er gjalddagi lokagreiðslu nálg-
aðist.

Stefnandi bendir á, að matsgerð taki einnig til bílskúrsþaks. Bílskúrinn sé
með steyptu þaki, og hafi ekki komið fram í málinu, að hann læki.

Stefnandi hafnar því, að matsgerð verði lögð til grundvallar dómkröfum.
Matsgerðin feli í sér endurbætur og nýjan frágang á þaki, sem ekki hafi ver-
ið samið um.

Að því er varði lagfæringar og málun innan húss, hafi verið um galla að
ræða á eigninni, sem hafi verið sýnilegir við skoðun. Stefndu eigi því ekki
rétt á að fá þá galla bætta. Um viðgerð á eldhússlotti sé kröfum hafnað. þar
sem engin gögn liggi frammi til stuðnings þeirri kröfu, enda ósannað, að
loft í eldhúsi hafi hrunið.

Kröfum um dráttarvexti úr hendi stefnanda frá maí 1991 er sérstaklega
mótmælt, þar sem matsfjárhæð sé miðuð við verðlag í maí 1992.

Stefndu styðja sýknukröfu sína í aðalsök og gagnkröfu sína þeim rökum,
að skv. kaupsamningi aðila hafi stefnanda borið skylda til að lagfæra þak-
leka. Það hafi hann ekki gert. og þurfi því stefndu að ráðast í framkvæmd.
að fjárhæð 1.323.000 kr. að mati dómkvaddra matsmanna, til að koma í veg
fyrir þakleka.

Krafist er dráttarvaxta af matsfjárhæð frá 3. maí 1991, þar sem krafa og
gagnkrafa eru þá þegar orðnar til. Afsal hafi átt að gefa út 3. maí 1991, en
þá eigi samningsaðilar að hafa átt að fullnægja skuldbindingum sínum. Í
þessu sambandi benda stefndu sérstaklega á 13. gr. og 15. gr. in fine laga nr.
25/1987. Hreyfa megi þeim rökum varðandi vaxtakröfu, að matsfjárhæð sé
á verðlagi í apríl 1992, en kostnaður 9. maí 1991 hafi verið til muna lægri.
Þau rök eigi þó ekki við, þar sem óverulegar kostnaðarhækkanir hafi orðið
á þessum tíma. Byggingarvísitala í apríl 1992 hafi verið 187,2 stig. en í maí
1991 181,6 stig. Ef matsfjárhæð væri reiknuð niður til verðlags byggingar-
vísitölu, væri hún 1.283.423 kr., sem er hærri fjárhæð en greiðsla sú, sem átti
að greiða skv. kaupsamningi.

Dómurinn fór á vettvang ásamt lögmönnum aðila og stefnda Þorsteini og
skoðaði aðstæður að Sunnuflöt 26, Garðakaupstað.

III.
Svo sem mál þetta er lagt fyrir og flutt. þykir eðlilegt að fjalla um báðar
sakir jafnhliða og í samfelldu máli og draga úrslit saman í lokaniður-
2405
stöðu. Í samræmi við það verður ákvörðun um málskostnað í einu lagi fyrir
báðar sakir.

Fram hefur komið í málinu, að lekamerki sáust í eldhúsi og borðstofu, er
húsið var skoðað. Sonur Jósafats Hinrikssonar, forsvarsmanns aðalstefn-
anda, sýndi húsið í umboði aðalstefnanda. Hann leyndi engu um þakleka
og skýrði aðalstefndu frá, að hann hefði sett uretan-frauð á þakið fyrir
u. þ. b. fimm árum, sem þyrfti að mála reglulega á 2 — 3 ára fresti með sér-
stakri málningu. Það hafi verið trassað, og því væri farið að leka. Lofaði
hann úrbótum, og var áréttað við kaupsamningsgerð, að „seljandi skuld-
bindur sig til að lagfæra þakleka“.

Aðalstefnandi taldi sig hafa komist fyrir þakleka með yfirmálun, en í ljós
kom, að sú viðgerð hélt ekki.

Þá hefur einnig komið fram, að stefnda Þorsteini var kunnugt um, að
lekavandamál er algengt á flötum þökum. Hann hafði ótrú á flötum þökum
og hugðist reisa þakið, er efni leyfðu, en ætlaðist til, að viðgerð aðalstefn-
anda dygði næstu 5 — 10 ár. Ákvæðið um, að seljandi gerði við þakleka, var
sett inn í kaupsamning að ósk aðalstefndu.

Enda þótt dómurinn sé um það sammála matsmönnum og sérfræðingi
Rannsóknastofnunar byggingariðnaðarins, að vonlaust sé að gera við þakið
á þann hátt, er aðalstefnandi ætlaði sér, þykir samt sem áður rétt, þegar öll
atvik eru metin, sem voru undanfari kaupsamningsgerðar, að skýra áður-
nefnt samningsákvæði rúmt, en ekki eftir orðanna hljóðan. Þykir því ekki
unnt að fallast á kröfur aðalstefndu að fullu, því að matsgerð gerir ráð fyrir
nýju, vönduðu þaki.

Óumdeilt er í málinu, að bílskúrsþak, sem er steinsteypt. lekur ekki.
Verða því kröfur aðalstefndu um endurbætur á því ekki teknar til greina.

Aðalstefndu þykja ekki hafa sýnt tómlæti við að halda uppi kröfum sín-
um á hendur aðalstefnanda, og verður því fallist á með aðalstefndu, að
aðalstefnandi sé skaðabótaskyldur vegna leka á þaki íbúðarhússins.

Með tilliti til þess, sem að framan segir, og allra atvika þykja bætur hæfi-
lega ákveðnar 600.000 kr. til handa aðalstefndu.

Aðilar deila um vexti. Rétt þykir, að skaðabótakrafa aðalstefndu beri
dráttarvexti frá dagsetningu matsgerðar í samræmi við 15. gr. laga nr. 25/
1987 og dómvenju.

Niðurstaða málsins verður því sú, að aðalstefndu verða dæmd til greiðslu
á eftirstöðvum kaupverðs. 1.109.458 kr., með vöxtum, eins og krafist er í
stefnu í aðalsök.

Gagnkröfur aðalstefndu verða teknar til greina, að fjárhæð 600.000 kr.,
og greiði aðalstefnandi dráttarvexti af þeirri fjárhæð frá 1. júní 1992 til
greiðsludags.
2406

Aðalstefndu er heimilt að skuldajafna tildæmdum gagnkröfum við aðal-
kröfur aðalstefnanda í aðalsök.

Eftir þessum úrslitum verður aðalstefnandi dæmdur til að greiða 110.000
kr. í málskostnað auk 143.372 kr. vegna matskostnaðar. Aðalstefnandi
greiði jafnframt 24.750 kr. í virðisaukaskatt af málskostnaði. Vextir af máls-
kostnaði greiðist eins og í dómsorði greinir.

Gunnar Aðalsteinsson héraðsdómari, Ármann Jóhannsson bygginga-
verkfræðingur og Sveinn Karlsson byggingatæknifræðingur kveða upp dóm
þennan.

Dómsorð:

Aðalstefndu, Þorsteinn Kr. Sigurðsson og Benedikta Haukdal,
greiði aðalstefnanda, J. Hinrikssyni hf., 1.109.458 kr. með 23% árs-
vöxtum frá 3. maí 1991 til 1. júlí s. á., með 27% ársvöxtum frá þeim
degi til 1. september s. á., með 30% ársvöxtum frá þeim degi til 1.
nóvember s. á., með 27% ársvöxtum frá þeim degi til 1. desember
s. á., með 25% ársvöxtum frá þeim degi til 14. janúar 1992, en með
dráttarvöxtum skv. III. kafla laga nr. 25/1987 frá þeim degi til
greiðsludags. Heimilt er að höfuðstólsfæra vexti, í fyrsta sinn 3. maí
1992.

Aðalstefnandi, J. Hinriksson hf., greiði aðalstefndu, Þorsteini og
Benediktu, gagnkröfur að fjárhæð 600.000 kr. með dráttarvöxtum
skv. 11. kafla laga nr. 25/1987 frá 1. júní 1992 til greiðsludags.

Aðalstefndu er heimilt að skuldajafna tildæmdum gagnkröfum við
aðalkröfu aðalstefnanda.

Aðalstefnandi greiði aðalstefndu 278.122 kr. í málskostnað, þ. m. t.
virðisaukaskatt. Málskostnaðarfjárhæð án virðisaukaskatts beri drátt-
arvexti skv. 111. kafla laga nr. 25/1987 að liðnum 15 dögum eftir dóms-
uppsögu og til greiðsludags.
2407
Fimmtudaginn 17. nóvember 1994.
Nr. 439/1994. — Íslandsbanki hf.
(Jón G. Briem hrl.)
gegn
Auðumi hf.
(Friðjón Örn Friðjónsson hrl.)

Kærumál. Nauðungarsala.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason,
Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 20. októ-
ber 1994, sem barst réttinum 3. nóvember sl. Kæruheimild er í 85.,
sbr. 79. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Kærður er úrskurður
Héraðsdóms Suðurlands, upp kveðinn 14. október 1994, þar sem
nauðungarsala, sem fór fram að kröfu sóknaraðila á vélskipinu
Drangavík, þinglýstri eign varnaraðila, er felld úr gildi. Sóknaraðili
krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og stað-
fest verði gildi nauðungarsölunnar. Þá krefst hann málskostnaðar í
héraði og kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðila.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar að öðru
leyti en um málskostnað, sem hann krefst, að verði hækkaður frá
því, sem þar var ákveðið. Þá krefst varnaraðili kærumálskostnaðar
úr hendi sóknaraðila.

Í hinum kærða úrskurði er greint frá auglýsingu sýslumannsins í
Vestmannaeyjum um nauðungarsölu á vélskipinu Drangavík, sem
birtist í Lögbirtingablaði 22. apríl 1994 og varnaraðili telur slíka
annmarka hafa verið á, að varði ógildingu nauðungarsölunnar. Til-
gangur auglýsingar eins og þessarar, sem er gefin út á grundvelli 19.
gr. laga nr. 90/1991, er aðallega að gera þeim, sem njóta óbeinna
eignarréttinda í viðkomandi eign, viðvart um, að krafist hafi verið
nauðungarsölu á henni, svo að þeim gefist kostur á að gæta þar
hagsmuna sinna. Á auglýsingunni, sem hér um ræðir, voru að sönnu
þeir annmarkar, að misritun varð á nafni varnaraðila, sem var
gerðarþoli við nauðungarsöluna, auk þess, að ekki var getið um-
dæmisnúmers vélskipsins Drangavíkur, sem er VE-55S. Nafn skips-
2408

ins kom á hinn bóginn réttilega fram í auglýsingunni ásamt föstu
skipaskrárnúmeri þess. Eins og hér stóð á, verður að telja, að upp-
lýsingar um þessi síðastgreindu atriði hafi nægt til að ná þeim til-
gangi, sem birtingu auglýsingar um nauðungarsölu í Lögbirtinga-
blaði er ætlað, þótt fyrrnefndir annmarkar hafi verið á henni. Er þá
til þess að líta, að veðhöfum og öðrum, sem kunna annars að hafa
notið óbeinna eignarréttinda í eigninni, átti ekki að geta dulist, um
hvaða eign væri þar að ræða. Er því ekki næg ástæða til að fella
nauðungarsöluna úr gildi af þessum sökum.

Að öðru leyti hefur varnaraðili vísað til þess, að undirbúningi
nauðungarsölunnar hafi verið áfátt vegna þess, að áðurnefnd aug-
lýsing um hana í Lögbirtingablaði hafi verið ranglega dagsett, svo
og, að sýslumanni hafi láðst, þegar lokið var að leita boða í eignina
við byrjun uppboðs, að taka ákvörðun um, hvar framhaldsuppboð á
henni yrði háð. Um fyrrnefnda atriðið verður að líta til þess, að
dagsetning auglýsingar, sem er reyndar ekki skylt að tilgreina sam-
kvæmt 19. gr. laga nr. 90/1991, getur engu breytt um, hvort auglýs-
ingin gegni því hlutverki, sem áður var getið. Þá felst ekki í síðar-
nefnda atriðinu annmarki á framkvæmd nauðungarsölu, eins og
berlega má sjá af orðalagi 2. mgr. 35. gr. laga nr. 90/1991. Eru þessar
málsástæður varnaraðila því haldlausar.

Samkvæmt þessu verður ekki fallist á, að slíkir annmarkar hafi
verið á framkvæmd nauðungarsölunnar á vélskipinu Drangavík, að
ógildingu hennar varði. Verður hinn kærði úrskurður því felldur úr
gildi og krafa sóknaraðila um viðurkenningu á gildi nauðungarsöl-
unnar tekin til greina.

Eftir þessum úrslitum málsins verður varnaraðila gert að greiða
sóknaraðila málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem til sam-
ans þykir hæfilega ákveðinn eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi. Viðurkennt er gildi
nauðungarsölu á vélskipinu Drangavík, VE-55S, skipaskrár-
númer 2048.

Varnaraðili, Auðunn hf., greiði sóknaraðila, Íslandsbanka
2409

hf., 200.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og kæru-
málskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 14. október 1994.
I.

Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 28. f. m. að loknum munnlegum
málflutningi, barst dóminum með tilkynningu sóknaraðila, dagsettri 10.
ágúst 1994, en móttekinni 18. ágúst s. á., þar sem farið var fram á, að dóm-
urinn leysti úr ágreiningi um gildi nauðungarsölu nr. 34/1994 á Drangavík,
VE 555, skipaskrárnúmer 2048, þinglýstri eign Auðuns hf., sem fram fór á
skrifstofu sýslumannsins í Vestmannaeyjum 28. júlí 1994, en um framhalds-
sölu var að ræða. Samhliða hafði sóknaraðili á grundvelli 3. mgr. 55. gr.
laga nr. 90/1991 uppi kröfu um, að dómurinn tæki til úrskurðar, hvort gerð-
arþola í uppboðsmálinu bæri að afhenda skipið, áður en lyktir fengjust í
málinu. Dómarinn fékk málið til meðferðar 26. ágúst sl., og með því að til-
kynningin og gögn, er henni fylgdu, voru í samræmi við ákvæði 81. gr. laga
nr. 90/1991 um nauðungarsölu, sbr. 82. gr. laganna, sætti málið meðferð í
samræmi við ákvæði XIV. kafla laganna.

Úrskurður um umráðakröfu sóknaraðila var kveðinn upp 23. september
sl., og var þar tekin til greina krafa hans að þessu leyti, sbr. dskj. 43.

Upphaflega skyldi munnlegur málflutningur í málinu fara fram 27. sept-
ember sl., en vegna frávísunarkröfu varnaraðila var málið í því þinghaldi
munnlega flutt um frávísunarkröfuna, og í úrskurði dómarans daginn eftir,
28. september sl., var frávísunarkrafan ekki tekin til greina og varnaraðili
dæmdur til að greiða sóknaraðila 35.000 krónur í málskostnað, sbr. dskj. nr.
44.

II.

Sóknaraðili málsins er Auðunn hf., kt. 621276-0779, Norðurhöfn, Vest-
mannaeyjum, en varnaraðili Íslandsbanki hf.. kt. 421289-5069, Kringlunni 7,
Reykjavík.

Dómkröfur sóknaraðila eru þær, að nauðungarsala á Drangavík, VE 555,
skipaskrárnr. 2048, sem fram fór hjá sýslumanninum í Vestmannaeyjum 28.
júlí 1994, verði felld úr gildi og varnaraðili dæmdur til að greiða sóknaraðila
hæfilegan málskostnað að mati dómsins.

Dómkröfur varnaraðila eru þær, að hafnað verði kröfum sóknaraðila í
málinu og staðfest verði gildi nauðungarsölu þeirrar, sem fram fór hjá
sýslumannsembættinu í Vestmannaeyjum 28. júlí 1994. á fiskiskipinu
2410

Drangavík, VE 555 (skipaskrárnúmer 2048), og að sóknaraðili greiði
varnaraðila hæfilegan málskostnað auk 24,5% virðisaukaskatts á máls-
kostnaðarfjárhæð.

v.

Þegar sýslumaður tók uppboðsbeiðni varnaraðila formlega fyrir, bar hon-
um af sjálfsdáðum að gæta að því, hvort við undirbúning og framkvæmd
nauðungarsölunnar hefði verið fylgt fyrirmælum laga nr. 90/1991 um nauð-
ungarsölu, sbr. 22. gr. laganna. Í því sambandi bar sýslumanni sérstaklega
að huga að því, hvort uppboðsbeiðnin og fylgigögn hefðu réttlætt aðgerðir
af hans hálfu, hvort tilkynningar hefðu verið sendar gerðarbeiðanda og
gerðarþola og fylgt verið fyrirmælum laganna í því sambandi, og loks, hvort
við auglýsingu í Lögbirtingablaðinu hefði verið fylgt fyrirmælum laganna.
Það var mikilvægt fyrir sýslumann að huga vel að þessum atriðum öllum,
því að ef teljandi annmarkar reynast vera á þeim, verður sýslumaður að
stöðva frekari aðgerðir. Af endurriti úr gjörðabók (dskj. 1, 8) verður ekki
ráðið, að sýslumaður hafi, er hann tók nauðungarsöluna fyrir 24. maí 1994,
hugað sérstaklega að því, hvort auglýsingin í Lögbirtingablaðinu fullnægði
þeim formskilyrðum, sem tilgreind eru í 19. gr. laganna. Í þessu sambandi
er Óumdeilt, að auglýsingin í Lögbirtingablaðinu hafði annmarka, en máls-
aðilar eru ekki á eitt sáttir um það. hvort annmarkarnir teljist verulegir.

Uppboðsbeiðni varnaraðila (gerðarbeiðanda) beindist ekki að hlutafé-
laginu Auðuni hf., og mátti því eigi tilgreina það hlutafélag sem gerðarþola,
er sýslumaður auglýsti í Lögbirtingablaðinu, hvenær uppboðsbeiðnin yrði
tekin fyrir. Auglýsing, er tilgreinir rangan uppboðsþola, er marklaus. Það er
einnig auglýsing, sem er í fullu ósamræmi við fyrirliggjandi uppboðsbeiðnir,
en tilgreind auglýsing var einmitt slíku marki brennd. Verulegur annmarki
var því á auglýsingu þeirri, sem birtist í 44. tbl. 87. árg. Lögbirtingablaðs frá
sýslumanninum í Vestmannaeyjum og varðaði þrjár beiðnir, er embætti
sýslumanns hafði borist frá Íslandsbanka hf. um uppboð á mb. Drangavík.
VE 555, skipaskrárnr. 2048. Við fyrirtöku málsins 24. maí 1994 bar sýslu-
manni að stöðva uppboðsmeðferðina, bóka ákvörðun um nýjan fyrirtöku-
dag og tilkynna gerðarþola (Auðuni hf.) um hina nýju fyrirtöku málsins í
samræmi við 16. gr. laganna, en færa jafnframt til bókar ákvörðun um nýja
auglýsingu nauðungarsölunnar. Að þessu loknu bar sýslumanni að gefa út
nýja auglýsingu til birtingar í Lögbirtingablaðinu í samræmi við 1. mgr. 19.
gr. laganna. Með þessu móti var sýslumaður, í samræmi við lagaskyldu sína,
búinn að tryggja, að framkvæmd nauðungarsölunnar færi að lögum,
2411
en hann mátti undir engum kringumstæðum halda áfram með uppboðið, án
þess að úr annmarkanum yrði bætt. Þegar litið er til þess, að sýslumanni
bar af sjálfsdáðum að bæta úr ágöllunum þegar við fyrirtöku á uppboðs-
beiðninni, verður sóknaraðila ekki um það kennt, þótt hann hafi ekki mót-
mælt framgangi uppboðsins fyrr en eftir byrjun uppboðs.

Með því að framkvæmd nauðungarsölunnar var ekki í samræmi við lög
nr. 90/1991 um nauðungarsölu, ber að kröfu sóknaraðila, Auðuns hf., að
fella úr gildi nauðungarsölu á Drangavík, VE 555, skipaskrárnr. 2048, sem
fram fór hjá sýslumanninum í Vestmannaeyjum 28. júlí 1994. Varnaraðili,
Íslandsbanki hf., greiði sóknaraðila, Auðuni hf., 70.000 krónur í málskostn-
að.

Jón Ragnar Þorsteinsson héraðsdómari kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:

Nauðungarsala á Drangavík, VE 555, skipaskrárnr. 2048, sem fram
fór hjá sýslumanninum í Vestmannaeyjum 28. júlí 1994, er felld úr
gildi, og greiði varnaraðili, Íslandsbanki hf., sóknaraðila, Auðuni htf.,
70.000 krónur í málskostnað.
2412
Miðvikudaginn 23. nóvember 1994.
Nr. 459/1994. — Íslandsbanki hf.
(Guðjón Ármann Jónsson hrl.)
gegn
Margréti Kolbeinsdóttur
(Valgarður Sigurðsson hrl.)

Kærumál. Aðfarargerð.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 10. nóvem-
ber sl., sem barst réttinum með kærumálsgögnum 16. sama mánað-
ar. Kæruheimild er í 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr.
102. gr. laga nr. 92/1991. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykja-
ness, upp kveðinn 4. nóvember 1994, þar sem tekin var til greina
krafa varnaraðila um ógildingu aðfarargerðar, sem fór fram hjá
henni að kröfu sóknaraðila 13. júlí 1994. Sóknaraðili krefst þess, að
hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og fyrrnefnd aðfarargerð
staðfest. Sóknaraðili krefst einnig málskostnaðar í héraði og kæru-
málskostnaðar úr hendi varnaraðila.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru-
málskostnaðar úr hendi sóknaraðila.

Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar ber að staðfesta
hann. Dæma verður sóknaraðila til að greiða varnaraðila kærumáls-
kostnað, svo sem í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er staðfestur.
Sóknaraðili, Íslandsbanki ht., greiði varnaraðila, Margréti
Kolbeinsdóttur, 50.000 krónur í kærumálskostnað.
2413

Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 4. nóvember 1994.
1.
Dómkröfur aðila.

Mál þetta, sem varðar ágreining um gildi aðfarargerðar og rekið er sam-
kvæmt 15. kafla laga nr. 90/1989 um aðför, var þingfest 19. september 1994
og tekið til úrskurðar 19. næsta mánaðar að loknum munnlegum málflutn-
ingi.

Sóknaraðili, Margrét Kolbeinsdóttir, kt. 090348-2489, Miðvangi 87.
Hafnarfirði, gerir þá kröfu, að aðfarargerð sýslumannsins í Hafnarfirði,
sem fram fór hjá sóknaraðila 13. júlí 1994, verði ógilt og að dómurinn stað-
festi, að fjárnámskrafa varnaraðila sé að fullu greidd. Þá krefst sóknaraðili
þess, að varnaraðili verði úrskurðaður til greiðslu málskostnaðar að skað-
lausu.

Varnaraðili, Íslandsbanki hf.. krefst þess, að hafnað verði kröfu sóknar-
aðila og varnaraðila verði úrskurðaður málskostnaður úr hendi sóknaraðila
að mati dómsins.

Sáttaumleitanir dómarans hafa engan árangur borið.

II.
Tildrög málsins.

Með bréfi lögmanns varnaraðila, dags. 6. maí 1994, var þess krafist, að
sýslumaðurinn í Hafnarfirði gerði fjárnám hjá sóknaraðila til tryggingar
skuld, að fjárhæð 643.684 krónur, auk áfallandi dráttarvaxta til greiðsludags
og alls kostnaðar af frekari fullnustugerðum, ef til kæmu. Krafa þessi
byggðist á áskorunarstefnu Alþýðubankans hf., dags. 26. maí 1989. á hend-
ur sóknaraðila, Elísabetu Kolbeinsdóttur, og Skúla Hansen, áritaðri um að-
fararhæfi 24. næsta mánaðar. Það mál var höfðað til heimtu kröfu sam-
kvæmt skuldabréfi, að fjárhæð 500.000 krónur, út gefnu í Reykjavík 30.
mars 1988 af Elísabetu, tryggðu með sjálfskuldarábyrgð Skúla og sóknar-
aðila.

Sýslumaðurinn í Hafnarfirði tók fjárnámsbeiðni varnaraðila til meðferð-
ar 13. júlí 1994. Við gerðina var sóknaraðili ásamt lögmanni sínum og mót-
mælti, að fjárnám færi fram, þar sem krafa varnaraðila væri að fullu greidd
með söluhagnaði fasteignarinnar Vallarbarðs 5, Hafnarfirði, sem seld hefði
verið á nauðungaruppboði 19. mars 1990 og lögð varnaraðila út sem ófull-
nægðum veðhafa 11. júlí sama ár. Af hálfu varnaraðila var þessu andmælt
og ítrekuð krafa um, að fjárnám færi fram. Í serðabók sýslumanns var bók-
uð svofelld ákvörðun:

„... Þar sem fyrir hendi er ótvíræð heimild til aðfarar skv. fram
2414
lögðum gögnum, telur ftr. sýslum. sér ekki fært að hafna kröfu lögm.
gb. um, að fjárnám fari fram. Er skorað á gþ. að benda á eignir til
fjárnáms. Hann kveðst engar eignir eiga. Þar sem gb. krefst þess, að
fjárnámi verði lokið án árangurs, er svo gert með vísan til 8. kafla
laga nr. 90/1989. Lögm. gþ. lýsir yfir, að hann muni vísa gerðinni til
héraðsdóms. .. .“
Með bréfi lögmanns sóknaraðila, dags. 24. ágúst 1994, sem barst dómin-
um 6. næsta mánaðar, var þess krafist, að umrædd aðfarargerð yrði ógilt.
Málið var síðan þingfest 19. september 1994, svo sem áður er getið.

III.
Málsatvik.

Hinn 18. september 1989 voru að kröfu Alþýðubankans hf. gerð tvö fjár-
nám í fasteigninni Vallarbarði 5, Hafnarfirði, sem bæði voru móttekin til
þinglýsingar 3. október 1989. Annars vegar var um að ræða fjárnám til
tryggingar þeirri fjárkröfu, sem mál þetta lýtur að, og hins vegar fjárnám til
tryggingar á skuld samkvæmt víxli, að fjárhæð 110.000 krónur, út gefnum
24. maí 1988 af Guðbirni Karli Ólafssyni og samþykktum af Elísabetu Kol-
beinsdóttur til greiðslu 22. júlí 1988. Þinglýstur eigandi eignarinnar var
Hraðverk hf., en félagið hafði selt eignina hjónunum Elísabetu Kolbeins-
dóttur og Guðbirni Karli Ólafssyni samkvæmt óþinglýstum kaupsamningi.
dags. 7. maí 1987.

Hinn 8. desember 1989 var að nýju gert fjárnám í umræddri fasteign að
kröfu Alþýðubankans hf., og barst fjárnámið til þinglýsingar samdægurs.
Fjárnámið var gert til tryggingar kröfu samkvæmt skuldabréfi, upphaflega
að fjárhæð 6.200.000 króna, út gefnu 11. ágúst 1988 af veitingahúsinu Arnar-
hóli sf., með sjálfskuldarábyrgð Guðbjarnar Karls Ólafssonar og Skúla
Hansen.

Með afsalsbréfi, út gefnu 21. desember 1989, var fasteigninni Vallarbarði
5, Hafnarfirði, afsalað til Elísabetar Kolbeinsdóttur. Afsalið barst til
þinglýsingar 29. desember 1989.

Hinn 23. janúar 1990 var móttekið til þinglýsingar fjárnám Alþýðu-
bankans hf. í umræddri fasteign, sem fram fór 30. nóvember 1989, til trygg-
ingar á skuld samkvæmt tveimur víxlum, hvorum að fjárhæð 80.000 krónur,
báðum út gefnum 11. janúar 1989 af Skúla Hansen og samþykktum af veit-
ingahúsinu Arnarhóli sf., til greiðslu hinn 11. mars sama ár.

Á nauðungaruppboði bæjarfógetans í Hafnarfirði á fasteigninni Vallar-
barði 5, Hafnarfirði, sem haldið var 19. mars 1990, kom hæsta boð frá
varnaraðila, 9.000.000 króna. Honum var síðan lögð eignin út sem ófull-
2415

nægðum veðhafa 11. júlí sama ár. Samkvæmt úthlutunargerð vegna nauð-
ungaruppboðsins komu 660.452,41 króna af uppboðsandvirði upp í aðfarar-
veð á 4. veðrétti, fjárnám frá 18. september 1989, að höfuðstól 563.262
krónur, en samkvæmt kröfulýsingu varnaraðila var fjárhæð kröfunnar
882.973 krónur. Aðfarargerð sú, sem aðilar deila um í máli þessu, fór fram
til tryggingar á eftirstöðvum umræddrar kröfu, sem varnaraðili tók undir
sjálfum sér við nauðungaruppboðið.

Með kaupsamningi, dags. 6. september 1990, seldi varnaraðili fasteignina
Vallarbarð 5, Hafnarfirði, og var kaupverðið 11.500.000 krónur. Ágrein-
ingslaust er með málsaðilum, að söluhagnaður varnaraðila að frádregnum
kostnaði hafi verið 1.274.413,59 krónur. Varnaraðili ráðstafaði hagnaði þess-
um til greiðslu á kröfum, tryggðum með framangreindum aðfararveðum í
eigninni, sem ekkert fékkst greitt af við nauðungaruppboðið. Við þá ráð-

„ stöfun greiddist að fullu með 281.949,20 krónum skuld samkvæmt víxli, að
fjárhæð 110.000 krónur, tryggð með fjárnámi frá 18. september 1989. Að
öðru leyti var greitt inn á kröfur, tryggðar með aðfararveðum frá 30. nóv-
ember og 8. desember 1989. Var því engu af söluhagnaði ráðstafað til
greiðslu kröfu þeirrar, sem sóknaraðili var í ábyrgð fyrir og varnaraðili tók
undir sjálfum sér við uppboðið.

Með bréfi lögmanns Elísabetar Kolbeinsdóttur, dags. 18. mars 1992, var
þess farið á leit, að varnaraðili felldi niður allar kröfur á hendur Elísabetu.
Var því jafnframt andmælt, að varnaraðili ráðstafaði söluhagnaði fast-
eignarinnar Vallarbarðs 5, Hafnarfirði, til greiðslu á kröfum Elísabetu óvið-
komandi. Af hálfu varnaraðila var þessari málaleitan hafnað með bréfi,
dags. 12. maí 1992.

Vv.
Niðurstaða.

Fjárnámsgerð sú, sem aðilar deila um í máli þessu, fór fram 13. júlí 1994,
og var henni lokið án árangurs. Hefur sóknaraðili krafist úrlausnar dómsins
um gildi þessarar aðfarargerðar. Árangurslaus aðfarargerð getur verið
grundvöllur gjaldþrotaskipta á búi skuldara, sbr. 1. tl. 2. mgr. 65. gr. laga nr.
21/991 um gjaldþrotaskipti o. fl., auk þess sem slík gerð getur skaðað láns-
traust gerðarþola. Þá má gerðarþoli vænta þess, að gerðarbeiðandi krefjist
fjárnáms að nýju, allt þar til krafan er fallin niður fyrir fyrningu. Þykir því
ótvírætt, að í kjölfar árangurslausrar fjárnámsgerðar hafi gerðarþoli lög-
mæta hagsmuni af því að fá úrlausn héraðsdóms um, hvort gerðin hafi átt
að ná fram að ganga. Málskot þetta er því heimilt samkvæmt 1. mgr. 92. gr.
laga nr. 90/1989.
2416

Uppboðsandvirði fasteignarinnar Vallarbarðs 5, Hafnarfirði, hrökk ekki
til greiðslu aðfararveða varnaraðila, og var honum lögð út eignin sem ófull-
nægðum veðhafa 11. júlí 1990. Ágreiningur málsaðila lýtur að því, hvort
varnaraðili geti krafist eftirstöðva þeirrar fjárnámskröfu, sem hann tók
undir sjálfum sér, þar sem uppboðsandvirði hafi verið lægra en sannvirði
eignarinnar á uppboðsdegi. Hvort úr ágreiningi af þessum toga verður leyst
í máli að hætti 15. kafla aðfararlaga nr. 90/1989, ræðst af því, hvernig málið
líggur fyrir dóminum, þar sem möguleikar til sönnunarfærslu eru takmark-
aðir samkvæmt 94. gr., sbr. 1. mgr. 90. gr. laganna.

Nauðungaruppboð á fasteigninni Vallarbarði 5, Hafnarfirði, fór fram í gild-
istíð eldri laga nr. 57/1949 um nauðungaruppboð. Samkvæmt 3. mgr. 32. gr.
þeirra laga gat dómur „fært kröfu niður“ sem svaraði til mismunar á sannvirði
eignar á uppboðsdegi og kaupverði, ef veðhafi eða aðfararhafi, sem gerst
hefði kaupandi að eign, án þess að krafa hans hefði greiðst að fullu, krefur
„skuldunaut eða aðra um eftirstöðvar kröfunnar eða hluta af þeim“.

Svo sem áður greinir, er ágreiningslaust með aðilum, að hreinn söluhagn-
aður varnaraðila vegna endursölu fasteignarinnar Vallarbarðs 5, Hafnar-
firði, hafi verið 1.274.413,59 krónur. Varnaraðili hefur ekki andmælt því, að
endursöluverð eignarinnar hafi verið sannvirði hennar á uppboðsdegi, svo
sem sóknaraðili heldur fram, og verður það því lagt til grundvallar í málinu.
Samkvæmt þessu liggur ótvírætt fyrir, að með útlagningu eignarinnar fékk
varnaraðili fullnustu. sem nægði til efnda á eftirstöðvum þeirrar kröfu, sem
varnaraðili tók undir sjálfum sér, og á fjárnámskröfu, sem hvíldi samhliða á
4. veðrétti eignarinnar, til tryggingar víxli, að fjárhæð 110.000 krónur. Með
vísan til áðurgreindrar lagaheimildar þykir því verða að færa niður fjár-
kröfu varnaraðila á hendur sóknaraðila og telja hana að fullu efnda með
umræddu nauðungaruppboði. Verður ekki fallist á, að varnaraðila hafi ver-
ið heimilt gagnvart sóknaraðila að ráðstafa söluhagnaði eignarinnar til
greiðslu fjárnámskrafna síðar í réttindaröð áhvílandi á eigninni.

Samkvæmt framansögðu er fallist á kröfu sóknaraðila um, að ógilt verði
aðfarargerð sýslumannsins í Hafnarfirði, sem fram fór hjá sóknaraðila 13.
júlí 1994.

Varnaraðili greiði sóknaraðila 60.000 krónur í málskostnað.

Benedikt Bogason dómarafulltrúi kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:
Aðfarargerð sýslumannsins í Hafnarfirði, sem fram fór hjá sóknar-
aðila 13. júlí 1994 að kröfu varnaraðila, er ógilt.
Varnaraðili greiði sóknaraðila 60.000 krónur í málskostnað.
2417
Miðvikudaginn 23. nóvember 1994.
Nr. 456/1994. — Kristín Árnadóttir
(Hróbjartur Jónatansson hrl.)
gegn
Guðrúnu Guðbjartsdóttur
Lilju Guðbjartsdóttur
Vigdísi Guðbjartsdóttur og
Þórarni Sveinssyni yfirlækni
(Hlöðver Kjartansson hdl.)

Kærumál. Læknar. Þagnarskylda.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 4. nóvember
1994, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 15. þessa mánað-
ar. Kæruheimild er í d-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um með-
ferð einkamála, sbr. 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum
o. fl. Í kæru eru engar kröfur gerðar, en sýnilegt er af efni hennar
og þeim gögnum, sem lögð hafa verið fyrir Hæstarétt, að úrskurður-
inn er kærður í þeim tilgangi, að hann verði úr gildi felldur. Fyrir
Hæstarétti hefur sóknaraðili staðfest þetta, og krefst hann nú einnig
kærumálskostnaðar.

Varnaraðilarnir Guðrún, Lilja og Vigdís Guðbjartsdætur kærðu
einnig sama úrskurð fyrir sitt leyti með bréfi, sem barst Héraðsdómi
Reykjaness 16. nóvember sl. Þær krefjast þess aðallega, að Þórarinn
Sveinsson yfirlæknir verði skyldaður til að leggja fram staðfest
endurrit sjúkraskrár Guðbjarts heitins Benediktssonar. Til vara er
þess krafist, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur „um annað en
tímatakmörkun við 20. og 25. janúar 1993“.

Fyrir Hæstarétti hefur verið upplýst, að í héraði hafi kröfum
varnaraðilanna Guðrúnar, Lilju og Vigdísar Guðbjartsdætra verið
beint að Þórarni Sveinssyni, yfirlækni krabbameinslækningadeildar
Landspítalans, og í þinghaldi því, þar sem krafan var tekin fyrir,
hafi Guðríður Þorsteinsdóttir héraðsdómslögmaður mætt fyrir hans
2418
hönd og Landspítalans. Verður því að líta á Þórarin sem varnaraðila
í þessum þætti málsins. Hann hefur ekki látið málið til sín taka fyrir
Hæstarétti.

Mál þetta er til komið vegna ágreinings, sem kom upp við opin-
ber skipti á dánarbúi Guðbjarts Benediktssonar, en hann lést 7.
mars 1993. Varnaraðilarnir Guðrún, Lilja og Vigdís, sem eru dætur
hins látna og einkalögerfingjar, og sambýliskona hans, sóknar-
aðilinn Kristín Árnadóttir, deila um það, hvort eignaskiptasamning-
ur um fasteign og samkomulag, sem Guðbjartur heitinn og sóknar-
aðili gerðu og þinglýst var skömmu fyrir lát hans, teljist lífsgerning-
ur eða dánargjöf.

Kæra af hálfu varnaraðilanna Guðrúnar, Lilju og Vigdísar Guð-
bjartsdætra kom ekki fram í tæka tíð, sbr. 1. mgr. 144. gr. laga nr. 91/
1991. Koma kröfur þeirra um breytingar á hinum kærða úrskurði því
ekki til álita.

Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar og þar sem kröfur
varnaraðila samkvæmt fyrrnefndri kæru koma ekki til álita, þykir
mega staðfesta hinn kærða úrskurð.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Það athugast, að þess var ekki gætt af hálfu varnaraðilanna Guð-
rúnar, Lilju og Vigdísar Guðbjartsdætra að leggja fyrir héraðsdóm-
ara skriflegt umboð til lögmanns þeirra til að krefjast gagnanna,
sem mál þetta varðar, en úr þessu var bætt við meðferð málsins fyrir
Hæstarétti.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er staðfestur.
Kærumálskostnaður fellur niður.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 24. október 1994.

Á dómbþingi 14. október 1994 var tekin fyrir krafa Hlöðvers Kjartansson-
ar hdl. fyrir hönd varnaraðila í málinu um, að Landspítalinn yrði skyldaður
til þess með úrskurði að afhenda dóminum læknaskýrslu (journal), hjúkr-
unarskýrslu, sjúkraskýrslu og önnur vottorð og gögn, sem þýðingu geta haft
í málinu. Eftir að lögmenn aðila og ríkisspítala höfðu tjáð sig um kröfuna,
var hún tekin til úrskurðar.

Í kröfunni er vísað til áskilnaðar í greinargerð um öflun frekari sönnun-
argagna, sem varða veikindi þau, er drógu Guðbjart heitinn Benediktsson
2419

til dauða og haft geta þýðingu við mat á því, hvort gerningar, dags. 20. og
25. janúar 1993, verði metnir dánarbeðsgerningar. Gögnin séu nauðsynleg
til að leiða í ljós, hvenær Guðbjarti heitnum hafi orðið kunnugt um, að
hann var haldinn krabbameini, hvort sjúkdómurinn var banvænn, eftir at-
vikum virt á almennan reynslumælikvarða, hvernig framvinda hans var,
hverjar batahorfur voru og hvað læknar eða aðrir þeir, sem stunduðu hann,
hafa tjáð honum um eðli meinsins og lífsvon hans. Vísað er til þess, að
skiptastjóra dánarbúsins hafi verið synjað um vottorð læknis á geisladeild
um þessi efni.

Lögmaður sóknaraðila mótmælti kröfunni. Ef niðurstaða dómsins verði
sú, að afla eigi upplýsinga, eigi að gera það með þeim hætti að leggja
ákveðnar spurningar fyrir lækni.

Lögmaður ríkisspítala taldi ekki heimilt að láta gögnin í té nema sam-
kvæmt úrskurði dómara. Æskilegra væri, að ákveðnar spurningar yrðu
lagðar fyrir yfirlækni um þau atriði, sem nauðsynlegt sé talið að upplýsa.

Niðurstöður.

Til að komast að niðurstöðu um, hvort gerningar, dags. 20. og 25. Janúar
1993, verði metnir lífsgerningar eða dánarbeðsgerningar, skiptir máli að
leiða í ljós, hvort sjúkdómur sá, sem Guðbjartur heitinn Benediktsson var
haldinn, var talinn banvænn og hvernig framvinda hans var og hverjar bata-
horfur voru. Einnig skiptir máli, hver vitneskja hans sjálfs var um sjúkdóm-
inn. Þetta verður ekki leitt í ljós nema með upplýsingum úr sjúkraskrá og/
eða framburði lækna og eftir atvikum annarra.

Samkvæmt 3. mgr. 67. gr. einkamálalaga nr. 91/1991 er vörslumanni skjals,
sem ekki er aðili að máli, skylt að afhenda aðila skjal, ef honum er skylt að
vitna um það, sem í því stendur. Í 15. gr. læknalaga nr. 53/1988 er ákvæði
um þagnarskyldu lækna, en frá henni eru undantekningar. Ljóst þykir, að
mat á því, hvort gerningarnir verði metnir dánarbeðsgerningar, veltur á því
og þar með e. t. v. úrslit málsins, sem upplýsast kann um veikindi Guðbjarts
heitins og hver vitneskja hans sjálfs var um þau. Þar sem ætla má, að úrslit
málsins gætu samkvæmt því oltið á vitnisburði læknis, bæri lækni skv. 4.
mgr. 15. gr. læknalaga sem vitni í einkamáli að skýra frá öllu, sem hann veit
og telur, að hugsanlega geti haft áhrif á málið. án tillits til vilja sjúklings.
Þykir því fullnægt skilyrði 3. mgr. 67. gr. einkamálalaga fyrir skyldu til af-
hendingar skjals.

Sjúkraskrá hefur að geyma öll gögn um viðkomandi sjúkling. Vitna-
skylda læknis nær einungis til þess af vitneskju hans, sem áhrif hefur á mál-
ið. Þykir því ekki unnt að fallast á, að framlagning úr sjúkraskrá Guðbjarts
heitins Benediktssonar nái til annars en endurrits af því, sem lá fyrir 20. og
2420
25. janúar 1993 og þýðingu getur haft í málinu. Samkvæmt þessu verður
Landspítalinn úrskurðaður til að afhenda dóminum endurrit gagna úr
sjúkraskrá Guðbjarts heitins Benediktssonar, sem varpað geti ljósi á, hve-
nær honum varð kunnugt um, að hann var haldinn krabbameini, hvort sjúk-
dómurinn var talinn banvænn, eftir atvikum virt á almennan reynslumæli-
kvarða, hvernig framvinda sjúkdómsins var og hverjar batahorfur voru og
hvað læknar eða aðrir þeir, sem stunduðu hann, höfðu tjáð honum um eðli
meinsins og lífsvon allt fram til 20. og 25. janúar 1993.
Þorgerður Erlendsdóttir fulltrúi kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:

Landspítalanum er skylt að afhenda Héraðsdómi Reykjaness
endurrit af gögnum úr sjúkraskrá Guðbjarts heitins Benediktssonar,
sem varpað geta ljósi á. hvenær honum varð kunnugt um, að hann
var haldinn krabbameini, hvort sjúkdómurinn var talinn banvænn,
eftir atvikum virt á almennan reynslumælikvarða, hvernig framvinda
hans var, hverjar batahorfur voru og hvað læknar og aðrir þeir, sem
stunduðu hann, tjáðu honum um eðli meinsins og lífsvon hans allt
fram til 20. og 25. janúar 1993.
2421
Miðvikudaginn 23. nóvember 1994.
Nr. 441/1994. — Björn Baldursson
gegn
Bergljótu Baldursdóttur og
Ingveldi Einarsdóttur, fulltrúa
dómstjórans í Reykjavík

Kærumál. Kærufrestur. Frávísun frá Hæstarétti. Vítur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 19. októ-
ber 1994, sem barst réttinum með kærumálsgögnum 7. nóvember sl.
Um kæruheimild vísar sóknaraðili til 3. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991
um meðferð einkamála. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykja-
víkur, upp kveðinn 23. september 1994, þar sem tekin var til greina
krafa Bergljótar Baldursdóttur um, að dánarbú Baldurs Gíslasonar
yrði tekið til opinberra skipta. Í kæru gerir sóknaraðili þá kröfu. að
„málsmeðferð Ingveldar Einarsdóttur, dómarafulltrúa í Héraðs-
dómi Reykjavíkur, á málinu Q-7/1994: Bergljót Baldursdóttir gegn
Birni Baldurssyni, verði ómerkt frá 19. 9. 1994, en þá skilaði varnar-
aðili Björn Baldursson greinargerð sinni í málinu“. Þá krefst
sóknaraðili þess einnig, að Hæstiréttur veiti nefndum dómarafull-
trúa áminningu og geri henni að greiða sekt í ríkissjóð.

Varnaraðili, Bergljót Baldursdóttir, krefst staðfestingar hins
kærða úrskurðar.

Ingveldur Einarsdóttir, fulltrúi dómstjórans í Reykjavík. gerir
engar kröfur fyrir Hæstarétti, en hefur komið á framfæri athuga-
semdum af sinni hendi.

Í bókun um þinghald 23. september 1994. þar sem hinn kærði úr-
skurður var upp kveðinn, segir, að þar hafi mætt Rut Skúladóttir.
eiginkona Björns Baldurssonar, fyrir hans hönd. Þá tekur sóknar-
aðili fram í kæru, að maki sinn, Rut Skúladóttir, hafi sótt þinghald
þetta fyrir sína hönd. Verður því við það miðað, að þann dag hafi
sóknaraðila sjálfum mátt vera kunnugt um hinn kærða úrskurð svo
2422
og þær dómsathafnir fyrrnefnds dómarafulltrúa, sem sóknaraðili
virðist telja varða áminningu og sektum.

At bókun um fyrrnefnt þinghald verður að vísu ekki ráðið, að
Rut Skúladóttur hafi verið leiðbeint um kærufrest eða hvernig
standa beri að kæru. Sóknaraðili er á hinn bóginn sjálfur lögfræð-
ingur að mennt og getur því engu varðað, þótt það kunni að hafa
láðst að veita slíkar leiðbeiningar.

Kæra sóknaraðila barst Héraðsdómi Reykjavíkur 21. október
1994. Var þá löngu liðinn sá frestur, sem hann hafði til að kæra úr-
skurðinn og aðrar athafnir dómara í héraði varðandi rekstur máls-
ins samkvæmt 1. mgr. 144. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 133. gr. laga nr.
20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl. Ber því þegar af þessari ástæðu
að vísa málinu sjálfkrafa frá Hæstarétti.

Kærumálskostnaðar hefur ekki verið krafist, og verður hann því
ekki dæmdur.

Kröfur þær, sem sóknaraðili gerði um úrslit þessa máls í héraði,
voru bersýnilega haldlausar. Þá eru aðfinnslur, sem sóknaraðili hef-
ur uppi um málsmeðferð Ingveldar Einarsdóttur dómarafulltrúa, al-
gerlega tilefnislausar. Ber að víta sóknaraðila fyrir þessa fráleitu og
gersamlega ástæðulausu kæru.

Dómsorð:
Máli þessu er vísað frá Hæstarétti.
Kærumálskostnaður fellur niður.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 23. september 1994.

Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 19. september, var þingfest á dóm-
þingi Héraðsdóms Reykjavíkur 14. september 1994.

Sóknaraðili er Bergljót Baldursdóttir, kt. 070154-3589, Ránargötu 33,
Reykjavík.

Varnaraðili er Björn Baldursson, kt. 290348-3239, Snorrabraut 56,
Reykjavík.

Sóknaraðili gerir þær kröfur, að dánarbú Baldurs Gíslasonar. kt. 190724-
4339, er síðast bjó að Hringbraut 111, Reykjavík, og andaðist 29. janúar
1994, verði tekið til opinberra skipta.

Varnaraðili gerir þær kröfur, að kröfu sóknaraðila um opinber skipti á
dánarbúinu verði hafnað og varnaraðila heimiluð einkaskipti á dánarbúinu,
2423
einnig, að sóknaraðili verði dæmdur til að láta búið afskiptalaust, enda hafi
hann lýst yfir, að hann vilji ekki bera ábyrgð á skuldum dánarbúsins.

Málsatvik.

Baldur Gíslason, kt. 190724-4339, er síðast bjó að Hringbraut 111, Reykja-
vík, andaðist 29. janúar 1994.

Hinn 11. ágúst 1994 barst Héraðsdómi Reykjavíkur sú beiðni Bergljótar
Baldursdóttur, eins af fjórum erfingjum Baldurs, að dánarbú hans yrði tek-
ið til opinberra skipta. Beiðni sína studdi skiptabeiðandi 1. mgr. 38. gr. laga
nr. 20/1991. Einnig kom fram í beiðni hennar, að skuldir dánarbúsins væru
óljósar og hún ekki reiðubúin að taka á sig ábyrgð á skuldbindingum dánar-
búsins.

Beiðni skiptabeiðanda var tekin fyrir á dómþingi Héraðsdóms Reykja-
víkur 14. september 1994, og mættu þá skiptabeiðandi, Kolbrún Baldurs-
dóttir og varnaraðili máls þessa, Björn Baldursson. Björn hafði uppi and-
mæli við því, að dánarbú Baldurs yrði tekið til opinberra skipta. Var þá í
samræmi við 1. mgr. 120. gr. laga nr. 20/1991 þingfest sérstakt ágreiningsmál
um þann ágreining, sem upp var kominn, og er sá ágreiningur til úrlausnar í
máli þessu.

Niðurstaða.

Í beiðni sóknaraðila um opinber skipti á dánarbúi Baldurs Gíslasonar
kemur fram, að hún krefjist opinberra skipta á grundvelli 1. mgr. 38. gr.
laga nr. 20/1991. Einnig kemur fram í þeirri beiðni, að hún sé ekki reiðubúin
að taka á sig ábyrgð á skuldbindingum dánarbúsins.

Í 1. mgr. 38. gr. laga nr. 20/1991 er kveðið á um skilyrðislausan rétt erf-
ingja til þess að krefjast opinberra skipta, svo lengi sem skiptum hafi ekki
verið lokið með veitingu leyfis til setu í óskiptu búi eða vegna eignaleysis
búsins. Heimild þessi er með öllu óháð vilja annarra erfingja. og skiptir
engu máli í því sambandi, hvort erfðahlutur skiptabeiðanda er lítill eða
stór, eins og fram kemur í athugasemdum við lagaákvæðið. Réttur erfingja
til þess að krefjast opinberra skipta samkvæmt nefndu lagaákvæði er því
skýr og tvímælalaus. Þá ber einnig að hafa í huga. að í beiðni sóknaraðila
kemur fram, að hún er ekki reiðubúin til þess að taka á sig skuldbindingar
dánarbúsins, og getur því sýslumaður samkvæmt $. tl. 28. gr. laga nr. 20/1991
ekki veitt heimild til einkaskipta.

Samkvæmt framansögðu eru öll lagaskilyrði til þess, að unnt sé að taka
til greina kröfu sóknaraðila, að dánarbú Baldurs Gíslasonar verði tekið til
opinberra skipta.
2424

Varnaraðili krefst þess í greinargerð sinni, að sóknaraðili verði dæmdur
til þess að láta búið afskiptalaust.

Í máli þessu verður eingöngu úr því skorið, hvort dánarbú Baldurs Gísla-
sonar verði tekið til opinberra skipta eða ekki, sbr. 1. mgr. 120. gr. laga nr.
20/1991, sbr. og 3. mgr. 44. gr. sömu laga. Kröfu varnaraðila um, að sóknar-
aðili verði dæmdur til að láta búið afskiptalaust, er því vísað frá dómi.

Ingveldur Einarsdóttir, fulltrúi dómstjóra, kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:

Dánarbú Baldurs Gíslasonar, kt. 190724-4339, er síðast bjó að
Hringbraut 111, Reykjavík, og andaðist 29. janúar 1994, er tekið til
opinberra skipta.

Vísað er frá dómi kröfu um, að sóknaraðili, Bergljót Baldursdóttir,
verði dæmd til að láta búið afskiptalaust.
2425
Fimmtudaginn 24. nóvember 1994.
Nr. 516/1993. Eggert Steingrímsson
(Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.)
gegn

Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf.
Karli Snorrasyni
Magnúsi Guðmundssyni
Sólmundi Jónssyni og
Erni Þráinssyni

(Gísli Baldur Garðarsson hrl.)
og gagnsök

Hlutafélög. Hlutafé. Kaupskylda. Gagnsök.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason og
Markús Sigurbjörnsson og Guðmundur Jónsson, fyrrverandi hæsta-
réttardómari.

Aðaláfrýjandi skaut þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 17.
desember 1993. Hann gerir þá kröfu á hendur gagnáfrýjandanum
Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf., að honum verði gert að greiða sér
2.500.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 1Il. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 frá 1. október 1992 til greiðsludags gegn framsali á hluta-
fé aðaláfrýjanda í félaginu, að nafnverði 50.000 krónur. Á hendur
öðrum gagnáfrýjendum gerir aðaláfrýjandi þá aðalkröfu, að þeir
verði allir, en til vara gagnáfrýjendurnir Karl Snorrason og Magnús
Guðmundsson einir, dæmdir ábyrgir með Tölvuþjónustunni í
Reykjavík hf. til að greiða fyrrnefnda kröfu, aðallega með sjálf-
skuldarábyrgð. en til vara með einfaldri ábyrgð. Verði gagnáfrýj-
andinn Tölvuþjónustan í Reykjavík hf. sýknuð, gerir aðaláfrýjandi
þá varakröfu, að allir aðrir gagnáfrýjendur, en til þrautavara Karl
og Magnús einir, verði dæmdir in solidum til að greiða honum fyrr-
nefnda kröfu gegn framsali til þeirra á umræddu hlutafé hans í
Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf. Þá krefst aðaláfrýjandi málskostn-
aðar í héraði og fyrir Hæstarétti sameiginlega úr hendi allra gagn-
áfrýjenda.

Gagnáfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 31. jan-
2426
úar 1994. Þeir krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms að öðru leyti
en um málskostnað, sem þeir krefjast, að aðaláfrýjanda verði gert
að greiða þeim í héraði og fyrir Hæstarétti.

Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður að staðfesta
ákvæði hans um sýknu gagnáfrýjendanna Tölvuþjónustunnar í
Reykjavík hf., Sólmundar Jónssonar og Arnar Þráinssonar af kröf-
um aðaláfrýjanda.

Í samningi, sem stofnendur Tölvuþjónustunnar í Reykjavík hf.
gerðu 1. janúar 1986 um útreikning á virði hlutabréfa í félaginu og
kaup og sölu þeirra, er hvergi mælt beinlínis fyrir um, að hluthafi,
sem vill selja hlut sinn í félaginu, geti með einhliða ákvörðun sinni
skyldað aðra hluthafa til að kaupa eignarhlutann. Hefði orðið að
taka þetta skýrlega fram í samningnum, ef ætlunin var að leggja þar
slíka skyldu á hluthafa án tillits til viljaafstöðu þeirra. Er því ekki
unnt gegn mótmælum gagnáfrýjendanna Karls Snorrasonar og
Magnúsar Guðmundssonar að skylda þá til að kaupa hlut aðaláfrýj-
anda í félaginu. Ber þannig að staðfesta hinn áfrýjaða dóm, hvað
varðar sýknu þeirra af kröfum aðaláfrýjanda.

Ekki eru efni til að verða við kröfu gagnáfrýjenda um breytingu á
ákvæðum hins áfrýjaða dóms um málskostnað. Þykir rétt, að aðilar
beri jafnframt hver sinn kostnað af rekstri málsins fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 14. desember 1993.

Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 18.
nóvember 1993, er höfðað af Eggert Steingrímssyni, Langholtsvegi 167.
Reykjavík, gegn Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf., Langholtsvegi 115,
Reykjavík, Karli Snorrasyni, Aðaltúni 10, Mosfellsbæ, Magnúsi Guðmunds-
syni, Selbrekku 1, Kópavogi, Sólmundi Jónssyni, Rauðalæk 20, Reykjavík,
og Erni Þráinssyni, Kringlunni 27, Reykjavík.

Kröfur málsaðila.

Kröfur stefnanda eru þessar:

1. Á hendur Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf. er gerð krafa um greiðslu
á 2.500.000 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1.
2427
október 1992 til greiðsludags gegn framsali á hlutafé stefnanda í Tölvuþjón-
ustunni í Reykjavík hf., sem er 20% hlutafjár í félaginu, að nafnverði 50.000
kr.

2. Á hendur öðrum stefndu er gerð sú krafa, að þeir verði aðallega allir,
en til vara stefndu Karl Snorrason og Magnús Guðmundsson einir, dæmdir
ábyrgir með stefndu, Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf., til greiðslu kröfunn-
ar skv. 1. tl., aðallega með sjálfskuldarábyrgð, en til vara með einfaldri
ábyrgð.

3. Verði stefnda, Tölvuþjónustan í Reykjavík hf., sýknuð af kröfunni í 1.
tl., er til vara gerð sú krafa, að stefndu, Karl Snorrason, Magnús Guð-
mundsson, Sólmundur Jónsson og Örn Þráinsson, og til þrautavara þeir
Karl Snorrason og Magnús Guðmundsson einir, verði in solidum dæmdir til
greiðslu kröfunnar með sama formála um framsal á hlutafé stefnanda. en
þá til þessara stefndu.

4. Á hendur öllum stefndu in solidum er gerð krafa um málskostnað
samkvæmt málskostnaðarreikningi.

Kröfur stefndu eru þær aðallega, að þeir verði allir sýknaðir af öllum
kröfum stefnanda, en til vara er þess krafist, að dómkröfur stefnanda verði
lækkaðar og Tölvuþjónustan í Reykjavík hf. verði einungis dæmd til að
greiða stefnanda 137.033 kr. fyrir 20% hlut stefnanda í félaginu, en aðrir
stefndu verði sýknaðir. Í aðalkröfu og varakröfu er þess krafist, að stefn-
andi verði dæmdur til að greiða stefndu málskostnað ásamt virðisauka-
skatti.

Yfirlit yfir málavexti og ágreiningsefni.

Samkvæmt því, sem fram kemur í gögnum málsins, var Tölvuþjónustan í
Reykjavík hf. stofnuð 2. janúar 1986 með undirritun stofnsamnings sama
dag. Samþykktir hlutafélagsins eru einnig dagsettar sama dag. Stofnendur
voru stefnandi og stefndu Karl og Magnús ásamt Kristjáni Sigurgeirssyni og
Jóni Zophoníassyni. Þeir höfðu áður að Jóni undanskildum rekið saman um
nokkurra ára skeið sameignarfélag undir sama nafni. Hlutafé var 250.000
krónur, og áttu allir stofnendur jafna hluti, þ. e. 50.000 krónur hver. Til-
gangur félagsins var gerð hugbúnaðar, tölvuvinnsla, ráðgjöf, bókhalds-
aðstoð og skyld starfsemi. Stofnendur hlutafélagsins störfuðu allir hjá fé-
laginu að Jóni undanskildum, sem gekk fljótlega úr félaginu. Kristján hætti
störfum hjá félaginu í febrúar eða mars 1986. Hlutir þeirra Jóns og Kristjáns
voru síðan seldir stefndu Erni og Sólmundi, og hafa þeir starfað hjá hluta-
félaginu frá september 1987.

Í tengslum við stofnun hlutafélagsins gerðu hluthafar með sér „samning
um útreikning á virði hlutabréfa félagsins og kaup og sölu hlutabréfa“.
2428

Samningurinn er dagsettur 1. janúar 1986. Í honum er kveðið á um. að virði
hlutabréfa í félaginu skuli reiknað út tvisvar á ári, 1. janúar og Í. júlí, og
skyldi sá stuðull sýna verðgildi hlutabréfa á hverjum tíma. Við útreikning
skyldi leitast við að ganga út frá eigna- og skuldastöðu á útreikningsdegi,
þ. e. markaðsvirði eigna og skulda. Verðstuðull var ekki reiknaður, eins og
samningurinn kveður á um, en í svonefndum samþykktum, sem dagsettar
eru 11. desember 1985, sbr. dskj. nr. 40, og allir stofnendur hlutafélagsins
undirrituðu, kemur fram, að virði hlutabréfa fyrir tímabilið janúar til júní
1986 var talið fimmfalt nafnverð þeirra. Hlutur hvers eiganda væri fundinn
þannig, að hlutafé væri 50.000 kr. og eignir umfram skuldir 200.000 kr..
samtals 250.000 kr. samkvæmt ofangreindu dómskjali.

Samkvæmt samningnum er sala eignarhluta í hlutafélaginu óheimil til
annarra en félagsins. Vilji hluthafi selja eignarhluta sinn, skal hann tilkynna
það stjórn félagsins skriflega með a. m. k. þriggja mánaða fyrirvara. Í 3. gr.
samningsins er tekin upp grein 2.04. samþykkta félagsins, en þar er m. a.
fjallað um forkaupsrétt hlutafélagsins og annarra hluthafa og hvernig með
hann skuli fara.

At hálfu stefnanda er því haldið fram, að samningurinn feli bæði í sér. að
hluthöfum sé óheimilt að selja hlutabréf sín öðrum en hlutafélaginu, og
einnig, að félaginu væri skylt að kaupa. Af hálfu stefndu er því hins vegar
haldið fram, að við stofnun hlutafélagsins hafi hluthafar fengið þær skýring-
ar á ákvæðum samningsins. að þau væru til þess, að félagið gæti ráðið því,
hverjir nýir hluthafar kæmu inn í félagið, og til að koma í veg fyrir ágrein-
ing við sölu á hlutum í félaginu. Samningurinn hafi einnig verið gerður, þar
sem ekki hafi verið heimilt samkvæmt hlutafélagalögum að leggja slíkar
hömlur á meðferð hluta, sem samningurinn geri.

Í byrjun árs 1992 tilkynnti stefnandi öðrum hluthöfum í félaginu, að hann
óskaði eftir að selja hlut sinn og hætta störfum hjá félaginu. Leitaði hann til
endurskoðanda hlutafélagsins, Stefáns Franklín, og bað um álit hans á
verðmæti hlutabréfanna. Að mati hans taldi hann verðmæti eignarhluta
stefnanda hjá hlutafélaginu á bilinu 2,3 til 2,8 milljónir króna. Á stjórnar-
fundi 10. apríl 1992, þar sem allir hluthafar voru viðstaddir. lögðu aðrir en
stefnandi til og samþykktu, að félagið hafnaði munnlegu tilboði stefnanda
um kaup á hlut hans í félaginu fyrir 2,5 milljónir króna, en félagið byðist til
að kaupa hlut hans á 600.000 krónur. Því boði hafnaði stefnandi. en bauð
félaginu hlutabréfin fyrir 2.800.000 kr. með bréfi, dags. 11. apríl s. á. Ekki
náðist samkomulag um kaupin. og aflaði stefnandi matsgerðar dómkvaddra
malsmanna, sem er dagsett 31. ágúst 1992, og er kröfugerð hans reist á því
mati.
2429

Niðurstaða matsmanna er sú, að virði fyrirtækisins sé 12,5 milljónir króna
í heild í árslok 1991, og er hlutur stefnanda 20% af þeirri fjárhæð. Útreikn-
ingur matsmanna byggist á þeirri aðferð að færa til núvirðis framtíðartekjur
fyrirtækisins. Mat þeirra er, að bókfærður hagnaður, sem að meðaltali nam
10 þúsund krónum á árunum 1988-1991 og 1992 að hluta, sé ekki til vitnis
um framtíðarárangur af starfsemi fyrirtækisins. Til þess verði að líta, að eig-
endur hafi greitt sér hagnað út úr fyrirtækinu í formi bílastyrks, sem meta
megi til 2.250 þúsund kr. á ári. Samkvæmt því er hæfilegur framtíðarhagn-
aður talinn vera um 2.260 þúsund kr. Matsmenn gefa sér þá forsendu, að
dvínandi rekstrartekjum á viðmiðunarárum verði mætt með aðhaldi í
kostnaði. Með hliðsjón af því þykir matsmönnum eðlilegt að miða við, að
þessi leiðrétti hagnaður muni haldast óbreyttur um ókomin ár. Matsfjár-
hæðin, 12,5 milljónir króna (2.260 þúsund/0,18), er fengin með því að færa
hinn leiðrétta hagnað, sem reksturinn mun skila síðar meir. til núvirðis, og
er þá miðað við 18% vexti. Með hliðsjón af stöðugum rekstri og traustum
viðskiptavinum þykir matsmönnum eðlilegt að miða við svo lága arðsemis-
kröfu þrátt fyrir ungan aldur fyrirtækisins.

Aðila málsins greinir á um, hvort félaginu eða hluthöfum beri skylda til
að kaupa hlut stefnanda af honum. Einnig greinir þá á um verðmæti hluta-
bréfanna, en af hálfu stefndu er matinu mótmælt sem allt of háu og byggðu
á röngum forsendum.

Helstu málsástæður aðila og réttarheimildir, sem þeir byggja á.

Stefnandi styður málsóknina því, að fyrrnefndur samningur, sem málsað-
ilar gerðu um útreikning á virði hlutabréfanna og kaup og sölu hlutabréfa
frá 1. janúar 1986, feli í sér skuldbindingu af hálfu hlutafélagsins um kaup á
hlutabréfum hluthafa. Samningurinn hafi verið undirritaður af öllum hlut-
höfum, en samkvæmt efni sínu feli hann í sér skuldbindingu fyrir hlutafé-
lagið sjálft. Sú skuldbinding hljóti að vera fullgild, þótt aðilaskipti hafi orð-
ið síðar að hlutabréfum í félaginu. Í samningnum væri skýrum orðum sagt,
að sala eignarhluta til annarra en félagsins sé óheimil. Eiganda, sem óskaði
eftir að selja. bæri að tilkynna stjórn félagsins það með a. m. k. þriggja
mánaða fyrirvara. Af samningnum sé ljóst, að hann geri ráð fyrir sölu, þótt
ekki verði samkomulag um skilmála. Í því tilviki beri að dómkveðja mats-
menn til að meta verð og greiðslukjör, eins og fram komi í samþykktum fé-
lagsins. Stjórn félagsins hafi ekki sinnt áskorun hans um að dómkveðja
matsmenn, og því hafi hann ekki átt annars úrkosti en biðja sjálfur um mat.

Þá er af hálfu stefnanda talið, að samþykktir hlutafélagsins kveði í raun á
um kaupskyldu félagsins, þótt þar sé fjallað um forkaupsrétt. Í 2.04. grein
samþykktanna sé skilgreint, hvernig farið skuli með ágreining um verð
2430

hlutabréfa og greiðslukjör. Slíkur ágreiningur kæmi ekki upp, væri félagið
að kaupa hluti á grundvelli forkaupsréttar. Skírskotað er til þess, að hið
stefnda hlutafélag hafi viljað kaupa hlut stefnanda. Þar sem félagið hafi
ekki sætt sig við verð, hafi borið að leysa úr þeim ágreiningi með mati. Þeg-
ar þannig standi á, geri samþykktir hlutafélagsins ráð fyrir því, að félaginu
sé skylt að kaupa á grundvelli mats dómkvaddra manna, sem liggi fyrir í
málinu og málsóknin byggist á. Ekki hafi heldur komið fram neinar athuga-
semdir við kaupskyldu félagsins fyrr en með bréfi, dags. 29. maí 1992, sem
var, eftir að matsbeiðni stefnanda var komin fram. Er því haldið fram, að
stefndu hafi glatað rétti til að mótmæla því, að félaginu væri skylt að kaupa
á grundvelli matsins, þar sem slík mótmæli hafi ekki komið fram, þegar er
tilefni gafst til.

Krafa stefnanda á hendur hinum stefndu hluthöfum, að þeir verði dæmd-
ir ábyrgir til greiðslu kröfunnar með hlutafélaginu, er á því reist, að samn-
ingurinn frá 1. janúar 1986 feli ekki aðeins í sér skuldbindingu fyrir félagið,
heldur verði að telja í honum felast skuldbindingu milli hluthafa innbyrðis,
þannig, að vilji einn selja, hafi hinir skuldbundið sig gagnvart honum til að
sjá um, að hlutafélagið keypti. Fyrir stefnanda skipti máli að fá greitt sann-
virði fyrir eign sína í hlutafélaginu, en samningurinn leggi þá skyldu á aðra
hluthafa að tryggja hagsmuni þess hluthafa, sem vilji hætta og ganga úr fé-
laginu. Verði ekki fallist á, að þessi skylda hvíli á stefndu Sólmundi og Erni.
þar sem þeir komu inn í félagið, eftir að samningurinn var gerður. er þess
engu að síður krafist, að stefndu Karli og Magnúsi verði haldið við þessa
ábyrgð sína. Varakrafan um, að hluthafarnir einir verði dæmdir in solidum
til greiðslu skuldarinnar, er reist á sömu sjónarmiðum.

Stefnandi krefst dráttarvaxta frá 1. október 1992 með vísan til 3. mgr. 9.
gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 4. gr. laga nr. 67/1989, sbr. til hliðsjónar 15. gr.
s. 1. Bent er á, að krafa stefnanda um söluandvirðið sé öll gjaldfallin, þar
sem stefndu hafi neitað að greiða, og væri því ekki um nein greiðslukjör að
ræða samkvæmt samningnum um útreikning á virði hlutabréfa. Í matsgjörð-
inni komi jafnframt fram, að matsverð miðist við staðgreiðslu.

Sýknukrafa stefndu er því á því reist, að samningur sá, sem stefnandi
styðji kröfur sínar við, hafi verið ógildur frá upphafi og því verði enginn
réttur leiddur af honum. Samkvæmt 18. gr. laga um hlutafélög nr. 32/1978
megi ekki leggja aðrar viðskiptahömlur á hlutabréf en þær, sem taldar eru í
19. og 20. gr. sömu laga. Samþykktirnar kveði ekki á um bann við sölu
hlutabréfa til annarra en hlutafélagsins, enda væri slíkt óheimilt samkvæmt
nefndum lagaákvæðum. Samningur um frekari hömlur væri andstæður
þessum ófrávíkjanlegu lagareglum, og væri samningurinn frá 1. janúar 1986
2431

því ógildur, enda komi fram í samningnum, að ákvæði hans, sem fari í bága
við samþykktir hlutafélagsins, væru ekki gild gagnvart hluthöfum. Þá er því
haldið fram, að samningurinn geti aldrei orðið gildur gagnvart grandlausum
viðsemjendum, þar sem samþykktir félagsins kveði ekki á um kaupskyldu,
enda væri það óheimilt. Stefndu Sólmundur og Örn væru því ekki bundnir
af samningnum, og er af þeirra hálfu mótmælt þeirri málsástæðu stefnanda,
að skuldbinding samkvæmt öðrum samningi en samþykktum félagsins haldi
gildi sínu þrátt fyrir aðilaskipti að hlutabréfum.

Þá er sýknukrafa stefndu reist á því, að umræddur samningur sé ógildur á
grundvelli brostinna forsendna. Stefndu Karl og Magnús hafi ekki við
undirritun samningsins haft minnsta grun um, að 4. gr. samningsins fæli í
sér kaupskyldu félagsins og þeirra persónulega. Stefnanda hafi verið eða
mátt vera ljóst, að forsenda fyrir því, að þeir samþykktu samninginn, hafi
verið sú útskýring, sem þeir hafi fengið, að samningurinn ætti að leiða til
þess. að félagið gæti ráðið því, hverjir keyptu sig inn í það, og til að auð-
velda úrgöngu manna úr félaginu. Kaupskylda væri hvergi nefnd á nafn,
hvorki í samningnum né við undirritun hans. Einnig væru forsendur fyrir
gildi samningsins brostnar, þar sem verðstuðull, sem samningurinn kveður
á um, hafi aldrei verið reiknaður út. Ekki hafi heldur verið farið eftir
ákvæðum samningsins, er tveir af stofnendum félagsins gengu úr því. Þann-
ig hafi verið viðurkennt í verki, að samningurinn hefði ekkert gildi. Loks
væru forsendur samningsins brostnar af þeirri ástæðu, að tveir hluthafanna
væru ekki bundnir af honum, þar sem þeir væru ekki aðilar að samningn-
um. Hinir hluthafarnir væru þá ekki heldur bundnir, þar sem forsenda fyrir
því af þeirra hálfu hefði verið sú, að allir hluthafar á hverjum tíma væru
bundnir af samningnum.

Þá er af hálfu stefndu haldið fram, að ef ekki leiði beint af ákvæðum
hlutafélagalaga, sé samningurinn ógildur vegna ákvæða 36. gr. samninga-
laga nr. 7/1936. Með samningnum sé farið í kringum ófrávíkjanlegar reglur
hlutafélagalaga, og sé því bersýnilega ósanngjarnt og andstætt góðri við-
skiptavenju að bera samninginn fyrir sig.

Verði litið svo á, að samningurinn sé gildur, er af hálfu stefndu haldið
fram, að 4. gr. samningsins feli alls ekki í sér kaupskyldu, enda hvergi
minnst á skyldu hlutafélagsins til kaupa. Hvorki sé um kaupskyldu félagsins
né einstakra hluthafa persónulega að ræða. Hömlur hafi aðeins verið settar
á meðferð hluta þess, sem vilji selja. Samningurinn feli því einungis Í sér
einhliða skuldbindingu af hálfu þess hluthafa, sem ætlar að selja hlutabréf,
en félagið geti ákveðið, hvort það kaupi eða ekki. Væri um persónulega
kaupskyldu einstakra hluthafa að ræða. hefði þurft að kveða skýrt á um
það í samningnum.
2432

Því er haldið fram af hálfu stefndu, að matið, sem stefnandi styðjist við,
sé rangt og ekkert á því byggjandi um verðmæti hlutafjár í hlutafélaginu.
Matið væri ekki sjálfstætt, heldur unnið beint upp úr hugleiðingum Stefáns
Franklín. Þá væru forsendur, sem lagðar væru til grundvallar, með öllu
órökstuddar, og er því haldið fram, að þær séu alrangar. Ekki sé útskýrt,
hvernig matsmenn finna út, að um óeðlilega há laun sé að ræða, enda væri
sú staðhæfing ekki rétt. Laun stefndu hafi ekki verið meiri en í meðallagi
miðað við launakjör kerfis- og tölvunarfræðinga. Er því mótmælt, að matið
verði lagt til grundvallar, verði samningurinn, sem stefnandi miðar við, tal-
inn gildur, og að hann feli í sér kaupskyldu. Matið sé ekki reist á rök-
studdum forsendum. Ekki sé unnt að halda því fram, að hluti af launum sé
útgreiddur arður, enda hafi stefnandi sjálfur byggt á því í fyrri málsókn, að
greiðslur til hluthafa hafi verið laun og kostnaður, og geti þar með ekki ver-
ið líka um arð að ræða.

Loks er því mótmælt, að stefndu hafi nokkurn tíma viðurkennt, að um
kaupskyldu sína væri að ræða.

Vaxtakröfum og dráttarvaxtakröfum stefnanda er mótmælt. Einnig er því
mótmælt, að matsverðið væri miðað við staðgreiðsluverð. Telja stefndu, að
greiðslur, verði þeir dæmdir greiðsluskyldir, eigi að vera í samræmi við
samninginn með gjalddögum, eins og þar greinir.

Varakrafa stefndu er studd þeim rökum, að verðmæti félagsins verði að-
eins fundið samkvæmt eignamati, eins og það komi fram í bókum félagsins.
Í milliuppgjöri 31. júlí 1992 komi fram, að eigið fé er 685.163 kr. og hlutur
stefnanda, 20%, því 137.033 kr.

Niðurstöður.

Ekki er um það deilt í málinu, að viðskipti með hluti í fyrirtækinu Tölvu-
þjónustunni í Reykjavík hf. skyldu vera takmörkuð, enda hvíldi starfsemi
félagsins á vinnuframlagi hluthafanna sjálfra og persónulegum tengslum
þeirra. Aðila greinir hins vegar á um, hvers eðlis takmörkunin var og hvort
af henni megi leiða kaupskyldu hlutafélagsins eða hluthafanna sjálfra.

Í svonefndum stofnsamningi félagsins voru forkaupsréttarákvæði, og eru
þau tekin upp í samþykktir félagsins og útfærð nánar þar í grein 2.04. Í 3.
gr. samnings milli hluthafa sjálfra um útreikning á virði hlutabréfa félagsins
og kaup og sölu hlutabréfa er ákvæði samþykktanna um forkaupsréttinn
tekið orðrétt upp. en í 1. mgr. 4. gr. samningsins segir, að „sala eignarhluta í
TÍR til annarra en TÍR er óheimil“. Loks segir svo í 9. gr. samningsins:

„Ákvæði samnings þessa, er kunna að brjóta í bága við samþykktir
félagsins á hverjum tíma, eru ekki gildar gagnvart hluthöfum eða erf-
2433
ingjum þeirra. Markmið þessa samnings er að útfæra ákveðin atriði
úr samþykktum félagsins, til að ekki þurfi að vera óvissa eða ágrein-
ingur um, hvernig staðið skuli að við útgöngu félagsmanna úr fé-
laginu...“

Í 19. og 20. gr., sbr. 18. gr. laga um hlutafélög nr. 32/1978. er að finna
ákvæði, sem setja skorður við því, hvaða viðskiptahindranir megi ákveða í
viðskiptum með hluti eða hlutabréf. Að auki má ákveða innlausnarrétt eða
innlausnarskyldu í tilteknum tilvikum. Engu að síður verður að telja, að
hluthöfum sé heimilt með sérstöku samkomulagi að ákveða sín á milli frek-
ari takmarkanir á viðskiptum með hluti en þarna greinir, en slíkt samkomu-
lag bindur þó ekki félagið.

Þegar skoðuð eru umrædd ákvæði í samningi hluthafa frá 1. janúar 1986,
sem verður að skoðast sem hluthafasamkomulag, kemur í ljós, að félagið
sjálft er ekki aðili að því samkomulagi, og ekki hefur heldur verið í ljós
leitt, að það hafi undirgengist með öðrum hætti þær skyldur að kaupa þá
hluti, sem kynnu að verða boðnir til sölu. Þegar af þeirri ástæðu ber að
sýkna Tölvuþjónustuna í Reykjavík hf. af öllum kröfum stefnanda í máli
þessu, enda verður ekki talið, að dómkrafa í málinu á hendur stefndu,
Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf., verði reist á sjónarmiðum um aðgerðar-
leysi. Kemur þá ekki heldur til álita að dæma aðra stefndu samábyrga með
hlutafélaginu, eins og krafist er af hálfu stefnanda í 2. tl. kröfugerðar hans.

Stefndu Sólmundur og Örn voru ekki aðilar að samkomulaginu í upp-
hafi, og ekki hefur heldur verið sýnt fram á, að þeir hafi síðar gerst aðilar
að því. Ber því einnig að sýkna þá af kröfum stefnanda í málinu.

Varðandi kröfur stefnanda á hendur stefndu Karli og Magnúsi ber í
fyrsta lagi að hafa í huga, að skýr forkaupsréttarákvæði eru tekin upp í
hluthafasamkomulagið. Af eðli forkaupsréttar leiðir. að vilji forkaupsréttar-
hafar ekki kaupa. er viðkomandi heimilt að bjóða hluti sína öðrum. Ekki er
óhugsandi, að hlutir geti haft tiltekið raungildi í félögum sem þessu. eins og
raunar hafði sannast áður í félaginu sjálfu. Í öðru lagi skiptir máli, að í hlut-
hafasamkomulaginu segir hvergi skýrum stöfum. að öðrum hluthöfum sé
skylt að kaupa, ef hlutir eru boðnir til sölu. Eðlilegt er að gera þá kröfu til
hluthafa, að þeir kveði skýrt á um slíka skyldu, ef um hana var að ræða,
enda er engan veginn ljóst, að hún leiði ávallt til sanngjarnrar niðurstöðu.
Loks skal það nefnt, að 9. gr. hluthafasamkomulagsins gerir ráð fyrir því.
að verið sé að útfæra ákveðin atriði úr samþykktum félagsins, eins og þar
segir. Það bendir til þess, að ákvæði hluthafasamkomulagsins beri að skýra
til samræmis við þær meginreglur hlutafélagalöggjafarinnar. sem hér skipta
máli.

7 Hæstaréttardómar ÍV
2434

Af framangreindum ástæðum er rétt að skýra 1. mgr. 4. gr. hluthafasam-
komulagsins þannig, að hún feli aðeins í sér bann við því að selja hluti, á
meðan ekki hefur verið gætt ákvæða 3. gr. samkomulagsins, sbr. ákvæði
2.04. samþykktanna um forkaupsrétt. Af þessum ástæðum var ekki um
neina kaupskyldu að ræða, sem með réttu mætti leiða af hluthafasamkomu-
laginu eða gögnum, sem því tengjast. Af því leiðir, að kröfur stefnanda á
hendur stefndu Karli og Magnúsi verða ekki teknar til greina.

Rétt þykir, að málskostnaður verði felldur niður.

Dóm þennan kváðu upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari ásamt með-
dómsmönnunum Stefáni Má Stefánssyni prófessor og Stefáni Svavarssyni
lektor.

Dómsorð:

Stefndu, Tölvuþjónustan í Reykjavík hf., Karl Snorrason, Magnús
Guðmundsson, Sólmundur Jónsson og Örn Þráinsson, skulu sýknir
vera af kröfum stefnanda, Eggerts Steingrímssonar, í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður.
2435
Fimmtudaginn 24. nóvember 1994.
Nr. 127/1993. — Eggert Steingrímsson
(Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.)
gegn
Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf.
(Gísli Baldur Garðarsson hrl.)

Vinnusamningur. Uppsögn.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason og
Markús Sigurbjörnsson og Guðmundur Jónsson, fyrrverandi hæsta-
réttardómari.

Áfrýjandi skaut þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 22. mars
1993. Hann krefst þess, að stefnda verði gert að greiða sér 720.131
krónu með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
frá 27. maí 1992 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti.

Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi.

Af því, sem fram er komið í málinu, má telja ljóst, að fyrstu mán-
uði ársins 1992 höfðu áfrýjandi og aðrir stjórnarmenn í hinu stefnda
félagi ástæðu til að búast við, að áfrýjandi léti þar af störfum sem
framkvæmdastjóri. Í tengslum við þetta hefur áfrýjandi haldið því
fram, að hann hafi aldrei sagt upp starfi sínu, heldur hafi hann
snemma á árinu 1992 tilkynnt hinum stjórnarmönnunum, sem voru
fjórir talsins og einu hluthafarnir í félaginu auk hans, að hann vildi
selja hlutabréf sín í því. Hann hafi mælst til þess, að þeir eða félagið
leystu bréfin til sín, og látið í ljós, að hann myndi hverfa frá störfum,
þegar samningar hefðu tekist um sölu hlutabréfanna, en af samn-
ingum hefði síðan ekkert orðið. Af hálfu stefnda er því á hinn bóg-
inn haldið fram, að áfrýjandi hafi tilkynnt munnlega á stjórnarfundi
í janúar 1992, að hann myndi láta af störfum hjá félaginu um mán-
aðamót apríl og maí á því ári, og hafi hann svo ítrekað þetta á
stjórnarfundi 10. apríl. Þessu til stuðnings hefur stefndi vísað til
fundargerða af umræddum stjórnarfundum og framburðar annarra
2436
stjórnarmanna en áfrýjanda fyrir dómi. Annmarkar eru á fundar-
gerðum þessum, eins greinir og í hinum áfrýjaða dómi. Gegn mót-
mælum áfrýjanda verður því ekki fallist á, að stefnda hafi tekist að
sanna þessa staðhæfingu, og verður því að leggja til grundvallar við
úrlausn málsins, að áfrýjandi hafi ekki sagt starfi sínu lausu.

Á fundi stjórnar hins stefnda félags 13. apríl 1992 samþykkti meiri
hluti hennar svohljóðandi tillögu:

„Stjórnin leggur til, að tveir nýir framkvæmdastjórar, Karl
Snorrason og Sólmundur Jónsson, taki nú þegar yfir daglegan rekst-
ur félagsins. Verkaskipting á milli þeirra verði ákveðin síðar, þegar
umfang starfsins liggur fyrir.

Núverandi framkvæmdastjóra, Eggert Steingrímssyni, verði falin
sérstök verkefni, þ. á m. að skila starfslýsingu (með mati á umfangi)
fyrir framkvæmdastjórastarfið, eins og það hefur verið undanfarið
ár, setja nýja framkvæmdastjóra inn í þau störf, sem hann hefur haft
með höndum, og vera þeim innan handar eftir þörfum fyrst um
sinn. Önnur verkefni verða m. a. að gera tillögur til stjórnar um
lækkun kostnaðar í rekstri félagsins og stefnumörkun til lengri tíma
litið.

Stjórnin afturkallar nú þegar prókúruumboð núverandi fram-
kvæmdastjóra og honum er gert skylt að skila strax öllum gögnum,
er varða rekstur félagsins.“

Af orðalagi þessarar samþykktar er ekki unnt að ráða annað en
að ætlast hafi verið til, að áfrýjandi léti þegar í stað af öllum störf-
um sem framkvæmdastjóri. Með þeim verkefnum, sem áfrýjanda
voru ætluð samkvæmt samþykktinni, var raskað verulega stöðu
hans hjá félaginu. Þegar þetta er haft í huga ásamt því, að hvorki
hafði hið stefnda félag sagt áfrýjanda upp störfum né verður talið
samkvæmt áðursögðu, að hann hafi verið búinn að segja starfi sínu
lausu, þegar þessi samþykkt var gerð, verður að fallast á það með
áfrýjanda, að í henni hafi verið fólgnar svo stórfelldar breytingar á
starfssviði hans, að hann hafi mátt líta á hana sem fyrirvaralausa
brottvikningu úr starfi.

Samkvæmt þessu og þar sem ágreiningur er ekki milli aðila um
fjárhæðir, verður að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda kröfu
hans með vöxtum, eins og hann hefur krafist. Þá verður stefnda gert
2437
að greiða áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins
og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Stefndi, Tölvuþjónustan í Reykjavík hf., greiði áfrýjanda,
Eggert Steingrímssyni, 720.131 krónu með dráttarvöxtum sam-
kvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 27. maí 1992 til
greiðsludags.

Stefndi greiði áfrýjanda 150.000 krónur í málskostnað í hér-
aði og fyrir Hæstarétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 8. mars 1993.

Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 10.
febrúar sl., er höfðað af Eggert Steingrímssyni, Langholtsvegi 167, Reykja-
vík, gegn Tölvuþjónustunni í Reykjavík hf., Langholtsvegi 115 hér í borg,
með stefnu, birtri 26. maí 1992.

Kröfur stefnanda eru þær, að hið stefnda hlutafélag verði dæmt til að
greiða honum 720.131 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/
1987 frá 27. maí 1992 til greiðsludags auk málskostnaðar skv. gjaldskrá
LMFÍ, sem miðist við upphaflega stefnufjárhæð, 928.949 kr., að viðbættum
virðisaukaskatti ofan á málflutningsþóknun og að tildæmdur málskostn-
aður beri dráttarvexti samkvæmt ofangreindum kafla vaxtalaga frá 15. degi
eftir dómsuppsögu til greiðsludags.

Kröfur stefnda eru þær, að hann verði algerlega sýknaður af öllum kröf-
um stefnanda, en til vara er þess krafist, að dómkröfur stefnanda verði
lækkaðar og stefndi aðeins dæmdur til að greiða 100.331 kr. Í aðal- og vara-
kröfu er þess jafnframt krafist, að stefnandi verið dæmdur til að greiða
stefnda málskostnað skv. gjaldskrá LMFÍ, sem beri dráttarvexti með höfuð-
stólsuppfærslu á 12 mánaða fresti frá 15. degi eftir dómsuppsögu til
greiðsludags.

Yfirlit yfir málsatvik og ágreiningsefni.

Stefnandi starfaði sem framkvæmdastjóri hjá stefnda frá stofnun fyrir-
tækisins árið 1982. Hann er enn fremur einn af fimm hluthöfum og stjórnar-
mönnum í félaginu, en aðrir hluthafar eru Magnús Guðmundsson, sem er
stjórnarformaður, Karl Snorrason, Sólmundur Jónsson og Örn Þráinsson.
Hver hluthafi á 20% hlutafjár, og störfuðu þeir allir hjá stefnda, þar til
stefnandi lét af störfum í apríl 1992.

Stefnandi heldur því fram, að sér hafi fyrirvaralaust verið sagt upp störf-
2438

um framkvæmdastjóra með samþykkt, sem gerð var á stjórnarfundi 13.
apríl 1992. Jafnframt hafi sér verið falin önnur verkefni við fyrirtækið, en
hann hafi tilkynnt samdægurs, að hann samþykkti ekki breytingar á starfs-
sviði sínu, heldur myndi hann láta þegar af störfum og krefja stefnda um
laun á uppsagnarfresti, og er það gert í máli þessu.

Af hálfu stefnda er því haldið fram, að ágreiningur hafi verið milli stefn-
anda og annarra stjórnarmanna frá hausti 1990 vegna óánægju með störf
stefnanda. Hafi stefnandi þá sagst ætla að hætta störfum og selja hlut sinn í
félaginu. Hann hafi þó tekið það aftur, farið í nám, en komið aftur til starfa
í byrjun sumars 1991. Stefnandi hafi svo fyrir jól það ár tilkynnt stjórnarfor-
manni stefnda, að hann hafi fest kaup á atvinnuhúsnæði og hygðist hætta
störfum hjá stefnda. Þar sem mikil óvissa hafi verið um störf stefnanda allt
haustið 1991, hafi stjórnarformaður farið fram á, að stefnandi skýrði öllum
sameigendum fyrirtækisins frá þessari ákvörðun. Hafi verið haldinn fundur
9. janúar 1992, til að þar kæmi skýrt fram, hvenær stefnandi myndi láta af
störfum hjá fyrirtækinu.

Málsaðila greinir bæði á um það, hvað fram fór á þessum fundi, og einn-
ig, hvenær hann var haldinn, en stefnandi heldur því fram, að fundurinn
hafi verið haldinn 24. janúar 1992, en ekki 9. janúar, eins og allir aðrir hafa
borið. Fundargerð var ekki færð í sérstaka fundargerðabók, og ekki rita
aðrir undir hana en stjórnarformaður, sem skráði hana. Aðilar eru sammála
um, að á fundinum hafi komið fram, að stefnandi hygðist selja hlut sinn í
fyrirtækinu. Stefnandi hefur hins vegar eindregið mótmælt því, að hann hafi
sagt, hvenær hann myndi hætta störfum hjá fyrirtækinu eða að hann hafi
sagt upp, heldur hafi hann sagt, að hann væri tilbúinn að ræða starfslok sín
hjá stefnda, þegar samkomulag lægi fyrir um kaup stefnda á hlutabréfum
hans. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að stefnandi hafi á umræddum
fundi sagt, að hann myndi hætta störfum hjá fyrirtækinu í síðasta lagi um
mánaðamótin apríl/maí eða fyrr, ef um það næðist samkomulag. Uppsögn
stefnanda hafi alls ekki verið tengd því, að hann væri búinn að selja hluta-
bréf sín, heldur hafi starfslok verið miðuð við, að hann lyki ákveðnum
verkefnum, sem átti að vera í síðasta lagi í lok apríl.

Þá greinir aðila einnig á um framhald málsins. Stefndi heldur því fram,
að stefnandi hafi komið sérstaklega að máli við þá Magnús og Örn eftir
miðjan mars 1992 og innt þá eftir því, hvort farið væri að huga að því að
ráða mann í sinn stað, þar sem óðum styttist í starfslok og að hann þyrfti að
koma nýjum manni inn í starfið. Stefnandi mótmælir því hins vegar að hafa
nokkuð rætt um þetta, og ekkert hafi verið rætt um söluna á hlutabréfunum
fyrr en í lok mars, þegar fyrir lá verðmat á hlutafénu, sem stefnandi vildi
selja. Á fundi, sem haldinn var 10. apríl 1992, var borin upp fundargerð síð-
2439
asta fundar, þ. e. fundarins, sem haldinn var í janúar það ár. Stefnandi held-
ur því fram, að hann hafi þá strax mótmælt því að hafa nokkurn tíma sagt
upp störfum hjá stefnda. Í fundargerð frá 10. apríl 1992 er bókað, að stefn-
andi hafi sagt, að ónákvæmni gætti um uppsögn sína frá því í Janúar. Stefn-
andi telur þetta ekki rétt eftir sér haft, en ekki hafa aðrir en fundarritari rit-
að undir fundargerð þessa.

Af hálfu stefnda er því haldið fram, að á fundinum 10. apríl hafi stefnandi
ítrekað, að hann myndi hætta störfum í síðasta lagi 1. maí 1992. Á fundinum
var einnig til umfjöllunar salan á hlutabréfum stefnanda., og er bókað. að
nýr fundur hafi verið boðaður 13. apríl 1992 vegna þessa. Á þeim tíma hafi
verið djúpstæður ágreiningur milli stefnanda annars vegar og annarra
stjórnarmanna hins vegar um söluna á hlutabréfum stefnanda, og fyrir hafi
legið, að minna en þrjár vikur væru til loka uppsagnarfrests. Í ljósi þessa
hafi ekki þótt verjandi, að stefnandi færi einn með öll fjármál hlutafélags-
ins, og var því lögð fram tillaga á stjórnarfundi 13. apríl og farið fram á, að
stefnandi notaði það, sem eftir væri uppsagnarfrests, til að koma nýjum
framkvæmdastjórum inn í starfið. Einnig hafi verið gerðar aðrar breytingar,
sem hafi verið nauðsynlegar eðli máls samkvæmt. Stefnandi hafi engum at-
hugasemdum hreyft á fundinum, en hann hafi svo sent stefnda bréf sama
dag og lýst yfir því, að hann liti á tillöguna sem fyrirvaralausa uppsögn. Af
hálfu stefnda var stefnanda þá sent símskeyti, þar sem fram kemur, að ekki
væri um uppsögn að ræða, og skorað á hann að koma aftur til vinnu. Stefn-
andi hafi ekki sinnt því, en þess í stað svarað erindinu með bréfi lögmanns
síns, þar sem krafist er greiðslu þriggja mánaða launa.

Málsástæður aðila og lagarök.

Stefnandi styður málsókn sína því, að sér hafi verið vikið úr starfi fyrir-
varalaust og án sakar. Hann mótmælir því, að hann hafi sjálfur verið búinn
að segja upp störfum. Sér beri því laun á uppsagnarfresti í þrjá mánuði, og
er krafan sundurliðuð þannig:

Apríl 1992

 

 

Mánaðarlaun -.........0......... rr kr. 144.000
Bílastyrkur ............. rr - 27.600
Yfirvinna (6 klst. x 1.440 kr.) 20.00.0000... - 8.640
Orlof 10,17% rr - 879
Greiðsla á viðskiptareikning .....................0000000 0000. - 35.000
kr.  216.119

Innborgað 29. maí 1992 (- 115.788)

kr. 100.331
Maí, júní og júlí

Mánaðarlaun (3 x 144.000 kr.) a...c.eceeeerr kr. 432.000
Bílastyrkur (3 x 27.600 kr.) addi — 82.800
Gr. á viðskiptareikning (3 x 35.000 kr.) ..ddce.eee0 - 105.000

kr.  619.800

Samtals kr. 720.131

Ekki er ágreiningur um fjárhæðir í málinu.

Stefnandi heldur því fram, að stefndi hafi ekki sannað þá málsástæðu,
sem sýknukrafa hans er reist á, að uppsögn hafi farið fram 9. janúar 1992.
Fundargerðir væru léleg og ónýt gögn, sem sanni ekkert. Þær væru vafa-
samar, ónákvæmar eða rangar og ritaðar eftir á. Í raun væru skjöl þessi ekki
fundargerðir, þar sem ekkert hefði verið skráð í fundargerðabók, sem allir
viðstaddir undirriti, heldur væru þetta eins konar minnispunktar. Stjórnar-
menn hafi allir stöðu aðila, og hafi framburður þeirra því ekkert sönnunar-
gildi í málinu. Þótt fram hafi komið, að stefnandi var farinn að hugsa sér til
hreifings, hafi hann ekki sagt starfinu formlega upp. Hann mótmælir því. að
kaup sín á húsnæði sýni það, að hann hafi sagt upp starfi sínu hjá stefnda.
Stefnandi hafi boðið hlutafé sitt til kaups og kveðist vera reiðubúinn að
ræða starfslok sín hjá stefnda. Það hafi hann hins vegar aldrei gert og ekki
sagt upp starfinu. Uppsagnir væru almennt skriflegar og eigi að vera skýrar
og ótvíræðar. Munnlegur samningur um ráðningu hans hafi verið upp-
segjanlegur með þriggja mánaða fyrirvara, og ætti að miðast við mánaða-
mót.

Stefnandi heldur því fram, að sér hafi verið vikið úr starfi 13. apríl 1992,
sem stefnandi telur fyrirvaralausa riftun á ráðningarsamningi. Hann hafi
með þessu verið sviptur starfi sínu fyrirvaralaust og án þess að um nokkra
sök væri að ræða af sinni hálfu. Brottrekstrarsakir væru engar, enda hefði
hann engum ávirðingum verið borinn. Stefnandi mótmælir því, að ágrein-
ingur hafi verið uppi innan hlutafélagsins, heldur hafi það verið fundið upp
síðar af meðeigendum sínum í fyrirtækinu. Ekki væri því heldur haldið
fram, að sér hefði verið vikið úr starfi vegna ágreinings, heldur í uppsagnar-
hugleiðingum. Ákvarðanir meiri hluta stjórnarinnar hafi verið einhliða og
löglausar. Stefnandi hafi ekki þurft að þola breytingar, sem fólust í því, að
hann var settur niður. Hann hafi brugðist rétt við með því að rita mótmæli
sín samdægurs til stjórnarinnar. Stefnandi mótmælir því sérstaklega, að
hann hafi ekki stöðu launþega gagnvart stefnda. Reisir stefnandi kröfur sín-
ar í málinu á því, að sér hafi verið sagt upp fyrirvaralaust með því, að breyt-
ingar voru gerðar á ráðningarkjörum sínum. Hann krefst bóta, sem jafn-
2441

gilda launum í uppsagnarfresti, og telur ósannað, að hann hafi sjálfur sagt
starfinu upp.

Hið stefnda hlutafélag reisir sýknukröfuna á því, að stefnandi hafi sjálfur
sagt upp störfum á stjórnarfundi 9. janúar 1992, en fundurinn hafi verið
haldinn til að staðfesta óformlega uppsögn stefnanda. Uppsagnarfrestur
hafi byrjað að líða 1. febrúar og honum lokið 1. maí 1992.

Stefnandi hafi tilkynnt í desember 1991, að hann hefði keypt atvinnuhús-
næði og myndi því hætta störfum hjá stefnda. Áður hafi komið til, að hann
myndi hætta störfum hjá stefnda, en ekkert orðið úr því þá. Fundurinn 9.
janúar 1992 hafi verið haldinn til að fá skýra afstöðu stefnanda um það.
hvenær hann myndi hætta störfum hjá stefnda, en óvissan hafi þá verið orð-
in óviðunandi. Ekki var talin ástæða til að ganga frá uppsögn stefnanda
með öðrum hætti, enda voru allir stjórnarmenn viðstaddir á fundinum og
geti því borið um það, að stefnandi sagði starfinu upp á þeim fundi. Stefn-
andi hafi sjálfur viðurkennt að hafa talað um, að hann myndi hætta störf-
um. Af hálfu stefnda er talið ósannað, að fundargerðir séu rangar. Þær
verði því að leggja til grundvallar við úrlausn málsins, enda hafi þeim ekki
verið hnekkt. Stefndi mótmælir því sem röngu og ósönnuðu, að fundar-
gerðir hafi verið búnar til síðar.

Einnig er sýknukrafa stefnda reist á því, að stefnandi hafi farið fyrirvara-
laust úr starfi. Stefndi mótmælir því, að breytingar á starfi hans geti skoðast
sem uppsögn eða að honum hafi með þessu verið vikið úr starfi. Upp hafi
verið kominn alvarlegur ágreiningur vegna sölu stefnanda á hlutafé sínu,
hann hafi sjálfur verið búinn að segja upp starfi sínu, en farið einn með öll
fjármál fyrirtækisins. Tillögur sameigenda um breytingar á starfi stefnanda
hafi því verið nauðsynlegar og eðlilegar vegna ágreinings innan fyrirtækis-
ins og vegna þess að stefnandi var að hætta. Því er haldið fram, að stefnandi
hafi ekki verið launþegi í almennum skilningi vinnuréttar, heldur sjálfstæð-
ur atvinnurekandi með allar fjárreiður fyrirtækisins á hendi. Staða stefn-
anda verði því ekki lögð að jöfnu við stöðu almenns launþega gagnvart at-
vinnurekanda, og því eigi ekki öll sömu sjónarmið vinnuréttarins við um
breytingar á starfi stefnanda. Stjórnarmenn hafi verið tortryggnir vegna
óvissunnar, en aðrir en stefnandi hafi ekkert vitað um fjármál og bókhald
fyrirtækisins. Alvarlegur trúnaðarbrestur hafi komið upp, þegar ágreining-
ur varð um verðmat á hlutabréfunum. Stjórn félagsins hafi verið heimilt að
breyta starfssamningi þann tíma, sem eftir var af uppsagnarfresti. Þar hafi
ekki verið um að ræða, að búið hafi verið til nýtt starfssvið, heldur hafi ver-
ið gerðar smávægilegar breytingar, sem voru eðlilegar og nauðsynlegar.
Ekki væri hægt að líta á það sem uppsögn. Lögð hafi verið áhersla á að
koma öðrum inn í starfið, sem stefnandi gegndi. Stefnandi hafi ekki hreyft
2442

neinum mótmælum á fundinum 13. apríl, en afhent bréf daginn eftir. Stefn-
andi hafi ekki gert neina tilraun til að fá útskýringar á því, í hverju breyt-
ingar á starfi hans væru fólgnar, en þar hafi aðeins verið um að ræða
áherslubreytingar og áréttingu þess, að hann yrði að vinna með stjórn
hlutafélagsins. Þess hafi verið krafist, að hann kæmi til starfa, en það hafi
hann ekki gert. Stefnandi hafi ekki staðið rétt að verki með því að hætta
störfum fyrirvaralaust, og eigi hann því engan rétt á bótum eða launum á
uppsagnarfresti.

Varakrafa stefnda er reist á því, að verði litið svo á, að breytingar á starfi
stefnanda hafi verið slíkar, að stefnanda hafi verið heimilt að hætta fyrir-
varalaust störfum, verði stefndi aldrei dæmdur til að greiða nema laun út
apríl, þar sem stefnandi hafi sjálfur sagt upp starfi sínu 9. janúar 1992 og
þriggja mánaða uppsagnarfrestur því verið liðinn 1. maí 1992. Sú fjárhæð
nemi 100.331 krónu.

Niðurstöður.

Leggja verður til grundvallar við úrlausn málsins, að það hafi verið sam-
eiginlegur skilningur allra stjórnarmanna og hluthafa stefnda, að stefnandi
myndi láta af störfum hjá stefnda, þótt stefnanda og aðra stjórnarmenn
greini á um, hvenær það yrði. Fundargerðir, sem lagðar hafa verið fram í
málinu, geta ekki talist einhlít gögn um það, hvort stefnandi sagði sjálfur
upp starfi sínu, enda voru þær ekki færðar í samræmi við 3. mgr. 54. gr. laga
um hlutafélög nr. 32/1978 né undirritaðar af öllum, er fundi sátu, svo sem
skylt er. En þegar litið er til þess, að allir stjórnarmenn að stefnanda undan-
skildum litu svo á, að stefnandi myndi hætta störfum 1. maí 1992, verður að
fallast á, að þegar til þess dró, hafi þeim verið rétt að koma á breyttri
vinnutilhögun og verkaskiptingu innan hlutafélagsins, enda hefur stefnandi
ekki sýnt fram á, að breytingar þessar væru óeðlilegar eða ónauðsynlegar
miðað við þá stöðu, sem upp var komin vegna væntanlegra starfsloka hans.
Stjórn félags getur, hvenær sem er, afturkallað prókúruumboð, sem veitt
hefur verið framkvæmdastjóra, sbr. 4. mgr. 58. gr. laga um hlutafélög. Á
sama hátt getur stjórnin kallað eftir gögnum, er varða rekstur hlutafélags.
enda fer hún með eftirlitshlutverk með bókhaldi og meðferð fjármuna þess,
sbr. 3. mgr. 52. gr. sömu laga. Stefnandi fór úr starfi og vildi ekki hlíta því
að vinna í samræmi við fyrirmæli meiri hluta stjórnar stefnda, svo sem hon-
um var skylt samkvæmt 2. mgr. 52. gr. laga um hlutafélög nr. 32/1978. Þykir
stefnandi því ekki eiga rétt til launa í uppsagnarfresti, og ber því að sýkna
stefnda af kröfum hans í máli þessu. Rétt þykir, að stefnandi greiði stefnda
málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 140.000 kr., ásamt dráttarvöxtum
eins og krafist er.

Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari.
2443
Dómsorð:

Stefndi, Tölvuþjónustan í Reykjavík hf., skal vera sýkn af kröfum
stefnanda, Eggerts Steingrímssonar, í máli þessu. Stefnandi greiði
stefnda 140.000 kr. í málskostnað ásamt dráttarvöxtum með höfuð-
stólsuppfærslu á 12 mánaða fresti frá 15. degi eftir dómsuppsögu til
greiðsludags.
2444
Fimmtudaginn 24. nóvember 1994.
Nr. 385/1992. — Jóhanna Tryggvadóttir og
Evrópuferðir
gegn
Halldóri Ástvaldssyni
(Þórunn Guðmundsdóttir hrl.)

Mál fellt niður. Málflutningshæfi. Leiðbeiningarskylda.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Áfrýjendur skutu þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 8. októ-
ber 1992. Þeir krefjast sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostn-
aðar úr hendi hans í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjenda.

Fyrir Hæstarétti hefur áfrýjandinn Jóhanna Tryggvadóttir sjálf
flutt þetta mál fyrir sína hönd og firma síns, Evrópuferða. Hún er
ekki lögfræðingur að mennt, og hafa henni því verið veittar leið-
beiningar um rekstur og flutning málsins, sbr. 4. mgr. 101. gr. laga nr.
91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 166. gr. sömu laga, eins og henni
var breytt með lögum nr. 38/1994.

Ýmis atriði hafa farið úrskeiðis í málatilbúnaði áfrýjenda. Meðal
annars eru málsástæður þeirra um margt óljósar og á reiki, auk þess
sem lagasjónarmiðum þeim til stuðnings eru ekki gerð skil. Þá er
gagnaöflun af hálfu áfrýjenda verulegum annmörkum háð. Þannig
hafa þeir lagt fram mikinn fjölda gagna til stuðnings gagnkröfu, sem
þeir telja sig eiga á hendur stefnda, en flest þessara gagna eru með
þeim hætti, að ófært yrði að byggja á þeim við úrlausn málsins.
Önnur gögn, sem áfrýjendur hafa lagt fram, geyma mörg hver skrif-
legan málflutning, og enn önnur varða ekki þetta mál. Fyrir Hæsta-
rétti lutu leiðbeiningar meðal annars gagngert að því, að áfrýjend-
um væri ekki rétt að leggja fram gögn á þann hátt, sem raun varð á.
Þá er enn til þess að líta, að munnlegur málflutningur fyrir Hæsta-
rétti af hálfu áfrýjenda var ekki þannig, að hann kæmi að haldi. Í
2445
heild vantar þannig verulega á, að málatilbúnaður áfrýjenda hafi
verið í lögmætu horfi.

Fyrir Hæstarétti hefur áfrýjandinn Jóhanna Tryggvadóttir áður
flutt mál, sem hún hefur ýmist sjálf verið aðili að, firmu hennar eða
maki hennar, með þeim hætti, að aðfinnslum hafi sætt. Í dómi í máli
nr. 439/1993, upp kveðnum 24. nóvember 1993, var gerð sú athuga-
semd, að það mál hefði verið hið fjórða, sem hún flytti fyrir dómin-
um á nokkrum dögum, en málin öll verið viðameiri en svo, að það
hafi getað verið á færi annarra en málflutningsmanna að búa þau í
hendur dómstólum á viðunandi hátt. Í dómi, upp kveðnum 29. apríl
1994, í máli nr. 172/1994 var málatilbúnaður Jóhönnu Tryggvadóttur,
sem flutti málið af hálfu maka síns, talinn stórlega vítaverður, og
var sérstaklega að því fundið, að meginhluti gagna og málsástæðna,
sem þar hafi verið byggt á, hefðu í engu varðað málið. Í dómi 18.
maí 1994 í máli nr. 185/1994 var talið ljóst, að ekki væri á færi Jó-
hönnu Tryggvadóttur að reka mál þannig fyrir dómstólum, að við-
unandi væri, en um þetta var einnig vísað til áðurnefndra tveggja
dóma. Í dóminum, sem gekk í kærumáli, var bent á, að héraðsdóm-
ara í málinu væri rétt að taka afstöðu til þess, hvort þar bæri að
neyta úrræða 6. mgr. 17. gr. laga nr. 91/1991.

Í tilefni fyrirhugaðs flutnings þessa máls og með vísan til 6. mgr.
17. gr. laga nr. 91/1991 beindi Hæstiréttur því bréflega til Jóhönnu
Tryggvadóttur 17. október sl., að hún réði sér hæfan umboðsmann
til að flytja það, og var henni veittur sérstakur frestur í því skyni.
Var meðal annars vakin þar athygli á því, hvernig ráðgert sé í
ákvæðinu, að bregðast megi við, ef málsaðili fer ekki að slíkum til-
mælum. Þessum tilmælum var ekki sinnt. Undir rekstri málsins hafa
henni oftsinnis verið veittar leiðbeiningar, sem hafa lítinn sem eng-
an árangur borið. Þegar þetta er virt svo og þeir stórfelldu ann-
markar, sem eru á málatilbúnaði og málflutningi Jóhönnu Tryggva-
dóttur í þessu máli og áður er getið, verður að telja sýnt, að hana
skorti hæfi til að flytja mál sitt fyrir dómi.

Samkvæmt þessu verður ekki komist hjá því að beita ákvæðum 6.
mgr. 17. gr. laga nr. 91/1991 í máli þessu og fara þannig með það eins
og ekki hafi verið sótt þing við munnlegan flutning þess af hálfu
áfrýjenda. Með vísan til 2. mgr. 157. gr. sömu laga, sbr. 11. gr. laga
nr. 38/1994, verður mál þetta því fellt niður fyrir Hæstarétti. Verða
2446

áfrýjendur dæmdir til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæsta-
rétti, svo sem í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Mál þetta er fellt niður fyrir Hæstarétti.
Áffrýjendur, Jóhanna Tryggvadóttir og Evrópuferðir, greiði
sameiginlega stefnda, Halldóri Ástvaldssyni, 75.000 krónur í
málskostnað fyrir Hæstarétti.
2447
Fimmtudaginn 24. nóvember 1994.
Nr. 240/1991. — Úlfar Eysteinsson
(Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.)
gegn
Leó E. Löve
(Jóhannes Sigurðsson hrl.)

Aðild. Kröfugerð. Sameign. Hlutafélag. Gjaldþrot.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Garðar
Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 7. júní 1991.
Hann gerir þá dómkröfu, að stefndi greiði sér 1.245.846 krónur með
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, aðallega
frá 1. febrúar 1988, en til vara frá 1. mars 1989 og til greiðsludags. Þá
krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti. Jafnframt krefst hann þess, að málskostnaður
greiðist sem búskrafa úr þrotabúi áfrýjanda.

1.

Áfrýjandi höfðaði mál þetta í héraði 26. október 1989. Með úr-
skurði skiptaréttar Reykjavíkur 19. júní 1990 var bú hans tekið til
gjaldþrotaskipta. Með bréfi 5. júlí sama ár heimilaði skiptaréttur
lögmanni áfrýjanda að halda málinu áfram á eigin ábyrgð og kostn-
að þrotabúinu að kostnaðarlausu samkvæmt 115. gr., sbr. 114. gr. þá-
gildandi gjaldþrotalaga nr. 6/1978 og nú 2. og 1. mgr. 130. gr. laga um
gjaldþrotaskipti o. fl. nr. 21/1991. Málið var dæmt í þessu horfi í hér-
aði og áfrýjað til Hæstaréttar samkvæmt nýrri heimild skiptaréttar
5. júní 1991. Fyrir Hæstarétt hefur verið lagt endurrit úr skiptabók
Reykjavíkur, og kemur þar fram, að 22. júní 1992 var skiptameðferð
búsins lokið samkvæmt 120. gr. þágildandi gjaldþrotalaga, sbr. nú-
gildandi 155. gr. laga nr. 21/1991, án þess að nokkur greiðsla kæmi
upp í lýstar kröfur. Lögmaður áfrýjanda tilkynnti Hæstarétti 2. nóv-
ember sl. að áfrýjandi hefði sjálfur tekið við málinu að nýju. Af
2448
hálfu stefnda er gerð athugasemd við þessa tilkynningu. Heldur
hann því fram, að ekki sé fram komið, að þrotabúið hafi framselt
áfrýjanda persónulega þá eign búsins, sem eigi að felast í kröfu
þeirri, er hann gerir í málinu. Fallast má á það með áfrýjanda, að
hann hafi tekið við málinu að nýju, en verði niðurstaða þess honum
í vil, getur reynt á ákvæði 164. gr. laga nr. 21/1991.

Il.

Krafa áfrýjanda í héraði nam upphaflega 4.419.430 krónum, en
við aðalflutning lækkaði hann hana í 4.386.770 krónur. Hér fyrir
dómi gerði hann upphaflega aðalkröfu um sömu fjárhæð. Þessi
krafa var til greiðslu á launum árin 1986, 1987 og 1988, einnig á inn-
lögðu fé og greiddum reikningum og loks vegna áhalda til veitinga-
reksturs. Héraðsdómur komst að þeirri niðurstöðu, að veitinga-
rekstur þessi hefði verið sameiginlegur rekstur aðilanna undir nafn-
inu Úlfar og ljón, en eignir Og rekstrartekjur hefðu verið skráðar á
einkafirma stefnda, Leikbíla. Rekstrinum hefði lokið með kaupum
áfrýjanda á rekstrinum í nafni hlutafélagsins Ferskt og gott 1. febrú-
ar 1988 fyrir samtals 9 milljónir króna. Uppgjör aðilanna vegna slita
á hinum sameiginlega rekstri hafi átt að fara fram þannig, að stefndi
hafi átt að halda húsnæðinu, sem metið hafi verið á 17 milljónir
króna, og greiða skuldir, sem síðar hafi reynst nema 23,5 milljónum
króna. Hrein eign samrekstursins hafi þannig verið talin vera um
2,5 milljónir króna. Héraðsdómurinn kemst síðan að þeirri niður-
stöðu, að hefði áfrýjandi greitt andvirði rekstursins fyrir hönd hluta-
félagsins, hefði stefndi átt að svara áfrýjanda helmingi hans í
hreinni eign sameignarinnar, 1.250.000 krónum.

Héraðsdómur reisir niðurstöðu sína á því, að aðilar hafi staðið
jafnir við lok sameignartímabilsins, enda hafi þeir þá óskað eftir því
sameiginlega við Helga Númason endurskoðanda, að hann fyndi út
skuldastöðu einkafyrirtækis stefnda, Leikbíla, 1. febrúar 1988, en í
nafni þess hafi reksturinn verið. Reksturinn hafi verið seldur sam-
eiginlega til slita á sameigninni. Héraðsdómur byggir á því, að
kaupin á rekstrinum hafi í reynd verið á persónulega ábyrgð áfrýj-
anda, og þar sem telja verði, að forsenda stefnda fyrir uppgjörinu
hafi verið sú, að kaupverðið greiddist, verði á það að fallast, að
honum beri ekki að greiða greindan mismun, meðan það væri í van-
2449
skilum. Áfrýjandi gerði upphaflega hér fyrir dómi varakröfu,
byggða á þessum útreikningi Helga Númasonar, og hefur nú gert
hana að einu kröfu sinni, en þó lækkað hana aðeins. Hún er þannig
fundin:

1. Verðmæti eigna í samrekstri aðila skv.

samkomulagi þeirra við yfirtöku stefnda ....... kr.  26.000.000
2. Skuldir alls í samrekstrinum skv. uppgjöri

Helga Númasonar, lögg. endurskoðanda ....... kr. 23.508.308

Eignir umfram skuldir .........0............e0. kr. 2.491.692

Hlutur áfrýjanda — 50% ........00000000eee eeen kt. 1.245.846

Áffrýjandi rökstyður þessa kröfu svo, að af hálfu stefnda sé viður-
kennt, að honum hafi borið að standa áfrýjanda skil á þessari fjár-
hæð. Ástæða þess. að hann hafi ekki gert það, sé sú, að hlutafélagið
Ferskt og gott hafi ekki staðið við skuldbindingar sínar við sig. Vís-
ar áfrýjandi í því sambandi til kröfulýsingar stefnda í þrotabú hluta-
félagsins 24. maí 1989. Stefndi telji sig geta skuldajafnað þessum
kröfum á móti kröfum áfrýjanda. Á þetta sé fallist í hinum áfrýjaða
dómi, með því að dómurinn telji áfrýjanda kaupanda í raun. Þessu
mótmælir áfrýjandi og heldur því fram, að hér sé um tvo mismun-
andi aðila að ræða, og séu því ekki skilyrði til skuldajafnaðar. Áfrýj-
andi hafi aldrei gengið í persónulega ábyrgð fyrir skuldbindingum
hlutafélagsins.

Af hálfu stefnda er á það bent, að upphafleg aðalkrafa áfrýjanda
hér fyrir dómi hafi verið eina krafa hans í héraði. Sú krafa hafi ver-
ið byggð á þeirri málsástæðu, að hann ætti inneign hjá einkafyrir-
tæki stefnda. Varakrafan, sem nú sé orðin eina krafan, sé hins vegar
reist á þeirri málsástæðu, að áfrýjandi eigi rétt á hlutdeild í áætlaðri
nettóeign sameignarfélagsins miðað við 1. febrúar 1988. Þessi máls-
ástæða hafi ekki verið höfð uppi í héraði, og sé hún því allt of seint
fram komin.

Stefndi mótmælir því að hafa viðurkennt, að honum hafi borið að
standa skil á kröfufjárhæðinni. Greiðsluskylda hans vegna uppgjörs
aðila hafi algjörlega verið reist á þeirri forsendu, að áfrýjandi, sem
hafi verið upphaflegur kaupandi rekstursins, stæði skil á kaupverð-
2450
inu. Þar sem hann og fyrirtæki hans hafi ekki gert það, hafi skuldir
sameignarfélags áfrýjanda og stefnda orðið meiri en eignir og því
engin nettóeign til skipta.

Ill.

Krafa áfrýjanda í héraði var byggð á inneign, sem hann taldi sig
eiga hjá einkafyrirtæki stefnda. Vörn stefnda var hins vegar á því
reist, að rekstur veitingahússins Úlfar og ljón hefði verið sameigin-
legur, þó að hann væri skráður á nafn Leikbíla, einkafyrirtækis
stefnda, og gera ætti reksturinn upp sem sameign aðila. Héraðs-
dómur dæmdi um þessa málsástæðu stefnda og féllst á hana. Hér
fyrir dómi hefur áfrýjandi nú fallist á þetta og byggir kröfu sína á
þessu uppgjöri. Verður að fallast á það með áfrýjanda, að málflutn-
ingur og dómur í héraði hafi fjallað um þessa málsástæðu og því
verði krafa, sem á henni sé reist, höfð uppi fyrir Hæstarétti. Hins
vegar verður að skilja forsendur héraðsdóms svo, að hann sýkni
steinda í raun að svo stöddu, þar sem áfrýjandi hafi sjálfur verið
kaupandi rekstursins og ekki staðið skil á greiðslum, og sé því dæm-
ið enn óuppgert. Ágreiningur aðila hér fyrir dómi snýst því um það
eitt, hver hafi verið kaupandi rekstursins, og verður að fallast á það
með áfrýjanda, að ákvæði 45. gr. laga nr. 75/1973 um Hæstarétt Ís-
lands, sbr. 2. mgr. 163. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála,
sbr. 17. gr. laga nr. 38/1994, séu ekki því í vegi, að Hæstiréttur leggi
dóm á það álitaefni.

Samkvæmt gögnum málsins keypti fyrirtækið Ferskt og gott hf.
viðskiptavild veitingastaðarins Úlfar og ljón af stefnda fyrir
1.500.000 krónur 1. febrúar 1988. Þá seldi hann tæki, búnað og inn-
réttingar Féfangi hf. fyrir 7.500.000 krónur, sem aftur gerði fjár-
mögnunarleigusamning við Ferskt og gott hf. um þessa hluti 28.
febrúar 1988. Þá gerði stefndi leigusamning við fyrirtækið um hús-
næðið að Grensásvegi 7, Reykjavík. Fyrirtækið stóð í skilum við
hann fyrstu mánuðina, en síðan fór að halla undan fæti fyrir því, og
það varð gjaldþrota 14. mars 1989. Stefndi heldur því fram, að hann
hafi ekkert fengið greitt upp í kröfur sínar og auk þess borið ábyrgð
gagnvart Fétangi hf. á fjármögnunarleigusamningnum.

Áfrýjandi og fjölskylda hans voru ásamt fleirum hluthafar í fé-
laginu Ferskt og gott hf., sem stefndi hafði aðstoðað áfrýjanda við
2451

að stofna, en stefndi er löglærður. Hlutafélagið var tilkynnt til
skráningar, og var sú tilkynning móttekin í Hlutafélagaskrá 6.
febrúar 1988. Stefndi bað um gjaldþrot félagsins 17. nóvember 1988
og lýsti kröfum í búið 24. maí 1989. Skiptum gjaldþrotabúsins var
lokið 19. október 1989 samkvæmt heimild í 120. gr. þágildandi gjald-
þrotalaga nr. 6/1978. Stefndi hagaði sér því þannig gagnvart hlutafé-
laginu, að um raunverulegt félag væri að ræða og að það hefði
keypt rekstur fyrirtækisins Úlfar og ljón. Verður við það að miða,
eins og vörn stefnda í héraði var háttað, að áfrýjandi eigi rétt á, að
stefndi greiði honum sem svarar helmingi nettóeignar fyrirtækisins
Úlfar og ljón við slit hins sameiginlega reksturs þess eða sem nemur
endanlegri kröfu hans hér fyrir dómi. Í þessu máli þykir hins vegar
ekki verða dæmt um það, hvort stefndi eigi einhverjar gagnkröfur á
hendur áfrýjanda vegna vanefnda hlutafélagsins Ferskt og gott, þar
sem stefndi hefur engar formlegar kröfur gert þess vegna. Krafa
áfrýjanda er þannig tekin til greina. Átfrýjandi gerði þessa kröfu í
endanlegum búningi fyrst skömmu fyrir málflutning í Hæstarétti.
Þykir því rétt, að stefndi svari almennum innlánsvöxtum af kröfu-
fjárhæðinni frá dagsetningu kaupsamnings 1. febrúar 1988 til upp-
kvaðningar dóms þessa, en dráttarvöxtum frá þeim degi til greiðslu-
dags, allt eins og nánar er kveðið á í dómsorði.

Rétt þykir. að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og
fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:

Stefndi. Leó E. Löve, greiði áfrýjanda, Úlfari Eysteinssyni,
1.245.846 krónur með 23% ársvöxtum frá 1. febrúar 1988 til 21.
sama mánaðar, 22% frá þeim degi til 1. mars sama ár, 20% frá
þeim degi til 1. júní sama ár, 22% frá þeim degi til 11. sama
mánaðar, 24% frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 26% frá
þeim degi til 21. ágúst sama ár, 25% frá þeim degi til 1. sept-
ember sama ár, 12% frá þeim degi til 11. október sama ár, 9%
frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 7% frá þeim degi til 21.
nóvember sama ár, 6% frá þeim degi til 1. desember sama ár,
4% frá þeim degi til 11. janúar 1989, 5% frá þeim degi til 21.
2452
sama mánaðar, 9% frá þeim degi til 21. febrúar sama ár, 10%
frá þeim degi til 1. mars sama ár, 11% frá þeim degi til 21. sama
mánaðar, 15% frá þeim degi til 21. maí sama ár, 16% frá þeim
degi til 1. Júní sama ár, 17% frá þeim degi til 11. sama mánaðar,
18% frá þeim degi til 1. júlí sama ár, 20% frá þeim degi til 21.
sama mánaðar, 16% frá þeim degi til 1. ágúst sama ár, 13% frá
þeim degi til 11. sama mánaðar, 12% frá þeim degi til 1. sept-
ember sama ár, 10% frá þeim degi til 11. sama mánaðar. 9%
frá þeim degi til 1. október sama ár, 11% frá þeim degi til 1.
nóvember sama ár, 12% frá þeim degi til 11. janúar 1990, 10%
frá þeim degi til 21. sama mánaðar, 9% frá þeim degi til 1.
febrúar sama ár, 7% frá þeim degi til 1. mars sama ár, 5% frá
þeim degi til 1. apríl sama ár, 3% frá þeim degi til 1. október
sama ár, 2,5% frá þeim degi til 1. nóvember sama ár, 3% frá
þeim degi til 1. janúar 1991, 3,5% frá þeim degi til 21. sama
mánaðar, 5% frá þeim degi til 1. júní sama ár, 6% frá þeim
degi til 1. ágúst sama ár, 7% frá þeim degi til 11. október sama
ár, 4% frá þeim degi til 1. desember sama ár, 3% frá þeim degi
til 1. febrúar 1992, 2,5% frá þeim degi til 11. sama mánaðar,
2% frá þeim degi til 21. mars sama ár, 1,25% frá þeim degi til
1. maí sama ár, 1% frá þeim degi til 1. janúar 1993, 2,2% frá
þeim degi til 11. sama mánaðar, 1,75% frá þeim degi til 21.
sama mánaðar, 15% frá þeim degi til 11. febrúar sama ár.
1,25% frá þeim degi til 1. mars sama ár, 1% frá þeim degi til 11.
ágúst sama ár, 1,25% frá þeim degi til 1. nóvember sama ár,
1% frá þeim degi til 11. sama mánaðar og 0,5% frá þeim degi
til uppsögudags dóms þessa, en með dráttarvöxtum samkvæmt
HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags.
Heimilt er að höfuðstólsfæra áfallna vexti á tólf mánaða fresti,
í fyrsta sinn 1. febrúar 1989.
Málskostnaður fellur niður í héraði og fyrir Hæstarétti.
2453

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 11. mars 1994.
1.0.

Mál þetta. sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi föstu-
daginn 22. febrúar sl., hefur Úlfar Eysteinsson, kt. 230847-4609, Bragagötu 14,
Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 26. október 1989, á
hendur Leó E. Löve, kt. 250348-2909, Laufásvegi 25, Reykjavík. Í þinghaldi í
málinu 14. nóvember 1990 lýsti lögmaður stefnanda yfir því, að þrotabú Últ-
ars Eysteinssonar tæki við rekstri málsins í stað Úlfars Eysteinssonar. Lög-
maður stefnda samþykkti þá þessa breytingu á aðild málsins.

Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að
greiða sér skuld, að fjárhæð 4.386.770 kr., með dráttarvöxtum samkvæmt
10. gr. vaxtalaga, sbr. 12. gr. sömu laga, frá 1. febrúar 1988 til greiðsludags og
að dráttarvextir verði lagðir við höfuðstól eftir hver 12 mánaða vanskil og
myndi þannig nýjan vaxtaberandi höfuðstól. í fyrsta sinn 1. febrúar 1989.
Einnig krefst stefnandi málskostnaðar |...

Dómkröfur stefnda eru þær. að hann verði sýknaður af öllum kröfum
stefnanda og stefnandi dæmdur til að greiða sér málskostnað {-..1.

Sáttaumleitanir fyrir dómi hafa ekki borið árangur.

2.0.

Stefnandi segist hafa gengið til samstarfs við stefnda um rekstur veitinga-
húss í Reykjavík undir nafninu Úlfar og ljón. Hafi samstarfið hafist Í árs-
byrjun 1986 og lokið í endaðan janúar 1988. Hafi samstarfinu verið þann
veg háttað, að stefndi, sem þá hafi rekið í Reykjavík einkafirma undir nafn-
inu Leikbílar, kt. 530685-0209. en það firma hafi verið fellt af skrá 16. 10.
1989, hafi keypt húsnæði til rekstrar veitingahússins og annast um rekstur
þess í nafni Leikbíla, en stefnandi. sem sé lærður matreiðslumeistari, hafi
lagt fram áhöld og tæki sem og sérþekkingu sína og stjórnað daglegum
rekstri í eldhúsi og veitingasal. Allar eignir og rekstrartekjur veitingahúss-
ins Úlfar og ljón hafi verið skráðar á einkafirma stefnda, Leikbíla.

Þegar upp úr samstarfi stefnanda og stefnda hafi slitnað, hafi orðið að
samkomulagi. að Helgi Númason, löggiltur endurskoðandi, yfirfæri bók-
hald Leikbíla þann tíma, sem samstarfið hefði varað. Samkvæmt yfirliti
endurskoðandans hafi inneign stefnanda hjá stefnda vegna Leikbíla numið
4.419.430 kr. 31. 1. 1988, sem sundurliðist þannig:

Vegna ársins 1986 ........000000eeaeeenneeenrreerrnrrrnnrrnrrnnn kr. 1.073.486
Vegna ársins 1987 .......dd0000.000neeennnr tenn rann (- 7.952.196)
Vegna ársins 1988 ....d...00.00eeaeeaererreerenrrrnnrrnrenrn — 11.298.139

Alls kr. 4.419.029()
2454

Sú fjárhæð sé að hluta til framlag stefnanda í peningum, áhöldum og
tækjum til rekstrarins og að hluta laun stefnanda framangreindan tíma. Við
aðalmeðferð málsins lækkaði stefnandi þessa fjárhæð vegna oftalinna
áhalda um 32.660 kr., sbr. kröfugerð hans.

Þá segir stefnandi, að við lok samstarfs síns og stefnda hafi stefndi selt
áhöld og tæki veitingahússins Úlfar og ljón sem og húsnæðið, allt í nafni
einkafirma stefnda, Leikbíla. Hagnaður sá, er stefndi hafi haft af sölu eigna
Úlfar og ljón, hafi ekki komið í hlut stefnanda og stefndi ekki viljað viður-
kenna hlutdeild stefnanda í honum og beri fyrir sig, að Leikbílar, eignar- og
rekstraraðili Úlfar og ljón, hafi verið sitt einkafirma og stefnanda óviðkom-
andi.

Stefnandi vísar til stuðnings kröfum sínum til almennra reglna samninga-
og kröfuréttarins, II. kafla laga nr. 25/1987, 1. gr. laga nr. 55/1980, 8. gr. laga
nr. 30/1987 og XII. kafla laga nr. 85/1936.

3.0.

Stefndi mótmælir kröfugerð stefnanda, bæði að því er varðar fjárhæðir
og grundvöll. svo og vaxtakröfu hans. Málsástæður og þau samskipti aðila,
sem málið er sprottið af, segir hann vera í stórum dráttum eftirgreind:

Aðilar máls þessa hafi ákveðið að setja á stofn veitingastað í ársbyrjun
1986. Hafi þeir í því skyni keypt hluta fasteignanna nr. 5 og 7 við Grensás-
veg í Reykjavík. Húsnæðið hafi þeir fengið afhent 1. febrúar 1986 og þá haf-
ist handa um undirbúning veitingarekstrarins. Það sé því rangt hjá stefn-
anda, að upphafið hafi verið 1. janúar 1986.

Stefndi hafi árið 1985 skráð einkafirmað Leikbíla. Þegar aðilar hafi rætt
um, hvert rekstrarform skyldi vera á veitingarekstrinum, hafi það orðið að
samkomulagi, að Leikbílar skyldu verða rekstraraðilinn og þar með stefndi
persónulega. Hafi þessi tilhögun verið á höfð vegna þess, að stefnandi hafi
á þeim tíma verið uggandi um fjárhagsstöðu sína og viljað, að friður fengist
um reksturinn. Á milli aðila hafi hins Vegar verið um það samið og við það
miðað, að í raun væru þeir helmingseigendur að rekstrinum. þ. m. t. öllum
eignum og skuldum. Frá upphafi hafi verið við það miðað og sameiginlegur
vilji beggja, að stefnanda skyldi einhvern tíma síðar gefast kostur á að eign-
ast og taka við öllum rekstrinum og sameigninni.

Síðla árs 1987 hafi aðilar rætt um, hvernig stefnandi gæti keypt stefnda út
úr rekstrinum, og verið haldnir um það margir fundir. Í þeim viðræðum
hafi það legið fyrir, að árið 1987 þyrfti stefnandi að kaupa fyrnanlega eign,
t. d. rekstur eins og hinn sameiginlega rekstur aðila máls þessa, til þess að
komast hjá skattlagningu söluhagnaðar veitingastaðar, sem hann hefði selt
2455

tveimur árum áður. Samningaviðræðurnar hafi svo borið árangur um ára-
mótin og skjöl varðandi söluna verið útbúin í ársbyrjun 1988. Samkvæmt
þeim hafi stefndi verið seljandi. en kaupandi verið hlutafélagið Ferskt og
gott, sem stefndi hafi aðstoðað stefnanda við að stofna. Báðir aðilar hafi
ævinlega miðað við það, að það væri í raun stefnandi og hans fólk per-
sónulega. sem væru kaupendur. enda þótt hlutafélagið hafi verið kaupandi
og skuldari á kaupskjölum.

Skömmu síðar hafi stefnandi óskað eftir því, að sölunni yrði breytt þann-
ie. að hann sjálfur yrði talinn kaupandi og kaupin dagsett í desember 1987.
Á þetta hafi stefndi fallist, enda hefði það verið upphafleg ætlun aðila, að
kaupin færu fram árið 1987, og samkomulag tekist með aðilum um það á
því ári. Endurskoðandi stefnanda hafi síðan haft meðalgöngu um að gera
þær bókhaldslegu ráðstafanir, sem gera hafi þurft vegna þessara breytinga.

Aðilar hafi náð samkomulagi um, að hinar sameiginlegu eignir skyldu
metnar á samtals 26.000.000 kr. og að þær skiptust þannig, að 17.000.000 kr.
væru húsnæðið, en 9.000.000 kr. reksturinn, þ. €. a. s. tæki, búnaður og við-
skiptavild.

Eins og áður sé fram komið, hafi stefndi einn verið skráður eigandi allra
eigna og þar með skuldari allra skulda. Hafi kaupin því verið gerð þannig,
að stefndi skyldi áfram eiga húsnæðið, en stefnandi keypti reksturinn af
stefnda. Hafi greiðslur verið með þrennum hætti: Nokkurt fé hafi verið
greitt með peningum, en eftirstöðvar með víxlum og fjármögnunarleigu-
samningi við Féfang hf. Hafi hlutafélagið Ferskt og gott verið skuldari á öll-
um skuldbindingum, en milli aðila hafi verið við það miðað og á því byggt.
að stefnandi stæði þar persónulega að baki, enda hafi hann notað verðbrét-
in til að greiða stefnda með og persónulega verið kaupandi, eins og áður sé
getið. Til þess að liðka fyrir um áðurgreindan fjármögnunarleigusamning
hafi stefndi sett veð honum til tryggingar. Í tengslum við kaupin hafi svo
verið gerður húsaleigusamningur og kaupréttarsamningur um húsnæðið
stefnanda til handa.

Þar sem stefndi hafi samkvæmt framanrituðu fengið ígildi allra eignanna,
26.000.000 kr., hafi svo verið um samið, að hann skyldi greiða allar skuldir.
Þegar þær lægju fyrir og allt hefði „gengið upp“, eins og aðilar hafi orðað
það, skyldi stefndi greiða stefnanda helming nettóeignarinnar með skulda-
bréfi til tveggja ára.

Samkvæmt uppgjöri Helga Númasonar hafi skuldirnar reynst vera rúm-
lega 23.500.000 kr. og nettóeign því tæplega 2.500.000 kr. Reyndar hafi síð-
ar komið í ljós, að í bókhaldið hafi vantað nokkrar skuldir eða þær vantald-
ar.
2456

Helmingur nettóeignarinnar samkvæmt ofanskráðu sé því tæplega
1.250.000 kr., og hefði það verið sú fjárhæð, sem stefndi hefði átt að greiða
stefnanda með tveggja ára skuldabréfi, ef allt hefði „gengið upp“. Svo hafi
þó ekki orðið. Leiga hafi ekki verið greidd nema að litlu leyti, víxlar ekki
heldur eða fjármögnunarleigusamningurinn. Tjón stefnda af vanskilum
þessum nemi miklu hærri fjárhæð en hann hefði átt að standa stefnanda skil
á samkvæmt framansögðu. Megi því ljóst vera, að eigi annar hvor aðila
kröfur á hinn, þá sé það stefndi, sem eigi kröfur á stefnanda. en ekki öfugt.

Kröfugerð stefnanda virðist á því reist, að hann eigi svo og svo háar
launakröfur á hendur stefnda og einnig kröfur á hendur honum vegna ann-
arra framlaga til hins sameiginlega rekstrar. Áður hafi verið rakið. hvernig
viðskiptum aðila hafi lokið, þ. e. a. s., að heildareignir hafi verið metnar og
frá þeim skyldu dregnar skuldir. Við kaupin hafi aðilar farið yfir framlög
hvors um sig persónulega til rekstrarins. Hafi þeir komist að þeirri niður-
stöðu, að þau framlög hefðu verið nokkurn veginn jöfn að því frátöldu, að
stefndi hafi lagt fram rafknúna leikfangabíla, sem hann hafi átt að fá af
óskiptu.

Kröfur stefnanda virðist á því byggðar, að hann hafi lagt tilgreindar fjár-
hæðir til sameiginlegs rekstrar. Því sé í sjálfu sér ekki mótmælt, að framlag
hans hafi verið nokkurt, en þar sem um sameiginlegan rekstur hafi verið að
ræða og stefndi lagt fram meiri verðmæti en stefnandi, sé því mótmælt, að
reikningar hans geti átt rétt á sér, og sé því haldið fram og á því byggt, að
stefnandi eigi engar kröfur á hendur stefnda, hvorki á framangreindum
grundvelli né öðrum, og því beri að sýkna stefnda af öllum kröfum stefn-
anda.

Aðilar málsins hafi gert með sér samkomulag um, að Helga Númasyni,
löggiltum endurskoðanda, yrði falið að finna sundurliðun og tilurð einka-
reikninga þeirra og finna skuldastöðu Leikbíla miðað við 1. febrúar 1988.
Meðan Helgi hafi verið að vinna það verk, hafi stefnandi komið fram með
Ýmsar órökstuddar viðbótartölur, sem hann hafi óskað eftir. að bætt yrði
inn í uppgjörið. Það hafi Helgi gert athugasemdalaust og án þess að stefnda
hafi gefist kostur á að gera athugasemdir og koma fram með sínar tölur um
framlög og annað. Stefndi hafi mótmælt þessu, strax og honum hafi orðið
þetta ljóst. Stefndi hafi nú tekið saman yfirlit yfir óbókfærð framlög sín,
sem nemi á upphaflegu verðlagi 1.554.054 kr.

Kröfugerð stefnanda virðist að sínu leyti vera á því reist, að hann hafi
unnið sem launþegi hjá stefnda. Það sé alrangt, eins og að framan sé rakið.
Stetndi og stefnandi hafi báðir verið eigendur veitingastaðarins og rekstrar-
ins. Hafi þeir verið helmingaeigendur, átt allar eignir að jöfnu og borið
2457
jafna ábyrgð á skuldum. Þeir hafi báðir lagt fram óbókfærð verðmæti og í
raun báðir verið seljendur, og verði því báðir að bera hallann af því tapi.
sem af þeirri sölu hafi hlotist.

Kjarni þessa máls og meginmálsástæður stefnda fyrir sýknukröfu sinni
séu eftirfarandi: Samkomulag hafi verið um, að heildareignir hins sameigin-
lega rekstrar skyldu metnar á 26.000.000 kr. Skyldi stefndi sjá um uppgjör
allra skulda, og þegar þær hefðu verið greiddar og stefnandi greitt stefnda
það. sem að honum sneri vegna kaupanna á rekstrinum, þ. e. víxla, húsa-
leigu og afborganir á kaupleigusamningi, hafi stefndi átt að greiða stefn-
anda með skuldabréfi helming nettóeignarinnar. Þegar upp hafi verið stað-
ið og öll kurl komin til grafar, hafi skuldirnar numið rúmlega 23.500.000
krónum, þegar litið sé fram hjá einkareikningum aðila. Helmingur af nettó-
eigninni sé samkvæmt því u. þ. b. 1.250.000 kr., og hefði sú fjárhæð átt að
koma í hlut stefnanda, ef allt hefði verið með felldu. Á móti þeirri fjárhæð
komi hins vegar kröfur stefnda á hendur stefnanda vegna vanskila á kaup-
verðinu, húsaleigu og vegna ábyrgðar á fjármögnunarleigusamningi. sem
nemi miklu hærri fjárhæð. Í öllu falli ætti stefnandi að bera helming af
þeirri fjárhæð, sem hefði tapast við söluna, þar sem hann hefði í raun verið
seljandi ásamt stefnda. Sá helmingur sé einnig miklu hærri en hugsanleg
inneign stefnanda. Af framansögðu megi ljóst vera, að stefnandi eigi engar
kröfur á hendur stefnda vegna þessara viðskipta, og beri því að sýkna
stefnda.

Stefndi reisir sýknukröfu sína á meginreglum samningaréttar og kröfu-
réttar. Þá vísar stefndi einnig til 49. gr. laga nr. 85/1936. Stefndi segir, að
málskostnaðarkrafa sín byggist á 12. kafla laga nr. 85/1936, einkum 1. mgr.
177. gr., sbr. 184. gr. þeirra laga. Krafa um dráttarvexti á málskostnað bygg-
ist á 3. mgr. 175. gr. sömu laga, sbr. 21. gr. laga nr. 54/1988. Krafan um
virðisaukaskatt á málflutningsþóknun sé reist á lögum nr. 50/1988. þar sem
lögmönnum sé gert að innheimta virðisaukaskatt af þjónustu sinni. Stefndi
sé ekki virðisaukaskattsskyldur, og beri því nauðsyn til að fá dóm fyrir
skatti þessum úr hendi stefnanda.

4.0.
Forsendur og niðurstaða.

Upphafleg krafa stefnanda, að fjárhæð 4.419 þúsundir króna, sundurlið-
ast þannig:
1986:
Laun rare rennt 645 þús kr.
Innlagt fé og greiddir reikningar 428 - -

Samtals 1.073 þús. kr.

 
1987:

Laun rr 802 þús. kr.

Innlagt fé og greiddir reikningar... 246 - -
Samtals 1.048 þús. kr.

1988:

Laun rr 120 þús. kr.

Viðbótarlaun dr 1425 - -

Áhöld lögð fram... 423 - -

Víxill (v/launa 1987 skv. framburði endursk.) ............. 330 - -

Samtals 2.208 þús. kr.

Samtals 1986 til 1988 4.419 þús. kr.

 

Við aðalmeðferð málsins lækkaði stefnandi fjárhæð vegna áhalda um
32.660 kr.

Það er samdóma álit dómsins, að krafan sé byggð á bókhaldi, sem ekki sé
nægilega áreiðanlegt, og að krafan sé að öðru leyti illa reifuð.

Stefnandi segir sjálfur svo frá í stefnu og greinargerð, að hann hafi geng-
ið til samstarfs við stefnda um rekstur umrædds veitingahúss. Hafi sam-
starfið staðið frá ársbyrjun 1986 til loka janúar 1988. Samstarfið hafi verið
með þeim hætti, að stefndi hafi keypt húsnæði og annast um rekstur þess í
nafni Leikbíla, sem hafi verið einkafirma stefnda, en stefnandi lagt fram
áhöld og tæki. Stefndi tekur undir með stefnanda, að samstarfshættirnir
hafi verið þessir.

Stefnandi segir enn fremur, að við lok samstarfs þeirra félaga hafi stefndi
selt áhöld og tæki veitingahússins sem og veitingahúsið. Hagnaður sá, er
stefndi hafi haft af sölu eigna, hafi ekki komið í hlut stefnanda og stefndi
ekki viljað viðurkenna hlutdeild stefnanda í honum.

Orðalag í stefnu og greinargerð bendir því til, að myndast hafi sameign
um rekstur veitingahússins Úlfar og ljón. Einnig kom fram í munnlegum
skýrslutökum fyrir dómi. að stefnandi myndi hafa litið svo á svo og starfs-
fólk veitingahússins. Svo sem fram kemur í málsskjölum, óskuðu stefnandi
og stefndi í sameiningu eftir því, að Helgi Númason, löggiltur endur-
skoðandi, yfirfæri einkareikninga málsaðila og fyndi skuldastöðu Leikbíla 1.
febrúar 1988. Fyrir vinnu Helga skyldu aðilar greiða að jöfnu. Bróðir stefn-
anda, Björn Eysteinsson útibússtjóri, fullyrðir í skeyti, sem hann sendi
stefnda 16. október 1988, að rekstur Úlfar og ljón árin 1986 og 1987 hafi á
þeim tíma verið sameign málsaðila.

Hér er ekki um að ræða tæmandi upptalningu á þeim atriðuin, sem gefa
2459

vísbendingu um, að um rekstur þennan hafi myndast sameign. Reglur um op-
inbera skráningu gefa ekki einar sér vísbendingu um, hvort sameign hafi í raun
myndast í samskiptum aðila, sem myndast getur með munnlegu samkomulagi,
og viðurkennt er, að sköpun verðmæta í samstarfi geti leitt til sameignar. Þessu
til áréttingar má benda á, að samkvæmt fram lögðum gögnum virðast laun
stefnanda fyrir vinnu hans við samreksturinn, sem aðilar höfðu ákveðið, að
gengi sem framlag til rekstrarins, ekki hafa verið talin fram til skatts.

Þegar þetta er virt svo og síðari framkvæmd þessa samkomulags um sam-
rekstur veitingahússins svo og slit eignarinnar og uppgjör milli aðila, verður
að telja, að um reksturinn hafi myndast sameign þeirra félaga. Dómurinn er
því þeirrar skoðunar, að við úrlausn í þessu máli, þ. e. við uppgjör milli máls-
aðila, verði að leggja til grundvallar, að um sameign þeirra hafi verið að ræða.
Þeir hafi því báðir lagt fram vinnu og fjármuni, sem ætlað var að efla veitinga-
hússreksturinn, og þeir hafi ætlað sér báðum jafnan hag af rekstrinum.

Málsaðilar gerðu um það samkomulag í upphafi, að stefnandi hefði
100.000 kr. á mánuði í laun í tvö ár og fengi greiddan helming þeirra launa.
Hinn helmingur launanna átti að ganga til fyrirtækisins. Mun það hafa
gengið eftir. Með þessum hætti átti stefnandi að eignast fyrirtækið að jöfnu
við stefnda. Verður af þessum sökum að líta svo á. að stefnandi hafi fallist á
að leggja laun sín að hálfu sem framlag sitt til fyrirtækisins og eigi því ekki
sérstaka kröfu um greiðslu þeirra, þ. e. við uppgjör á launum stefnanda
verður að leggja til grundvallar það markmið, að launin hafi að hálfu átt að
ganga inn í fyrirtækið sem framlag stefnanda. Fyrir réttinum bar stefnandi,
og var því ómótmælt af hálfu stefnda, að hann hefði fengið greiddan þann
hlut launa sinna, sem ekki átti að ganga til rekstrarins, sem stofnframlag.
Þau laun hafi þó ekki verið bókfærð. heldur tekin út úr sölu veitingahúss-
ins. Samkvæmt þessu er stefnandi með kröfu sinni, sem búið er að færa í
bækur honum til tekna, að tvítelja laun sér til handa.

Þá verður einnig að meta til verðs annað framlag málsaðila, sem ætlað
var til að byggja upp fyrirtækið og gera rekstur þess arðbæran. Í því sam-
bandi má benda á framlag af hálfu stefnda, sem hann lagði fram í upphafi
og telur vanfært um 1,5 milljónir króna.

Við slit sameignarinnar virtust málsaðilar hafa verið sammála um, að
þeir stæðu jafnir, og bendir margt til, að sú niðurstaða hafi átt við rök að
styðjast. Þeir voru samdóma um, að áætlað verð fyrir húsnæðið skyldi vera
17 milljónir króna. Skuldir voru þá óvissar, en reyndust síðar vera u. þ. b.
23.5 milljónir króna. Kom þetta tvennt í hlut stefnda. Þá var reksturinn
sjálfur, áhöld, tæki og viðskiptavild metið á 9 milljónir króna. Hrein eign
samrekstrarins var samkvæmt því talin vera um 2,5 milljónir króna, þegar
2460

samstarfinu lauk. Uppgjör milli aðila átti að fara þannig fram, að stefnandi
greiddi stefnda 9 milljónir króna, en stefndi tæki við fasteigninni og öllum
skuldum. Gengju greiðslur eftir með þessum hætti, átti stefndi að greiða stefn-
anda helming hans í hreinni eign sameignarinnar, þ. e. u. þ. b. 1.250.000 kr.

Kaupandi áhalda og viðskiptavildar 1. febrúar 1988 var á skjölum hlutafé-
lagið Ferskt og gott, en stefnandi mun hafa verið þar hluthafi. Hefur annar
hluthafi þessa félags skýrt frá því fyrir dómi, að aðrir hluthafar en stefnandi
hafi verið skráðir til málamynda. þ. e., að í raun hafi stefnandi átt og rekið
fyrirtækið sem einkarekstur hans væri. Á skattframtali stefnanda 1989 voru
áhöld og viðskiptavild talin persónuleg eign hans.

Fram hefur komið, og er því ómótmælt af hálfu stefnanda, að verulegar
vanefndir hafi orðið á greiðslum til stefnda vegna sölu áhalda og viðskipta-
vildar svo og vegna húsaleigu. Ber stefndi fyrir sig, að meðan þessar van-
efndir stefnanda vari, geti hann ekki átt rétt til helmings þess fjár, þ. e.
helmings þeirra u. þ. b. 2,5 milljóna króna, sem eftir stóðu umfram skuldir.
er sala hafði farið fram.

Líta ber til þess, að sú sameign, sem seld var, þ. e. áhöld og viðskiptavild
veitingahússins Úlfar og ljón, var sameign málsaðila og því seld sameigin-
lega til slita á henni. Þá var stefnandi væntanlega kaupandi í raun, þótt öll-
um formskilyrðum væri ekki fullnægt í því sambandi. Þegar þetta er virt og
þar sem telja verður, að stefndi hafi miðað við þá forsendu, að kaupverðið
fengist greitt, telur dómurinn sér ekki annað fært en fallast á það með
stefnda, að honum beri ekki að greiða greindan mismun, meðan áður-
greindar greiðslur kaupverðsins eru í vanskilum við hann. Breytir engu um
þessa niðurstöðu, að telja verður vafasamt, að rekstur veitingastaðarins,
þ. e. áhöld og viðskiptavild, hafi verið 9 milljón króna virði í ársbyrjun
1988, þar sem stefnandi var reiðubúinn að greiða þá fjárhæð fyrir hann.

Samkvæmt því, sem hér hefur verið rakið, verður að hafna kröfum stefn-
anda. Ber því að sýkna stefnda af kröfum stefnanda.

Eftir atvikum og með tilvísun til 178. gr. laga nr. 85/1936 þykir rétt, að
hvor málsaðili beri sinn kostnað af málinu.

Jón L. Arnalds borgardómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdóms-
mönnunum Atla Haukssyni, löggiltum endurskoðanda, og Stefáni Svavars-
syni dósent.

Dómsorð:
Stefndi, Leó E. Löve, skal vera sýkn af kröfum stefnanda. þrotabús
Úlfars Eysteinssonar, í máli þessu.
Málskostnaður fellur niður.
2461
Fimmtudaginn 24. nóvember 1994.
Nr. 455/1994. — Hlynur Jörundsson
Segn
Þorvarði V. Þorvaldssyni

Kærumál. Gjaldþrotaskipti. Lögmenn.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut máli þessu til Hæstaréttar með kæru 26. októ-
ber 1994, sem barst Hæstarétti 15. nóvember sl. Kæruheimild er í
179. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Kærður er úr-
skurður Héraðsdóms Reykjaness 13. október 1994 þess efnis, að bú
sóknaraðila sé tekið til gjaldþrotaskipta. Sóknaraðili „ítrekar kröfur
um sýknun“, en fyrir héraðsdómi var bókuð sú dómkrafa hans, að
synjað yrði kröfu Þorvarðar V. Þorvaldssonar um, að bú sóknar-
aðila yrði tekið til gjaldþrotaskipta. Þá krefst sóknaraðili málskostn-
aðar úr hendi varnaraðila og kærumálskostnaðar.

Af hálfu varnaraðila hefur Jón Egilsson héraðsdómslögmaður
skilað greinargerð í málinu til Hæstaréttar. Sá lögmaður fullnægir
ekki skilyrðum 2. mgr. 9. gr. laga nr. 61/1942 um málflytjendur, sbr.
1. gr. laga nr. 25/1953, til að flytja mál fyrir Hæstarétti. Verður því að
líta svo á, að varnaraðili hafi ekki látið málið til sín taka fyrir
Hæstarétti.

Í hinum kærða úrskurði er tekið upp orðrétt framsal Bjarna Ás-
geirssonar hæstaréttarlögmanns til varnaraðila 22. júní 1994 á dóm-
kröfu Íslandsbanka hf. á hendur sóknaraðila. Krafan er samkvæmt
áskorunarstefnu, sem árituð er um aðfararhæfi 30. janúar 1990 á
hendur sóknaraðila einum, en ekki ábyrgðarmönnum samkvæmt
því skuldabréfi, sem um ræðir í málinu. Þegar þetta er virt, verða
ákvæði 1. tl. 3. mgr. 65. gr. laga nr. 21/1991 ekki talin því til fyrir-
stöðu, að krafa varnaraðila verði tekin til greina.

Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísan til forsendna hins
kærða úrskurðar verður hann staðfestur.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.
2462
Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 13. október 1994.

Mál þetta, sem varðar ágreining um gjaldþrotaskipti, var tekið til úr-
skurðar að loknum munnlegum málflutningi 6. október sl.

Sóknaraðili. Þorvarður V. Þorvaldsson, kt. 201156-3519, Bröttugötu 5,
Vestmannaeyjum, gerir þá dómkröfu, að bú varnaraðila verði tekið til
gjaldþrotaskipta.

Varnaraðili, Hlynur Jörundsson, kt. 300359-2729. Álfhólsvegi 14, Kópa-
vogi, gerir þá dómkröfu, að synjað verði kröfu sóknaraðila um gjaldþrota-
skipti.

Krafa sóknaraðila barst dóminum 2. september 1994. Við fyrirtöku kröf-
unnar á dómþingi 27. sama mánaðar sótti varnaraðili þing og hafði uppi
mótmæli við kröfu um gjaldþrotaskipti. Var þá mál þetta þingfest.

Atvik að baki máli er þau, að með áskorunarstefnu, út gefinni 6. október
1989, höfðaði Iðnaðarbanki Íslands hf., Hafnarfirði. mál fyrir bæjarþingi
Hafnarfjarðar á hendur Hlyni Jörundssyni, Júlíusi R. Júlíussyni, Halldóri
Berg Jónssyni og Heiðari Víkingi Eiríkssyni in solidum til greiðslu skuldar,
að fjárhæð 298.298,90 kr., auk dráttarvaxta skv. skuldabréfi, út gefnu 16. 12.
1988 til Iðnaðarbanka Íslands hf., Hafnarfirði. upphaflega að fjárhæð
290.000 kr. Var Hlynur Jörundsson útgefandi bréfsins, en stefndu höfðu
tekið á sig sjálfskuldarábyrgð á því. Hinn 30.1. 1990 voru stefnukröfur
málsins áritaðar aðfararhæfar á hendur Hlyni Jörundssyni.

Hinn 22. júní 1994 gerir Bjarni Ásgeirsson hrl. svohljóðandi framsal:
„„Dómkröfur í málinu Iðnaðarbanki Íslands hf.. Hafnarfirði, gegn Hlyni Jör-
undssyni, Júlíusi R. Júlíussyni, Halldóri Berg Jónssyni og Heiðari Víkingi
Eiríkssyni skv. stefnu, útg. 6. 10. 1989, hefur verið greidd að fullu af Þor-
varði V. Þorvaldssyni, Bröttugötu 5. Vestmannaeyjum, með 400.000 kr.. og
hefur hann því keypt kröfu þessa og fær dómkröfuna framselda með öllum
dæmdum vöxtum og málskostnaði og áföllnum og áfallandi kostnaði, og er
krafan því eign Þorvarðar. Framsal þetta er gert í fullu samráði við Halldór
B. Jónsson, Júlíus R. Júlíusson og Heiðar Víking Eiríksson, en Þorvarður
leysti kröfuna til sín fyrir hönd þeirra félaga. Framsal þetta er án ábyrgðar
af hálfu upphaflegs kröfuhafa.“

Sóknaraðili krefst gjaldþrotaskipta á búi varnaraðila skv. 65. gr. laga nr.
21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. og lýsir í endanlegri kröfu sinni kröfu að
höfuðstól 298.298 kr., en samtals 1.116.794 kr., allt að frádregnum 120.000
kr. vegna innborgana, samtals 1.036.691,53 kr. Sóknaraðili greinir svo frá,
að skuldin sé samkvæmt áskorunarstefnu, sem lögð hafi verið fram á bæjar-
2463
þingi Hafnarfjarðar 7. 11. 1989 og árituð um aðfararhæfi 30. 1. 1990. Kröfu-
eigandi, Þorvarður V. Þorvaldsson. hafi leyst kröfuna til sín og dómurinn
verið framseldur honum. Að kröfu Hörpu hf. hafi verið gerð árangurslaus
aðför hjá varnaraðila 17. 8. 1994.

Varnaraðili reisir mótmæli sín á því m. a., að framsal það, sem krafan sé
reist á, sé málamyndagerningur. Krafan sé löngu niður fallin. Þá sé áritun
stefnu einungis á hann og ábyrgðarmennirnir þrír því dómkröfunni óvið-
komandi.

Niðurstaða.

Árangurslaust fjárnám fór fram hjá varnaraðila 17. 8. 1994. Sóknaraðili
reisir fjárkröfu sína á hendur varnaraðila á framsali Bjarna Ásgeirssonar
hrl. á kröfu samkvæmt áritaðri áskorunarstefnu á hendur varnaraðila.
Gögn málsins bera ekki með sér, að um málamyndagerning sé að ræða. Þá
hefur varnaraðili ekki sýnt fram á, að hann hafi greitt kröfuna. Samkvæmt
þessu er fullnægt skilyrðum 1. tl. 2. mgr. 65. gr. laga nr. 21/1991 til að verða
við kröfu sóknaraðila, og er því bú varnaraðila tekið til gjaldþrotaskipta.

Úrskurð þennan kveður upp Þorgerður Erlendsdóttir fulltrúi.

Úrskurðarorð:
Bú Hlyns Jörundssonar, kt. 300359-2729, Álfhólsvegi 14, Kópavogi,
er tekið til gjaldþrotaskipta.
2464
Fimmtudaginn 24. nóvember 1994.
Nr. 442/1994. — Íslenska útvarpsfélagið hf.
(Sigurður G. Guðjónsson hrl.)
gegn
Guðrúnu Árnadóttur og
Hans Kristjáni Árnasyni
(Jónas Aðalsteinsson hrl.)

Kærumál. Vitni. Gagnaöflun.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 27. október
1994, sem barst réttinum 7. nóvember sl. Kærður er úrskurður Hér-
aðsdóms Reykjavíkur, upp kveðinn 19. október sl., um höfnun
kröfu sóknaraðila um skýrslutöku af fjórum mönnum. Kæruheimild
er í e-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.
Sóknaraðili krefst þess, að hinum kærða úrskurði verði hrundið og
lagt fyrir héraðsdómara að láta umbeðnar skýrslutökur fara fram.
Þá krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar.

Varnaraðilar krefjast þess, að hinn kærði úrskurður verði stað-
festur. Jafnframt er gerð krafa um málskostnað í héraði og kæru-
málskostnað.

Með áfrýjunarstefnum 7. september 1994 hefur sóknaraðili áfrýj-
að til Hæstaréttar tveimur dómum Héraðsdóms Reykjavíkur frá 21.
júlí 1994, er varða réttindi samkvæmt starfslokasamningum Ólafs H.
Jónssonar og varnaraðilans Hans Kristjáns Árnasonar við Íslenska
sjónvarpsfélagið hf., sem gerðir voru árið 1990. Hinn 6. október sl.
óskaði sóknaraðili eftir því til skýringar á áðurgreindum starfsloka-
samningum og með vísan til 76. gr. laga nr. 91/1991, að teknar yrðu
munnlegar skýrslur fyrir héraðsdómi af Gesti Jónssyni hæstaréttar-
lögmanni, Gunnari Sigurðssyni, löggiltum endurskoðanda, og Stef-
áni Gunnarssyni og Jóhanni J. Ólafssyni, sem báðir voru stjórnar-
menn í Íslenska sjónvarpsfélaginu hf., þegar samningarnir voru
gerðir. Í áfrýjunarstefnunum 7. september sl. lýsir sóknaraðili yfir
2465
þeirri ákvörðun sinni að leita eftir þeim skýrslutökum, er kærumál
þetta lýtur að.

Ákvörðun um, hvort byggt verði á þeim skýrslum, er sóknaraðili
hyggst afla með þeim hætti, sem hér er til skoðunar, verður fyrst
tekin við efnisúrlausn ofangreindra hæstaréttarmála. Á hún ekki
undir héraðsdómara, sem leitað er til um gagnaöflun. Því verður
sóknaraðila á þessu stigi eigi varnað að afla munnlegra skýrslna fyr-
ir héraðsdómi vegna hinna áfrýjuðu mála. Samkvæmt því verður
hinn kærði úrskurður felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að
taka skýrslur af áðurnefndum fjórum mönnum.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi, og er lagt fyrir hér-
aðsdómara að taka munnlegar skýrslur samkvæmt kröfu
sóknaraðila, Íslenska útvarpsfélagsins hf., af Gesti Jónssyni,
Gunnari Sigurðssyni, Stefáni Gunnarssyni og Jóhanni J. Ólafs-
syni.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 19. október 1994.

Hinn 21. júlí sl. voru kveðnir upp dómar í málunum nr. E-9278 og 9279/
1993, sem Guðrún Árnadóttir og Hans Kristján Árnason höfðuðu á hendur
Íslenska útvarpsfélaginu hf.

Í greinargerðum stefnda í málum þessum, Íslenska útvarpsfélagsins hf.,
var áskilinn réttur til „að tilgreina vitni á síðari stigum og leiða þau“. Við
aðalmeðferð leiddi lögmaður stefnda engin vitni.

Núverandi lögmaður stefnda hefur óskað eftir því, að teknar verði skýrsl-
ur af fjórum vitnum „til þess að fá sem skýrasta mynd af efnisákvæðum“
samningsins, sem um var deilt í framangreindum málum. Hann hefur áfrýj-
að dómunum til Hæstaréttar og mun væntanlega leggja þær þar fram.

Lögmaður stefnenda í framangreindum málum, Guðrúnar og Hans
Kristjáns, hefur mótmælt því, að þessar skýrslur verði teknar, og krafist
málskostnaðar að mati dómsins.

Af gögnum málanna sést, að vitni þessi komu við sögu samningsgerðar-
innar, og hefur gögnum frá þeim ekki verið mótmælt sem óstaðfestum.

Það er álit dómsins, að vitni þau, sem lögmaður stefnda vill nú fá teknar
skýrslur af fyrir dómi, hefði átt að leiða við aðalmeðferð málsins, enda var
þá vitað, hver þáttur þeirra við samningsgerðina var. Þáverandi lögmaður

8 Hæstaréttardómar IV
2466

stefnda taldi hins vegar ekki þörf á því, og núverandi lögmaður stefnda hef-
ur ekki upplýst, að neitt nýtt sé fram komið, er geri það nauðsynlegt að
yfirheyra þessi vitni. Af beiðni hans verður ekki annað ráðið en þau eigi að
spyrja almennt um samninginn. Þá er og á það að líta, að héraðsdómur var
skipaður tveimur sérfróðum meðdómsmönnum, er munu ekki taka þátt í
meðferð vitnamálsins og leggja þar af leiðandi engar spurningar fyrir vitnin
á sama hátt og þeir lögðu fyrir vitni stefnenda við aðalmeðferð. Verður
ekki annað séð en það muni raska verulega jafnræði aðila að leyfa stefnda
nú að leiða vitni, er ekki verða spurð á sama hátt og vitni stefnenda við
aðalmeðferð, enda ljóst, að í yfirheyrslum vitnamáls eru lögmenn einir um
að spyrja, þar eð merkingarlaust er fyrir dómara að spyrja við yfirheyrslur
máls, er þegar hefur verið dæmt.

Samkvæmt framanrituðu verður að synja beiðni um að yfirheyra vitni í
framangreindum málum, en rétt þykir, að málskostnaður falli niður.

Úrskurðarorð:
Synjað er beiðni Sigurðar G. Guðjónssonar hrl. um, að teknar
verði skýrslur af fjórum vitnum í málunum nr. E-9278 og 9279/1993.
Málskostnaður fellur niður.
2467
Föstudaginn 25. nóvember 1994.
Nr. 467/1994. — Ákæruvaldið

(Hallvarður Einvarðsson ríkissaksóknari)

gegn
(Jónatan Sveinsson hrl.)
Kærumál. Dómarar. Vanhæfi.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Ríkissaksóknari hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með kæru
23. nóvember 1994, sem barst réttinum 24. sama mánaðar. Kæru-
heimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra
mála. Kærður er úrskurður Ólafs Ólafssonar, héraðsdómara við
Héraðsdóm Norðurlands eystra, frá 22. nóvember 1994, að hann
víki sæti í málinu.

Ríkissaksóknari krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur
úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að halda áfram dómsmeðferð
málsins og kveða upp efnisdóm í því.

Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti.

Með dómi Hæstaréttar 20. október 1994 var dómur héraðsdómar-
ans í máli þessu frá 29. apríl 1994 úr gildi felldur og því vísað heim í
hérað til löglegrar meðferðar og dómsálagningar að nýju. Byggðist
þessi niðurstaða á nánar tilgreindum annmörkum á sönnunarfærslu
fyrir dómi eftir ákæru í málinu. Hæstiréttur hefur mælt fyrir um, að
afla skuli nýrra gagna fyrir héraðsdómi og dómur kveðinn upp að
því búnu. Fyrri efnisúrlausn dómarans gerir hann ekki vanhæfan í
málinu, sbr. meðal annars dóm Hæstaréttar frá 5. mars 1993 í mál-
inu nr. 93/1993.

Samkvæmt þessu ber að fella hinn kærða úrskurð úr gildi og
leggja fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar og
dómsálagningar.
2468
Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi og lagt fyrir Ólaf
Ólafsson héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar og
dómsálagningar.

Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 22. nóvember 1994.

Með ákæruskjali ríkissaksóknara, dagsettu 10. febrúar 1994, var höfðað
opinbert mál á hendur ákærða, S, f. 1954, fyrir Héraðsdómi Norðurlands
eystra fyrir kynferðisbrot gagnvart stjúpdætrunum J, fæddri í júní 1974. og
M, fæddri í janúar 1976, á tímabilinu frá síðari hluta árs 1982 og fram í árs-
byrjun 1987.

Málið var þingfest 3. mars 1994, og var sakflytjendum líkt og við undir-
búningsþinghöld. sem háð voru 10. og 17. s. m., veitt færi á að tilgreina vitni
og leggja fram sýnileg sönnunargögn, en að því loknu var aðalmeðferð
málsins ákveðin. Dómur í málinu var kveðinn upp að loknum munnlegum
málflutningi 29. apríl 1994. Var ákærði talinn sannur að sök og dæmd 15
mánaða fangelsisrefsing. Dóminum var áfrýjað að ósk ákærða, og 20. októ-
ber 1994 var kveðinn upp dómur í Hæstarétti (mál nr. 318/1994: Ákæruvald-
ið gegn S). Hinn áfrýjaði dómur var ómerktur og málinu vísað heim í hérað
til frekari meðferðar og dómsálagningar að nýju. Í dómi Hæstaréttar er vís-
að til þess, að í héraði hafi engra sérfræðilegra gagna verið aflað um líkam-
legt og andlegt atgervi kærenda, viðhorf þeirra til ákærða og ákæruefnisins
og áhrif hinna meintu brota ákærða á þær. Þá var skírskotað til þess, að
u. þ. b. átta ár væru frá ætluðu athæfi. Í dómi Hæstaréttar er einnig vikið að
því, að fyrir héraðsdómi hafi ekki legið gögn um ákærða og viðhorf hans,
sbr. einkum b- og d-lið 71. gr. laga nr. 19/1991. Var það niðurstaða Hæsta-
réttar, að nefnd gögn væru svo þýðingarmikil við mat á sönnunargildi
munnlegs framburðar ákærða og kærenda, að héraðsdómari hefði ekki átt
að leggja dóm á málið án þeirra.

Með bréfi ríkissaksóknara, dags. 27. október sl., til Héraðsdóms Norður-
lands eystra var þess krafist, að mál þetta yrði „tekið til frekari meðferðar
við héraðsdóminn í samræmi við dóm Hæstaréttar“. Í framhaldi af því var
málinu endurúthlutað til dómara 7. nóvember sl. Við fyrirtöku málsins nú í
dag voru af hálfu sakflytjenda ekki hafðar uppi athugasemdir um formhlið
málsins.

Í samræmi við meginreglur opinbers réttarfars var áðurnefndur dómur
Héraðsdóms Norðurlands eystra frá 29. apríl 1994 reistur á sönnunargögn-
um, sem færð voru fram við meðferð málsins fyrir dómi af hálfu ákæruvalds
og skipaðs verjanda. Yfirheyrslur ákærða og vitna, þ. á m. kærenda, voru
2469
að þessu leyti veigamestar. Í samræmi við VII. kafla laga nr. 19/1991, eink-
um 46. gr., voru við uppkvaðningu héraðsdóms öll sönnunargögn virt og
þ. á m. litið til og lagt sjálfstætt mat á þau atriði, sem vikið er að í dómi
Hæstaréttar frá 20. október 1994.

Að framangreindu virtu og með hliðsjón af almennum traustsjónarmið-
um um óhlutdrægni dómara, sbr. og dóm Hæstaréttar Íslands frá 1. apríl
1993 (mál nr. 197/1992), þykir með vísan til 5. gr. g-liðar laga nr. 91/1991, sbr.
6. gr. laga nr. 19/1991, rétt, að dómari víki sæti í málinu. Að þessu leyti er og
litið til 1. mgr. 6. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. nú lög nr. 62/1994.

Úrskurðarorð:
Dómarinn, Ólafur Ólafsson héraðsdómari, víkur sæti í málinu.
2470
Mánudaginn 28. nóvember 1994.
Nr. 460/1994. — Þorsteinn Kristjánsson
(Steingrímur Þormóðsson hdl.)
gegn
Sparisjóði Reykjavíkur og nágrennis
(Baldur Guðlaugsson hrl.)

Kærumál. Þinglýsing.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 15. nóvember
1994, sem barst réttinum 16. sama mánaðar. Um kæruheimild er vís-
að til 5. mgr. 3. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, sbr. 1. gr. laga nr. 6/
1992. Krefst sóknaraðili þess, að „veðskuldabréfi á 1. veðrétti 1.
hæðar og kjallara að Skólavörðustíg 14, Reykjavík, útgefið 29. maí
1992, að nafnvirði kr. 4.600.000,- verði vísað frá þinglýsingu, til vara
að því verði aflýst og til þrautavara að það verði afmáð af eigninni“.

Varnaraðili krefst þess aðallega, að kröfum sóknaraðila verði vís-
að frá dómi, en til vara, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur.
Þá krefst hann kærumálskostnaðar.

Að ýmsu leyti voru annmarkar á málatilbúnaði sóknaraðila, er
málið var borið undir dómstóla, sbr. 3. gr. laga nr. 39/1978. Þá skorti
jafnframt á skýrleika í bréfum sóknaraðila til Héraðsdóms Reykja-
víkur 22. júní 1994 og sýslumannsins í Reykjavík 30. sama mánaðar
um það, hverjar kröfur hann hefði uppi í tilefni ákvörðunar þinglýs-
ingarstjóra 8. júní 1994. Þrátt fyrir það þykir ekki alveg næg ástæða
til að vísa málinu frá dómi af þessum sökum.

Samkvæmt þessu og að öðru leyti með skírskotun til forsendna
hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur og sóknaraðila gert að
greiða kærumálskostnað, eins og greinir í dómsorði.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er staðfestur.
Sóknaraðili, Þorsteinn Kristjánsson, greiði varnaraðila,
2471
Sparisjóði Reykjavíkur og nágrennis, 40.000 krónur í kæru-
málskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 2. nóvember 1994.

Með bréfi, dagsettu 22. júní 1994, skaut Þorsteinn Kristjánsson, kt.
031030-4479, Skólavörðustíg 14, Reykjavík, til héraðsdóms ákvörðun
þinglýsingarstjórans í Reykjavík 8. júní 1994, þar sem synjað var kröfu hans
um, að afmáð yrði skuldabréf af fasteigninni Skólavörðustíg 14.

Sóknaraðili krefst þess, að veðskuldabréfi á 1. veðrétti 1. hæðar og kjall-
ara að Skólavörðustíg 14, Reykjavík, út gefnu 29. maí 1992, að nafnverði
4.600.000 kr., verði vísað frá þinglýsingu eða því aflýst. Þá krefst sóknar-
aðili málskostnaðar.

Varnaraðili í málinu er Sparisjóður Reykjavíkur og nágrennis, Skóla-
vörðustíg 11, Reykjavík. Hann krefst þess aðallega, að málinu verði vísað
frá dómi, til vara, að ákvörðun þinglýsingarstjórans í Reykjavík 8. júní 1994
verði staðfest. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar.

Hinn 16. maí sl. setti sóknaraðili fram þá kröfu við sýslumanninn í
Reykjavík, að ofangreindu veðskuldabréfi yrði aflýst.

Í bréfinu er beiðnin rökstudd á þrennan hátt:

Í fyrsta lagi segir, að þinglýstur eigandi hafi ekki gefið heimild til þinglýs-
ingar bréfsins. Ekki liggi fyrir sérstakt veðleyfi, og nafn sóknaraðila sé ekki
skráð í reit þann á skuldabréfinu, er ætlaður sé fyrir áritun þinglýsts eig-
anda til samþykkis veðsetningu. Sóknaraðili telur, að vegna þessa ágalla
hafi borið að vísa skjalinu frá þinglýsingu skv. 2. mgr. 6. gr. og 7. gr. þinglýs-
ingalaga nr. 39/1978.

Í öðru lagi segir, að önnur lögpersóna sé skuldari bréfsins en sú, er hafi
gefið bréfið út. Þannig segir sóknaraðili, að Sportval hf., kt. 700487-1569, sé
skuldari skv. texta bréfsins. Útgefendur séu hins vegar Guðmundur Kjart-
ansson og Kjartan V. Guðmundsson, en við nöfn þeirra sé stimplað orðið
Sportval. Í greinargerð sinni dregur sóknaraðili af þessu eftirfarandi álykt-
un: „... að krafan og skuldbindingin fari ekki saman og að skjalið hafi ekki
að geyma nokkra kröfu og ekki nokkra skuldbindingu. Skuldabréfið hafi
því ekki verið út gefið með þeim hætti, sem vera átti, og því hafi ekki mátt
þinglýsa skjalinu“.

Í þriðja lagi er því haldið fram, að bréfinu hafi verið breytt. Þannig segir
sóknaraðili orðrétt í bréfi sínu til þinglýsingarstjóra: „... fitlað hefur verið
við efni bréfsins á ýmsan hátt, eftir að því hefur verið þinglýst, en bréfið
hefur verið móttekið til þinglýsingar 14. júlí 1992, en breytingar hins vegar
verið gerðar á efni bréfsins 20. júlí 1992 með leyfi þinglýsingarstjóra, að því
er virðist. Greinilegt er, að breyting hefur verið gerð á gjalddögum bréfsins
2472
og að þeir eru aðrir en á upphaflega bréfinu. Þá hefur einnig upphaflegri
vísitölu skuldabréfsins verið breytt úr 3203 í aðra ólæsilega tölu“. Sóknar-
aðili telur óheimilt að breyta efni skjals frá móttöku þess til þinglýsingar án
þess að leita eftir samþykki þinglýsts eiganda.

Sparisjóður Reykjavíkur og nágrennis er eigandi umrædds veðskulda-
bréfs. Hann styður frávísunarkröfu sína þessum rökum:

Í fyrsta lagi sé kröfugerð sóknaraðila ekki réttilega úr garði gerð og því
eigi tæk til úrlausnar. Þess sé ekki krafist, að úrlausn þinglýsingarstjóra
verði hnekkt. breytt eða hún endurskoðuð, heldur sé þess krafist, að skjal-
inu verði vísað frá þinglýsingu eða aflýst. Ekki sé tiltekið, hvaða færsla í
þinglýsingabók sé röng og hvaða breytingar eigi að gera.

Varnaraðili mótmælir því, að krafa um frávísun skjals frá þinglýsingu geti
komið til úrlausnar rúmum tveimur árum ettir, að bréfi var þinglýst, þegar
þinglýstu bréfi verði ekki vísað frá þinglýsingu. Þá eigi krafa um aflýsingu
ekki undir 27. gr. þinglýsingalaga. Um aflýsingu sé fjallað í 39. gr. laganna,
og þar séu heimildir til aflýsingar veðskuldabréfa tæmandi taldar.

Þá telur varnaraðili, að andmæli við gildi bréfsins vegna breytinga, er
gerðar hafi verið á því, geti ekki komið til úrlausnar í þinglýsingarmáli.

Varnaraðili mótmælir málskostnaðarkröfu á hendur sér með því, að mál-
ið sé ekki sprottið af deilum við sig og hann hafi ekki forræði á málinu.
Hann eigi hins vegar rétt á málskostnaði úr hendi sóknaraðila, sem hafi
kosið að draga hann til varnar með málskoti þessu.

Sýslumaðurinn í Reykjavík sendi héraðsdómi athugasemdir sínar. Er þar
vísað til forsendna þeirra, er getur í úrlausn hans 8. júní 1994.

Niðurstaða.

Meðferð máls þessa hefur dregist talsvert hér fyrir dóminum vegna anna,
en aðilar hafa ekki gert athugasemdir við þann drátt, sem orðinn er á máls-
meðferð.

Máli þessu var skotið til héraðsdóms með bréfi, dagsettu 22. júní 1994, er
barst skrifstofu Héraðsdóms Reykjavíkur sama dag. Með bréfi, dagsettu 30.
Júní var sýslumanni tilkynnt um málskotið og óskað eftir gögnum málsins.
Með réttu hefði tilkynning til sýslumanns átt að vera fyllri, sbr. 3. gr. laga
nr. 39/1978, sbr. 3. mgr. 1. gr. laga nr. 6/1992, en hún var þó nógu skýr til
þess. að hún yrði skilin rétt, og áður höfðu meginsjónarmið sóknaraðila
verið útskýrð fyrir sýslumanni. Kæran kom samkvæmt þessu fram í tæka
tíð, og verður að telja, að hún hafi verið nægilega skýr. Kröfugerð sóknar-
aðila er í heild svo skýr, að hún verður ekki misskilin. Verður því að leysa
efnislega úr kröfum sóknaraðila, en skilja verður 3. gr. þinglýsingalaga svo,
2473
að hún heimili endurskoðun allra gjörða þinglýsingarstjóra samkvæmt lög-
unum.

Sóknaraðili undirritaði veðskuldabréf það, sem um ræðir í máli þessu.
Rétt er það, sem hann heldur fram, að hann hafi ekki ritað nafn sitt í reit
þann, sem ætlaður er fyrir áritun þinglýsts eiganda, heldur ritaði hann nafn
sitt Í næstu línu þar fyrir neðan, undir textann: „Samþ. maka þinglýsts eig-
anda“. Verður að telja, að með áritun þessari hafi hann veitt nægilega
heimild til veðsetningarinnar.

Skuldabréfið er skv. texta sínum gefið út af hlutafélaginu Sportvali.
Sóknaraðili heldur því ekki fram, að Guðmund Kjartansson og Kjartan V.
Guðmundsson hafi brostið heimild til að skuldbinda hlutafélagið með þess-
um hætti. Þá verður ekki talið skipta máli, þótt stimpill sá, er notaður var,
hafi ekki verið fyllilega nákvæmur, en texti skjalsins er nægilega skýr.

Ekki verður í þessu máli leyst úr ágreiningi um breytingar á efni veð-
skuldabréfsins, en ljóst er, að veðsetning hefur farið fram til tryggingar
ákveðinni skuld. Síðari breytingar á skjalinu hagga ekki veðstofnun þeirri,
er það hefur að geyma. Ágreiningur um það, hve háa greiðslu veðsetningin
tryggir, kemur til úrlausnar á öðrum vettvangi, en aflýsingar er ekki krafist
nú með þeim rökum, að þegar hafi verið greitt allt, sem veðheimild var
veitt fyrir.

Samkvæmt þessu verður að staðfesta synjun þinglýsingarstjóra um að af-
lýsa veðskuldabréfi varnaraðila. Þá getur frávísun skjalsins frá þinglýsingu
ekki komið til nú. Sóknaraðila ber að greiða varnaraðila málskostnað, svo
sem Í dómsorði greinir. Hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts.

Jón Finnbjörnsson dómarafulltrúi kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:
Framangreind ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík er staðfest.
Sóknaraðili, Þorsteinn Kristjánsson, greiði varnaraðila, Sparisjóði
Reykjavíkur og nágrennis, 25.000 kr. í málskostnað.
2474
Mánudaginn 28. nóvember 1994.
Nr. 457/1994. — Herborg Pálsdóttir
gegn
Sveinbirni Björnssyni

Kærumál. Fjárslit milli hjóna. Frávísun frá héraðsdómi. Gjafsókn.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 3. nóvem-
ber 1994, sem barst réttinum með kærumálsgögnum 15. sama mán-
aðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðinn
21. október sl. Er kæruheimild í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á
dánarbúum o. fl. Sóknaraðili krefst þess aðallega, að „við eigna-
skipti vegna skilnaðar míns og kærða verði beitt helmingaskipta-
reglunni, sbr. 103. gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993“, — til vara, að
varnaraðila verði gert að greiða sér 900.000 krónur með dráttar-
vöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 25. febrúar
1994, en til þrautavara, að varnaraðila verði gert að greiða sér
700.000 krónur með vöxtum á sama hátt. Sóknaraðili krefst einnig
málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðila.
Þá krefst sóknaraðili, sem hefur fengið gjafsókn í héraði og fyrir
Hæstarétti samkvæmt bréfum dóms- og kirkjumálaráðuneytisins 12.
september og 3. nóvember 1994, að þóknun lögmanns síns fyrir
flutning málsins í héraði verði ákveðin með dómi Hæstaréttar, en
ekki sé getið um fjárhæð þeirrar þóknunar í hinum kærða úrskurði.

Varnaraðili krefst aðallega sýknu af kröfum sóknaraðila og að
dæmt verði, að fjárskipti milli þeirra fari eftir ákvæðum 104. gr. laga
nr. 31/1993 á þann hátt, að íbúð í fasteigninni Hörgsholti 31 í
Hafnarfirði og bifreiðin R-64229 af gerðinni Ford Sierra, árgerð
1985, komi í sinn hlut utan skipta með því skilyrði, að hann taki að
sér veðskuldir, sem hvíla á íbúðinni. Til vara krefst varnaraðili
lækkunar á varakröfu og þrautavarakröfu sóknaraðila og að vextir
af þeim verði aðeins dæmdir frá 1. júlí 1994. Þá krefst varnaraðili
málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðila.
2475
I.

Sóknaraðili beindi þessu máli til héraðsdóms með bréfi 2. júní
1994, sem fylgdu stefna og önnur sóknargögn. Í bréfinu greindi
sóknaraðili meðal annars frá því, að fyrir stjórnvaldi lægi umsókn
um leyfi handa málsaðilum til skilnaðar að borði og sæng, en
ágreiningur væri milli þeirra um fjárslit, þar sem varnaraðili teldi,
að beita ætti 104. gr. laga nr. 31/1993 um þau, en sóknaraðili teldi
þau eiga að ráðast af ákvæðum 103. gr. laganna. Um heimild til að
leita dómsúrlausnar um ágreining aðila um fjárslitin vísaði sóknar-
aðili í bréfi sínu til 2. mgr. 125. gr. laga nr. 20/1991.

Í 2. mgr. 125. gr. laga nr. 20/1991 er mælt fyrir um heimild hjóna til
að leita úrlausnar um ágreiningsatriði varðandi fjárslit milli þeirra
vegna hjónaskilnaðar eða ógildingar hjúskapar í sérstöku dómsmáli,
sem verður rekið eftir reglum XVII. kafla laganna, þótt opinber
skipti fari ekki fram til fjárslita. Í ákvæðinu er tekið fram, að þessi
heimild sé háð því, að leysa megi úr sömu ágreiningsatriðum í máli
samkvæmt 122. gr. eða 2. mgr. 124. gr. laga nr. 20/1991, ef opinber
skipti færu fram, auk þess að hjónin þurfa að vera sammála um að
fara þessa leið til að leita dómsúrlausnar.

II.

Mál þetta hefur ekki verið lagt fyrir með þeim hætti, að framan-
greindum skilyrðum 2. mgr. 125. gr. laga nr. 20/1991 sé fullnægt. Er
þá meðal annars til þess að líta, að ef opinber skipti færu fram til
fjárslita milli aðilanna, væri ekki unnt að sækja dómsmál með svo
óafmörkuðum kröfum sem sóknaraðili gerir í þessu máli, sbr. eink-
um 112. og 122. gr. laganna. Þá skortir einnig á, að báðir málsaðilar
hafi lýst yfir með skýlausum hætti, að þeir óski eftir að leita dóms-
úrlausnar um ágreining sinn eins og hér er gert.

Að auki er sá meginannmarki á málinu, að sóknaraðili hefur ekki
gert nægilega grein fyrir því, hvort annar aðilanna eða þeir báðir
eigi eignir umfram skuldir, sem geti komið til skipta á milli þeirra
við fjárslit, sbr. einkum 3. og 4. mgr. 109. gr. laga nr. 20/1991.
Sóknaraðili hefur að vísu við meðferð málsins fyrir Hæstarétti lagt
fram verðmat fasteignasala á íbúðinni að Hörgsholti 31, en afstaða
varnaraðila til þessa mats liggur ekki fyrir. Þá skortir einnig viðhlít-
andi upplýsingar um verðgildi annarra eigna aðilanna og fjárhæð
2476
skulda þeirra. Meðan óvíst er um þessi atriði liggur ekki fyrir, að
hvaða verðmætum kröfur sóknaraðila geti beinst. Brestur því skil-
yrði til að fella dóm um ágreining málsaðila, sbr. 1. mgr. 25. gr. laga
nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Af þessum sökum verður ekki komist hjá því að fella hinn kærða
úrskurð úr gildi og vísa málinu sjálfkrafa frá héraðsdómi. Eftir at-
vikum er rétt, að málskostnaður falli niður í héraði og fyrir Hæsta-
rétti.

111.

Sóknaraðili hefur, sem áður segir, fengið gjafsókn í málinu, og
greiðist gjafsóknarkostnaður hennar í héraði og fyrir Hæstarétti úr
ríkissjóði. Í hinum kærða úrskurði hefur farist fyrir að ákveða um-
boðsmanni hennar þóknun vegna flutnings málsins fyrir héraðs-
dómi, en eins og atvikum er háttað, þykir þóknunin hæfilega ákveð-
in 40.000 krónur. Sóknaraðili undirritaði sjálf kæru í málinu, en
greinargerð var ekki lögð fram í því af hennar hálfu fyrir Hæsta-
rétti. Verður því að líta svo á, að hún hafi flutt mál sitt sjálf fyrir
Hæstarétti, og verður henni ekki ákveðin þóknun úr ríkissjóði fyrir
það í skjóli gjafsóknar.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi, og er málinu vísað
frá héraðsdómi.

Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður.

Gjafsóknarkostnaður sóknaraðila, Herborgar Pálsdóttur, í
héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar á meðal
málflutningsþóknun umboðsmanns hennar í héraði, 40.000
krónur.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 21. október 1994.
Mál þetta, sem dómtekið var 6. október 1994, var höfðað 1. júlí 1994 fyrir
dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur og málið þá þingfest.
Sóknaraðili er Herborg Pálsdóttir, kt. 100942-4539, Langholtsvegi 57,
Reykjavík.
Varnaraðili er Sveinbjörn Björnsson, kt. 090642-2789, Hörgsholti 31,
Hafnarfirði.
2477

Aðalkrafa sóknaraðila er sú, að við fjárslit vegna skilnaðar aðila verði
helmingaskiptareglu beitt, sbr. 103. gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993.

Til vara gerir sóknaraðili þær kröfur, að varnaraðili verði úrskurðaður til
greiðslu 900.000 kr. með dráttarvöxtum frá 25. febrúar 1994 til greiðsludags,
til þrautavara, að varnaraðili verði úrskurðaður til greiðslu 700.000 kr. með
dráttarvöxtum frá 25. febrúar 1994, sbr. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með
síðari breytingum. Þá krefst sóknaraðili þess, að úrskurðað verði, að
dráttarvexti í vara- og þrautavarakröfu skuli leggja við höfuðstól á tólf
mánaða fresti, í fyrsta sinn 25. febrúar 1995.

Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar auk virðisaukaskatts að mati dóms-
ins, eins og ekki væri um gjafsóknarmál að ræða.

Varnaraðili gerir þá aðalkröfu, að hann verði sýknaður af kröfum
sóknaraðila og að um fjárskipti milli sín og sóknaraðila vegna hjúskapar-
slita fari skv. 104. gr. laga nr. 31/1993, þannig, að fasteignin að Hörgsholti 31,
Hafnarfirði, eignarhluti M-0302, og bifreiðin R-64229, Ford Sierra, árgerð
1985, komi í sinn hlut utan skipta, enda taki varnaraðili að sér greiðslu veð-
skulda, er á fasteigninni hvíla. Jafnframt krefst varnaraðili málskostnaðar
samkvæmt málskostnaðarreikningi og að málskostnaðarfjárhæð beri drátt-
arvexti skv. II. kafla laga nr. 25/1987 frá 15. degi úrskurðar til greiðsludags.
Þess er einnig krafist, að dráttarvextir, sem falla á málskostnað, leggist við
höfuðstól málskostnaðar á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 12 mánuðum eftir
upphafsdag vaxta, sbr. 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987.

Málavextir.

Málavextir eru þeir, að aðilar hófu sambúð sína í byrjun árs 1991 og
gengu í hjúskap 30. desember 1992. Þau slitu samvistir 25. febrúar 1994.
Varnaraðili fór fram á skilnað að borði og sæng hjá sýslumanninum í
Hafnarfirði 30. mars sl., sem sóknaraðili samþykkti 14. apríl sl.

Hinn 8. janúar 1992 var keypt íbúð að Hörgsholti 31, Hafnarfirði, og er
eignin þinglesin eign varnaraðila. Kaupverð var 6.325.000 kr. Bifreiðin
R-64229, Ford Sierra, var keypt 21. janúar 1992. Kaupverð hennar var
340.000 kr. Bifreiðin er einnig skráð á nafn varnaraðila.

Aðilar voru tvö í heimili, og námu tekjur sóknaraðila árið 1992 596.778
kr. og árið 1993 632.752 kr. Tekjur varnaraðila árið 1992 námu 1.905.946 kr.
og árið 1993 2.199.884 kr. Eignir búsins voru samkvæmt skattframtali fyrir
árið 1994 4.270.000 kr., en skuldir 4.601.306 kr.

Niðurstaða.
Eignir þær, sem tilgreindar eru í skattframtali ársins 1994 og um er deilt í
máli þessu, eru fasteignin að Hörgsholti 31, Hafnarfirði, og bifreiðin
2478
R-64229. Varnaraðili er þinglesinn eigandi íbúðarinnar og skráður eigandi
bifreiðarinnar. Eignir þessar eru því hjúskapareignir hans.

Sóknaraðili hefur gert þá aðalkröfu, að við fjárslit vegna skilnaðar verði
beitt ákvæðum 103. gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993, en það lagaákvæði kveður
á um, að hvor maki um sig eigi tilkall til helmings úr skírri hjúskapareign
hins, nema annað leiði af ákvæðum laga. Samkvæmt 100. gr. hjúskaparlaga
er það skír eign, sem til skipta kemur við fjárslit hjóna, þ. e. eignir að frá-
dregnum skuldum, sbr. 109. gr. og 104. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánar-
búum o. fl. Í 109. gr. þeirra laga kemur fram regla um, hvernig ákvarða
skuli, hvað hvor aðili um sig eigi að fá í sinn hlut við fjárslit, þ. e., að lagt
skuli saman varðandi hvorn þeirra um sig verðmæti eigna, sem tilheyra
honum einum, og verðmæti hlutdeildar hans í því, sem hann á í sameign
með gagnaðila. Frá þessari heildareign hvors um sig skuli síðan dregin fjár-
hæð skulda, sem beinast að hvorum þeirra, ásamt hlutdeild hvors í
sameiginlegum skuldum. Samkvæmt fram lögðu skattframtali fyrir árið
1994 var verðmæti eigna varnaraðila 4.270.000 kr., en ekki hafa verið lögð
fram önnur gögn um verðmæti eigna hans. Með hliðsjón af framburði aðila
fyrir réttinum sem og fram lögðu skattframtali ársins 1994, er ljóst, að
skuldir, sem varnaraðili ber ábyrgð á, eru umfram verðmæti eigna hans. Er
því ljóst, að ekki er um neina skíra hjúskapareign að ræða, sbr. 103. gr. hjú-
skaparlaga nr. 31/1993, sem maki getur átt helmingstilkall til. Þegar af þeirri
ástæðu verður af hafna öllum kröfum sóknaraðila. Af sömu ástæðu verður
ekki fjallað um, hvort 104. gr. hjúskaparlaga kemur til álita við ágrein-
ingsefni þetta.

Eins og atvikum er háttað í máli þessu, þykir þó rétt, að hvor aðili beri
sinn kostnað af málinu.

Ingveldur Einarsdóttir, fulltrúi dómstjóra, kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:
Kröfum sóknaraðila, Herborgar Pálsdóttur, er hafnað. Málskostn-
aður fellur niður.
2479

Miðvikudaginn 30. nóvember 1994.
Nr. 466/1994. — Sýslumaðurinn í Keflavík
gegn
Samskipum hf.
(Jón Finnsson hrl.)

Kærumál. Kærufrestur. Frávísun frá Hæstarétti.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru, sem barst
réttinum ásamt kærumálsgögnum 23. nóvember 1994. Kæruheimild
er í Á. mgr. 91. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/
1991. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðinn
24. október 1994, þar sem staðfest var ákvörðun sýslumannsins í
Reykjavík frá 27. apríl sl. um að synja um framgang aðfarargerðar
hjá varnaraðila eftir beiðni sóknaraðila. Sóknaraðili krefst, að hinn
kærði úrskurður verði felldur úr gildi og lagt verði fyrir sýslumann-
inn í Reykjavík að halda aðfarargerðinni áfram. Þá krefst sóknar-
aðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar úr hendi varnar-
aðila.

Varnaraðili krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá Hæsta-
rétti, en til vara, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Þá krefst
hann kærumálskostnaðar úr hendi sóknaraðila.

Í endurriti úr þingbók kemur fram, að enginn hafi verið staddur
af hálfu málsaðila við þinghald, þar sem hinn kærði úrskurður var
kveðinn upp, en þinghaldið var þó ákveðið í þessu skyni við lok
aðalmeðferðar málsins 27. september 1994. Í bréfi, sem fylgdi kæru-
málsgögnum til Hæstaréttar, vottar dómari málsins í héraði, að
sóknaraðila hafi verið send ályktarorð hins kærða úrskurðar í sím-
bréfi sama dag og hann var kveðinn upp, en um leið hafi honum
verið tilkynnt, að endurrit úrskurðarins væri til reiðu handa honum
í afgreiðslu dómsins. Þessu vottorði dómarans hefur sóknaraðili
ekki hnekkt.

Samkvæmt framansögðu telst sóknaraðili hafa fengið vitneskju
2480
um hinn kærða úrskurð 24. október sl. Kærufrestur samkvæmt 1.
mgr. 144. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 4. mgr. 91.
gr. laga nr. 90/1989, var því liðinn, þegar kæra sóknaraðila barst
Héraðsdómi Reykjavíkur 9. nóvember 1994. Ber því að vísa þessu
máli sjálfkrafa frá Hæstarétti.
Dæma verður sóknaraðila til að greiða varnaraðila kærumáls-
kostnað, eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Máli þessu er vísað frá Hæstarétti.
Sóknaraðili, sýslumaðurinn í Keflavík, greiði varnaraðila,
Samskipum hf., 20.000 krónur í kærumálskostnað.
2481
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 362/1994. — Ákæruvaldið
(Sigríður Jósefsdóttir saksóknari)
gegn
Erni Karlssyni
(Örn Clausen hrl.)

Hylming. Hegningarauki.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Gunnar M. Guðmundsson, fyrrverandi
hæstaréttardómari.

Ákærði áfrýjaði héraðsdómi í heild sinni til Hæstaréttar. Af hálfu
ákæruvalds var þá einnig áfrýjað, að því er hann varðar, með stefnu
8. júlí 1994 til þyngingar á refsingu, en meðákærði undi dóminum.

Héraðsdómari hefur réttilega sakfellt ákærða fyrir hylmingu sam-
kvæmt 1. mgr. 254. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Í hér-
aðsdómi var ákærða dæmdur hegningarauki við refsingu þá, er
ákveðin var í dómi 17. febrúar 1994. Ber að staðfesta hinn áfrýjaða
dóm með vísan til forsendna hans.

Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði
greinir.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.

Ákærði, Örn Karlsson, greiði allan áfrýjunarkostnað máls-
ins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 35.000 krónur, og
málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Arnar Clausen hæsta-
réttarlögmanns, 35.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 27. júní 1994.

Ár 1994, mánudag 27. júní, er lagður svohljóðandi dómur á sakamálið nr.
37/1994: Ákæruvaldið gegn X og Erni Karlssyni, í Héraðsdómi Reykja-
víkur. Steingrímur Gautur Kristjánsson héraðsdómari dæmir málið.

Mál þetta, sem var dómtekið 24. þ. m.. er höfðað af hálfu ákæruvaldsins
með ákæru, út gefinni 1. mars 1994 og birtri 14. og 15. þ. m., á hendur X |...)
2482

og Erni Karlssyni, Kleppsvegi 126, Reykjavík, fæddum 7. september 1955,
fæðingarnúmer 237, fyrir þjófnað og hylmingu.

I.
Þjófnaður.

Ákærða X er gefið að sök að hafa aðfaranótt miðvikudags 1. september
1993 brotist inn í skartgripaverslunina Gullsmiðinn, Álfabakka 14 d,
Reykjavík, og stolið þar miklu af skartgripum, gullhálsmenjum, svokallaðri
flóru, sem eru íslenskar flórur, gullhúðaðar, 9 sett, það er hálsmen og
eyrnalokkar, 6 eyrnalokkar og 33 hálsmen, 2-300 flórum, sem voru fullunn-
ar, en eftir að setja á þær hálskeðjur, 2-300 flórum, sem verið var að vinna
við, eðalsteinum, ekki vitað um fjölda, 250 hálsfestum úr gulli af Duble-
gerð, tveimur sýningarbökkum með gullhálsmenjum, handsmíðuðum, og
leturstöfum til þess að grafa á skartgripi. Megnið af þessum skartgripum af-
henti ákærði meðákærða Erni Karlssyni.

Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.

TI.
Hylming.

Ákærða Erni er gefið að sök að hafa tekið við og geymt nefnda skart-
gripi, en skilað eiganda, Guðbjarti Þorleifssyni, kt. 240431-4839, hluta
þeirra gegn greiðslu á 34.000 krónum.

Telst þetta varða við 1. mgr. 254. gr. almennra hegningarlaga.

Samkvæmt játningu ákærða X kom hann að versluninni laust eftir kl.
02.00 með kúbein og rafmagnsborvél. Reyndi hann árangurslaust að bora í
skrána á dyrum verslunarinnar, en tókst síðan að opna dyrnar með kú-
beininu og eyðileggja þjófavarnarkerfi með því að slíta sundur leiðsluþræði
í því. Hann tók „flórur“ í versluninni, stafi, hálskeðjur úr gulli og silfri og
„tlórur“, steina og perlur á verkstæði fyrir innan búðina. 15 til 20 dögum
síðar segist hann hafa skýrt ákærða Erni frá því, að hann hefði skartgripina
undir höndum og Örn lofað að koma þeim til skila. Seinna kom Örn og
sótti megnið af gripunum. X kveðst ekki hafa stolið öllu því, sem talið er í
ákæru. Í byrjun nóvember komu fram 83 Ónixsteinar, 5 reyktópasar og poki
með perlum að tilvísun X. Hér fyrir dómi hefur hann staðfest framburð
sinn fyrir lögreglu. Hann viðurkennir að hafa tekið mikið af skartgripum á
mismunandi framleiðslustigum í um fjóra burðarpoka, gjafaöskjur með full-
unnum skartgripum, lausar flórur, allt frá óunnu efni upp í fullunna skart-
gripi, perlur, sem límdar eru á flórurnar, og silfurkeðjur. Hann man ekki að
telja fleira. Hinn 23. þ. m. var gerð húsleit hjá ákærða X, og fundust þá 45
silfurkeðjur, 50 eðalsteinar, 300 perlur og hálfunnir silfurmunir. Þessa muni
segir hann munu hafa mislagst, en viðurkennir að hafa tekið þá.
2483

Örn neitar sakargiftum. Sagði hann lögreglu fyrst, að hann hefði fundið
gripina, en síðan, að nafngreindur maður hefði vísað sér á þá. Hann setti sig
í samband við eigandann og bauð að láta hann fá gripina gegn fundarlaun-
um. Hann fékk þau og skilaði 1. október og nokkrum dögum síðar hluta
þýfisins, fullum poka af „flórum“, um 500 festum og letri. Um miðjan októ-
ber bauðst Örn til að skila 276 „flórum“ gegn 500,00 kr. greiðslu stk., en
samkomulag tókst ekki. Örn segist þá hafa beðið X að taka gripina, en
hann ekki sinnt því. Þessa muni fann lögreglan síðan í húsi því, sem ákærði
Örn býr í, 3. nóvember 1993 og skilaði þeim eiganda 5. s. m. ásamt því, sem
fannst að tilvísun X. Eigandi sagði þá töluvert vanta upp á, að allt hefði
komið til skila. Gullsmiðurinn hefur staðfest frásögn Arnar um skipti þeirra
í öllu, sem máli skiptir.

Ákærði Örn hefur gefið skýrslu fyrir dóminum og enn breytt nokkuð
framburði sínum. Hann segist nú hafa heyrt orðróm um, hvar hlutirnir væru
niður komnir, og spurst fyrir um þá, talað við meðákærða, sem kannaðist
við að vera með munina, og haft síðan samband við gullsmiðinn og sýnt
honum sýnishorn, sem hann fékk frá X. Hann kveðst hafa samið við gull-
smiðinn um 100.000 króna greiðslu fyrir afhendingu og við X um, að þeir
deildu fénu. Hann afhenti fyrst flórur og síðan aðra hluti, sem hann fékk
27000 krónur fyrir, en í það skipti hafði gullsmiðurinn orð á, að munirnir
væru meira og minna ónýtir. Skýrir gullsmiðurinn þetta svo, að nokkuð af
þýfinu hafi verið ónýtt og verðlaust, en að ekkert hafi skemmst, frá því að
það var tekið og þar til því var skilað. Örn segist ekki hafa látið X fá neitt
af greiðslunum, þar sem hann taldi þær svo óverulegar, en nýtti sér tékk-
ann. X neitar að hafa samið við meðákærða um ágóðaskiptingu. Örn segist
hafa beðið X að taka við því, sem eftir var, þegar upp úr samningum slitn-
aði við gullsmiðinn. X kom heim til ákærða, en gat ekki farið með munina,
svo að þeir komu þeim fyrir í geymslu ákærða. Daginn eftir varð Örn þess
var, að þeir voru horfnir, og taldi hann X hafa sótt þá. Munirnir fundust í
geymslu annars íbúa hússins. X neitar að hafa fært þá og segist ekki hafa
getað komist í geymsluna, þar sem hún var læst.

Örn segir, að eftir að hann talaði við gullsmiðinn, hafi hann skýrt tveimur
rannsóknarlögreglumönnum frá milligöngu sinni í þessu máli. Hefur annar
lögreglumaðurinn staðfest þá frásögn. Örn lítur svo á, að hann hafi verið að
vinna gott verk fyrir opnum tjöldum með því að sjá til þess, að hinir stolnu
munir kæmust til rétts eiganda, og að ekki sé nema eðlilegt, að hann fengi
þóknun fyrir milligöngu sína.

Upptalning hinna stolnu muna styðst við skýrslu, sem lögreglan skráði
eftir gullsmiðnum að morgni 1. september 1993. Tilgreining munanna er
2484

ekki fyllilega skýr og næsta ónákvæm. Í skýrslu, sem tekin var af gull-
smiðnum síðdegis 1. september 1993, er hið stolna sagt vera flóra Íslands, —
þ. e. gullhúðuð lauf, fundin í náttúru Íslands, - skartgripir ýmiss konar, svo
sem nælur, hálsmen og eyrnalokkar, eðalsteinar, perlur, slípaðir steinar,
silfurfestar o. fl., að verðmæti ein til ein og hálf milljón króna í heildsölu.
Samkvæmt kvittun eiganda, dags. 1. október 1993, hefur Örn skilað festum
og letri þann dag. Samkvæmt skýrslu gullsmiðsins skilaði Örn þá um 500
gull- og silfurfestum og letri fyrir ágröft og nokkrum dögum síðar fullum
poka af skemmdum flóruskartgripum og bauð skil á 276 flóruskartgripum.
Að tilhlutan lögreglu var gullsmiður og leturgrafari fenginn til að meta þá
muni, sem lögreglan hafði skilað fyrir málshöfðun, og er mat hans sem hér
segir:

 

Marglitar kúlur kr. 5.000
83 Ónixsteinar - 83.000
5 reyktópasar - 20.000 kr. 108.000
„Flóra Íslands“, 19 nælur - 95.000
52 stk. ýmiss konar - 197.600
205 — x 1600 - 328.000 kr. 620.600
kr 728.000
VSK kr. 178.507
Samtals kr. 907.107

 

Matsmaðurinn tekur fram, að hinir metnu skartgripir séu allir úr flóru Ís-
lands, laufum, krækiberjagróðri og öðru slíku, húðuðum með 24 karata
gullhúð, einnig lausar kúlur og steinar. Skekkjumörk í matinu eru 25-35%
og innkaupsverð með sömu skekkjumörkum 364.300 kr.

Eigendur þýfisins hafa áætlað verð þess, sem Örn lét þá fá. 130.000 kr. að
innkaupsverði með virðisaukaskatti og þess. sem ekki hefur komið fram,
250.000 kr. Segir gullsmiðurinn mega verðleggja leturstafi á um 5000 kr.
Hann kveður ekki hafa komið til skila gullmuni, handunna og innflutta,
sem voru á bökkum í afgreiðsluborði, og auk þess kveður hann vanta um
200 eðalsteina. Segir hann það, sem fannst 23. júní sl., vera svo nýkomið til
sín, að hann hafi ekki getað gengið úr skugga um með vissu, hvað þar leyn-
ist. Segist hann hafa litið svo á, að hann væri að kaupa munina af Erni, en
ekki greiða fundarlaun.

At hálfu ákæruvaldsins er lagt til grundvallar, að það, sem stolið var, og
verðmæti þess sé eins og hér segir:

1. 276 „flórur“, sem Örn bauð skil á kr.  907.107
2. 500 gull- og silfurfestar, sem Örn skilaði - 130.000
2485

 

3. Munir, fundnir við húsleit hjá X kr. 105.000
Samtals kr. 1.142.107
4. Munir, sem hafa ekki komið í leitirnar - 250.000
Samtals kr. 1.392.107

 

Við aðalflutning málsins var lýst yfir því af hálfu ákæruvaldsins, að enn
væri við það miðað, að allt það hefði verið tekið, sem í ákæru greinir, en
svo sem til vara, að því hefði verið stolið, sem komið hefur í leitirnar.

Samkvæmt því, sem fram hefur komið í málinu um hvarf skartgripa, skil
þeirra og verðmæti, og samkvæmt 45. gr. laga 19/1991 þykir verða lagt til
grundvallar, að ákærði X hafi tekið muni, sem fara ekki fram úr 700.000
krónum að verðmæti. Með þessari athugasemd þykir verða að fallast á
kröfur ákæruvaldsins á hendur Á.

Ekki þykir verða lagt til grundvallar, að ákærði Örn hafi fundið skart-
gripina, sem hann skilaði og komu fram við húsleit, og ekki heldur, að ann-
ar maður en ákærði X hafi komið gripunum í hans hendur. Það gat ekki
leynst fyrir Erni, að munirnir voru þýfi. Hann gat því ekki átt rétt á fundar-
launum. Með því að neyða réttan eiganda gripanna til að greiða sér fyrir
skil muna og með því að halda fyrir honum munum, sem ekki tókst að fá fé
fyrir, þykir hann hafa gert sig sekan um hylmingu, og verður þá að fallast á
kröfur ákæruvalds um refsingu og önnur viðurlög fyrir brot á 254. gr. alm.
hegningarlaga.

Ákærði Örn var dæmdur í 7 mánaða fangelsi, þar af fjögurra mánaða
skilorðsbundið í þrjú ár, hér fyrir dómi 28. júní 1993 fyrir að falsa og selja
skuldabréf í september 1992 og brjótast inn og stela peningum, myndbands-
tæki, myndavél, útvarpsmagnara og sambyggðu útvarps- og segulbandstæki
8. mars 1992 ásamt öðrum. Skilorðsþáttur refsingarinnar var tekinn upp og
honum dæmd átta mánaða fangelsisrefsing 17. febrúar sl., en þá var hann
dæmdur fyrir brot á 248. gr., sbr. 1. mgr. 22. gr. sömu laga, fyrir að undirbúa
ásamt öðrum vátryggingarsvik með því að fara að kvöldi sunnudagsins Í.
desember 1991 inn í verslun hér í borg, fjarlægja þaðan litsjónvarpstæki,
myndbandstæki, hljómtækjasamstæðu, geislaspilara o. fl. og koma þessum
munum í geymslu, og fyrir brot á 244. gr. s. 1. með því að stela í þrjú skipti
myndsendi, ljósritunarvél og rafsuðuvél, sem fundust í vörslum hans, án
þess að hann gæti gefið á því viðhlítandi skýringar. Áður hafði hann 10
sinnum sætt refsingu, þar á meðal fyrir tékkamisferli árið 1991, og þriggja
mánaða skilorðsbundnum fangelsisdómi fyrir þjófnað og hylmingu |. októ-
ber 1992. Brot þau, sem fjallað er um í máli þessu, eru framin fyrir upp-
kvaðningu dómsins frá 17. febrúar sl. Samkvæmt 78. gr. almennra hegningar-
2486
laga ber nú að taka upp refsiákvörðun þess dóms og dæma ákærða hegn-
ingarauka, sem þykir hæfilega ákveðinn þriggja mánaða fangelsi.
Ákærðu greiði allan kostnað sakarinnar, eins og nánar greinir í dóms-
orði.
Skjöl málsins mislögðust eftir útgáfu ákæru. Þingfesting var ákveðin og
fyrirköll gefin út tafarlaust, eftir að þau komu í leitirnar.

Dómsorð:

Ákærði Örn Karlsson sæti þriggja mánaða fangelsi og greiði réttar-
gæslu- og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Arnar Clausen hrl.,
100.000 kr.

Ákærði X sæti sex mánaða fangelsi og greiði réttargæslu- og máls-
varnarlaun skipaðs verjanda síns, Kristjáns Stefánssonar hrl., 50.000
kr. Annan sakarkostnað, þar með talin saksóknarlaun, 30.000 kr.,
greiði ákærðu að óskiptu.
2487
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 393/1994. — Ákæruvaldið
(Sigríður Jósefsdóttir saksóknari)
gegn

Magnúsi Karlssyni

(Hilmar Ingimundarson hrl.) og
Erni Karlssyni

(Örn Clausen hrl.)

Fjársvik. Vátrygging. Tilraun. Ákæra. Þjófnaður. Hegningarauki.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Gunnar M. Guðmundsson, fyrrverandi
hæstaréttardómari.

Ákærðu áfrýjuðu héraðsdómi í heild sinni til Hæstaréttar, og var
þá af hálfu ákæruvalds einnig áfrýjað með stefnu 8. mars 1994 til
þyngingar á refsingu.

Í hinum áfrýjaða dómi er getið leiðréttinga, er gerðar voru af
hálfu ákæruvalds á fjölda þeirra tækja, sem talin eru upp í ákæru.
Þar sem samanlagt verðmæti hluta þessara var rétt tilgreint í ákæru
839.000 krónur og vörn ekki áfátt vegna þessa, verður það ekki lát-
ið koma að sök, að ekki var gefin út framhaldsákæra samkvæmt 118.
gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála.

Með þessari athugasemd verður hinn áfrýjaði dómur staðfestur
með skírskotun til forsendna hans.

Ákærðu skulu greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og Í
dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.

Ákærði Magnús Karlsson greiði skipuðum verjanda sínum,
Hilmari Ingimundarsyni hæstaréttarlögmanni, 40.000 krónur í
málsvarnarlaun fyrir Hæstarétti.

Ákærði Örn Karlsson greiði skipuðum verjanda sínum, Erni
Clausen hæstaréttarlögmanni, 40.000 krónur í málsvarnarlaun
fyrir Hæstarétti.
2488
Annan áfrýjunarkostnað málsins greiði ákærðu sameigin-
lega, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 50.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 17. febrúar 1994.

Ár 1994, fimmtudaginn 17. febrúar, er lagður svohljóðandi dómur á saka-
málið nr. 167/1992: Ákæruvaldið gegn Magnúsi Karlssyni og Erni Karlssyni,
í Héraðsdómi Reykjavíkur. Steingrímur Gautur Kristjánsson héraðsdómari
dæmir málið.

Mál þetta er höfðað af hálfu ákæruvaldsins með ákæru, út gefinni 3. nóv-
ember 1992 og birtri 4. janúar 1993, á hendur Magnúsi Karlssyni mark-
aðsstjóra, Grettisgötu 90, Reykjavík, fæddum 14. ágúst 1953, fæðingarnúm-
er 461, og Erni Karlssyni verslunarmanni, Kleppsvegi 126, Reykjavík, fædd-
um 7. september 1955. fæðingarnúmer 237, fyrir að hafa í sameiningu
undirbúið vátryggingarsvik ákærða Magnúsar í þágu Bláfells-Heimalands
hf. með því, að ákærði Örn tók að sér fyrir ákærða Magnús að fara að
kvöldi sunnudags 1. desember 1991 inn í verslunina Bláfell, Faxafeni 12 hér í
borg, fjarlægja þaðan að minnsta kosti þrjú litsjónvarpstæki, þrjú mynd-
bandstæki, hljómtækjasamstæðu, geislaspilara, bíltæki og tvo hátalara og
koma þeim í geymslu í íbúð frænda síns hér í borg, og ákærði Magnús að
hafa að morgni næsta dags tilkynnt lögreglu og látið tilkynna Vátrygg-
ingafélagi Íslands hf. um þjófnað úr versluninni á fimm litsjónvarpstækjum,
tveimur myndbandstækjum. tveimur hljómtækjasamstæðum, myndbandsaf-
spilara, geislaspilara, bíltæki og tveimur hátölurum. samtals að útsöluverði
839.000 kr., í þeim tilgangi að fá greiddar bætur fyrir tækin á grundvelli inn-
brotstryggingar verslunarinnar hjá tryggingafélaginu, en lögregla fann að
kvöldi þriðjudagsins 3. desember 1991 hluta af „þýfinu“ í bifreið, sem báðir
ákærðu voru í á leið til Keflavíkur, og önnur tæki, sem tilkynnt höfðu verið
stolin, fundust á geymslustað.

Telst brot ákærða Magnúsar varða við 248. gr., sbr. 1. mgr. 20. gr. al-
mennra hegningarlaga nr. 19/1940, og brot ákærða Arnar við sömu laga-
ákvæði, sbr. 1. mgr. 22. gr. sömu laga.

Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar fyrir framangreint
brot.

Undir rekstri málsins hefur komið fram af hálfu ákæruvaldsins leiðrétt-
ing á fjölda tækja, sem Magnús er talinn hafa tilkynnt um. Samkvæmt henni
var tilkynnt um sex litsjónvarpstæki, sjö myndbandstæki, tvo myndbandsaf-
spilara, tvo geislaspilara, tvö bíltæki, tvær hljómtækjasamstæður og tvo
hátalara, samtals 23 tæki.

Með ákæru, út gefinni 4. maí sl. og birtri 6. s. m., var Örn enn ákærður,
aðallega fyrir þjófnað, en til vara fyrir hylmingu, með því að stela í þrjú
2489
skipti í Reykjavík, svo sem rakið verður, eftirgreindum hlutum, sem fund-
ust í vörslum ákærða, án þess að hann gæti gefið á því viðhlítandi skýringar:

1.
Í mars 1991 myndsendi í íbúð við Tómasarhaga 42, en þýfið fannst á
heimili ákærða við húsleit 10. apríl 1992.

Il.
Um mánaðamótin júní/júlí 1992 rafsuðuvél í geymslu við Kleppsveg 152,
en vélin fannst í vörslum ákærða í byrjun ágúst sama ár.

111.

Aðfaranótt föstudags 18. desember 1992 myndsendi og ljósritunarvél,
brotist inn í húsnæði fyrirtækisins Sjófangs hf., Hólmaslóð 2, og tekið þessa
hluti, en ljósritunarvélin fannst í vörslum ákærða 21. janúar 1993.

Telst þetta aðallega varða við 244. gr., en til vara við 254. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1949.

Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar.

Málið var dómtekið 6. maí 1993 og dæmt 15. júlí s. á. Dóminum var áfrýj-
að, dómurinn og málsmeðferðin ómerkt frá og með málflutningi og málinu
heimvísað með dómi Hæstaréttar 14. janúar sl. Samkvæmt þessari niður-
stöðu hefur málið verið endurupptekið og endurflutt. Verjendur krefjast
sýknu og að málskostnaður verði lagður á ríkissjóð. Verjandi Arnar hefur
lýst þeirri skoðun til vara, að skilorðsbinda eigi refsingu hans. Af hálfu
ákæruvalds er unað við niðurstöðu dómsins frá 15. júlí 1993.

I.I. Hvarf tækja úr versluninni Bláfelli 1. desember 1991.
Sunnudagskvöldið 1. desember 1991 kom ákærði Örn til aðseturs Bláfells-
Heimalands hf., að eigin sögn á milli kl. 18.30 og 19.30, opnaði útidyr með
lykli og tók úr búðinni litsjónvarpstæki. myndbandstæki. hljómtækjasam-
stæðu, geislaspilara, bíltæki og hátalara og flutti þessa muni að Flyðru-
granda 18 í geymslu. Næsta þriðjudag fóru ákærðu saman í geymsluna og
báru sjónvarpstæki og hljómflutningstækjasamstæðu út í bíl ákærða Magn-
úsar. Óku þeir síðan áleiðis suður með sjó, en voru handteknir í Hafnarfirði
og færðir í hald í Reykjavík. Þar voru þeir yfirheyrðir af rannsóknarlög-
reglu. Samkvæmt framburði Arnar hafði Magnús beðið hann að taka tækin
fyrir sig. en þeim þyrfti að koma í verð. Ákærðu hefðu farið saman seinni
part dags 1. desember og Magnús bent á tækin. sem ætti að taka: Magnús
myndi síðan selja tækin. Örn kvaðst hafa farið aftur á staðinn fljótlega eftir
kl. 19.00 með lykil frá Magnúsi og gert það, sem hann var beðinn um.
Saga Magnúsar er á þá leið, að um það bil þremur vikum fyrir handtök-
2490

una hafi hann rætt um það við Örn, að sig vantaði fé í fyrirtækið. Örn hafi
þá sagt, að það besta, sem fyrir gæti komið, væri, að einhver brytist inn og
tjónið yrði bætt af tryggingarfé. Ákærði Magnús kom í verslunina um níu-
leytið á mánudagsmorgun, en ekki var vandi hans að koma svo snemma til
vinnu. Þar var þá fyrir utan dyra einn af starfsmönnum fyrirtækisins, sem
hafði ekki lykil og beið þess að verða hleypt inn. Þeir fóru saman inn.
Magnús sagði við lögregluyfirheyrslu, að þegar hann sá verksummerki,
hefði sig grunað, að Örn hefði verið að verki. Hann tilkynnti lögregluyfir-
völdum strax um atburðinn og tók saman lista yfir horfna muni til afnota
fyrir vátryggingafélag fyrirtækisins. Magnús kveðst hafa hringt í Örn um
ellefuleytið á mánudagsmorguninn og hitt hann síðan síðdegis sama dag.
Örn hefði ekkert gefið út á, hvort hann hefði farið inn í verslunina, en sagst
vita um þýfið. Aðspurður kvað Magnús Örn ekki hafa haft lykil, sér vitan-
lega. Magnús kannaðist við að hafa komið í verslunina um kl. 17.00 á
sunnudeginum ásamt Erni. en þá hefði verslunarstjórinn verið þar fyrir.

Við yfirheyrslu hér fyrir dómi breytti Örn framburði sínum og nefndi til
sögu Ágúst nokkurn Fylkisson, sem hefur starfað lengi fyrir Örn við pylsu-
sölu, sem hann rekur, og við vélaviðgerðir, Jóhönnu Svansdóttur, sambýlis-
konu Ágústs, og Snorra Snorrason, sem var framkvæmdastjóri Bláfells hf.
Á gúst var dæmdur í 20 mánaða fangelsi hér fyrir dómi ásamt Erni og fleir-
um 28. júní sl. fyrir umboðssvik, þjófnað, fjársvik og skjalafals. Örn kveðst
hafa farið með skuldabréf, út gefin af Jóhönnu, til Magnúsar og óskað eftir
greiðslu fyrir þau. Magnús hefði bent sér á að tala við Snorra, sem tók við
bréfunum og seldi þau í Búnaðarbankanum. Það hefði verið fastmælum
bundið, að skuldabréfin yrðu greidd með tækjum. Þegar kom að skulda-
dögum, segist Örn hafa krafið Snorra efnda, en hann vísað á tækin, sem
hann mætti taka, og boðið honum að sækja þau á sunnudeginum. Örn
kveðst hafa farið á staðinn og átt von á að hitta Snorra þar fyrir, en ekki
orðið var við hann; hann hefði opnað með lykli, sem hann hefði fengið hjá
Snorra, og tekið tækin. Hann kveðst hafa lesið um innbrot í Bláfell á mánu-
degi og farið til Snorra og spurt, hverju sætti. Snorri hafi sagt, að ákærða
kæmi þetta mál ekki við, hann hefði fengið sína greiðslu. Hann hefði hins
vegar lofað að staðfesta eignarrétt hans, ef hann yrði í vandræðum með að
selja tækin. Hann kveðst hafa gefið ranga skýrslu hjá lögreglu til að hlífa
Snorra. Þegar fangavist þeirra Magnúsar lauk, kveður hann hafa komið í
ljós, að Magnús vissi ekkert um samkomulag þeirra Snorra.

Framburður Magnúsar fyrir dóminum er í aðalatriðum á þá leið, að þeir
Örn hafi verið kunnugir og átt saman viðskipti. Hann segir marn nokkurn í
Ketlavík hafa haft samband við sig, þar sem hann var á ferð í bifreið sinni
2401

með Erni, og hermt upp á sig loforð um útvegun á sjónvarpstæki og fleiru á
góðu verði. Þeir hafi síðan verið á leið suður í Keflavík með tækin, þegar
þeir voru handteknir. Hann hafi ætlað að selja tækin á um 30.000 kr. í stað
40-—50.000 kr. útsöluverðs, af því að þau væru ekki heiðarlega fengin.

Magnús staðfestir söguna um skuldabréfin. Hann segir Ágúst og Örn
hafa komið til sín og boðið bréfin til kaups, en hann vísað þeim til Snorra.
Þegar ákærðu losnuðu úr fangelsinu, kveður Magnús Örn hafa sagt sér, að
hann hefði tekið tækin vegna bréfanna. Hann segist hafa látið Snorra fá
lista yfir horfna muni, en segir listanum hafa verið breytt og hann hreinrit-
aður og sendur félaginu í því formi.

Ákærði Magnús fór strax í áfengismeðferð og var í henni fram til 17. jan-
úar 1992. Hann segist hafa verið reglusamur síðan. Þegar hann kom aftur,
kveður hann Snorra hafa verið búinn að selja bréfin að sér fornspurðum.
Hann áréttaði síðar í yfirheyrslunni, að bréfin hefðu verið seld 28. nóvem-
ber. Hann segist ekki muna betur en Snorri hafi verið í búðinni, þegar
ákærðu komu þar saman seinni part sunnudagsins 1. desember. Aðspurður
um, hvort þetta hafi verið mál milli Arnar og Snorra sem greiðsla upp Í
bréfin og hvort það, sem gert var, hefði ekkert verið í samráði við ákærða
Magnús, svaraði hann: „Ég kom aldrei nálægt þessum hlutum. .. Það var
Snorri.“

Snorri og Magnús virðast hafa verið aðalhluthafar, en auk þeirra unnu
þrír starfsmenn hjá félaginu. Tveir þeirra hafa borið vitnið fyrir dóminum.
Vitnið Anton Narvaez skýrði lögreglu svo frá við yfirheyrslu 4. desember
1991, að hann vissi, hver Örn væri, en hefði ekkert séð hann síðastliðna 6-8
mánuði. Fyrir dóminum skýrði verslunarstjórinn svo frá, að hann hefði
komið á starfsstöð fyrirtækisins síðari hluta sunnudagsins 1. desember og að
ákærðu hefðu komið þar, meðan hann stóð við. Hann kvaðst ekki hafa séð
Snorra þar á þeim tíma.

Snorri segist hafa verið við vinnu á sunnudeginum og kveður Magnús
hafa komið þar. Hann hafi virst órólegur og alltaf verið að spyrja, hvort
vitnið yrði þar lengi. Bifreið Snorra var framan við verslunina á sunnudags-
kvöldið, en þá voru starfsmenn allir í afmælisveislu í Kópavogi.

Verslunarstjórinn gaf skýrslu að nýju fyrir lögreglu 22. september 1992.
Sagðist hann þá hafa verið að vinna á skrifstofu fyrirtækisins milli kl. 17 og
18 sunnudaginn 1. desember og ákærðu þá birst og Magnús brugðist þannig
við, að skapaðist vandræðalegt augnablik. Ákærðu hefðu staðið við í um 5
mínútur, og virtist skrifstofustjóranum enginn tilgangur vera með komu
þeirra í verslunina.

Sölumaðurinn segist hafa komið til vinnu rétt fyrir kl. 9 á mánudags-
2402
morgun. Hann segir Magnús hafa rennt upp að afgreiðsludyrunum og virt
fyrir sér búðina, lagt af stað aftur frá versluninni, en séð þá til sölustjórans
og lagt bifreiðinni í stæði og opnað verslunina. Þegar þeir komu inn, segir
vitnið, að Magnús hafi sagt strax, áður en búið var að kveikja ljós í verslun-
inni, að búið væri að brjótast inn.

Starfsmaður tryggingafélagsins, sem segist hafa komið í verslunina
þriðjudaginn 3. desember, segir, að Magnús hafi sagt við sig eitthvað í þá
átt, að nú væri komið að því að greiða tryggingabæturnar. Snorri, sem var
vitni að þessu atviki, segir, að Magnús hafi spurt, hvort það væri ekki hlut-
verk tryggingafélagsins að bæta slíkt tjón.

Lögð hafa verið fram tvö skuldabréf, að fjárhæð samtals 887.859 kr., út
gefin af Stefáni Sverrissyni 24. nóvember 1991 og 26. s. m., með sjálfskuld-
arábyrgð Aðalsteins Oddgeirssonar og Jóhönnu Svansdóttur auk ábyrgðar
seljanda, Snorra Snorrasonar, f. h. Bláfells/Heimlands hf., og listi, sem
Magnús samdi og lagður var til grundvallar tilkynningu til vátryggingafé-
lagsins. Þar eru talin 23 tæki, metin á 839.060 kr. Örn segist hafa tekið 11 -
12 tæki úr búðinni, og fundust 11 tæki í bílnum og á felustaðnum. Magnús
bendir á, að listanum hafi verið breytt, eftir að hann lét hann frá sér. Virð-
ist sem tækjafjöldinn hafi aðeins verið 19, áður en skrifað var ofan í upphaf-
legar tölur.

Ekki þykir ástæða til að trúa fremur þeirri sögu, sem ákærði Örn sagði
fyrir dóminum, en þeirri, sem hann hafði áður sagt lögreglu. Ekki þykir það
útiloka vátryggingasvik, þótt jafnframt hafi verið ætlunin, að skuldir hluta-
félagsins greiddust með tækjunum, sem Örn tók, og þykir sagan um skulda-
bréfin geta verið sönn að því leyti. Þegar tekið er mið af óumþrættum og
óvefengjanlegum staðreyndum málsins og ályktanir dregnar af því, sem
fram hefur komið í málinu, einkum í framburði ákærðu og vitnanna. þykir
mega leggja til grundvallar þá niðurstöðu, að ákærðu hafi skömmu fyrir
brottnám tækjanna rætt um það úrræði til lausnar fjárhagsvanda hlutafé-
lagsins. að brotist yrði inn í fyrirtækið, söluvörur í eigu þess teknar og vá-
tryggingafélag fyrirtækisins síðan krafið um bætur. Í framhaldi af þessu hafi
ákærðu farið saman í fyrirtækið síðari hluta sunnudagsins 1. desember 1991,
og að kvöldi þess sama dags hafi ákærði Örn farið einn í fyrirtækið, meðan
allir starfsmenn þess voru fjarverandi í samkvæmi, og tekið þaðan tæki, eins
og nánar greinir í ákæru. Ákærði Magnús hafi síðan gert sér sérstakt erindi
í fyrirtækið snemma á mánudagsmorgun, tilkynnt lögreglu um innbrot gegn
betri vitund og samið lista um horfna muni, þar sem fleira var talið en horf-
ið hafði. Þessi listi hafi síðan verið lagður til grundvallar bótakröfu á hend-
ur vátryggingafélaginu, ákærði Magnús sótt fast eftir bótum gegn betri vit-
2493
und, þegar fulltrúi vátryggjanda kom á vettvang, og ákærðu í sameiningu
hafist handa um að koma hinum brottteknu tækjum í verð og auka með því
fé fyrirtækisins og/eða grynna á skuldum þess. Samkvæmt þessu þykir
verða að fallast á, að ákærðu hafi gerst sekir um það athæfi. sem þeir eru
sakaðir um af hálfu ákæruvalds og réttilega er fært til refsiákvæða í ákæru,
út gefinni 3. nóvember 1992.

IH.I. Hvarf myndsendis frá Tómasarhaga 42.

Föstudaginn 29. mars 1991 tilkynnti Þórir Jensen lögreglu um innbrot í
íbúð að Tómasarhaga 42, þar sem hann hafðist við um þær mundir, og hvarf
myndsímtækis í sinni eigu þaðan auk fleiri muna. Kvað hann íbúðina hafa
verið mannlausa frá 24. mars til 28. s. m. og taldi innbrot hafa verið framið
á þeim tíma. Myndsímtækið fannst við húsleit heima hjá ákærða 9. apríl
1993. Sagðist ákærði hafa fengið það sem greiðslu á brennivínsskuld Þóris
við sig og tekið við því úr höndum hans að Tómasarhaga 42, sennilega eitt-
hvað fyrr en 29. mars 1991. Hér fyrir dómi hefur ákærði greint nánar svo
frá, að hann hafi stundað bar, þar sem Þórir var fastagestur, og að með
þeim hafi orðið vinskapur. Ákærði fór að lána Þóri eina og eina flösku, og
var hann seinast farinn að skulda töluvert og gat ekki greitt. Ákærði bauðst
þá að taka faxtækið upp í skuldina, og féllst Þórir á það. Aðspurður sagði
ákærði Þóri alltaf hafa verið drukkinn á þessu tímabili.

Þórir segir, að litið hafi verið eftir íbúðinni, á meðan hann var ekki á
landinu, og þá allt reynst í lagi. Hann kveðst hafa kynnst ákærða nokkrum
mánuðum fyrir innbrotið og stuðlað að því, að hann fengi ráð á veitinga-
rekstri. Ákærði hafi keypt vínbirgðir fyrir staðinn, sem honum nýttust ekki
til sölu; vitnið hafi enga ábyrgð borið á því. Þórir segist ekki minnast þess
að hafa fengið áfengi hjá ákærða; það sé ómögulegt, að ákærði hafi lánað
sér áfengi, svo að nokkru næmi, þótt hann hafi verið í óreglu á þeim tíma,
sem vinskapur þeirra varaði. Kveðst hann þó ekki geta fullyrt, að hann hafi
ekki fengið bjórkippu eða sambærilegt magn af öðru áfengi hjá ákærða. en
hafi svo verið, hafi ekki verið um að ræða háar fjárhæðir. Myndsímtækið
hafi verið það tæki, sem hann mátti síst missa vegna starfa síns. Hann synj-
ar fyrir að hafa látið það af hendi við ákærða.

Ákærði hefur ekki skotið viðhlítandi stoðum undir þá sögu sína, að vitn-
ið hafi afhent sér tækið til eignar, og þegar þess er gætt, að tilkynnt var um
þjófnað á tækinu um það leyti, sem ætla verður, að það hafi horfið úr um-
ráðum eiganda þess, og að ekkert hefur komið fram í málinu, sem gerir frá-
sögn vitnisins tortryggilega, en þýfið fannst við þjófaleit hjá ákærða, sem
var að eigin sögn kunnugur á innbrotsstaðnum og fékk tækið þar, þykir
2494

annað ekki verða lagt til grundvallar en ákærði hafi sjálfur stolið tækinu og
orðið þannig brotlegur við 244. gr. alm. hegningarlaga.

II. 11. Hvarf rafsuðuvélar frá Kleppsvegi 152.

Hinn 21. júlí 1992 kærði Gunnar Lúðvíksson þjófnað á rafsuðuvél. Hinn
4. ágúst s. á. barst lögreglu til eyrna, að ákærði Örn hefði tekið að sér að
koma þýfi í verð fyrir Ágúst Fylkisson. Lögregla yfirheyrði Á gúst þennan
dag út af stuldi á rafsuðuvél, og leiddi það til þess, að talað var við ákærða
út af því máli. Ákærði vísaði á rafsuðuvél í geymslu. sem hann hafði á leigu
í Hafnarfirði. Reyndist hún vera sú hin sama og hafði horfið frá Kleppsvegi
152, og var hún afhent réttum eiganda. Örn sagðist ekkert vita, hver hefði
borið vélina þangað. Á gúst hefði lykil að geymslunni, og auðvelt hefði ver-
ið að komast inn án lykils. Ágúst synjaði fyrir að hafa stolið vélinni. Hér
fyrir dómi sagði ákærði bæði Ágúst og vin hans hafa haft aðgang að
geymslunni, sem hafi verið meira og minna opin. Vélsmiðja Hafnarfjarðar,
sem á húsnæðið, hefði haft þarna muni í geymslu og lykil. Ágúst segist ekki
hafa haft lykil að geymslunni, en getað fengið hann hjá ákærða, og hafi þar
verið dót frá vélsmiðjunni.

Ekki þykir efamál, að rafsuðuvélinni hafi verið stolið, eins og að ofan
greinir. Þegar þess er gætt, að hún fannst í vörslum ákærða, sem átti heima í
næsta nágrenni við innbrotsstaðinn, þykir annað ekki verða lagt til grund-
vallar en ákærði hafi sjálfur stolið tækinu og orðið þannig brotlegur við 244.
gr. alm. hegningarlaga.

H.HI. Hvarf myndsendis og ljósritunarvélar úr húsnæði Sjófangs hf

Hinn 18. desember sl. var tilkynnt um innbrot í húsnæði Sjófangs að
Hólmaslóð 2 hér í borg. Stolið hafði verið myndsendi og ljósritunarvél.
Ákærði setti síðar ljósritunarvélina í viðgerð, en þar fann framkvæmda-
stjóri Sjófangs hana og tilkynnti lögreglu 21. janúar sl. Ákærði gaf lögreglu
þá skýringu 26. s. m., að maður, sem hann vildi ekki nafngreina, hefði látið
sig fá vélina upp í skuld um þremur vikum fyrr og fullvissað sig um, að hún
væri ekki „heit“. Til faxtækisins hefur ekki annað spurst en það, að maður
nokkur leitaði upplýsinga hjá Umfangi hf. um, hvernig hann gæti skipt um
nafn á sams konar tæki. Honum var sagt að koma með tækið, svo að hægt
væri að sýna honum, hvernig þetta væri gert. Starfsmaður Umfangs skráði
hjá sér lýsingu á manninum og bifreið hans. Komst lögreglan að því, hver
var eigandi bílsins, en rakti það mál ekki frekar. Ákærði hefur ítrekað
framburð sinn um ljósritunarvélina fyrir dóminum, en segist ekkert vita um
myndsenditækið.

Framburður ákærða um hvarf ljósritunarvélar þykir ekki trúverðugur.
Ekki þykir ástæða til að efast um, að henni hafi verið stolið. Þykir þá annað
2495
ekki verða lagt til grundvallar en ákærði hafi sjálfur stolið tækinu og orðið
þannig brotlegur við 244. gr. alm. hegningarlaga. Af hálfu ákæruvaldsins
hefur ekki verið gerð viðhlítandi grein fyrir þessum þætti málins, að því er
varðar myndsendinn, og verður ákærði þá ekki dæmdur fyrir stuld á hon-
um.

Ákærði Örn var dæmdur í sjö mánaða fangelsi, þar af fjögurra mánaða
skilorðsbundið í þrjú ár, hér fyrir dómi 28. júní sl. fyrir að falsa og selja
skuldabréf í september sl. og brjótast inn og stela peningum, myndbands-
tæki, myndavél, útvarpsmagnara og sambyggðu útvarps- og segulbandstæki
8. mars 1992 ásamt öðrum. Áður hafði hann tíu sinnum sætt refsingu, þar af
átta sinnum síðustu fimm árin. Þar á meðal hlaut hann sektarrefsingu fyrir
tékkamisferli árið 1991 og þriggja mánaða skilorðsbundinn fangelsisdóm
fyrir þjófnað og hylmingu 1. október sl. Brot þau, sem fjallað er um í máli
þessu, eru framin fyrir uppkvaðningu dómsins frá 28. júní sl. Samkvæmt 60.
gr. almennra hegningarlaga ber nú að taka upp skilorðshluta þess dóms og
dæma ákærða í einu lagi fyrir brot, sem ákært er fyrir í báðum málum, með
hliðsjón af 78. gr. s. 1. Ekkert hefur komið fram, eftir að dómur var kveðinn
upp 15. júlí sl., sem gefur tilefni til annarrar niðurstöðu en þeirrar, sem þá
varð, og þykir refsing ákærða samkvæmt því og með tilliti til 77. gr. alm.
hegningarlaga svo og til sakaferils ákærða hæfilega ákveðin fangelsi 8 mán-
uði.

Ákærði Magnús hefur þrisvar gengist undir sekt fyrir brot á umferðarlög-
um, 1979, 1990 og 1992, í Júní. Að öðru leyti hefur hann ekki sætt refsingum,
svo að kunnugt sé. Þykir refsing hans hæfilega ákveðin sex mánaða fang-
elsi, en rétt þykir að fresta fullnustu þriggja mánaða af þeirri refsingu og að
hún falli niður að liðnum þremur árum frá uppkvaðningu dómsins 15. júlí
1993. enda haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. laga nr. 19/1940, sbr. 4. gr.
laga nr. 22/1955. Ákærðu greiði kostnað sakarinnar, eins og nánar greinir í
dómsorði. Rétt þykir, að kostnaður, sem leiðir af heimvísun málsins, verði
greiddur úr ríkissjóði.

Samkvæmt 1. mgr. 135. gr. laga nr. 19/1991 skal auk staðsetningar og dag-
setningar dóms, heitis dómstóls, nafns dómara og deila á aðilum greina í
dómi sakarefni, lýsingu málsatvika í aðalatriðum og röksemdir dómara um
niðurstöðu og viðurlög. Um meginatriði þessa máls hefur verið ýtarlegar
fjallað en þessi fyrirmæli gera ráð fyrir, en þau þykir bera að skilja svo, að
heimilt sé að haga dómasamningu nokkuð eftir eðli máls.

Dómsorð:
Ákærði Örn Karlsson sæti átta mánaða fangelsi og greiði máls-
varnarlaun skipaðs verjanda síns, Arnar Clausen hrl., 70.000 kr., og
2496
tvo þriðju hluta annars sakarkostnaðar, áfallins 15. júlí 1993, þar með
talin saksóknarlaun.

Ákærði Magnús Karlsson sæti sex mánaða fangelsi, en fresta skal
fullnustu þriggja mánaða þeirrar refsingar og hún falla niður að liðn-
um þremur árum frá 15. júlí 1993, enda haldi hann almennt skilorð 57.
gr. laga nr. 19/1940 og greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns,
Hilmars Ingimundarsonar hrl., 70.000 kr., og þriðjung annars sakar-
kostnaðar, áfallins 15. júlí 1993, þar með talin saksóknarlaun. Máls-
varnarlaun Arnar Clausen hrl., 15.000 kr., og málsvarnarlaun Hilmars
Ingimundarsonar hrl., 15.000 kr., greiðist úr ríkissjóði.

Saksóknarlaun ákveðast 50.000 kr.

Sýknað er af refsikröfu vegna hvarfs myndsendis í eigu Sjófangs hf.
2497
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 285/1991. — Dómsmálaráðherra
fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og
ríkissaksóknari
(Guðrún Margrét Árnadóttir hrl.)
gegn
Ingimundi Jónssyni
(Gunnar Jóhann Birgisson hrl.) og
gagnsök

Rannsókn opinbers máls. Valdmörk. Hald á munum. Frelsisskerð-
ing. Mannréttindi. Miskabætur. Höfundaréttur. Fyrning.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Garðar
Gíslason, Haraldur Henrysson og Pétur Kr. Hafstein og Ingibjörg
Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari.

Aðaláfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu
5. júlí 1991, en því var gagnáfrýjað 29. október 1991 að fengnu gagn-
áfrýjunarleyfi 16. sama mánaðar.

Aðaláfrýjendur krefjast þess aðallega, að þeir verði sýknaðir af
öllum kröfum gagnáfrýjanda og þeim dæmdur málskostnaður í hér-
aði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefjast þeir þess, að dæmdar fjár-
hæðir verði lækkaðar verulega og málskostnaður þá felldur niður.

Gagnáfrýjandi krefst þess aðallega, að aðaláfrýjendur verði
dæmdir til þess að greiða sér skaðabætur samkvæmt XVI. kafla
laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála, sbr. nú XX. kafla laga
nr. 19/1991 um sama efni, að fjárhæð 14.924.800 krónur, með dráttar-
vöxtum frá 22. desember 1986 til greiðsludags. Til vara krefst hann
skaðabóta, að fjárhæð $5.109.750 krónur, með dráttarvöxtum sama
tíma. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins
og málið væri ekki gjafsóknarmál, en hann nýtur gjafsóknar sam-
kvæmt 154. gr. laga nr. 74/1974, sbr. nú 178. gr. laga nr. 19/1991.

I.
Atvikum málsins er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Með bréfi dóms-
málaráðherra til lögreglustjórans í Reykjavík 9. desember 1986 var
mælt fyrir um samræmdar aðgerðir gegn myndbandaleigum í

9 Hæstaréttardómar IV
2498

Reykjavík og nálægum byggðarlögum auk Suðurnesja. Eftirlitið átti
að beinast að „ofbeldismyndum, klámmyndum, tilvist verslunar-
leyfa, bókhaldi og skattskilum, svo og hugsanlegum brotum gegn
höfundalögum nr. 73/1972 með áorðnum breytingum nr. 78/1984“.

Með lögum nr. 57/1961 um breyting á lögum nr. 27/1951 um með-
ferð opinberra mála var ákæruvaldið þegið undan dómsmálaráð-
herra og fengið sérstökum embættismanni, saksóknara ríkisins, sbr.
lög nr. 82/1961 um meðferð opinberra mála. Samkvæmt þeim skyldi
saksóknari „hafa gætur á afbrotum, sem framin eru,“ og kveða á
um og hafa yfirstjórn og eftirlit með rannsókn opinberra mála.
Haldast skyldu þau sérákvæði í lögum, þar sem svo er mælt, að
dómsmálaráðherra kveði á um rannsókn, höfðun og áfrýjun opin-
berra mála. Þá átti dómsmálaráðherra að hafa eftirlit með fram-
kvæmd ákæruvalds og gat krafið saksóknara skýrslna um einstök
mál. Þessi ákvæði voru óbreytt í 20. gr. og 21. gr. laga nr. 74/1974,
sbr. nú 25. gr.. 26. gr. og 27. gr. laga nr. 19/1991. Með hliðsjón af
framangreindum lagaákvæðum um skipan rannsóknar- og ákæru-
valds hefði verið rétt, að ríkissaksóknari hefði haft frumkvæði að
lögregluaðgerðum af þessu tagi eða ráðuneytið beint þeirri ósk til
hans, ef það taldi þess þörf að beita sér fyrir slíku eftirliti. Hins veg-
ar verður við það að miða, að ríkissaksóknari hafi verið með í ráð-
um um þessar aðgerðir.

11.

Haldlagning á myndböndum hjá gagnáfrýjanda 22. desember
1986 fór að lögum, eins og staðfest var með dómi Hæstaréttar 9. jan-
úar 1987. Á það verður fallist með héraðsdómi, að gagnáfrýjanda
hafi ekki tekist að færa sönnur að þeirri staðhæfingu sinni, að hann
hafi verið beittur óþarfa-harðræði af hálfu lögreglu, þegar haldlagn-
ingin fór fram. Gagnáfrýjanda var meinuð för úr starfsstöð sinni, á
meðan aðgerðir lögreglu stóðu yfir, en af gögnum málsins verður
ekki ráðið, hvort hann var þá handtekinn í skilningi 61. gr. þágild-
andi laga nr. 74/1974 eða hvort úrræðum 65. gr. var beitt. Með hlið-
sjón af 4. mgr. 61. gr. laganna hefði verið rétt að leyfa gagnáfrýjanda
að hafa samband við lögmann þegar í upphafi aðgerða, en það fékk
hann ekki fyrr en um það bil tveimur klukkustundum síðar, þegar
2409
úrskurður sakadóms Reykjavíkur um húsleit og haldlagningu lá fyr-
ir. Þetta haggar þó ekki framangreindri niðurstöðu.

Eigi skiptir máli við úrlausn um bótarétt gagnáfrýjanda, á hvern
veg samráði lögreglu við Kvikmyndaeftirlit ríkisins og Samtök rétt-
hafa myndbanda á Íslandi var háttað, áður en til lögregluaðgerða
kom.

Ill.

Samkvæmt 2. gr. laga nr. 33/1983 um bann við ofbeldiskvikmynd-
um skyldu innflytjendur, framleiðendur eða dreifingaraðilar og sýn-
endur kvikmynda kveðja skoðunarmenn samkvæmt VI. kafla þá-
gildandi laga nr. 53/1966 um vernd barna og ungmenna til að leggja
mat á sýningarhæfni kvikmynda. Fram er komið í málinu, að Kvik-
myndaeftirlit ríkisins annaði ekki á þessum tíma skoðun og merk-
ingu allra þeirra myndbanda, sem voru á markaði við gildistöku
laga nr. 33/1983, en fyrir þann tíma fór skoðun kvikmynda eingöngu
fram í kvikmyndahúsum. Samkvæmt framlagðri skýrslu Auðar
Eydal, forstöðumanns Kvikmyndaeftirlits ríkisins, var sá háttur
hafður á að láta dreifingaraðilum myndbanda í té vottorð eftir
skoðun myndar hjá eftirlitinu ásamt tilteknum fjölda merkimiða, og
áttu þeir þá sjálfir að líma miðana á spólur og hlífðarkápur. Ljóst er
af gögnum málsins, að veruleg brögð hafa verið að því, að í útleigu
hafi verið ómerkt myndbönd, sem Kvikmyndaeftirlit ríkisins hafði
þó skoðað.

Í skýrslum lögreglu gætir nokkurrar ónákvæmni um fjölda mynd-
banda gagnáfrýjanda. Þar kemur fram, að lagt hafi verið hald á 967
myndbönd hjá honum, en farið hafi verið yfir 988 myndir. Af þeim
munu fjórar eða fimm hafa verið á bannlista Kvikmyndaettirlits
ríkisins sem ofbeldismyndir og ein eftirgerð, en gagnáfrýjandi veitti
að lokum viðtöku 984 myndböndum. Af þessum myndböndum báru
973 ekki með sér heimild rétthafa til sýningar, og var meðferð gagn-
áfrýjanda á þeim talin fela í sér brot á höfundalögum nr. 73/1972. Í
yfirlitsskýrslu segir, að 74 myndbönd hafi verið með merki kvik-
myndaeftirlitsins, en 899 hafi verið ómerkt.

Engra gagna nýtur í málinu um það, hversu mörg þessara
ómerktu myndbanda hafi áður hlotið skoðun Kvikmyndaeftirlits
2500
ríkisins. Gagnáfrýjanda var að lögum óheimilt að hafa óskoðuð og
ómerkt myndbönd á boðstólum til útleigu, og er ábyrgð hans óháð
verkframkvæmd kvikmyndaeftirlitsins. Hann hefur á engu stigi
málsins sýnt fram á, að hann hafi haft heimild rétthafa til sýningar
973 myndbanda eða að hluti myndbandanna umfram 74 eintök hafi
verið sams konar myndbönd og Kvikmyndaettirlit ríkisins hafði
skoðað og heimilað sýningar á.

IV.

Í bréfi sínu til Rannsóknarlögreglu ríkisins 7. febrúar 1990 lýsti
ríkissaksóknari því, að eigi þættu efni til frekari aðgerða í máli
gagnáfrýjanda af ákæruvaldsins hálfu. Í bréfinu sagði, að gagnáfrýj-
andi hefði ekki lagt fram gögn því til sönnunar, að hann hefði heim-
ild til útleigu myndbandanna. Til rökstuðnings niðurfellingu var vís-
að til samkomulags milli Samtaka rétthafa myndbanda og Samtaka
íslenskra myndbandaleigna 19. janúar 1988, afstöðu kærenda og
bréfs frá lögmanni gagnáfrýjanda 12. júlí 1989, en þessara gagna get-
ur síðar. Verður eigi talið, að fullnægt sé bótaskilyrði 2. tl. 150. gr.
laga nr. 74/1974. Þá er og ljóst, að nægilegt tilefni og lögmælt skil-
yrði voru til aðgerða lögreglu á hendur gagnáfrýjanda 22. desember
1986, sbr. 1. og 2. tl. 151. gr. laganna.

v.

Hin umdeilda haldlagning hjá gagnáfrýjanda fór fram 22. desem-
ber 1986, eins og áður greinir. Reynt var að skila gagnáfrýjanda
þremur myndböndum 7. janúar 1987, en hann neitaði viðtöku
þeirra. Lögmaður hans ritaði dómsmálaráðuneytinu 8. janúar sama
ár og krafðist þess, að myndböndunum yrði skilað ásamt lista yfir
þau, svo að gagnáfrýjanda gæfist færi á að krefjast skaðabóta fyrir
dómstólum. Því bréfi var ekki svarað. Lögregla virðist í febrúar
1987 hafa lokið athugun og skráningu þeirra myndbanda, sem hald
var lagt á hjá gagnáfrýjanda. Honum var hvorki þá né síðar afhent
skrá lögreglunnar um hin haldlögðu myndbönd. Lögreglustjórinn í
Reykjavík sendi Rannsóknarlögreglu ríkisins málið til frekari með-
ferðar 18. ágúst 1987.

Hinn 19. janúar 1988 undirrituðu framkvæmdastjórar Samtaka
rétthafa myndbanda og Samtaka íslenskra myndbandaleigna sam-
komulag um það meðal annars að beita sér fyrir því, að gerðar yrðu
2501

sáttir í þeim málum, sem til rannsóknar voru vegna lögregluaðgerða
og haldlagningar hjá myndbandaleigum í desember 1986 og janúar
1987. Sáttirnar áttu að byggjast á því, að allt haldlagt myndbanda-
efni, sem höfundaréttargjald hefði ekki verið greitt af, yrði gert
upptækt til Samtaka rétthafa myndbanda. Skaðabóta- og refsikröfur
rétthafa yrðu dregnar til baka og til þess mælst við ákæruvaldið, að
ekki yrði ákært í málunum að öðru leyti. Framkvæmdastjóri Sam-
taka rétthafa myndbanda bar fyrir dómi, að rannsóknarlögreglu-
stjóra ríkisins hefði verið kynnt, að samkomulag þetta væri í undir-
búningi, en ekki er ljóst, hvenær það var gert.

Lögmaður gagnáfrýjanda ritaði rannsóknarlögreglustjóra ríkisins
bréf 25. apríl 1989 og sagði, að þolinmæði gagnáfrýjanda væri á
þrotum og vildi hann fá á hreint, hver réttarstaða sín væri í málinu.
Hann óskaði svara við því, hvort opinber rannsókn væri í gangi,
hvort og þá hvenær opinbert mál yrði höfðað og hvort og hvenær
umræddum myndböndum yrði skilað. Þessu bréfi var ekki svarað,
en gagnáfrýjandi var kvaddur til skýrslutöku hjá rannsóknarlög-
reglunni 1. júní 1989, hinnar fyrstu og einu í málinu. Lögmaðurinn
ritaði rannsóknarlögreglunni að nýju 12. júlí sama ár og vísaði til
viðræðna og hugmynda um samkomulag. Það átti að felast í því, að
gagnáfrýjandi fengi myndböndin afhent til einkanota og félli þá frá
öllum hugsanlegum kröfum á hendur ríkisvaldinu. Svara var óskað
innan tíu daga, en ekkert svar barst.

Eins og áður greinir, voru gagnáfrýjanda afhent myndböndin 2.
apríl 1990, eftir að ríkissaksóknari felldi málið niður með bréfi til
rannsóknarlögreglustjóra ríkisins 7. febrúar sama ár. Gagnáfrýjanda
var ekki tilkynnt formlega um þær lyktir málsins. Lögmaður hans
ritaði ríkissaksóknara 28. september 1990 og spurði, hvort málinu
væri lokið af hálfu ákæruvaldsins og hvort rannsóknin hefði verið
felld niður. Ríkissaksóknari svaraði lögmanninum 31. október sama
ár, eftir að mál þetta hafði verið höfðað, og greindi frá framan-
greindu bréfi sínu til rannsóknarlögreglunnar.

VI.
Í 6. gr. Evrópuráðssamnings um verndun mannréttinda og mann-
frelsis frá 4. nóvember 1950, sem birtur var hér á landi með auglýs-
ingu nr. 11/1954 og veitt var lagagildi ásamt síðari viðaukum með
2502
lögum nr. 62/1994, segir meðal annars, að sakaður maður eigi rétt til
réttlátrar og opinberrar málshöfðunar innan hæfilegs tíma fyrir
sjálfstæðum og óvilhöllum dómstóli. Hann skal án tafar fá vitneskju
í smáatriðum um eðli og orsök þeirrar ákæru, sem hann sætir. Í 1.
mgr. 138. gr. laga nr. 74/1974 segir, að hraða skuli meðferð opin-
berra mála fyrir dómi eftir föngum, sbr. nú 1. mgr. 133. gr. laga nr.
19/1991. Þá segir í 38. gr. laga nr. 74/1974, að lögreglumenn skuli
gæta þess í störfum sínum, að mönnum verði ekki gert tjón, óhag-
ræði eða miski framar en óhjákvæmilegt er, eftir því sem á stendur.

Ljóst er, að rannsókn lögreglu eftir haldlagningu hjá gagnáfrýj-
anda 22. desember 1986 fór mjög úr böndum og vítavert seinlæti
einkenndi alla meðferð málsins. Erindum lögmanna hans til lög-
regluyfirvalda var ekki svarað, og hann fékk hvorki upplýsingar um
framvindu rannsóknarinnar né heiti og fjölda þeirra myndbanda,
sem lögregla lagði hald á. Hann var ekki kvaddur til skýrslutöku hjá
lögreglu fyrr en rúmu tveimur og hálfu ári eftir haldlagninguna, og
honum var ekki gerð sérstök grein fyrir niðurfellingu rannsóknar
rúmum þremur árum eftir hana, sbr. 3. mgr. 42. gr. laga nr. 74/1974.
Samningsumleitanir hagsmunaaðila í myndbandaviðskiptum kunna
að varpa einhverju ljósi á þá töf, sem varð á afgreiðslu máls gagn-
áfrýjanda, en þær fá með engu móti réttlætt þennan óhætfilega drátt.

Þótt hinni umræddu haldlagningu hjá gagnáfrýjanda hafi ekki
verið áfátt að lögum, verður engu að síður að telja, að meðferð
málsins hjá rannsóknaraðilum, sem á eftir fór og að framan er lýst,
hafi verið svo andstæð þeim rétti sakaðra manna, sem varinn er Í
lögum um meðferð opinberra mála og skýra verður með hliðsjón af
Mannréttindasáttmála Evrópu, að gagnáfrýjanda beri bætur eftir
grunnreglum síðari málsliðar 2. tl. 151. gr., sbr. 3. tl. 154. gr., þágild-
andi laga nr. 74/1974, sbr. nú b-lið 176. gr. laga nr. 19/1991. Þar sem
sagnáfrýjanda voru ekki tilkynntar lyktir rannsóknar á hendur hon-
um og ósannað er, að hann hafi fengið vitneskju um þær sex mán-
uðum fyrir höfðun þessa máls, geta aðaláfrýjendur ekki borið fyrir
sig fyrningu samkvæmt 157. gr. laga nr. 74/1974.

Gagnáfrýjandi hefur ekki sýnt fram á rétt sinn til útleigu þorra
þeirra myndbanda, sem hald var lagt á. Þá nýtur ekki gagna um
það, að myndböndin hafi orðið fyrir vatnsskemmdum í vörslu lög-
reglunnar. Er því ekki grundvöllur til að bæta honum fjártjón.
2503
Miskabætur honum til handa þykja hæfilega ákveðnar 200.000
krónur. Þær skulu bera dráttarvexti samkvæmt HI. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 frá uppsögu þessa dóms til greiðsludags, sbr. 15. gr. lag-
anna.
Aðaláfrýjendur skulu greiða gagnáfrýjanda málskostnað í héraði
og fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Aðaláfrýjendur, dómsmálaráðherra, fjármálaráðherra Í. h.
ríkissjóðs og ríkissaksóknari, greiði gagnáfrýjanda, Ingimundi
Jónssyni, 200.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Ill.
kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá uppsögu þessa dóms til greiðslu-
dags.

Allur kostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin
málflutningsþóknun talsmanns gagnáfrýjanda í héraði og fyrir
Hæstarétti, Gunnars Jóhanns Birgissonar héraðsdómslög-
manns, 150.000 krónur.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 19. apríl 1991.
1.0.

Mál þetta, sem tekið var til dóms föstudaginn 5. apríl sl., hefur Ingi-
mundur Jónsson, kt. 030947-3209, Jóruseli 17, Reykjavík, höfðað fyrir
bæjarþinginu með stefnu, þingfestri 16. október 1990, á hendur dómsmála-
ráðherra, Óla Þ. Guðbjartssyni, kt. 270835-4229, og fjármálaráðherra, Ólafi
Ragnari Grímssyni, kt. 140543-3229, fyrir hönd ríkissjóðs, kt. 550169-2829,
til greiðslu skaðabóta samkvæmt XVII. kafla laga nr. 74/1974. Þá er og
stefnt Hallvarði Einvarðssyni ríkissaksóknara, kt. 021231-2669, til þess að
gæta réttar ríkisvaldsins samkvæmt ákvæðum 154. gr. laga nr. 74/1974.

Dómkröfur stefnanda eru eftirgreindar:

1. aðallega, að stefndu verði dæmdir til greiðslu skaðabóta samkvæmt
XVIII. kafla laga nr. 74/1974, að fjárhæð 14.924.800 kr., ásamt {nánar til-
greindum vöxtum),

2. til vara, að stefndu verði dæmdir til greiðslu skaðabóta samkvæmt
XVIII. kafla laga nr. 74/1974, að fjárhæð 5.109.750 kr.. ásamt (nánar til-
greindum vöxtum).

3. Bæði í aðal- og varakröfu gerir stefnandi kröfu um, að dráttarvextir
leggist við tildæmdan höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 12 mán-
2504
uðum eftir upphafsdag vaxtanna. Auk þess krefst hann málskostnaðar að
skaðlausu samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands, eins og um væri að
ræða gjafsóknarmál, en hann segir stefnanda hafa samkvæmt ákvæðum 154.
gr. laga nr. 74/1974 gjafsókn í máli þessu, og beri málskostnaðarfjárhæðin
dráttarvexti frá 15. degi eftir dómsuppsögu til greiðsludags.

Stefndu gera þær dómkröfur aðallega, að þeir verði sýknaðir af öllum
kröfum stefnanda og þeim tildæmdur málskostnaður úr hendi hans að mati
réttarins og að málskostnaðarfjárhæðin beri dráttarvexti frá 15. degi eftir
dómsuppsögu skv. 3. mgr. 175. gr. laga nr. 85/1936, sbr. 21. gr. laga nr. 54/
1988.

Til vara krefjast þeir, að stefnukröfurnar verði stórlega lækkaðar og
málskostnaður verði í því tilviki látinn niður falla.

Sáttaumleitanir fyrir dómi hafa ekki borið árangur.

2.0.

Stefnandi segir málavexti vera þá, að 22. desember 1986, nánar tiltekið
kl. 17.00, hafi tveir lögreglumenn komið í fyrirtæki stefnanda, Vídeóspól-
una, Holtsgötu 1, Reykjavík, og lokað fyrirtækinu.

Stefnandi, Ingimundur Jónsson, eigandi Vídeóspólunnar, hafi verið fjar-
verandi, þegar þetta hafi gerst. Starfsmaður stefnanda, Jón Kristjánsson.
hafi fengið að hringja í hann eftir nokkurt málþóf, og hafi stefnandi komið í
fyrirtæki sitt nokkrum mínútum síðar.

Lögreglumennirnir hafi spurt stefnanda að því, hvort hann væri með ein-
hverjar ofbeldismyndir eða klámmyndir til útleigu. Jafnframt hafi þeir spurt
hann um verslunarleyfi. Stefnandi hafi beðið um að fá að sjá einhverja
pappíra eða skjöl, sem staðfestu, að þeir hefðu heimild fyrir því að loka
fyrirtæki hans. Lögreglumennirnir hafi sýnt honum bréf frá dómsmálaráðu-
neytinu, þar sem komið hafi fram, að lögregluyfirvöld hafi átt að kanna hjá
vídeóleigum verslunarleyfi, reikningsskil, ofbeldis- og klámmyndir og ætluð
brot gegn höfundaréttarlögum. Stefnandi hafi ekki fengið afrit af bréfi
þessu.

Stefnandi hafi ekki sætt sig við umrædda heimild lögreglunnar og talið
aðgerðirnar ólögmætar. Hafi hann beðið um að fá að hringja í lögfræðing,
en ekki fengið. Hafi honum verið sagt, að ef hann héldi ekki ró sinni, yrði
hann handjárnaður. Eftir mikið málþóf hafi honum verið leyft að hringja
eitt símtal. Hafi hann náð sambandi við lögfræðing, sem hafi sagt honum að
krefjast þess að fá dómsúrskurð um lögmæti aðgerðarinnar. Stefnandi hafi
farið að ráðum lögfræðingsins og beðið um úrskurð. Skömmu síðar hafi
fleiri lögreglumenn komið á staðinn ásamt Þórði Þórðarsyni. fulltrúa lög-
reglustjórans í Reykjavík. Skömmu síðar hafi lögregluþjónn komið með úr-
skurð frá sakadómi Reykjavíkur, þar sem heimiluð hafi verið húsleit í
2505

myndbandaleigunni Vídeóspólunni. Hvorki hafi rökstuðningur í forsendum
úrskurðar sakadóms Reykjavíkur verið nokkur né hafi krafa lögreglustjór-
ans í Reykjavík um húsleit verið rökstudd með fullgildum rökum. Í úr-
skurðinum sé einfaldlega vísað til þess, að nú standi yfir eftirlitsátak með
ofbeldismyndum, sbr. lög nr. 33/1983, klámmyndum, tilvist verslunarleyfa,
bókhaldi og skattskilum, svo og ætluðum brotum gegn höfundalögum, sbr.
lög nr. 78/1984, eins og segi í úrskurðinum. Á þessum grundvelli hafi krafa
lögreglustjórans í Reykjavík verið tekin til greina með vísun í 48. gr. og Sl.
gr. laga nr. 74/1974.

Því næst hafi lögreglan byrjað að yfirfara bókhald og leita að klámmynd-
um og ofbeldismyndum. Þá hafi verið lagt hald á öll myndbönd. sem ekki
hafi verið merkt af Kvikmyndaettirliti ríkisins eða íslenskum umboðsaðil-
um. Þetta hafi verið gert, þrátt fyrir það að stefnandi hafi bent lögreglu-
mönnunum á, að vegna manneklu hefði Kvikmyndaeftirlit ríkisins ekki get-
að fullnægt skyldum sínum að skoða öll myndbönd, og því væru ekki öll
myndbönd merkt af kvikmyndaeftirlitinu. Um 40% af öllum myndböndum
Vídeóspólunnar hafi verið tekin í þessum aðgerðum. Stefnandi hafi ekki
fengið tækifæri til þess að skrá myndböndin, sem lagt hefði verið hald á.
Hið eina, sem hann hefði fengið vitneskju um, væri fjöldi myndbanda, sem
lagt hefði verið hald á. Voru þau sögð hafa verið 967 að tölu. Aðgerðum
lögreglunnar hafi lokið kl. 23.30.

Eftir aðgerðirnar hafi velta í fyrirtæki stefnanda dregist saman. Þessar
samræmdu aðgerðir lögreglunnar hafi fengið mikla umfjöllun í fjölmiðlum.
Eigendur myndbandaleigna hafi verið stimplaðir sem glæpamenn, og hafi
það komið niður á útleigu myndbanda. Mikil vinna, tími og fjármagn hafi
farið í það að koma fyrirtæki stefnanda á skrið að nýju.

Stefnandi hafi reynt nokkrum sinnum að fá upplýsingar um það, hvaða
myndbönd lögreglan hefði tekið, en án árangurs. Snemma árs 1989 hafi
Ingimundur fengið vitneskju um, að málið væri í höndum Rannsóknarlög-
reglu ríkisins. Lögmaður stefnanda innti Rannsóknarlögreglu ríkisins eftir
gangi málsins í bréfi, dagsettu 25. apríl 1989, og hvort umræddum mynd-
böndum yrði skilað aftur. Fátt hafi orðið um svör. en þó hafi stefnandi ver-
ið kallaður til yfirheyrslu vegna málsins. Þar hafi ekkert nýtt komið fram.
Hinn 28. september 1990 hafi lögmaður stefnanda skrifað bréf fyrir hans
hönd til ríkissaksóknara. Í bréfinu hafi verið spurt, hvort rannsókn málsins
væri lokið og hvort málið hefði verið fellt niður. Engin svör hafi borist.

Hinn 2. apríl 1990 hafi stefnanda verið skilað 984 myndböndum eða fleiri
böndum en tekin höfðu verið á sínum tíma. Í skýrslu, sem unnin hafi verið
af lögreglunni í Reykjavík um myndbönd þau. sem hald hafi verið lagt á,
2506

séu taldir upp titlar, sem stefnandi kannist ekkert við, og ljóst sé, að hafi
aldrei tilheyrt Vídeóspólunni.

Í umræðum á Alþingi, nánar tiltekið í sameinuðu þingi 10. desember
1987, hafi komið fram hörð gagnrýni á aðgerðir lögreglunnar. Dómsmála-
ráðherra hafi varið aðgerðir lögreglunnar, en viðurkennt þó, að hvorki
væru línurnar, hvað höfundaréttinn snerti, skýrar né heldur hlutverk hins
opinbera í málum af þessu tagi. Í umræðunum hafi komið fram, að rétt
væri, að ríkið greiddi gerðarþolum leigu fyrir myndböndin, sem lagt hefði
verið hald á.

6.0.
Forsendur og niðurstaða.

Tilefni aðgerða þeirra, sem mál þetta snýst um, var eftirlitsátak með
myndbandaleigum, sem dómsmálaráðuneytið taldi tilefni til að fram-
kvæma. Ekki verður séð, að haldlagningunni hafi að formi til verið ábóta-
vant, enda fór hún fram á grundvelli húsleitarúrskurðar sakadóms Reykja-
víkur, upp kveðnum 22. desember 1986, sem staðfestur var með dómi
Hæstaréttar 9. janúar 1987.

Í þeim dómi segir m. a.: „Í fyrirmælum dóms- og kirkjumálaráðuneytis-
ins, sem getið er í hinum kærða úrskurði, kemur fram, að tilefni þeirra hafi
verið ábendingar frá Kvikmyndaettirliti ríkisins.“ Síðar segir enn fremur:
„Samkvæmt lögregluskýrslu, sem lögð hefur verið fram í málinu, fór fram
með heimild í hinum kærða úrskurði leit í húsakynnum Vídeóspólunnar., og
var lagt hald á 967 myndbönd. Í skýrslunni segir, að fundist hafi þó nokkuð
margar spólur, sem ekki voru merktar af kvikmyndaeftirlitinu, og mikið af
spólum, sem ekki voru merktar íslenskum umboðsaðilum. Verður að ætla,
að eigi hafi verið tök á að kanna myndböndin strax á vettvangi. Lögreglu-
rannsóknin beinist sérstaklega að því að upplýsa. hvort varnaraðili hafi
brotið ákvæði laga nr. 33/1983 um bann við ofbeldiskvikmyndum og ákvæði
höfundalaga nr. 73/1972, sbr. lög nr. 78/1984. Samkvæmt 43. gr. laga nr. 74/
1974 skal leggja hald á muni. sem ætla má, að hafi sönnunargildi í opinberu
máli, eða ætla má, að gerðir verði upptækir.“ Stefnandi krefst bóta fyrir
fjártjón og miska, er hann telur sig hafa orðið fyrir, vegna þess að hald hafi
verið lagt á 967 myndbönd, en þær aðgerðir hafi verið tilefnislausar og lög-
mæt skilyrði skort.

Af málsgögnum má ráða, að flest þau myndbönd. sem hald var lagt á,
hafi annaðhvort ekki borið þess merki, að þau hafi verið skoðuð af Kvik-
myndaeftirliti ríkisins, eða verið merkt íslenskum umboðsaðilum. Dómur-
2507
inn telur, að til þess að fullar bætur vegna upphafsaðgerðanna verði til-
dæmdar í bótamáli sem þessu, verði tjónþoli að sýna fram á, að hann hafi
átt rétt til leigu myndbandanna. Þótt ekki hafi verið sýnt fram á það af
hálfu rétthafa, að þessi starfsemi væri ólögmæt, hvílir samt sem áður á tjón-
þola sönnunarbyrðin um, að brotið sé á rétti, sem hann eigi tvímælalaust
tilkall til.

Í dómi sakadóms Reykjavíkur, upp kveðnum 19. febrúar 1990 í saka-
dómsmálinu: ákæruvaldið gegn Björgvin Ólafssyni, Guðrúnu Elise Jacob-
sen og Pétri Ólafi Pálssyni, var til úrlausnar, hvort ákærðu hefðu brotið
gegn ákvæðum 3. gr., sbr. 1. mgr. 8. gr. og Í. tl. 2. mgr. 54. gr. höfundalaga
nr. 73/1972, sbr. lög nr. 78/1984, sbr. 1. og 2. tl. 4. gr. fylgiskjals nr. Í með
auglýsingu nr. 110/1947 um inngöngu Íslands í Bernarsambandið, sbr. lög nr.
74/1947 um inngöngu Íslands í Bernarsambandið og auglýsingu nr. 82/1956
um aðild Íslands að alþjóðasamningi um höfundarétt. Ákærðu voru sýknuð
af ákæru í máli þessu á þeirri forsendu, að höfundaréttur að erlendum kvik-
myndum njóti ekki refsiverndar hér á landi, nema hlutaðeigandi ríki sé að-
ili að Bernarsambandinu og sú aðild hafi verið auglýst í Stjórnartíðindum. Í
framangreindu sakadómsmáli var talið, að síðargreinda skilyrðinu hefði
ekki verið fullnægt, og var því sýknað af ákæruatriðum. Af framangreind-
um dómi verða ekki dregnar aðrar ályktanir en þær, að höfundaréttur að
erlendum kvikmyndum njóti ekki refsiverndar hér á landi nema að framan-
greindum skilyrðum fullnægðum.

Dómurinn lítur svo á, að það hafi ekki leyst stefnanda undan ábyrgð
samkvæmt lögum nr. 33/1983 um bann við ofbeldiskvikmyndum, að kvik-
myndaeftirlitið hafi átt í örðugleikum með að anna hlutverki sínu lögum
samkvæmt. Af gögnum málsins má ráða, að einungis 4 eða 5 myndbönd
hafi fundist hjá stefnanda, sem hafi verið á bannlista Kvikmyndaettirlits
ríkisins. Á hinn bóginn kom fram í yfirheyrslum fyrir dómi, að hugsanlegt
væri, að einhver myndbönd, sem lagt hefði verið hald á, hefðu þegar verið
skoðuð af kvikmyndaeftirlitinu, þótt þau bæru þess ekki merki, en rekja
mætti þessi vinnubrögð til manneklu Kvikmyndaettirlits ríkisins.

Við munnlega skýrslutöku fyrir dómi kom fram hjá þáverandi forstöðu-
manni Kvikmyndaeftirlits ríkisins, að ekki hefði verið haft samráð við kvik-
myndaeftirlitið um þessa sérstöku aðgerð. Enn fremur bar hann fyrir rétti,
að hann hefði ráðið frá því, að staðið yrði að aðgerðunum með þeim hætti,
sem raun varð á, ef til hans hefði verið leitað. Verður að telja, að undirbún-
ingi aðgerðanna hafi að þessu leyti verið ábótavant og ekki í samræmi við
fyrirmæli dómsmálaráðuneytisins í bréfi til lögreglustjórans í Reykjavík,
dagsettu 9. desember 1986. Verður því að álykta, að markmið aðgerðanna
2508
hafi öðru fremur verið að gera upptæk myndbönd vegna ætlaðra brota á
höfundarétti.

Með tilvísun til þess, sem hér hefur verið rakið, verður ekki séð, að á
þeim tíma, er haldlagningin fór fram, hafi legið ljóst fyrir um rétt stefnanda
til leigu greindra myndbanda. Að þessu virtu og sé litið til áðurgreinds
dóms Hæstaréttar frá 9. janúar 1987, verður að telja, að tilefni hafi verið
nægjanlegt til aðgerðanna og þær því réttlætanlegar, eins og á stóð.

Stefnandi telur, að aðgerðin sjálf hafi verið framkvæmd með ruddalegum
og klaufalegum hætti af hálfu lögreglunnar. Ruðst hafi verið inn í fyrirtæki
sitt og því lokað. Reynt hafi verið að koma í veg fyrir, að stefnandi hringdi
til þess að kanna réttarstöðu sína. Vinnuaðferðir lögreglunnar hafi þannig
verið vafasamar. Myndbönd hafi verið fjarlægð, án þess að stefnanda gæfist
tóm til að skrá, hvað tekið hefði verið, o. fl.

Stefndu vísa þessum staðhæfingum á hinn bóginn á bug. Ekkert styðji, að
framkvæmd hafi verið með þeim hætti, sem stefnandi lýsi. Í hvívetna hafi
verið löglega staðið að aðgerðunum og í samræmi við reglur VI. og VII.
kafla oml.

Dómurinn er þeirrar skoðunar, að gegn mótmælum stefndu verði að
leggja sönnunarbyrðina á stefnanda fyrir staðhæfingum hans um ruddaskap
lögreglunnar. Verður að telja, að honum hafi ekki tekist sú sönnun. Á hinn
bóginn þykir upplýst, að nokkur höft hafi verið lögð á stefnanda, er aðgerð-
irnar fóru fram, og að þeim hafi upphaflega verið fylgt óþarflega fast eftir á
myndbandaleigunni: t. d. var stefnanda ekki gefinn kostur á að skrá hjá sér,
á hvaða myndbönd hald var lagt. Hefði a. m. k. verið eðlilegt, að honum
hefði, svo fljótt sem kostur var, verið afhentur listi yfir þau myndbönd, sem
hald var lagt á. Þykir rétt að taka tillit til þess við úrlausn þessa máls stefn-
anda til ábata, hversu harkalega var gengið til verks í upphafi.

Rekstur málsins mun í stórum dráttum hafa verið með þeim hætti, að leit
og haldlagning hjá stefnanda fór fram 22. desember 1986. Að lokinni skoð-
un var reynt 7. janúar 1987 að skila aftur í myndbandaleiguna þremur
myndböndum í hylki. Dómur Hæstaréttar, þar sem úrskurður sakadóms
Reykjavíkur um heimild til húsleitar í myndbandaleigunni var staðfestur,
var upp kveðinn 9. janúar 1987. Lögreglustjórinn í Reykjavík sendi Rann-
sóknarlögreglu ríkisins gögn málsins með bréfi, dagsettu 18. ágúst 1987. Í
bréfinu kom m. a. fram, að fimm myndir væru á bannlista Kvikmyndaettir-
lits ríkisins og ein ætluð ólögleg eftirgerð. Hinn 10. desember 1987 urðu um-
ræður á Alþingi um þessar aðgerðir.

Hinn 25. apríl 1989 ritaði lögmaður stefnanda Rannsóknarlögreglu ríkis-
ins bréf. Í bréfinu var farið fram á, að stefnandi yrði upplýstur um gang
2509

málsins og hvort umræddum myndböndum yrði skilað. Skýrsla var tekin af
stefnanda hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins 1. júní 1989. Fékk stefnandi þá
frest til 7. júní 1989 til að leggja fram gögn, er sönnuðu, að hann hefði haft
heimild rétthafa til leigu þeirra mynda, sem hald var lagt á. Með bréfi, dag-
settu 12. júlí 1989, ritaði lögmaður stefnanda Rannsóknarlögreglu ríkisins
bréf um málamiðlun í málinu.

Hinn 5. október 1989 var tekin skýrsla af Knúti Bruun hrl.. sem hafði ver-
ið í fyrirsvari fyrir Samtök rétthafa myndbanda á Íslandi. er aðgerðir lög-
reglu fóru fram, og komið fram fyrir þeirra hönd með kröfur. Þar var upp-
lýst, að samtökin hefðu verið lögð niður á haustmánuðum 1988 og umboð
hans þá jafnfamt fallið niður. Upplýsti hann, að ekki lægju fyrir sérstök til-
mæli frá erlendum umbjóðendum sínum í þessum málum og að á þessu stigi
gerði hann ekki frekari kröfur.

Hinn 20. október 1989 sendi Rannsóknarlögregla ríkisins ríkissaksóknara
mál stefnanda. Ríkissaksóknari tók ákvörðun í málinu með bréfi, dagsettu
1. febrúar 1990, og kom þar fram, að ekki þættu efni til frekari aðgerða.
Hinn 6. mars 1990 endursendi Rannsóknarlögregla ríkisins síðan lögreglu-
stjóranum í Reykjavík gögn í málum 36 myndbandaleigna, þar á meðal mál
stefnanda, og lagði fyrir hann að skila stefnanda myndböndum vegna ætl-
aðra brota á höfundalögum. Í kjölfar ákvörðunar ríkissaksóknara og bréfs
rannsóknarlögreglustjóra var í febrúar og mars 1990 fjallað á Alþingi og í
fjölmiðlum um fyrningu sektarrefsinga í þessum málum og um niðurfell-
ingu mála vegna brota á höfundalögum. Hinn 2. apríl 1990 var stefnanda
skilað 984 myndbandsspólum. Hinn 28. september 1990 skrifaði lögmaður
stefnanda ríkissaksóknara bréf. Í bréfinu var spurt, hvort rannsókn málsins
væri lokið og hvort málið hefði verið fellt niður. Engin svör bárust.

Svo sem ljóst má vera af þessari frásögn, hefur gangur mála verið allt of
hægur. Sú skýring hefur komið fram af hálfu Rannsóknarlögreglu ríkisins,
að þar sem samkomulag um þetta efni hafi verið í sjónmáli veturinn og vor-
ið 1988 milli Samtaka rétthafa myndbanda (SRM) og Samtaka íslenskra
myndbandaleigna (SÍM)., hafi verið talið óþarft að flýta málinu. Slíkt sam-
komulag var undirritað af framkvæmdastjórum félaganna 19. janúar 1988,
þótt það öðlaðist ekki gildi, þar sem það var aldrei samþykkt á aðalfundi
félaganna.

Eitt megineinkenni á góðri meðferð opinberra mála er, að hún sé vönd-
uð og fljótvirk, ella er þess að vænta, að réttaröryggi skerðist. Auðsæ er
nauðsyn þess, að málsmeðferð gangi fljótt og vel, sbr. 138. gr. laga nr. 74/
1974. Hagsmunir réttarfars af tryggilegri og fljótvirkri málsmeðferð koma
og skýrt fram í fyrningarreglum, svo sem þeim, er stefndu bera fyrir sig.
2510
Það er skoðun dómsins, að þessi meginregla hafi verið fyrir borð borin til
tjóns fyrir stefnanda. Ekkert virðist t. d. hafa gerst í þessu máli frá því í
ágúst 1987 þar til í júní 1989, í tæp tvö ár. Rannsóknin hefur og að öðru leyti
verið mjög seinvirk. Breytir hér engu um, að um mikinn fjölda myndbanda
var að ræða, þar sem hið opinbera ákvað sjálft, hversu mikið það færðist í
fang í þessu efni.

Þá er í upphafi fullyrt, að tekin hafi verið 967 myndbönd við umrædda
haldlagningu, en síðar sagt, að 984 myndböndum hafi verið skilað stefn-
anda og fimm myndbönd tekin, þar sem þau hafi verið á bannlista Kvik-
myndaeftirlits ríkisins. Hins vegar sendi rannsóknardeild lögreglunnar í
Reykjavík Rannsóknarlögreglu ríkisins einungis fjögur myndbönd, og voru
þau tilgreind og sögð á bannlista. Þegar skýrsla rannsóknardeildar lög-
reglunnar í Reykjavík er virt, kemur í ljós, að ósamræmi er í niðurstöðutöl-
um í skýrslugerð. Ekki fengust fyrir dómi neinar skýringar á þessu ósam-
ræmi. Ekki er heldur að finna óyggjandi skýringar í skýrslu Baldvins Ein-
arssonar lögregluþjóns um myndbönd, merkt íslenskum dreifingaraðilum,
dagsettri 2. mars 1987. Á hinn bóginn er talið, að yfirfarið myndefni hafi
verið 989 spólur. Þannig er aldrei samræmi í niðurstöðutölum um fjölda
myndbanda, sem hald var lagt á frá stefnanda. Þá hefur komið fram sú full-
yrðing stefnanda, sem fengið hefur stuðning í framburði lögreglumanna, að
myndböndin hafi orðið fyrir vatnsskemmdum í geymslu lögreglunnar. Þá
hefur og komið fram, að 12 myndbönd hafi verið afhent öðrum aðilum. og
hefur sú ráðstöfun ekki verið studd nægjanlegum rökum.

Til þess er vitnað af hálfu stefndu, að forsenda fyrir bótarétti samkvæmt
2. tl. 1. mgr. 150. gr. laga nr. 74/1974 sé sú, að stefnandi þurfi að fullnægja
því skilyrði, að líklegra sé, að hann hafi verið saklaus en sekur um þá hátt-
semi, sem hann hafi verið borinn í rannsókninni. Þar sem stefnandi hafi
ekki þrátt fyrir ítrekaðar áskoranir við rannsókn málsins lagt fram gögn, er
sanni rétt hans til þess að dreifa myndböndunum með leigu, verði ályktað,
að stefnandi sé líklegri til að vera sekur en saklaus af brotum gegn 1., 2. og
3. gr. laga nr. 3/1983 og 3. gr., 1. mgr. 5. gr., sbr. 1. mgr. 8. gr. og V. kafla höf-
undalaga nr. 73/1972, sbr. lög nr. 78/1984, sbr. 1. og 2. tl. 4. gr. fylgiskjals nr. Í
með auglýsingu nr. 110/1947 um inngöngu Íslands í Bernarsambandið, sbr.
lög nr. 74/1947 um sama efni og auglýsingu nr. 82/1956 um aðild Íslands að
alþjóðasamningi um höfundarétt.

Eins og atvikum er háttað í máli þessu, einkum þegar litið er til umfangs
lögregluaðgerðanna og að um réttaróvissu virðist að ræða vegna ætlaðra
brota á höfundarétti, sbr. framangreindan dóm sakadóms Reykjavíkur frá
19. febrúar 1990, telur dómurinn þrátt fyrir orðalag 2. tl. 150. gr. laga nr. 74/
1974 ekki fært að hafna bótum til handa stefnanda á þessari forsendu.
2511

Stefndu telja bótakröfu stefnanda fyrnda, sbr. 157. gr. laga nr. 74/1974, en
samkvæmt grein þessari fyrnist bótakrafa m. a. á sex mánuðum frá vitn-
eskju aðila um ákvörðun um niðurfall rannsóknar. Ekki verður á það fall-
ist, að umræður á Alþingi eða umfjöllun í fjölmiðlum hafi veitt stefnanda
nægilega vitneskju um niðurfall rannsóknar, til að við það verði miðað við
upphaf fyrningarfrests. Ekki verður heldur talið, að stefnandi hafi getað lit-
ið á afhendingu myndbandanna 2. apríl 1990 sem ákvörðun um niðurfell-
ingu rannsóknar, enda er hann ekki löglærður. Eins og á stóð, hefði verið
nauðsynlegt, að afhendingunni hefði fylgt formleg tilkynning um það efni,
sbr. 42. gr. laga nr. 74/1974, enda hafði stefnandi spurst fyrir um gang máls-
ins hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins með bréfi, dagsettu 25. apríl 1989. Þá
liggur fyrir fyrirspurn stefnanda í bréfi, dagsettu 28. september 1990, um
þetta efni til ríkissaksóknara, sem ekki var svarað. Að þessu öllu virtu telur
dómurinn, að fyrningarfrestur hafi ekki verið liðinn, er málið var höfðað.

Stjórnvöldum ber að gæta þess, að eðlilegt vægi sé á milli þeirra opinberu
hagsmuna, sem ætlunin er að vernda, og þeirra aðgerða, sem gripið er til.
Aðgerðirnar verða að helgast af þeim markmiðum, sem ætlað er að ná.
Ekki má vera misvægi milli ætlaðra brota og þeirra aðgerða, sem beita skal.
Aðgerðir lögreglu þurfa, hlutrænt séð, að vera nauðsynlegar, markvissar og
mega ekki ganga lengra en efni eru til. Segir m. a. í 38. gr. laga nr. 74/1974,
að lögreglumenn skuli gæta þess í störfum sínum, að mönnum verði ekki
gert tjón, óhagræði eða miski framar en óhjákvæmilegt er, eftir því sem á
stendur.

Dómurinn telur, eins og áður er rakið, upphaflegar aðgerðir nokkuð
harkalegar. Mikill seinagangur hefur einkennt málsmeðferð, sem ekki
leiddi til áfellis. Seint og um síðir var rannsóknargögnum skilað án nokk-
urra athugasemda af hálfu ríkisvaldsins, og ekki fylgdi með rannsóknar-
gögnum listi yfir þau myndbönd, sem verið var að skila. Ekki er vitað,
hvort nákvæmlega því var skilað, sem upphaflega var tekið, en stefnandi
fékk ekki fyrr en mörgum árum eftir haldlagninguna afhentan lista yfir þau
myndbönd. sem ætlað var, að hefðu verið frá honum tekin. Stefnandi held-
ur því fram, að á þeim lista, sem hann sagðist hafa þurft að greiða gjöld fyr-
ir til þess að fá afhent eintak af, hafi verið tilgreind myndbönd, sem hann
hafi ekki kannast við að hafa átt. Þá er óumdeilt, að stefnanda var skilað
fleiri myndböndum en sagt var, að tekin hefðu verið frá honum í upphafi.
Þá hafa myndböndin væntanlega orðið fyrir skemmdum í vörslu lögreglu.
Nokkur myndbönd munu hafa verið afhent sérstökum rétthöfum, án þess
að fullnægjandi skýringar liggi fyrir. Þau fjögur eða fimm myndbönd, sem
reyndust vera á bannlista kvikmyndaeftirlitsins, verða hér ekki talin rétt-
2512

læta framangreinda málsmeðferð, enda lá sú niðurstaða fyrir þegar í ágúst
1987, og var henni ekki fylgt frekar eftir af hálfu ákæruvalds. Um fram-
kvæmd aðgerðanna var ekki haft samráð við Kvikmyndaeftirlit ríkisins, og
fram kom fyrir dómi, að það var því ekki meðmeælt, að staðið yrði að að-
gerðunum með þeim hætti, sem raun varð á. Þá má hér einnig hafa í huga.
að ekki er óyggjandi, af hvaða erlendum kvikmyndum höfundaréttur nýtur
refsiverndar hér á landi, sbr. fyrrgreindan dóm sakadóms Reykjavíkur, upp
kveðinn 19. febrúar 1990.

Þegar framangreint er virt, verður ekki komist hjá að líta á aðgerðirnar í
heild sem særandi fyrir stefnanda og líklegar til að hafa bakað honum tjón,
sem honum verður ekki um kennt. Ber honum því bætur úr hendi ríkis-
valdsins samkvæmt XVIII. kafla laga nr. 74/1974.

Stefnandi reisir bótakröfu sína á tjónsútreikningum fyrir tapaðar leigu-
tekjur og til vara á innkaupsverði myndbanda í lok árs 1986. Fallast verður
á það með stefnda, að stefnandi hafi sönnunarbyrði fyrir því, að honum
hafi í ábataskyni verið heimil nýting umræddra höfundaréttarverka, sem
lagt var hald á. Stefnandi hefur í máli þessu ekki fært sönnur að því, að
hann hafi haft framangreinda heimild, sem hann geti reist dómkröfur sínar
á. Af þessari ástæðu hefur stefnandi ekki fært sönnur á umfang þess skaða-
bótaskylda fjártjóns. sem hann telur sig hafa orðið fyrir. Dómurinn lítur því
svo á, eins og málið hefur verið lagt fyrir hann, að ekki sé skilyrði þess að
meta fjártjón, sem stefnandi kann að eiga lögvarða kröfu til, á þeim for-
sendum, sem stefnandi reisir kröfu sína á.

Á hinn bóginn er rétt að líta til þess, að ekki hefur fengist úr því skorið
með þessum aðgerðum, hvort og að hve miklu leyti stefnandi hafi gerst
sekur um brot á höfundalögum. Enn fremur hefur komið fram, að í ein-
hverjum tilvikum hefur verið lagt hald á myndbönd, sem fullnægðu öllum
skilyrðum til leigu. Sé litið til þessa, umfangs aðgerðanna og hversu langur
tími leið, þar til niðurstaða lá fyrir, svo og atvika málsins að öðru leyti, telur
dómurinn rétt að dæma stefnanda bætur bæði fyrir fjártjón og miska, sem
þykja hæfilega metnar á 200.000 kr. Bætur þessar eru metnar miðað við
verðlag við dómsuppsögu, og þykir því eftir atvikum málsins og með tilvís-
un til 15. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 rétt, að fjárhæðin beri dráttarvexti frá 1.
maí 1991.

Eftir úrslitum málsins og með tilvísun til 177. gr. laga nr. 85/1936 þykir
rétt, að stefndu greiði stefnanda málskostnað, sem telst hæfilega ákveðinn
100.000 kr. Samkvæmt 3. tl. 154. gr. laga nr. 74/1974 hefur stefnandi gjafsókn
í máli þessu. og er fjárhæð málskostnaðar án virðisaukaskatts miðuð við, að
hún renni óskipt úr ríkissjóði til lögmanns stefnanda sem málflutningsþókn-
un honum til handa.
2513

Úrslit málsins verða því þau, að stefndu, dómsmálaráðherra og fjármála-
ráðherra f. h. ríkissjóðs, verða dæmdir til að greiða stefnanda 200.000 kr.
ásamt dráttarvöxtum samkvæmt IH. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. maí
1991 til greiðsludags og 100.000 kr. í málskostnað, en sú fjárhæð ber tals-
manni stefnanda, Gunnari Jóhanni Birgissyni hdl., í talsmannslaun.

Dóm þennan kváðu upp Jón L. Arnalds borgardómari, Allan V. Magn-
ússon borgardómari og Ólöf Pétursdóttir borgardómari. Dómurinn var
fjölskipaður samkvæmt heimild í 2. tl. 37. A. gr. laga nr. 85/1936.

Dómsorð:

Stefndu, dómsmálaráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs,
greiði stefnanda, Ingimundi Jónssyni, 200.000 kr. ásamt dráttarvöxt-
um samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. maí 1991 til
greiðsludags og 100.000 kr. í málskostnað, en þessi fjárhæð ber tals-
manni stefnanda, Gunnari Jóhanni Birgissyni héraðsdómslögmanni, í
talsmannslaun.

Vextir af málskostnaði reiknist frá 15. degi eftir uppkvaðningu
dóms þessa samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987.

Átfallnir vextir leggist við höfuðstól skuldar á 12 mánaða fresti í
samræmi við 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987.

Dóminum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans að
telja að viðlagðri aðför að lögum.
2514
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 3/1993. Hf. Eimskipafélag Íslands
(Pétur Guðmundarson hrl.)
gegn
Tryggva Eyjólfssyni
(Magnús Guðlaugsson hrl.)

Laun í veikindum. Sjómannalög.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein og
Gunnlaugur Claessen og Gunnar M. Guðmundsson, fyrrverandi
hæstaréttardómari.

Jónas Gústavsson héraðsdómari kvað upp hinn áfrýjaða dóm.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 5. janúar
1993. Hann krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnda, en til
vara, að kröfur stefnda verði verulega lækkaðar. Þá krefst hann
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Málavöxtum er lýst í héraðsdómi.

Upphafleg kröfugerð stefnda í málinu var sú, að honum yrðu
greiddar samtals 266.964 krónur með þeim vöxtum, sem tilgreindir
eru í héraðsdómi. Undir rekstri málsins féll hann frá kröfu um
greiðslu launa fyrir yfirvinnu, en hækkaði jafnframt aðra þætti í
kröfugerð sinni. Standa þá eftir þeir fimm kröfuliðir, sem tilgreindir
eru í héraðsdómi, samtals að fjárhæð 225.204,58 krónur. Við munn-
legan málflutning í Hæstarétti var sú leiðrétting gerð, að krafa fyrir
einn þessara kröfulíða, greidda frídaga, verður 127.576,80 krónur,
sem breytir þó ekki heildarkröfu stefnda.

Í 1. mgr. 36. gr. sjómannalaga nr. 35/1985, sem hér reynir á, segir
meðal annars, að verði skipverji óvinnufær vegna sjúkdóms eða
meiðsla, sem hann verður fyrir, meðan á ráðningartíma stendur,
skuli hann „eigi missa neins í af launum sínum í hverju sem þau eru
greidd .... þó ekki lengur en tvo mánuði“. Lagaákvæðið er svo af-
2515
dráttarlaust, að það verður eigi skilið öðruvísi en svo, í því sam-
hengi, sem hér reynir á, að stefndi eigi rétt til þeirra launa, sem
hann hefði fengið greidd fyrir að gegna starfi sínu áfram, ef veikindi
hefðu ekki gert hann ófæran til þess. Fjárhæð þeirra launa er krafa
stefnda í málinu. Um hana er ekki tölulegur ágreiningur.

Ekki verður talið, að stefndi hafi sýnt slíkt tómlæti um að hafa
uppi kröfur sínar gagnvart áfrýjanda, að hann hafi af þeim ástæðum
firrt sig rétti í málinu.

Samkvæmt þessu ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm og dæma
áfrýjanda til greiðslu málskostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og Í
dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.
Áfrýjandi, Hf. Eimskipafélag Íslands, greiði stefnda,
Tryggva Eyjólfssyni, 60.000 krónur í málskostnað fyrir Hæsta-

rétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. desember 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 16. nóvember sl., höfðaði Tryggvi Eyjólfs-
son, kt. 240330-3189, Vesturströnd 13, Seltjarnarnesi. fyrir bæjarþingi
Reykjavíkur með stefnu, birtri 2. desember 1991, gegn Hf. Eimskipafélagi
Íslands, kt. 510169-1829, Pósthússtræti 2, Reykjavík.

Dómkröfur.

Endanlegar dómkröfur stefnanda, eins og hann breytti þeim í rekstri
málsins, eru, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 225.204,58 kr. með
23% ársvöxtum frá 1. september 1990 til 1. október 1990, með 21% ársvöxt-
um frá þeim degi til 1. mars 1991, með 23% ársvöxtum frá þeim degi til 1.
júlí 1991, með 27% ársvöxtum frá þeim degi til 1. september 1991, með 30%
ársvöxtum frá þeim degi til 1. nóvember 1991, með 27% ársvöxtum frá þeim
degi til þingfestingardags, en með vöxtum og vaxtavöxtum skv. 10. og 12. gr.
laga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst stefnandi máls-
kostnaðar skv. fram lögðum málskostnaðarreikningi með vöxtum skv. 129.
gr. laga nr. 91/1991 og 24,5% virðisaukaskatti.

Höfuðstól kröfu sinnar sundurliðar stefnandi þannig:
2516

Bakvakt II kr. 13.940,40
Kallvakt - 51.123,60
Frystigámatillegg - 6.584,76
Greiddir frídagar - 127.979,80
Orlof 13,04% - 25.979,02
Samtals kr. 225.204,58 (?)

 

Dómkröfur stefnda eru aðallega þær, að hann verði algerlega sýknaður
af kröfum stefnanda í málinu, en til vara krefst hann þess, að stefnukrafan
verði lækkuð verulega. Í báðum tilvikum krefst stefndi þess, að sér verði
dæmdur málskostnaður að skaðlausu.

Í rekstri málsins lýstu aðilar yfir, að ekki væri ágreiningur um fjárhæð
einstakra kröfuliða í höfuðstól kröfu stefnanda, heldur væri deilt um
greiðsluskyldu stefnda.

Málavextir, málsástæður og lagarök.

Stefnandi, sem var yfirvélstjóri á ms. Mánafossi, veiktist hinn 5. júní 1990
og var Í veikindaleyfi til 25. október 1990. Stefndi greiddi stefnanda laun í
veikindum hans frá 6. júní til og með 24. október 1990, það er mánaðarlaun
og fæðispeninga.

Stefnandi telur sig hafa átt rétt á launum staðgengils fyrstu tvo mánuði
veikindanna, og hafi hann því, auk nefndra launagreiðslna, átt að fá greidda
frídaga, bakvaktir, kallvaktir, frystigámatillegg og orlof, eins og staðgenglar
hans fengu greitt þessa tvo mánuði. Er hin breytta kröfugerð hans miðuð
við upplýsingar frá stefnda á dskj. 23 um greiðslur stefnda til staðgengl-
anna.

Kröfu sína styður stefnandi þeim rökum, að samkvæmt 36. grein sjó-
mannalaga nr. 35/1985 og grein 13.2.1. í kjarasamningi Vinnuveitendasam-
bands Íslands og Vinnumálasambands samvinnufélaga annars vegar og Vél-
stjórafélags Íslands hins vegar skuli skipverji ekki missa neins í af launum
sínum, svo lengi sem hann er óvinnufær, þó ekki lengur en tvo mánuði.
Hati verið föst venja að miða veikindalaunin við laun staðgengils fyrir sama
tímabil. Samkvæmt grein 8.7.1. í kjarasamningnum vinni yfirvélstjóri sér inn
einn frídag fyrir hvern laugardag, sunnudag, helgi- og/eða tyllidag, sem fell-
ur á skráningartímabilinu. Staðgenglar stefnanda hafi á tímabilinu unnið
sér inn 18 frídaga. Samkvæmt grein 8.3.2. í kjarasamningnum greiðist frí-
dagar út á þeim launum, sem í gildi eru á greiðsludegi.

Stefnandi telur staðgengilsregluna hafa verið lögfesta með lögum nr. 19/
1979 og lögum nr. 49/1980, nú 36. grein laga nr. 35/1985. Staðgengilsreglan
sé og viðurkennd í dómi Hæstaréttar frá 1985, bls. 315 í dómasafni. Þá sé
2517
með dómi Hæstaréttar frá 1988, bls. 75 í dómasafni, viðurkenndur réttur til
greiðslu fyrir frídaga í veikindum.

Stefnandi kveðst hvorki hafa fengið greidda þessa frídaga né bakvaktir,
kallvaktir og frystigámatillegg. Þrátt fyrir ítrekaðar óskir um leiðréttingu
hafi stefndi ekki fengist til að greiða það, sem á vanti, að stefnandi nyti
óskertra launa í tvo mánuði.

Kröfu sína um málskostnað reisir stefnandi á lögum nr. 91/1991, einkum
129. gr., og kröfu um virðisaukaskatt á lögum nr. 50/1988, en stefnanda sé
nauðsyn að fá dæmdan virðisaukaskatt á málskostnað. þar eð hann reki
ekki virðisaukaskattsskylda starfsemi.

Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að stefnandi hafi fengið fulla greiðslu
launa í veikindum í samræmi við ákvæði 13. kafla kjarasamnings vélstjóra,
sbr. 36. grein sjómannalaga nr. 35/1985. Þá telur hann, að hafi stefnandi átt
einhvern rétt, þá hafi hann glatað honum fyrir aðgerðaleysi.

Stefndi kveður yfirvélstjóra almennt ekki fá greidda yfirvinnu, en sam-
kvæmt 8. kafla kjarasamnings vélstjóra vinni yfirvélstjóri sér inn einn frídag
fyrir hvern laugardag, sunnudag, helgi- og/eða tyllidag, sem fellur á skrán-
ingartímabil. Þetta sé óháð því, hvar skip sé statt, og vinni yfirvélstjóri sér
inn frídag samkvæmt þessari reglu, þótt skip sé við bryggju í heimahöfn.

Samkvæmt kjarasamningi vélstjóra séu fastráðnum yfirvélstjóra tryggð
föst laun í 12 mánuði á ári. Yfirvélstjóri fái ekki frí um hverja helgi eins og
starfsmenn í landi, heldur safni hann saman frídögum fyrir laugardaga,
sunnudaga og tyllidaga, sem hann er um borð í skipi sínu. Við afskráningu í
frí fái yfirvélstjóri þá greidda og eigi rétt á að vera jafnmarga virka daga Í
fríi og tala innunninna frídaga leiði í ljós. Þannig skili yfirvélstjóri að
meðaltali 5 virkum vinnudögum á viku, sem sé sambærilegt við starfsmenn
í landi. Auk þessa fái yfirvélstjóri sumarleyfi á launum, haldi fullum launum
í 6 mánuði og hálfum launum í aðra 6 mánuði, ef hann er óvinnufær vegna
veikinda eða slysa, og fái biðkaup, þótt vinnufær sé, ef útgerð heldur hon-
um í landi, t. d. vegna flutnings milli skipa. Launakerfi farmanna líkist því
helst óreglubundinni vaktavinnu.

Stefndi mótmælir því sem röngu og ósönnuðu, að það hafi verið föst
venja að miða veikindalaun við laun staðgengils fyrir sama tímabil. 36.
grein sjómannalaga nr. 35/1985 sé samhljóða 18. grein sjómannalaga nr. 67/
1963, eins og henni var breytt með lögum nr. 49/1980. Fyrir þann tíma hafi
ekki gilt staðgengilsregla um farmenn, og hafi hún ekki heldur verið tekin
upp með lagabreytingunni. Stefndi vísar til athugasemda við lagafrumvarp-
ið, þar sem fram komi, að í breytingunni úr: „rétt til kaups“ í „eigi missa
neins í af launum sínum í hverju sem þau eru greidd“ — felist, að farmenn
2518
eigi, auk grunnkaups og fastra álaga á það, rétt til launa fyrir tilfallandi yfir-
vinnu. Með lagabreytingunni hafi þeir skipverjar fengið aukinn rétt, sem fá
greidda yfirvinnu, en hún hafi engu breytt fyrir skipverja, sem ekki fá
greidda yfirvinnu, svo sem bryta, yfirvélstjóra og skipstjóra.

Ákvæði í kjarasamningi vélstjóra um launagreiðslur í veikindum, telur
stefndi, að hafi aldrei verið skilin eða framkvæmd svo, að til viðbótar út-
borguðum launum ættu að koma greiðslur fyrir frídaga, heldur fengi yfir-
vélstjóri eins mánaðar laun, ef hann er veikur í mánuð, og tveggja mánaða
laun, ef hann er veikur í tvo mánuði, en ekki 1,4 eða 2,8 mánaða laun. eins
og hann fengi, ef frídagar væru greiddir til viðbótar.

Stefndi vísar til reglna í kjarasamningnum, sem veita skipverja á biðlaun-
um ekki rétt til greiðslna fyrir frídaga, og telur, að við gerð samningsins hafi
ætlunin verið, að biðlaun og veikindalaun verkuðu á sama hátt greiðslu-
lega, enda væri óeðlilegt, ef yfirvélstjóri, sem veiktist, meðan hann væri á
biðlaunum, ætti að fá við veikindin rétt til greiðslna fyrir frídaga. Meta
verði heildarkjör yfirvélstjóra, og sé augljóst, að réttur þeirra til veikinda-
launa sé miklu betri en réttur samkvæmt sjómannalögum, þótt reiknaðir
væru frídagar á fyrstu tvo mánuði í veikindum. Það verði hvorki ráðið af
kjarasamningi yfirvélstjóra né breytingu á sjómannalögum, að ætlunin hafi
verið, að yfirvélstjórar bæru meira úr býtum óvinnufærir en þegar þeir eru
vinnufærir. Væru kröfur stefnanda teknar til greina, myndi það leiða til
þess, að hann hagnaðist á því að vera veikur.

Loks telur stefndi, að sýkna beri af kröfum stefnanda vegna aðgerðaleys-
is þegar af þeirri ástæðu, að stefnandi hafi hvorki gert athugasemdir við
launauppgjör né krafist viðbótargreiðslna fyrr en löngu eftir, að hann fékk
greidd veikindalaunin.

Með breyttri kröfugerð stefnanda verður ekki annað séð en teknar hafi
verið til greina þær athugasemdir stefnda við upphaflega stefnufjárhæð,
sem felast í varakröfu hans. Eftir stendur varakrafa stefnda um, að vextir
reiknist ekki á tildæmda fjárhæð fyrr en frá 6. júlí 1991 skv. 10. gr., sbr. 9. gr.
laga nr. 25/1987.

Niðurstöður.
Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda með þeim rökum, að hann hafi
með aðgerðaleysi sínu glatað þeim rétti, sem hann annars kunni að hafa átt.
Stefnandi hefur ekki sannað, að hann hafi gert athugasemdir við þau
laun, sem hann fékk greidd í veikindum sínum, fyrr en með bréfi til stefnda,
dags. 5. mars 1991, en þá voru liðnir rúmir fjórir mánuðir, frá því að hann
tók aftur til starfa hjá stefnda eftir veikindin.
2519

Við mat á því, hvort um hafi verið að ræða svo óhæfilegan drátt af hálfu
stefnanda, að það varði hann missi réttinda, ber að hafa í huga, að túlkun
kjarasamninga og lagareglna um rétt til launa er flókið og vandasamt verk.
Ekkert hefur komið fram í máli þessu, sem bendir til, að stefnandi hafi búið
yfir þeirri þekkingu og reynslu á sviði kjaramála sjómanna, að hægt sé að
fallast á, að hann hafi sýnt slíkt tómlæti við gæslu hagsmuna sinna, að hann
glati rétti þess vegna. Er því sýknukröfu stefnda af þessari ástæðu hafnað.

Með 5. og 6. grein laga nr. 19/1979 var tekin upp svokölluð staðgengils-
regla við ákvörðun launa landverkafólks í veikinda- og slysatilvikum. Með
lögum nr. 49/980 var 3. málsgrein 18. greinar þágildandi sjómannalaga nr.
67/1963 breytt til að auka rétt sjómanna til samræmis við rétt landverka-
fólks að þessu leyti. Ákvæði þessi voru tekin orðrétt upp í 36. grein núgild-
andi sjómannalaga nr. 35/1985.

Það er álit dómsins, að með ofangreindri lagasetningu hafi verið í lög
leiddur réttur skipverja til staðgengilslauna fyrstu tvo mánuði veikindatíma
hans. Verður ekki fallist á það sjónarmið stefnda, að víkja beri til hliðar
ákvæðum 36. greinar sjómannalaganna, vegna þess að kjarasamningur Vél-
stjórafélags Íslands og vinnuveitenda veiti yfirvélstjórum miklu meiri rétt til
veikindalauna, enda segir í grein 13.2.1. í kjarasamningi þessara aðila frá
1987: „Varðandi veikindi og slys vísast enn fremur til 36. gr. sjómannalaga.“

Í máli þessu er hvorki deilt um málsatvik né útreikning stefnanda á dóm-
kröfu sinni, heldur er deilt um, hvort stefnandi eigi rétt á að fá greidd sömu
laun og staðgenglar fengu fyrstu tvo mánuði veikinda hans.

Af ofanrituðu leiðir, að dómkröfur stefnanda verða teknar til greina að
fullu og stefndi dæmdur til að greiða honum 225.204,58 kr. með dráttar-
vöxtum, eins og krafist er í stefnu. Tildæmd fjárhæð er vegna launa-
greiðslna, sem féllu í gjalddaga í júní, júlí og ágúst 1990, og er því hafnað
varakröfu stefnda um, að vextir reiknist aðeins frá 6. júlí 1991.

Stefndi greiði stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn
87.000 kr.

Dómsorð:

Stefndi, Hf. Eimskipafélag Íslands, greiði stefnanda, Tryggva Eyj-
ólfssyni, 225.204,58 kr. með 23% ársvöxtum frá 1. september 1990 til
1. október 1990, með 21% ársvöxtum frá þeim degi til 1. mars 1991,
með 23% ársvöxtum frá þeim degi til 1. júlí 1991, með 27% ársvöxtum
frá þeim degi til 1. september 1991, með 30% ársvöxtum frá þeim degi
til 1. nóvember 1991, með 27% ársvöxtum frá þeim degi til 3. desem-
2520
ber 1991, en með vöxtum og vaxtavöxtum skv. 10. og 12. gr. laga nr.
25/1987 frá þeim degi til greiðsludags og 87.000 kr. í málskostnað.
2521
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 4/1993. Hf. Eimskipafélag Íslands
(Pétur Guðmundarson hrl.)
gegn
Jóhanni Gíslasyni
(Magnús Guðlaugsson hrl.)

Laun í veikindum. Sjómannalög.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein og
Gunnlaugur Claessen og Gunnar M. Guðmundsson, fyrrverandi
hæstaréttardómari.

Jónas Gústavsson héraðsdómari kvað upp hinn áfrýjaða dóm.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 5. janúar
1993. Hann krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnda, en til
vara, að kröfur stefnda verði verulega lækkaðar. Þá krefst hann
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Málavöxtum er lýst í héraðsdómi.

Upphafleg kröfufjárhæð stefnda í málinu nam samtals 214.071
krónu með þeim vöxtum, sem tilgreindir eru í héraðsdómi. Undir
rekstri málsins féll hann frá kröfu um greiðslu launa fyrir yfirvinnu,
en hækkaði jafnframt aðra þætti í kröfugerð sinni. Standa þá eftir
þeir sex kröfuliðir, sem tilgreindir eru í héraðsdómi, samtals að fjár-
hæð 215.996,46 krónur.

Í 1. mgr. 36. gr. sjómannalaga nr. 35/1985, sem hér reynir á, segir
meðal annars, að verði skipverji óvinnufær vegna sjúkdóms eða
meiðsla, sem hann verður fyrir, meðan á ráðningartíma stendur,
skuli hann „eigi missa neins í af launum sínum í hverju sem þau eru
greidd ... þó ekki lengur en tvo mánuði“. Lagaákvæðið er svo af-
dráttarlaust, að það verður eigi skilið öðruvísi en svo, í því sam-
hengi, sem hér reynir á, að stefndi eigi rétt til þeirra launa, sem
hann hefði fengið greidd fyrir að gegna starfi sínu áfram, ef veikindi
hefðu ekki gert hann ófæran til þess. Fjárhæð þeirra launa er krafa
stefnda í málinu. Um hana er ekki tölulegur ágreiningur.
2522

Ekki verður á það fallist með áfrýjanda, að stefndi hafi með tóm-
læti firrt sig rétti til að hafa uppi kröfur í málinu, en skrifleg krafa
um leiðréttingu launa var gerð strax á fyrsta degi, eftir að hann kom
til starfa að nýju eftir veikindi sín.

Samkvæmt þessu ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm og dæma
áfrýjanda til greiðslu málskostnaðar fyrir Hæstarétti, eins og í
dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.
Áfrýjandi, Hf. Eimskipafélag Íslands, greiði stefnda, Jó-
hanni Gíslasyni, 60.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 2. desember 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 16. nóvember sl., höfðaði Jóhann Gíslason,
kt. 170637-4379, Kópavogsbraut 106, Kópavogi, fyrir bæjarþingi Reykja-
víkur með stefnu, birtri 2. desember 1991, gegn Hf. Eimskipafélagi Íslands.
kt. 510169-1829, Pósthússtræti 2, Reykjavík.

Dómkröfur.

Endanlegar dómkröfur stefnanda, eins og hann breytti þeim í rekstri
málsins, eru, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 215.996,46 kr. með
21% ársvöxtum frá 1. desember 1990 til 1. mars 1991, með 23% ársvöxtum
frá þeim degi til 1. júlí 1991, með 27% ársvöxtum frá þeim degi til 1. septem-
ber 1991, með 30% ársvöxtum frá þeim degi til 1. nóvember 1991, með 27%
ársvöxtum frá þeim degi til þingfestingardags, en með vöxtum og vaxta-
vöxtum skv. 10. og 12. gr. laga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá
krefst stefnandi málskostnaðar skv. fram lögðum málskostnaðarreikningi
með vöxtum skv. 129. gr. laga nr. 91/1991 og 24,5% virðisaukaskatti.

Höfuðstól kröfu sinnar sundurliðar stefnandi þannig:

Bakvakt 1 kr. 18.358,02
Bakvakt H - 1.161,70
Kallvakt - 37.877,94
Taxtaleiðréttingar - 6.105,21
Greiddir frídagar - 127.576,80
Orlof 13,04% - 24.916,79

Samtals kr. 215.996,46

 

Dómkröfur stefnda eru aðallega þær, að hann verði algerlega sýknaður
2523

af kröfum stefnanda í málinu, en til vara krefst hann þess, að stefnukrafan
verði lækkuð verulega. Í báðum tilvikum krefst stefndi þess, að sér verði
dæmdur málskostnaður að skaðlausu.

Í rekstri málsins lýstu aðilar yfir, að ekki væri ágreiningur um fjárhæð
einstakra kröfuliða í höfuðstól kröfu stefnanda, heldur væri deilt um
greiðsluskyldu stefnda.

Málavextir, málsástæður og lagarök.

Stefnandi, sem var yfirvélstjóri á ms. Selfossi. var frá vinnu vegna veik-
inda frá 19. september 1990 til 4. mars 1991. Stefndi greiddi stefnanda laun í
veikindum hans þennan tíma, það er mánaðarlaun og fæðispeninga, að
undanskildum þeim tíma, sem hann var í fríu fæði á sjúkrahúsi.

Stefnandi telur sig hafa átt rétt á launum staðgengils fyrstu tvo mánuði
veikindanna, og hafi hann því, auk nefndra launagreiðslna, átt að fá
greidda frídaga, bakvaktir, kallvaktir, taxtaleiðréttingu og orlof, eins og
staðgengill hans fékk greitt þessa tvo mánuði. Er hin breytta kröfugerð
hans miðuð við upplýsingar frá stefnda á dskj. 23 um greiðslur stefnda til
staðgengilsins.

Kröfu sína styður stefnandi þeim rökum, að samkvæmt 36. grein sjó-
mannalaga nr. 35/1985 og grein 13.2.1. í kjarasamningi Vinnuveitendasam-
bands Íslands og Vinnumálasambands samvinnufélaga annars vegar og Vél-
stjórafélags Íslands hins vegar skuli skipverji ekki missa neins í af launum
sínum, svo lengi sem hann er óvinnufær, þó ekki lengur en tvo mánuði.
Hafi verið föst venja að miða veikindalaunin við laun staðgengils fyrir sama
tímabil. Samkvæmt grein 8.7.1. í kjarasamningnum vinni yfirvélstjóri sér inn
einn frídag fyrir hvern laugardag. sunnudag, helgi- og/eða tyllidag, sem fell-
ur á skráningartímabilinu. Staðgengill stefnanda hafi á tímabilinu unnið sér
inn 18 frídaga. Samkvæmt grein 8.3.2. í kjarasamningnum greiðist frídagar
út á þeim launum, sem í gildi eru á greiðsludegi.

Stefnandi telur staðgengilsregluna hafa verið lögfesta með lögum nr. 19/
1979 og lögum nr. 49/1980, nú 36. grein laga nr. 35/1985. Staðgengilsreglan
sé og viðurkennd í dómi Hæstaréttar frá 1985, bls. 315 í dómasafni. Þá sé
með dómi Hæstaréttar frá 1988, bls. 75 í dómasafni, viðurkenndur réttur til
greiðslu fyrir frídaga í veikindum.

Stefnandi kveðst hvorki hafa fengið greidda þessa frídaga né bakvaktir,
kallvaktir og taxtaleiðréttingar. Þrátt fyrir ítrekaðar óskir um leiðréttingu
hafi stefndi ekki fengist til að greiða það, sem á vanti, að stefnandi nyti
óskertra launa í tvo mánuði.

Kröfu sína um málskostnað reisir stefnandi á lögum nr. 91/1991, einkum
129. gr., og kröfu um virðisaukaskatt á lögum nr. 50/1988, en stefnanda sé
2524
nauðsyn að fá dæmdan virðisaukaskatt á málskostnað, þar eð hann reki
ekki virðisaukaskattsskylda starfsemi.

Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að stefnandi hafi fengið fulla greiðslu
launa í veikindum í samræmi við ákvæði 13. kafla kjarasamnings vélstjóra,
sbr. 36. grein sjómannalaga nr. 35/1985. Þá telur hann, að hafi stefnandi átt
einhvern rétt, þá hafi hann glatað honum fyrir aðgerðaleysi.

Stefndi kveður yfirvélstjóra almennt ekki fá greidda yfirvinnu, en sam-
kvæmt 8. kafla kjarasamnings vélstjóra vinni yfirvélstjóri sér inn einn frídag
fyrir hvern laugardag, sunnudag, helgi- og/eða tyllidag, sem fellur á skrán-
ingartímabil. Þetta sé óháð því, hvar skip sé statt, og vinni yfirvélstjóri sér
inn frídag samkvæmt þessari reglu, þótt skip sé við bryggju í heimahöfn.

Samkvæmt kjarasamningi vélstjóra séu fastráðnum yfirvélstjóra tryggð
föst laun í 12 mánuði á ári. Yfirvélstjóri fái ekki frí um hverja helgi eins og
starfsmenn í landi, heldur safni hann saman frídögum fyrir laugardaga,
sunnudaga og tyllidaga, sem hann er um borð í skipi sínu. Við afskráningu í
frí fái yfirvélstjóri þá greidda og eigi rétt á að vera jafnmarga virka daga í
fríi og tala innunninna frídaga leiði í ljós. Þannig skili yfirvélstjóri að
meðaltali 5 virkum vinnudögum á viku, sem sé sambærilegt við starfsmenn
í landi. Auk þessa fái yfirvélstjóri sumarleyfi á launum, haldi fullum launum
í 6 mánuði og hálfum launum í aðra 6 mánuði, ef hann er óvinnufær vegna
veikinda eða slysa, og fái biðkaup. þótt vinnufær sé, ef útgerð heldur hon-
um í landi, t. d. vegna flutnings milli skipa. Launakerfi farmanna líkist því
helst óreglubundinni vaktavinnu.

Stefndi mótmælir því sem röngu og ósönnuðu, að það hafi verið föst
venja að miða veikindalaun við laun staðgengils fyrir sama tímabil. 36.
grein sjómannalaga nr. 35/1985 sé samhljóða 18. grein sjómannalaga nr. 67/
1963, eins og henni var breytt með lögum nr. 49/1980. Fyrir þann tíma hafi
ekki gilt staðgengilsregla um farmenn, og hafi hún ekki heldur verið tekin
upp með lagabreytingunni. Stefndi vísar til athugasemda við lagafrumvarp-
ið, þar sem fram komi, að í breytingunni úr: „rétt til kaups“ í „eigi missa
neins Í af launum sínum í hverju sem þau eru greidd“ — felist, að farmenn
eigi, auk grunnkaups og fastra álaga á það, rétt til launa fyrir tilfallandi yfir-
vinnu. Með lagabreytingunni hafi þeir skipverjar fengið aukinn rétt, sem fá
greidda yfirvinnu, en hún hafi engu breytt fyrir skipverja, sem ekki fá
greidda yfirvinnu, svo sem bryta, yfirvélstjóra og skipstjóra.

Ákvæði í kjarasamningi vélstjóra um launagreiðslur í veikindum, telur
stefndi, að hafi aldrei verið skilin eða framkvæmd svo, að til viðbótar út-
borguðum launum ættu að koma greiðslur fyrir frídaga, heldur fengi yfir-
vélstjóri eins mánaðar laun, ef hann er veikur í mánuð, og tveggja mánaða
2525

laun, ef hann er veikur í tvo mánuði, en ekki 1,4 eða 2,8 mánaða laun, eins
og hann fengi, ef frídagar væru greiddir til viðbótar.

Stefndi vísar til reglna í kjarasamningnum, sem veita skipverja á biðlaun-
um ekki rétt til greiðslna fyrir frídaga, og telur, að við gerð samningsins hafi
ætlunin verið, að biðlaun og veikindalaun verkuðu á sama hátt greiðslu-
lega, enda væri óeðlilegt, ef yfirvélstjóri. sem veiktist, meðan hann væri á
biðlaunum. ætti að fá við veikindin rétt til greiðslna fyrir frídaga. Meta
verði heildarkjör yfirvélstjóra, og sé augljóst, að réttur þeirra til veikinda-
launa sé miklu betri en réttur samkvæmt sjómannalögum, þótt reiknaðir
væru frídagar á fyrstu tvo mánuði í veikindum. Það verði hvorki ráðið af
kjarasamningi yfirvélstjóra né breytingu á sjómannalögum, að ætlunin hafi
verið, að yfirvélstjórar bæru meira úr býtum óvinnufærir en þegar þeir eru
vinnufærir. Væru kröfur stefnanda teknar til greina, myndi það leiða til
þess. að hann hagnaðist á því að vera veikur.

Loks telur stefndi, að sýkna beri af kröfum stefnanda vegna aðgerðaleys-
is þegar af þeirri ástæðu, að stefnandi hafi hvorki gert athugasemdir við
launauppgjör né krafist viðbótargreiðslna fyrr en löngu eftir, að hann fékk
greidd veikindalaunin.

Með breyttri kröfugerð stefnanda verður ekki annað séð en teknar hafi
verið til greina þær athugasemdir stefnda við upphaflega stefnufjárhæð,
sem felast í varakröfu hans. Eftir stendur varakrafa stefnda um, að vextir
reiknist ekki á tildæmda fjárhæð fyrr en frá 6. júlí 1991 skv. 10. gr., sbr. 9. gr.
laga nr. 25/1987.

Niðurstöður.

Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda með þeim rökum, að hann hafi
með aðgerðaleysi sínu glatað þeim rétti, sem hann annars kunni að hafa átt.

Stefndi hefur viðurkennt, að stefnandi hafi gert athugasemdir við þau
laun, sem hann fékk greidd í veikindum sínum, með bréfi til stefnda. dags.
5. mars 1991, en það var fyrsti vinnudagur hans, eftir að hann tók aftur til
starfa hjá stefnda eftir veikindin. Í ljósi þessa verður ekki talið, að stefnandi
hafi sýnt af sér neitt það tómlæti við gæslu hagsmuna sinna, að hann glati
rétti þess vegna. Er því sýknukröfu stefnda af þessari ástæðu hafnað.

Með 5. og 6. grein laga nr. 19/1979 var tekin upp svokölluð staðgengils-
regla við ákvörðun launa landverkafólks í veikinda- og slysatilvikum. Með
lögum nr. 49/1980 var 3. málsgrein 18. greinar þágildandi sjómannalaga nr.
67/1963 breytt til að auka rétt sjómanna til samræmis við rétt landverka-
fólks að þessu leyti. Ákvæði þessi voru tekin orðrétt upp í 36. grein núgild-
andi sjómannalaga nr. 35/1985.
2526

Það er álit dómsins, að með ofangreindri lagasetningu hafi verið í lög
leiddur réttur skipverja til staðgengilslauna fyrstu tvo mánuði veikindatíma
hans. Verður ekki fallist á það sjónarmið stefnda, að víkja beri til hliðar
ákvæðum 36. greinar sjómannalaganna, vegna þess að kjarasamningur Vél-
stjórafélags Íslands og vinnuveitenda veiti yfirvélstjórum miklu meiri rétt til
veikindalauna, enda segir í grein 13.2.1. í kjarasamningi þessara aðila frá
1987: „Varðandi veikindi og slys vísast enn fremur til 36. gr. sjómannalaga.“

Í máli þessu er hvorki deilt um málsatvik né útreikning stefnanda á dóm-
kröfu sinni, heldur er deilt um, hvort stefnandi eigi rétt á að fá greidd sömu
laun og staðgengill fékk fyrstu tvo mánuði veikinda hans.

Af ofanrituðu leiðir, að dómkröfur stefnanda verða teknar til greina að
fullu og stefndi dæmdur til að greiða honum 215.996,46 kr. með dráttarvöxt-
um, eins og krafist er í stefnu. Tildæmd fjárhæð er vegna launagreiðslna,
sem féllu í gjalddaga í september, október og nóvember 1990, og er því
hafnað varakröfu stefnda um, að vextir reiknist aðeins frá 6. júlí 1991.

Stefndi greiði stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn
85.000 kr.

Dómsorð:

Stefndi, Hf. Eimskipafélag Íslands. greiði stefnanda, Jóhanni Gísla-
syni, 215.996,46 kr. með 21% ársvöxtum frá 1. desember 1990 til 1.
mars 1991. með 23% ársvöxtum frá þeim degi til 1. júlí 1991, með 27%
ársvöxtum frá þeim degi til 1. september 1991, með 30% ársvöxtum
frá þeim degi til 1. nóvember 1991, með 27% ársvöxtum frá þeim degi
til 3. desember 1991, en með vöxtum og vaxtavöxtum skv. 10. og 12.
gr. laga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags og 85.000 kr. í máls-
kostnað.
2527
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 245/1991. — Steingrímur Steingrímsson
Haraldur Steingrímsson og
Gilbert Sigurðsson
vegna þrotabús Pólarhúss hf.
(Þórólfur Kristján Beck hrl.)
gegn
Ragnari Tómassyni og
Þorsteini Steingrímssyni
(Ragnar Aðalsteinsson hrl.)

Kaupsamningur. Fasteignasala. Gjaldþrotaskipti. Skuldajöfnuður.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson,
Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Pétur Kr. Hafstein og
Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari.

Hinn áfrýjaða dóm kváðu upp Sigurður T. Magnússon, settur
borgardómari, sem dómsformaður og meðdómendurnir Sverrir
Ingólfsson, löggiltur endurskoðandi, og Hilmar Baldursson, héraðs-
dómslögmaður og löggiltur fasteignasali.

Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 10. júní 1991.
Eru dómkröfur þeirra þessar:

„Aðalkrafa, að kaupsamningur milli Pólarhúss hf. og stefndu um
húseignina nr. 11 við Vatnsstíg í Reykjavík, dagsettur 15. nóvember
1982, verði dæmdur ógildur svo og viðaukasamningur við þann
samning og afsal seljanda til stefndu fyrir sömu eign, dagsett sama
dag, — enn fremur, að viðurkenndur verði með dómi eignarréttur
seljanda að þeim innréttingum í húsinu, sem settar hafa verið upp á
vegum stefndu, eftir að fasteignin var seld.

Fyrsta varakrafa, að staðfest verði með dómi riftun Pólarhúss hf.,
sem fram fór 17. maí 1984, á kaupsamningi um húseignina nr. 11 við
Vatnsstíg, dagsettum 15. nóvember 1982, og viðaukasamningi við
þann samning. Jafnhliða aðalkröfu og fyrstu varakröfu er borin
fram sú dómkrafa, að stefndu verði óskipt gert skylt að aflétta af
fasteigninni nr. 11 við Vatnsstíg öllum veðskuldum, sem á eigninni
hvíla samkvæmt veðbókarvottorði, dags. 10. mars 1989, svo og öðr-
2528
um veðskuldum, sem stefndu kunna að veðsetja fasteignina fyrir, að
viðlögðum 50.000 kr. dagsektum fyrir hvern sólarhring, sem líður
frá lögbirtingu dóms, þar til öllum téðum veðskuldum hefir verið
aflétt af fasteigninni nr. 11 við Vatnsstíg.

Önnur varakrafa, að stefndu verði óskipt (solidariskt) dæmdir til
að greiða stefnendum vegna Pólarhúss hf. kr. 2.572.058,00“ með
nánar tilgreindum vöxtum frá 15. nóvember 1983 til greiðsludags.
„Jafnframt er þess krafist, að kveðið verði á um það í dómsorði, að
tildæmdir áfallnir vextir fyrir tímabilið fyrir 1. febrúar 1985 skuli
þann dag bætast við höfuðstól og dráttarvextir síðan reiknast af
höfuðstól þannig upphækkuðum og síðan þannig af höfuðstól að
viðskeyttum dráttarvöxtum á tólf mánaða fresti, talið frá 1. febrúar
1985.

Þrautavarakrafa, að stefndu verði (solidariskt) dæmdir til að
greiða stefnendum vegna Pólarhúss hf. kr. 984.282,00 eða lægri fjár-
hæð að mati dómsins með 36% ársvöxtum af kr. 984.282,00 frá 15.
nóvember 1982 til 20. nóvember 1983, en síðan með sömu árs- og
dráttarvöxtum og af annarri varakröfu, sem á undan eru raktir, fyrir
tímabilið frá 20. nóvember 1983 til greiðsludags. Jafnframt er þess
krafist, að kveðið verði á um það í dómsorði, að tildæmdir áfallnir
vextir fyrir tímabilið fyrir 1. febrúar 1985 skuli þann dag bætast við
höfuðstól og dráttarvextir síðan reiknast af höfuðstól þannig upp-
hækkuðum og síðan þannig af höfuðstól að viðbættum áfallandi
dráttarvöxtum á tólf mánaða fresti, talið frá 01.02.1985.“ Þá krefjast
áfrýjendur málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti óskipt úr
hendi stefndu.

Stefndu krefjast sýknu af öllum kröfum áfrýjenda í héraði og fyrir
Hæstarétti og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

I.

Á skiptafundi þrotabús Pólarhúss hf. 20. október 1986 var sam-
þykkt með vísun til 114. gr. þágildandi gjaldþrotalaga nr. 6/1978, að
áfrýjendur máls þessa rækju áfram mál gegn stefndu í nafni þrota-
búsins, en á sína ábyrgð. Ekki var haldinn nýr skiptafundur, eftir að
ómerkingar- og frávísunardómur Hæstaréttar var kveðinn upp í því
máli 25. október 1988 og áfrýjendur höfðuðu nýtt mál. Í bréfi
skiptaráðandans í Reykjavík 7. desember 1990 til lögmanns stefndu
2529

var hins vegar lýst yfir, að skiptaráðandi hefði ekkert við það að at-
huga, að málarekstrinum yrði haldið áfram fyrir hönd búsins, en á
ábyrgð og kostnað áfrýjenda. Þykja samkvæmt þessu vera fyrir
hendi skilyrði 114. gr. laga nr. 6/1978, til þess að áfrýjendur reki mál
þetta fyrir hönd þrotabúsins.

Enda þótt málatilbúnaður áfrýjenda sé enn ekki svo markviss
sem skyldi, þykir ekki alveg næg ástæða til að vísa málinu frá dómi
að nýju.

11.

Áfrýjendur hafa meðal annars rökstutt kröfu sína um ógildingu
kaupsamnings Pólarhúss hf. og stefndu um húseignina Vatnsstíg 11 í
Reykjavík 15. nóvember 1982 með vísan til 5. gr. laga nr. 47/1938 um
fasteignasölu, sem þá voru í gildi, en samkvæmt þeirri lagagrein hafi
viðskipti þessi verið stefndu óheimil. Leiði þetta til þess, að atferli
stefndu verði að telja óheiðarlegt samkvæmt 32. gr. laga nr. 7/1936
um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, nú 33. gr. sömu
laga, sbr. 3. gr. laga nr. 11/1966.

Eins og greint er frá í héraðsdómi, var tekið fram í 14. gr. ofan-
greinds kaupsamnings, að stefndu hefðu, áður en þeir tóku eignina í
sölu, lýst áhuga á að kaupa hluta hennar, þ. e. jarðhæð. Eftir að þeir
höfðu verið með eignina í sölu í einhvern tíma, gengu þeir til samn-
inga um kaup á henni allri. Hafa þeir vísað til þess, að í ljós hafi
komið, að selja hafi þurft eignina í heilu lagi vegna áhvílandi veð-
skulda, en það hafi þeim ekki verið ljóst í upphafi. Líta verður hér
til þess, að um stóra eign var að ræða og samningsgerð um hana
nokkuð flókin, meðal annars vegna fyrirframgreiðslu húsaleigu
langt fram í tímann og umreiknings á áhvílandi veðskuldum, eins og
gert var Í umrætt sinn, sem telja verður, að ekki hafi verið algengt í
fasteignaviðskiptum á þessum tíma. Verður að líta svo á, að þátt-
taka stefndu í kaupunum með þessum hætti hafi verið andstæð S. gr.
laga nr. 47/1938, sem var ætlað að sporna gegn því, að fasteignasal-
ar, sem almennt eiga að veita báðum aðilum fasteignaviðskipta
nauðsynlegar upplýsingar og liðsinni, eigi sjálfir hagsmuna að gæta.
Á hinn bóginn ber að líta til þess, sem fram kemur í héraðsdómi, að
eignin hafði verið í sölu um nokkurt skeið hjá öðrum fasteignasöl-
um án árangurs. Telja verður fram komið, að það hafi ekki síður

10 Hæstaréttardómar IV
2530

verið forsvarsmenn Pólarhúss hf., sem hafi sótt á um, að stefndu
keyptu eignina. Þá verður og að líta til reynslu forsvarsmanna
Pólarhúss hf. í viðskiptum svo og þess, að meðan á samningum stóð,
nutu þeir að nokkru aðstoðar lögmanns, er þeir kölluðu til. Þegar
allt þetta er virt, verður ekki á það fallist, að þágildandi 32. gr. laga
nr. 7/1936 eigi við um samningsgerðina og að ógilda beri samninginn
á grundvelli hennar.

III.

Samkvæmt framansögðu og að öðru leyti með skírskotun til for-
sendna hins áfrýjaða dóms er staðfest niðurstaða hans um aðal- og
varakröfur áfrýjenda, sem lúta að ógildingu, riftun eða greiðslu bóta
vegna óeðlilega lágs kaupverðs fasteignarinnar.

Fallist er á meðferð og niðurstöðu héraðsdóms um kröfur áfrýj-
enda varðandi vanefndir stefndu á kaupsamningnum og viðbótar-
samningi hans. Sama gildir um niðurstöðu dómsins um skuldajafn-
aðarkröfur stefndu. Verður dómurinn því staðfestur, þó þannig, að
stefndu verða dæmdir til að greiða áfrýjendum 221.981 krónu með
vöxtum, eins og í dómsorði greinir.

Rétt þykir, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli nið-
ur.

Dómsorð:

Stefndu, Ragnar Tómasson og Þorsteinn Steingrímsson,
greiði áfrýjendum, Steingrími Steingrímssyni, Haraldi Stein-
grímssyni og Gilbert Sigurðssyni vegna þrotabús Pólarhúss htf.,
221.981 krónu með 20% ársvöxtum af 321.981 krónu frá 1.
febrúar 1983 til 1. september sama ár, af 221.981 krónu frá
þeim degi til 1. febrúar 1984, með 19% ársvöxtum af sömu fjár-
hæð frá þeim degi til 1. janúar 1985, 30,8% ársvöxtum frá þeim
degi til 1. febrúar sama ár, 45% ársvöxtum frá þeim degi til 1.
mars sama ár, 48% ársvöxtum frá þeim degi til 1. júní sama ár,
42% ársvöxtum frá þeim degi til 1. september sama ár, 45%
ársvöxtum frá þeim degi til 1. mars 1986, 33% ársvöxtum frá
2531
þeim degi til 1. apríl sama ár, 27% ársvöxtum frá þeim degi til
1. mars 1987, 30% ársvöxtum frá þeim degi til 14. apríl sama ár,
en með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/
1987 frá þeim degi til greiðsludags. Heimilt er að leggja áfallna
dráttarvexti frá 1. febrúar 1985 við höfuðstól skuldar á 12 mán-
aða fresti, í fyrsta sinn 1. febrúar 1986.
Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 16. apríl 1991.

Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi 10.
apríl 1991, hafa Steingrímur Steingrímsson, kt. 270845-2789, Hátröð 6,
Kópavogi. Haraldur Steingrímsson, kt. 120128-3299, Laugarnesvegi 84,
Reykjavík, og Gilbert Sigurðsson. kt. 110837-5859, Rauðalæk 2, Reykjavík,
höfðað vegna þrotabús Pólarhúss hf., kt. 460279-0389, Súðarvogi 7, Reykja-
vík, skv. 114. gr. laga nr. 6/1978 fyrir bæjarþingi Reykjavíkur gegn Ragnari
Tómassyni hdl., kt. 300139-7019, Dofra við Vesturlandsveg, og Þorsteini
Steingrímssyni, löggiltum fasteignasala. kt. 190747-2559. Víðimel 27,
Reykjavík.

Dómkröfur stefnenda eru þessar:

Aðalkrafa, að kaupsamningur milli Pólarhúss hf. og stefndu um húseign-
ina nr. 11 við Vatnsstíg í Reykjavík, dagsettur 15. nóvember 1982, verði
dæmdur ógildur svo og viðaukasamningur við þann samning og afsal selj-
anda til stefndu fyrir sömu eign, dagsett sama dag, — enn fremur, að viður-
kenndur verði með dómi eignarréttur seljanda að þeim innréttingum í hús-
inu, sem settar hafa verið upp á vegum stefndu, eftir að fasteignin var seld.

Fyrsta varakrafa, að staðfest verði með dómi riftun Pólarhúss hf., sem
fram fór 17. maí 1984, á kaupsamningi um húseignina nr. 11 við Vatnsstíg.
dagsettum 15. nóvember 1982, og viðaukasamningi við þann samning.

Jafnhliða aðalkröfu og 1. varakröfu er borin fram sú dómkrafa, að
stefndu verði óskipt gert skylt að aflétta af fasteigninni nr. 11 við Vatnsstíg
öllum veðskuldum, sem á eigninni hvíla, samkvæmt veðbókarvottorði, dag-
settu 10. mars 1989, svo og öðrum veðskuldum, sem stefndu kunna að veð-
setja fasteignina fyrir, að viðlögðum 50.000 króna dagsektum fyrir hvern
sólarhring, sem líður frá lögbirtingu dóms, þar til öllum téðum veðskuldum
hefur verið aflétt af fasteigninni nr. 11 við Vatnsstíg.

Önnur varakrafa, að stefndu verði óskipt (solidariskt) dæmdir til að
greiða stefnendum vegna Pólarhúss hf. 2.572.058 kr. með {nánar tilgreind-
um vöxtum).
2532

Þrautavarakrafa, að stefndu verði (solidariskt) dæmdir til að greiða stefn-
endum vegna Pólarhúss hf. 984.282 kr. eða lægri fjárhæð að mati dómsins
með (nánar tilgreindum vöxtum).

Krafist er málskostnaðar með söluskatti úr hendi stefndu |...

Endanlegar dómkröfur stefndu eru þær, að stefndu verði sýknaðir af öll-
um kröfum stefnenda og stefnendur dæmdir til að greiða stefndu máls-
kostnað samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Íslands og þennan kostnað
in solidum.

Í greinargerð stefndu var aðalkrafa þeirra sú, að málinu yrði vísað frá
dómi. Munnlegur málflutningur fór fram um frávísunarkröfuna 20. mars
1990, og var úrskurður kveðinn upp 27. mars 1990. Þar var frávísunarkrafan
ekki tekin til greina, en ákvörðun um málskostnað látin bíða efnisdóms.

Mál þetta var tekið til dóms að loknum munnlegum málflutningi 19.
febrúar 1991, en var endurupptekið, munnlega flutt og dómtekið að nýju 10.
apríl 1991.

Málsatvik, málsástæður og lagarök.

Stefnendur kveða mál þetta upphaflega hafa verið höfðað af Pólarhúsi
hf. með stefnu, þingfestri á bæjarþingi Reykjavíkur 21. júní 1983, og hafi
verið kveðinn upp dómur í því 1. apríl 1985. Pólarhús hf. hafi skotið málinu
til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 26. júní 1985. Bú Pólarhúss hf. hafi ver-
ið tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði, upp kveðnum í skiptarétti
Reykjavíkur 20. maí 1986, og hafi skiptafundur ákveðið, að búið héldi
rekstri málsins ekki áfram.

Steingrímur Steingrímsson, Haraldur Steingrímsson og Gilbert Sigurðs-
son, sem allir hafi lýst kröfum í búið, hafi óskað, að málinu yrði haldið
áfram, og hafi gengið inn í það samkvæmt heimild í 114. gr. gjaldþrotalaga
nr. 6/1978.

Með dómi Hæstaréttar Íslands 25. október 1988 hafi málinu ex otficio
verið vísað frá héraðsdómi vegna galla á málatilbúnaði. Sé málið nú höfðað
aftur af sömu aðilum, en fjárkröfur hafi verið lækkaðar.

Forsaga þessa máls er sú, að 7. október 1981 keypti Pólarhús hf. fast-
eignina nr. 11 við Vatnsstíg í Reykjavík af Svani hf. fyrir 2.500.000 kr. Þar af
voru 2.050.000 kr. greiddar með verðtryggðu skuldabréfi. Samningi þessum
var breytt með öðrum kaupsamningi, dagsettum $. janúar 1982, en kaup-
verði þó ekki. Húsið var reist á árunum 1933-1942. Það er 1291 m' að gólt-
flatarmáli, 377,7 m“ kjallari og þrjár hæðir.

Stefnendur kveða ástand hússins þá hafa verið lélegt og það nánast úrelt
og ónothæft verksmiðjuhúsnæði. Hver hæð hafi verið skilrúmalaus gámur.
2533
Pólarhús hf., sem hafi verið sérhæft fyrirtæki á sviði viðhalds húsa, hafi þeg-
ar hafist handa um stórfelldar viðgerðir á húsinu og endurgerð þess. Fé-
lagið hafi hlutast til um, að yfirvöld heimiluðu gerbreytta notkun hússins,
og hafi byggingarnefnd samþykkt, að 2., 3. og 4. hæð hússins væri breytt í
íbúðir. Hafi þar verið innréttaðar 18 íbúðir.

Stefnendur telja, að Pólarhús hf. hafi kostað til verksins 2.876.530,97 kr.
og sá kostnaður framreiknaður samkvæmt byggingarvísitölu til nóvember
1982 ásamt kaupverðinu, framreiknuðu samkvæmt lánskjaravísitölu til
sama tíma, nemi samtals 9.430.889,07 kr. Þá telja stefnendur, að stórfelld
verðmætaaukning hafi orðið á eigninni vegna framkvæmda Pólarhúss hf.

Með húsaleigusamningum, dagsettum 11. nóvember 1981 og 6. október
1982, leigði Pólarhús hf. Reykjavíkurborg allar íbúðirnar til endurleigu.
Leigufjárhæð var ákveðin 37.900 kr. á mánuði fyrir 17 íbúðir, 454.800 kr. á
ári. Samkvæmt síðari samningnum skyldi Reykjavíkurborg greiða 39 mán-
uði fyrir fram með samtals 1.478.100 kr. Þar af skyldi greiða 550.000 kr.,
þegar síðustu fjórar íbúðirnar yrðu fullgerðar.

Stefnendur halda því fram, að um mitt ár 1982 hafi verið farið að huga að
því að selja fasteignina eða hluta hennar. Pólarhús hf. hafi þá átt við fjár-
hagsörðugleika að etja. Fyrsti gjalddagi af veðskuldabréfum, út gefnum til
Svans hf., hafi verið 1. nóvember 1982, og Pólarhúsi hf. hafi verið tilkynnt,
að ekki yrði veittur greiðslufrestur og að bréfin yrðu eindöguð 15. nóvem-
ber 1982.

Í fyrstu hafi fasteignasölunum Eignasölunni og Fasteignum og fyrirtækj-
um verið falið að selja eignina, en eigandi hafi einnig sjálfur reynt að selja.
Eignin hafi meðal annars verið boðin Reykjavíkurborg til kaups fyrir
10.292.149 kr.

Stefnendur telja, að í októberbyrjun hafi verið leitað til fyrirtækis stefndu
og þess óskað, að stefndu tækju að sér sölu eignarinnar.

Af hálfu stefndu er því haldið fram, að stefndi Þorsteinn Steingrímsson
hafi þá átt og rekið Fasteignaþjónustuna, en stefndi Ragnar Tómasson hdl.
hafi áður verið eigandi fasteignasölunnar og unnið að sérstökum verkefn-
um í hennar þágu. Stefndu kveða forsvarsmenn Pólarhúss hf. hafa óskað
eftir, að stefndu keyptu eignina sjálfir eða seldu á markaði og að stefndu
hafi strax, áður en þeir hafi tekið fasteignina til sölu sem fasteignasalar, lýst
yfir, að þeir hefðu persónulegan áhuga á að kaupa a. m. k. hluta fasteignar-
innar.

Hinn 15. nóvember 1982 seldi Pólarhús hf. stefndu síðan fasteignina.
Kaupverðið var þannig sundurliðað, að yfirteknar veðskuldir voru
4.701.250 kr., fyrirframgreidd húsaleiga frá Reykjavíkurborg, sem seljendur
2534
skyldu halda, 1.023.300 kr., yfirteknar smáskuldir 132.095 kr. og skuldabréf
til fimm ára, að fjárhæð 400.000 kr., sem stefndu skyldu gefa út. Heildar-
kaupverð kom ekki fram í samningnum, en samtala ofangreindra fjárhæða
er 6.256.915 kr.

Pólarhús hf. gaf út afsal til stefndu sama dag, án þess að uppgjör vaxta,
skatta og skyldna færi fram og án þess að veðskuldabréfið væri gefið út.

Stefndu kveða kaupverð fasteignarinnar hafa verið við það miðað, að
seljandi fullgerði þær fjórar íbúðir, sem ófullgerðar voru. Gerðu aðilar með
sér annan samning sama dag þess efnis, að seljendur skyldu ljúka tréverki
þeirra fjögurra íbúða, sem ófrágengnar voru, fyrir 47.000 kr. og útvega
málningu og vinnu fyrir 75.000 kr. Samkvæmt viðbótarsamningnum átti
Pólarhús hf. að hafa lokið allri þeirri vinnu við íbúðirnar og sameign, sem
samkomulagið tók til, fyrir 1. febrúar 1983, og skyldu stefndu þá gefa út
veðskuldabréfið, að fjárhæð 400.000 kr. Það hefur ekki verið gefið út.

Stefnendur kveða Pólarhús hf. ekki hafa getað staðið við samkomulagið,
og hafi þá samist svo með aðilum, að stefndu fengju greiddar eftirstöðvar
fyrirframgreiðslunnar frá Reykjavíkurborg, að fjárhæð $550.000 kr., og
greiddu sjálfir kostnað við að koma íbúðunum í leigufært ástand.

Eftir sölu fasteignarinnar lét Jón Arngrímsson af störfum sem fram-
kvæmdastjóri Pólarhúss hf. og seldi hlut sinn í félaginu Steingrími Stein-
grímssyni, sem varð þá framkvæmdastjóri þess.

Hinn 22. febrúar 1983 ritaði lögmaður Pólarhúss hf. stefndu bréf og
krafði þá um 2.100.000 kr. vegna ætlaðra mistaka við gerð kaupsamningsins,
og áskildi hann félaginu rétt til riftunar.

Stefndu rituðu Pólarhúsi hf. bréf 20. apríl 1983, og var þar kvartað um, að
jarðhæð hússins hefði ekki verið afhent fyrr en 18. apríl 1983. Einnig var
skorað á Pólarhús hf. að tilgreina tíma til frágangs á uppgjöri í máli aðila og
bent á tíu atriði, sem þyrftu þá að koma til athugunar og afgreiðslu. Þessi
atriði lutu að vanefndum á kaupsamningnum, göllum og fleira.

Bréfi þessu svaraði Steingrímur Steingrímsson með bréfi 26. apríl 1983.
Hélt hann fast við fyrri kröfur, svaraði athugasemdum stefndu, en taldi
ekki rétt að ganga til uppgjörs, fyrr en fullnaðargreiðsla kaupverðs hefði
farið fram.

Með bréfi lögmanns Pólarhúss hf. 28. apríl 1983 var hótað riftun, ef kröfu
um greiðslu á vangoldnum hluta kaupverðsins yrði ekki sinnt eða krafa um
ógildingu kaupsamningsins fengist ekki staðfest fyrir dómi.

Eftir að mál hafði verið höfðað í júní 1983, óskaði Pólarhús hf. eftir
dómkvaðningu matsmanna. Óskað var eftir, að mat yrði lagt á eftirtalin at-
riðl:
2535
„1. Markaðsverð (gangverð) húseignarinnar nr. 11 við Vatnsstíg í nóvem-
ber 1982 í núverandi ástandi. Mat verði miðað við venjuleg greiðslukjör
í fasteignaviðskiptum, bæði 70 og 75% útborgunarhlutfall á einu ári. Er
þess óskað, að verð hverrar íbúðar í húsinu komi fram í matinu.

2. Mismunur á verðmæti eignarinnar annars vegar sem geymslu- og verk-
smiðjuhúsnæðis í niðurníðslu og hins vegar sem nýstandsetts íbúðar-
húsnæðis samkvæmt lýsingu Pólarhúss hf. á húsnæðinu að Vatnsstíg 11,
eins og það var við afhendingu til kaupenda.

3. Markaðsverð, sbr. lið 1, miðað við staðgreiðsluverð í nóvember 1982,
þ. e., að fullnaðargreiðsla í peningum fari fram samdægurs kaupum.

4. Metin verði töluleg afsláttaráhrif leigukvaðar þeirrar, sem leiðir af
húsaleigusamningnum við Reykjavíkurborg, dags. 11. nóvember 1982
og 6. nóvember 1982, ef slík afsláttaráhrif verða talin einhver. Við
þennan matsþátt óskast hliðsjón höfð af meðfylgjandi leigukvittunum
og skýrslu matsbeiðanda hér að lútandi, sem afhent verður matsmönn-
um síðar.

5. Lagt verði mat á markaðsverð skuldabréfa þeirra, sem tilgreind eru í B-
hluta kaupsamningsins um Vatnsstíg 11, dags. 15/11 '82, annars vegar Í
nóvember 1982 og hins vegar í mars 1984, í báðum tilfellum miðað við
tíðkanleg kjör á almennum markaði. Lagt verði mat á 400.000 kr. bréf
samkvæmt c-lið sama kaupsamnings með sama hætti. Framangreind
bréf verði enn fremur metin miðað við „núvirði“ þeirra á ofangreind-
um tímamörkum, ef matsmenn telja mismun á markaðsverði og nú-
virði.“

Matsmenn skiluðu matsgerð 25. október 1984. Niðurstaða matsmanna
um 1. og 3. matslið varð sú, að markaðsverð eignarinnar miðað við 75% út-
borgunarhlutfall hefði verið 7.570.000 kr., en miðað við 70% útborgunar-
hlutfall 7.766.200 kr. Staðgreiðsluverðið var hins vegar talið hafa verið
5.382.000 kr.

Niðurstaða í matslið 2 var sú, að markaðsverð hússins á verðlagi 1. nóv-
ember 1982 miðað við ástand þess 7. október 1981, hefði verið 5.103.300 kr.
miðað við 75% útborgunarhlutfall, en 3.626.500 kr. miðað við staðgreiðslu.

Matsmenn töldu, að töluleg afsláttaráhrif leigukvaðarinnar væru engin.

Loks var það niðurstaða matsmanna um $. lið, að markaðsverð skulda-
bréfa þeirra, sem tilgreind eru í B- og C-lið kaupsamningsins, væri
4.334.789 kr. miðað við 15. nóvember 1982, þar af væri markaðsverð 400.000
króna skuldabréfsins 144.308 kr.

Stefnendur reisa Ógildingarkröfu sína á Hl. kafla 1. nr. 6/1936 og 7. gr. Í.
nr. 58/1960.
2536

Stefnendur telja, að þar sem sömu fasteignasölu hafi enn fremur verið
falið að finna kaupendur að fyrirtækinu Pólarhúsi hf. og þess vegna verið
kynnt rækilega staða fyrirtækisins, hafi stefndu verið nauðir Pólarhúss hf.
einkar ljósar.

Stefndu hafi verið gert sérstaklega kunnugt um, að stærstu hluthafar í
Pólarhúsi hf., þeir Haraldur Steingrímsson og Jón Arngrímsson, hefðu
ábyrgst persónulega háar fjárhæðir fyrir fyrirtækið og að íbúðir þeirra
stæðu til tryggingar skuldum fyrirtækisins. Stefndu hafi einnig mátt vera
ljóst, að vanþekking háði forsvarsmönnum Pólarhúss hf. um reikningsleg
atriði, svo sem vísitöluútreikning, verðtryggingu og verðbreytingu lána, og
Ýmis lagaleg atriði, einkum um þá fresti, er hægt væri að fá til úrlausnar
greiðsluvandanum. Hafi forsvarsmenn Pólarhúss hf. staðið í þeirri trú, að
fasteignin yrði seld í síðasta lagi örfáum vikum eftir hugsanlega eindögun á
skuldabréfum Svans hf. Hafi þeir álitið, að af þessum sökum væri eigi meiri
tími til stefnu með sölu eignarinnar, og á næstu dögum misstu þeir alla
samningsaðstöðu gagnvart aðilum og þar með til sölu eignarinnar á frjáls-
um markaði. Engin viðleitni hafi verið sýnd af hálfu stefndu til að leiðrétta
þessar ranghugmyndir viðskiptavinar þeirra.

Þá halda stefnendur því fram, að stefndi Ragnar Tómasson hafi fullyrt,
að eignin væri yfirveðsett og árangurslaust myndi að fá ný veðlán út á hana.
Hafi þetta álit verið ein meginforsendan fyrir sölu eignarinnar, og hafi
stefndu verið þessi ákvörðunarástæða seljenda vel ljós.

Í ljósi þess, að kaupendur hafi veðsett eignina þegar eftir kaupin fyrir
mjög háum lánum, sé ljóst. að villt hafi verið um fyrir seljendum og þeir
blekktir. Stefnendur telja því, að stefndu hafi beitt svikum, og vísa í því
sambandi til 30. gr. 1. nr. 7/1936.

Einnig telja stefnendur, að samninginn beri að ógilda, þar sem seljendur
hafi undirritað hann á grundvelli bersýnilega rangra forsendna. og að
stefndu hafi verið augljós viljaskortur seljenda til að gera samning þessa
efnis. Enn fremur sé samningurinn ógildur vegna stórfelldrar vanrækslu
stefndu sem fasteignasala við að sinna upplýsingaskyldum sínum.

Stefnendur kveða stefndu ekki hafa gætt þess, áður en þeir tóku þessa
eign til sölumeðferðar, að lýsa yfir, að þeir væru persónulegir kaupendur
eignarinnar. Það hafi ekki verið fyrr en nokkru eftir, að þeir tóku eignina til
sölumeðferðar, að fram hafi komið, að þeir hefðu áhuga á kaupum á litlum
hluta eignarinnar, þ. e. eingöngu jarðhæðinni fyrir verslun. Stefndu hafi
hins vegar alls ekki lýst yfir, að þeir væru persónulegir kaupendur megin-
eignanna, fyrr en af kaupum þessum hafi orðið. Þar sem þessi viðskipti hafi
verið óheimil og bönnuð samkvæmt 5. gr. Í. nr. 47/1938 um fasteignasölu,
2537
beri að ógilda kaupsamninginn. Ákvæði 5. gr. taki einnig af allan vafa um.
að atferli stefndu beri að telja óheiðarlegt í skilningi 32. gr. (nú 33. gr.) 1. nr.
1/1936.

Stefnendur telja, að þess hafi fyrst orðið vart í vikunni fyrir 15. nóvember
1982, að stefndu hefðu áhuga á að kaupa alla eignina að Vatnsstíg 11. Frá
upphafi hafi verið rætt um, að lágmarksverð fyrir eignina væri 8.400.000 kr.
miðað við venjuleg greiðslukjör.

Viðræðufundur hafi hafist 15. nóvember kl. 18.00 á skrifstofu Fasteigna-
þjónustunnar. Á fundinum hafi verið tekið til við að ræða kaupin og ýmis
atriði, er þeim tengdust. Á þessum fundi hafi verið rætt um sama verð og
áður. Er stefndu hafi tekið til við að kynna drög að kaupsamningi um eign-
ina, hafi komið á daginn, að útfærsla stefndu hafi verið víðsfjarri þeim hug-
myndum, er forsvarsmenn Pólarhúss hf. höfðu um sölu eignarinnar. Hafi
komið fram efasemdir af þeirra hálfu um, að Pólarhús hf. fengi umsamið
verð, 8.400.000 kr., fyrir eignina með því móti, er stefndu ræddu um. Hafi
orðið um þetta verulegar viðræður. Hafi stefndu skírskotað til tilboðsmats
frá Fjárfestingarfélaginu, sem fyrir hafi legið á fundinum. Enn fremur hafi
stefndu skírskotað til verðtryggingar áhvílandi lána og sérþekkingar sinnar
á fasteignaviðskiptum því til stuðnings, að rétt væri farið með uppsetningu,
útreikninga, meðhöndlun og vægi talna og að með þessu móti fengjust um-
ræddar 8.400.000 kr. fyrir eignina.

Við þessar aðstæður hafi það reynst auðvelt verk að sannfæra forsvars-
menn Pólarhúss hf. um, að rétt væri að uppstillingu samningsins staðið af
hálfu fasteignasölunnar. Hafi stefndu verið falið að ganga frá samningnum,
sem hafi verið undirritaður um kl. 11 um kvöldið, í trausti þess, að stefndu
stæðu á allan hátt rétt að frágangi samninga og hölluðu eigi á félagið.

Stefnendur telja því ljóst, að bersýnilegur munur hafi verið á hagsmunum
þeim, sem stefndu hafi aflað sér, og endurgjaldi því, sem til stóð, að fyrir þá
kæmi. Þar sem bágindi og fákunnátta forsvarsmanna Pólarhúss hf. hafi ver-
ið notuð til að afla hagsmunanna svo og hið sérstaka traustssamband, er
þeir hafi borið til stefndu sem opinberra sýslunarmanna, beri að ógilda
samninginn á grundvelli 7. gr. |. nr. 58/1960.

Stefnendur telja stefndu hafa orðið á alvarleg og fjölþætt mistök við gerð
kaupsamningsins, ef ekki hefur verið um viljaverk að ræða. Í fyrsta lagi hafi
stefndu sem textahöfundum kaupsamningsins orðið á þau mistök að telja
fyrirframgreidda húsaleigu frá Reykjavíkurborg sem einn greiðslulið þess
heildarkaupverðs, er kaupendur hafi átt að greiða og leggja fram. Stefndu
telji, að greiðsla af þeirra hálfu í formi fyrirframgreiddrar leigu hafi numið
1.023.300 krónum, og miði við, að fjárhæð þessi sé staðgreidd af þeim 15.
2538
nóvember 1982. Sé þarna um að ræða hin alvarlegustu mistök stefndu, þar
sem ruglað sé saman tilgreiningu á leigukvöðum á eigninni annars vegar og
skilgreiningu á greiðslu kaupenda og kaupverði hins vegar. Afleiðingar
þessara mistaka hafi orðið þær, að mikill hluti kaupverðsins, 1.023.300 kr.,
hafi glatast í útfærslu hinna sérfróðu kaupenda á ætlaðri greiðslu þeirra á
kaupverðinu.

Hið rétta sé, að heildarleigugreiðslur frá Reykjavíkurborg til Pólarhúss
hf. vegna Vatnsstígs 11 hafi samtals numið 945.800 krónum, þar af séu
242.564 kr. vegna leigutímabilsins fyrir söludag eignarinnar 15. nóvember
1982. Fyrirframgreidd leiga nemi því 703.236 krónum. Miðað við verð það,
sem fólgið sé í kaupsamningnum, og málsatvik sé engin ástæða til að telja
þetta sem greiðsluframlag af hálfu kaupenda.

Í öðru lagi hafi stefndu orðið á þau mistök við frágang kaupsamningsins.
að þeir virðast hafa látið yfirtöku kaupenda á verðtryggðum lánum, sem
þegar hafi verið framreiknuð að fullu, hafa lækkunaráhrif á kaupverð, sem
um staðgreiðslu væri að ræða. Stefndu virðast hafa lækkað kaupverðið af
þessum sökum um fjárhæð, sem nemi milljónum. Sé þessi háttur í ósam-
ræmi við venjur í fasteignaviðskiptum, og efnisrök standi ekki til slíkra
staðgreiðsluáhrifa. Stefndu hafi í raun borið að lækka uppreiknaðar fjár-
hæðir verðtryggðra áhvílandi skulda með hliðsjón af þeim afföllum, sem
sambærileg bréf voru seld með á almennum markaði á þessum tíma. Stefn-
endur halda því fram, að atferli stefndu hafi verið óheiðarlegt og að með
hliðsjón af hinni sérstöku stöðu gagnaðila sem fasteignasala þurfi stefndu
að sýna fram á, að uppsetning samningsins sé í samræmi við venju og góða
viðskiptahætti.

Loks hafi stefndu orðið á þau mistök við gerð kaupsamningsins, að
greiðsluliðir þeir, sem taldir séu upp í honum, samsvari alls ekki. þegar þeir
hafi verið umreiknaðir. því söluverði, sem seljendum hafi verið kynnt, að
kaupendur greiddu fyrir eignina. Vísa stefnendur um þetta til niðurstöðu
matsmanna. Stefnendur kveða matsgerðina vera lagða fram sem sóknar-
skjal með því fororði, að niðurstöður hennar séu lægstu og hagstæðustu töl-
ur fyrir stefndu og gera verði ráð fyrir, að vöntun á kaupverðinu sé veru-
lega meiri en fram komi í matsgerðinni.

Fyrstu varakröfu sína um riftun styðja stefnendur þeim rökum, að
stefndu hafi gerst sekir um stórfelldar og langvarandi vanefndir á greiðslu
kaupverðs samkvæmt kaupsamningnum. Þessar vanefndir felist í því, að
skuldabréf, að fjárhæð 400.000 kr., sé enn óútgefið og ógreitt, opinber gjöld,
að fjárhæð 73.213 kr., sem stefndu hafi borið að greiða samkvæmt við-
aukasamningi, hafi ekki verið greidd og greiðsla vegna tréverks samkvæmt
2539
viðaukasamningi, að fjárhæð 47.000 kr., hafi ekki verið innt af hendi. Stefn-
endur framreikna þessar fjárhæðir miðað við breytingu á lánskjaravísitölu
og telja vanskil stefndu á verðlagi í janúar 1989 vera 2.594.235,07 kr.

Við þessi vanskil bætist vanskil, að fjárhæð 766.731 kr., vegna þess að
stefndu hafi ekki fengist til að greiða mismun á verðmæti skuldabréfanna
samkvæmt mati matsmanna annars vegar og hins vegar þeirri fjárhæð, sem
þau voru reiknuð á í kaupsamningi. Framreiknaður miðað við lánskjara-
vísitölu til janúar 1989 nemi þessi munur 3.823.592,25 kr.

Stefnendur kveða aðra varakröfuna og þrautavarakröfuna reista á sams
konar lagarökum og aðalkröfuna og fyrstu varakröfuna. Sé á því byggt. að
stefndu beri að greiða fyrir eignina verð, sem sé ekki lægra en markaðsverð
samkvæmt mati. Stefnendur kveða kröfur þessar reistar á almennum regl|-
um um fébótaskyldu utan og innan samninga. Stefndu hafi af ásetningi og
gáleysi framið bótaskyldan og saknæman verknað með samningsgerðinni
og orðið á stórfelld mistök, sem valdið hafi Pólarhúsi hf. umræddu tjóni.

Enn fremur benda stefnendur á, að stefndu beri að endurgreiða Pólar-
húsi hf. óréttmætan fjárhagslegan ávinning af viðskiptum aðila samkvæmt
svonefndri auðgunarreglu. Sá ávinningur nemi sömu fjárhæð og fébótakröf-
urnar.

Stefnendur kveða aðra varakröfuna og þrautavarakröfuna einnig reista á
því, að Pólarhús hf. eigi eftir atvikum rétt á sanngjarnri endurskoðun kaup-
verðsins. Vísa stefnendur í því samhengi til sömu málsástæðna og fyrir
ógildingarkröfunni og til 5. gr. |. nr. 39/1922. Telja stefnendur, að réttast sé
að miða við, að Pólarhúsi hf. beri markaðsverð fyrir eignina. Stefnendur
kveða aðra varakröfu stefnenda miðast við, að stefndu verði dæmdir til að
greiða það, sem stefnendur telja, að vanti upp á, að greiðsluliðir stefndu
samkvæmt kaupsamningnum nái markaðsverði eignarinnar miðað við 75%
útborgunarhlutfall samkvæmt mati hinna dómkvöddu matsmanna.

Töluleg uppbygging kröfunnar er flókin. Í niðurstöðunni er liðurinn fyrir-
framgreidd húsaleiga, að fjárhæð 1.023.300 kr., dregin frá greiðsluliðum
kaupenda. Er það niðurstaða stefnenda, að vantað hafi 1.971.845 kr.,
26,05%, upp á, að kaupverð eignarinnar næði matsverði. Að viðbættum
ætluðum vanskilum stefndu, sem stefnendur hafa reiknað út, að séu 600.213
kr., telja þeir, að heildarvöntun á markaðsverði sé 2.572.058 kr., og er sú
fjárhæð önnur varakrafa stefnenda í málinu.

Þrautavarakrafa stefnenda er í því fólgin, að stefndu verði gert að greiða
það, sem stefnendur telja, að vanti upp á, að greiðsluframlag stefndu sam-
kvæmt kaupsamningnum nemi metnu staðgreiðsluverðmæti eignarinnar,
5.382.000 krónum. Miða stefnendur við, að verðmæti yfirtekinna veðskulda
2540

hati verið 4.334.789 kr. og að kaupverð beri að lækka sem nemi greiðslu-
liðnum fyrirframgreidd húsaleiga, þ. e. um 1.023.300 kr. Samkvæmt útreikn-
ingum stefnenda vantar 719.903 kr. upp á, að kaupverðið hafi numið metnu
markaðsverði. Við þessa fjárhæð bæta stefnendur ætluðum vanskilum
stefndu á „núvirði“ og fá út 984.282 kr., sem eru höfuðstóll þrautavarakröf-
unnar. Þar sem sú fjárhæð er miðuð við staðgreiðslu 15. nóvember 1982,
gera stefnendur kröfu um dráttarvexti frá þeim degi.

Við munnlegan flutning málsins var því haldið fram af hálfu stefndu, að
þegar frávísunarkröfu stefndu hefði verið hafnað með úrskurði 20. mars
1990, hafði enn verið von til þess, að stefnendum tækist að koma málatil-
búnaði sínum í viðunandi horf. Stefndu telja, að það hafi stefnendum ekki
tekist. málatilbúnaður sé enn með sama hætti og í fyrra málinu, sem vísað
hafi verið frá héraðsdómi, mikið vanti upp á, að dómkröfur séu svo skýrar,
að hægt sé að verjast þeim, og því beri að vísa málinu frá dómi ex otficio.

Stefndu telja sig í hvívetna hafa hagað sér í samræmi við lög um fast-
eignaþjónustu og góðar venjur á sviði fasteignasölustarfsemi. Pólarhús hf.
hafi um langa hríð reynt án árangurs að selja Vatnsstíg 11 á markaði í
Reykjavík. Forsvarsmenn félagsins hafi leitað til stefndu í október 1982.
Áður en til þess hafi komið, að stefndu tækju eignina til sölu sem fast-
eignasalar, hafi þeir lýst yfir áhuga á því að kaupa a. m. k. hluta fasteignar-
innar. Stefndu hafi vitað, að í upphaflegum kaupsamningi Pólarhúss hf. og
Svans hf. hafi verið ákveðið að skipta eigninni í nokkur veðandlög, svo að
unnt væri að selja einstaka hluta eignarinnar sérstaklega, ef á reyndi. Við
nánari athugun hafi komið í ljós, að gerð hafi verið sú breyting á samningn-
um, að veðið hafi verið gert að einu andlagi og því ógerlegt að selja eignina
í hlutum. Stefndu hafi ekki fremur en öðrum fasteignasölum, sem lengri
tíma hefðu haft, tekist að afla kaupenda, sem reiðubúnir voru að greiða
það verð, sem Pólarhús hf. hafði talið sig þurfa að fá fyrir eignina. Hafi þá
fyrir alvöru hafist viðræður um kaup stefndu á eigninni og Jón Arngríms-
son, framkvæmdastjóri Pólarhúss hf., verið í fyrirsvari, en hann eins og aðr-
ir forsvarsmenn Pólarhúss hf. hafi bæði haft menntun og reynslu á sviði við-
skipta.

Stefndu kveða aðila hafa skipst á skoðunum og útreikningum, áður en
gengið hafi verið frá kaupsamningi og afsali 15. nóvember 1982, en þá hafi
verið ljóst, að stefndi í eindögun mestu veðskuldarinnar, sem hvíldi á eign-
inni. Grundvöllurinn að ákvörðun kaupverðsins hafi verið hugmyndir fram-
kvæmdastjóra Pólarhúss hf. um viðskiptin, en þær hafi gert ráð fyrir, að
kaupendur tækju að sér að láta Reykjavíkurborg í té án endurgjalds allar
íbúðirnar í 27 mánuði gegn 37.900 kr. á mánuði, og hafi framkvæmda-
stjórinn talið þessa yfirtöku jafngilda 1.023.300 krónum.
2541

Á grundvelli hugmynda framkvæmdastjórans hafi kaupsamningurinn
verið gerður eftir margra klukkustunda fundahöld, en auk framkvæmda-
stjóra og stjórnarmanna Pólarhúss hf. hafi Andri Árnason hdl., lögmaður
Pólarhúss hf., komið á fundinn.

Af hálfu stefndu er því haldið fram, að ekkert hafi verið athugavert við
efni samningsins við Pólarhús hf. Í matsgerð á dómskjali nr. 31 komi fram.
að matsmenn telji staðgreiðsluverð hússins nema 5.382.000 krónum. Þá hafi
matsmenn komist að þeirri niðurstöðu, að markaðsverð, staðgreiðsluverð
eða núvirði yfirtekinna skuldabréfa að frátöldu handhafaskuldabréfi, að
fjárhæð 400.000 kr. hafi verið 4.190.481 kr., 1.191.519 krónum lægra en stað-
greiðsluverð hússins. Stefndu telja verðmæti yfirtekinna skulda, að fjárhæð
132.095 kr., fyrirframgreiddrar húsaleigu, 1.023.300 kr., og skuldabréfsins,
að fjárhæð kr. (sic) vera verulega hærra en nemi þessum mun.

Stefndu telja, að þar sem stefnendur hafi sjálfir lagt fram matsgerð sem
sönnunargagn í málinu og ekki hrundið henni með yfirmati eða á annan
hátt, verði þeir að hlíta því, að dómurinn reisi ákvörðun sína á þessu skjali.
Hafi stefndu því greitt fullt verð fyrir eignina á þeim tíma, sem hér skipti
máli.

Stefndu kveða Pólarhús hf. hafa ráðstafað afnotum af íbúðunum í langan
tíma og fengið fyrirframgreidda leigu í 34 mánuði, en ekki í 27 mánuði, eins
og gert hafi verið ráð fyrir við samningsgerðina. Að auki hafi mánaðarleig-
an í nóvember 1982 ekki verið 37.900 kr., heldur hafi átt að miða við fram-
reiknaða mánaðarleigu, að fjárhæð 58.314 kr., samkvæmt því, sem fram
komi í greinargerð lögmanns stefnenda til matsbeiðenda á dómskjali nr. 30.
Samkvæmt þessu hefði átt að reikna fyrirframgreidda leigu sem 1.982.676
kr. í stað 1.023.300 kr.

Vegna þess að Pólarhús hf. fullgerði ekki fjórar íbúðir, hafi stefndu orðið
að annast það sjálfir. Samkvæmt bókhaldi stefndu hafi kostnaður við það
numið 748.290,82 krónum. Með samkomulagi við Pólarhús hf. hafi stefndu
fengið upp í þennan kostnað inneign félagsins hjá Reykjavíkurborg, að fjár-
hæð 550.000 kr.

Stefndu sundurliða greiðslur sínar með eftirfarandi hætti:

Matsverð á fasteign kr. 5.382.000
— Yfirteknar veðskuldir - 4.190.481

Mismunur kr. 1.191.519
— Yfirteknar smáskuldir — -132.095

Mismunur kr. 1.059.424
2542
— Fyrirframgreidd leiga 15. 11. 1982-

20. 9. 1985 = 34 mán. x 58.314 (nývirt) kr. 1.982.676
Mismunur - -923.252
— Vaxtamunur kaupendum í hag - -125.018
Mismunur - —1.048.270
— Kostnaður við að fullgera 4 íbúðir
(kr. 748.290 — kr. 550.000) - -198.290
Mismunur kr. —1.346.560 (?)

 

Með þessum útreikningum telja stefndu sig hafa sýnt fram á, að þeir hafi
greitt verulega meira en nemi matsverði fasteignarinnar á söludegi.

Stefndu telja stefnendur engin rök eða sönnunargögn hafa fært fyrir stað-
hæfingum sínum um reikningslegar blekkingar, stórfelld mistök, ólögmæta
framgöngu, miklar vanefndir, rangar forsendur af hálfu Pólarhúss hf., van-
þekkingu forsvarsmanna Pólarhúss hf., veðsetningarhæfi fasteignarinnar og
ólögmæta háttsemi yfirleitt. Stefnendur verði að sanna, að um brot á laga-
reglum hafi verið að ræða af hálfu stefndu og í hverju óheiðarleiki þeirra
hafi verið fólginn. Stefndu hafna því, að á þá verði lögð sönnunarbyrði um,
að þeir hafi komið heiðarlega fram.

Stefndu telja, að um vanskil hafi ekki verið að ræða af sinni hálfu á
greiðslu kaupverðs, en aðilum hafi borið að koma saman og gera upp vexti
svo og skatta og skyldur af eigninni til afhendingardags. Stefndu hafi skor-
að á forsvarsmenn Pólarhúss hf. að ganga til slíks uppgjörs. Stefndu hafi
ætíð verið reiðubúnir að greiða, gefa út og afhenda veðskuldabréf, að fjár-
hæð 400.000 kr., gegn uppgjöri, og hafi þeir lagt fram tillögu að uppgjöri, en
þar hafi komið fram. að vaxtamunur eða áfallnir vextir til 15. 11. 1982, sem
kaupendur greiddu, nemi 125.018,60 kr. Þá hafi stefndu neyðst til að leysa
til sín víxla Pólarhúss hf., að fjárhæð 52.430 kr., en aðeins þessar tvær fjár-
hæðir nemi samanlagt hærri fjárhæð en verðmæti veðskuldabréfs, að fjár-
hæð 400.000 kr., samkvæmt mati dómkvaddra matsmanna.

Sýknukrafa stefndu er einnig studd því, að þeir eigi samkvæmt ákvæðum
116. gr. . nr. 85/1936 rétt á að koma að gagnkröfum á hendur búinu. Stefndu
telja sig eiga gagnkröfu á hendur stefnendum vegna ofgreiðslu til Pólarhúss
hf., sem nemi 1.346.560 krónum miðað við 15. nóvember 1982, samkvæmt
framangreindri sundurliðun, og gera þá kröfu, að gagnkröfunni verði
skuldajafnað við fjárhæðir, sem dómurinn kunni að dæma stefndu til að
greiða. Þá er þess einnig krafist, að til skuldajafnaðar komi 100.000 kr. auk
vaxta frá 1. september 1983, en sú fjárhæð sé fjárhæð víxils á gjalddaga Í.
2543

september 1983, sem stefndu hafi afhent Svani hf. til greiðslu á fyrrnefndum
víxilskuldum Pólarhúss hf.

Þá er sýknukrafa stefndu á því reist, að stefnendum hafi aðeins verið
heimilt að taka við rekstri þess máls, sem höfðað hafi verið, áður en Pólar-
hús hf. var tekið til gjaldþrotaskipta, og að samþykki skiptafundar nái ekki
lengra. Endanlegur dómur hafi gengið í Hæstarétti og nýtt mál verið höfð-
að, án þess að sú málshöfðun væri borin undir skiptarétt. Stefndu telja, að
þar sem skiptafundur hafi ekki tekið afstöðu til þess, hvort höfða ætti mál
að nýju eða ekki, eigi stefnendur ekki aðild þessa máls, hvorki persónulega
né vegna Pólarhúss hf.

Stefndu mótmæla kröfufjárhæðum bæði í heild og í einstökum atriðum
og telja, að erfitt sé að henda reiður á þeim. Stefndu telja, að stefnendur
styðji kröfugerð sína á æskilegu verði eða ímynduðum tölum.

Stefndu telja, að Pólarhús hf. hafi ekki orðið fyrir neinu tjóni vegna við-
skipta við þá.

Forsendur og niðurstaða.

Í málinu hefur verið lagt fram endurrit af skýrslum aðila og vitna í bæjar-
þingsmálinu nr. 7914/1983, Pólarhús hf. gegn Ragnari Tómassyni og Þor-
steini Steingrímssyni, og voru aðilar sammála um að fara eftir þeim. Engar
munnlegar skýrslur voru gefnar í þessu máli, enda langt liðið frá atburðum.

Svo sem fyrr er rakið, gerðu stefndu kröfu um, að málinu yrði vísað frá
dómi. Þeirri kröfu var hafnað með úrskurði Sigríðar Ólafsdóttur borgar-
dómara 27. mars 1990. Sá úrskurður var án forsendna.

Kröfur stefnanda í máli þessu eru studdar sömu rökum og í fyrrnefndu
bæjarþingsmáli, sem Hæstiréttur vísaði frá héraðsdómi. Þá eru kröfur að
mestum hluta hinar sömu, en fjárhæðir annarrar varakröfu og þrautavara-
kröfu hafa þó verið lækkaðar. Dómkröfur stefnenda hafa ekki tekið breyt-
ingum frá því í stefnu, og stefnendur hafa haldið sig við sömu málsástæður
og þar koma fram. Málatilbúnaður stefnanda er þó enn ekki skýr og hnit-
miðaður og töluleg uppbygging kröfugerðar annmörkum háð.

Mál út af ágreiningi Pólarhúss hf. og stefndu var höfðað um mitt ár 1983
og hefur sætt frávísun frá héraðsdómi. Þegar höfð er hliðsjón af því, hve
lengi málareksturinn hefur staðið, þykir þó ekki rétt að vísa málinu ex of-
ficio frá dómi.

Allar kröfur stefnenda í málinu eru í raun studdar því, að Pólarhús hf.
hafi fengið of lágt verð fyrir fasteignina Vatnsstíg 11. Allar kröfur sínar
miða stefnendur við, að stefndu hafi ranglega reiknað fyrirframgreidda
húsaleigu, að fjárhæð 1.023.300 kr., sem hluta af kaupverðinu.
2544

Reykjavíkurborg greiddi Pólarhúsi hf. 945.900 kr. í leigu og skuldbatt sig
til að greiða 550.000 kr., eftir því sem íbúðir yrðu afhentar á árinu 1983. Að
mati Gunnars Þorlákssonar, húsnæðisfulltrúa Reykjavíkurborgar, saman-
ber dómskjal nr. 57, dugði hin fyrirframgreidda leiga til 20. september 1985,
í rúmlega 34 mánuði frá 15. nóvember 1982 að telja.

Skilja verður kaupsamning aðila svo, að Pólarhús hf. skyldi halda hinni
fyrirframgreiddu leigu, að fjárhæð 945.900 kr., sem að hluta til var vegna
tímabilsins fyrir 15. nóvember 1982, en einnig fá í sinn hlut 550.000 kr., sem
Reykjavíkurborg hafði skuldbundið sig til að greiða á árinu 1983.

Sýnt þykir, að útreikningur í liðnum fyrirframgreidd húsaleiga hafi kom-
ið frá Jóni Arngrímssyni, samanber dómskjal nr. 17, og var sá útreikningur
byggður á því, að Pólarhús hf. myndi fá í sinn hlut fjárhæð, sem svaraði til
27 mánaða leigu eftir afhendingardag, 1.023.300 kr.

Af þeirri niðurstöðu matsmanna undir matslið 4, að töluleg afsláttaráhrif
leigukvaðar séu nánast engin, draga stefnendur þá ályktun, að fyrirfram-
greidda húsaleigu eigi ekki að meta sem greiðslu til seljanda og að raun-
verulegt kaupverð hafi verið lægra sem nemi þessum greiðslulið.

Niðurstaða matsmanna verður ekki skilin á annan veg en þann, að leigu-
samningurinn við Reykjavíkurborg rýri ekki markaðsverð eignarinnar.

Aðilum samdist svo, að Pólarhús hf. héldi hinni fyrirframgreiddu leigu.
Sú fjárhæð kom því Pólarhúsi hf. að notum, hvort sem fjárhæðin var tekin
inn í samninginn sem greiðsluliður, eins og gert var, eða haldið fyrir utan
hann og kaupverð eignarinnar lækkað að sama skapi.

Með hliðsjón af framansögðu verður ekki talið óeðlilegt, að fyrirfram-
greidd húsaleiga væri færð inn í kaupsamninginn sem greiðsluliður.

Skilja verður ákvæði kaupsamningsins um afhendingu og ákvæði leigu-
samningsins þannig, að Pólarhúsi hf. hafi borið að skila húsinu öllu í leigu-
færu ástandi. Samkvæmt viðaukasamningnum 15. nóvember 1982 skyldu
kaupendur þó greiða seljendum 47.000 kr. fyrir að ljúka tréverki og 75.000
kr. fyrir málningu og vinnu. Þar sem kostnaður af frágangi íbúðanna lenti á
stefndu, afsalaði Pólarhús hf. stefndu þeim 550.000 kr., sem eftir stóðu af
fyrirframgreiðslu Reykjavíkurborgar, þó þannig, að 73.213 krónum af þeirri
greiðslu var varið til að greiða skuldir eigenda Pólarhúss hf. við Gjald-
heimtuna í Reykjavík.

Telja verður eðlilegt að miða fjárhæðir yfirtekinna veðskulda í kaup-
samningnum við stöðu þeirra á kaupsamningsdegi.

Pólarhús hf. var hlutafélag, sem hafði með höndum atvinnustarfsemi í
byggingariðnaði. Þáverandi framkvæmdastjóri félagsins, Jón Arngrímsson,
hafði viðskiptamenntun og mikla reynslu á sviði viðskipta. Útreikningar,
2545

sem frá honum komu, benda til, að hann hafi kunnað skil á vísitöluútreikn-
ingum. Upplýst er í málinu, að Andri Árnason hdl. kom að beiðni forsvars-
manna Pólarhúss hf. á fund málsaðila 15. nóvember 1982, en staldraði stutt
við. Pólarhús hf. átti því kost á lögmannsaðstoð annarra en stefnda Ragnars
Tómassonar hdl. við samningsgerðina. Samkvæmt framansögðu verður því
ekki talið, að verulegt ójafnræði hafi verið með aðilum við samningsgerð-
ina.

Aðilar eru sammála um, að fjárhagserfiðleikar Pólarhúss hf., þar á meðal
yfirvofandi gjaldfelling á skuldabréfum í eigu Svans hf., hafi komið félaginu
til þess að selja stefndu fasteignina Vatnsstíg 11.

Þegar kaupverð eignarinnar er borið saman við mat dómkvaddra mats-
manna og aðstaða aðila og framkoma stefndu við samningsgerðina er virt,
verður ekki talið, að um misneytingu hafi verið að ræða af hálfu stefndu, og
verður því ekki fallist á það með stefnendum, að kaupsamninginn beri að
ógilda á grundvelli 7. gr. 1. nr. 58/1960 (nú 31. gr. 1. nr. 7/1936).

Forsvarsmenn Pólarhúss hf. vissu stöðu áhvílandi veðskulda og höfðu
Þær hugmyndir, að eignin væri að minnsta kosti 8.400.000 króna virði.
Stefnendum var í lófa lagið að kanna af eigin raun veðsetningarhæfni fast-
eignarinnar, og hefur þeim ekki tekist að sanna, að Ragnar Tómasson hafi
tjáð þeim, að eignin væri yfirveðsett. Þar sem stefnendum hefur ekki tekist
að sýna fram á, að stefndu hafi með röngum upplýsingum eða launung beitt
forsvarsmenn Pólarhúss hf. svikum, verður ekki talið, að ógilda beri kaup-
samninginn á grundvelli 30. gr. 1. nr. 7/1936.

Stefnendur halda því fram, að ógilda beri samninginn á grundvelli 31. gr.
(nú 32. gr.) 1. nr. 7/1936, vegna þess að forsvarsmenn Pólarhúss hf. hafi
undirritað samninginn á grundvelli bersýnilega rangra forsendna, og að
stefndu hafi verið ljós viljaskortur seljenda. Þessar röngu forsendur hafi
einkum falist í ranghugmyndum um, að Pólarhús hf. væri að missa eignina á
nauðungaruppboði, og vanmati á möguleikum til að veðsetja eignina. Einn-
ig hafi raunverð það, sem þeir fengu fyrir eignina, verið mun lægra en for-
svarsmenn stefnda höfðu talið, og það hafi stefndu verið ljóst.

Pólarhús hf. hafði lengi reynt að selja fasteignina Vatnsstíg 11, en án ár-
angurs. Forsvarsmenn Pólarhúss hf. lögðu á það mikið kapp að selja eignina
fyrir 15. nóvember 1982, áður en veðskuldabréf í eigu Svans hf. yrðu ein-
döguð. Ekki er dregið í efa, að forsvarsmenn Pólarhúss hafi talið sig þurfa
að fá 8.400.000 kr. fyrir eignina, og því hefur í sjálfu sér ekki verið mótmælt
af hálfu stefndu, að þeir hafi vitað um þær verðhugmyndir. Þó verður að
hafa það í huga, að tölulegur grundvöllur samningsins var að nokkru leyti
kominn frá framkvæmdastjóra Pólarhúss hf.
2546

Með hliðsjón af ofangreindu verður ekki talið, að efni samningsins, þar á
meðal kaupverðið, hafi verið annað en það, sem forsvarsmenn Pólarhúss hf.
máttu ætla, þegar þeir undirrituðu hann. Stefnendum hefur því ekki tekist
að sýna fram á, að rangar forsendur eða mistök við ákvörðun kaupverðsins
eigi að leiða til þess, að ógilda beri samninginn á grundvelli 31. gr. (nú 32.
gr.) 1. nr. 7/1936.

Stefndi Þorsteinn Steingrímsson rak fasteignasöluna Fasteignaþjónust-
una, er kaupin voru gerð, en stefndi Ragnar Tómasson hdl., sem áður hafði
átt fasteignasöluna, starfaði að ýmsum verkefnum í hennar þágu. Þar sem
eignin hafði verið til sölu hjá Fasteignaþjónustunni og Þorsteinn Stein-
grímsson var annar kaupenda, tók 5. gr. þágildandi laga um fasteignasölu
nr. 47/1938 til kaupsamnings Pólarhúss hf. og stefndu. Samkvæmt 12. gr.
vörðuðu brot gegn lögunum sektum, nema þyngri hegning lægi við að lög-
um.

Pólarhús hf. hafði haft eignina til sölu á tveimur öðrum fasteignasölum
um nokkurt skeið, en án árangurs. Við samningsgerðina áttu forsvarsmenn
Pólarhúss hf. kost á utanaðkomandi lögmannsaðstoð, sem þeir virðast þó
ekki hafa nýtt sér nema að litlu leyti.

Viðauki við 14. gr. kaupsamningsins tekur af tvímæli um það, að stefndu
höfðu, áður en þeir tóku að sér að selja eignina, lýst yfir áhuga á að kaupa
a. m. k. hluta hennar. Þótt ekki verði talið, að stefndu hafi sýnt góð vinnu-
brögð við samningsgerðina, hafa þeir ekki brotið gegn ákvæði 5. gr. 1. nr.
41/1938. Þegar af þeirri ástæðu verður ógilding samningsins ekki byggð á
þessari málsástæðu stefnenda.

Af sömu ástæðum þykja ekki efni til að ógilda samninginn á grundvelli
32. gr. (nú 33. gr.) L nr. 7/1936.

Þar sem ástæður til ógildingar kaupsamningsins þykja ekki koma til
greina, verður ekki fallist á aðalkröfu stefnenda.

Stefnendur reisa fyrstu varakröfu sína um riftun á því, að vanskil stefndu
á greiðslu kaupverðsins séu stórfelld og langvarandi.

Svo sem að framan greinir, verður að telja, að kaupverð eignarinnar hafi
verið 6.256.915 kr. Þar af hafa stefndu greitt 4.701.520 kr. með yfirtöku veð-
skulda og 132.095 kr. með yfirtöku smáskulda samkvæmt kaupsamningnum.
Einnig verður talið, að 1.023.300 kr. hafi verið greiddar með því, að seljend-
ur fengu að halda fyrirframgreiddri húsaleigu frá Reykjavíkurborg, þótt
hluti hennar væri framseldur stefndu. Stefndu hafa hins vegar ekki enn gef-
ið út veðskuldabréf til fimm ára, að fjárhæð 400.000 kr. Sú fjárhæð þykir þó
svo lítill hluti af heildarkaupverði eignarinnar, að sýkna ber stefndu af
kröfu stefnenda um riftun.
2547

Stefnendur kveða aðra varakröfu og þrautavarakröfu reistar á sams kon-
ar lagarökum og aðalkröfu. Stefnendur telja, að tjón sitt nemi mismuninum
á, að greiðsluliðir samkvæmt kaupsamningi nái markaðsverði samkvæmt
mati.

Með vísan til þess, sem áður hefur verið sagt um aðalkröfu stefnenda,
þykja stefnendur ekki hafa sýnt fram á, að stefndu hafi orðið á mistök við
samningsgerðina eða að þeir hafi af ásetningi gerst sekir um bótaskyldan
eða saknæman verknað. Matsmenn mátu staðgreiðsluverð eignarinnar
5.382.000 kr. Jafnframt var það niðurstaða þeirra, að markaðsverð skulda-
bréta í B- og C-lið kaupsamningsins væri samtals 4.334.789 kr. Ef miðað er
við það markaðsverð skuldabréfanna, lækkar raunverulegt staðgreiðsluverð
eignarinnar um 766.731 kr., niður í 5.490.184 kr., sem er nokkru hærra en
staðgreiðsluverð samkvæmt matsgerð. Með hliðsjón af því og þar sem ekki
hefur verið fallist á röksemdir stefnenda um liðinn fyrirframgreidd húsa-
leiga, verður ekki talið, að stefndu hafi tekist að sýna fram á, að kaupverð
fasteignarinnar hafi verið óeðlilega lágt. Þegar af þeirri ástæðu verður ekki
talið, að stefndu hafi haft óréttmætan fjárhagslegan ávinning af kaupunum,
sem þeim beri að endurgreiða þrotabúi Pólarhúss hf. Með sömu rökum
þykja stefnendur ekki hafa sýnt fram á, að þrotabú Pólarhúss hf. eigi rétt á
endurskoðun kaupverðsins.

Hluti af annarri varakröfu stefnenda er ætluð vanskil stefndu á greiðslu
kaupverðsins, sem stefnendur hafa sundurliðað þannig:

Liðurinn tréverk samkvæmt viðaukasamningi kr. 47.000
Ógreidd opinber gjöld starfsmanna samkvæmt

viðaukasamningi - 13.213
Óútgefið ógreitt skuldabréf með gjalddaga
1. 2. 1984 - 400.000
20% vextir af skuldabréfi, 400.000 kr.,

frá 1. 2. 1983 til1. 2. 1984 - 80.000

Samtals kr. 600.213

At hálfu stefndu hefur því verið haldið fram, að útgáfa og greiðsla
skuldabréfsins tengdist uppgjöri vaxta, skatta og skyldna. Þar sem uppgjöri
hafi verið hafnað af hálfu Pólarhúss hf. og ekki hafi verið gerð sérstök krafa
af hálfu félagsins um uppgjör viðskipta aðila og greiðslu skuldabréfsins,
beri að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnenda.

Þar sem framangreindar kröfur stefnenda vegna ætlaðra vanskila stefndu
eru hluti af annarri varakröfu þeirra og stefndu hafa auk þess sjálfir haft
uppi skuldajafnaðarkröfur, sem lúta að uppgjöri vaxta, verða stefndu ekki
2548
sýknaðir af kröfum stefnenda af þessum ástæðum, enda þykja rök hníga til
þess, að rétt sé að leiða allan ágreining aðila vegna þessara lögskipta til
lykta í málinu.

Skýrt er kveðið á um í viðaukasamningi aðila frá 15. nóvember 1982, að
seljendur skuldbindi sig til að ljúka træéverki við íbúðirnar fjórar fyrir 47.000
kr. Stefndu hafa ekki mótmælt því, að þetta verk hafi verið unnið, og hefur
ekki tekist að sýna fram á, að Pólarhús hf. hafi fengið greitt fyrir það. Verð-
ur krafa stefnenda samkvæmt þessum lið því tekin til greina.

Í sama viðaukasamningi tóku stefndu að sér að greiða persónulegar
skuldir forsvarsmanna Pólarhúss hf. við Gjaldheimtuna í Reykjavík, að fjár-
hæð 73.213 kr. Stefnendur telja, að stefndu hafi ekki efnt þessa samnings-
skyldu. Af borgarsjóðsávísun, dagsettri 25. janúar 1983, að fjárhæð 73.213
kr., á dómskjali nr. 56 má ráða, að hluti af greiðslu Reykjavíkurborgar fyrir
framleiguíbúðir hafi runnið til Gjaldheimtunnar í Reykjavík. Verður talið,
að stefndu hafi þar með efnt þennan hluta viðaukasamningsins.

Stefndu hafa ekki enn gefið út skuldabréf til fimm ára, að fjárhæð
400.000 kr., sem þeir áttu að gefa út 1. febrúar 1983 og skyldi bera 20% árs-
vexti frá þeim degi. Með bréfi 20. apríl 1983 skoruðu stefndu á stefnendur
að ganga til uppgjörs, og var útgáfa skuldabréfsins boðuð við lokauppgjör.
Með bréfi Steingríms Steingrímssonar 26. apríl 1983 kom fram, að Pólarhús
hf. teldi ekki tímabært að ganga til uppgjörs. Síðasti gjalddagi af skuldabréti
þessu hefði verið 1. febrúar 1988, og var því fjárhæð þess öll gjaldfallin, er
mál þetta var höfðað.

Stefndu telja, að miða eigi skuld sína samkvæmt hinu óútgefna veð-
skuldabréfi við markaðsverð þess á kaupsamningsdegi, 144.308 kr., sam-
kvæmt niðurstöðu dómkvaddra matsmanna.

Telja verður, að stefndu beri að efna samninginn við Pólarhús hf. að
þessu leyti, og verður því ekki fallist á þessa málsástæðu stefndu. Með hlið-
sjón af framangreindu þykir rétt að miða við, að fjárhæð hins óútgefna
skuldabréfs hafi gjaldfallið eftir efni kaupsamningsins á fyrirhuguðum af-
borgunardögum.

Alls verða því kröfur stefnenda, að fjárhæð 447.000 kr., teknar til greina.

Stefndu hafa, sem fyrr segir, haft uppi í málinu skuldajafnaðarkröfu, að
fjárhæð samtals 1.346.560 kr. Með vísan til 116. gr. |. nr. 6/1978 má fallast á
með stefndu, að þeir fái komið að skuldajafnaðarkröfu á hendur þrotabúi
Pólarhúss hf.

Með vísan til fyrri rökstuðnings verður að telja, að stefndu séu á sama
hátt og stefnendur bundnir af kaupsamningi, sem þeir gerðu 15. nóvember
1982, og viðaukasamningi, dagsettum sama dag.
2549

Stefndu telja, að greiðsluliðurinn fyrirframgreidd húsaleiga hafi verið
vanáætlaður. Þótt lauslegir útreikningar Jóns Arngrímssonar hafi verið
lagðir til grundvallar ákvörðun þessa greiðsluliðar, verður að líta svo á, að
fjárhæð hans hafi verið samkomulagsatriði fremur en hún hafi byggst á ná-
kvæmum útreikningum aðila. Þar sem stefndu voru aðalhöfundar samn-
ingsins, þykja ekki efni til að taka til greina kröfu stefndu, sem byggð er á
endurskoðun á þessum greiðslulið.

Varðandi kostnað stefndu við að fullgera fjórar íbúðir verður að líta til
þess, að stefndu voru aðalhöfundar viðbótarsamningsins. Telja verður, að í
afsali Pólarhúss hf. á fyrirframgreiðslu frá Reykjavíkurborg, að fjárhæð
550.000 kr., hafi falist fullnaðargreiðsla til stefndu á kostnaði við frágang
íbúðanna.

Stefnendur hafa ekki mótmælt tölulega skuldajafnaðarkröfu stefndu
vegna áfallinna vaxta af veðskuldum fyrir 15. nóvember 1982, og þykir rétt,
að sú krafa stefndu, að fjárhæð 125.018 kr., komi til skuldajafnaðar kröfum
stefnenda.

Stefndu þykja hafa sýnt fram á með bréfi Svans hf. á dómskjali nr. 50 og
yfirlýsingu Jóns Arngrímssonar á dómskjali nr. 63, að þeir hafi greitt Svani
hf. andvirði tveggja víxla, sem Pólarhús hf. skuldaði Svani hf. Víxla þessa,
sem voru samtals að fjárhæð 52.430 kr., greiddu stefndu með víxli, að fjár-
hæð 100.000 kr., á gjalddaga 1. september 1983. Þykir rétt, að sú fjárhæð
komi til skuldajafnaðar kröfum stefnenda.

Stefndu hafa krafist vaxta af skuldajafnaðarkröfu sinni, annars vegar af
125.018 kr. frá 15. nóvember 1982 og hins vegar af 100.000 kr. frá 1. septem-
ber 1983. Nánari grein hafa þeir ekki gert fyrir þessari vaxtakröfu og vaxta-
fótar ekki getið.

Rétt þykir eftir atvikum, að skuldajafnaðarkrafa stefndu, að fjárhæð
125.018 kr., vegna uppgjörs vaxta komi til frádráttar kröfum stefnenda mið-
að við 1. febrúar 1983, þannig, að höfuðstóll kröfu stefnenda lækki úr
447.000 kr. í 321.982 kr. Rétt þykir, að stefndu greiði 20% ársvexti af þeirri
fjárhæð frá 1. febrúar 1983 til 1. september 1983. Frá þeim degi lækki höfuð-
stóllinn um 100.000 kr., í 221.982 kr. Þá fjárhæð greiði stefndu stefnendum
ásamt 20% ársvöxtum, þannig, að fimmti hluti höfuðstólsins ásamt áfölln-
um samningsvöxtum gjaldfalli 1. febrúar 1984 og síðan fimmti hluti höfuð-
stólsins árlega til 1988. Af hinum gjaldföllnu fjárhæðum greiðist síðan
dráttarvextir, eins og í dómsorði greinir. Rétt þykir, að áfallnir dráttarvextir
frá 1. febrúar 1985 bætist við höfuðstól kröfunnar á 12 mánaða fresti, í fyrsta
sinn 1. febrúar 1986.

Með hliðsjón af frávísunarþætti málsins og úrslitum þess þykir rétt, að
hvorir aðila beri sinn kostnað af málinu.
2550

Sigurður T. Magnússon, settur borgardómari, kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefndu, Ragnar Tómasson og Þorsteinn Steingrímsson, greiði in

solidum stefnendum, Steingrími Steingrímssyni, Haraldi Steingríms-
syni og Gilbert Sigurðssyni vegna þrotabús Pólarhúss hf., 221.981,40
kr. ásamt 19% dráttarvöxtum á ári af 100.459,46 kr. frá 1. febrúar 1983
til 1. febrúar 1984, en 3,75% mánaðarvöxtum af 180.373,02 kr. frá
þeim degi til 1. mars 1985, 4% mánaðarvöxtum frá þeim degi til 1. júní

1985, 3,5% mánaðarvöxtum frá þeim degi til 1. september 1985,

3.75% mánaðarvöxtum frá þeim degi til 1. febrúar 1986, en af
251.407,26 kr. frá þeim degi til 1. mars 1986, 2,75% mánaðarvöxtum
frá þeim degi til 1. apríl 1986, 2,25% mánaðarvöxtum frá þeim degi til
1. febrúar 1987, af 313.562,22 kr. frá þeim degi til 1. mars 1987, 2,5%
mánaðarvöxtum frá þeim degi til 14. apríl 1987, en frá þeim degi

dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla 1. nr. 25/1987 af sömu fjárhæð til 1.
febrúar 1988, en af kr. 366.837,90 frá þeim degi til greiðsludags.
Á fallnir dráttarvextir frá 1. febrúar 1985 bætist við höfuðstól kröfunn-

ar á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. febrúar 1986.

Þá greiði stefndu stefnendum 20% ársvexti af 321.981,40 kr. frá 1.
febrúar 1983 til 1. september 1983, af 221.981,40 kr. frá þeim degi til 1.
febrúar 1984, af 177.585,12 kr. frá þeim degi til 1. febrúar 1985, af
133.188,84 kr. frá þeim degi til 1. febrúar 1986, af 88.792,56 kr. frá
þeim degi til 1. febrúar 1987, en af 44.396,28 kr. frá þeim degi til 1.

febrúar 1988.
Málskostnaður fellur niður.

Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans

að telja að viðlagðri aðför að lögum.
2551
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 375/1994. — Ákæruvaldið
(Hallvarður Einvarðsson ríkissaksóknari)
gegn
Guðmundi Halldóri Jóhannssyni
(Jóhann Þórðarson hrl.)

Líkamsárás. Skilorð. Aðfinnslur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason,
Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Ákærði áfrýjaði héraðsdómi til endurskoðunar samkvæmt a-, b-
og c-lið 147. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 7.
gr. laga nr. 37/1994, og til að fá bótakröfu vísað frá héraðsdómi. Af
hálfu ákæruvalds var þá einnig áfrýjað með stefnu 27. júlí 1994 til
þyngingar á refsingu, en staðfestingar á greiðslu skaðabóta.

Fyrir héraðsdómi lágu gögn um ýtarlega lögreglurannsókn, sem
fram fór í beinu framhaldi af atburði þeim, sem málið er risið af.
Þrír þeirra, er gáfu skýrslu fyrir lögreglu, komu fyrir dóminn sem
vitni og báru þar, að þeir hefðu séð ákærða sparka í höfuð og efri
hluta líkama manns þess, er lá á gangstéttinni. Tvö vitnanna báru
afdráttarlaust, að þau hefðu séð, að lögreglumenn handtóku árásar-
manninn. Héraðsdómari hefur sakfellt ákærða fyrir líkamsárás sam-
kvæmt 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Skipuð-
um verjanda ákærða hefur ekki tekist að leiða að því líkur, að mat
héraðsdómara á sönnunargildi framburðar þessara vitna kunni að
vera rangt. Ber því með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms að
staðfesta niðurstöðu hans um sakfellingu ákærða.

Árás ákærða var hrottafengin og hefði hæglega getað leitt til stór-
kostlegra líkamsmeiðsla og örkumla. Telst refsing ákærða því hæfi-
lega metin fangelsi í sex mánuði, en rétt er, að fullnustu fjögurra
mánaða af refsingunni verði frestað skilorðsbundið í þrjú ár frá
uppkvaðningu dóms þessa.

Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um greiðslu skaðabóta til tjón-
þola og um greiðslu sakarkostnaðar. Þá ber að dæma ákærða til
greiðslu áfrýjunarkostnaðar sakarinnar, eins og í dómsorði greinir.
2552
Það athugast, að í hinum áfrýjaða dómi er ekki greint svo ná-
kvæmlega sem skyldi frá atvikum málsins, sönnunargögnum og rök-
stuðningi fyrir niðurstöðu héraðsdómara um sönnunaratriði. Er
þetta aðfinnsluvert, en ekki þykir næg ástæða til að ómerkja dóm-
inn af þessum sökum.

Dómsorð:

Ákærði, Guðmundur Halldór Jóhannsson, sæti fangelsi í sex
mánuði. Fresta skal fullnustu fjögurra mánaða af refsingunni,
og falli sá hluti hennar niður eftir þrjú ár frá uppkvaðningu
dóms þessa, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955.

Ákvæði héraðsdóms um greiðslu skaðabóta og sakarkostn-
að eru staðfest.

Ákærði greiði áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin sak-
sóknarlaun til ríkissjóðs, 35.000 krónur, og málsvarnarlaun
skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Jóhanns Þórðarsonar
hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 24. júní 1994.

Mál þetta, sem var dómtekið í dag. hefur ríkissaksóknari höfðað fyrir
dóminum á hendur Guðmundi Halldóri Jóhannssyni, Huldubraut 13, Kópa-
vogi, f. 8. 8. 1970 (fnr. 485), með ákæruskjali, út gefnu 19. apríl 1994 og birtu
13. maí sl., fyrir líkamsárás með því að hafa aðfaranótt laugardags 16. októ-
ber 1993 við Lækjargötu 2 í Reykjavík ráðist á Pál Lúther Ingimarsson,
fæddan 15. ágúst 1974, slegið hann í höfuðið, svo að hann féll í götuna, og
sparkað margsinnis í hann liggjandi með þeim afleiðingum. að hann tví-
kjálkabrotnaði.

Telst þetta varða við 1. mgr. 218. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940, sbr.
11. gr. laga nr. 20/1981.

Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar. Páll Lúther Ingi-
marsson, kt. 150874-4839, Grundarlandi 6, Reykjavík, krefst 305.920 kr.
skaðabóta úr hendi ákærða.

Ákærði hefur hvorki gengist við sakargiftum né fallist á bótakröfu. Málið
hefur verið rekið samkvæmt ákvæðum 128. og 129. gr. laga nr. 19/4991 um
meðferð opinberra mála.

Ráðist var á Pál Lúther nefnda nótt laust eftir kl. 4.00. Lögregla var
2553
tafarlaust kvödd á vettvang og handtók ákærða eftir ábendingu vitna um 15
til 20 metra frá árásarstað. Guðmundur viðurkenndi strax að hafa lent í
áflogum, en neitaði að vera valdur að áverkum Páls. Eftir á kvaðst ákærði
ekki muna eftir að hafa sagst hafa lent í átökum, en hér fyrir dómi kveður
hann sig minna að hafa orðið vitni að einhverjum átökum, annaðhvort á
Lækjartorgi eða í Lækjargötu. Lögreglan hafði tal af sjónarvottum á vett-
vangi, og hafa þrír þeirra komið fyrir dóminn og borið vitni. Öll vitnin bera.
að árásarmaðurinn hafi sparkað oftar en einu sinni í hinn fallna. Tveir sáu
hann sparka í höfuð mannsins og hinn þriðji í efri hluta líkamans. Tvö vitn-
anna fylgdust með árásarmanninum og bentu lögreglunni á hann. Þau telja
vafalaust, að ákærði sé árásarmaðurinn. Þessi tvö vitni kannast við að hafa
verið nokkuð undir áhrifum áfengis. Þriðja vitnið, sem fyrst gerði lögregl-
unni viðvart, segist hafa verið allsgáð. Ekkert vitnanna er tengt aðilum.
Framburður þeirra styrkist af framburði annarra, sem voru yfirheyrðir við
rannsókn. Minni háttar misræmi þykir ekki spilla sönnunargildi þessara
skýrslna um ákæruatriði. Sjálfur segist Páll muna það eitt að hafa fengið
högg á hnakkann. Samkvæmt framburði vitnanna er það hafið yfir allan
skynsamlegan efa, að ákærði hefur aðhafst það, sem hann er sakaður um.

Samkvæmt læknisvottorði, dags. 3. janúar 1994, eru bæði brotin misgeng-
in, en höfðust vel við og greru eðlilega. Dofi er í neðri vör vinstra megin, en
fer batnandi. Tennur kunna að hafa skaddast.

Skaðabótakrafa sundurliðast í lækniskostnað, þar með tannlæknakostn-
að, alls 42.920 kr.. tekjutap 31.000 kr., fataskemmdir 20.000 kr., útlagðan
kostnað 12.000 kr. og miska 200.000 kr.

Ákærði hefur ekki, svo að vitað sé, gerst sekur um brot, sem hafa ítrek-
unaráhrif á refsingu í þessu máli. Honum var gerð 20.000 króna sekt í dómi
fyrir ölvun við akstur bifreiðar 29. 6. 1988 og 25.000 króna sekt fyrir hið
sama 23. 8. 1989. Árásin var fólskuleg. Ákærði var í skóm með stáli í tá og
afleiðingarnar alvarlegar og að nokkru varanlegar. Ákærða verður þó
dæmd væg refsing í samræmi við dómiðkun, eins og greinir í dómsorði.

Reikningsgerð bótakrefjanda er að vísu ekki studd frumgögnum, en allir
fjártjónsliðir eru sennilegir og í eðlilegu samræmi við það, sem vitað er um
afleiðingar árásarinnar. Í vörn ákærða hefur ekki komið fram rökstudd
gagnrýni á einstaka liði. Miski þykir hæfilega metinn 100.000 kr. og heildar-
bætur 200.000 kr.

Dómsorð:
Ákærði, Guðmundur Halldór Jóhannsson, sæti þriggja mánaða
fangelsi, en þar af skal tveggja mánaða fangelsisrefsingu frestað í 3 ár
frá deginum í dag að telja, enda haldi hann almennt skilorð 57. gr.
2554
laga nr. 19/1940. Þá greiði hann allan sakarkostnað, þar með talin
málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Jóns Sigfúsar Sigurjónssonar
hdl., 40.000 kr., og saksóknarlaun í ríkissjóð, 25.000 kr., og Páli Lút-
her Ingimarssyni 200.000 kr. í bætur.
2555
Fimmtudaginn Í. desember 1994.
Nr. 39/1992. Vestmannaeyjahöfn
(Jón Hjaltason hrl.)
gegn
Hf. Eimskipafélagi Íslands

(Guðmundur Pétursson hrl.)

Skaðabætur. Siglingar. Frávísun frá héraðsdómi að hluta. Skulda-
jöfnuður. Ómerking.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Garðar
Gíslason, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr. Haf-
stein.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. janúar
1992. Krefst hann þess, að stefnda verði gert að greiða sér 3.758.354
krónur með 3,2% mánaðarvöxtum frá 31. október 1989 til 1. desem-
ber sama ár, með 3,4% mánaðarvöxtum frá þeim degi til 1. febrúar
1990, með 3,1% mánaðarvöxtum frá þeim degi til 1. mars sama ár,
með 2,5% mánaðarvöxtum frá þeim degi til 1. apríl sama ár, með
2,2% mánaðarvöxtum frá þeim degi til 1. maí sama ár, með 1,9%
mánaðarvöxtum frá þeim degi til 1. ágúst sama ár, en síðan með
hæstu dráttarvöxtum hverju sinni samkvæmt útreikningi Seðla-
banka Íslands og í samræmi við vaxtalög nr. 25/1987 til greiðsludags,
og verði höfuðstólsfærsla heimiluð í fyrsta sinn 31. október 1990.
Einnig krefst hann þess, að viðurkenndur verði sjóveðsréttur sinn í
ms. Bakkafossi til tryggingar dæmdum kröfum. Þá krefst hann máls-
kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi stefnda.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Meðal þeirra er
svarbréf Vita- og hafnamálaskrifstofunnar við bréfi lögmanns
stefnda, þar sem fram kemur, að svonefndur Norðurgarður í Vest-
mannaeyjahöfn var styttur á árinu 1992 um 60 metra.

Héraðsdómur, sem skipaður var sérfróðum meðdómendum,
komst að þeirri niðurstöðu, að sök vegna ásiglingar ms. Bakkafoss á
skip og pramma áfrýjanda við Nausthamarsbryggju í Vestmanna-
2556

eyjahöfn 31. október 1989 væri tvíþætt. Annars vegar hafi verið
óvarlegt að sigla skipinu á 5 til 6 sjómílna hraða miðað við klukku-
stund og einnig að varpa ekki stjórnborðsakkeri, um leið og gefin
var fyrirskipun um að sigla aftur á bak. Hins vegar hafi verið rangt
að láta skip liggja við Nausthamarsbryggju og hafa það ekki tryggt,
að dráttarbáturinn Lóðsinn sigldi á undan ms. Bakkafossi með
dráttartaug á milli skipanna. Þessu mati héraðsdóms verður ekki
haggað.

Ábyrgð á mistökum við stjórn skipsins hvílir á steinda samkvæmt
171. gr. siglingalaga nr. 34/1985.

Af hálfu áfrýjanda er því enn fremur haldið fram, að ábyrgð
vegna síðarnefndu atriðanna eigi að leggja á stefnda á grundvelli
sama lagaákvæðis, þar sem hér hafi verið um sök hafnsögumanns
að ræða. Vísar áfrýjandi og til 17. gr. laga nr. 48/1933 um leiðsögu
skipa, sem í gildi voru á þessum tíma, en í því ákvæði sagði, að leið-
sögumaður bæri ábyrgð á leiðsögu sinni. Einnig vísar hann til 8. gr.
hafnarreglugerðar fyrir Vestmannaeyjahöfn nr. 377/1985, þar sem
segir, að höfnin veiti dráttarbátaaðstoð og hafnsögumaður ákveði
notkun báta og mannafla hverju sinni.

Svo sem fram kemur í héraðsdómi, var áfrýjanda fullkunnugt um
hættu, sem fyrir hendi var við innsiglingu skipa á borð við ms.
Bakkafoss í Vestmannaeyjahöfn, en tvívegis áður höfðu orðið sam-
bærileg óhöpp við Nausthamarsbryggju, er valdið höfðu tjóni. Verð-
ur ekki á það fallist með áfrýjanda, að hann geti firrt sig ábyrgð á
legu skipa á þessum stað. Að því er varðar ákvörðun um fylgdar-
eða dráttarbát, verður að horfa til þess, að áfrýjandi átti að leggja til
bátinn, og var hafnsögumaðurinn starfsmaður hans. Samkvæmt því
verður niðurstaða héraðsdóms um ábyrgð áfrýjanda staðfest svo og
sakarskipting dómsins.

Staðfest er og með vísan til forsendna héraðsdóms niðurstaða
hans um fjárhæð skaðabóta.

Áffrýjandi hefur mótmælt meðferð héraðsdóms á skuldajafnaðar-
kröfu stefnda í héraði og telur skuldajöfnuð ekki eiga sér neina
stoð. Skilja verður bókun eftir lögmanni hans við munnlegan mál-
flutning í héraði svo, að hann hafi einungis samþykkt, að krafan
kæmist að í málinu, en í því hafi ekki falist efnislegt samþykki við
henni. Reifun og meðferð kröfunnar fyrir héraðsdómi þykir hins
2557
vegar hafa verið svo áfátt, að ekki verði um hana dæmt. Verður
meðferð og niðurstaða héraðsdóms um hana því ómerkt og kröf-
unni vísað frá héraðsdómi.

Stefnda verður samkvæmt framansögðu dæmt að greiða áfrýj-
anda 521.170 krónur með vöxtum, eins og í dómsorði greinir. Stað-
fest er ákvæði héraðsdóms um sjóveðsrétt áfrýjanda í ms. Bakka-
fossi fyrir dæmdri kröfu.

Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er einnig staðfest, og rétt þyk-
ir, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður.

Dómsorð:

Ómerkt er niðurstaða hins áfrýjaða dóms um skuldajafnaðar-
kröfu stefnda, Hf. Eimskipafélags Íslands. og er henni vísað
frá héraðsdómi.

Stefndi greiði áfrýjanda, Vestmannaeyjahöfn, 521.170 krón-
ur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987., sbr. 2.
gr. laga nr. 67/1989, frá 31. október 1989 til greiðsludags.

Staðfest eru ákvæði héraðsdóms um sjóveðsrétt áfrýjanda í
ms. Bakkafossi og um málskostnað.

Málskostnaður í Hæstarétti fellur niður.

Dómur bæjarþings Vestmannaeyja 15. nóvember 1991.
I.
Dómkröfur.

Mál þetta, sem tekið var til dóms 23. f. m., hefur Vestmannaeyjahöfn, kt.
690269-0159, Vestmannaeyjum, höfðað hér fyrir bæjarþinginu með stefnu,
út gefinni 10. ágúst 1990 og birtri 21. ágúst 1990, á hendur Hf. Eimskipa-
félagi Íslands, kt. 510169-1829, Pósthússtræti 2, Reykjavík.

Dómkröfur stefnanda, Vestmannaeyjahafnar, eru þær, að stefndi verði
dæmdur til að greiða stefnanda 3.758.354 kr. með (nánar tilgreindum vöxt-
um).

Stefndi, Hf. Eimskipafélag Íslands, krefst þess aðallega að verða sýknað-
ur af öllum kröfum stefnanda, Vestmannaeyjahafnar, en til vara, að sök
verði skipt og í því tilfelli viðurkennt, að stefnda sé heimilt að skuldajafna
2.143.162 króna kröfu sinni við kröfu stefnanda, en til þrautavara, að hvor
aðili beri tjón sitt sjálfur. Við munnlegan málflutning krafðist lögmaður
stefnda, að auk framangreindrar fjárhæðar kæmi til skuldajafnaðar jafn-
2558
virði 12.935 DM í íslenskum krónum, sbr. dskj. nr. 31, en hér væri um að
ræða viðgerðarkostnað á ms. Bakkafossi vegna tjónsins. Af hálfu stefnanda
var kröfu þessari mótmælt sem allt of seint fram kominni.
Sættir hafa verið reyndar, en reynst jafnan árangurslausar.

I.
Málsatvik.

Í verulegum atriðum eru málsaðilar sammála um málsatvik, og þykir
mega lýsa þeim þannig:

Að morgni þriðjudags 31. október 1989 hugðist flutningaskipið ms.
Bakkafoss, sem er 106,58 metrar að lengd, taka höfn í Vestmannaeyjum, en
skip þetta hefur stefndi á leigu. Hvasst var af suðaustri og stórsjór. Skip-
stjórinn á ms. Bakkafossi bað um hafnsögumann frá Eyjum, og sigldi innan-
hafnarbáturinn Léttir með hann að skipinu, og var hann kominn um borð í
ms. Bakkafoss um hálfníuleytið þá um morguninn. Hófst þá sigling inn í
höfnina, og segir svo um það í leiðabók ms. Bakkafoss:

„Um kl. 09.00 er skipið á siglingu inn í Vestmannaeyjahöfn. Siglt er með
hægri ferð, ca. 5-6 sml. í innsiglingarmerkjum.“ Í leiðabókinni er þess jafn-
framt getið, að þegar framhluti skipsins hafi verið kominn á milli garðanna
(nyrðri og syðri hafnargarðs), hafi það tekið að drífa allhratt að norður-
garðinum. Hafi þá hraði skipsins verið aukinn upp í hálfa ferð, og þegar
framhluti skipsins hafi verið kominn inn fyrir norðurgarðinn, hafi stýrið
verið sett hart í stjórnborða, jafnframt því sem bógskrúfa hafi verið keyrð á
fullu í stjórnborða. Skipið hafi hins vegar ekki svarað eðlilega, heldur hald-
ið því sem næst beint áfram. Upplýst er, að þá hafi skipstjóri. er afturendi
skipsins var kominn inn fyrir norðurgarðinn, fyrirskipað að setja á fulla
ferð aftur á bak. enda taldi hann augljóst, að skipið næði ekki beygjunni til
norðurs. Það skipti hins vegar engum togum, að skipið hélt því sem næst
beint áfram. Var þá tæp skipslengd í Nausthamarsbryggju, sem er austasta
bryggjan í höfninni, en þar lá grafskip hafnarinnar utan á dýpkunarpramm-
anum og þar fyrir aftan ms. Gígja utan á ms. Álsey. Þótt, eins og að framan
greinir, sett hafi verið á fulla ferð aftur á bak, þegar skipið átti tæpa skips-
lengd ófarna að Nausthamarsbryggju, skipti það ekki neinum togum, að
skipið lenti með bakborðsbóg á grafskipinu Vestmannaey, eign stefnanda,
Vestmannaeyjahafnar, svo og dýpkunarpramma því skipi tengdum og stað-
næmdist með stefnið á milli ms. Gígju og Álseyjar. Við áreksturinn urðu þó
nokkrar skemmdir á öllum skipunum. Hinn 14. mars 1990 náðist samkomu-
lag á milli eiganda Gígju og Álseyjar, Hraðfrystistöðvarinnar hf., og stefnda
um tjónsuppgjör, og greiddi stefndi Hraðfrystistöðinni hf. tæpar tvær millj-
ónir króna í bætur vegna tjóns á Gígju og Álsey.
2559

Aðalmeðferð í málinu fór fram 22. og 23. október sl., og komu þá fyrir
dóminn til vitnaleiðslu skipstjórinn á ms. Bakkafossi, Guðmundur Krist-
insson, og Björgvin Magnússon hafnsögumaður, og einnig komu fyrir dóm-
inn til skýrslutöku fyrrverandi og núverandi hafnarstjóri. Sigurgeir Ólafs-
son og Ólafur Kristinsson. og höfðu þeir allir að undanskildum Ólafi
Kristinssyni gefið skýrslu við sjópróf, er fram fóru hjá bæjarfógetaembætt-
inu í Vestmannaeyjum 17. nóvember 1989. Við aðalmeðferð komu mats-
menn einnig fyrir dóminn.

Málið var munnlega flutt hinn 23. október sl.

Vitnið Guðmundur Kristinsson, skipstjóri á Bakkafossi, gaf skýrslu fyrir
dómi er málið sætti dómsrannsókn við sjóferðapróf hinn 17. nóvember
1989. Sjóprófið, dskj. 3, er meðal málsgagna, og er þar einnig að finna fram-
burð vitnisins 31. október 1989, sama dag og umræddur atburður varð. Til-
greinir vitnið þar einnig, að hraði skipsins, er það sigldi inn í höfnina, hafi
verið 5 til 6 sjómílur, suðaustan 6-8 vindstig hafi verið og gengið hafi á með
hryðjum. Þennan ganghraða staðfesti vitnið við sjóprófið. Hér fyrir dómi
hefur vitnið sagt, að hraði skipsins hafi verið 2-3 sjómílur, er siglt hafi verið
inn höfnina, en utan garða, en eftir að inn fyrir garða hafi verið komið, hafi
skipið verið á 4-5 sjómílna ferð. Vitnið kvað skipið þurfa a. m. k. að sigla
með 1-2 sjómílna hraða, til að stýrishæfni þess yrði fullnægjandi. Vitnið
sagði, að um leið og bætt væri við ferð, tæki skipið strax við sér. Vitnið
kvaðst hafa tekið ákvörðun um ganghraðann í samráði við hafnsögumann.
Vitnið kvaðst vera alveg visst um, að stjórntæki skipsins hefðu verið í lagi
og starfað eðlilega.

Vitnið Björgvin Magnússon hafnsögumaður sagði, er það 31. október
1989 gaf í þágu sjóprófsins skýrslu hjá lögreglu, að þegar inn fyrir rauðu
baujuna hefði verið komið, hefði ferð skipsins vera 5-6 sjómílur, en eftir að
skipið hefði tekið að drífa við norðurgarðinn, hefði verið bætt við vélar-
aflið. Hér fyrir dóminum sagði vitnið, að hraði skipsins að hafnarmynninu
(þ. e. frá Klettsnefi að rauðu bauju, innskot dómara) hefði verið 5 til 6 sjó-
mílur. Síðan hefði verið hægt á ferðinni og hraði inn hafnarmynnið (frá
rauðu bauju að hafnargörðum, innskot dómara), hefði verið 4 sjómílur.
Þegar skipið hefði tekið að drífa að norðurgarðinum, hefði verið sett hálfa
ferð, 6-7 sjómílur, og þegar séð hefði verið, að auka þyrfti vélarkraftinn til
að ná beygjunni, hefði verið sett upp undir fulla ferð áfram, þ. e. 7 til8 sjó-
mílur. en eftir að séð hefði verið, að beygjan næðist ekki, hefði verið sett á
fulla ferð aftur á bak. Vitnið sagði, að það hefði metið aðstæður svo, að
óhætt væri að taka skipið inn. Vitnið sagði, að sog myndaðist einkum, þeg-
ar vindur gengi til suðvesturs, en ekki hefði verið þannig háttað um vindátt
2560

umrætt sinn. Vitnið sagði, að stefna innsogs væri frá norðurhaus í átt að
þrónum hjá FES, en stefna útsogs væri með norðurhaus í átt að suðurhafn-
argarði og með honum í norður. Vitnið taldi augljóst mál, að um sog hefði
verið að ræða umrætt sinn, en hins vegar væri alls ekki unnt að mati vitnis-
ins að segja til um, hvort hér hefði gætt innsogs eða útsogs, því að um hvort
tveggja gæti verið að ræða, og hefði það sömu afleiðingar að þess mati.
Vitnið tók einnig fram, að þegar svo stórt skip, sem hér um ræðir, væri tek-
ið inn, og það nálgist þröngt sund, eins og hér væri um að ræða, þ. e. garðar
á bæði borð, gætu myndast sogkraftar á siglingu skipa. Vitnið sagði, að þeg-
ar skipið hefði verið tekið inn á höfnina, klukkan níu um morguninn, hefði
vindur verið að ganga úr suðaustri í suðsuðaustur og verið 8 vindstig, þ. e. 6
til 7 vindstig á sjónum á því svæði, sem farið var um. Ekki vildi vitnið telja,
að vont hefði verið í sjóinn, og benti á í því sambandi, að þegar komið sé
inn fyrir rauðu baujuna, þ. e. áður en komið sé að görðunum, sé hætta á
sviptivindum, en ekki hefði verið um það að ræða í þetta sinn, og nýja
hraunið hefði skýlt fyrir vindi og veitt verulegt skjól. Vitnið vakti athygli á
því, að útsýni úr brú Bakkafoss hefði verið takmarkað vegna mikillar hæð-
ar gáma á þilfari og brúin sé auk þess aftast á skipinu. Vitnið kvaðst ekki
hafa séð ástæðu til að færa skipin frá Nausthamarsbryggju. Vitnið sagði, að
fyrst það hefði notað innanhafnarbátinn Létti, en ekki dráttarbátinn Lóðs-
inn, hefði það sennilega helgast af því, að síðarnefndi báturinn hefði ekki
verið tiltækur. Það sagði, að togkraftur Lóðsins væri 5 tonn, en aftur á móti
væri báturinn Léttir með öllu ónothæfur til aðstoðar við skip í þessu sam-
bandi. Vitnið sagði, að leiðsögn hefði gengið vel, enda hefðu það og um-
ræddur skipstjóri verið vanir að vinna saman við sams konar verk. Á sama
hátt hefði undirbúningur innsiglingar gengið eðlilega og nánast sjálfkrafa.
Það sagðist þó hafa gefið fyrirmæli um, að akkeri væru klár, og það hefði
fylgst vel með hraðanum, vitandi um þá hættu, sem skapast gæti við það, að
skipið tæki á sig vind eða lenti í drift (straumkasti), en skipið væri að mati
vitnisins viðkvæmt fyrir hvoru tveggja. Vitnið sagði, að þótt það væri venju-
leg vinnuregla hjá því að hafa alltaf bæði akkeri klár, þegar það leiðbeinir
skipum inn í höfnina, hefði aldrei komið til þess, að það þyrfti að grípa til
þeirra við leiðsögu skipa.

Vitnið Guðmundur Kristinsson sagðist margoft hafa siglt Bakkafossi inn
til Vestmannaeyja fyrir þennan umrædda atburð. Það sagði, að aðstæður,
áður en komið hefði verið að norðurgarðinum, hefðu alls ekki verið öðru-
vísi en vitnið átti að venjast, en þegar þangað var komið, hefði skipið dreg-
ist að garðinum og virtist ekki láta að stjórn. Skýringuna á því, að skipið
svaraði ekki stjórntökum, þegar stýrisskipunin „hart í stjór“ hefði verið gef-
2561
in, taldi vitnið vera þá, að mikið sog hefði dregið skipið að garðinum. Lýsti
vitnið því nánar þannig, að skipið hefði eins og dregist með bylgju að garðin-
um og inn, en einmitt þá hefði skipið verið nákvæmlega í innsiglingarmerkjum.

Sigurgeir Ólafsson, fyrrverandi hafnarstjóri, gaf skýrslu við sjóprótið.
Hann gaf einnig aðilaskýrslu hér fyrir dóminum, og kom fram í framburði
hans, að mikil þrengsli væru í höfninni og reynt sé því að nýta hvert
bryggjulægi. Hann taldi það ekki myndu hafa komið að gagni. þótt dráttar-
báturinn hefði aðstoðað við innsiglinguna og taug verið tengd á milli skip-
anna. Þótt breyttar aðstæður kynnu að knýja á um, að taka þyrfti af norður
garðinum, taldi vitnið, að það ætti ekkert skylt við hönnunargalla, höfnin sé
alls ekki með slíka galla.

Ólafur Kristinsson, núverandi hafnarstjóri, sagði, að verið væri að vinna Í
útboðsgögnum með það í huga að fara í framkvæmdir við styttingu norður-
garðs, en lagðar hefðu verið til grundvallar, áður en ákvörðun um útboð
hefði verið tekin, athuganir danskrar straumfræðistofnunar á möguleikum
til breytinga á innsiglingunni og hafnarmannvirkjum.

Með beiðni, dags. 17. nóv 1989, fór stefndi fram á það við bæjarfógeta-
embættið í Vestmannaeyjum, að dómkvaddir yrðu hæfir og óvilhallir menn
til að meta skemmdir á grafskipinu Vestmannaey. Samkvæmt matsbeiðni og
dómkvaðningu skyldu matsmennirnir, þeir Frímann Sturluson skipatækni-
fræðingur og Magni Guðmundsson tæknifræðingur. láta í té skriflegt og
rökstutt álit um eftirfarandi:

1. hver eðlilegur kostnaður væri við að lagfæra þær skemmdir, sem urðu á
grafskipinu Vestmannaey við áreksturinn,

2. hvert mætti ætla, að verðmæti þess, sem skemmdist um borð í grafskip-
inu Vestmannaey, hefði verið fyrir áreksturinn með tilliti til aldurs skipsins
og þeirra hluta, er skemmdust.

Í matsgerð, dagsettri 20. desember 1989 (dskj. 4). komust matsmennirnir
að þeirri niðurstöðu, að efnis- og vinnukostnaður vegna viðgerðar á tjóni
grafskipsins Vestmannaeyjar næmi 1.870.000 krónum. Þegar tekið væri tillit
til aldurs þeirra hluta, sem skemmdust, næmi tjónið 645.000 krónum, sem
matsmennirnir síðar leiðréttu vegna reikningsskekkja í 631.000 krónur.
Matsmenn komu hér fyrir dóminn og staðfestu matið.

Stefnandi gat ekki fallist á, að mat þetta yrði lagt til grundvallar tjóns-
uppgjöri, og gerði stefnda það kunnugt með bréfi lögmanns stefnanda til
stefnda, dagsettu 9. febrúar 1990. Þar segir m.a.: „Hafnarsjóður Vest-
mannaeyja getur ekki fallist á, að mat þetta feli í sér neinar raunverulegar
bætur fyrir það tjón, sem Bakkafoss olli við ásiglinguna 31. 10. 1989. Er
hvort tveggja, að matið er í flestum greinum of lágt í þeim liðum, sem það

11 Hæstaréttardómar IV
2562

nær til, auk þess sem matsmenn meta ekki annað, svo sem endurnýjun á
rafkerfi, skemmdir á pramma og tjón hafnarsjóðs vegna þess tíma, sem við-
gerð tekur, en dráttur á matinu hefur haft í för með sér, að starfsmenn graf-
skips eru enn á launum hjá höfninni, þótt ekki hafi verið hægt vegna tjóns-
ins að starfrækja grafskipið.“

Með matsbeiðni, dagsettri 2. apríl 1990, dskj. 22, fór lögmaður stefnanda
fram á það við bæjarfógetann í Vestmannaeyjum, að dómkvaddir yrðu tveir
hæfir og óvilhallir sérfróðir menn til að framkvæma yfirmat á tjóni, sem ms.
Bakkafoss var valdur að við ásiglingu á grafskipið Vestmannaey 31. 10.
1989. Enn fremur skyldu matsmenn meta tjón, sem orðið hefði á pramma
umrætt sinn af völdum sama skips, og skyldu þeir einnig meta kostnað við
endurnýjun á rafkerfi í grafskipið Vestmannaey vegna umrædds atburðar
og loks tjón Vestmannaeyjahafnar vegna viðgerðartíma.

Með matsgerð, dagsettri 30. apríl 1990, komust dómkvaddir matsmenn,
þeir Steinar Viggósson tæknifræðingur og Sigurður Sólbergsson skipaverk-
fræðingur, að þeirri niðurstöðu í mati sínu, að viðgerð á skipinu og pramma
næmi 2.483.300 krónum, laun áhafnar í þrjár vikur töldu þeir vera 293.374
krónur, og tap vegna rekstrarstöðvunar í þrjár vikur bæri að meta á 397.500
krónur. Væri samkvæmt því heildartjón stefnanda 3.174.174 krónur. Einnig
þessir matsmenn komu fyrir dóminn og staðfestu mat sitt.

Í greinargerð sundurliðar stefnandi stefnukröfuna með þessum hætti:

1. Bótakrafa skv. niðurstöðu yfirmats .............0........0.0... kr. 3.174.174
2. Virðisaukaskattur, 24,5%, reiknaður á vinnuliði í mati
yfirmatsmanna, 1.526.200 kr., sem ekki var tekinn með í

yfirmatsgErð ............ rr - 373.919
3. Matskostnaður yfirmatsmanna, sem er höfuðstóll

stefnukröfu.................0...0 rr - 210.261
Samtals kr. 3.758.354

Stefndi sundurliðar aftur á móti skuldajafnaðarkröfu sína, dskj. 19 og

20, þannig:
1. Bætur vegna Gígju og Álseyjar...................... kr. 1.932.600
2. Matsgerð Frímanns Sturlusonar...............00 - 68.883
3. Matsgerð Magna Guðmundssonar ..................000000... - 70.386
4. Skoðunarkostnaður/Könnun hf... - 17.817
5. Þýðingarkostnaður/Hilmar Foss... - 34.026
6. Lögfræðikostnaður/Málflutningsskrifstofan.................. - 6.382
7. Flugmiði Reykjavík/Vestm-eyjar/Reykjavík ................. - 13.068

Samtals kr. 2.143.162
2563
ll.
Málsástæður og lagarök.

Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að stefndi eigi einn sök á því. að
ms. Bakkafoss rakst á skip stefnanda. Ms. Bakkafoss sé eign stefnda (sic)
og skipstjóri hafi unnið á ábyrgð stefnda sem og einnig hafnsögumaðurinn,
eftir að hann var kallaður til starfa á skipinu. Þótt bæði skipstjóri og hafn-
sögumaður telji, að ekkert hafi verið athugavert, sé það álit stefnanda, að
um handvömm hafi verið að ræða við siglingu skipsins inn í höfnina og
stefnda verði gefin sök á því, enda borið húsbóndaábyrgð, ekki einungis á
skipstjóra, heldur einnig hafnsögumanni. En sé horft sérstaklega til þeirrar
handvammar, sem hér komi til greina, sé það vissulega áleitin spurning,
hvort rétt hafi verið að auka ferðina upp í hálfa ferð og ekki látið þar við
sitja, heldur ferðin aukin í upp undir fulla ferð, þ. e. um það bil 8 sjómílur.
Hér hafi verið um allt of mikla ferð að ræða, og skipti þá ekki máli, þótt
hraðaaukningin hafi verið gerð til að ná beygjunni. Það hafi einfaldlega
ekki tekist, og tjón hafi orðið, enda skipið komið því sem næst á fullri ferð
á hin kyrrstæðu skip. Þegar skipið hafi ekki látið að stjórn, hafi átt að láta
akkeri falla, en ekki auka ferðina, eins og gert hafi verið. Skipið hafi komið
inn í höfnina á fullri ferð, straumar og annað hafi hér engin áhrif, og skipið
hafi valdið tjóni með siglingu sinni. Hafnaryfirvöld eigi ekki sök á þessu
tjóni. Það sé úr lausu lofti gripið hjá stefnda, að höfnin sé ranglega hönnuð
og hún sé slysagildra. Ekki sé unnt að bera fyrir sig skort á tilkynningum
um sog í höfninni. Iðulega hafi komið til tals, að sérstaka aðgæslu þurfi við
að taka inn skip af þessari stærð, það sé á allra vitorði. Hins vegar sé
hafnaryfirvöldum og hafnsögumanni fullljóst, að höfnin er ekki nógu trygg
til að taka inn svo stórt skip sem ms. Bakkafoss er. Hafnaryfirvöld höfðu
engin tök á að draga úr tjóninu. Röng hafi sú ákvörðun verið að taka skipið
inn, fyrst tjón varð, og það alls ekki verið forsvaranlegt með þeim hætti,
sem gert hafi verið. Skipti þá ekki máli, þótt hafnsögumaður hafi ályktað
sem svo, að engin hætta væri því samfara, það hafi einfaldlega verið rangt
mat. Kröfugerðin sé að sjálfsögðu miðuð við yfirmatið, dskj. 13, enda verði
gamlir hlutir ekki hér endurbættir nema nýir hlutir komi í staðinn. Við
munnlegan málflutning gaf lögmaður stefnanda þá málflutningsyfirlýsingu,
að skuldajafnaðarkröfu stefnda, að fjárhæð 2.143.162 kr., sbr. dskj. 19 og
20, væri ekki mótmælt, en hins vegar allri hækkun á þeirri kröfu. Um
lagarök vísar stefnandi til þess, að stefndi beri ábyrgð á því tjóni, sem
menn, er stefndi ber ábyrgð á, sbr. 1. mgr. 171. gr. siglingalaga, sbr. 162. gr.
sömu laga, valda með saknæmum hætti. Af hálfu stefnanda er því einnig
haldið fram, að 162. gr. taki til þess tilviks, sem hér um ræðir. Þá var vitnað
2564
til Hrd. 1971, 1034. þ. e. þess hluta dómsins, er fjallar um mistök af hendi
skipstjórnarmanna, sbr. einnig Hrd. 1946, 442, Hrd. 1947, 245, Hrd. 1938,
144, og dóm Eystra landsréttar frá 29. júní 1922. Um rétt til sjóveðsréttar
vísar stefnandi til 197. gr. laga nr. 34/1985.

Til stuðnings aðalkröfu um sýknu er af hálfu stefnda bent á, að það sé
samdóma álit þeirra, sem geta gleggst um það vitnað, að engin mistök hafi
verið við siglingu skipsins inn í höfnina, er í því sambandi vísað til fram-
burðar vitnanna Guðmundar skipstjóra og Björgvins hafnsögumanns. Ljóst
sé hins vegar, að vilji hafnaryfirvöld gera stefnda ábyrgan fyrir tjóninu,
verði þau að sýna fram á, að einhver mistök hafi orðið við siglingu skipsins.
Í þessu sambandi verði að telja, að ósannað sé, að átt hafi að varpa akkeri,
og hugsanlega hefði það getað valdið hættu. Einnig verði hér á það að líta,
hversu skamman tíma skipstjórnarmenn höfðu til umráða, en það sé ein-
mitt eitt þeirra atriða, sem hafa beri í huga, þegar sök sé metin, sbr. 159. gr.
laga nr. 34/1985. Á hitt sé einnig að líta. að fulltrúar hafnaryfirvalda hafi átt
að vita. að varasamt var að sigla skipinu inn, eins og hér stóð á. Hafnsögu-
manni hafi þannig borið að vara skipstjóra við hugsanlegu sogi við hafnar-
garð, og honum og hafnarstjóra hafi borið að flytja grafskipið og pramm-
ann frá bryggjunni, áður en siglt væri inn. Ljóst sé. að vanræksla hafnaryfir-
valda um þessi atriði felli ábyrgð á stefnanda, og megi vísa til dómafram-
kvæmdar í því sambandi í sambærilegum málum, sbr. Hrd. 1971, 1034, Hrd.
1966, 608. og Hrd. 1982, 1860. Grundvallaratriði sé, að hafnaryfirvöldum
beri að vara við. ef varasamt sé að taka inn skip. Þá verði einnig að telja, að
höfnin sé slysagildra og með hönnunargöllum, enda segi hafnaryfirvöld
beinlínis, að rýmka þurfi innsiglinguna og taka af garðinum. sbr. framburð
Sigurgeirs Ólafssonar á dskj. 3. Norræn dómaframkvæmd sýni enn fremur
ábyrgð hafnaryfirvalda að þessu leyti, sbr. Nordis domsamling 1945, 147,
1949, 81, og 1967, 110. Ef aðalkrafa næði fram að ganga, ætti 1. mgr. 158. gr.
laga nr. 34/1985 við. Komist dómurinn hins vegar að þeirri niðurstöðu. að
skipta beri sök, beri að horfa vel til þess atriðis, að rík ábyrgð hvíli á hafn-
aryfirvöldum til upplýsingamiðlunar og ónógar og villandi upplýsingar geti
leitt til skaðabótaábyrgðar. Í þessu sambandi var af hálfu stefnda vitnað til
„Hríseyjardómsins“, Hrd. 1971, 1034, og „Akranessdómsins“, Hrd. 1966,
608. Ekki komi til greina að líta á matsgerðina á dskj. 13 sem eitthvert yfir-
mat, enda fullnægi hún ekki slíkum skilyrðum. Að sjálfsögðu eigi að leggja
til grundvallar hina upprunalegu matsgerð á dskj. 4. Að því er lagarök
varðar, bendir stefndi á, að verði aðalkrafa tekin til greina, verði væntan-
lega lögð til grundvallar 1. mgr. 158. gr. laga nr. 34/1985, en ef varakrafa ætti
við, væri væntanlega vísað til 2. mgr. 158. gr. laganna og 160. gr. sömu laga.
ef einungis þrautavarakrafan kæmist að.
2565
IV.
Niðurstaða.

Í framburði vitnisins Guðmundar Kristinssonar, skipstjóra á ms. Bakka-
fossi, kemur fram, að skipið svari stýri fullnægjandi við eins til tveggja sjó-
mílna hraða á klukkustund. Með hliðsjón af því var það óvarlegt af skip-
stjóra að sigla skipi sínu með allt að 5-6 sjómílna hraða á klukkustund.
Þessi hraði skipsins hafði aukin áhrif á sogkrafta, sem verka á skipið vegna
nálægðar þess við hafnargarðinn og brattan sjávarbakka á stjórnborða. Þeir
sogkraftar, sem myndast við þennan hraða vegna nálægðar skipsins við
hafnargarðinn og Hörgaeyri, bætast við þá sogkrafta, sem talið er, að hafi
verið í höfninni í þetta sinn. Þessi atriði höfðu þau áhrif, að skipið lét ekki
að stjórn. Þá verður einnig að telja, að það hefði átt að vera sjálfsögð
varúðarráðstöfun af hálfu skipstjóra að láta stjórnborðsakkeri falla. um leið
og hann gaf fyrirskipun um fulla ferð aftur á bak. Stefndi ber ábyrgð á þess-
um yfirsjónum skipstjóra, sbr. 171. gr. siglingalaga nr. 34/1985.

Hafnaryfirvöld verða einnig talin eiga sök á því tjóni, sem ms. Bakkafoss
Olli með ásiglingu sinni. Þannig áttu hafnaryfirvöld skilyrðislaust að hafa
norðurhluta Nausthamarsbryggju frían, til þess að sigling skipsins þar fram
hjá yrði hættulaus, enda var þeim fullkunnugt um, að erfitt gæti reynst að
taka skipið inn vegna stærðar þess og þeirrar staðreyndar, að einungis tæp-
ar tvær skipslengdir eru frá norðurhafnargarði að bryggjunni. Þannig hátt-
aði einnig til um veður og sjólag, að hafnsögumanni bar, áður en hann fór
út í skipið, að hafa það tryggt, að dráttarbáturinn Lóðsinn sigldi á undan
skipinu með dráttartaug á milli skipanna, en taka ekki skipið inn að öðrum
kosti. Ábyrgð á báðum þessum atriðum verður lögð á stefnanda, enda var
það hlutverk hafnaryfirvalda og starfsmanna þeirra að sjá til þess, að við
hafnsöguna væru notuð þau tæki, sem tryggðu örugga hafnsögu.

Með hliðsjón af framansögðu þykir eðlilegt, sbr. 2. mgr. 158. gr. siglinga-
laga nr. 34/1985, að stefndi bæti tjónið að hálfum hluta á móti stefnanda,
sem sjálfur beri tjón sitt að hálfu leyti. Sök verði þannig skipt til helminga.

Með því að matsbeiðnirnar á dskj. 26 og 22 eru ekki sambærilegar að því
leyti, að matsmönnum var fyrirlagt að framkvæma matið út frá ólíkum for-
sendum, verður ekki litið á aðra matsgerðina sem yfirmat hinnar. Í mats-
gerð Steinars Viggóssonar og Sigurðar Sólbergssonar, dskj. 13, kemur eftir-
farandi fram: „Þar sem endurnýja þarf sumt af því, sem skemmst hefur,
verður ekki hjá því komist, að nýir hlutir komi í stað gamalla og væntanlega
betri en þeir, sem voru fyrir. Ekki er þó tekið tillit til þessa í kostnaðaráætl-
un, enda ekki farið fram á það í áðurnefndu bréfi frá bæjarfógeta, dags.
10. 4. 1990.“
2566

Með því að virða verður þá grundvallarreglu, að auðgunarsjónarmið
komi ekki til álita við ákvörðun skaðabóta, verður aðeins að óverulegu
leyti stuðst við matsgerð Steinars Viggóssonar og Sigurðar Sólbergssonar,
dskj. 13. Unnt er þó að leggja hana til grundvallar við ákvörðun bóta vegna
skemmda á pramma og tjóns vegna rekstrarstöðvunar, en laun áhafnar
koma hins vegar ekki til álita, enda hefur stefnanda ekki tekist að sýna
fram á bótaskylt tjón í því sambandi. Við ákvörðun á bótafjárhæð verður
hins vegar í öllum verulegum atriðum stuðst við matsgerð þeirra Frímanns
Sturlusonar og Magna Guðmundssonar, dskj. 4, þó með þeirri athugasemd,
að heildartjón vegna grafskipsins Vestmannaeyjar ásamt pramma og
rekstrartaps verður talið nema:

Vegna grafskipsins Vestmannae€yjar...............0000er kr. 631.000
Vegna pramma 34.600, 40% ........0.0000 - 13.840
Vegna rekstrartaps —  397.500

Samtals kr. 1.042.340

 

Stefnda, Hf. Eimskipafélag Íslands, verður þannig dæmt að greiða stefn-
anda, Vestmannaeyjahöfn, helming þessarar fjárhæðar, þ. e. 521.170 kr.,
ásamt vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/
1989 um breytingu á þeim lögum, frá 31. október 1989 til greiðsludags.

Eins og að framan greinir, gaf lögmaður stefnanda þá málflutningsyfirlýs-
ingu við munnlegan málflutning, að hann hefði ekki uppi nein andmæli við
skuldajafnaðarkröfu stefnda, dskj. 20. Þessi málflutningsyfirlýsing verður
ekki skilin á annan veg en þann, að með því viðurkenni stefnandi rétt
stefnda til að hafa uppi kröfu þessa í málinu án tillits til þess, að krafan
stofnast við greiðslu stefnda á tjónsbótum til Hraðfrystistöðvarinnar hf.
vegna skipanna Álseyjar og Gígju. Samkomulag sé þannig með aðilum um,
að gagnkvæmisskilyrðum sé fullnægt. Að því athuguðu þykir mega láta
fjóra fyrstu liði kröfu þessarar, dskj. 20, ganga upp á móti kröfu þeirri, sem
stefnandi hefur fengið dæmda á hendur stefnda, þó aðeins að því marki, að
helmingur þeirrar kröfu, 2.089.686: 2, þ. e. 1.044.843 kr., komi hér til
skuldajafnaðar, enda ber stefndi í samræmi við það, sem að framan greinir,
einungis ábyrgð á helmingi þess tjóns, sem varð vegna ásiglingar ms.
Bakkafoss. Stefndi á hins vegar engan rétt til sjálfstæðs dóms um afganginn,
enda þess eigi krafist.

Viðurkenndur er sjóveðsréttur stefnanda í ms. Bakkafossi fyrir dæmdri
kröfu, sbr. 197. gr. laga nr. 34/198S5.
2567
Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu.
Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá birtingu hans að við-
lagðri aðför að lögum.
Jón Ragnar Þorsteinsson héraðsdómari ásamt meðdómsmönnunum
Guðjóni Ármanni Eyjólfssyni skólameistara og Jóni B. Hafsteinssyni skipa-
verkfræðingi dæma mál þetta.

Dómsorð:

Stefndi, Hf. Eimskipafélag Íslands, kt. 510169-1829, greiði stefn-
anda, Vestmannaeyjahöfn, kt. 690269-0159, 521.170 krónur með vöxt-
um samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989
um breytingu á þeim lögum, frá 31. október 1989 til greiðsludags.

Stefndi, Hf. Eimskipafélag Íslands hf., má skuldajafna 1.044.843
króna kröfu sinni við dæmda kröfu stefnanda á hendur því.

Viðurkenndur er sjóveðsréttur stefnanda, Vestmannaeyjahafnar, í
ms. Bakkafossi fyrir dæmdri kröfu.

Málskostnaður fellur niður.

Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá birtingu hans að
viðlagðri aðför að lögum.
2568
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 158/1992. — Rósa Dröfn Sigurðardóttir
(Kristján Stefánsson hrl.)
gegn

dómsmálaráðherra og
fjármálaráðherra vegna
ríkissjóðs og
ríkissaksóknara

(Guðrún Margrét Árnadóttir hrl.)

Frelsisskerðing. Skaðabætur. Gjafsókn.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma Guðrún Erlendsdóttir hæstaréttardómari,
Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari, og Gunnar M.
Guðmundsson, fyrrverandi hæstaréttardómari.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 6.
apríl 1992 og krefst þess, að stefndu verði dæmdir in solidum til
greiðslu skaðabóta, að fjárhæð 1.000.000 krónur, með 21% ársvöxt-
um frá 2. nóvember 1990 til 1. mars 1991, 23% ársvöxtum frá þeim
degi til 21. sama mánaðar, en með dráttarvöxtum samkvæmt 10. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst áfrýj-
andi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndu krefjast aðallega sýknu af kröfum áfrýjanda og máls-
kostnaðar fyrir Hæstarétti, en til vara lækkunar á bótakröfunni og
að málskostnaður falli niður.

Ríkissaksóknara var stefnt til sjálfstæðrar aðildar í málinu. Rétt
var að stefna honum til fyrirsvars vegna ríkissjóðs, sbr. 3. tölulið
154. gr. þágildandi laga um meðferð opinberra mála nr. 74/1974.
Ekki þykir þó ástæða til frávísunar málsins frá héraðsdómi fyrir þá
sök.

Í greinargerð lögmanns áfrýjanda fyrir Hæstarétti er tímabil það,
sem bótakrafa í málinu miðast við, reiknað frá 23. ágúst 1990 í stað
6. september sama ár, eins og gert var fyrir héraðsdómi. Af hálfu
stefndu er þessari breytingu á grundvelli kröfugerðar mótmælt.
Með vísan til 45. gr. laga nr. 75/1973 um Hæstarétt Íslands, sbr. nú 2.
mgr. 17. gr. laga nr. 38/1994, eru ekki skilyrði til, að hún fái komist
að í málinu, og ber að hafna henni.
2569

Hinn 6. september 1990 var ákveðið í sakadómi Reykjavíkur, að
áfrýjandi skyldi vegna þungunar látin laus úr gæsluvarðhaldi, en
með úrskurði daginn eftir var henni að kröfu ákæruvalds gert að
sæta „geymslu í fangelsinu að Kópavogsbraut 17, Kópavogi, eða
öðrum viðeigandi stað samkvæmt mati fangelsislækna,...“ Sam-
kvæmt vottorði sérfræðings á kvennadeild Landspítalans 12. sama
mánaðar hafði áfrýjandi þá verið þunguð í 12 vikur og 6 daga og
mátti vænta fæðingar um 22. mars 1991.

Í réttarhaldi í sakadómi Reykjavíkur 7. september, áður en
nefndur úrskurður var kveðinn upp, var tekin vitnaskýrsla af Sig-
urði Árnasyni fangelsislækni, er veitt hafði áfrýjanda læknisþjón-
ustu og vissi, að hún var þunguð, en hafði þó ekki skoðað hana sér-
staklega af því tilefni. Hann kvaðst vegna starfs síns þekkja vel til
aðstæðna í fangelsinu að Kópavogsbraut 17 í Kópavogi og meta það
besta fangelsi hérlendis. Kvaðst hann telja, að heilsu vanfærrar
konu myndi undir venjulegum kringumstæðum ekki hætta búin
með vistun þar.

Samkvæmt bréfi forstjóra Fangelsismálastofnunar ríkisins 12.
september 1990 var umrætt fangelsi tekið í notkun í apríl 1989 í nýj-
um húsakynnum. Í bréfinu segir, að aðbúnaður í fangelsinu sé allur
mjög góður. Hver fangi hafi sérherbergi með hreinlætisaðstöðu. Þar
sé sérstök læknastofa til afnota fyrir lækna fangelsisins, þar sem þeir
komi reglulega í vitjanir og séu auk þess ávallt tiltækir, ef á þurfi að
halda.

Í 2. mgr. 8. gr. laga nr. 48/1988 um fangelsi og fangavist er ráð fyr-
ir því gert, að vanfærar konur verði vistaðar í fangelsi, en laga-
ákvæði þetta er svohljóðandi:

„Eigi kona ungbarn við upphaf afplánunar eða fæði barn í afplán-
un má heimila henni að hafa það hjá sér í fangelsinu.“

Þegar áfrýjandi var látin laus úr gæsluvist þeirri, er henni var gert
að sæta samkvæmt nefndum úrskurði, að gengnum dómi Hæsta-
réttar 17. september 1990 í kærumáli vegna hans, hafði hún verið í
gæsluvarðhaldi samfellt frá því í ágúst 1989. Vistun hennar sam-
kvæmt úrskurðinum átti að standa fram að uppkvaðningu fullnaðar-
dóms í máli ákæruvaldsins gegn henni, þó eigi lengur en til 1. nóv-
ember 1990. Dómur Hæstaréttar í því máli var kveðinn upp 16.
október sama ár.
2570

Í dómi Hæstaréttar í kærumálinu er ráð fyrir því gert, að ákæru-
valdið hefði átt rétt á fresti til að afla gagna um heilsufar áfrýjanda í
framhaldi af kröfu um gæsluvist hennar samkvæmt 4. tölulið 69. gr.
laga nr. 74/1974. Sú gagnaöflun fórst að vísu fyrir, svo sem rakið er í
dóminum, en ljóst er, að áfrýjandi hefði orðið að sæta áfram gæslu-
varðhaldi, meðan á fresti til þeirrar gagnaöflunar stóð, ef til hennar
hefði verið stofnað.

Þegar litið er til þess, hvernig háttað var aðstæðum og aðbúnaði í
umræddu fangelsi, og þess, að ekkert í gögnum málsins bendir til
annars en áfrýjandi hafi búið við góða heilsu, það sem liðið var
meðgöngutímans, verður að telja verulegar líkur á því, að gæsluvist
hennar eftir 4. tölulið 69. gr. laga nr. 74/1974 hefði orðið áfram í
fangelsinu að Kópavogsbraut 17. Er þá einnig höfð hliðsjón af áður-
nefndu ákvæði í 8. gr. laga nr. 48/1988.

Með skírskotun til alls þessa verður ekki talið, að næg skilyrði séu
til þess samkvæmt 152. gr. laga nr. 74/1974 að dæma áfrýjanda bætur
í máli þessu. Ber því að staðfesta niðurstöðu hins áfrýjaða dóms.

Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli
niður. Áfrýjandi nýtur gjafsóknar í málinu samkvæmt 3. tl. 154. gr.
laga nr. 74/1974. Gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr
ríkissjóði, þar með talin málflutningslaun talsmanns áfrýjanda,
40.000 krónur.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.
Gjafsóknarkostnaður fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði,
þar með talin málflutningslaun talsmanns áfrýjanda, Kristjáns
Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 40.000 krónur.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 4. febrúar 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 27. janúar sl., hefur Rósa Dröfn Sigurðar-
dóttir, kt. 240867-5409, Unufelli 44, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu
með stefnu, þingfestri 21. mars 1991, á hendur dómsmálaráðherra og fjár-
málaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs og ríkissaksóknara til greiðslu skaða-
bóta, að fjárhæð 1.000.000 kr., með (nánar tilgreindum vöxtum svo og máls-
kostnaðar).
2571
Dómkröfur stefndu eru aðallega, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum
stefnanda og þeim tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati
réttarins.
Til vara er þess krafist, að stefnukröfur verði stórlega lækkaðar og máls-
kostnaður í því tilfelli látinn niður falla.
Sáttaumleitanir fyrir dómi reyndust árangurslausar.

I.

Sumarið 1989 sætti stefnandi máls þessa opinberri rannsókn vegna ætl-
aðra brota á almennum hegningarlögum nr. 19/1940. Stefnandi var meðal
annars grunuð um manndrápstilraun, og sætti hún gæsluvarðhaldi af þess-
um sökum frá því í ágúst 1989 til 6. september 1990. Dómur í máli stefnanda
gekk 26. janúar 1990, og var stefnandi sakfelld fyrir manndrápstilraun og
dæmd til 6 ára óskilorðsbundinnar fangelsisvistar. Dómur þessi sætti lög-
skyldri áfrýjun. Stefnandi sætti áfram gæsluvarðhaldi samkvæmt úrskurðum
sakadóms Reykjavíkur, og átti það að vara allt til þess tíma, er hæstaréttar-
dómur gengi í máli stefnanda. Úrskurðir þessir voru studdir 4. tl. 1. mgr. 67.
gr. 1. nr. 74/1974. Stefnandi var, meðan á gæsluvarðhaldi hennar stóð, vistuð
í fangelsinu að Kópavogsbraut 17, Kópavogi, sem er afplánunarfangelsi, og
að sögn stefndu naut hún þar „afplánunarkjara“, þar sem einangrun hennar
taldist ekki nauðsynleg. Stefndu kveða þá tilhögun hafa staðið allt frá 15.
janúar 1990.

Í júlí 1990 kveðst stefnandi hafa fengið grun um, að hún væri vanfær.
Hinn 24. ágúst 1990 var gerð þvagrannsókn á stefnanda, er benti til þungun-
ar, og 12. september 1990 er staðfest af sérfræðingi í kvensjúkdómalækning-
um, að stefnandi sé vanfær og vænta mætti fæðingar um miðjan mars 1991.
Stefnandi kveður fangelsisyfirvöldum hafa verið ljós þessi vitneskja, án
þess að það leiddi til breytingar á högum stefnanda. Hinn 5. september
1990 gerði stefnandi kröfu fyrir sakadómi Reykjavíkur um, að henni yrði
tafarlaust sleppt úr gæsluvarðhaldi, og var krafan reist á 4. tl. 69. gr. Í. um
meðferð opinberra mála nr. 74/1974. Krafa þessi sætti ekki andmælum ríkis-
saksóknara, og var stefnandi leyst úr gæsluvarðhaldi 6. september 1990.
Sama dag gerði ríkissaksóknari kröfu um það, að stefnandi yrði vistuð í sér-
stakri geymslu samkvæmt 4. tl. 69. gr. 1. nr. 74/1974. Stefnandi mótmælti
þessari kröfu á þeim forsendum, að hún væri vanreifuð og öll gögn skorti
henni til grundvallar. Hinn 7. september 1990 var stefnandi í Sakadómi
Reykjavíkur úrskurðuð til að sæta geymslu í fangelsinu að Kópavogsbraut
17, Kópavogi, allt til 1. nóvember 1990.

Úrskurður þessi var kærður til Hæstaréttar Íslands. Hinn 17. september
1990 var kveðinn upp dómur í hæstaréttarmálinu nr. 328/1990 og úrskurður
2572
sakadóms Reykjavíkur frá 7. sama mánaðar felldur úr gildi með þeim rök-
um, að ákæruvaldið hefði ekki enn aflað gagna sérfræðings um heilsufar og
vistun stefnanda, og yrði því ekki hjá því komist að fella hinn kærða úr-
skurð úr gildi. Stefnandi var þá leyst úr haldi.

Hinn 16. október 1990 var kveðinn upp í Hæstarétti Íslands dómur í mál-
inu: Ákæruvaldið gegn Rósu Dröfn Sigurðardóttur. Með dómi Hæstaréttar
var stefnandi dæmd til að sæta tveggja ára fangelsi óskilorðsbundið fyrir
ýmis auðgunarbrot, en sýknuð af ákæru um manndrápstilraun. Til frádrátt-
ar refsingu kom gæsluvarðhaldsvist, samtals 381 dagur, sem svaraði því
gæsluvarðhaldi, er stefnandi hafði setið í undir rannsókn málsins og allt
fram til 6. september 1990. Sá tími, er stefnandi var í vistun samkvæmt 4. tl.
69. gr. Í. nr. 74/1974, kom þannig ekki til frádráttar í dómi Hæstaréttar.

Stefnandi virðist einkum styðja málsókn sína því, að hún hafi setið í
„geymslu“ í fangelsi við afplánunarkjör í 11 daga, án þess að til þess stæði
heimild að lögum. Af þessum sökum krefur stefnandi stefndu um greiðslu
bóta, að fjárhæð 1.000.000 kr. Stefndu hafi hafnað kröfu hennar, og telji
þeir, að vistun stefndu hafi ekki stofnað til bótaskyldu af þeirra hálfu. Með
vísan til viðbragða stefndu sé málsókn þessi óhjákvæmileg.

Þessu til stuðnings vísar stefnandi til XVIII. kafla |. nr. 74/1974 um með-
ferð opinberra mála, einkum 151. og 152. gr.

Stefndu reisa kröfur sínar á því. að með hliðsjón af sökum þeim, er
bornar voru á stefnanda, hafi hún ótvírætt átt að sæta gæsluvarðhaldi sam-
kvæmt 4. tl. 1. mgr. 67. gr. 1. nr. 74/1974, uns fullnaðardómur gengi í máli
hennar. Það sé og fullkomlega heimilt í þágu rannsóknar opinbers máls og
meðan á málsmeðferð fyrir dómi stendur, að svipta þá menn, sem svo
stendur á um, frelsi sínu með gæsluvist í formi geymslu. Í ákvæðum þar um
felist fyrst og fremst krafa um, að sá staður, sem frelsissviptingin fer fram,
tryggi viðkomandi meðferð við hæfi. Ákvæðið útiloki á engan hátt, að slík
geymsla geti farið fram í afplánunarfangelsi, verði geymslu við komið þar
með þeim hætti, að heilsu viðkomandi sé borgið.

Í dómi Hæstaréttar Íslands frá 17. september 1990 komi fram sú for-
dæmisúrlausn, að í ákvæði laganna um meðferð opinberra mála um
geymslu felist krafa um, að geymsla skuli ákveðin sérstaklega í hverju til-
viki fyrir sig að fengnu læknisráði um heilsufar og vistun viðkomandi. Jafn-
framt sé ljóst af dóminum, að ekki sé skylt að aflétta tafarlaust frelsissvipt-
ingu samkvæmt gæsluvarðhaldsúrskurði og láta viðkomandi lausan, þótt
krafa komi fram um slíkt á grundvelli 4. tl. 69. gr. Ákæruvaldinu sé rétt að
krefjast þess strax, að gæsluvist fari eftir 4. tl. 69. gr., og fá frest til öflunar
gagna, þ. á m. læknisfræðilegra gagna, og viðhalda þannig frelsisskerðingu
2573
þeirri, sem stefnandi hafði sætt samkvæmt gæsluvarðhaldsúrskurði. Verði
því ekki séð, að stefnandi hafi að lögum átt óskoraðan rétt til að fá og
halda frelsi dagana 7. september til 17. september 1990.

Sá annmarki, er var á málsmeðferð ákæruvalds við gagnaöflun og leiddi
til þess, að kröfur þess náðu ekki fram að ganga og úrskurður sakadóms var
felldur úr gildi, geti ekki, án þess að neitt annað komi til, leitt til þess, að
undangengin frelsissvipting stefnanda samkvæmt úrskurði sakadóms
Reykjavíkur verði við það ólögmæt gagnvart 4. tl. 1. mgr. 67. gr., samanber
4. tl. 69. gr. 1. nr. 74/1974. Ekki sé því unnt að fallast á það, að umrædd
frelsissvipting stefnanda hafi verið ólögmæt og bótaskyld. hvorki á grund-
velli almennra reglna né sem frelsisskerðing, er lögmæt skilyrði bresti fyrir
samkvæmt 1. tl. 151. gr., eða sem óleyfilegt gæsluvarðhald í skilningi 152. gr.
1. nr. 74/1974.

Loks halda stefndu því fram, að kröfur stefnanda séu allt of háar. Komist
dómurinn að því, að stefnandi eigi einhvern bótarétt, sé þess krafist, að þær
bætur verði stórlega lækkaðar. Vaxtakröfum og upphafstíma þeirra er einn-
ig mótmælt. Jafnframt, ef niðurstaða yrði sú, að stefnanda bæru bætur, er
þess krafist til stuðnings sýknukröfum og eftir atvikum til stuðnings vara-
kröfu, að ógreidd skuld stefnanda vegna sakarkostnaðar samkvæmt dómi
Hæstaréttar 16. október 1990 komi til skuldajafnaðar á móti þeim bótum,
sem kynnu að verða dæmdar. Skuld stefnanda vegna þessa nemi 439.979
krónum, og ekkert hafi enn verið greitt upp í þá kröfu.

11.

Með hliðsjón af atvikum máls þessa verður fallist á það með stefndu, að
gæsluvarðhald stefnanda, meðan á rannsókn máls hennar stóð og eftir að
dómur hafði verið kveðinn upp í máli hennar í sakadómi Reykjavíkur 26.
janúar 1990, hafi verið lögmætt.

Frelsisskerðing stefnanda í kjölfar staðfestrar þungunar hennar var reist
á 4. tl. 69. gr. 1. nr. 74/1974. Hæstiréttur nam ákvörðun um þá frelsisskerð-
ingu úr gildi, þar sem ákæruvaldið hafði á þeim tíma, er málið kom til úr-
lausnar Hæstaréttar, ekki enn lagt fram gögn, þar á meðal álit sérfræðings í
kvenlækningum um heilsufar og vistun varnaraðila.

Í dómi Hæstaréttar 16. október 1990 var ekki tekið tillit til þess tíma, er
stefnandi var vistuð samkvæmt 4. tl. 69. gr. 1. nr. 74/1974, við ákvörðun refs-
ingar hennar.

Til stuðnings kröfum sínum vísar stefnandi sérstaklega til 151. og 152. gr.
1. nr. 74/1974. Eins og sakargögnum er háttað, þykja þau atriði, er nefnd eru
í 151. gr., ekki eiga við í máli þessu.
2574

Með vísan til framanritaðs og með hliðsjón af niðurstöðu Hæstaréttar 16.
október 1990, er varðar þann tíma, er dreginn var frá refsivist stefnanda,
verður að telja, að það eitt, að tiltekin gögn lágu ekki fyrir, geti ekki leitt til
þess, að stofnast hafi bótaréttur stefnanda til handa í skilningi 152. gr. Í. nr.
747/1974.

Krafa stefndu um sýknu er því tekin til greina. Rétt þykir, að hvor aðili
um sig beri sinn málskostnað. Allur gjafsóknarkostnaður máls þessa greið-
ist úr ríkissjóði, þar með talin málsóknarlaun lögmanns stefnanda, 70.000
kr.

Georg Kr. Lárusson, settur borgardómari, kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefndu, dómsmálaráðherra og fjármálaráðherra fyrir hönd ríkis-
sjóðs og ríkissaksóknari, skulu vera sýknir af öllum kröfum stefn-
anda, Rósu Drafnar Sigurðardóttur. Málskostnaður fellur niður. All-
ur gjafsóknarkostnaður máls þessa greiðist úr ríkissjóði, þar með tal-
in málsóknarlaun lögmanns stefnanda, 70.000 kr.
2575
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 363/1994. — Ákæruvaldið
(Egill Stephensen saksóknari)
gegn
Hafdísi Guðrúnu Hafsteinsdóttur
(Kristján Stefánsson hrl.)

Ávana- og fíkniefni. Játningarmál. Refsiákvörðun. Upptaka.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma Guðrún Erlendsdóttir hæstaréttardómari,
Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari, og Gunnar M.
Guðmundsson, fyrrverandi hæstaréttardómari.

Ákærða hefur áfrýjað málinu til endurskoðunar á ákvörðun
viðurlaga, og var því skotið af hálfu ákæruvalds til Hæstaréttar með
stefnu 22. ágúst 1994. Ákæruvaldið krefst staðfestingar hins áfrýjaða
dóms. Við meðferð málsins var þess krafist af hálfu ákærðu, að refs-
ing hennar yrði lækkuð og hún sýknuð af kröfu ákæruvalds um upp-
töku.

Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann
staðfestur.

Ákærða greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og greinir í
dómsorði.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.

Ákærða, Hafdís Guðrún Hafsteinsdóttir, greiði allan áfrýj-
unarkostnað sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkis-
sjóð, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns
fyrir Hæstarétti, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns,
20.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 25. júlí 1994.

Ár 1994, mánudaginn 25. júlí. er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur,
sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni héraðsdóm-
ara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr 490/1994: Ákæruvaldið gegn Haf-
dísi Guðrúnu Hafsteinsdóttur, sem tekið var til dóms samdægurs.
2576

Málið er höfðað með ákæruskjali ríkissaksóknara, dagsettu 5. júlí sl., á
hendur ákærðu, Hafdísi Guðrúnu Hafsteinsdóttur, Stórholti 21. Reykjavík,
kt. 121159-2369, fyrir eftirgreint brot gegn lögum um ávana- og fíkniefni:

Í síðari hluta desember 1993 hafi hún staðið að því með Valgeiri Víðis-
syni, kt. 110764-5109, að flytja samtals 267 g af amfetamíni, þar af 34 g í
töfluformi (134 stk.), hingað til lands í ásóðaskyni með þeim hætti, að Val-
geir aflaði efnisins í ferð þeirra beggja til Amsterdam og Lúxemborgar, og
22. desember fluttu þau efnið frá Lúxemborg hingað til lands, falið í líkama
ákærðu Hafdísar Guðrúnar. Voru þau bæði handtekin við komu til Kefla-
víkurflugvallar og hald lagt á efnið.

Er þetta talið varða við 2. gr., sbr. 5. gr. laga nr. 65/1974, sbr. lög nr. 60/
1980, sbr. 9. gr. laga nr. 75/1982, sbr. lög nr. 13/1985 og 2. gr., sbr. 10. gr.
reglugerðar nr. 16/1986, sbr. reglugerð nr. 177/1986, sbr. auglýsingu nr. 84/
1986.

Þess er krafist, að ákærða verði dæmd til refsingar. Enn fremur er þess
krafist á grundvelli 5. og 6. mgr. 5. gr. laga nr. 65/1974 og 2. mgr. 10. gr.
reglugerðar nr. 16/1986, að upptækt verði gert framangreint fíkniefni, sem
lagt var hald á.

Með ákærðu var saksóttur fyrrnefndur Valgeir, en hann hefur ekki fund-
ist. Hefur málið því verið skilið í sundur.

Málavextir.

Ákærða hefur skýlaust játað það atferli, sem hún er saksótt fyrir. Hefur
hún orðið sek um brot það, sem greinir í ákæru og réttilega er þar fært til
refsiákvæðis.

Refsing ákærðu, sem hefur greiðlega játað brot sitt og aðeins verið refsað
einu sinni til þessa, þykir vera hæfilega ákveðin fangelsi í 20 mánuði. Er þá
einnig höfð hliðsjón af högum ákærðu.

Dæma ber ákærðu til þess að þola upptöku á 267 g af amfetamíni sam-
kvæmt þeim lagaheimildum, sem í ákæru greinir.

Dæma ber ákærðu til þess að greiða helming kostnaðar, sem hlaust af
lögreglurannsókn málsins, og þóknun til verjanda síns, Sveins Andra
Sveinssonar héraðsdómslögmanns, 25.000 krónur.

Dómsorð:
Ákærða, Hafdís Guðrún Hafsteinsdóttir, sæti fangelsi í 20 mánuði.
Ákærða sæti upptöku á 267 g af amfetamíni.
Ákærða greiði helming kostnaðar, sem leiddi af rannsókn málsins.
2571
Þá greiði ákærða verjanda sínum, Sveini Andra Sveinssyni héraðs-
dómslögmanni, 25.000 krónur í þóknun.
2578
Fimmtudaginn 1. desember 1994.
Nr. 472/1994. — Rannsóknarlögregla ríkisins
gegn
Steinari Braga Lemacks Jósefssyni
(Brynjólfur Eyvindsson hdl.)

Kærumál. Gæsluvarðhald. A-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 28. nóvember
sl., sem barst réttinum 29. sama mánaðar. Kæruheimild er í 1. mgr.
142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili
krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi,
en til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Þá er
krafist málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar.

Sóknaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar.

Fyrir liggur rökstuddur grunur um aðild varnaraðila að þeim
brotum, er um getur í hinum kærða úrskurði. Að því athuguðu og
að öðru leyti með vísan til forsendna hans verður hann staðfestur.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 28. nóvember 1994.

Ár 1994, mánudaginn 28. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja-
víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni
dómarafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi.

Rannsóknarlögregla ríkisins hefur krafist þess, að Steinari Braga Le-
macks Jósefssyni, kt. 230378-5259, Esjugrund 10, Kjalarnesi, verði gert að
sæta gæsluvarðhaldi allt til miðvikudagsins 7. desember nk. kl. 16.00 vegna
grunar um þjófnað, tilraun til þjófnaðar og nytjastuld.

Í gærmorgun milli kl. 5.30 og 6.00 handtók lögreglan í Reykjavík kærða í
námunda við Gnoðarvog 56 hér í borg vegna grunar um tilraun til þjófnað-
ar í versluninni Vogaveri, Gnoðarvogi 44. Á kærða fundust tæpar 9.000
2579
krónur í reiðufé, spennujárn, armbandsúr og 14 merkimiðar frá fyrirtækinu
Íslenskum hagfiski.

Við rannsókn málsins vaknaði grunur hjá lögreglu um, að kærði kynni að
vera viðriðinn fleiri mál þessa sömu nótt og nóttina áður. Er þar í fyrsta
lagi um að ræða innbrotsþjófnað í bakarí Sveins bakara að Gnoðarvogi 46
þessa sömu nótt, en þar var stolið u. þ. b. 10.000 krónum í reiðufé. Í annan
stað er kærði grunaður um nytjastuld sendibifreiðarinnar FS-886, einnig
þessa sömu nótt, sem tekin var í heimildarleysi úr bílskýli að Engjaseli 13
hér í borg, en bifreið þessa fann lögregla við Gnoðarvog 48 um kl. 8 í gær-
morgun. Í þriðja lagi er kærði grunaður um að hafa aðfaranótt sl. laugar-
dags brotist inn í fyrirtækið Íslenskan hagfisk, Smiðjuvegi 4A, Kópavogi, og
stolið þar 10.000 krónum í reiðufé auk 12-15 tékka, að andvirði u. þ. b.
40.000 krónur. Sem fyrr segir, fundust á kærða við handtöku 14 merkimiðar
frá þessu fyrirtæki. Loks beinist grunur að kærða um að hafa aðfaranótt sl.
laugardags brotist inn í hárgreiðslu- og rakarastofuna Bistý, Smiðjuvegi 4C
í Kópavogi og stolið þar rúmum 3.000 krónum í reiðufé auk varnings tengd-
um starfsemi stofunnar.

Kærði hefur staðfastlega neitað að vera viðriðinn nokkurt þeirra mála,
sem vikið er að hér að framan, og gefið skýringar um hvert einstakt tilvik.

Rannsókn framangreindra mála er á frumstigi. Við athugun rannsóknar-
gagna er ljóst, að grunur er uppi um aðild kærða að brotum þessum. Eink-
um þykir sterkur grunur vera uppi um aðild kærða að innbrotstilrauninni í
verslunina Vogaver og fyrirtækið Íslenskan hagfisk. Þá þykir einnig vegna
nálægðar kærða við brotavettvang vera grunur um aðild kærða að inn-
brotsþjófnuðunum að Gnoðarvogi 46 og Smiðjuvegi 4C og einnig að nytja-
stuldi bifreiðarinnar FS-886, en fram er komið hjá kærða, að hann hafi ver-
ið í samkvæmi í Breiðholtshverfi ekki fjarri brotastað aðfaranótt sl. sunnu-
dags.

Með vísan til alls framanritaðs og skírskotun til a-liðar 1. mgr 103. gr. laga
nr. 19/1991 ber að taka kröfu Rannsóknarlögreglu ríkisins til greina, eins og
hún er fram sett.

Úrskurðarorð:
Kærði, Steinar Bragi Lemacks Jósefsson, sæti gæsluvarðhaldi allt til
miðvikudagsins 7. desember nk. kl. 16.00.
2580
Föstudaginn 2. desember 1994.
Nr. 471/1994. — Ákæruvaldið
(Hallvarður Einvarðsson ríkissaksóknari)
gegn
Hallgrími Sigurðssyni
(Sigurður Jónsson hdl.)

Kærumál. Ákæruvald. Frávísunarúrskurður felldur úr gildi.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 25. nóvember
1994, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 28. sama mánað-
ar. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð
opinberra mála. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 24.
nóvember sl. um frávísun á sakarefni því, sem fjallað er um í Í. kafla
ákæru ríkissaksóknara, út gefinni 15. september sl., á hendur
varnaraðila. Krefst sóknaraðili þess, að úrskurðurinn verði úr gildi
felldur og lagt fyrir héraðsdómara að kveða upp efnisdóm um öll
sakarefni málsins.

Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur.
Þá krefst hann kærumálskostnaðar.

Með ákæru ríkissaksóknara var varnaraðili meðal annars ákærð-
ur fyrir brot gegn 30. gr. laga nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra
gjalda.

Ríkissaksóknari er æðsti handhafi ákæruvalds, sbr. 25. gr. laga nr.
19/1991. Samkvæmt 27. gr. laganna getur hann kveðið á um rann-
sókn máls og mælt fyrir um framkvæmd hennar eða tekið rannsókn
eða ákvörðun um rannsókn í sínar hendur. Í lögum nr. 45/1987 eru
engin þau ákvæði, er skerða þetta fortakslausa vald ríkissaksókn-
ara. Brast héraðsdómara því heimild til að vísa þessum þætti ákær-
unnar frá dómi.

Ber samkvæmt þessu að fella hinn kærða úrskurð úr gildi og
leggja fyrir héraðsdómara að taka til efnismeðferðar og dómsálagn-
ingar þann þátt málsins, sem kærður hefur verið til Hæstaréttar.
2581
Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi og lagt fyrir hér-
aðsdómara að taka málið til efnismeðferðar og dómsálagning-
ar.

Úrskurður Héraðsdóms Suðurlands 24. nóvember 1994.

Mál þetta, sem dómtekið var 15. þ. m., er höfðað með ákæruskjali ríkis-
saksóknara, út gefnu 15. september 1994, á hendur Hallgrími Sigurðssyni,
Setbergi 7, Þorlákshöfn, fæddum 23. júní 1949, „fyrir brot á lögum um stað-
greiðslu opinberra gjalda og fjárdrátt.

<c

Við munnlegan flutning málsins hér fyrir dómi var því haldið fram af
hálfu verjanda ákærða, að saksókn ákæruvalds vegna ætlaðs brots ákærða
segn 30. gr. laga nr. 45/1987 bryti í bága við ákvæði 1. og 2. mgr. 31. gr. sömu
laga. Af þessu tilefni tjáðu málflytjendur sig um það álitaefni, hvort slíkir
annmarkar væru á saksókn samkvæmt framansögðu, að dómur yrði að svo
komnu ekki lagður á sakarefni samkvæmt Í. tölulið ákæru, sbr. 3. mgr. 122.
gr. laga nr. 19/1991.

Samkvæmt 1. mgr. 31. gr. laga nr. 45/1987 um staðgreiðslu opinberra
gjalda, sbr. 1. gr. laga nr. 46/1992, skulu sektir samkvæmt 30. gr. laganna úr-
skurðaðar af yfirskattanefnd (áður sektarnefnd), nema máli sé vísað til
opinberrar rannsóknar og dómsmeðferðar samkvæmt 2. mgr. Sú málsgrein
hljóðar nú svo: „Rannsóknarlögregla ríkisins fer með frumrannsókn opin-
berra mála vegna brota á lögum þessum. Skattrannsóknarstjóri getur vísað
máli til opinberrar rannsóknar af sjálfsdáðum, svo og eftir ósk sakbornings,
ef hann vill ekki hlíta því, að mál hans verði afgreitt af yfirskattanefnd skv.
1. mgr.“ Breyting sú, er gerð var á 31. gr. laga nr. 45/1987 með 1. gr. laga nr.
46/1992, fól það eitt í sér, að yfirskattanefnd kom í stað sektarnefndar og sá
þáttur í afgreiðslu mála, sem fram að gildistöku breytingarlaganna var í
höndum ríkisskattstjóra, var falinn skattrannsóknarstjóra.

Það sakarefni, sem hér er til umfjöllunar, var tekið til opinberrar rann-
sóknar af lögreglu á grundvelli bréfs, sem Kristinn Sigurjónsson hæsta-
réttarlögmaður ritaði sýslumanninum á Selfossi 15. júní 1992 f. h. Kjartans
Halldórssonar. Styðst ákæra málsins við gögn, sem fylgdu bréfi lögmanns-
ins, og framburðarskýrslu, sem skráð var eftir ákærða hjá lögreglunni í Ár-
nessýslu 26. ágúst 1994.

Samkvæmt 31. gr. laga nr. 45/1987 fellir yfirskattanefnd úrskurð um sekt
samkvæmt 30. gr. sömu laga, vísi skattrannsóknarstjóri máli þangað til
sektarákvörðunar. Honum er enn fremur, svo sem að framan er rakið. til-
2582

tækur sá kostur að vísa máli til opinberrar rannsóknar og dómsmeðferðar.
Að mati dómsins verður að skýra 1. og 2. mgr. 31. gr. hinna tilvitnuðu laga á
þann veg, að brot gegn 30. gr. þeirra sæti því aðeins dómsmeðferð, að
skattrannsóknarstjóri kjósi af sjálfsdáðum eða eftir ósk sakbornings að hafa
þann hátt á afgreiðslu máls. Til saksóknar komi því ekki, nema fyrir liggi
ákvörðun skattyfirvalda samkvæmt framangreindu. Er þessi skýringarkost-
ur nærtækur í ljósi þess, að samræmis verði með þessu móti gætt í afgreiðslu
mála og sakborningur þurfi ekki að sæta því, að mál hans gangi til dóms-
meðferðar, ef skilyrði eru að mati skattyfirvalda til að ljúka því með öðrum
og viðurhlutaminni hætti. Er sérstaklega til þess að líta, hvað þetta varðar,
að það brot ákærða, sem hér um ræðir, verður að teljast smávægilegt.

Með því, sem nú hefur verið rakið, telst forræði þess sakarefnis, sem hér
er til úrlausnar, enn í höndum skattyfirvalda. Brast því skilyrði til útgáfu
ákæru að þessu leyti. Verður af þeim sökum eigi hjá því komist að vísa 1.
tölulið ákæru frá dómi.

Sakarkostnaðarákvörðun bíður dóms í málinu.

Þorgeir Ingi Njálsson héraðsdómari kvað upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:
Ákæru ríkissaksóknara á hendur ákærða, Hallgrími Sigurðssyni, að
því er varðar ætlað brot gegn 1. mgr. 30. gr. laga nr. 45/1987 um stað-
greiðslu opinberra gjalda, er vísað frá dómi.
2583
Föstudaginn 2. desember 1994.
Nr. 473/1994. — Hjálmur hf.
(Hlöðver Kjartansson hdl.)
gegn
Vélsmiðjunni Mjölni hf.
(Jónatan Sveinsson hrl.)

Kærumál. Matsgerð.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 17. nóvem-
ber 1994, sem barst réttinum með kærumálsgögnum 29. sama mán-
aðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Vestfjarða, upp kveðinn 8.
nóvember sl., og er kæruheimild í c-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/
1991 um meðferð einkamála. Fyrir Hæstarétti gerir sóknaraðili þær
kröfur, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og dóm-
kvöddu matsmönnunum Þórði Theodórssyni og Bjarna Sigurðssyni
verði gert að ljúka mati samkvæmt dómkvaðningu 14. febrúar 1994,
sem fór fram á grundvelli matsbeiðni sóknaraðila, með því að láta
uppi rökstutt álit á tvennu, annars vegar, hvort efnisverð í reikning-
um varnaraðila á hendur sóknaraðila sé eðlilegt og sanngjarnt, en ef
svo er ekki, þá, hvert teljist eðlilegt og sanngjarnt efnisverð, hins
vegar, hvort efnis- og vinnumagn og verð vegna framkvæmda
varnaraðila í vélskipinu Æsu, ÍS-87, sé í eðlilegu samræmi við um-
fang framkvæmdanna, en ef svo er ekki, þá, hvert sé hæfilegt efnis-
og vinnumagn og sanngjarnt endurgjald fyrir það. Þá krefst sóknar-
aðili kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðila.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru-
málskostnaðar úr hendi sóknaraðila.

Með vísan til röksemda í hinum kærða úrskurði þykir mega fall-
ast á, að dómkvöddu matsmennirnir hafi þegar látið nægilega uppi
álit á þeim atriðum, sem fyrri athugasemd sóknaraðila við matsgerð
þeirra beinist að, enda gefst honum kostur á að leggja eftir þörfum
fyrir þá spurningar við skýrslugjöf fyrir dómi. Þá felur síðari athuga-
2584
semd sóknaraðila í raun í sér kröfu um, að lagt verði fyrir mats-
mennina að svara spurningum, sem var ekki beint til þeirra í sam-
svarandi horfi í dómkvaðningu. Samkvæmt þessu eru því ekki efni
til að verða við kröfum sóknaraðila.
Dæma verður sóknaraðila til að greiða varnaraðila kærumáls-
kostnað, eins og greinir í dómsorði.

Dómsorð:

Kröfu sóknaraðila, Hjálms hf., um, að lagt verði fyrir dóm-
kvöddu matsmennina Þórð Theodórsson og Bjarna Sigurðs-
son að taka upp matsgerð sína, er hafnað.

Sóknaraðili greiði varnaraðila, Vélsmiðjunni Mjölni hf.,
50.000 krónur í kærumálskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Vestfjarða 8. nóvember 1994.

Lögmaður stefnda hefur með bréfi á dómskjali nr. 40 krafist þess, að lagt
verði fyrir dómkvadda matsmenn að endurskoða eða endurmeta ákveðna
þætti í fram lagðri matsgerð á dómskjali nr. 34. Hafa sömu matsmenn þó
áður svarað skriflegri beiðni lögmannsins á dómskjali nr. 37 um viðbótar-
mat með nokkurs konar framhaldsmatsgerð, sem lögð var fram á dómþingi
í dag og þingmerkt nr. 41. Kemur þar fram frekari rökstuðningur mats-
manna fyrir þeim þáttum í matsbeiðni, sem óskað var nánari skýringa á.
Með kröfu sinni á dómskjali nr. 40 þykir lögmaður stefnda vera að leita
svara við atriðum, sem ýmist er búið að svara af hálfu hinna dómkvöddu
matsmanna, eins og þeir telja frekast mögulegt, að því er ætla verður, eða
eru þess eðlis, að falli undir fleiri þætti en einn í upphaflegri matsbeiðni
stefnda á dómskjali nr. 25. Er þar um að tefla atriði, sem ætla verður, að
leita megi nánari skýringar og staðfestingar á fyrir dómi við aðalmeðferð
málsins. Þykir því mega taka undir þau sjónarmið lögmanns stefnanda, sem
bókuð voru í réttinum í dag. Er því hrundið þeirri kröfu lögmanns stefnda,
að viðkomandi matsmenn verði með úrskurði skyldaðir til að endurmeta
eða endurskoða fyrri matsgerð sína í málinu.

Úrskurðarorð:
Kröfu lögmanns stefnda um, að lagt verði fyrir dómkvadda mats-
menn með úrskurði að endurskoða eða endurmeta fram lagða mats-
gerð sína í málinu, er hrundið.
2585
Föstudaginn 2. desember 1994.
Nr. 338/1994. — Skipabrautin hf.
(Kristján Stefánsson hrl.)
gegn
Landsbanka Íslands
(Gunnar Sólnes hrl.)

Kærumál. Nauðungarsala. Haldsréttur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson,
Gunnlaugur Claessen og Pétur Kr. Hafstein.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 8. júlí 1994,
sem barst réttinum 3. ágúst sama ár. Kæruheimild er í 85. gr., sbr.
79. gr., laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Sóknaraðili krefst þess,
að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi og ógilt verði nauð-
ungarsala, sem fram fór 14. mars 1994 á nýsmíði nr. 7, stálbát í smíð-
um hjá sóknaraðila. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og
kærumálskostnaðar. Til vara krefst hann þess, „að ákvörðun sýslu-
manns að hafna boði sóknaraðila, að fjárhæð 16.000.000 kr., verði
breytt á þá leið, að boðið verði samþykkt“.

Varnaraðili hefur ekki gert kröfur í málinu fyrir Hæstarétti.

Meðferð málsins hér fyrir dómi hefur verið frestað fram til þessa
að beiðni sóknaraðila.

Atvikum málsins er lýst í úrskurði héraðsdóms. Staðfesta ber þá
niðurstöðu hans, að uppboðsheimild varnaraðila hafi verið lögmæt
og um nauðungarsöluna gildi ákvæði XI. kafla laga nr. 90/1991. Þá
verður nauðungarsalan eigi ógilt vegna rangrar tilgreiningar á
gerðarþola í beiðninni, enda var hún leiðrétt við fyrirtöku málsins
hjá sýslumanni.

Uppboðsandlagið var í vörslu sóknaraðila á uppboðsdegi. Við
nauðungarsöluna lagði sóknaraðili, sem ekki var gerðarbeiðandi,
fram haldsréttarkröfu sína, að fjárhæð 22.944.319 krónur, auk inn-
heimtuþóknunar og virðisaukaskatts. Í kröfulýsingunni var vísað til
5. gr. smíðasamnings milli sóknaraðila og Gylfa Baldvinssonar frá 4.
desember 1990, þar sem segir, að sóknaraðili hafi haldsrétt í bátnum
og keyptu efni til hans, þar til lokauppgjör hafi farið fram í sam-
ræmi við ákvæði samningsins.
2586

Við nauðungarsölu lausafjármuna ber sýslumanni að taka afstöðu
til þess samkvæmt 5. mgr. 67. gr. laga nr. 90/1991, hvort boð nægi til
þess, að einhver gerðarbeiðenda fái eitthvað í sinn hlut af söluverði.
Það ræðst af fyrirliggjandi kröfum í uppboðsandlagið. Ekki verður
til þess ætlast, að sýslumaður sé í færum til að meta umsvifalaust
réttmæti kröfulýsinga, sem þá eru fram bornar. Séu þær studdar
gögnum og ekki augljóslega rangar eða vafasamar, ber að leggja
þær til grundvallar að svo búnu. Frekari meðferð þeirra bíður þá út-
hlutunar söluandvirðis.

Haldsréttarkröfu sóknaraðila var eigi þann veg farið, að hún yrði
vefengd án frekari umfjöllunar. Bar sýslumanni því að taka mið af
henni við mat á fram komnu boði varnaraðila. Það nægði þá ekki til
þess, að varnaraðili fengi eitthvað í sinn hlut af söluverði. Var nauð-
ungarsalan því árangurslaus, þar sem önnur boð komu ekki fram
eða voru ekki tekin gild. Ber þannig að fallast á kröfu sóknaraðila
um ógildingu nauðungarsölunnar.

Varnaraðili skal greiða sóknaraðila málskostnað í héraði og
kærumálskostnað, eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi.

Nauðungarsala á nýsmíði nr. 7, stálbát í smíðum hjá sóknar-
aðila, Skipabrautinni hf., sem fram fór hjá sýslumanninum í
Keflavík 14. mars 1994, er ógild.

Varnaraðili, Landsbanki Íslands, greiði sóknaraðila 150.000
krónur í málskostnað í héraði og kærumálskostnað.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 28. júní 1994.
I.
Dómkröfur aðila.

Mál þetta, sem varðar ágreining um gildi nauðungarsölu og rekið er sam-
kvæmt XIV. kafla laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu, var þingfest 22. apríl
1994 og tekið til úrskurðar 3. júní 1994 að loknum munnlegum málflutningi.

Sóknaraðili, Skipabrautin hf., kt. 691289-3979, gerir þá kröfu aðallega, að
ógilt verði nauðungaruppboð sýslumannsins í Keflavík, sem fram fór 14.
mars 1994 á starfsstöð sóknaraðila að Fitjabraut 3, Njarðvík, á nýsmíði nr.
7, stálbát í smíðum.
2587

Sæti uppboðið ekki ógildingu, er til vara gerð sú krafa, að ákvörðun
sýslumanns að hafna boði sóknaraðila, að fjárhæð 16.000.000 kr., verði
breytt á þá leið, að boðið verði samþykkt. Jafnframt er þess krafist, að stað-
fest verði með úrskurði, að sóknaraðili eigi haldsrétt í nýsmíðinni, þar til
fullnaðaruppgjör hefur farið fram á verksamningi við Gylfa Baldvinsson,
dags. 4. desember 1990, samkvæmt kröfulýsingu sóknaraðila, dags. 18.
febrúar 1994, að fjárhæð samtals 23.878.069 kr.

Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar úr hendi varnaraðila að skaðlausu.

Varnaraðili, Landsbanki Íslands, 710169-1449, gerir þá kröfu, að framan-
greind nauðungarsala sýslumannsins í Keflavík verði staðfest. Þá krefst
varnaraðili þess, að hafnað verði kröfum sóknaraðila um, að samþykkt
verði boð hans í uppboðsandlagið eða að haldsréttarkrafa verði viður-
kennd.

Af hálfu varnaraðila er krafist málskostnaðar úr hendi sóknaraðila að
skaðlausu.

Sáttaumleitanir dómara hafa engan árangur borið.

Il.
Málsatvik.

Atvik málsins eru þau, að með bréfum varnaraðila, dags. 31. ágúst 1993,
var þess krafist, að nýsmíði nr. 7, stálbátur í smíðum hjá sóknaraðila, yrði
seld nauðungarsölu. Gerðarþoli við nauðungarsöluna var tilgreindur
sóknaraðili. Varnaraðili studdi kröfu sína við þrjú fjárnám frá 27. júlí 1993 í
umræddri nýsmíði, sem fram fóru hjá Gylfa Baldvinssyni til tryggingar
kröfum varnaraðila, að fjárhæð samtals 9.383.874,20 kr.

Samkvæmt vottorði Siglingamálastofnunar ríkisins, dags. 14. mars 1994,
er staðfest, að nýsmíði nr. 7 hafi verið úthlutað skipaskrárnúmerinu 2101 í
júní 1990, en skipið hafi hins vegar ekki verið skráð á aðalskipaskrá.

Með bréfum, dags. 18. febrúar og 11. mars 1993, var nauðungarsölu á
smíðinni mótmælt af hálfu sóknaraðila. Voru mótmælin m. a. studd því, að
sóknaraðili væri eigandi smíðinnar og að með nauðungarsöluandlagið væri
ranglega farið sem lausafé. Þá var nauðungarsölunni einnig andmælt með
bréfum, dags. 14. mars 1994, af hálfu Iðnþróunarsjóðs og Sparisjóðs Reykja-
víkur og nágrennis, sem ekki eru aðilar að máli þessu. Samkvæmt þinglýs-
ingarvottorði sýslumannsins í Keflavík, dags. 1. febrúar 1994, vegna nýsmíði
nr. 7 var samningi, dags. 4. desember 1990, þinglýst á eignina 9. mars 1992,
en samkvæmt þeim samningi skuldbindur sóknaraðili sig til að smíða fiski-
bát úr stáli á kostnað áðurnefnds Gylfa Baldvinssonar. Á eigninni hvíla
einnig samningsveð varnaraðila og þau aðfararveð, sem lágu til grundvallar
2588
kröfu um nauðungarsölu. Hins vegar hafa verið afmáð samningsveð Iðn-
þróunarsjóðs og Sparisjóðs Reykjavíkur og nágrennis.

Samkvæmt áðurgreindum samningi, dags. 4. desember 1990, tók sóknar-
aðili að sér á kostnað Gylfa Baldvinssonar að smíða fiskibát úr stáli, sem
fékk smíðanúmer 7 hjá sóknaraðila. Kaupverð bátsins var 24.770.000 kr.,
sem greiða skyldi með misháum afborgunum allt frá undirritun samnings
og eftir því. sem smíðinni miðaði áfram. Lokagreiðslu skyldi inna af hendi
við afhendingu bátsins, sem átti að fara fram 16. mars 1991, auk þess sem þá
skyldi jafnframt fara fram uppgjör á öllum reikningum, sem til hefðu fallið
á smíðatíma. Í samningnum er mælt fyrir um, að sóknaraðili hafi haldsrétt í
bátnum og keyptu efni, þar til lokauppgjör hafi farið fram.

Með bréfi, dags. 18. febrúar 1994, lýsti sóknaraðili kröfu, að fjárhæð sam-
tals 23.878.069 kr., í uppboðsandvirði nýsmíðinnar, og var kröfunni lýst sem
haldsréttarkröfu, er gengi framar öllum veðböndum, hvort sem væri samn-
ings- eða aðfararveðum. Var krafan reist á áðurgreindum samningi um
smíðina, en hann hefði verið vanefndur og framkvæmdir því legið niðri frá
seinni hluta árs 1991.

Krafa varnaraðila um nauðungarsölu á nýsmíði nr. 7 var tekin fyrir hjá
sýslumanninum í Keflavík 28. febrúar 1993. Við fyrirtökuna tók sýslumaður
þá ákvörðun, að nauðungarsala á smíðinni færi fram 14. mars 1994, þrátt
fyrir fram komin andmæli sóknaraðila. Við fyrirtöku málsins 14. mars 1994
höfðu sýslumanni einnig borist áðurgreind mótmæli Iðnþróunarsjóðs og
Sparisjóðs Reykjavíkur og nágrennis. Þá mótmælti sóknaraðili einnig sér-
staklega, að hann væri gerðarþoli samkvæmt kröfu varnaraðila um nauð-
ungarsölu. en samkvæmt endurritum sýslumanns frá umræddum fyrirtekt-
um var gerðarþoli tilgreindur Gylfi Baldvinsson. Að fengnum þessum and-
mælum fór nauðungarsalan allt að einu fram, og var varnaraðila slegin
eignin á 15.000.000 kr. Af hálfu sóknaraðila var boðið 16.000.000 kr., en því
boði ekki tekið, þar sem greiða átti með inneign samkvæmt haldsréttar-
kröfu. Þessu var mótmælt af hálfu sóknaraðila, sem geymdi sér rétt til að
bera uppboðsaðgerðir sýslumanns undir héraðsdóm.

Með bréfi, sem barst dóminum 22. mars 1993, leitaði sóknaraðili úr-
lausnar dómsins um gildi nauðungarsölunnar. Málið var þingfest 22. apríl
1994 að undangenginni lögmætri boðun til allra aðila nauðungarsölunnar.
Aðrir aðilar nauðungarsölunnar en aðilar máls þessa hafa ekki tekið þátt í
rekstri málsins.
2589

1.
Málsástæður aðila.

Sóknaraðili reisir aðalkröfu sína á því, að nauðungarsalan á nýsmíði nr. 7
hefði átt að fara fram samkvæmt ákvæðum 2. þáttar laga nr. 90/1991 um
nauðungarsölu, en ekki XI. kafla laganna. Um sé að ræða 9,9 tn. skip, sem
hafi fengið úthlutað skipaskrárnúmeri og falli því undir ákvæði 2. mgr. 17.
gr. laganna.

Við munnlegan flutning málsins hélt sóknaraðili því einnig fram, að fjár-
námsgerðir þær, sem legið hefðu til grundvallar nauðungarsölu., fullnægðu
ekki skilyrðum laga nr. 90/1989 um aðför og 1. tl. 1. mgr. 6. gr. laga nr. 90/
1991, þar sem ekki yrði ráðið af endurritum gerðanna, að þær stöfuðu frá til
þess bæru yfirvaldi. Þá hefði 16. gr. laga 90/1989 ekki verið gætt. Enn fremur
hélt sóknaraðili því fram, að nauðungarsöluna bæri að ógilda, þar sem
varnaraðili kæmi ekki til með að fá neinu úthlutað upp í kröfu sína, sbr. 5.
mgr. 67. gr. laga nr. 90/1991. Af hálfu varnaraðila var þessum málsástæðum
mótmælt sem of seint fram komnum.

Hvorki í greinargerð né við munnlegan flutning málsins hefur sóknaraðili
fært fram lagarök fyrir varakröfu sinni um, að breytt verði þeirri ákvörðun
sýslumanns að hafna boði sóknaraðila, að fjárhæð 16.000.000 kr.

Sóknaraðili heldur því fram, að þar sem fjárkrafa sú, er hann lýsti í nauð-
ungarsöluandvirðið, hafi ekki sætt andmælum, verði hún lögð til grundvall-
ar í máli þessu. Til tryggingar kröfunni sé haldsréttur í smíðinni, þar til
fullnaðaruppgjör hefur farið fram, og gerð sé krafa um, að þessi réttur
verði viðurkenndur.

Varnaraðili vísar til þess, að nauðungarsala sýslumannsins í Keflavík á
nýsmíði nr. 7 hafi farið fram með lögmætum hætti og varnaraðili því orðið
eigandi hins selda hlutar með því að greiða nauðungarsöluandvirðið,
15.000.000 kr. Þá hafi þær fjárnámsgerðir, sem voru grundvöllur sölunnar,
farið fram lögum samkvæmt. Nauðungarsalan hafi réttilega farið fram sam-
kvæmt ákvæðum XI. kafla laga nr. 90/1991. enda sé smíðinni ekki lokið og
báturinn ekki færður inn á aðalskipaskrá.

Af hálfu varnaraðila er mótmælt sem röngu, að kröfu sóknaraðila í nauð-
ungarsöluandvirðið hafi ekki verið andmælt. Sú afstaða sýslumanns að taka
ekki boði sóknaraðila, að fjárhæð 16.000.000 kr., og að greitt yrði með inn-
eign samkvæmt haldsréttarkröfu, feli í sér andmæli gegn kröfunni. Þá hafi
varnaraðili ekki mótmælt kröfunni við nauðungarsöluna, enda hafi ætlunin
verið að gera slíkt við úthlutun nauðungarsöluandvirðis.
2590

IV.
Niðurstaða.

Í beiðnum varnaraðila, dags. 31. ágúst 1993. um, að sýslumaðurinn í
Keflavík selji nauðungarsölu stálbát í smíðum hjá sóknaraðila, er sóknar-
aðili tilgreindur gerðarþoli við söluna. Samkvæmt samningi sóknaraðila og
Gylfa Baldvinssonar, dags. 4. desember 1990 og þinglýstum 9. mars 1992,
tekur sóknaraðili að sér að smíða bát á kostnað nefnds Gylfa. Þykir verða
að túlka þann samning svo, að Gylfi Baldvinsson sé eigandi smíðinnar, eftir
því sem henni vindur fram, enda hefði að öðrum kosti verið ástæðulaust
fyrir sóknaraðila að áskilja sér haldsrétt í smíðinni, svo sem hann gerði í
samningnum um smíðina. Varnaraðili krafðist fjárnáms í smíðinni til trygg-
ingar á skuldum Gylfa Baldvinssonar, og því bar varnaraðila að tiltaka
hann sem gerðarþola í beiðni um nauðungarsölu, sbr. 1. mgr. 11. gr. laga nr.
90/1991 um nauðungarsölu. Þessa var ekki gætt við upphafsathugun málsins
hjá sýslumanni, svo sem skylt var, sbr. 13. gr. laganna. Þegar hins vegar er
virt, að í rekstri máls þessa hefur sóknaraðili ekki haft uppi andmæli af
þessum sökum og að gerðarþoli hefur ekki tekið þátt í rekstri málsins þrátt
fyrir lögmæta boðun, verður nauðungarsalan ekki ógilt á þessum grund-
velli.

Sóknaraðili heldur því fram, að nauðungarsölu á smíðinni beri að ógilda,
þar sem nauðungaruppboðið hafi ranglega farið fram sem um lausafé væri
að ræða samkvæmt XI. kafla laga nr. 90/1991. Í málinu liggur fyrir, að smíð-
in hefur ekki verið færð á aðalskipaskrá, sbr. lög nr. 115/1985 um skráningu
skipa. Því verður ekki fallist á það með sóknaraðila, að fara hefði átt með
nauðungarsöluna samkvæmt reglum 2. þáttar laganna um nauðungarsölu á
fasteignum o. fl., sbr. 2. mgr. 17. gr.

Þær fjárnámsgerðir, sem varnaraðili studdi kröfu sína um nauðungarsölu
við, voru framkvæmdar af Birni Rögnvaldssyni, löglærðum fulltrúa sýslu-
mannsins á Akureyri. Gerðirnar fóru því fram af til þess bæru yfirvaldi í því
umdæmi, sem gerðarþoli átti heimilisvarnarþing.

Í samræmi við 1. mgr. 68. gr. laga nr. 90/1991 hefur sýslumaðurinn í Kefla-
vík ekki úthlutað nauðungarsöluandvirði, þar sem dómsmál er rekið um
gildi sölunnar. Að svo komnu máli verður því ekki fullyrt, að varnaraðili
komi ekki til með að fá úthlutað upp í kröfur sínar og að salan sé árangurs-
laus, sbr. 5. mgr. 67. gr. laganna, svo sem sóknaraðili heldur fram.

Samkvæmt framansögðu verður ekki fallist á kröfu sóknaraðila um. að
ógilt verði nauðungarsala sýslumannsins í Keflavík á bát í smíðum hjá
sóknaraðila, sem fram fór 14. mars 1993.

Samkvæmt 2. mgr. 83. gr. laga nr. 90/1991 verða ekki hafðar uppi í máli,
2591

sem rekið er samkvæmt XIV. kafla laganna, aðrar kröfur en varða ógild-
ingu nauðungarsölu eða viðurkenningu á gildi hennar svo og kröfur um
greiðslu málskostnaðar. Þegar af þessari ástæðu ber að hafna varakröfu
sóknaraðila varðandi afstöðu sýslumanns til boðs hans í smíðina og kröfu
hans um, að viðurkenndur verði haldsréttur í eigninni, en slík krafa getur
komið til álita við úthlutun nauðungarsöluandvirðis.

Í bréfi því, sem sóknaraðili leitar úrlausnar dómsins um gildi umræddrar
nauðungarsölu, gerir hann þá kröfu, að uppboðsandlagið verði tilgreint,
réttindi uppboðsþola, Gylfa Baldvinssonar, til nýsmíðinnar, samkvæmt
samningi hans og sóknaraðila, dags. 4. desember 1990, og að viðurkenndur
verði réttur sóknaraðila til að ljúka smíðinni samkvæmt samningnum á
kostnað hæstbjóðanda. Hvorki í greinargerð né við munnlegan flutning
málsins var þessi krafa höfð uppi, en þá voru kröfur sóknaraðila ýtarlega
færðar til bókar. Þykir því verða að líta svo á, að fallið hafi verið frá þessari
kröfu.

Það athugast, að allur málatilbúnaður sóknaraðila hefur verið óglöggur
og á reiki, en það þykir þó ekki hafa staðið í vegi þess, að málið yrði úr-
skurðað að efni til.

Sóknaraðili greiði varnaraðila 200.000 kr. í málskostnað.

Benedikt Bogason dómarafulltrúi kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:

Kröfu sóknaraðila, Skipabrautarinnar hf., um, að ógilt verði nauð-
ungarsala sýslumannsins í Keflavík frá 14. mars 1994 á nýsmíði nr. 7,
stálbát í smíðum hjá sóknaraðila, er hafnað.

Hafnað er kröfum sóknaraðila um, að breytt verði þeirri ákvörðun
sýslumannsins í Keflavík frá 14. mars 1994 að taka ekki boði sóknar-
aðila, að fjárhæð 16.000.000 kr., í nýsmíði nr. 7 og að viðurkenndur
verði haldsréttur í smíðinni.

Sóknaraðili greiði varnaraðila 200.000 kr. í málskostnað.
2592
Mánudaginn $. desember 1994.
Nr. 470/1994. Ingvar Þorgilsson o. fl.
(Gunnar Sæmundsson hrl.)
segn

Eftirlaunasjóði Félags íslenskra
atvinnuflugmanna

(Atli Gíslason hrl.)

Kærumál. Gerðardómur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðilar skutu þessu máli til Hæstaréttar með kæru 21. nóv-
ember 1994, sem barst réttinum 25. sama mánaðar ásamt kæru-
málsgögnum. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur, upp
kveðinn 18. nóvember 1994, og er kæruheimild í 2. mgr. 5. gr. laga
nr. $3/1989 um samningsbundna gerðardóma. Sóknaraðilar krefjast
þess, að hinum kærða úrskurði verði hrundið og dæmt, að varnar-
aðila sé skylt innan frests, sem Hæstiréttur ákveði, að skipa gerðar-
mann af sinni hálfu í gerðardóm til að fjalla um ágreining sóknar-
aðila og varnaraðila „varðandi meinta skerðingu á lífeyrisrétti
sóknaraðila umfram aðra sjóðfélaga“. Þá krefjast sóknaraðilar
málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðila.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru-
málskostnaðar úr hendi sóknaraðila.

Fyrir Hæstarétti hefur verið lögð fram yfirlýsing. dagsett 9. nóv-
ember 1994, frá Þóri Óskarssyni, sem var meðal sóknaraðila málsins
í héraði, um, að hann hætti þátttöku sinni í því.

I.

Sóknaraðilar gera þá kröfu í málinu, að varnaraðila verði gert
skylt innan frests, sem ákveðinn verði af dóminum, að tilnefna
gerðarmann af sinni hálfu í gerðardóm samkvæmt 22. gr. reglugerð-
ar fyrir Eftirlaunasjóð FÍA frá 1. janúar 1993. Heimild sína til að
leita til dómstóla með þessa kröfu virðast sóknaraðilar reisa á 2.
mgr. 4. gr. laga nr. $3/1989.
2593

Samkvæmt 2. mgr. 4. gr. laga nr. 53/1989 getur aðili snúið sér til
héraðsdómara, ef gagnaðili hans fullnægir ekki skyldu sinni til að
skipa mann fyrir sitt leyti í gerðardóm, og getur dómari þá sam-
kvæmt kröfu skipað gerðarmann í hans stað. Í ákvæðinu er ekki
gert ráð fyrir, að dómari mæli fyrir um skyldu málsaðila til að til-
nefna gerðarmann, svo sem sóknaraðilar krefjast eftir orðanna
hljóðan. Kröfugerð þeirra þykir hins vegar mega skýra til samræmis
við þetta lagaákvæði og skilja hana á þann veg, að krafist sé, að hér-
aðsdómari tilnefni gerðarmann í umræddan gerðardóm af hálfu
varnaraðila.

11.

Sóknaraðilar hafa gefið þá skýringu á ágreiningnum við varnar-
aðila, sem þeir vilji leggja fyrir gerðardóm, að Eftirlaunasjóður FÍA
hafi verið stofnaður árið 1974 og tekið við hlutverki Lífeyrissjóðs at-
vinnuflugmanna. Þeir, sem hafi átt réttindi í þeim lífeyrissjóði, hafi
fengið innstæður sínar þar færðar í eftirlaunasjóðinn, þar sem þeim
hafi verið reiknuð stig vegna innstæðnanna með tvennum hætti.
Annars vegar hafi innstæðurnar verið reiknaðar til stiga í samræmi
við kaupgjald árið 1974, og hafi eftirlaunasjóðurinn ábyrgst réttindi,
sem fundin voru þannig. Sóknaraðilar kveða þau réttindi yfirleitt
hafa verið miklum mun lægri en réttindin hefðu orðið, ef iðgjöld
sjóðfélaga hefðu verið umreiknuð til stiga í samræmi við laun á
þeim tíma, sem iðgjöldin voru greidd. Því hafi verið ráðgert í 20. gr.
reglugerðar fyrir eftirlaunasjóðinn, að unnt yrði að bæta mismuninn
á þessu með fé, sem mætti meðal annars afla með sérstöku iðgjaldi,
ef um það yrði samið milli Félags íslenskra atvinnuflugmanna og
vinnuveitenda, en með þeim fjármunum myndu viðkomandi sjóðfé-
lagar fá svokölluð skilorðsbundin stig hjá sjóðnum. Sóknaraðilar
kveða fé, sem hafi verið aflað á þennan hátt í eftirlaunasjóðinn,
hafa verið geymt í sérstökum verðtryggingarsjóði, sem hafi í fram-
kvæmd nægt til þess, að skilorðsbundnu stigin hafi gefið sömu rétt-
indi og önnur áunnin stig hjá eftirlaunasjóðnum. Við þetta hafi ver-
ið búið, allt þar til stjórn Félags íslenskra atvinnuflugmanna hafi
ákveðið, að greiðslur úr eftirlaunasjóðnum á grundvelli skilorðs-
bundinna stiga yrðu skertar um 60% frá 1. júní 1991. Með nýrri
reglugerð fyrir eftirlaunasjóðinn, sem hafi tekið gildi 1. janúar 1993,

12 Hæstaréttardómar IV
2594
hafi síðan verið ákveðið, að aðeins 10% af skilorðsbundnu stigunum
yrðu talin sjóðfélögum til eignar í sjóðnum og fyrrnefndur verð-
tryggingarsjóður rynni inn í hann.

Með þessu telja sóknaraðilar, að rétti þeirra hafi verið raskað
langt umfram þá félaga í eftirlaunasjóðnum, sem hafi aðeins átt þar
óskilorðsbundin stig, og hafi þeir þannig sætt ólögmætri mismunun.
Vilja sóknaraðilar fá leyst úr ágreiningi um þetta við varnaraðila
fyrir gerðardómi, sem mælt er fyrir um í 22. gr. reglugerðar fyrir
eftirlaunasjóðinn. Varnaraðili hefur neitað að tilnefna gerðarmann
fyrir sitt leyti til að taka sæti í gerðardómi með þeim rökum, að
ágreiningsefnið geti ekki sætt þeirri meðferð.

III.

Í bréfi lögmanns sóknaraðila 14. júní 1994 til varnaraðila gerði
hann grein fyrir þeim kröfum, sem umbjóðendur hans ætli að hafa
uppi fyrir gerðardómi. Auk kröfu um málskostnað úr hendi varnar-
aðila og greiðslu kostnaðar af gerðardómsmeðferð segir í bréfinu,
að kröfur sóknaraðila verði þessar:

„Að dæmt verði, að áunninn lífeyrisréttur þeirra í Eftirlaunasjóði
FÍA hafi við gildistöku núgildandi reglugerðar sjóðsins verið skert-
ur umfram lífeyrisrétt þeirra sjóðfélaga, sem ekki áttu svonefnd
skilorðsbundin stig.

Að dæmt verði, að sú umframskerðing hafi falið í sér brot á jafn-
ræðisreglu og því verið ólögmæt gagnvart þeim.

Að kveðið verði á um, hve mörgum stigum umframskerðing þessi
hafi numið hjá hverjum þeirra.“

Í 22. gr. reglugerðar fyrir Eftirlaunasjóð FÍA frá 1. janúar 1993 er
mælt fyrir um rétt sjóðfélaga til að bera undir gerðardóm ágreining
við stjórn sjóðsins „út af reglugerð þessari“. Með fyrrgreindum
kröfum, sem sóknaraðilar hafa lýst yfir, að þeir vilji leita úrlausnar
um fyrir gerðardómi, er í raun leitað viðurkenningar á því, að reglu-
gerðin sem slík hafi skert réttindi þeirra, sem þeir nutu fyrir setn-
ingu hennar, meira en annarra sjóðfélaga og að mismunun, sem
kunni að felast í þessu, sé ólögmæt gagnvart sóknaraðilum. Virðast
sóknaraðilar þannig ætla aðallega að leitast við að hnekkja gildi
ákvæða reglugerðarinnar gagnvart sér, en ekki að fá leyst úr efni
eftirlaunaréttinda sinna hjá varnaraðila. Er ekki unnt að fallast á,
2595

að ágreiningur um þetta sé þess eðlis, að hann geti fallið undir til-
vitnað orðalag í 22. gr. reglugerðarinnar og átt þannig undir þar-
greindan gerðardóm. Er varnaraðila því óskylt að tilnefna mann í
gerðardóm fyrir sitt leyti, og verður þá ekki beitt því réttarfars-
úrræði, sem er kveðið á um í 2. mgr. 4. gr. laga nr. 53/1989.

Samkvæmt þessu verður að staðfesta niðurstöðu hins kærða úr-
skurðar. Verða sóknaraðilar dæmdir sameiginlega til að greiða
varnaraðila kærumálskostnað, svo sem í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Sóknaraðilar, Ingvar Þorgilsson, Olaf Olsen, Snorri Snorra-
son, Hilmar Leósson, Smári Karlsson, Jóhannes Markússon,
Einar Gíslason, Dagfinnur Stefánsson, Jóhannes R. Snorra-
son, Reynir Guðmundsson, Skúli Magnússon, Viktor Aðal-
steinsson, Geir Gíslason, Ólafur Indriðason, Ríkharður Jóna-
tansson, Henning A. Bjarnason, Ámundi H. Ólafsson, Rúnar
Guðbjartsson, Sigurður Haukdal, Magnús Guðmundsson,
Björn Guðmundsson, Björn Thoroddsen, Frantz Hákansson,
Garðar Steinarsson, Stefán Gunnarsson, Magnús Jónsson,
Reynir Eiríksson, Hilmar Bergsteinsson, Jóhann G. Sigfússon,
Björn Brekkan, Óskar Jóhannsson, Anton G. Axelsson, Jón
Ragnar Steindórsson, Guðlaugur Helgason, Ámundi G. Ólafs-
son, Pálmi Sigurðsson, Ingimar K. Sveinbjörnsson, Karl
Schiöth, Óskar Sigurðsson, Þórir Óskarsson, Skúli Br. Stein-
þórsson, Árni F. Ólafsson, Styrkár Sigurðsson, Harald
Snæhólm, Brynjúlfur Thorvaldsson, Ingimundur Þorsteinsson,
Hallgrímur Jónasson, Halldór Ingólfsson, Bragi Norðdahl,
Fróði Björnsson, Stefán Gíslason, Magnús Norðdahl, E. Krist-
inn Olsen, Gunndór Sigurðsson og Gylfi Jónsson, greiði sam-
eiginlega varnaraðila, Eftirlaunasjóði Félags íslenskra atvinnu-
flugmanna, 60.000 krónur í kærumálskostnað.
2596

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 18. nóvember 1994.
I.

Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 31. október sl., var þingfest 3. ágúst
1994.

Sóknaraðilar málsins eru:

Ingvar Þorgilsson, kt. 070828-6189, Vogatungu 19, Kópavogi (og 54 aðrir.

Varnaraðili málsins er sjóðstjórn Eftirlaunasjóðs Félags íslenskra at-
vinnuflugmanna, kt. 650376-0809, Háaleitisbraut 68, Reykjavík.

Dómkröfur sóknaraðila eru þær, að úrskurðað verði. að varnaraðila,
stjórn Eftirlaunasjóðs FÍA, sé skylt innan tiltekins frests, sem héraðsdómur
ákveði, að skipa gerðarmann af sinni hálfu í gerðardóm til að fjalla um
ágreining sóknaraðila og sjóðstjórnarinnar um ætlaða skerðingu á lífeyris-
rétti þeirra umfram aðra sjóðfélaga. Þá krefjast sóknaraðilar málskostnaðar
úr hendi varnaraðila að mati réttarins að viðbættum virðisaukaskatti á mál-
flutningsþóknun.

Dómkröfur varnaraðila eru þær, að synjað verði kröfu sóknaraðila um,
að varnaraðili skipi mann af sinni hálfu í gerðardóm til að fjalla um ágrein-
ing aðila um ætlaða skerðingu á lífeyrisréttindum sóknaraðila umfram aðra
sjóðfélaga. Jafnframt er gerð krafa um, að sóknaraðilar greiði varnaraðila
málskostnað að teknu tilliti til virðisaukaskatts.

Málið var þingfest 3. ágúst 1994, og í því þinghaldi kom fram, að ekki
yrði um sættir að ræða milli aðila málsins, og því ákveðinn rekstur þessa
sérstaka ágreiningsmáls og aðild ákveðin. Í greinargerð varnaraðila kom
fram sú krafa. að málinu yrði vísað frá dómi, og var þeirri kröfu hafnað
með úrskurði, upp kveðnum 11. október sl., og ákveðið, að ákvörðun um
málskostnað biði efnisúrlausnar málsins.

I.

Rétt þykir að rekja nokkuð forsögu málsins. Árið 1953 var Lífeyrissjóður
atvinnuflugmanna stofnaður af atvinnuflugmönnum. Starfaði sá sjóður til
ársloka 1973, en var þá lagður niður og Eftirlaunasjóður FÍA stofnaður.
Við stofnun hins nýja sjóðs runnu eignir eldri sjóðsins til hans, og nýi
sjóðurinn tók á sig skuldbindingar hins eldri.

Þeir, sem áttu áunnin réttindi í Lífeyrissjóði atvinnuflugmanna, fluttu
innstæður sínar þar í hinn nýja sjóð, og voru þeim reiknuð stig þar með
tvennum hætti. Annars vegar voru innstæðurnar metnar til stiga í samræmi
við kauplag árið 1974, og ábyrgðist sjóðurinn þau réttindi, sem þannig feng-
ust. Þessi réttindi kveða sóknaraðilar hafa yfirleitt verið miklum mun minni
en þau, sem fengist hefðu með því að umreikna iðgjöld til lífeyrissjóðsins í
2597

stig í samræmi við laun á þeim tíma, sem iðgjöldin höfðu verið greidd.
Kveða sóknaraðilar, að í 20. grein reglugerðar eftirlaunasjóðsins hafi þess
vegna verið gert ráð fyrir þeim möguleika, að mismunurinn, svonefnd skil-
orðsbundin stig, yrði bættur með fé, sem aflað væri með sérstöku iðgjaldi,
er um kynni að semjast milli FÍA og flugfélaganna. og að jafnframt yrði
varið til þessa tekjuafgangi. sem myndast kynni af iðgjaldagreiðslum flugfé-
laganna til hóptrygginga. Framlög þau, sem þannig var aflað. voru ávöxtuð
og geymd í sérstökum sjóði, er nefndist Verðtryggingarsjóður. Samdi stjórn
FÍA síðar við viðsemjendur sína um greiðslu 2% iðgjalds af föstum launum
flugmanna til Verðtryggingarsjóðs.

Af hálfu varnaraðila hefur því verið haldið fram, að þegar fram í sótti,
hafi 2% ekki dugað til að standa undir skuldbindingum samkvæmt skil-
orðsbundnu stigunum og að á árinu 1991 hafi framlagið aðeins staðið undir
53.4% af greiðslum og því aðeins tímaspurning, hvenær sjóðurinn tæmdist.
Jafnframt kveður varnaraðili flugmenn, sem hafi hafið starf eftir 1973, hafa
verið óánægða, þar sem þeir hafi í engu notið réttinda samkvæmt nefndu
2% iðgjaldi.

Í framkvæmd stóð Verðtryggingarsjóður undir greiðslu umrædds mis-
munar, þannig. að skilorðsbundnu stigin gáfu sömu réttindi og óskilorðs-
bundnu stigin allt til þess, að greiðslur vegna skilorðsbundinna stiga voru
skertar um 60% frá 1. júní 1991. Mun þessi ákvörðun ekki hafa leyst fjár-
hagsvanda Verðtryggingarsjóðs.

Á félagsfundi 5. desember 1991 var ákveðið að skipa nefnd til að fara í
saumana á lífeyrismálum flugmanna og gera tillögur að nýrri reglugerð. Til-
lögur nefndarinnar lágu fyrir haustið 1992 og voru kynntar og ræddar á
tveimur fundum og síðan samþykktar í skriflegri atkvæðagreiðslu með 91%
greiddra atkvæða. Með nýrri reglugerð fyrir sjóðinn, sem tók gildi 1. janúar
1993, var eldri reglugerð breytt töluvert og þar á meðal 20. gr. hennar. Var
Verðtryggingarsjóður lagður niður og ákveðið, að 10% af upphaflegum
skilorðsbundnum stigum skyldu veita réttindi í Eftirlaunasjóðnum, og
ákveðið að tryggja eldri sjóðfélögum 65% lágmarkslífeyri auk 12 mánaða
aðlögunar að skerðingu. Var sameiginlegum fjármunum félagsmanna FÍA í
sjúkrasjóði varið til að bæta upp skerðingu vegna skilorðsbundinna stiga.
Varnaraðili kveður, að með breytingu reglugerðarinnar hafi verið um að
ræða málamiðlun milli ólíkra hagsmuna sjóðfélaga, auk þess sem ekki hafi
verið meiri hluti fyrir því innan FÍA að semja um áframhaldandi 2% ið-
gjald til Verðtryggingarsjóðs.

Sóknaraðilar telja, að á þeim hafi verið brotinn réttur og rétti þeirra
raskað langt umfram aðra sjóðfélaga með umræddri breytingu á 20. gr.
2598

reglugerðarinnar, og verður af gögnum málsins ekki ráðið annað en þeir
vilji ekki sætta sig við þá breytingu og vilji færa ákvæði reglugerðarinnar í
fyrra horf.

Varnaraðili telur, að breytingar á reglugerð verði ekki framkvæmdar af
serðardómi og því sé ekki tilefni fyrir sig að skipa mann í gerðardóm.

Fyrir dóminn komu og gáfu aðilaskýrslur Ingvar Þorgilsson, kt. 070828-
6189, og Jóhannes R. Snorrason, kt. 121117-4019.

III.

Sóknaraðilar reisa kröfur sínar í máli þessu á því, að 22. gr. reglugerðar
fyrir Eftirlaunasjóð FÍA frá 1. janúar 1993 geymi skýra og ótvíræða heimild
til handa sjóðfélögum í Eftirlaunasjóði FÍA og tilteknum vandamönnum
þeirra, einum eða fleiri saman, að leggja fyrir gerðardóm ágreining, sem rísi
út af reglugerðinni milli þeirra og sjóðstjórnar, og jafnframt um skyldu
sjóðstjórnar til að skipa gerðarmann af sinni hálfu í slíkan dóm. Undan
þeirri skyldu hafi sjóðstjórnin vikist, og sé því sóknaraðilum nauðsyn að fá
úrskurð um þessa skyldu sína.

Með þeim aðgerðum, sem teknar voru með nýrri reglugerð 1. janúar
1993, þar sem ákveðið var, að 10% hinna skilorðsbundnu stiga skyldu talin
eigendum þeirra til eignar og að Verðtryggingarsjóður rynni til Eftirlauna-
sjóðs í árslok 1992, telja sóknaraðilar, að rétti sínum hafi verið raskað langt
umfram þá sjóðfélaga, sem aðeins hafi átt óskilorðsbundin stig, og aðgerðir
þær, sem gerðar hafi verið til að draga úr áhrifum skerðingarinnar, bæti
hana aðeins að hluta. Með þessu hafi verið brotið á sóknaraðilum gegn
jafnræðis- og jafnréttissjónarmiðum, sem íslenskur réttur byggist á og komi
m. a. fram í mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar, stjórnsýslulögum nr.
31/1993, lögum nr. 62/1994, sem lögfestur Mannréttindasáttmála Evrópu hér
á landi, og aðild Íslands að alþjóðasamningum um mannréttindi frá 19. des-
ember 1966 svo og reglum félagaréttar um minnihlutavernd í félögum og
sjóðum um skylduaðild. Hafi sóknaraðilar leitað réttar síns án árangurs.
Varnaraðili hafi ekki orðið við tilmælum sóknaraðila um að tilnefna gerðar-
mann af sinni hálfu í gerðardóm til að fjalla um ágreininginn, en bent
sóknaraðilum á þá leið að setja niður afmarkaðar tillögur um breytingar á
reglugerð sjóðsins, sem síðan fengju meðferð skv. 23. gr. núgildandi reglu-
gerðar. Það telja sóknaraðilar ekki leysa neinn vanda, og yrðu slíkar tillög-
ur einfaldlega felldar af þeim meiri hluta sjóðfélaga, sem hefðu hag af
þeirri röskun, er gerð hafi verið á lífeyrisrétti sóknaraðila. Telja sóknar-
aðilar, að sér beri nauðsyn að fá úrlausn um réttmæti þeirrar kenningar
sinnar, að þeir hafi sætt ólögmætri mismunun, og þá í gerðardómsmáli.

Sóknaraðilar vísa til gerðardómsákvæðis 22. gr. reglugerðarinnar, Í. gr.,
2599
3. gr., 4. gr. og 5. gr. laga nr. 53/1989 um samningsbundna gerðardóma. Um
málskostnaðarkröfu sína vísa þeir til 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/
1991. Um kröfu um virðisaukaskatt á málflutningsþóknun vísa þeir til 3. gr.
og 11. gr., sbr. 14. gr. laga nr. 50/1988.

IV.

Varnaraðili reisir kröfu sína á því aðallega, að ágreiningur aðila verði
ekki lagður fyrir gerðardóm samkvæmt ákvæðum 22. gr. reglugerðar Eftir-
launasjóðs FÍA. Samkvæmt þeirri grein og einnig 1. gr. laga nr. $3/1989 sé
aðeins unnt að leggja réttarágreining í gerð. Varði ágreiningur aðila hags-
munaárekstra sjóðfélaga, eins og glöggt komi fram. Lúti kröfur sóknaraðila
að því að endurvekja 20. gr. eldri reglugerðar og að öðrum óskilgreindum
breytingum á núgildandi reglugerð, en ekki um túlkun á ákvæðum reglu-
gerðarinnar. Sé rauði þráðurinn í málatilbúnaði sóknaraðila, að hagsmun-
um þeirra hafi verið raskað umfram aðra sjóðfélaga, en því mótmæli
varnaraðilar eindregið, enda sé enginn réttarágreiningur milli aðila um
skilning á reglugerðinni. Beri því að fara með kröfur sóknaraðila sam-
kvæmt 23. gr. reglugerðarinnar, þ. e. að breyta reglugerðinni í kjölfar alls-
herjaratkvæðagreiðslu sjóðfélaga. Verði að túlka vafa varnaraðila í hag, sbr.
ákvæði 1. mgr. 3. gr. laga nr. 53/1989, sem geri kröfur til þess, að ákvæði
gerðarsamnings séu skýr, um hvaða réttarágreining gerðardómur skuli
fjalla.

Varnaraðili kveður sóknaraðila ekki hafa sett fram svo skýrar og afmark-
aðar kröfur í anda ákvæða 1. mgr. 5., 7. og 8. gr. laga nr. 53/1989, að dómur
verði lagður á sakarefnið, og verði að gera kröfur til þess. að sóknaraðilar
skilgreini nákvæmlega í kröfugerð sinni, hvaða reglugerðarbreytingar það
séu, sem valdi réttarágreiningi, og hverra aðgerða sé óskað. Lúti málatil-
búnaður sóknaraðila allur að því, að réttur þeirra til lífeyris hafi verið
skertur umfram aðra sjóðfélaga, án nánari skilgreiningar eða afmörkunar.
Komi fram í gögnum málsins, að réttur allra sjóðfélaga hafi verið skertur,
og sé útilokað fyrir gerðardóm að ákvarða skerðingu hvers og eins út frá
málatilbúnaði sóknaraðila. Sýni málatilbúnaður sóknaraðila að þessu leyti,
að um hagsmunaágreining sé að ræða, en ekki réttarágreining. Sóknar-
aðilar vilji ekki una lýðræðislegum ákvörðunum mikils meiri hluta sjóðfé-
laga í almennri skriflegri atkvæðagreiðslu, ákvörðunum, sem teknar séu út
frá heildarhagsmunum allra sjóðfélaga.

Varnaraðili kveður, að ekki sé á sínu færi að leiðrétta ætlaða skerðingu á
lífeyrisréttindum sóknaraðila. Til þess þurfi einnig atbeina Félags íslenskra
atvinnuflugmanna. sem ekki sé aðili að þessu máli. Verði greiðslur vegna
skilorðsbundinna stiga ekki tryggðar, nema vilji meiri hluta félagsmanna
2600
FÍA standi til þess. Enn fremur minnir varnaraðili á það, að ef ekki hefði
komið til breytinga á reglugerð, hefðu lífeyrisgreiðslur á grundvelli skil-
orðsbundinna stiga fljótlega fallið niður, þar sem 2% iðgjaldið hefði engan
veginn hrokkið til. Telur varnaraðili, að sóknaraðilar standi almennt betur
að vígi eftir reglugerðarbreytinguna en áður, vegna þess að hún tryggi 65%
lágmarkslífeyri.

Varnaraðili áréttar einnig, að gerðardómur geti ekki tekið ákvarðanir,
sem varði breytingu reglugerðar, til þess þurfi allsherjaratkvæðagreiðslu
auk atbeina stéttarfélags flugmanna. Úrskurður hefði ekki haft í för með
sér lyktir í deilu aðila. Sé það andstætt grunnreglum réttarfars, og leiði af
því, að ákvæði reglugerðarinnar um gerðardóm geti ekki skuldbundið
varnaraðila.

Varnaraðili bendir jafnframt á það, að athugasemdir hafi ekki komið
fram um það frá lögskipuðum skoðunarmönnum sjóðsins. að brotinn hafi
verið réttur á sóknaraðilum. Sé ágreiningur aðila þess eðlis. að sóknarað-
ilum hafi borið að snúa sér til skoðunarmanna sjóðsins og/eða bankaeftir-
lits Seðlabanka Íslands, allt í samræmi við ákvæði laga nr. 27/1991. Þá bend-
ir hann á, að eðlilegri vettvangur málsins sé hjá fjármálaráðuneytinu, sem
hafi staðfest hina nýju reglugerð sjóðsins án athugasemda, sbr. einnig lög
nr. 55/1980, og megi vera ljóst, að til staðfestingar hefði hvorki komið né
áritunar skoðunarmanna á ársreikninga sjóðsins, ef sjónarmið sóknaraðila
ættu við rök að styðjast.

Varnaraðili styður málskostnaðarkröfu sína við XXI. kafla laga nr. 91/
1991, einkum 129. og 130. gr., og um virðisaukaskatt á málskostnað vísar
hann til 3., 11. og 14. gr. laga nr. 50/1988.

V.

Eins og að framan greinir, er ágreiningsefni það, sem til úrlausnar er í
máli þessu, hvort ákvæði 22. gr. reglugerðar fyrir Eftirlaunasjóð FÍA frá 1.
janúar 1993 um gerðardóm eigi við um það álitaefni, sem sóknaraðilar
hyggjast leggja fyrir þann gerðardóm, en í ákvæðinu segir:

„Rísi ágreiningur út af reglugerð þessari milli sjóðstjórnar annars vegar
og sjóðfélaga, eftirlifandi maka hans, barns eða fjárhaldsmanna ólögráða
barns, kjörbarns, fósturbarns eða stjúpbarns hins vegar, getur hinn síðar-
nefndi lagt málið fyrir gerðardóm. Skal hvor aðili skipa einn gerðardóms-
mann af sinni hálfu, en síðan koma gerðardómsmenn sér saman um odda-
mann. Verði ekki samkomulag um oddamann, skal hann tilnefndur af dóm-
stjóranum í Reykjavík.

Úrskurður gerðardómsins er bindandi fyrir báða aðila og verður ekki
2601
lagður fyrir dómstóla. Kostnaður við gerðardóminn skiptist milli aðila eftir
mati dómsins.“

Í 4. gr. laga nr. 53/1989 um samningsbundna gerðardóma segir:

„Rísi ágreiningur um skipun í gerðardóminn, getur aðili leitað til þess
héraðsdómara, sem hefði dómsvald um sakarefnið, ef gerðarsamningur lægi
ekki fyrir, og leysir hann úr ágreiningnum með úrskurði.

Aðili getur með sama hætti snúið sér til héraðsdómara, ef gagnaðili full-
nægir ekki skyldum sínum samkvæmt gerðarsamningi um skipun gerðar-
manns eða ef aðilar ná ekki samkomulagi um skipun gerðarmanns .. .“

Það liggur fyrir í máli þessu, að sóknaraðilar eru ósáttir við þá breytingu,
sem gerð var á eldri reglugerð og snertir 20. gr. núgildandi reglugerðar, og
vilja, að því ákvæði verði breytt, þar sem með breytingunni hafi verið á þá
hallað. Ekki verður í þessu máli lagt mat á það, hvort með þeim aðgerðum,
sem beitt var við breytingu á umræddri reglugerð, hafi verið brotið á
sóknaraðilum eða hvort réttur þeirra hafi verið skertur langt umfram aðra
sjóðfélaga, heldur aðeins, hvort tilefni er til þess að skipa gerðardóm í sam-
ræmi við 22. gr. umræddrar reglugerðar.

Í 23. gr. reglugerðarinnar segir:

„Ekki má breyta reglugerð þessari nema í allsherjaratkvæðagreiðslu með
skriflegu samþykki meiri hluta sjóðfélaga. Enn fremur þarf samþykki fé-
lagsfundar FÍA, enda sé breytinganna getið í skriflegu fundarboði, svo og
flugfélaga, er hafa í þjónustu sinni a. m. k. 3/4 starfandi sjóðfélaga. Reglu-
gerð þessi skal staðfest af fjármálaráðuneyti.“

Orðin: „rísi ágreiningur út af reglugerð þessari“ í 22. gr. reglugerðarinnar
verða ekki skilin á annan veg en þann, að gerðardómur leysi úr ágreiningi,
sem upp kann að koma um túlkun ákvæða reglugerðarinnar. Ekki verða
þau skilin svo, að gerðardómi sé ætlað að leysa úr því, hvort ákvæði reglu-
gerðarinnar séu ósanngjörn og að með samþykki þeirra hafi verið á ein-
hverja hallað með ólögmætum hætti eða hvort ranglega hafi verið staðið að
samþykkt reglugerðarinnar. Verða þau því ekki skilin á þann veg, að ef
breyta á reglugerðinni, eigi það við, að skipa skuli í gerðardóm. Þegar sú
staða er uppi, er ákvæði í reglugerðinni, sem segir fyrir um, hvernig standa
skuli að því. Tekur það ákvæði af öll tvímæli um, hvernig skuli með breyt-
ingar á reglugerð fara. Eins og mál þetta liggur fyrir, verður ekki fallist á
það með sóknaraðilum, að álitaefni það, sem þeir hyggjast leggja fyrir
gerðardóm, sé þannig vaxið, að gerðardómur í skilningi 22. gr. reglugerðar-
innar eigi um það að fjalla og því sé varnaraðila ekki skylt að tilnefna mann
í gerðardóm.

Ber því samkvæmt framansögðu að hafna kröfum sóknaraðila.
2602
Eftir atvikum þykir hæfilegt, að sóknaraðilar greiði varnaraðila 70.000 kr.
í málskostnað, og hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts.
Greta Baldursdóttir, fulltrúi dómstjóra, kvað upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:

Kröfu sóknaraðila um, að varnaraðili skipi gerðarmann af sinni
hálfu í gerðardóm til að fjalla um ágreining aðila varðandi meinta
skerðingu á lífeyrisrétti sóknaraðila umfram aðra sjóðfélaga, er hafn-
að.

Sóknaraðilar greiði varnaraðila 70.000 kr. í málskostnað, þ. m. t.
virðisaukaskatt.
2603
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 378/1994. — Kristinn Guðjónsson
(Kjartan Ragnars hrl.)
gegn

Húsfélaginu Suðurhvammi 5, 7 og 9

(Othar Örn Petersen hrl.)
og gagnsök

Málskostnaðartrygging.

Úrskurður Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson.

Við þingfestingu máls þessa í Hæstarétti 16. nóvember 1994 var
þess krafist af hálfu gagnáfrýjanda, að aðaláfrýjanda yrði gert skylt
að leggja fram málskostnaðartryggingu.

Aðaláfrýjandi krefst þess, að kröfu gagnáfrýjanda verði hafnað.

Rök gagnáfrýjanda eru þau, að 19. október 1994 hafi hann gert
árangurslausa löggeymslu hjá aðaláfrýjanda til tryggingar kröfu
sinni samkvæmt hinum áfrýjaða dómi. Í framhaldi af því hafi hann
með bréfi 22. nóvember 1994 til Héraðsdóms Reykjavíkur krafist
þess, að bú aðaláfrýjanda yrði tekið til gjaldþrotaskipta. Séu því all-
ar líkur á, að aðaláfrýjandi sé ófær um greiðslu málskostnaðar.
Byggir stefndi kröfu sína á b-lið 1. mgr. 133. gr. laga nr. 91/1991 um
meðferð einkamála, sbr. 166. gr. sömu laga, sbr. 20. gr. laga nr. 38/
1994.

Af hálfu aðaláfrýjanda er kröfu gagnáfrýjanda mótmælt með
þeim rökum, að veruleg vafaatriði séu í málinu og að það fari í bága
við 6. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, að
dómþola samkvæmt héraðsdómi sé vegna efnaleysis meinað að fá
endurskoðun á íþyngjandi dómsathöfn. Mál þetta sé ótvírætt þannig
vaxið, að málskostnaður yrði felldur niður, enda þótt héraðsdómur
yrði staðfestur. Þá bendir hann á, að verði aðaláfrýjanda gert að
leggja fram málskostnaðartryggingu, geti farið svo, að honum verði
meinað að halda uppi vörnum í gagnsökinni.

Samkvæmt fram lögðu endurriti úr gerðabók sýslumannsins í
Reykjavík 19. október 1994 kveðst aðaláfrýjandi vera eignalaus. Í
2604

málinu liggja ekki fyrir aðrar upplýsingar um hag aðaláfrýjanda. Í
greinargerð fyrir Hæstarétti er því ekki mótmælt, að aðaláfrýjandi
sé ófær um greiðslu málskostnaðar. Ber því að taka til greina kröfu
gagnáfrýjanda um, að aðaláfrýjanda verði gert að leggja fram trygg-
ingu fyrir greiðslu málskostnaðar í máli þessu fyrir Hæstarétti. Fjár-
hæð tryggingarinnar þykir hæfilega ákveðin 150.000 krónur. Skal
hún sett með peningum eða bankaábyrgð og hæstaréttarritara af-
hent skilríki fyrir tryggingunni innan tveggja vikna frá uppkvaðn-
ingu úrskurðar þessa.

Ályktarorð:

Aðaláfrýjanda, Kristni Guðjónssyni, er skylt að setja trygg-
ingu, að fjárhæð 150.000 krónur, fyrir greiðslu málskostnaðar í
hæstaréttarmálinu nr. 378/1994. Ber að setja trygginguna með
peningum eða bankaábyrgð innan tveggja vikna frá upp-
kvaðningu úrskurðar þessa.
2605
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 58/1993. Húsasmiðjan hf.
(Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.)
gegn
fjármálaráðherra vegna ríkissjóðs
(Sigrún Guðmundsdóttir hrl.)

Þinglýsing. Veðbókarvottorð. Skaðabætur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma Guðrún Erlendsdóttir hæstaréttardómari,
Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari, og Gunnar M.
Guðmundsson, fyrrverandi hæstaréttardómari.

Á frýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 4. febrúar 1993
og gerir þær dómkröfur, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér
746.023 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 frá 1. september 1988 til greiðsludags „auk innheimtu-
þóknunar og kostnaðar við nauðungaruppboð, samtals kr. 93.167,-,
allt að frádreginni innborgun 10. júlí 1989, að fjárhæð kr. 457.261,-“.
Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls-
kostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda, en til vara, að kröfu-
fjárhæð verði lækkuð verulega og málskostnaður felldur niður.

Meðal gagna málsins fyrir héraðsdómi var veðbókarvottorð
vegna fasteignarinnar Fannafoldar 135, dagsett 16. júní 1988. Við
munnlegan málflutning fyrir Hæstarétti lýsti lögmaður áfrýjanda því
yfir, að veðbókarvottorð þetta hefði legið frammi, þegar skuldabréf
áfrýjanda með veði í nefndri fasteign var samið 26. júlí. Veðbókar-
vottorðið var þá orðið tæplega sex vikna gamalt. Í héraðsdómi er
fullyrt, að lögfræðingur sá, er veðskuldabréfið samdi, hafi þá verið
starfsmaður áfrýjanda. Það er ekki vefengt. Honum átti að vera
ljóst, að svo gamalt veðbókarvottorð var ónothæft til að byggja á
viðhlítandi upplýsingar um áhvílandi veðbönd á fasteigninni. Samn-
ing veðskuldabréfsins á grundvelli svo ótraustrar heimildar um veð-
bönd var mistök og jafnframt frumorsök að því tjóni, sem áfrýjandi
telur sig hafa orðið fyrir vegna lakari veðtryggingar en til stóð, að
hann nyti. Að svo vöxnu máli brestur skilyrði fyrir því, að áfrýjandi
2606
geti átt rétt til fébóta úr hendi stefnda samkvæmt 49. gr. þinglýs-
ingalaga nr. 39/1978, er í gildi voru á umræddum tíma.
Samkvæmt þessu og forsendum héraðsdóms ber að staðfesta
hann.
Eftir atvikum er rétt, að áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyr-
ir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Áfrýjandi, Húsasmiðjan hf., greiði stefnda, fjármálaráðherra
vegna ríkissjóðs, 50.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 30. desember 1992.
I

Mál þetta, sem dómtekið var 3. desember sl., er höfðað með stefnu, birtri
5. mars 1992.

Stefnandi er Húsasmiðjan hf., kt. 520171-0299, Súðarvogi 3-5, Reykjavík.

Stefndi er Friðrik Sophusson, kt. 181043-4669, Bjarkargötu 10, Reykjavík,
f. h. ríkissjóðs. '

Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndi, ríkissjóður, verði dæmdur til
að greiða stefnanda 746.023 kr. auk dráttarvaxta skv. 10. gr. laga nr. 25/1987
af 746.023 kr. frá 1. september 1988 til greiðsludags auk innheimtuþóknun-
ar, 73.803 kr., móta við uppboð, 15.388 kr., ritunar uppboðsbeiðni, 2.400 kr.,
og bifreiðakostnaðar vegna uppboðs, 1.576 kr., allt að frádreginni innborg-
un 10. júlí 1989, 457.261 kr.

Þess er krafist, að vextir leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta
skipti 12 mánuðum eftir upphafsdag vaxtanna.

Þá er þess krafist, að stefndi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar
{-..1.
Stefndi krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda og að sér verði
dæmdur málskostnaður |...|.

Til vara er gerð krafa um stórfellda lækkun á kröfum stefnanda og að
málskostnaður verði í því tilviki látinn falla niður.

I.
Samkvæmt sóknargögnum eru málavextir þessir helstir:
Hinn 26. júlí 1988 gaf Hákon Magnússon, Fannafold 135, Reykjavík, út
veðskuldabréf til stefnanda, að fjárhæð 672.798 kr. Veðskuldabréf þetta var
tryggt með 4. veðrétti í fasteigninni nr. 135 við Fannafold. Bréfið var verð-
2607

tryggt. bar 9.8% Áársvexti og skyldi greitt á tveggja mánaða fresti næstu tvö
ár, Í fyrsta sinn 1. september 1988. Tilefni útgáfu veðskuldabréfs þessa var
greiðsla Hákonar á reikningsskuld við stefnanda vegna byggingar fast-
eignarinnar að Fannafold 135.

Veðskuldabréfið var móttekið til þinglýsingar samdægurs og innfært í
fasteignabók daginn eftir.

Skuldari stóð ekki í skilum með afborganir af bréfinu, og var það gjald-
fellt. Hinn 10. júlí 1989 greiddi skuldari 457.261 kr. inn á skuldina.

Fasteignin nr. 135 við Fannafold var seld á nauðungaruppboði 3. október
1990. Á uppboðsþinginu var upplýst, að veðskuldabréf í eigu verðbréfa-
markaðar Fjárfestingarfélagsins hf., tryggt með 4. veðrétti í fasteigninni, að
höfuðstól 900.000 kr., út gefið 29. júní 1988 af Sigurlín E. Vilhjálmsdóttur til
Steypustöðvarinnar hf., hefði verið móttekið til þinglýsingar 29. júní 1988
og innfært í veðmálabók 1. júlí 1988.

Talsmaður stefnanda lét bóka á uppboðsþinginu, að hann áskildi sér all-
an rétt vegna þess misræmis, sem lá fyrir á veðréttindum skuldabréfanna
tveggja.

Hæstbjóðandi í eignina var verðbréfamarkaður Fjárfestingarfélagsins hf.
með 10.450.000 kr. og fékk eignina lagða sér út.

Fyrir uppboðið hafði lögmaður stefnanda látið löggiltan fasteignasala
meta fasteignina miðað við uppboðsskilmála, og hljóðaði matið á
10.500.000 kr. Liggur sú matsgerð fyrir í málinu. Honum hafi ekki þótt ráð-
legt að bjóða hærra í fasteignina, ekki síst vegna þess, að vonlaust hafi verið
fyrir stefnanda að fá eignina útlagða sér sem ófullnægðum veðhafa, en á
undan kröfum á 4. veðrétti hvíldu kröfur að fjárhæð 9.877.788 kr. Krafa
verðbréfamarkaðar Fjárfestingarfélagsins hf. nam 1.648.183 kr. auk inn-
heimtukostnaðar. Stefnandi hefði því þurft að bjóða í eignina 11.525.968 kr.
hið minnsta til þess að bjóða inn á veðrétt sinn og fá eignina útlagða. Hins
vegar hefði stefnandi getað boðið í eignina 10.500.000 kr. og fengið hana út-
lagða sér sem ófullnægðum veðhafa, ef áðurnefnt veðskuldabréf hefði ekki
hvílt á henni.

Eignin hafi síðan verið seld á frjálsum markaði á 12.000.000 kr. Því sé
augljóst, að stefnandi hafi beðið tjón af mistökum þinglýsingardómarans í
Reykjavík.

Bú Hákonar Magnússonar hafi verið tekið til gjaldþrotaskipta 20. desem-
ber 1990 og skiptum lokið 24. september 1991, án þess að nokkuð greiddist
upp í lýstar kröfur.

Stefnandi hafi gert tilraunir til að fá kröfu sína greidda án málaferla,
m. a. með bréfum til ríkislögmanns, en án árangurs.
2608

Af hálfu stefnanda er á það bent, að forsendur þess, að umrætt veð-
skuldabréf hafi verið tekið sem greiðsla, hafi verið, að ekki hvíldi meira á
fasteigninni en bréfið sjálft bæri með sér. Veðskuldabréfi þessu hafi verið
þinglýst án athugasemda. Stefnandi hafi því verið grandalaus um áður-
greind mistök þar til við þriðja og síðasta nauðungaruppboð fasteignarinn-
ar. Ótvírætt sé, að um mistök embættis þinglýsingardómarans í Reykjavík
hafi verið að ræða og stefnandi þess vegna orðið fyrir tjóni, sem ríkissjóður
ber ábyrgð á með vísan til a-liðar 49. gr. laga nr. 39/1978, enda ljóst, að or-
sakasamband sé á milli mistakanna og tjóns stefnanda.

Af hálfu stefndu er vitnað til þess, að samkvæmt 49. gr. þinglýsingalaga
sé það skilyrði bótaábyrgðar af hálfu ríkissjóðs, að um endanlegt tjón sé að
ræða. Tjónið verði að vera sennileg afleiðing af mistökum þinglýsingar-
dómara, og bótakrefjandi verði að vera grandalaus og megi ekki sjálfur
eiga sök á tjóninu. Sama eigi við um þann, sem hann leiði rétt sinn frá.
Þessum skilyrðum verði öllum að vera fullnægt. Jafnframt verði tjónið að
stafa frá einhverju þeirra atriðia, sem upp séu talin í a-e lið greinarinnar. Í
málinu vísi stefnandi til a-liðar 49. gr. laganna. Af hálfu stefndu sé því hald-
ið fram, að skilyrði greinarinnar sé ekki fullnægt, og því hafnað, að um
bótaábyrgð sé að ræða af hálfu stefndu.

Í fyrsta lagi sé á því byggt, að stefnandi hafi sjálfur samið veðskuldabréf
það, sem gefið var út til stefnanda. Við samningu þess hafi ekki legið fyrir
veðbókarvottorð. Forsenda bótaréttar skv. a-lið 49. gr. þinglýsingalaga sé
sú, að rangt veðbókarvottorð hafi verið gefið út, sem legið hafi til grund-
vallar við samningu skuldabréfs. Sé slíku ekki til að dreifa, komi ekki til
bótaábyrgðar ríkissjóðs. Áritun þinglýsingardómara um þinglýsingu skv. 9.
gr. þinglýsingalaga gildi ekki gagnvart þeim, sem hafi samið bréfið. Því beri
að sýkna stefndu.

Ef talið yrði, að um mistök hafi verið að ræða hjá þinglýsingardómara, sé
á það bent, að ætlað tjón stefnanda sé ekki sennileg afleiðing þeirra mis-
taka. Eins og fram komi í sóknarskjölum, hafi bréfið verið gefið út til
greiðslu á reikningsskuld hjá stefnanda. Stefnandi hafði þegar látið af hendi
vörur þær, sem Hákon hafi tekið út. Stefnanda beri að sýna fram á, að það
hefði breytt einhverju fyrir hann að fá athugasemd um veðskuld þá, sem
þegar hafði verið þinglýst á 4. veðrétt eignarinnar. Því sé haldið fram í ljósi
málavaxta, að stefnandi hafi ekki getað annað en tekið við skuldabréfinu
sem greiðslu. Ljóst sé, að hið ætlaða tjón stefnanda sé því ekki sennileg af-
leiðing af mistökum þinglýsingardómara.

Þá er á því byggt, að stefnandi, bótakrefjandi eða sá aðili, sem hann leiðir
rétt sinn frá, megi ekki hafa átt sök á tjóni og verði að vera grandalaus.
2609

Skuldabréf, sem áhvílandi var fyrir á 4. veðrétt eignarinnar, var gefið út af
eiginkonu Hákonar Magnússonar. Telja verði, að hann hafi vitað um
skuldabréf þetta. Þau hjón hafi því aldrei getað verið í góðri trú um veðrétt
samkvæmt því veðskuldabréfi, sem hér er um deilt. Þau geti aldrei átt kröfu
á ríkissjóð, vegna þess að athugasemd hafi ekki verið gerð við þinglýsingu
um betri rétt annars veðhafa. Stefnandi leiði rétt sinn frá Hákoni Magn-
ússyni. Stefnandi geti aldrei átt meiri rétt en Hákon hafi átt og geti því
aldrei átt kröfu á ríkissjóð.

Til vara er gerð krafa um stórfellda lækkun á stefnukröfum. Lækka beri
dómkröfur vegna eigin sakar stefnanda, sem telja verði verulegar. Þá sé
vöxtum og upphafstíma vaxta mótmælt. Að svo stöddu sé útreikningi kröf-
unnar mótmælt. Innheimtuþóknun, ritun uppboðsbeiðni, móti við uppboð
og bifreiðakostnaði sé eindregið mótmælt. Slíkir kostnaðarliðir falli utan
bótaákvæða 49. gr. þinglýsingalaga. Þá er mótmælt virðisaukaskattskröfu á
málflutningsþóknun.

Il.
Niðurstaða.

Hinn 26. júlí 1988 gaf Hákon Magnússon út veðskuldabréf til handa
stefnanda, að fjárhæð 672.798 kr. Til tryggingar skilvísri greiðslu skuldar
samkvæmt veðskuldabréfinu var stefnanda veðsett með 4. veðrétti fast-
eignin Fannafold 135, Reykjavík. Veðskuldabréf þetta var samið af Jóhanni
R. Benediktssyni lögfræðingi, eftir því sem fram kemur á bréfinu sjálfu.
Lögfræðingurinn var þá starfsmaður stefnanda.

Veðskuldabréfið var móttekið til þinglýsingar 26. júlí 1988 og innfært á
eignina næsta dag án athugasemdar, en á 4. veðrétti eignarinnar hvíldi þá
þegar veðskuldabréf, út gefið 29. júní 1988 og þinglýst 1. júlí s. á. Áritun
þinglýsingardómara á skjalið um þinglýsingu þess var því röng að því leyti,
að hann skráði ekki athugasemd þessa á það, svo sem honum bar að gera
skv. 4. mgr. 7. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1987. Málsástæðu stefnanda, sem
byggist á þessu atriði, er ekki mótmælt af hálfu stefnda.

Stefnandi beinir nú kröfu um bætur vegna þessara mistaka að ríkissjóði á
grundvelli a-liðar 49. gr. þinglýsingalaga. Af hálfu stefndu er ekki fallist á
bótaábyrgð.

Stefnandi hefur ekki lagt fram veðbókarvottorð yfir eignina Fannafold
135 frá þeim tíma, er atvik þetta gerðist, enda reisir hann ekki bótakröfu
sína á því, að hann hafi stuðst við slíkt vottorð við samningu veðskulda-
bréfsins.

Því verður að leggja til grundvallar í máli þessu, að við samningu veð-
2610
skuldabréfsins hafi ekki legið fyrir vottorð um eignina, svo sem eðlilegt
hefði verið að gera í slíku tilviki.

Veðskuldabréfið veitti ekki samkvæmt efni sínu réttar upplýsingar um
veðskuldir þær, sem hvíldu á eigninni á undan kröfu þeirri, sem það átti að
tryggja. Svo sem áður greinir, var það starfsmaður stefnanda, sem samdi
skjalið með þessum hætti. Eigin sök stefnanda í þessu tilviki girðir því fyrir
bótarétt hans, sbr. 49. gr. þinglýsingalaga. Ber þegar af þeirri ástæðu að
sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Samkvæmt þessari
niðurstöðu ber stefnda að greiða stefnanda málskostnað, sem þykir hæfi-
lega ákveðinn 95.000 kr.

Valtýr Sigurðsson héraðsdómari, sem farið hefur með málið frá 17. júlí
1992, kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:
Stefndi, ríkissjóður, skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda í
máli þessu. Stefnandi, Húsasmiðjan hf., greiði stefnda 95.000 kr. í
málskostnað.
2611
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 184/1991. — Örnólfur Árnason
(Ragnar Aðalsteinsson hrl.)
gegn
Íslenska útvarpsfélaginu hf.
(Gestur Jónsson hrl.)

Höfundaréttur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 26.
apríl 1991. Hann gerir þær dómkröfur, að stefndi greiði sér 1.296.284
krónur með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/
1987 frá 1. apríl 1989 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar í
héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann þess, að dómkröfur
áfrýjanda verði verulega lækkaðar.

Nokkur ný skjöl hafa verið lögð fyrir Hæstarétt.

Bú áfrýjanda var tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði skipta-
réttar Reykjavíkur 6. mars 1990 og aftur með úrskurði Héraðsdóms
Reykjavíkur 20. apríl 1994. Samkvæmt vottorði skipaðs skiptastjóra
í búinu var skiptum lokið 28. júlí 1994 eftir 155. gr. laga nr. 21/1991
um gjaldþrotaskipti o. fl. Áfrýjandi hafði heimild skiptaréttar til
áfrýjunar málsins samkvæmt 115. gr. laga nr. 6/1978, sem þá giltu um
gjaldþrotaskipti. Hann hefur því tekið við aðildinni. Samkvæmt
upplýsingum lögmanns stefnda var nafni Íslenska sjónvarpsfélagsins
hf. breytt í Íslenska útvarpsfélagið hf. Heiti málsins er þannig breytt
bæði sóknar og varnar megin.

Kröfur stefnda í málinu eru frá tímabilinu 1. nóvember 1987 til 31.
desember 1988. Samkvæmt upplýsingum áfrýjanda sjálfs var það
aðalstarf hans á þessu tímabili að þýða sjónvarpsefni fyrir stefnda.
Starfið vann hann sem verktaki og gerði stefnda reikning fyrir.
Verður að meta það svo, að fast viðskiptasamband hafi verið milli
2612

aðila. Áfrýjandi sótti stofnfund og varð einn stofnenda félags þýð-
enda á Stöð 2, en þá sjónvarpsstöð rak stefndi. Áfrýjandi var þátt-
takandi í félaginu, allt þar til viðskiptasambandi hans við stefnda
var slitið 1. janúar 1989. Af bréfi, sem Björn Baldursson, formaður
félagsins, ritaði 28. maí 1987 eftir stofnfundinn, má ráða, að stofn-
endum þess var kunnugt um, að kvikmyndir voru endursýndar á
Stöð 2, án þess að þýðendum væri greitt sérstaklega fyrir það.
Áfrýjandi var áskrifandi að sjónvarpsefni stöðvarinnar frá 19. júní
1987, en allir áskrifendur fengu blaðið Sjónvarpsvísi, sem stöðin gaf
út. Það er því nægjanlega fram komið, að áfrýjanda mátti vera
kunnugt um þessar endursýningar. Hann gerði enga reikninga
þeirra vegna, meðan hann var í föstu viðskiptasambandi við
stefnda. Mátti honum vera ljóst, að stefndi taldi reikningana vera
vegna fullnaðargreiðslna fyrir venjuleg not stöðvarinnar á þýðing-
um hans.

Þá verður að telja, að það hafi verið almennt kunnugt, að Stöð 2
náði á þessum tíma ekki til alls landsins og hafði samning við önnur
sjónvarpsfélög um að endurvarpa sjónvarpsefni stöðvarinnar, um
leið og það var sýnt þar. Áfrýjanda mátti vera þetta kunnugt sem
öðrum.

Með þessum athugasemdum og að öðru leyti með skírskotun til
forsendna héraðsdóms verður að telja sannað, að greiðslur stefnda
til áfrýjanda hafi verið miðaðar við alla þá dreifingu Stöðvar 2 á
sjónvarpsefni, sem venjuleg var og almenningi kunnug. Ber því að
staðfesta hinn áfrýjaða dóm. Það athugast, að stefndi hefur ekki
gagnáfrýjað máli þessu, og kemur því krafa hans um málskostnað í
héraði ekki til endurskoðunar fyrir Hæstarétti.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem
nánar er kveðið á í dómsorði.

Hjörtur Torfason hæstaréttardómari tekur fram, að hann sé sam-
mála um annað en málskostnað, sem hann telur eiga að falla niður.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.
Áfrýjandi, Örnólfur Árnason, greiði stefnda, Íslenska út-
2613
varpsfélaginu hf., 100.000 krónur í málskostnað fyrir Hæsta-
rétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 29. janúar 1991.

Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi 22.
janúar 1991, höfðaði Örnólfur Árnason, kt. 150241-2519, Bræðraborgarstíg
8, Reykjavík, fyrir bæjarþinginu með stefnu, birtri 22. júní 1989, á hendur
Íslenska sjónvarpsfélaginu hf., kt. 500685-0269, Krókhálsi 6, Reykjavík.

Bú stefnanda var tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði skiptaréttar
Reykjavíkur 6. mars 1990, og hefur skiptaráðandi heimilað þrotamanni að
halda áfram rekstri málsins á sína ábyrgð og sinn kostnað. Hinn 18. septem-
ber 1990, þegar fyrst var þingað í málinu eftir uppkvaðningu gjaldþrota-
úrskurðar, gekk þrotamaður inn í málið vegna þrotabúsins í samræmi við
115. gr. 1. nr. 6/1978, og breyttist þá heiti málsins í samræmi við breytta aðild
sóknar megin.

Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að
greiða þrotabúinu skaðabætur og miskabætur, samtals að fjárhæð 1.487.627
kr., með dráttarvöxtum, þ. m.t. vaxtavöxtum, samkvæmt III. kafla vaxta-
laga nr. 25/1987, samanber 5. gr. 1. nr. 67/1989, af 1.296.284 kr. frá 1. apríl
1989 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar |...|.

Endanlegar dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að stefndi verði alger-
lega sýknaður af öllum kröfum stefnanda, og til vara, að dómkrafa stefn-
anda verði lækkuð verulega að mati dómsins. Í báðum tilvikum er þess
krafist, að stefnda verði dæmdur málskostnaður |...|.

Af hálfu stefnda var fallið frá kröfu um frávísun málsins í þinghaldi 15.
febrúar 1990.

Málsatvik, málsástæður og lagarök.

Stefndi er hlutafélag, sem hét áður Kapalsjónvarp hf. — Íslenska sjón-
varpsfélagið, en nafni félagsins var breytt árið 1989 í Íslenska sjónvarpsfé-
lagið hf. Eftir stofnun félagsins í janúar 1985 gekk það til samstarfs við Ís-
lenska myndverið hf. um rekstur sjónvarpsstöðvarinnar Stöðvar 2.

Hafði Íslenska myndverið hf. í upphafi umsjón með þýðingu og textun á
erlendu efni á myndböndum, sem sýnt var á Stöð 2. Stefndi kveður textun
myndbanda í víðasta skilningi felast í íslenskun hins talaða orðs eftir prent-
uðum erlendum texta, sem yfirleitt fylgi myndbandinu, en hinum íslenska
texta sé síðan komið þannig fyrir með sérstökum búnaði, að hann sjáist á
skjánum á réttum stöðum við sýningu myndbandsins.

Haft var samband við nokkra menn, þ. á m. stefnanda, um að taka að sér
íslenskun á erlendu efni. Stofnuðu þýðendur með sér hagsmunafélag 18. maí
2614
1987, Félag þýðenda við Stöð 2, og tók stefnandi nokkurn þátt í störfum
þess frá stofnun og þar til hann hætti að starfa fyrir Stöð 2.

Íslenska myndverið hf. sendi þýðendum við Stöð 2, þ. á m. stefnanda,
bréf 29. október 1987 þess efnis, að reikningar skyldu stílaðir á Stöð 2. Eru
aðilar málsins sammála um, að Í. nóvember 1987 hafi stofnast samnings-
samband milli þeirra, og miðar stefnandi við þá dagsetningu í kröfugerð
sinni.

Ekki var gerður skriflegur samningur við stefnanda um endurgjald fyrir
verk hans. Stefnandi sendi stefnda reikning fyrir þau verkefni, sem hann
vann, og var þóknunin ákveðin í samræmi við gjaldskrá stefnda um sjón-
varpsþýðingar. Gjaldskráin var þannig upp byggð, að fyrir hvern texta, sem
birtist á skjánum, var greidd ákveðin fjárhæð og ofan á hana álag, ef hand-
rit fylgdi ekki myndinni eða ef efni hennar þótti flókið. Voru reikningarnir
jafnan yfirfarnir af hálfu stefnda, áður en þeir voru greiddir.

Stefnandi þýddi sjónvarpsefni í þágu stefnda allar götur til áramóta 1988/
1989, en 30. desember 1988 sendi deildarstjóri þýðingadeildar stefnda hon-
um bréf og tjáði honum þar, að stefndi þyrfti ekki á þjónustu hans að halda.

Stefnandi kveðst hafa þýtt um 120 myndir fyrir stefnda og að um
mánaðamótin janúar/febrúar (sic, á að vera mars/apríl) 1989 hafi stefndi
verið búinn að endursýna samtals 22 af þessum myndum án nokkurrar
heimildar.

Stefnandi telur, að þóknun sú, er sér hafi verið greidd fyrir þýðingar sín-
ar, hafi aðeins tekið til einnar birtingar á myndunum, og því skuldi stefndi
honum höfundarlaun vegna endursýninga.

Stefnandi reisir skaðabótakröfu sína vegna endurflutningsins á því, að
hann sem höfundur textaþýðinga hafi eignarrétt þeirra og eigi því ákvörð-
unarvald um það, hvort, hvenær og hvernig verk sín koma út fyrir al-
menningssjónir, og til þess að fá ágóða af verkinu. Sem höfundur eigi hann
ákvörðunarvald um birtingu á verkum sínum, bæði að því er varðar fyrstu
birtingu og aðrar síðari. Endurbirtingar stefnda á verkum hans hafi verið
heimildarlausar og með öllu ólögmætar. Sem höfundur eigi hann rétt á
þóknun fyrir endurbirtingar stefnda á hugverkum sínum, og þar sem ekki
hafi verið leitað heimildar sinnar fyrir birtingu, eigi hann í raun sjálfur
ákvörðunarvald um fjárhæð þóknunarinnar. Af hálfu stefnanda er því hald-
ið fram, að í framkvæmd sé það sjónarmið ríkjandi, að fyrir endurútgáfu á
verki beri höfundi þóknun, sem nemi 50% af framreiknaðri þóknun fyrir
frumbirtingu. Er skaðabótakrafa stefnanda vegna endursýninga stefnda í
samræmi við það miðuð við 50% af þóknun fyrir þýðingar samkvæmt gjald-
skrá stefnda á sýningardegi á öllum myndum, sem stefnandi hafði þýtt og
2615
endursýndar voru á tímabilinu 1. nóvember 1987 til marsloka 1989. Er höf-
uðstóll þessa liðar skaðabótakröfunnar 184.512 kr., og vísar stefnandi um
útreikninga til dómskjals nr. 10.

Stefnandi krefst auk þess dráttarvaxta af kröfu vegna hverrar endursýn-
ingar frá 1. degi næsta mánaðar eftir sýningardag og kveður dráttarvexti
þannig reiknaða til 1. febrúar 1989 nema 27.720 kr. Krafa stefnanda tekur,
sem fyrr segir, til endursýninga fram í mars 1989, og er dráttarvaxta fyrst
krafist af höfuðstól kröfunnar í heild frá 1. apríl 1989.

Stefnandi kveður það hafa komið í ljós, að stefndi hafi framselt öðrum
sjónvarpsstöðvum, bæði endurvarpsstöðvum og kapalstöðvum, efni, sem
hann hafi þýtt, án þess að heimild sín fyrir birtingu texta hafi legið fyrir og
án þess að sér væri greitt fyrir notin.

Stefnandi heldur því fram. að stefnda hafi verið óheimilt að framselja
höfundaréttinn án síns samþykkis. Stefndi hafi því brotið gróflega þá reglu
höfundaréttar, að höfundur eigi ákvörðunarvald um það, hverjir fari með
rétt hans. en sem höfundur eigi hann einkarétt til birtingar á verkum sínum.
Þá sé framsal höfundaréttar helsta leið höfundar til þess að gera sér tekjur
af hugverki sínu. Stefnandi telur ljóst af framansögðu, að stefnda hafi borið
að greiða sér þóknun vegna hins heimildarlausa framsals á réttindum sín-
um.

Krafa stefnanda er sú, að vegna framsals stefnda á verkum sínum til ann-
arra sjónvarpsstöðva og vegna birtingar þeirra greiði stefndi sér skaðabæt-
ur. Fjárhæð skaðabótanna nemi 50% af þóknun fyrir þýðingar, eins og hún
var á sýningardegi, samkvæmt gjaldskrá stefnda, á öllum myndum, sem
þýddar höfðu verið af stefnanda og sýndar voru á vegum annarra sjón-
varpsstöðva á tímabilinu 1. nóvember 1987 til marsloka 1989, hvort sem um
var að ræða frumbirtingu eða aðrar síðari. Er höfuðstóll þessa liðar skaða-
bótakröfunnar 911.722 kr., og vísar stefnandi um útreikninga til dómskjals
nr. 9.

Stefnandi krefst auk þess dráttarvaxta af kröfu vegna hverrar sýningar
frá 1. degi næsta mánaðar eftir sýningardag og kveður dráttarvexti, þannig
reiknaða. til 1. febrúar 1989 nema 163.623 kr. Dráttarvaxta er ekki krafist af
öllum höfuðstólnum fyrr en frá 1. apríl 1989.

Kröfur sínar reisir stefnandi aðallega á |. nr. 73/1972 um höfundarétt,
einkum Í. gr., 3. gr. og 2. mgr. 28. gr., en kröfu um miskabætur á 2. mgr. 56.
gr., samanber 7. gr. Í. nr. 78/1984. Stefnandi kveður, að samkvæmt því laga-
ákvæði skuli dæma höfundi miskabætur úr hendi þess. sem raskað hefur
rétti hans með ólögmætum hætti. Einnig vísar stefnandi til ákvæða Bernar-
sáttmálans til verndar bókmenntum og listaverkum, sem staðfestur var með
I. nr. 80/1972. en auk þess til almennra reglna samninga- og kröfuréttar.
2616

Stefndi reisir sýknukröfu aðallega á því, að samningar hafi tekist við
stefnanda um textun myndbanda. Þeir samningar hafi veitt stefnda rétt til
að endursýna myndböndin og dreifa þeim með hinum íslenska texta til
hverra þeirra dreifingaraðila, sem hann var í samstarfi við. Samningar Ís-
lenska myndversins hf. og stefnanda hafi falið í sér sama rétt.

Stefndi vísar til bréfs, sem Björn Baldursson, þáverandi formaður Félags
þýðenda við Stöð 2, ritaði fyrir hönd félagsins 28. maí 1987 og sendi Ís-
lenska myndverinu hf. Í bréfinu sé það notað sem rökstuðningur fyrir
hækkun á launum þýðenda, að þeir fái ekkert greitt fyrir endursýningar.

Af hálfu stefnda er því haldið fram, að þær greiðslur, sem inntar séu af
hendi til þeirra, sem vinni við textun á sjónvarpsstöðvum hérlendis, feli
ætíð í sér ótakmarkaðan rétt til endursýninga. Sama eigi við um textun
kvikmynda fyrir kvikmyndahús og myndbandaútgáfur. Þannig geri gjald-
skrá Ríkisútvarpsins nú ekki ráð fyrir sérstökum greiðslum fyrir endursýn-
ingar til þeirra, sem annist textun. Dagskrá Stöðvar 2 hafi alla tíð verið
þannig upp byggð, að flest myndbönd séu endursýnd einu sinni eða oftar,
og hafi það verið yfirlýst stefna fyrirtækisins frá stofnun þess. Það sé þannig
aðalregla, en ekki undantekning, að efni sé endursýnt. Þá hafi stefnanda
anda að Sjónvarpsvísi, þar sem upplýsingar um endursýningar hafi margoft
birst, mátt vera kunnugt um stefnu stefnda varðandi endursýningar. Því er
haldið fram, að efni með þýðingum stefnanda hafi ekki verið framselt til
endurvarpsstöðva og kapalstöðva. Aðeins sé um minni rekstrareiningar að
ræða, sem dreifi efni Stöðvar 2, en ekki hafi verið um raunverulegt framsal
að ræða.

Þá hafi stefnandi framselt stefnda rétt til endursýninga og dreifingar á
efninu gegn greiðslu, sem hann hafi fyrir löngu móttekið, og er vísað til 1.
mgr. 41. gr. 1. nr. 73/1972 í því sambandi.

Auk þess er því haldið fram af hálfu stefnda, að hver sem réttur stefn-
anda til aukinnar greiðslu hafi verið, hafi hann augljóslega fyrirgert þeim
rétti með aðgerðaleysi.

Varakröfu sína styður stefndi þeim rökum, að endurskoðun af sinni hálfu
hafi leitt í ljós, að stefnandi hafi í mörgum tilvikum áskilið sér mun hærri
greiðslur fyrir vinnu sína en umsaminn texti gerði ráð fyrir. Jafnvel þótt
stefndi kynni að hafa átt einhvern rétt til frekari greiðslna, hafi hann þegar
gert reikninga fyrir störf sín og fengið þá greidda, og kröfugerð hans nú sé
bersýnilega ósanngjörn og algjörlega órökstudd. Þá er kröfugerð stefnanda
mótmælt sem tölulega rangri.

Um lagarök vísar stefndi m. a. til almennra reglna samninga- og kaupa-
2617
laga, einnig til höfundalaga nr. 73/1972, útvarpslaga nr. 68/1985 og reglu-
gerða nr. 511 og 512 frá 1986.

Í þinghaldi 12. nóvember 1990 lét lögmaður stefnda bóka eftirfarandi:
„Stefnandi tekur fram, að hann byggir á því, að málshöfðunarfrestur í 36.
gr. útvarpslaga nr. 68/1985 leiði til þess, að kröfur vegna sýninga, sem fram
fóru meira en 6 mánuðum fyrir málshöfðunina, komi ekki til álita í málinu.
Þá skýri stefndi sýknukröfu sína nánar þannig, að hann geti ekki verið
skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda vegna dreifingar á þýddu efni hjá
öðrum lögpersónum, ef slíku sé til að dreifa, kröfunni beri þá að beina gegn
þeim lögpersónum.“

Lögmaður stefnanda lét í sama þinghaldi bóka, „að hann telji, að í fram
komnum yfirlýsingum stefnda felist nýjar málsástæður, sem ekki hafi áður
verið byggt á í málinu, og er því mótmælt, að þær fái komist að, enda of
seint fram bornar“.

Stefnandi telur 3. mgr. 36. gr. 1. nr. 68/1985 aðeins eiga við um málshöfð-
anir, vegna þess að farið hefði verið út fyrir mörk tjáningarfrelsis. Ákvæðið
væri samhljóða 3. mgr. 23. gr. eldri útvarpslaga nr. 19/1971, en í athugasemd-
um við lagafrumvarpið komi fram, að um fyrningarákvæði 23. gr. hefði
m. a. verið höfð hliðsjón af 29. gr. alm. hgl.

Forsendur og niðurstaða.

Í máli þessu eru hafðar uppi kröfur um skaðabætur og miskabætur vegna
ætlaðra brota gegn höfundarétti. Fallast má á með stefnanda, að ákvæði 3.
mgr. 36. gr. Í. nr. 68/1985 taki ekki til þessarar málshöfðunar.

Ágreiningur er með aðilum um, hvernig eigi að túlka réttarsamband það,
sem þeir eru sammála um, að hafi komist á í byrjun nóvember 1987. Við-
skiptin voru með þeim hætti. að stefnandi fékk afhent myndbönd með er-
lendu efni og íslenskaði texta þeirra. Stefnandi gaf síðan út reikninga fyrir
verk sín í samræmi við gjaldskrá stefnda. Viðskipti aðila voru beint fram-
hald af viðskiptum stefnanda og Íslenska myndversins hf. Ekki hefur verið
sýnt fram á. að munnlegir eða skriflegir samningar hafi verið gerðir milli
málsaðila um þessi viðskipti. Þau samningsdrög, sem lögð hafa verið fram á
dómskjali nr. 26 og stafa frá Íslenska myndverinu hf., verða ekki lögð til
grundvallar um réttarsamband málsaðila, þar sem ekki hefur verið sýnt
fram á, að byggt hafi verið á þeim í viðskiptum aðila þessa máls.

Í munnlegum málflutningi féll talsmaður stefnda frá þeirri málsástæðu,
að verk stefnanda nyti ekki verndar höfundalaga.

Í máli þessu þarf að skera úr um, hversu víðtækar heimildir stefndi hafði
til að nota þýðingar stefnanda og ráðstafa þeim.
2618

Fram er komið í málinu, að stefndi hefur ekki greitt höfundum þýðinga
viðbótargreiðslur vegna endursýninga. Stefndi þykir hins vegar ekki hafa
sannað, að greiðslur til þeirra, sem vinna við þýðingar fyrir sjónvarpsstöðv-
ar, kvikmyndahús og myndbandaútgáfur hérlendis, feli ætíð í sér ótakmark-
aðan rétt til endursýninga.

Af hálfu stefnda hafa verið lögð fram í málinu ljósrit af úrklippum úr
fjölmörgum tölublöðum mánaðarritsins Sjónvarpsvísis, sem birtir dagskrá
Stöðvar 2, frá því í september 1987 og fram í nóvember 1988 og einnig ljós-
dómskjöl þykja sýna, að það var yfirlýst stefna stefnda að endursýna sjón-
varpsefni a. m. k. einu sinni til tvisvar.

Í aðilaskýrslu fyrir dómi bar stefnandi, að um mitt ár 1988 hefði sér fyrst
verið kunnugt um, að Stöð 2 endursýndi myndir. Þá bar stefnandi, að hann
hefði ekki verið áskrifandi að Stöð 2 fyrr en á árinu 1988 og ekki haft undir
höndum Sjónvarpsvísi.

Eftir að stefnandi gaf skýrslu sína, var af hálfu stefnda lagt fram í málinu
ljósrit af samningi stefnanda við stefnda um áskrift að áskriftarsjónvarpi
ÍSF/Stöðvar 2 frá 19. júní 1987 að telja. Með því að stefnandi hefur ekki
haldið því fram, að áskriftin hafi fallið niður, verður lagt til grundvallar í
málinu, að stefnandi hafi verið áskrifandi að Stöð 2 og fengið sent fyrrnefnt
blað á tímabilinu nóvember 1987 til desember 1988.

Með því að stefndi hefur sýnt fram á, hver var yfirlýst stefna sjónvarps-
stöðvarinnar um endursýningar á sjónvarpsefni allt frá því í september 1987
og stefnanda var sú stefna kunn frá því á miðju ári 1988, en mátti sem
áskrifanda að Stöð 2 vera hún kunn, allt frá því er viðskipti málsaðila hóf-
ust, þykir stefnandi eiga að bera hallann af því, að hann tók við greiðslum
fyrir verk sín án þess að gera þann fyrirvara í reikningum sínum, að hin
áskilda þóknun tæki aðeins til einnar birtingar.

Björn Baldursson, er ritaði fyrrnefnt bréf á dómskjali nr. 12, bar fyrir
dómi, að bréfið hefði verið samið á stofnfundi Félags þýðenda við Stöð 2
og að stefnandi hefði sótt þann fund. Þau ummæli í bréfinu, að þýðendur á
Stöð 2 fengju ekkert fyrir endursýningar, þykja benda til þess, að það hafi
verið skilningur félagsmanna, að greiðslur frá Stöð 2 tækju einnig til endur-
sýninga. Ekki hefur verið sýnt fram á, að nein breyting hafi orðið á skipan
mála að þessu leyti við það, að stefndi gerðist viðsemjandi stefnanda í stað
Íslenska myndversins hf., og þykja ummælin í bréfinu því styðja framan-
greinda niðurstöðu.

Óumdeilt er í málinu, að sjónvarpsefni með þýðingum stefnanda var sent
út frá sjónvarpsstöð stefnda í Reykjavík til sjónvarpsáhorfenda á þjónustu-
2619

svæðum stefnda, Eyfirska sjónvarpsfélagsins hf., Austfirska sjónvarpsfé-
lagsins hf., Sjónvarpsfélags Neshrepps. Sjónvarps Ólafsfjarðar og Villa
Árna sjónvarps, Ólafsvík. Allir fyrrgreindir aðilar höfðu á því tímabili, sem
hér um ræðir, leyfi útvarpsréttarnefndar til sjónvarpsútsendinga á afmörk-
uðum þjónustusvæðum. Samkvæmt samningum stefnda við Eyfirska
sjónvarpsfélagið hf. og Austfirska sjónvarpsfélagið hf., sem lagðir hafa ver-
ið fram í málinu, skuldbundu þessir aðilar sig til að taka á móti allri dagskrá
stefnda og dreifa henni á sínum þjónustusvæðum. Hvor þessara aðila sá um
að selja áskrift á sínu þjónustusvæði, en greiddi stefnda mánaðarlega
ákveðið hlutfall áskriftargjalda. Samningar stefnda og annarra fyrrnefndra
sjónvarpsréttarhafa hafa ekki verið lagðir fram, en lagt verður til grundvall-
ar, að samningssamband þeirra og stefnda hafi verið með sama hætti og að
ofan greinir.

Gegn mótmælum stefnanda verður ekki fullyrt, að hann hafi vitað um
samstarf stefnda og sjálfstæðra sjónvarpsréttarhafa um dreifingu á sjón-
varpssendingum Stöðvar 2. Stefnandi bar hins vegar í aðilaskýrslu fyrir
dómi, að í árslok 1988 hefði hann talið, að Stöð 2 væri nánast eins og Ríkis-
útvarpið, að hún næðist eða næðist ekki úti um landsbyggðina. Þá hefur af
hálfu stefnanda verið haldið fram, að Stöð 2 hafi verið auglýst sem ein sjón-
varpsstöð og hann talið, að dreifing sjónvarpsefnisins um landið væri ein-
göngu á vegum stefnda.

Úrklippur úr tímaritinu Sjónvarpsvísi og dagblöðum, sem lagðar hafa
verið fram í málinu, um starfsemi Stöðvar 2 á því tímabili, sem hér um ræð-
ir, þykja sýna, að töluverð umfjöllun var í fjölmiðlum um fyrirkomulag á
dreifingu efnis Stöðvar 2. Mátti stefndi gera ráð fyrir, að stefnandi vissi um
fyrirkomulag á dreifingu þess sjónvarpsefnis, sem hann hafði þýtt.

Af framburði stefnanda fyrir dómi má ráða, að hann hafi dregið að gera
frekari fjárkröfur á hendur stefnda, vegna þess að honum hafi verið ljóst,
að þá fengi hann ekki frekari verkefni hjá stefnda. Stefnanda var þannig
ljóst, að stefndi var ekki reiðubúinn til að greiða hærri þóknun fyrir þýðing-
ar stefnanda en gjaldskrá stefnda mælti fyrir um.

Ekki er um það deilt, að stefnda hafi verið heimilt að fénýta verk stefn-
anda með því að senda hið þýdda sjónvarpsefni út til áskrifenda Stöðvar 2.
Stefnandi hefur ekki borið fyrir sig, að fleiri sjónvarpsáhorfendur hafi átt
þess kost að sjá það efni, sem hann þýddi, en hann hafði gert ráð fyrir. Með
hliðsjón af því og þrátt fyrir það að stefnandi hafi ekki vitað annað en
dreifikerfi Stöðvar 2 væri allt í eigu stefnda, þykir stefndi ekki hafa farið út
fyrir heimild sína til að fénýta verk stefnanda með því að semja við stað-
bundnar sjónvarpsstöðvar um að dreifa efninu um þjónustusvæði sín sam-
tímis því, sem það var sent út í Reykjavík.
2620

Með hliðsjón af öllu framansögðu þykir eðlilegast að skýra réttarsam-
band aðila þannig, að greiðslur þær, sem stefndi innti af hendi til stefnanda
fyrir þýðingar á sjónvarpsefni, hafi veitt stefnda heimild til notkunar á þeim
í venjulegri starfsemi sinni, þar á meðal til endursýninga á sjónvarpsefninu
og til að dreifa sjónvarpsútsendingum innan lands, þ. m. t. í samvinnu við
sjálfstæða dreifingaraðila.

Samkvæmt framansögðu skortir grundvöll undir skaðabóta- og miska-
bótakröfu stefnanda, og ber þegar af þeirri ástæðu að sýkna stefnda af öll-
um kröfum stefnanda í málinu.

Með vísan til 178. gr. 1. nr. 85/1936 þykir þó rétt, að hvor aðila beri sinn
kostnað af málinu.

Sigurður T. Magnússon, settur borgardómari, kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:
Stefndi, Íslenska sjónvarpsfélagið hf., skal sýkn af kröfum stefn-
anda, Örnólfs Árnasonar, vegna þrotabús Örnólfs Árnasonar.
Málskostnaður fellur niður.
2621
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 376/1994. — Ákæruvaldið
(Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari)
gegn
Haraldi Haraldssyni
(Hilmar Ingimundarson hrl.)

Bifreiðar. Ölvun við akstur. Akstur sviptur réttindum. Reynslu-
lausn. Aðfinnslur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Ríkissaksóknari skaut þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 19.
maí 1994 í samræmi við yfirlýsingu ákærða um áfrýjun málsins í
heild. Krefst ákærði sýknu af kröfum ákæruvaldsins.

Af hálfu ákæruvalds er krafist staðfestingar héraðsdóms.

Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfest-
ur. Ber að dæma ákærða til að greiða allan áfrýjunarkostnað sakar-
innar, svo sem í dómsorði greinir.

Eins og greinir í hinum áfrýjaða dómi, stóð rannsóknardeild lög-
reglunnar í Reykjavík þannig að öflun skýrslna af tveimur vitnum
við frumrannsókn málsins, að rætt var við vitnin gegnum síma og
farið síðar til þeirra með ritaða skýrslu til undirskriftar. Í skýrslun-
um er allt að einu hermt, að vitnin hafi mætt til rannsóknardeildar-
innar samkvæmt boðun, og er greint frá þeim tíma, sem skýrslugjöf
hófst og henni lauk. Í annarri skýrslunni er tekið fram, að vitna-
skylda og vitnaábyrgð hafi verið brýnd fyrir vitninu og það hafi ver-
ið áminnt um sannsögli. Þá hafa lögreglumenn léð nöfn sín við þess-
ar skýrslur sem vottar að undirritun þeirra. Verður að átelja þessa
annmarka á rannsókn lögreglunnar á málinu.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Ákærði, Haraldur Haraldsson, greiði allan áfrýjunarkostnað
sakarinnar, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 20.000
2022
krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Hilmars
Ingimundarsonar hæstaréttarlögmanns, 20.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 19. apríl 1994.

Ár 1994, þriðjudaginn 19. apríl, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur,
sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Sverri Einarssyni héraðsdóm-
ara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 176/1994: Ákæruvaldið gegn Har-
aldi Haraldssyni, sem tekið var til dóms 11. þ. m.

Málið er höfðað fyrir dóminum með ákæruskjali lögreglustjórans í
Reykjavík, dagsettu 14. mars sl., á hendur ákærða, Haraldi Haraldssyni,
Bjargarstíg 6, Reykjavík, kt. 111058-7769.

Í ákæru segir, að málið sé höfðað á hendur ákærða fyrir að aka bif-
reiðinni G-10239 að kvöldi miðvikudagsins (sic) 25. Janúar 1994 undir áhrif-
um áfengis og sviptur ökurétti frá veitingahúsinu Keisaranum við Hlemm í
Reykjavík að Þönglabakka 8.

Telst þetta varða við 1., sbr. 3. mgr. 45. gr. og 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr.
100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987.

Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til sviptingar öku-
réttar skv. 101. og 102. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 25. og 26. gr. laga
nr. 44/1993“.

Málavextir.

Þriðjudagskvöldið 25. janúar sl. klukkan 23.42 barst tilkynning til lög-
reglunnar í Reykjavík þess efnis, að hugsanlega væri bifreiðinni G-10239
ekið af ölvuðum ökumanni, og sást henni ekið austur Langholtsveg frá Álf-
heimum. Framangreindar upplýsingar eru úr skýrslu lögreglunnar um
fyrstu afskipti hennar af málinu, og segir þar, að skráður eigandi bifreiðar-
innar búi að Þönglabakka 8, og héldu tveir lögreglumenn þangað. Verður
nú rakið áfram úr skýrslu annars þeirra.

Þegar lögreglumennirnir komu á bifreiðastæðið við Þönglabakka, sáu
þeir tvo menn vera að ræða saman við bifreiðina G-10239. Var annar þeirra
ákærði, Haraldur Haraldsson, en hinn Ingvar Guðmundsson, Réttarbakka
9. Tóku lögreglumennirnir þá tali hvorn í sínu lagi. Segir í lögregluskýrsl-
unni, að Ingvar hafi sagt, að hann hafi verið þarna á stæðinu, þegar ákærði
kom akandi á bifreiðinni og lagði henni. Þá segir í skýrslunni, að Ingvar
hafi verið villtur og farið til ákærða til þess að spyrja hann til vegar, og hafi
ákærði verið að leiðbeina Ingvari, er lögreglumennirnir komu á vettvang.

Lögreglumennirnir spurðu ákærða, hvort hann hefði verið á bifreiðinni
G-10239, en hann kvað svo ekki vera, og þegar hann var spurður, hvort
hann vissi eitthvað um bifreiðina, kvað hann hana sér alls óviðkomandi.
2623

Lögreglumennirnir handtóku ákærða síðan vegna grunar um ölvun við
akstur, og í jakkavasa ákærða fundu þeir lykla að bifreiðinni, bæði að dyr-
um og kveikjulás. Þegar lögreglumennirnir athuguðu bifreiðina, var vél
hennar sjóðheit og bifreiðin nokkuð hlý að innan. Ákærði var færður á lög-
reglustöðina við Hverfisgötu og þar fyrir varðstjóra, sem tók af honum
framburðarskýrslu. Hélt ákærði við framburð sinn um að hafa ekki ekið,
enda hefði hann verið sviptur ökuleyfi ævilangt og verið að koma úr Eyja-
bakka gangandi.

Að skýrslutöku lokinni var ákærði fluttur á slysadeild Borgarspítalans og
honum tekið blóð til alkóhólrannsóknar. Samkvæmt niðurstöðu þeirrar
rannsóknar reyndist magn alkóhóls í blóði ákærða 2,15 %o. Ákærði var að
blóðtöku lokinni fluttur í fangageymslu lögreglunnar og sætti vist þar fram
á næsta dag.

Í rannsóknargögnum málsins liggur frammi óundirritað upplýsingablað,
sem enginn hefur kannast við að hafa gert. Á þessu blaði er þess getið, að
tilkynnendur að ölvunarakstrinum séu starfsfólk í Ísbúðinni að Álfheimum
2. Kemur fram á þessu blaði, að fólkið hafi verið farið úr búðinni, þegar
reynt hafi verið að hafa samband við það, eftir að „maðurinn“ hefði verið
handtekinn. Kemur fram á blaði þessu, að „maðurinn“ hafi komið inn í
búðina og starfsfólkið fundið af honum áfengisþef og séð hann fara upp í
bifreiðina G-10239 og aka austur Langholtsveg.

Þá kemur fram á framangreindu óundirrituðu blaði, að Ingvar Guð-
mundsson, ljósmyndari hjá Morgunblaðinu, hafi heyrt tilkynninguna í
„skanner“, sem hann hafi verið með í bifreið sinni. Hafi hann heyrt, að eng-
in bifreið væri í austurbæ eða Breiðholti og hann því farið í nágrenni við
Þönglabakka og mætt bifreiðinni og elt hana þangað, sem ákærði hafði lagt
henni. Síðan hafi hann hringt í stjórnstöð lögreglu og sagt, að hann ætlaði
að tefja fyrir ákærða, og hefði hann gert það, þar til lögreglumennirnir
komu.

Í skýrslu varðstjóra kemur fram, að ákærði hafi verið mjög áberandi ölv-
aður og öll frásögn hans ruglingsleg og samhengislaus.

Ákærði var yfirheyrður næsta dag af rannsóknardeild lögreglunnar, og
hófst yfirheyrslan klukkan 15.05. Bar ákærði þá, að hann hefði verið að
skemmta sér á veitingastaðnum Keisaranum, þar sem hann hefði drukkið
áfengi. Hann hefði farið þaðan með manni eftir klukkan 23. Hann hefði
sagt manni þessum, hvar bifreiðin G-10239 væri, og hefði ákærði lagst í
aftursæti hennar og verið þar með litla rænu, en hann myndi þó, að maður-
inn hefði sest undir stýri bifreiðarinnar. Næst mundi ákærði, að maður þessi
lét hann hafa lyklana við Þangbakka og stökk út úr bifreiðinni. Ákærði
staðfesti, að hann væri sviptur ökuleyfi ævilangt.
2624

Í gögnum málsins eru skýrslur, sem sagðar eru teknar af vitnunum Hildi
Björnsdóttur og Jónu Lindu Hilmisdóttur, starfsstúlkum í áðurgreindri ís-
búð, í rannsóknardeild lögreglunnar 26. janúar sl., af hinni fyrrnefndu
klukkan 11 og hinni síðarnefndu klukkan 13. Ekki þykir ástæða til þess að
rekja þessar skýrslur sérstaklega efnislega, þar sem síðar verður rakinn
framburður þessara vitna fyrir dóminum, en þá upplýstu bæði vitnin, að
þau hefðu ekki verið yfirheyrð í rannsóknardeildinni, heldur í gegnum síma
og undirritað skýrslur sínar síðar. Um þetta vísast til þess, sem síðar segir í
framburði þessara vitna.

Í gögnum málsins liggur einnig fyrir skýrsla Friðriks Gunnars Gunnars-
sonar aðstoðaryfirlögregluþjóns. Kemur þar fram, að áðurgreindur Ingvar
hafi verið yfirheyrður 26. janúar sl. sem vitni af Þórði Eric Hilmarssyni, en
næsta dag hafi vitnið komið og krafist þess, að vitnisburður þess yrði fjar-
lægður úr málinu, þar sem vitnið taldi sér stafa hættu af ákærða, ef hann
kæmist að hlutdeild þess í málinu. Segir í skýrslu aðstoðaryfirlögregluþjóns-
ins, að Ingvar hafi krafist þess, að öll tengsl sín við málið yrðu afmáð. Er
ekki að finna í rannsóknargögnum umrædda skýrslu vitnisins Ingvars, og
hefur hún verið fjarlægð úr málinu.

Verður nú gerð grein fyrir framburði ákærða og vitna við meðferð máls-
ins.

Ákærði kannast ekki við að hafa ekið bifreiðinni G-10239 að kvöldi mið-
vikudagsins 25. janúar sl. undir áhrifum áfengis og sviptur ökurétti frá veit-
ingahúsinu Keisaranum við Hlemm í Reykjavík. Hann kveðst hafa verið
við áfengisdrykkju í veitingahúsinu Keisaranum að kvöldi áðurgreinds
dags, og um kl. 23 yfirgaf hann veitingahúsið ásamt manni, sem hann veit
ekki, hver er, en ákærði fór með manni þessum að bifreið sinni, G-10239,
sem var Í nágrenni við Keisarann, og lagðist í aftursæti hennar. Var ákærði
þá mjög ölvaður og rænulítill. Hann man þó, að ókunni maðurinn settist
undir stýri og ók á bifreiðastæði við Þangbakka 8, þar sem hann afhenti
ákærða kveikjulásslykilinn, en hvarf síðan á brott. Segir ákærði, að það sé
rangt í ákæru, að akstrinum hafi lokið við Þönglabakka 8. Það eigi að vera
Þangbakki.

Ákærði hefur ekki getað haft uppi á manninum, sem ók bifreiðinni, en
hefur ákveðnar grunsemdir um, hver það hafi verið. Ákærði man ekki eftir
því, að bifreiðin hafi stansað á leiðinni frá Keisaranum upp í Þangbakka.
Maðurinn vakti ákærða, áður en hann fékk honum lykilinn. Hann hvarf síð-
an á brott, en ákærði steig út úr bifreiðinni, og innan skamms tíma bar lög-
regluna að og handtók ákærða.

Ákærði segir það rétt, að hann hafi í upphafi ekki viljað kannast við bif-
2625
reiðina, og hafi ástæðan verið sú, að hann átti von á því, að hann yrði sak-
aður um að hafa ekið bifreiðinni, þar sem ökumaðurinn var farinn af vett-
vangi.

Ákærði man ettir því, þegar hann var kominn út úr bifreiðinni og búinn
að læsa henni, að aðra bifreið bar að, og hafði ökumaður hennar tal af
ákærða, en ekki man ákærði, hvað þeim fór á milli.

Ákærði kveðst hafa verið í svörtum leðurjakka umrætt sinn, og í bif-
reiðinni var derhúfa, svört að lit, sem ákærði setti upp, þegar hann fór frá
bifreiðinni.

Vitnið Jón Sigurður Ólason aðstoðarvarðstjóri, Álftröð 5 í Kópavogi.
kveðst hafa verið í lögreglubifreið ásamt Ásgeiri Þór Ásgeirssyni þriðju-
dagskvöldið 25. janúar sl., og einhvern tíma seint um kvöldið, þegar þeir
voru staddir á Sæbraut, fengu þeir tilkynningu um að reyna að stöðva bif-
reið, sem ekið væri af manni, er grunaður væri um að vera ölvaður. Kom
tilkynningin frá manni um fjarskipti lögreglu úr bílasíma, og var viðkom-
andi að elta umrædda bifreið. Lýsti maður þessi akstrinum, sem lauk við
Þangbakka. Þeir lögreglumennirnir komu að umræddri bifreið skömmu síð-
ar og handtóku ákærða, en hann var sýnilega ölvaður og kannaðist hvorki
við bifreiðina né að hafa ekið henni. Sá, sem hafði vísað þeim lögreglu-
mönnunum leiðina, ljósmyndari að atvinnu, benti þeim á ákærða í upphafi
og sagði hann hafa ekið bifreiðinni. Við leit á ákærða eftir handtökuna
fundu þeir lögreglumennirnir lykil að kveikjulás bifreiðarinnar í vösum
hans. Vél bifreiðarinnar reyndist heit við athugun.

Vitnið segir, að það hafi verið staðfest á vettvangi, að umræddur ljós-
myndari hafi veitt bifreiðinni eftirför upp í Þangbakka, en vitnið getur ekki
borið um, hvort félagi þess hafi talað við ljósmyndarann. Vitnið segist hafa
sagt félaga sínum eftir ljósmyndaranum, að hann hafi séð ákærða leggja bif-
reiðinni og stíga út úr henni.

Vitnið segir, að stuttu áður en þeir fengu tilkynninguna um bifreiðina,
þegar þeir voru staddir á Sæbraut, hafi verið búin að koma tilkynning, að
ölvaður ökumaður hefði ekið frá ísbúð í Álfheimum.

Vitnið Ásgeir Þór Ásgeirsson lögreglumaður, Mánagötu 1 í Reykjavík,
segir, að það og félagi þess, Jón, hafi verið staddir í lögreglubifreið skammt
frá lögreglustöðinni við Hlemm, þegar þeim barst tilkynning um ölvaðan
ökumann á bifreið á ferð á Langholtsvegi, og fylgdi með skrásetningar-
númer bifreiðarinnar. Flett var upp í bifreiðaskrá og fundið heimilisfang
skráðs eiganda bifreiðarinnar, sem reyndist vera í Þangbakka eða Þöngla-
bakka, og var haldið í átt þangað. Vitnið man ekki, hvort áður var búið að
tilkynna um umrædda bifreið. Vitnið segir, að engin önnur lögreglubifreið

13 Hæstaréttardómar IV
2626

hafi verið tiltæk til að sinna þessu máli á þessari stundu. Vitnið man ekki
eftir öðru en heimilisfangi eigandans, sem vísaði þeim leiðina að bifreið-
inni, og þegar þeir komu þangað, sáu þeir bifreiðina á bifreiðastæði. Fyrir
utan bifreiðina stóðu tveir menn, og var ákærði annar þeirra. Vitnið segir,
að þeir hafi rætt við mennina tvo sinn í hvoru lagi, og ræddi vitnið við
ákærða, sem ekki kannaðist við að hafa ekið bifreiðinni. Vitnið segir, að
hinn maðurinn hafi sagt starfsbróður sínum, að ákærði hefði komið akandi
á bifreiðinni, en ákærði hefði svarað sér því, að hann kannaðist ekkert við
umrædda bifreið né að hafa ekið henni. Í framhaldi af framburði mannsins
um akstur ákærða tilkynntu lögreglumennirnir honum, að hann væri hand-
tekinn vegna grunar um ölvun við akstur, en ákærði var sjáanlega undir
áhrifum áfengis. Í framhaldi af þessu fannst kveikjulásslykill, sem gekk að
kveikjulás bifreiðarinnar, í vasa ákærða. Þrátt fyrir þetta viðurkenndi
ákærði ekki að hafa ekið bifreiðinni.

Vitnið var ökumaður lögreglubifreiðarinnar og minnir, að einhver veg-
farandi hafi upphaflega tilkynnt um akstur bifreiðarinnar.

Vitninu er kynntur framburður starfsbróður þess fyrir dóminum um upp-
haf afskipta lögreglunnar af ákærða umrætt sinn og bent á misræmið í fram-
burði þeirra, en það man ekki eftir að hafa fengið ábendingu um akstur bif-
reiðar ákærða frá öðrum ökumanni.

Vitnið tekur fram, að það hafi aldrei rætt við vitnið, sem var á vettvangi,
og hafi upplýsingarnar frá því frá starfsbróður sínum.

Vitnið gerði skýrsluna um fyrstu afskipti lögreglunnar af málinu og hefur
staðfest hana við meðferð þess fyrir dóminum.

Vitnið Ingvar Guðmundsson, Réttarbakka 9 í Reykjavík, sér ákærða í
dóminum og kveðst hafa séð hann fyrir nokkru á bifreiðastæði við Þang-
bakka í Breiðholti og rætt við hann þar. Vitnið kveðst hafa séð bifreið
koma inn á bifreiðastæðið og í framhaldi af því séð ákærða ganga eftir bif-
reiðastæðinu. Það kveðst hins vegar ekki hafa séð ákærða stíga út úr bif-
reiðinni. Vitnið kveðst hafa spurt ákærða til vegar og gerði það í því skyni
að tefja um fyrir honum að beiðni lögreglu, og kom þessi beiðni í bílasíma
hjá vitninu frá fjarskiptum lögreglu. Vitnið er ljósmyndari hjá Morgunblað-
inu, og kveðst það hafa hringt til lögreglunnar, þar sem það heyrði í „skann-
er“, að umrædd bifreið væri eftirlýst. Vitnið kveðst hafa séð bifreiðina fyrst,
þegar hún var að aka inn á planið. Það ók hring um planið og sá því ekki,
þegar ökumaðurinn steig út. Vitnið sá fleira fólk á planinu, en það var
það langt frá bifreiðinni, að vitnið telur útilokað, að neitt af því hafi kom-
ið út úr bifreiðinni. Vitnið kveðst aðeins hafa séð eitt höfuð koma upp
fyrir sætisbökin í bifreiðinni, þegar henni var ekið inn á bifreiðastæðið,
2627
og var það sá, sem sat í ökumannssætinu, sem það átti. Vitnið kveðst hafa
ekið aðeins á undan bifreiðinni inn á planið frá Stekkjarbakkanum, og hafi
það misst örstutta stund sjónar á bifreið ákærða. á meðan það var að aka
hringinn um stæðið, hugsanlega 40 metra. Vitnið var í Arnarbakka, þegar
það heyrði fyrst um akstur umræddrar bifreiðar. Kom þá fram, að bifreiðin
myndi vera á leiðinni í Þangbakka. Vitnið giskar á, að ákærði hafi verið
kominn 6-8 metra frá bifreiðinni á bifreiðastæðinu, þegar það sá hann þar.

Vitnið kannast ekki við að hafa rætt við lögreglumennina á bifreiðastæð-
inu, og hafi það eingöngu rætt við einhvern á fjarskiptum lögreglunnar um
þetta mál. Vitnið ræddi síðar við Pétur Sveinsson og Friðrik G. Gunnarsson
um þetta mál.

Vitnið segist hafa fengið Friðrik G. Gunnarsson til að láta rífa lögreglu-
skýrslu, sem vitnið var búið að gefa vegna málsins. þar sem hún hafi verið
röng.

Vitnið fullyrðir, að það hafi skýrt satt og rétt frá fyrir dóminum, en man
ekki, hvað það sagði rannsóknardeild lögreglunnar á sínum tíma, þegar
Pétur Sveinsson yfirheyrði vitnið.

Vitnið Jóna Linda Hilmisdóttir, Tunguseli 9 í Reykjavík, segir, að þriðju-
dagskvöldið 25. janúar sl. hafi maður komið inn í ísbúðina við Álfheima,
þar sem vitnið vinnur, og bað um að fá að hringja og auk þess um símaskrá.
Ekki varð vitnið þess vart, að maðurinn hringdi, en hann hvarf á brott inn í
bifreið, sem stóð fyrir utan, og fór inn um vinstri framdyr og ók á brott, en
ekki sá vitnið neinn annan í bifreiðinni. Vitnið hringdi til lögreglunnar og
lét hana vita um bifreiðina, en vitnið hafði fundið mikla áfengislykt af
manninum, þegar það ræddi við hann.

Vitnið sér ákærða í dóminum og segir honum svipa til mannsins. sem ók
á brott, en þó er vitnið ekki öruggt í þessu. Vitninu fannst maðurinn vera Í
grárri úlpu, en ekki man vitnið eftir, hvort hann bar höfuðfat. Vitnið er
þess fullvisst, að það tilkynnti lögreglunni rétt skráningarnúmer bifreiðar-
innar, og hafi bifreiðin verið grá að lit, en ekki er það öruggt um teg-
undarheiti hennar.

Vitnið segir um skýrslu sína hjá rannsóknardeild lögreglunnar, að hún
hafi verið tekin um síma og það síðan látið skrifa undir hana heima hjá sér,
en þangað kom sá, sem tók skýrsluna. Enginn vottur var viðstaddur. Vitnið
segir, að tegundarheiti bifreiðarinnar sé ekki frá því komið í skýrsluna, en
það hafi verið spurt að því, þegar það hringdi upphaflega til lögreglunnar,
hvort um gæti verið að ræða gráa Nissan-fólksbifreið.

Vitnið Hildur Björnsdóttir, Þingási 33 í Reykjavík, segir, að það hafi ver-
ið að loka ísbúðinni við Álfheima síðla þriðjudagskvöldið 25. janúar sl.,
2628

þegar þangað kom maður, sem bað um að fá að hringja og um afnot af
símaskrá. Maður þessi hvarf þó á brott án þess að hringja og fór út í bifreið,
sem stóð fyrir utan, og ók henni á brott, og sá vitnið engan annan í bif-
reiðinni. Segir vitnið, að maður þessi hafi verið mikið ölvaður eða a. m. k.
hafi verið mikill áfengisþefur af honum. Vitnið telur sig geta þekkt mann
þennan aftur og er nær öruggt um, að hann er ákærði, sem vitnið sér í dóm-
inum. Vitnið segir, að maðurinn hafi verið í bláum buxum og svörtum
jakka. Þá var hann með svarta derhúfu, en ekki man vitnið eftir einkennum
á henni. Vitnið segist hafa gefið manninum leyfi til að hringja.

Vitnið segist hafa gefið skýrslu sína hjá rannsóknardeild lögreglunnar um
síma, en síðan kom skýrslutakinn og vottur með honum á vinnustað vitnis-
ins í ísbúðinni, og þar ritaði vitnið undir skýrsluna, eftir að það hafði lesið
hana yfir.

Vitnið sá númerið á bifreiðinni, sem maðurinn ók á brott, og að hún var
grá og blá að lit, en vitnið man ekki eftir tegundarheiti bifreiðarinnar; sé
tegundarheiti bifreiðarinnar í skýrslu þess komið frá vitninu Jónu Lindu.

Vitnið tekur fram, að það hafi ekki séð manninn koma akandi, og sé
framburður þess um það rangur, en vitnið hafi ályktað. að hann hafi komið
akandi, þar sem hann ók á brott. Vitnið segir, að þessi framburður muni
vera kominn frá skýrslutakanum, og hafi vitnið skrifað undir hann í hugs-
unarleysi.

Vitnið Pétur Sveinsson rannsóknarlögreglumaður, Heiðnabergi 11 í
Reykjavík, segir um framburð vitnanna Jónu Lindu og Hildar um að,
hvernig vitnið stóð að töku skýrslnanna af þeim, að þær lýsi þessu rétt og
það hati verið mistök þess að bóka ekki neðan við skýrslurnar, hvernig að
þeim hafi verið staðið, en þetta gerði vitnið vegna þess, að það var eitt á
kæruvakt, þegar málið kom til rannsóknar, og hafði það í huga að flýta mál-
inu, svo að maðurinn gæti losnað úr fangageymslunni. Segir vitnið, að það,
sem stendur efst í skýrslunni, að viðkomandi sé mættur í rannsóknardeild,
sé venjubókun, sem þarna hafi ekki átt við, en verið sett í upphafi skýrsl-
unnar sem „rútínuvinna“.

Vitnið staðfestir, að það hafi yfirheyrt Ingvar Guðmundsson, sem hafi
óskað nafnleyndar í yfirheyrslunni, og hafi það verið sett neðst í skýrsluna.
Það er hins vegar rangt í skýrslu Friðriks G. Gunnarssonar, að Ingvar hafi
gefið skýrslu hjá Þórði Eric Hilmarssyni.

Vitnið segir, að enginn vottur hafi verið staddur heima hjá vitninu Jónu
Lindu, og því hafi vitnið fengið lögreglumann til að skrifa á skýrsluna sem
vott. Vitnið kveðst hafa sagt Jónu Lindu, að það myndi fá vott á skýrsluna,
og hafi hún ekkert haft við það að athuga.
2629

Vitnið Friðrik Gunnar Gunnarsson aðstoðaryfirlögregluþjónn, Maríu-
bakka 8 í Reykjavík, hefur staðfest að hafa ritað áðurgreinda skýrslu og
framkvæmt það, sem í henni stendur. Segir vitnið, að forsendurnar fyrir
þessu komi fram í skýrslunni, en vitnið kveðst hafa eyðilagt skýrslu Ingvars
Guðmundssonar.

Vitnið segir, að það muni það úr lögregluskýrslu Ingvars, að hann hafi
borið. að hann hafi séð ákærða aka inn á bifreiðastæðið við Þangbakka og
stíga út úr bifreiðinni þar.

Vitnið sér skýrslu áðurgreinds Ingvars fyrir dóminum og segir, að skýrsla
Ingvars hjá lögreglu hafi verið mun styttri og ekki eins nákvæm, en vitnið
getur ekki borið nákvæmlega um það, sem í skýrslunni stóð.

Vitnið Sigurgeir Ómar Sigmundsson rannsóknarlögreglumaður, Suður-
mýri 50 á Seltjarnarnesi, kannast við nafnritun sína sem votts á skýrslunni,
sem tekin var af vitninu Hildi, og segir, að undirritun þess hafi farið fram í
ísbúðinni við Álfheima. Vitnið kveðst hafa verið að votta undirskrift vitnis-
ins, sem gaf skýrsluna, en ekki skýrslutökustað hennar.

Vitnið Egill Þór Ragnarsson lögreglumaður, Hlaðhömrum 20 í Reykja-
vík, kannast við nafnritun sína sem votts á skýrslunni, sem tekin var af vitn-
inu Jónu Lindu, og hafi undirritun þess farið fram á lögreglustöðinni í
Reykjavík. Vitnið man ekki eftir að hafa horft á vitnið Jónu Lindu rita nafn
sitt undir skýrsluna og man ekkert meira um málið.

Niðurstöður.

Svo sem fram er komið, hefur ákærði staðfastlega neitað sakargiftum frá
upphafi og borið, að annar maður hafi ekið bifreiðinni, en ekki getað bent
á hann.

Sannað er með játningu ákærða sjálfs og niðurstöðu alkóhólrannsóknar,
að ákærði var ölvaður umrætt sinn, og samkvæmt játningu hans sjálfs, sem
er Í samræmi við sakavottorð hans, er hann sviptur ökurétti ævilangt.

Þegar virtur er í heild framburður vitnisins Ingvars, sem ber, að það hafi
séð bifreiðina koma inn á bifreiðastæðið og aðeins einn mann í bifreiðinni
og ákærða á göngu 6-8 metra frá bifreiðinni örstuttu síðar, fundur kveikju-
lásslykilsins í vasa ákærða, ótrúverðug saga ákærða um annan ökumann,
sem fær enga stoð í öðru, sem fram er komið í málinu, framburður Jónu
Lindu, að ákærða svipi til mannsins, sem ók á brott frá ísbúðinni, og fram-
burður vitnisins Hildar, að það sé nær öruggt um, að ákærði sé maðurinn,
sem ók frá ísbúðinni, er að mati dómsins komin fram sönnun fyrir því, að
ákærði hafi verið ökumaður bifreiðarinnar og sé því sekur um það, sem
honum er gefið að sök í ákæru og þar er rétt fært til refslákvæða.
2630

Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann frá árinu 1978 og fram á árið
1992 hlotið níu refsidóma og gengist tíu sinnum með dómsátt undir að
greiða sektir fyrir ýmis brot.

Ákærði var fyrst dæmdur í mars 1979 í 30 daga skilorðsbundið fangelsi og
100.000 króna sekt fyrir þjófnað. Næst var ákærði dæmdur í febrúar 1981 í
sekt og sviptur ökuleyfi ævilangt fyrir ölvunarakstur. Í þriðja sinn var
ákærði dæmdur í september 1983 fyrir sömu sakir og auk þess brot á 27. gr.
og 50. gr. umferðarlaga og sviptur ökuleyfi ævilangt. Þá var ákærði dæmdur
í desember 1986 í 32 daga varðhald fyrir ölvun við akstur og að aka sviptur
ökuleyfi svo og fyrir fleiri umferðarlagabrot og brot á 219. gr. almennra
hegningarlaga. Í þetta skipti var ákærði sviptur rétti til ökuleyfis ævilangt. Í
ágúst 1989 var ákærði dæmdur í þriggja mánaða fangelsi fyrir að aka ölv-
aður og sviptur ökuleyfi og fyrir brot á 4. gr. umferðarlaga og jafnframt
sviptur ökuleyfi ævilangt einu sinni enn. Í desember 1989 var ákærði enn
dæmdur fyrir ölvunar- og sviptingarakstur og nú í fjögurra mánaða fangelsi
og sviptur ökuleyfi ævilangt. Í mars 1990 var ákærði dæmdur í eins mánaðar
fangelsi, hegningarauka, fyrir sömu sakir, og enn var í dóminum ákvæði um
ævilanga ökuleyfissviptingu. Ákærði var dæmdur í áttunda sinn í nóvember
1990 og enn fyrir sömu sakir. Hlaut hann nú fimm mánaða fangelsi og ítrek-
að, að hann skyldi vera sviptur ökuleyfi ævilangt. Síðast var ákærði dæmdur
24. júní 1992 og nú í níu mánaða fangelsi fyrir sömu sakir og áður og auk
þess brot á 2. mgr. 37. gr. umferðarlaga. Enn var í dóminum ákvæði um
ævilanga sviptingu ökuleyfis. Inn í refsinguna í þessum síðasta dómi var
felld 195 daga reynslulausn, sem ákærði hafði hlotið í tvö ár frá 17. mars
1991.

Fyrstu tvær dómsáttirnar við ákærða eru frá árinu 1978, hin fyrri vegna
brots á 47. gr. og 3. mgr. 48. gr. umferðarlaga og hin síðari vegna ölvunar-
aksturs, og gekkst ákærði þá undir sviptingu ökuleyfis í fjóra mánuði. Þá
gekkst ákærði undir að greiða sektir á árunum 1979, 1980, 1982 og 1983,
einu sinni hvert ár, í öll skiptin fyrir umferðarlagabrot, og sætti auk þess á
árinu 1980 sviptingu ökuleyfis í einn mánuð fyrir of hraðan og ógætilegan
akstur. Á árunum 1986, 1987, 1989 og 1990 gekkst ákærði undir að greiða
sektir fyrir brot á lögum og reglum um ávana- og fíkniefni, í eitt skipti hvert
ár.

Ákærði hlaut reynslulausn í tvö ár á 90 daga eftirstöðvum refsingar 20.
júlí 1993, og hefur hann með háttsemi þeirri, sem hann nú er sakfelldur fyr-
ir, rofið skilorð hennar. Verða umræddar eftirstöðvar fangelsisrefsingar,
sem ákærði hefur ekki afplánað, felldar inn í þá refsingu, sem ákærða verð-
ur nú ákvörðuð, sbr. 60. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 7. gr.
2631
laga nr. 22/1955 og 77. gr. hegningarlaga. Með hliðsjón af þessu og sakaferli
ákærða þykir refsing hans nú hæfilega ákveðin fangelsi í 8 mánuði.

Þá hefur ákærði unnið sér til þess að verða sviptur ökurétti, svo sem kraf-
ist er í ákæru og samkvæmt lagaákvæðum þeim, er þar greinir, en ákærði er
þegar, eins og fram er komið, sviptur ökuleyfi ævilangt. Þykir rétt að árétta,
að ákærði skuli vera sviptur ökurétti ævilangt.

Loks ber að dæma ákærða samkvæmt 1. tl. 165. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála til þess að greiða allan sakarkostnað, þar með
taldar 30.000 krónur í saksóknarlaun til ríkissjóðs og 45.000 krónur í máls-
varnarlaun til skipaðs verjanda síns, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttar-
lögmanns.

Sturla Þórðarson, yfirlögfræðingur hjá lögreglustjóranum í Reykjavík,
flutti málið af hálfu ákæruvaldsins.

Dómsorð:

Ákærði, Haraldur Haraldsson, sæti fangelsi í 8 mánuði.

Ákærði skal vera sviptur ökurétti ævilangt.

Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar með taldar 30.000 krónur í
saksóknarlaun til ríkissjóðs og 45.000 krónur í málsvarnarlaun til
skipaðs verjanda síns, Hilmars Ingimundarsonar hæstaréttarlög-
manns.
2632
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 68/1992. Samúel J. Samúelsson og

heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra
f.h. ríkissjóðs

(Erla S. Árnadóttir hdl.)

(Guðrún M. Árnadóttir hrl.)

gegn

Sigurjóni Samúelssyni

(Sveinn Sveinsson hdl.)

(Þórólfur Kr. Beck hrl.)
og gagnsök

Frelsissvipting. Stjórnarskrá. Mannréttindasáttmáli Evrópu. Skaða-
bætur. Lögræðislög. Læknaráð.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson og Hjörtur Torfason og Ingi-
björg Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari.

Aðaláfrýjendur hafa skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu
12. febrúar 1992. Þeir krefjast þess aðallega, að hinum áfrýjaða dómi
verði hrundið og þeir sýknaðir af öllum kröfum gagnáfrýjanda, en
honum gert að greiða þeim málskostnað í héraði og fyrir Hæsta-
rétti. Til vara verði bætur til gagnáfrýjanda lækkaðar og málskostn-
aður felldur niður.

Gagnáfrýjandi hefur áfrýjað málinu með stefnu 17. mars 1992.
Hann krefst þess, að aðaláfrýjendur verði óskipt dæmdir til að
greiða sér 263.192 krónur eða aðra lægri fjárhæð að mati réttarins
með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá
25. apríl 1988 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti.

Í máli þessu krefst gagnáfrýjandi bóta fyrir útlagðan kostnað og
miska vegna þeirrar ráðstöfunar aðaláfrýjandans Samúels J. Sam-
úelssonar læknis, er þá gegndi læknavakt á Fjórðungssjúkrahúsinu á
Ísafirði, að láta flytja hann af heimili hans að Hrafnabjörgum í
Ögurhreppi og á Fjórðungssjúkrahúsið og leggja hann síðan inn á
sjúkrahús í Reykjavík til rannsóknar og meðferðar gegn vilja hans
2633

og með valdi. Var þetta gert að morgni mánudagsins 25. apríl 1988
að ákvörðun læknisins, eftir að hann var kominn í sjúkravitjun á
heimilið að beiðni annarra, en áður hafði hann reynt að fá gagn-
áfrýjanda til farar með því að senda til hans sjúkrabifreið frá Ísa-
firði. Helstu atvikum málsins er lýst í hinum áfrýjaða dómi, og eru
þau óumdeild. Við lýsinguna er því að bæta, að gagnáfrýjandi var
ekki skoðaður á Fjórðungssjúkrahúsinu og átti þar aðeins viðdvöl,
meðan læknirinn undirbjó móttöku hans á Landspítalanum í
Reykjavík, en þangað var hann fluttur með flugvél í fylgd lögreglu-
manns. Á Landspítalanum kom ekki til þess, að hann yrði lagður
inn á geðdeild, eins og læknirinn hafði í huga, heldur var hann vist-
aður og rannsakaður á bráðamóttöku spítalans. Var hann útskrifað-
ur þaðan næsta dag, án þess að nokkuð fyndist að heilsu hans, er
ástæðu gæfi til meðhöndlunar að svo komnu.

Læknisþjónustu fyrir Ögurhrepp var sinnt frá Ísafirði. Í málinu
liggja frammi færslur úr dagbókum heilsugæslustöðvarinnar á Ísa-
firði, þar sem getið er um aðstoð og meðhöndlun, er gagnáfrýjanda
var veitt á tímabilinu frá apríl 1986 til desember 1988. Má þar sjá
meðal annars, að honum hafi nokkrum sinnum verið veitt liðsinni
vegna höfuðverkjakasta, áður en mál þetta kom til, og þá með lyfja-
gjöf. Aðaláfrýjandinn Samúel hafði ekki áður sinnt gagnáfrýjanda
vegna kvartana af þessu tagi, en hafði nýlega gert á honum minni
háttar aðgerð vegna bólgu um olnboga.

Áfrýjandi bjó einn búi sínu að Hrafnabjörgum, en ung kona
dvaldist á heimilinu og sinnti inniverkum. Hafði hún verið þar
nokkra mánuði og ekki áður orðið þess vör, að gagnáfrýjandi fengi
höfuðverki. Skammt var til næsta bæjar og góður samgangur þar á
milli, og fól gagnáfrýjandi þeim nágrönnum sínum að sjá um búfé
sitt, er hann fór að heiman í þetta sinn. Héraðshjúkrunarfræðingur
hafði aðsetur á Nauteyri í um 80 km fjarlægð, og hafði gagnáfrýj-
andi leitað til hennar nokkrum sinnum. Fyrir liggur, að þetta fólk
átti símtöl við lækninn, áður en hann fór að Hrafnabjörgum. Hins
vegar getur þess ekki, að hann hafi ráðfært sig við það, eftir að hann
kom á vettvang.

Í héraði var leitað svara Læknaráðs við tilteknum spurningum um
málið, og eru þau rakin í hinum áfrýjaða dómi.

Í 1. mgr. 13. gr. lögræðislaga nr. 68/1984 er staðfest sú meginregla,
2634

að sjálfráða maður verði ekki vistaður í sjúkrahúsi gegn vilja sínum.
Í 2. mgr. er svo á kveðið, að þó megi hefta frelsi manns, ef hann er
haldinn alvarlegum geðsjúkdómi eða ofnautn áfengis eða ávana- og
fíkniefna. Slík frelsisskerðing megi ekki standa lengur en tvo sólar-
hringa, nema til komi samþykki dómsmálaráðuneytisins. Í 3. mgr. er
því síðan lýst, að með samþykki þess ráðuneytis megi vista mann
gegn vilja hans til meðferðar á sjúkrahúsi, ef fyrir hendi séu ástæður
þær, er um ræðir í 2. mgr., og vistun þyki óhjákvæmileg að mati
læknis. Um slíka vistun fari þá eftir 14.-17. gr. laganna, þar sem
meðal annars er við það miðað, að beiðni um vistun komi fram frá
nánustu skyldmennum mannsins eða fulltrúa sveitarstjórnar á
dvalarstað hans. Þessar reglur 13. gr. ber að skoða í ljósi ákvæða 65.
gr. stjórnarskrár Íslands nr. 33/1944 um sviptingu frelsis við hand-
töku og annarra almennra reglna um mannréttindi, þar á meðal
ákvæða í 5. gr. Evrópuráðssamnings um verndun mannréttinda og
mannfrelsis, sem fullgiltur var fyrir Ísland árið 1953 og hefur nú öðl-
ast lagagildi hér á landi með lögum nr. 62/1994 um Mannréttinda-
sáttmála Evrópu.

At hálfu aðaláfrýjenda er litið svo á, að flutningur gagnáfrýjanda
á sjúkrahús hafi byggst á bráðanauðsyn af því tagi, er falli undir
ákvæði 2. mgr. 13. gr. lögræðislaga. Hafi málið ekki komist á það
stig, að 3. mgr. 13. gr. ætti við, enda hafi gagnáfrýjandi verið útskrif-
aður af Landspítalanum innan tveggja sólarhringa, frá því að hann
hvarf að heiman. Jafnframt hafi ráðstöfunin átt sér stoð í almennum
reglum um læknisverk í neyð, þar sem gagnáfrýjandi hafi verið í
hættu staddur og ekki fær um að gera sér grein fyrir henni eða sjá
fyrir því, sem við þyrfti til bjargar.

Í málinu er það nægilega leitt í ljós með þeim rannsóknum, er
fram fóru á Landspítalanum, að gagnáfrýjandi var ekki haldinn geð-
sjúkdómi, er kallaði á vistun á sjúkrahúsi, þegar læknirinn vitjaði
hans. Skorti þannig efnislegt skilyrði þess, að ákvæði 2. mgr. 13. gr.
lögræðislaga ættu við. Jafnframt liggur fyrir, að gagnáfrýjandi lýsti
sig eindregið mótfallinn því að verða fluttur af heimili sínu. Verður
ekki á það fallist, eftir því sem fram er komið, að hann hafi verið of
rænulítill til þess, að mark mætti taka á þeim mótmælum. Var vistun
hans á sjúkrahúsinu því ekki lögmæt. Á hinn bóginn er það staðfest
með áliti Læknaráðs, að ótti læknisins um blæðingu í heila gagn-
2635

áfrýjanda eða aðra vefræna geðtruflun gat átt rétt á sér. Jafnframt
varð læknirinn við mat sitt á ástandinu að líta til þess, að örðugt var
að fylgjast með heilsu gagnáfrýjanda. Þrátt fyrir þann vanda, sem
þannig knúði á, er óhjákvæmilegt að álykta, að læknirinn hafi ekki
gætt alls, sem við átti, áður en hann tók ákvörðun sína um valdbeit-
ingu við gagnáfrýjanda og flutning á honum til Reykjavíkur. Er þá
einkum til þess að líta, að hann virðist ekki hafa kannað sjúkrasögu
gagnáfrýjanda eða leitað samráðs við aðra lækna á Ísafirði, er
þekktu til hans, og ekki ítrekað ráðfærslu sína við nágranna hans og
hjúkrunarfræðing héraðsins. Samkvæmt því verður að fallast á það
með héraðsdómara, að aðaláfrýjendur beri skaðabótaskyldu vegna
þeirrar frelsisskerðingar, sem gagnáfrýjandi var beittur.

Greiðsla úr sjúkratryggingum fyrir sjúkraflugið með gagnáfrýj-
anda til Reykjavíkur var ekki talin heimil, og greiddi hann kostnað-
inn, 23.222 krónur, í júlí 1989. Krafa hans um þennan og annan
kostnað vegna ferðarinnar og fjarvistar af heimili, samtals 63.192
krónur, er að hluta studd beinum reikningum, og öðrum liðum
hennar er í hóf stillt. Ber að taka hana til greina að öllu leyti. Sam-
kvæmt 1. mgr. 264. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, er þá var
í gildi, á gagnáfrýjandi einnig rétt til miskabóta. Þykja þær eftir at-
vikum hæfilega ákveðnar 200.000 krónur, svo sem hann hefur kraf-
ist. Verður aðaláfrýjendum þannig gert að greiða honum óskipt
samtals 263.192 krónur með vöxtum, eins og á var kveðið í hér-
aðsdómi.

Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um málskostnað.

Aðaláfrýjendur greiði gagnáfrýjanda óskipt málskostnað fyrir
Hæstarétti, svo sem um er mælt í dómsorði.

Dómsorð:

Aðaláfrýjendur, Samúel J. Samúelsson og heilbrigðisráð-
herra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði gagnáfrýj-
anda, Sigurjóni Samúelssyni, 263.192 krónur óskipt ásamt
dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1.
desember 1989 til greiðsludags.

Málskostnaðarákvæði hins áfrýjaða dóms er staðfest.
2636
Aðaláfrýjendur greiði gagnáfrýjanda óskipt 100.000 krónur í
málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 31. desember 1991.

Mál þetta, sem tekið var til dóms 12. þ. m., er höfðað með stefnu, birtri
31. janúar og 1. febrúar 1990.

Stefnandi er Sigurjón Samúelsson, Hrafnabjörgum, Ögurhreppi, Ísa-
fjarðarsýslu.

Stefndu eru Samúel J. Samúelsson læknir, Kambaseli 42, Reykjavík, og
heilbrigðisráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs.

Dómkröfur stefnanda eru, að stefndu greiði honum in solidum 294.024
kr. eða lægri fjárhæð að mati dómsins ásamt dráttarvöxtum frá 25. apríl
1988 auk málskostnaðar skv. fram lögðum reikningi.

Stefndu hafa krafist sýknu og málskostnaðar.

Málavextir eru þeir, að stefnandi, sem býr að Hrafnabjörgum í Ögur-
hreppi, kenndi sér lasleika að loknum störfum síðla sunnudagsins 24. apríl
1988. Ung kona, Hallfríður Friðriksdóttir, var þarna ráðskona, en aðrir
voru ekki á heimilinu. Stefnandi fann höfuðverk, fékk sjóntruflanir og
svima, varð órólegur og máttlaus og talaði drafandi. Hringdi Hallfríður þá í
Oddnýju Bergþóru Helgadóttur, sem bjó með manni sínum, Jóni H. Karls-
syni, á Birnustöðum, næsta bæ, og bað þau koma til hjálpar. Komu þau
þegar, og hringdi Oddný í Önnu Maríu, hjúkrunarkonu í Ísafjarðardjúpi,
sem hringdi á læknavaktina á Fjórðungssjúkrahúsinu á Ísafirði. Stefndi
Samúel var vakthafandi læknir. Hann hringdi og talaði við Oddnýju og
fékk lýsingu á einkennum stefnanda, og bað Oddný um aðstoð hans. Mun
það hafa verið eftir miðnætti. Ákvað hann strax að senda sjúkrabíl eftir
stefnanda, sem fór um kl. 2 og var kominn að Hrafnabjörgum tveimur klst.
síðar. En þá neitaði stefnandi algerlega að fara með sjúkrabílnum til Ísa-
fjarðar, og var hringt til læknisins og honum sagt það. Ákvað stefndi Sam-
úel þá að fara ásamt lögreglumönnum til þess að geta fylgt stefnanda á
sjúkrahús, ef með þyrfti. Hafði hann samband við sýslumann og fékk tvo
lögregluþjóna með sér. Fékk hann hraðbát til þess að flytja þá að Hrafna-
björgum og fór ásamt mági stefnanda, Jósep Vernharðssyni. Komu þeir að
Hrafnabjörgum kl. 7.10 um morguninn. Þá svaf stefnandi, en hann hafði
loks sofnað um kl. 5.00. Var hann þá vakinn eftir þennan tveggja tíma
svefn. Reynt var að fá stefnanda með góðu til Ísafjarðar, en hann harðneit-
aði. Eftir þriggja klukkustunda fortölur ákvað læknirinn, að hann yrði tek-
inn með valdi. Bað hann lögregluþjónana halda honum, meðan hann gaf
chlorpromasin með sprautu. Við það róaðist stefnandi og kom mótþróa-
laust með þeim í bátinn og til Ísafjarðar. Þar var farið á sjúkrahúsið og síð-
2637
an með flugvél suður og rakleitt á Landspítalann, þar sem læknirinn ákvað,
að hann yrði lagður inn á geðdeild.

Ýtarleg læknisskoðun var gerð á stefnanda á Landspítalanum, og skoð-
uðu hann bæði geðlæknir og neurolog. Fannst ekkert athugavert og engin
skýring á einkennum þeim, sem hann hafði haft, og var hann útskrifaður
daginn eftir.

Málið var sent Læknaráði með úrskurði, upp kveðnum 11. febrúar 1991,
þar sem spurt var eftirfarandi spurninga:

Frá lögmanni stefnanda:

„1. Hvaða sjúkdómsgreining(ar) telur Læknaráð, að komi til álita miðað
við þá lýsingu stefnda Samúels J. Samúelssonar læknis, sem fram kemur á
stefnanda á meðfylgjandi dómskjali nr. 5? Ef fleiri en einn sjúkdómur kem-
ur til greina, óskast allir sjúkdómarnir nefndir.

2. Eru umtalsverðar líkur á, að þessir hugsanlegu sjúkdómar geti leitt
sjúkling til dauða eða leitt til varanlegrar örorku, ef ekki er gripið tafarlaust
til meðhöndlunar? Hverjar má ætla, að slíkar líkur séu tölulega metið?

3. Er hægt að gera bráðabirgðaráðstafanir gagnvart meintum sjúkdómi,
t. d. með lyfjagjöf eða vörslu á heimili, án þess að til tafarlausrar vistunar á
sjúkrahúsi þurfi að koma? Er hægt að meðhöndla sjúkling með slíkri bráða-
birgðameðferð, þar til unnt er að vista sjúkling á sjúkrahúsi gegn vilja hans
með lögformlegum hætti, án þess að sjúklingnum stafi veruleg hætta af?

4. Telur Læknaráð, að sú lýsing á stefnanda, sem fram kemur í bréfi Sig-
urðar Ólafssonar aðstoðarlæknis. dags. 20. maí 1988, á dskj. nr. 6, meðfylgj-
andi, beri með sér, að stefnandi hafi verið haldinn alvarlegum sjúkdómi, og
ef svo er, hvaða sjúkdómur komi þar til álita?“

Frá lögmanni stefnda Samúels:

„1. Telur Læknaráð, að læknir geti framkvæmt sjúkdómsgreiningu með
viðunandi hætti fjarri læknastofu eða sjúkrahúsi, ef hann óttast, að það sé
að blæða inn á heila sjúklings eða hann hafi fengið skyndilega alvarlegan
geðsjúkdóm?

2. Hvaða afleiðingar hefur það fyrir sjúkling. sem er með heilablæðingu
eða hefur skyndilega fengið alvarlegan geðsjúkdóm, að vera skilinn eftir
einn síns liðs langt frá öðrum byggðum bólum?

3. Er Fjórðungssjúkrahúsið á Ísafirði þannig búið. að það geti sinnt á við-
unandi hátt sjúklingum með heilablæðingu eða sem hafa fengið skyndileg-
an alvarlegan geðsjúkdóm?“

Svör Læknaráðs voru eftirfarandi:

A. Frá lögmanni stefnanda:
2638

1. Bráðageðveiki af vefrænum toga (psychoses acuta organica), sem krefst
ýtarlegrar rannsóknar á sjúkrahúsi, en mjög margar orsakir geta legið til
grundvallar þessu ástandi.

2. Já, það eru umtalsverðar líkur til þess. Mjög margir sjúkdómar, sem
valda geðveiki af vefrænum toga, geta leitt til dauða eða varanlegrar ör-
orku, en líkurnar til þess eru mismiklar eftir því, hver frumorsökin er.

3. Slíkt orkar ætíð tvímælis, en miðað við aðstæður stefnanda hefði það
verið rangt, og telur Læknaráð, að nauðsyn hafi borið til að vista hann á
sjúkrahúsi hið bráðasta.

4. Í bréfi Sigurðar Ólafssonar aðstoðarlæknis kemur fram, að stefnandi
hafi fengið slæman höfuðverk, en muni ekki atburðarásina glöggt að
öðru leyti. Þó að rannsóknir hafi ekki leitt annað í ljós en lítils háttar
lækkun á kalsíum í blóði. þarf það ekki að segja neitt til um, hvernig
ástand stefnanda hafi verið, þegar læknir var til kallaður og sá hann
fyrst.

B. Frá lögmanni stefnda:

Nei.

2. Afleiðingar eru ófyrirsjáanlegar, en gætu verið mjög hættulegar lífi sjúkl-
ings.

3. Nei. Við sjúkrahúsið á Ísafirði starfar hvorki sérfræðingur í geðsjúkdóm-
um, taugalækningum né taugaskurðlækningum.

á

Niðurstaða.

Af gögnum málsins og skýrslum aðila og vitnis er í ljós leitt, að stefnandi
var með rænu og talaði við lækninn og þá, sem komu til að sækja hann, í
allt að þrjár klukkustundir, áður en hann var beittur valdi. Allan þann tíma
mótmælti hann því að fara til læknisskoðunar.

Enda þótt í ljós sé leitt með áliti Læknaráðs, að stefnandi hafi á þessum
tíma getað verið haldinn alvarlegum geðsjúkdómi, sem hefði getað reynst
honum hættulegur, þá réð hann því sjálfur, hvort hann þægi þá læknis-
meðferð og rannsóknir, sem boðið var upp á, svo framarlega sem hann var
með ráði og rænu og gat tekið slíka ákvörðun.

Ekkert er komið fram um, að stefndi Samúel hafi athugað, hvort stefn-
andi væri reiðubúinn að lýsa því yfir skriflega, að hann hafnaði því alger-
lega að fara undir læknishendur, og að hann gerði það með fullu ráði. Þegar
á þetta er litið svo og til þess, sem í ljós er leitt um hátterni stefnanda þarna
um morguninn, og þá sérstaklega til þess, að hann hringdi að Birnustöðum
um kl. 9.30 og bað húsráðendur fyrir fénað sinn, meðan hann yrði fjarver-
andi, og sagði fyrir um fóðurgjöf, verður ekki talið nægilega leitt í ljós
2639

af stefndu hálfu, að stefnandi hafi ekki vitað, hvað hann var að gera, og að
hann hafi ekki getað gert sér grein fyrir því, hverju hann var að neita, en
sönnun um þetta hvílir á stefndu.

Verður því að fallast á með stefnanda, að valdbeiting þessi hafi verið
andstæð ákvæðum 13. gr. lögræðislaga nr. 68/1984 og því heimildarlaus,
enda var ekki um neyðarrétt við þessar aðstæður að ræða.

Ber því að taka til greina kröfu hans um skaðabætur og miskabætur úr
hendi stefndu. Eftir atvikum þykja bætur til hans hæfilega ákveðnar 200.000
kr., og ber stefndu að greiða þær in solidum með vöxtum frá 1. desember
1989 til greiðsludags. Eftir þessum úrslitum er rétt, að stefndu greiði stefn-
anda málskostnað, sem ákveðst 80.000 kr., ásamt dráttarvöxtum, eins og
krafist er.

Garðar Gíslason borgardómari kvað upp dóminn.

Dómsorð:

Stefndu, Samúel J. Samúelsson og heilbrigðisráðherra og fjármála-
ráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði in solidum stefnanda, Sigurjóni Sam-
úelssyni, 200.000 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga frá 1.
desember 1989 til greiðsludags og 80.000 kr. í málskostnað, er beri
dráttarvexti skv. III. kafla vaxtalaga frá 15. degi eftir dómsuppsögu til
greiðsludags.
2640
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 425/1994.  Félagsmálaráðherra
(Guðrún Margrét Árnadóttir hrl.)
samstarfsnefnd um sameiningu
Stykkishólmsbæjar og Helgafellssveitar
hreppsnefnd Helgafellssveitar og
bæjarstjórn Stykkishólmsbæjar
(Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.)
gegn
Hólmfríði Júlíönnu Hauksdóttur
(Haraldur Blöndal hrl.)

Kosningar. Sveitarstjórn. Valdmörk. Stjórnarskrá. Stjórnsýsla. Tóm-
læti. Áfrýjun. Lögvarðir hagsmunir.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 14.
október 1994. Málið sætir flýtimeðferð samkvæmt XIX. kafla laga
nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Dómkröfur áfrýjenda eru þær aðallega, að hinn áfrýjaði dómur
verði ómerktur og málinu vísað frá héraðsdómi. Til vara krefjast
þeir sýknu af öllum kröfum stefndu. Í báðum tilvikum krefjast áfrýj-
endur málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefnda krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti óskipt úr hendi áfrýjenda, eins og málið væri ekki
gjafsóknarmál, en stefnda fékk gjafsókn fyrir Hæstarétti með bréfi
dóms- og kirkjumálaráðuneytisins 28. nóvember 1994.

Skilja verður úrlausn héraðsdóms og kröfugerð stefndu svo, að
krafist sé ógildingar þeirrar atkvæðagreiðslu, sem fram fór í Helga-
fellssveit á Snæfellsnesi 16. apríl 1994 um sameiningu Stykkishólms-
bæjar og Helgafellssveitar, og úrskurðar félagsmálaráðuneytisins
um þessa kosningu 13. maí sama ár.

Úrskurði héraðsdóms um frávísunarkröfur áfrýjenda, sem upp
var kveðinn 23. september 1994, var ekki áfrýjað sérstaklega með
2641
hinum áfrýjaða dómi samkvæmt 1. mgr. 151. gr. laga nr. 91/1991, sbr.
5. gr. laga nr. 38/1994. Var ekki nægilegt að taka fram í áfrýjunar-
stefnu, að óskað væri endurskoðunar á úrskurðinum. Frávísunar-
ástæður áfrýjenda koma eigi að síður til skoðunar hér fyrir dómi,
þar sem þær sæta eftir efni sínu úrlausn dómsins án kröfu.
Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt.

I.

Atvik málsins eru lítillega rakin í hinum áfrýjaða dómi. Sveitar-
stjórnir Helgafellssveitar og Stykkishólmsbæjar fólu samstarfsnefnd
um sameiningu sveitarfélaganna, sem kosin var 28. mars 1994 sam-
kvæmt 108. gr. sveitarstjórnarlaga nr. 8/1986, ýmis verkefni við
undirbúning atkvæðagreiðslu um sameininguna í báðum sveitarfé-
lögum samtímis. Á hreppsnefndarfundi í Helgafellssveit 13. apríl
1994 var kosin sérstök kjörstjórn til þess að annast atkvæðagreiðsl-
una í sveitarfélaginu, er fram skyldi fara 16. sama mánaðar. Stefnda
var ein þriggja kjörstjórnarmanna.

Í upphafi kjörfundar skráði kjörstjórn í gjörðabók sína athuga-
semd um kjörseðla þá, sem bæjarstjóri Stykkishólmsbæjar hafði af-
hent henni á fundi tveimur dögum áður að viðstaddri samstarfs-
nefnd um sameiningu sveitarfélaganna. Athugasemdin laut að orða-
lagi á kjörseðlunum, og taldi kjörstjórn „málsgrein á seðlunum
óhæfa með öllu og jafnvel ólöglega“. Kjörstjórn kvaðst myndu
„leita álits og úrskurðar í þessu máli strax og verða má“. Athuga-
semd um pappírsgerð kjörseðlanna var ekki skráð í gjörðabókina
fyrr en að lokinni atkvæðagreiðslu, þegar grein var gerð fyrir fram-
vindu og úrslitum kosningarinnar. Er sú athugasemd skráð orðrétt í
hinum áfrýjaða dómi.

Hinn 18. apríl 1994 kærðu kjörstjórnarmenn í Helgafellssveit
kosninguna til sýslumannsins í Snæfellsness- og Hnappadalssýslu.
Kæruefni var það, að orðalag á kjörseðlum hefði ekki verið við hæfi
og jafnvel lögbrot, og hefði það haft áhrif á úrslit kosningarinnar.
Þá var sagt, að atkvæðaseðlarnir hefðu verið úr svo þunnum pappír,
að sjá hefði mátt mjög auðveldlega í gegnum þá. Sýslumaður skip-
aði 20. apríl þriggja manna nefnd samkvæmt 2. mgr. 37. gr. laga nr.
8/1986 til að úrskurða um kæruefnið. Með úrskurði 5. maí ógilti
meiri hluti nefndarinnar kosninguna. Samstarfsnefnd um samein-
2642
ingu sveitarfélaganna skaut þeim úrskurði til félagsmálaráðuneytis-
ins 9. sama mánaðar.

Með úrskurði 13. maí 1994 felldi félagsmálaráðuneytið úrskurð
kærunefndarinnar úr gildi og komst að þeirri niðurstöðu, að at-
kvæðagreiðslan í Helgafellssveit hefði verið gild. Fallist var á þá
niðurstöðu nefndarinnar, að orðalagið á atkvæðaseðlunum hefði
verið lögmætt. Um gerð kjörseðlanna sagði svo í forsendum úr-
skurðar ráðuneytisins, að of þunnur pappír hefði verið í þeim, og
væri það ámælisvert. Síðan sagði í úrskurðinum: „Að mati ráðu-
neytisins er sá galli þó eigi slíkur að ætla megi að hann hafi haft
áhrif á úrslit atkvæðagreiðslunnar, sbr. 36. gr. sveitarstjórnarlaga nr.
8/1986. Af þeim sökum telst atkvæðagreiðslan vera gild þrátt fyrir
ofangreinda annmarka.“

Félagsmálaráðuneytið staðfesti sameiningu Helgafellssveitar og
Stykkishólmsbæjar með auglýsingu 16. maí 1994, sem birt var 19.
sama mánaðar, og skyldi sameiningin taka gildi 11. júní 1994. Kosið
var til sveitarstjórnar hins nýja sveitarfélags 28. maí, en þær kosn-
ingar voru kærðar 3. júní, meðal annars af stefndu, hér fyrir dómi.
Kærunefnd samkvæmt 2. mgr. 37. gr. sveitarstjórnarlaga úrskurðaði
kosningarnar ógildar 28. júní, og staðfesti félagsmálaráðuneytið þá
niðurstöðu með úrskurði 2. ágúst 1994, þar sem framboðsfrestur
hafði verið of skammur. Kosningar fóru fram að nýju 1. október
1994.

11.

Áfrýjendur telja, að vísa beri málinu frá dómi af þeim sökum, að
ágreiningur um gildi kosninga samkvæmt lögum nr. 8/1986 sæti
fullnaðarúrskurði félagsmálaráðuneytisins, stefnda eigi ekki lög-
varða hagsmuni af því að fá dómsúrlausn í málinu, kröfugerð henn-
ar feli ekki annað í sér en beiðni um lögfræðilegt álit og sé vanreif-
uð.

Það er meginregla íslenskra laga, að þau mál sæti úrlausn dóm-
stóla, sem eigi eru skýrlega undan dómsögu þeirra tekin, sbr. 2. gr.
stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 og 60. gr. hennar um
tengsl milli dómstóla og stjórnvalda. Með dómi Hæstaréttar 9.
febrúar 1982 í máli nr. 96/1980 var skorið úr um valdmörk dómstóla
og stjórnvalda við úrlausn um gildi sveitarstjórnarkosninga. Í mál-
2643
inu reyndi á skýringu 14. gr. og 15. gr. þágildandi laga nr. 5/1962 um
sveitarstjórnarkosningar, sem eru efnislega samhljóða 37. gr. og 38.
gr. laga nr. 8/1986 um það, sem hér skiptir máli. Verður ekki talið,
að sú breyting hafi orðið á löggjöf um sveitarstjórnarmálefni, er
leiði til annarrar lögskýringar en þar kom fram.

Kjósandi, sem borið getur álitaefni um gildi kosninga undir dóm-
stóla, hefur lögvarða hagsmuni af því að fá úrlausn þeirra um málið.
Kröfugerð stefndu felur ekki í sér beiðni um lögfræðilegt álit utan
marka þess ágreiningsefnis, sem leyst er úr, og fullnægir skilyrðum
80. gr. laga nr. 91/1991.

Samkvæmt framansögðu eru ekki efni til þess að vísa málinu frá
dómi.

III.

Stefnda kærði hina umdeildu atkvæðagreiðslu í Helgafellssveit
ásamt öðrum kjörstjórnarmönnum. Telja verður, að það hafi kjör-
stjórnarmönnum sem opinberum sýslunarmönnum verið skylt, hafi
þeir talið sig verða þess áskynja, að framkvæmd kosninganna væri
ekki að lögum. Kæra samkvæmt 1. mgr. 37. gr. laga nr. 8/1986 er
heimil einstaklingum, sbr. 126. gr. laga nr. 80/1987 um kosningar til
Alþingis. Stefndu, sem var kjósandi í sveitarfélaginu, var rétt að
halda kæru sinni til laga fyrir dómstólum, þótt aðrir kjörstjórnar-
menn hafi kosið að gera það ekki. Skiptir þá ekki máli, hvort hin
upphaflega kæra verður metin svo, að hún hafi komið frá kjörstjórn
sem stjórnvaldi eða kjörstjórnarmönnum sjálfum.

IV.

Samkvæmt 108. gr. laga nr. 8/1986 skulu sveitarstjórnir, sem hafa
ákveðið að kanna kosti til sameiningar, kjósa samstarfsnefnd til
þess að annast athugun málsins. Geri nefndin tillögu um samein-
ingu, hlýtur málið umfjöllun í viðkomandi sveitarstjórnum, sem láta
síðan fara fram atkvæðagreiðslu innan sveitarfélaga sinna. Sveitar-
stjórn lætur í samráði við félagsmálaráðuneytið gera atkvæðaseðil
til nota við atkvæðagreiðsluna, en um hana fer eftir ákvæðum III.
katla laganna, eftir því sem við getur átt, sbr. 6. mgr. 108. gr.

Í yfirlýsingu fyrrum forsvarsmanna Helgafellssveitar og Stykkis-
hólmsbæjar 21. nóvember 1994, sem lögð hefur verið fyrir Hæsta-
2644

rétt, kemur fram, að samstarfsnefnd um sameiningu sveitarfélag-
anna, einn áfrýjenda í þessu máli, hafði fullt umboð sveitarstjórn-
anna til þess að annast ýmis atriði varðandi framkvæmd atkvæða-
greiðslunnar 16. apríl 1994. Telja verður, að sveitarstjórnunum hafi
verið heimilt að fela samstarfsnefndinni þau verkefni við undirbún-
ing kosninganna, sem hún vann að, en hefðu að öðrum kosti hvílt á
sveitarstjórnunum sjálfum eða kjörstjórnum.

V.

Það er óumdeilt, að stefnda höfðaði fyrst mál á hendur áfrýjend-
um með stefnu, sem gefin var út 22. júlí 1994 og var samhljóða
stefnu í þessu máli. Hún var birt áfrýjendum 2. og 3. ágúst, og skyldi
málið þingfest 14. september, fyrsta þingdag Héraðsdóms Vestur-
lands í Stykkishólmi eftir réttarhlé. Þar sem ákveðið var að óska
eftir flýtimeðferð málsins samkvæmt XIX. kafla laga nr. 91/1991, var
stefna endurútgefin sem réttarstefna og málið þingfest 9. septem-
ber. Eins og að framan greinir, voru sveitarstjórnarkosningar í hinu
nýja sveitarfélagi, sem fram fóru 28. maí, kærðar 3. júní og ógiltar af
félagsmálaráðuneytinu 2. ágúst sl. Stefnda hófst handa um málsókn
sína tíu vikum eftir úrskurð félagsmálaráðuneytisins um gildi at-
kvæðagreiðslunnar í Helgafellssveit 16. apríl 1994. Mikið óvissu-
ástand var ríkjandi á þeim tíma um framkvæmd sameiningar sveitar-
félaganna, og sveitarstjórn hafði ekki verið réttilega kjörin. Með
hliðsjón af því og þeim brýnu hagsmunum, sem um er að ræða og
varða grundvallaratriði um lýðræðislegar kosningar, verður stefnda
ekki talin hafa glatað málsóknarrétti sínum með tómlæti.

VI.

Í hinum áfrýjaða dómi er gerð grein fyrir orðalagi á kjörseðli við
umrædda atkvæðagreiðslu, sem fram fór samkvæmt 108. gr. laga nr.
8/1986. Verður ekki talið, að orðalag á kjörseðli hafi verið til þess
fallið að hafa áhrif á úrslit kosningar eða verið á annan hátt and-
stætt lögum.

Eins og greinir í héraðsdómi, var kjörseðillinn þannig úr garði
gerður, að skrift sést í gegnum hann, þótt hann sé brotinn saman.
Hann fullnægir ekki áskilnaði 2. mgr. 26. gr. laga nr. 8/1986, sbr. 50.
gr. laga nr. 80/1987. Kjörseðillinn tryggir því ekki, að kosningin hafi
2645

verið leynileg samkvæmt 14. gr. laga nr. 8/1986, sem er meðal grund-
vallarákvæða í íslenskum lögum um opinberar kosningar, sbr. og 87.
gr. og 91. gr. laga nr. 80/1987 og 31. gr. stjórnarskrárinnar. Brestur í
þessu efni er í eðli sínu til þess fallinn að hafa áhrif á úrslit kosning-
ar, og getur 36. gr. sveitarstjórnarlaga ekki leitt til annarrar niður-
stöðu. Ber því að telja atkvæðagreiðslu þá, sem fram fór í Helga-
fellssveit 16. apríl 1994, ógilda.

Málskostnaðarákvæði héraðsdóms verður staðfest. Málskostnað-
ur stefndu fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin máls-
varnarlaun talsmanns hennar, Haralds Blöndals hæstaréttarlög-
manns, 120.000 krónur.

Dómsorð:

Atkvæðagreiðsla í Helgafellssveit á Snæfellsnesi 16. apríl
1994 um sameiningu Stykkishólmsbæjar og Helgafellssveitar er
ógild.

Málskostnaðarákvæði héraðsdóms á að vera óraskað.

Allur gjafsóknarkostnaður stefndu, Hólmfríðar Júlíönnu
Hauksdóttur, fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með
talin málsvarnarlaun talsmanns hennar, Haralds Blöndals
hæstaréttarlögmanns, 120.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Vesturlands 6. október 1994.
1.

Mál þetta, sem dómtekið var 3. október sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi
Vesturlands með stefnu, út gefinni 5. september sl. og þingfestri 9. septem-
ber sl., af Hólmfríði Júlíönnu Hauksdóttur, kt. 040238-3449, Arnarstöðum,
Helgafellssveit, Snæfellsnessýslu, á hendur samstarfsnefnd um sameiningu
Stykkishólmsbæjar og Helgafellssveitar, hreppsnefnd Helgafellssveitar,
bæjarstjórn Stykkishólmsbæjar og félagsmálaráðherra.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að úrskurður félagsmálaráðuneytisins,
dagsettur 13. maí 1994, um sameiningu Stykkishólmsbæjar og Helgafells-
sveitar, sem fram fór 16. apríl 1994, verði úr gildi felldur og dæmt, að kosn-
ingar um sameiningu séu ógildar. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að
mati héraðsdóms óskipt úr hendi stefndu, eins og málið væri ekki gjaf-
sóknarmál.

Stefndu samstarfsnefnd um sameiningu Stykkishólmsbæjar og Helgafells-
2646
sveitar, hreppsnefnd Helgafellssveitar og bæjarstjórn Stykkishólmsbæjar
gera þær dómkröfur aðallega, að málinu verði vísað frá dómi og stefndu
dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati dómsins. Til vara er
krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hans hendi að
mati dómsins.

Stefndi félagsmálaráðherra krefst aðallega, að málinu verði vísað frá
dómi, og málskostnaðar úr hendi stefnanda að mati réttarins. Til vara er
krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar úr hendi hans að
mati réttarins.

Mál þetta sætir meðferð samkvæmt XIX. kafla laga nr. 91/1991.

Frávísunarkröfu stefndu var hafnað með úrskurði 23. september sl.

Með bréfi dómsmálaráðuneytisins, dagsettu 24. september sl., fékk stefn-
andi gjafsóknarleyfi í máli þessu.

I.

Málavextir eru þeir, að 16. apríl 1994 fóru fram kosningar um sameiningu
Stykkishólmsbæjar og Helgafellssveitar. Stefnandi heldur því fram, að sam-
starfsnefndin hafi séð um allan kosningaundirbúning, m. a. um prentun
kjörseðla og fjölda þeirra. Stefndu halda því hins vegar fram, að kosningin
hafi verið haldin að frumkvæði sveitarstjórnanna. Kjörstjórn Helgafells-
sveitar var falið að annast um kosninguna. Í gerðabók kjörstjórnar er bók-
að um undirbúning: „Bæjarstjóri Stykkishólms afhenti kjörstjórn atkvæða-
seðla og þrjú eintök af skýrslum til að skrá kosningaúrslit á fundi á Skildi
fimmtudaginn 14. apríl, sem samstarfsnefndin um sameiningu sveitarfélag-
anna sótti. Bæjarstjóri sagði, að atkvæðaseðlarnir væru 70, en þeir reyndust
vera 80 við talningu kjörstjórnar, engar kosningaleiðbeiningar til að hengja
upp voru látnar í té, og engin umslög voru, hvorki um afgangsseðla né
ónýtta seðla.“

Kveður stefnandi, að þegar kosningin hófst, hafi komið í ljós, að kjör-
seðlar voru of þunnir, og hafi kjörstjórnin bókað um það þannig: „Hjá ein-
um kjósanda ónýttist atkvæðaseðill; óskaði hann eftir að fá nýjan seðil til
að kjósa á, og tók kjörstjóri við ónýta seðlinum og sneri sér undan um leið,
því að atkvæðaseðlar voru úr svo þunnum pappír, að sjá mátti í gegnum
hann, og vafði kjörstjóri ónýta seðlinum inn í brúnan, þykkan pappír því að
engin umslög voru til þess að setja ónýta seðla í, og límdi kjörstjórn með
límbandi utan um seðil og pappír, síðan var kjósanda fenginn nýr seðill til
að kjósa á. Tveir kjósendur neituðu að setja atkvæðaseðil sinn í kjörkass-
ann, nema hann væri hulinn, og aðrir tveir hikuðu við; kjörstjórn varð góð-
fúslega við því að skýla hjá við op kassans með kjörskrám sínum.“

Kjörstjórn gerði og athugasemd við orðalag kjörseðils og taldi eftirfar-
2647
andi málsgrein óhæfa með öllu og jafnvel ólöglega: „Tillaga samstarfs-
nefndar sveitarfélaganna er, að eftirtalin sveitarfélög verði sameinuð:

Stykkishólmur og Helgafellssveit.

Þeir, sem samþykkja tillöguna, setji kross
fyrir framan reitinn merktan „Já“.

Þeir, sem eru andvígir tillögunni, setji kross
fyrir framan reitinn merktan „Nei“.

Hinn 18. apríl 1994 kærðu kjörstjórnarmenn kosninguna til sýslumannsins
í Stykkishólmi. Hinn 20. apríl 1994 var samkvæmt 37. gr. sveitarstjórnarlaga
nr. 8/1986 skipuð úrskurðarnefnd til þess að fjalla um kæruna. Hinn 5. maí
1994 kvað nefndin upp úrskurð og felldi kosninguna úr gildi. Með bréfi,
dags. 9. maí 1994. kærði samstarfsnefnd um sameiningu Stykkishólmsbæjar
og Helgafellssveitar úrskurðinn til félagsmálaráðuneytisins. Hinn 13. maí
1994 felldi félagsmálaráðherra úrskurð úrskurðarnefndarinnar úr gildi og
úrskurðaði. að kosningin 16. apríl 1994 væri gild.

lll.

Stefnandi styður málsókn sína því, að allur undirbúningur og framkvæmd
hinna umdeildu kosninga hafi verið ólöglegur, í fyrsta lagi, þar sem kjör-
stjórnir þær, sem sáu um framkvæmd kosninganna, hafi ekki haft til þess
umboð, í öðru lagi, að kjörseðill hafi verið ólöglegur, bæði að orðalagi og
gerð. Þá heldur stefnandi því fram, að kjörstjórnirnar hafi átt að sjá um
gerð seðilsins og samþykkja hann.

Kröfu sína um sýknu reisa stefndu í fyrsta lagi á því, að stefnandi geti
ekki átt aðild að máli þessu, þar sem aðrir en þeir, sem stóðu að kæru máls-
ins samkvæmt sveitarstjórnarlögum, þ. e. kjörstjórn í þessu tilviki, geti ekki
borið málið undir dómstóla. Það sé andstætt sveitarstjórnarlögum, sérstak-
lega ákvæðum um skjóta meðferð kosningakærna, ef sveitarstjórnir þurfi
að búa við það allt kjörtímabilið, að einhver kjósandi geti með dómi fyrir
lok kjörtímabilsins fengið síðustu kosningar ógiltar með dómi. Þá er og á
því byggt, að úrskurður félagsmálaráðuneytisins sé lögum samkvæmur.

Í öðru lagi reisa stefndu sýknukröfu sína á því, að undirbúningur og
framkvæmd kosninganna hafi í öllu verið lögum samkvæm. Samkvæmt 108.
gr. sveitarstjórnarlaga nr. 8/1986 fer um slíkar kosningar samkvæmt Il.
kafla laga nr. 8/1986. Í Stykkishólmsbæ hafi kjörstjórn verið kosin á fundi
bæjarstjórnar 12. júní 1990 og í Helgafellssveit 13. apríl 1994. Þessar kjör-
stjórnir hafi haft fullt umboð til þess að sjá um framkvæmd kosninga um
sameiningu sveitarfélaga.
2648

Í þriðja lagi reisa stefndu sýknukröfu sína á þeirri málsástæðu, að ekkert
það sé fram komið í máli þessu, að slíkir gallar eða misfellur hafi verið á
kosningunni eða undirbúningi hennar og framkvæmd, að það hafi haft áhrif
á úrslit kosninganna, sbr. 36. gr. sveitarstjórnarlaga nr. 8/1986.

Stefndu halda því fram, að orðalag á atkvæðaseðlinum hafi verið skýrt og
greinilegt og ekki til þess fallið að vera leiðandi, sbr. úrskurð nefndar og fé-
lagsmálaráðuneytisins.

Stefndu kveða, að hugsanlega hafi mátt sjá í gegnum kjörseðilinn. Hins
vegar hafi ekkert komið fram um, að kosningarnar hafi ekki verið leynileg-
ar þrátt fyrir þunnan pappír, og því síður, að pappírsþykktin hafi á einhvern
hátt haft áhrif á úrslit kosninganna, sbr. úrskurð ráðuneytisins og minni-
hlutaálit kjörnefndar. Auk þess hafi kjörstjórn strax bókað athugasemdir
við orðalag atkvæðaseðilsins, en um pappírsþykkt kjörseðilsins sé ekkert
bókað fyrr en að loknum kjörfundi og þá í því tilviki, að ónýta hafi þurft
einn kjörseðil og tveir kjósendur óskað eftir því, að kjörstjórn skýldi við op
kassans, þegar þeir greiddu atkvæði. Þannig hafi kjörstjórn lagt sitt af
mörkum til þess að tryggja, að kosningin væri leynileg þrátt fyrir annmarka
á kjörseðli.

Stefndu halda því og fram, að sú fullyrðing stefnanda, að kjörstjórnir hafi
átt að sjá um gerð kjörseðilsins og samþykkja hann, stangist á við skýrt
orðalag 6. mgr. 108. gr. sveitarstjórnarlaga, þar sem segi, að sveitarstjórnir
láti gera atkvæðaseðil í samráði við ráðuneytið. Það sé því ekki hlutverk
kjörstjórnar að sjá um gerð kjörseðils.

Í fjórða lagi reisa stefndu sýknukröfu sína á tómlæti stefnanda. Úrskurð-
ur ráðuneytisins hafi verið kveðinn upp 13. maí sl., en stefna í máli þessu sé
ekki gefin út fyrr en 5. september sl.

Skv. 37. gr. sveitarstjórnarlaga sé gert ráð fyrir mjög skjótri málsmeðferð
kærumála um gildi kosninga.

Stuttir frestir séu veittir til að koma fram kæru og til afgreiðslu hennar.

Tilgangur löggjafans hafi bersýnilega verið sá að fá sem fyrst niðurstöðu í
slíkum ágreiningsmálum, enda miklir hagsmunir í húfi fyrir viðkomandi
sveitarfélag. að óvissu sé af létt að þessu leyti með sérstakri vísan til
ákvæða 6., 7. og 8. tl. 37. gr. Það hljóti því að vera andstætt sveitarstjórnar-
lögum og tilgangi löggjafans, ef sveitarstjórnir þurfi að búa við þá óvissu
allt kjörtímabilið, að einhver kjósandi geti með dómi fengið síðustu kosn-
ingar ógiltar með dómi. Af því leiði, að mál verði að höfða, strax og tilefni
gefst. Í þessu máli hafi úrskurður félagsmálaráðuneytisins legið fyrir 13. maí
sl., eins og áður segir.

Stefnandi átti þess því kost að hefja aðgerðir þá þegar. Stefna í málinu
2649

hafi fyrst verið gefin út 5. september sl. Stefndu líta því svo á, að stefnandi
hafi með aðgerðaleysi sínu sýnt af sér slíkt tómlæti, að hljóti að leiða til
sýknu. Þetta sé þeim mun ljósara, þegar það sé virt, að alltaf hafi legið fyrir,
að öll skilyrði voru til þess, að málið fengi flýtimeðferð skv. XIX. kafla
eml., eins og komið hafi á daginn.

Kröfu sína um málskostnað styðja stefndu við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/
1991 um meðferð einkamála.

IV.

Ýmsar hlutlægar reglur um framkvæmd kosninga eru settar til þess að
tryggja lýðræði.

Núgildandi lög um sveitarstjórnir eru nr. 8/1986. og fjallar HI. kafli þeirra
um kosningu til sveitarstjórna, en 6. mgr. 108. gr. laganna vísar um atkvæða-
greiðslu vegna sameiningar sveitarfélaga til IT. kafla þeirra.

Samkvæmt sveitarstjórnarlögum hefur verið lögbundin stjórnsýsluleið til
að fá skorið úr um gildi sveitarstjórnarkosninga. Í 1. mgr. 37. gr. laga nr. 8/
1986 segir m. a.: „Sá sem kæra vill sveitarstjórnarkosningu skal afhenda
kæru sína hlutaðeigandi sýslumanni innan sjö daga frá því að lýst var úrslit-
um kosninga. . .“ Í 2. mgr. sömu greinar kemur fram, að viðkomandi yfir-
vald skal skipa þriggja manna nefnd til að úrskurða um kæruefnið, þegar er
því hefur borist kæra, og í 3. mgr. er veitt heimild til þess að skjóta úrskurði
nefndarinnar til ráðuneytisins innan viku.

Af þessum greinum má ráða, að fara verður stjórnsýsluleiðina og fá úr-
skurð lögbundins úrskurðaraðila, áður en álits dómstóla er leitað.

Kæra sú, sem afhent var sýslumanninum í Stykkishólmi 18. apríl 1994, þar
sem kærðar voru kosningar um sameiningu sveitarfélaganna Stykkishólms
og Helgafellssveitar, er undirrituð með eftirfarandi hætti: „Kjörstjórnin í
Helgafellssveit 18. apríl 1994. Hólmfríður J. Hauksdóttir hreppstjóri, Gísli
Magnússon, Bjarni Guðmundsson.“

Af fram lögðu endurriti úr gjörðabók kjörstjórnar Helgafellssveitar frá
23. apríl 1994 er ljóst, að kjörstjórnin, sem stjórnvald, kærði kosninguna til
sýslumannsins í Stykkishólmi.

Hlutverk kjörstjórna sem stjórnvalds er m. a. að koma fram fyrir hönd
kjósenda. Hins vegar hefur kjörstjórn ekki nýtt sér dómstólaleiðina, en
stefnandi tekið upp málið fyrir dómstólunum. Verður að telja með hliðsjón
af framangreindu hlutverki kjörstjórnar, að stefnanda sé það heimilt, eins
og á stendur, enda þótt hann hafi ekki staðið að kærunni til stjórnvalds sem
einstaklingur. Telst stefnandi því réttur aðili málsins.

Eins og fram hefur komið, lá úrskurður ráðuneytisins fyrir 13. maí sl., en
2650

stefna í máli þessu var gefin út 5. september sl., rúmum þremur mánuðum
eftir að fullnaðarúrskurður lá fyrir. Þrátt fyrir ákvæði laga nr. 8/1986 um
hraða málsmeðferð kosningamála fyrir stjórnvaldi setja lög stefnanda ekki
tímamörk um málshöfðun hér fyrir dómi. Með hliðsjón af því, að kjörstjórn
hélt málinu ekki til laga, en stefnandi, sem kjósandi, hefur tekið við máls-
höfðuninni, verður ekki fallist á það með stefndu, að krafa stefnanda sé
niður fallin fyrir tómlæti.

Samkvæmt 2. mgr. 26. gr. laga nr. 8/1986 skal kjörseðill vera úr haldgóð-
um pappír, sem skrift sést ekki í gegnum. Kjörseðill sá, sem notaður var við
umdeilda kosningu, var sýndur í dóminum. Atkvæðaseðillinn er þannig úr
garði gerður, að skrift sést í gegn, þótt hann sé brotinn saman. Gerð hans
tryggði því ekki, að kosningarnar væru leynilegar, svo sem lögfest er í 14. gr.
laga nr. 8/1986. Þykja því slíkir annmarkar á framkvæmd þessara kosninga,
að ætla má, að þeir hafi getað haft áhrif á úrslit kosninganna, sbr. 36. gr.
laga nr. 8/1986. Ekki verður talið, að skyldur kjósanda til að tryggja leyni-
legar kosningar, sbr. 87. gr. og 91. gr. laga nr. 8/1986, breyti hér nokkru um,
að eitt af grundvallarákvæðum um leynilegar kosningar hefur verið brotið.
Ber því þegar af þessari ástæðu, að ógilda kosninguna.

Samkvæmt þessari niðurstöðu eru kosningar um sameiningu sveitarfélag-
anna Stykkishólmsbæjar og Helgafellssveitar, sem fram fóru 16. apríl 1994,
ógiltar og úrskurður félagsmálaráðuneytisins frá 13. maí 1994 felldur úr
gildi.

Rétt þykir, að aðilar beri hver sinn kostnað af málinu.

Gjafsóknarkostnaður stefnanda, 134.000 kr., greiðist úr ríkissjóði, þar af
ákvarðast málsóknarlaun lögmanns stefnanda 130.000 kr.

Málskostnaður ákveðst án virðisaukaskatts.

Dóminn kváðu upp Hervör Þorvaldsdóttir héraðsdómari, Skúli J.
Pálmason héraðsdómari og Halldór Halldórsson héraðsdómari.

Dómsorð:
Kosningar um sameiningu sveitarfélaganna Stykkishólmsbæjar og
Helgafellssveitar, sem fram fóru 16. apríl 1994, skulu vera ógildar.
Málskostnaður fellur niður.
Kostnaður stefnanda af málinu, 134.000 kr., greiðist úr ríkissjóði,
þ. m. t. málflutningslaun lögmanns stefnanda, 130.000 kr.
2651
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 5/1994. B. M. Vallá hf.
(Jón Finnsson hrl.)
gegn
Haraldi Bjargmundssyni
(Ólafur Sigurgeirsson hdl.)

Sjálfskuldarábyrgð. Verksamningur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Áffrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 5.
janúar 1994. Hann krefst þess, að hann verði sýknaður af öllum
kröfum stefnda og hann greiði sér málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Samkvæmt 24. gr. laga nr. 38/1994 um breyting á lögum nr. 91/1991
um meðferð einkamála var mál þetta skriflega flutt hér fyrir dómi.

Eins og lýst er í hinum áfrýjaða dómi, gerðu Eðvarð Björgvinsson
og stefndi samkomulag 1. nóvember 1991 um vinnu stefnda við upp-
slátt húss að Bæjarholti 5 í Hafnarfirði. Eðvarð Björgvinsson skyldi
greiða stefnda fyrir verkið og inna greiðslur af hendi eftir því, sem
verkinu miðaði áfram, en þær voru samtals að fjárhæð 1.500.000
krónur. Áfrýjandi tókst á hendur sjálfskuldarábyrgð á greiðslum
samkvæmt samkomulaginu með áritun á það. Eðvarð Björgvinsson
stóð ekki við sinn hluta samkomulagsins, og greiddi áfrýjandi
stefnda fyrir alla verkþættina nema 8. og síðasta áfanga, sem var að
setja þakjárn á húsið, en greiðsla fyrir hann skyldi nema 250.000
krónum. Er stefndi krafði áfrýjanda um greiðsluna á grundvelli
sjálfskuldarábyrgðarinnar, neitaði áfrýjandi greiðsluskyldu með vís-
an til þess, að verkkaupi, Eðvarð Björgvinsson, hefði sjálfur unnið
þennan verkþátt, og væri ábyrgðarskuldbinding áfrýjanda því fallin
niður.

Áfrýjandi heldur því fram, að stefndi hafi neitað að ljúka verkinu,
2652
nema áfrýjandi greiddi eldri skuldir Eðvarðs Björgvinssonar við
hann. Áfrýjandi hafi ekki fallist á það og komið því til leiðar, að
Eðvarð Björgvinsson vann verkið.

Stefndi hefur ekki andmælt því, að Eðvarð Björgvinsson hafi
unnið verkið, en haldið því fram, að stefndi hafi ráðið hann til
verksins og greitt honum fyrir það með því að færa greiðslu fyrir
verkið til lækkunar á skuld hans við sig.

Ágreiningslaust er, að Eðvarð Björgvinsson vann 8. og síðasta
áfanga við uppslátt hússins að Bæjarholti 5, Hafnarfirði. Telja verð-
ur því, að sjálfskuldarábyrgð áfrýjanda samkvæmt samkomulagi Eð-
varðs og stefnda frá 1. nóvember 1991 nái ekki til þessa verkþáttar.
Ber því að sýkna áfrýjanda af kröfum stefnda.

Stefndi greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti,
svo sem nánar greinir í dómsorði.

Dómsorð:
Áfrýjandi, B. M. Vallá hf., skal vera sýkn af kröfum stefnda,
Haralds Bjargmundssonar.
Stefndi greiði áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæsta-
rétti, samtals 80.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 21. desember 1993.

Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 29.
nóvember sl., er höfðað af Haraldi Bjargmundssyni, Kjarrhólma 30, Kópa-
vogi, gegn B. M. Vallá hf., Bíldshöfða 7, Reykjavík, með stefnu, birtri 23.
apríl 1993.

Af hálfu stefnanda eru gerðar þær kröfur í málinu, að stefndi greiði
250.000 kr. auk vanskilaársvaxta skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29.
september 1992 til greiðsludags og að vextir verði lagðir við höfuðstól kröf-
unnar á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 29. september 1993, og vanskilaárs-
vextir síðan reiknaðir af þannig uppfærðum höfuðstól. Þá krefst stefnandi
málskostnaðar að skaðlausu.

Af hálfu stefnda eru gerðar þær kröfur, að hann verði sýknaður af kröf-
um stefnanda í málinu og sér dæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að
mati dómsins.

Yfirlit um málavexti og ágreiningsefni.
Stefnandi gerði samkomulag við Eðvarð Björgvinsson, dags. 1. nóvember
1991, um greiðslur til stefnanda fyrir vinnu hans við uppslátt hússins að
2653

Bæjarholti 5 í Hafnarfirði. Greiðslur skyldi inna af hendi eftir því, sem
verkinu miðaði áfram, og voru þær samtals að fjárhæð 1.500.000 kr. Með
samkomulaginu var einnig gengið frá sjálfskuldarábyrgð hins stefnda hluta-
félags fyrir umræddum greiðslum, þannig, að hlutafélagið tryggði greiðslur
til stefnanda að loknum hverjum verkþætti samkvæmt samkomulaginu.
Stefnandi hefur fengið allar greiðslur nema hina síðustu, að fjárhæð 250.000
kr., og er málið því höfðað gegn hinu stefnda hlutafélagi með vísan til sjálf-
skuldarábyrgðar þess samkvæmt samkomulaginu frá 1. nóvember 1991.

Hið stefnda hlutafélag hefur neitað greiðsluskyldu, þar sem stefnandi
hafi aldrei unnið þann verkþátt, sem hann krefur um greiðslu fyrir í málinu.
At hálfu stefnanda hefur því verið andmælt, enda hafi verkið verið unnið af
mönnum á hans vegum.

Helstu málsástæður og réttarheimildir, sem aðilar vísa til.

Stefnandi byggir á því, að stefndi hafi tekið á sig sjálfskuldarábyrgð á
verksamningi um vinnu við uppslátt við húseignina Bæjarholt 5 í Hafnar-
firði, og er reikningur stefnanda vegna þessa að fjárhæð 250.000 kr., dags.
29. ágúst 1992. Verksamningurinn hafi verið gerður við Eðvarð Björgvins-
son, en þar sem hann hafi ekki greitt stefnanda síðasta lið verksamningsins
og innheimtutilraunir ekki borið árangur, hafi kröfum verið beint að sjálf-
skuldarábyrgðaraðila. Vegna þeirrar málsástæðu stefnda, að verkið hafi
ekki verið unnið af stefnanda, hefur stefnandi haldið því fram, að hér sé um
verksamning að ræða og verkið verið unnið af mönnum, sem hann hafi ráð-
ið í vinnu. Greiðslan, sem stefnandi krefur stefnda um í málinu, sé því
greiðsla samkvæmt verksamningi, en ekki vinnulaun fyrir vinnu stefnanda,
eins og haldið sé fram af hálfu stefnda. Verktaki ráði því, hvern hann fái til
að vinna verkið. Af hálfu stefnanda er því ekki andmælt, að Eðvarð hafi
unnið þennan síðasta verkþátt, sem hér er um að ræða, en það hafi hann
gert með samkomulagi við stefnanda, og hafi stefnandi greitt honum fyrir
það.

Lagarök stefnanda eru þau, að málið sé rekið til innheimtu skuldar á
grundvelli laga nr. 19/1991 um meðferð einkamála. Krafan um greiðslu van-
skilavaxta styðjist við 1ll. kafla laga nr. 25/1987 og málskostnaðarkrafan við
129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

Sýknukrafa stefnda er reist á því, að stefnandi hafi aldrei unnið þann
verkþátt, sem hann krefur um greiðslu fyrir í máli þessu, heldur hafi hann
verið unninn af Eðvarð Björgvinssyni fyrir tilstuðlan stefnda. Af hálfu
stefnda er því haldið fram, að stefnandi hafi neitað að ljúka verkinu, nema
stefndi greiddi eldri skuldir Eðvarðs við stefnanda. Á þá skilmála hafi ekki
verið fallist af hálfu stefnda, og því hafi stefndi komið því til leiðar, að Eð-
2654

varð vann síðasta verkþáttinn. Stefnandi hafi því fengið greitt fyrir alla þá
vinnu, sem hann hafi innt af hendi við umrætt verk, og eigi því engar frek-
ari kröfur á hendur stefnda. Enn fremur er því haldið fram af hálfu stefnda,
að Eðvarð hafi reynt að ávísa verðmæti þessa síðasta verkþáttar til stefn-
anda til greiðslu á skuld sinni við hann. Þessu hafi verið hafnað af hálfu
hins stefnda hlutafélags, enda hafi Eðvarð skuldað stefnanda mun hærri
fjárhæð, og er því haldið fram af hálfu stefnda, að verðmæti þessa verkþátt-
ar, sem hér um ræði, muni ganga upp í þá skuld.

Niðurstöður.

Telja verður ósannað gegn andmælum stefnanda, að stefnandi hafi ekki
efnt samkomulagið um síðasta verklið, eins og hér er deilt um, enda eru
fullyrðingar stefnda um vanefndir stefnanda að þessu leyti eða að stefnandi
hafi neitað að vinna verkið, ekki studdar neinum gögnum. Þá hafa af hálfu
stefnda ekki verið lögð fram gögn, sem sýni fram á, að verkið hafi verið
unnið af Eðvarð Björgvinssyni fyrir tilstuðlan stefnda, og því hefur ekki
heldur verið hnekkt af hálfu stefnda, að verkið hafi verið unnið af mönnum
á vegum stefnanda, eins og stefnandi heldur fram í málinu. Þykir því rétt að
taka kröfu stefnanda til greina.

Málskostnaður þykir hæfilega ákveðinn 60.000 kr.

Dóm þennan kvað upp Sigríður Ingvarsdóttir héraðsdómari.

Dómsorð:

Stefndi, B. M. Vallá hf., greiði stefnanda, Haraldi Bjargmundssyni,
250.000 kr. auk dráttarvaxta frá 29. september 1992 til greiðsludags.
sem leggjast við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 29. septem-
ber 1993, og 60.000 kr. í málskostnað.
2655
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 199/1993. - Þrotabú Pólstjörnunnar hf.
(Gunnar Sólnes hrl.)
gegn
Sölusamtökum lagmetis
(Othar Örn Petersen hrl.)

Gjaldþrotalög. Greiðslustöðvun. Riftun.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Stefán Már Stefánsson prófessor.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 19. maí 1993.
Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 600.000
krónur með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/
1987 af 400.000 krónum frá 17. september 1991 til 4. október sama
ár, en af 600.000 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Þá krefst
áfrýjandi málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæsta-
rétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

I.

Svo sem fram kemur í hinum áfrýjaða dómi, var Pólstjörnunni hf.
veitt greiðslustöðvun 9. september 1991. Stefndi tók til sín greiðslur,
samtals 600.000 krónur, af söluandvirði vörusendinga frá Pólstjörn-
unni hf. upp í eldri skuldir fyrirtækisins 17. september 1991 og 4.
október sama ár. Var þessu strax mótmælt af hálfu Pólstjörnunnar
hf. og krafist endurgreiðslu. Höfðaði fyrirtækið mál þetta í kjölfarið,
og var það þingfest 23. janúar 1992. Úrskurður um, að bú Pólstjörn-
unnar hf. væri tekið til gjaldþrotaskipta, var kveðinn upp 27. janúar
1992. Tók þrotabúið þá við aðild málsins.

Il.
Fallast ber á þá niðurstöðu héraðsdóms, að ósannað sé, að komist
hafi á samningur milli stefnda og Pólstjörnunnar hf. þess efnis, að
stefndi teldist eigandi hluta af söluandvirði þeirra vörusendinga,
2656
sem um ræðir í málinu. Verður réttur stefnda til að taka til sín hluta
af greiðslum til Pólstjörnunnar hf. ekki reistur á slíkum grundvelli.

Ill.

Samkvæmt 1. mgr. 8. gr. þágildandi gjaldþrotalaga nr. 6/1978 er
skuldara óskylt og óheimilt að greiða gjaldfallnar skuldir, eftir að
greiðslustöðvun er gengin í gildi. Frá þessari meginreglu eru þröng-
ar undantekningar, sem eiga þó ekki við í máli þessu. Í 2. mgr. sömu
greinar eru ákvæði, sem fela í sér stöðvun réttargerða, meðan á
greiðslustöðvun stendur. Meginmarkmið þessara lagaákvæða er að
stöðva hvers kyns innheimtuaðgerðir á hendur skuldara og koma í
veg fyrir greiðslu eldri skulda.

Gera verður ráð fyrir, að samningur hafi verið milli málsaðila um
heimild stefnda til að fá greiðslu á skuldum áfrýjanda af söluand-
virði vörusendinga, sem greiddar yrðu á bankareikning. Samkvæmt
8. gr. laga nr. 6/1978 var áfrýjanda óheimilt að greiða gjaldfallnar
skuldir sínar, eftir að honum var veitt heimild til greiðslustöðvunar.
Féll því sjálfkrafa niður heimild stefnda til að taka til sín hluta af
söluandvirði vörusendinga frá Pólstjörnunni hf. upp í eldri skuldir,
þegar félagið fékk heimild til greiðslustöðvunar. Skiptir í því sam-
bandi ekki máli, þótt greiðslunum hafi verið ávísað til stefnda frá
þeirri lánastofnun, sem hafði Pólstjörnuna hf. í viðskiptum. Þær
greiðslur, sem að framan er lýst, voru því andstæðar nefndu laga-
ákvæði, og ber stefnda að endurgreiða áfrýjanda fjárhæðina, sbr. 59.
gr. sömu laga.

Eftir þessum úrslitum ber að taka kröfu áfrýjanda til greina og
dæma stefnda til greiðslu málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta-
rétti, eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Stefndi, Sölusamtök lagmetis, greiði áfrýjanda, þrotabúi
Pólstjörnunnar hf., 600.000 krónur með dráttarvöxtum sam-
kvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 400.000 krónum frá
17. september 1991 til 4. október sama ár, en af 600.000 krón-
um frá þeim degi til greiðsludags.
2657
Stefndi greiði áfrýjanda 130.000 krónur samtals í málskostn-

að í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 16. apríl 1993.

Mál þetta, sem dómtekið var 22. mars sl., hefur Pólstjarnan hí., kt.
660386-1229, Sandskeiði 26 B, Dalvík, höfðað fyrir bæjarþingi Dalvíkur á
hendur Sölusamtökum lagmetis, kt. 450189-1469, Höfðabakka 9, Reykjavík.

Undir rekstri málsins hefur stefnandi verið úrskurðaður gjaldþrota, og
hefur þrotabúið tekið við rekstri málsins.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi greiði stefnanda 600.000 kr.
með dráttarvöxtum skv. 10. gr. laga nr. 25/1987 af 400.000 kr. frá 17. 9. 1991
til 4. 10. s. á., en af 600.000 kr. frá þ. d. til greiðsludags. |...| Þá krefst stefn-
andi málskostnaðar úr hendi stefnda |...).

Stefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnanda verði
gert að greiða stefnda málskostnað |...|.

Stefnandi kveður hina umstefndu skuld vera skv. þremur skilagreinum
fyrir sölu á tamara, tveimur dagsettum 17. 9. 1991 og einni dagsettri 4. 10.
1991. Í öllum tilvikum hafi verið dregið frá af andvirði hverrar sendingar
200.000 kr., samtals 600.000 kr., til greiðslu á viðskiptaskuld stefnanda við
stefnda, en slíkt sé óheimilt, því að stefnandi hafi fengið heimild til greiðslu-
stöðvunar 9. september 1991, og sé lögum samkvæmt óheimilt að greiða
skuldir, meðan greiðslustöðvun varir.

Stefndi kveðst hafa annast sölu á lagmeti fyrir ýmsa framleiðendur. Hann
hafi getað selt framleiðslu frá stefnanda, sem nefnd var tamara. Ljóst hafi
verið, að stefnandi hafi ekki getað framleitt vöruna nema með aðstoð
stefnda. Hafi því orðið að samkomulagi, að stefndi eignaðist 200.000 kr.
hlut í hverri sendingu fyrir utan hefðbundinn kostnað eins og flutningsgjöld
og tryggingar. Telur stefndi það staðreynd, að stefnandi hafi ekki getað flutt
út vöruna nema með aðstoð sinni.

Kveðst stefndi halda því fram, að það hafi verið forsenda viðskipta sinna
við stefnanda, að hann eignaðist hlutdeild í endurgjaldi því, sem stefnandi
átti að fá fyrir vöruna. Reglur laga um greiðslustöðvun breyti þar engu,
enda sé ekki verið að greiða skuld í skilningi 8. gr. laga nr. 6/1978. Sam-
komulag um eignarhlutdeild hafi verið forsenda fyrir viðskiptum af hálfu
stefnda. Stefndi hafi lagt til talsverðar fjárhæðir, svo að af viðskiptunum
gæti orðið.

Verði ekki fallist á framangreinda röksemd, sé á því byggt, að stefndi hafi
haft heimild til að skuldajafna skv. 32. gr. laga nr. 6/1978, en stefnandi sé nú
gjaldþrota. Telja verði, að ekki skipti máli, hvort skuldajöfnun sé talin hafa
farið fram, þegar greiðslur voru inntar af hendi, eða nú, þegar stefnandi sé

14 Hæstaréttardómar IV
2658

orðinn gjaldþrota. Það hljóti að vera ljóst, að stefndi eigi ekki að standa
verr að vígi, þó að aðgerðir þær, sem framkvæmdar hafi verið á greiðslu-
stöðvunartímanum, hafi verið framkvæmdar þá frekar en eftir, að gjald-
þrotið varð í raun. Það sé í sjálfu sér ekkert, sem mæli gegn því að skulda-
jafna nú, jafnvel þótt greiðslur til stefnda hafi verið taldar ólögmætar á sín-
um tíma. Bann við greiðsluskyldu á greiðslustöðvunartíma sé ætlað til að
koma í veg fyrir mismunun kröfuhafa. Skuldajafnaðarheimild skv. 32. gr.
nái Í sjálfu sér miklu lengra og sé allt annars eðlis, og sú heimild falli ekki
niður vegna undanfarandi greiðslustöðvunar. Ef stefnda hafi ekki verið
heimilt að halda greiðslum þeim, sem um sé deilt, sé allt að einu ljóst, að
skuldajafnaðarheimildin verði virk við gjaldþrot. Heimild stefnda til
skuldajafnaðar í þessu máli raski ekki jafnvægi milli kröfuhafa frekar en
lögin heimila skv. 32. gr. laga nr. 6/1978.

Stefnandi mótmælir því, að gerður hafi verið um það samningur við
stefnda, að hann ætti hluta í andvirði vörusendinganna, svo sem stefndi
heldur fram. Stefnandi hafi að vísu átt í fjárhagslegum erfiðleikum á þess-
um tíma, og stefndi hafi fjármagnað kaup á umbúðum og m. a. að hluta
umbúðum fyrir þær vörusendingar, sem deilt sé um. Sú fjárhagslega fyrir-
greiðsla, sem stefnandi hafi fengið, hafi alls ekki verið bundin við þessar
ákveðnu vörusendingar, enda allar greiðslur stefnda í þágu stefnanda færð-
ar á viðskiptareikning hans. Eftir að stefnandi hafi fengið heimild til
greiðslustöðvunar, hafi honum verið óskylt og óheimilt að greiða gjaldfalln-
ar skuldir, sbr. 8. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978. Skuldajöfnuður, eins og
stefndi hafi framkvæmt hann, hafi verið óheimill skv. framangreindu laga-
ákvæði og virðist hafa verið gerður til að lagfæra viðskiptastöðu stefnda á
kostnað annarra kröfuhafa.

Garðar Sverrisson, sem var framkvæmdastjóri stefnda á þeim tíma, er
hér um ræðir, hefur gefið skýrslu fyrir dóminum.

Ósannað er, að komist hafi á samningur milli aðila um, að hin umdeilda
fjárhæð yrði hlutaeign stefnda í andvirði þeirra vörusendinga, sem um er að
ræða, svo sem stefndi heldur fram, og verður sýknukrafa hans því eigi á því
reist.

Samkvæmt gögnum málsins notaði stefndi hina umdeildu fjárhæð sem
greiðslu inn á skuld stefnanda við stefnda skv. viðskiptareikningi stefnanda
hjá stefnda. þrátt fyrir það að yfir stæði greiðslustöðvun hjá stefnanda.
Þrátt fyrir ákvæði 8. gr. laga nr. 6/1978 verður að telja, að stefnda hafi verið
þetta heimilt með vísan til 32. gr. sömu laga, svo sem stefndi heldur fram.

Með vísan til þessa verður stefndi því sýknaður af kröfum stefnanda í
máli þessu.
2659
Rétt er, að málskostnaður falli niður.
Dóm þennan kvað upp Freyr Ófeigsson dómstjóri.

Dómsorð:
Stefndi, Sölusamtök lagmetis, á að vera sýkn af kröfum stefnanda,
þb. Pólstjörnunnar hf., í máli þessu.
Málskostnaður fellur niður.
2660
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 377/1994. — Ákæruvaldið
(Egill Stephensen saksóknari)
gegn
Aðalsteini Guðlaugi Aðalsteinssyni
(Kristján Stefánsson hrl.)

Nytjastuldur. Aðfinnslur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Björn Þ. Guðmundsson prófessor.

Ákærði áfrýjaði héraðsdómi til endurskoðunar samkvæmt b- og
c-lið 147. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 7. gr.
laga nr. 37/1994, og var þá af hálfu ákæruvalds einnig áfrýjað, að því
er hann varðar, til þyngingar á refsingu, með stefnu 22. ágúst 1994,
en meðákærði undi dóminum.

Ákæruvaldið krefst nú staðfestingar héraðsdóms.

Héraðsdómur var kveðinn upp 7. júlí 1994. Þá höfðu tekið gildi
lög nr. 37/1994 um breyting á lögum um meðferð opinberra mála nr.
194991. Er í 5. gr. þeirra kveðið nánar um efni dóma en áður var,
þar á meðal um lýsingu málavaxta í aðalatriðum, röksemdir dómara
fyrir niðurstöðu og viðurlög, og tekið fram, að í röksemdum dóm-
ara skuli koma skýrlega fram, hvað hann telji sannað í máli og með
hverjum hætti. Nokkuð vantar á, að í héraðsdómi hafi verið gætt
þessa ákvæðis; meðal annars er allýtarlegrar lögreglurannsóknar
þar að engu getið.

Í lögregluskýrslum kemur fram, að þeir þrír menn, sem hand-
teknir voru sunnudaginn 23. janúar 1994 um kl. 12.30, eftir að þeir
reyndu að hlaupa frá bifreiðinni, sem þeir höfðu verið í og ekið á
ljósastaur, voru mjög drukknir, en þeir höfðu verið að drykkju frá
því kvöldið áður.

Hjá lögreglu bar ákærði, að þeir hefðu verið að skemmta sér uppi
í Breiðholti. Þeir hefðu síðan, nokkrir félagar, tekið saman leigu-
bifreið niður í miðborg, en þaðan gengið niður á Ægisgarð og farið
þar um borð í rússneskan togara. Félagar sínir hafi boðið Rússunum
ýmsa muni, er þeir sögðu vera þýfi, en þeir hefðu ekki verið með
2661

neitt. Þeir hefðu gengið frá borði og inn á ölstofuna Skipperinn, en
verið vísað þar á dyr. Síðan hefðu þeir gengið eftir Tryggvagötu og
komið að bifreið, sem var í gangi, baka til við Naustkrána. Einn
þeirra hefði sest undir stýri, ákærði og einn annar sest inn í bílinn,
en aðrir ekki. Ákærði reyndist við mælingu hafa 2,37%0 alkóhóls í
blóði sínu.

Fyrir héraðsdómi skýrði ákærði frá á annan veg. Þar sagði hann,
að sér hefði skilist, að meðákærðu hefðu ætlað að aka sér heim og
að einhver myndi sækja meðákærðu niður í bæ, og hann hefði hald-
ið, að bifreið sú, er hann settist upp í, væri komin til að sækja þá, og
meðákærðu boðið honum far.

Telja verður ljóst, að allir ákærðu hafi skynjað, að þarna var bif-
reið, sem þeir gætu haft not af. Ákærða mátti vera fullljóst, að eng-
inn þeirra réð yfir bifreiðinni. Þeir settust upp í bifreiðina og óku af
stað. Héraðsdómari hefur því réttilega sakfellt ákærða fyrir nytja-
stuld samkvæmt 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.
Með þessum athugasemdum ber að staðfesta niðurstöðu héraðs-
dóms.

Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði
greinir.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.

Ákærði, Aðalsteinn Guðlaugur Aðalsteinsson, greiði allan
áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkis-
sjóð, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns,
Kristjáns Stefánssonar hæstaréttarlögmanns, 20.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 7. júlí 1994.

Ár 1994, fimmtudaginn 7. júlí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur,
sem háð er af Allani Vagni Magnússyni héraðsdómara í Dómhúsinu við
Lækjartorg, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-81/1994: Ákæruvaldið gegn
Aðalsteini Guðlaugi Aðalsteinssyni og X, sem dómtekið var 16. júní sl.

B.
Með ákæruskjali lögreglustjórans í Reykjavík, dagsettu 14. febrúar sl., var
höfðað opinbert mál á hendur Ý |...|, X {...J og Aðalsteini Guðlaugi Að-
2662
alsteinssyni, Engihlíð 10, Reykjavík, kt. 170561-4309, „fyrir að taka bifreið-
ina IX-159 í heimildarleysi sunnudaginn 23. janúar 1994, þar sem hún var á
bifreiðastæði við Naustkrána, Vesturgötu 6—8 í Reykjavík, og á hendur
ákærða ÝY fyrir að aka frá nefndu bifreiðastæði undir áhrifum áfengis og
sviptur ökurétti svo óvarlega, að hann ók á hliðstólpa og síðan á ljósastaur
við mót Geirsgötu og Tryggvagötu.

Þetta telst varða við 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940,
sbr. lög nr. 20/1956, og brot ákærða Y að auki við 1. mgr. 4. gr., 1., sbr. 3.
mgr. 45. gr. og 1. mgr. 48. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987.

Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar og ákærði Y að auki
til sviptingar ökuréttinda skv. 101. og 102. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr.
25. og 26. gr. laga nr. 44/1993“.

B.

Í þinghaldi 6. júní sl. var þáttur ákærða Y klofinn frá málinu og tekinn til
dóms.

Y viðurkenndi að hafa ekið bifreiðinni IX-159 í heimildarleysi umrætt
sinn. Hann sagði, að ákærði Aðalsteinn hefði setið frammi í bifreiðinni og
ákærði X aftur í, en fleiri hefðu ekki verið í bílnum. Ekki mundi Y, hvers
vegna þeir fóru upp í bílinn.

Ákærði X skýrði svo frá, að hann myndi óljóst eftir atvikum, en hann
hefði komið ásamt nafna sínum og ákærða Aðalsteini að bifreiðinni, þar
sem hún stóð í námunda við Naustkrána. Settist ákærði í aftursæti og sagði,
að bifreiðin hefði þá verið í gangi. Þeir þremenningar hefðu ekki rætt um
það sín á milli að taka bifreiðina og aka henni.

Ákærði Aðalsteinn G. Aðalsteinsson sagðist hafa orðið samferða með-
ákærðu ofan úr Breiðholti í leigubíl niður í miðbæ. Hann sagði, að sér hefði
skilist, að meðákærðu hefðu ætlað að aka sér heim, en ákærði sagðist muna
atburði illa. Hann hefði haldið, að bifreið sú, er hann settist upp í, væri
komin til að sækja þá. Ákærði mundi ekki, hvort ökumaður var í bílnum:
hann hefði sest upp í bílinn, sem síðan hefði verið ekið með miklum hávaða
og endað með því, að bíllinn rakst á eitthvað.

Ákærðu Aðalsteinn Guðlaugur og X komu að bifreiðinni IX-159, þar
sem hún stóð í námunda við Naustkrána 23. janúar sl., og settust inn í hana.
Bendir allt til þess, að þeir hafi haft í hyggju að hafa þau not hennar, að láta
Y aka sér frá þeim stað, er hún var á. Gerðust ákærðu báðir með þessu
brotlegir gegn 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga, svo sem haldið er
fram í ákæru.
2663
Niðurstaða.

Ákærði Aðalsteinn Guðlaugur Aðalsteinsson hefur frá því á árinu 1979
hlotið fjóra dóma fyrir brot á almennum hegningarlögum og umferðarlög-
um, síðast 29. október 1992 fyrir brot gegn 244. gr. almennra hegningarlaga.

Ákærða var veitt reynslulausn 27. apríl 1993 í eitt ár á eftirstöðvum refs-
ingar, 60 dögum. Með broti sínu rauf ákærði skilorð reynslulausnar, og
samkvæmt 42. gr. almennra hegningarlaga verður reynslulausn ákærða nú
tekin upp, og með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga þykir refsing
ákærða Aðalsteins Guðlaugs Aðalsteinssonar hæfilega ákveðin fangelsi í 5
mánuði.

Þá ber að dæma ákærða til að greiða allan kostnað sakarinnar, þar með
talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 15.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs
verjanda síns, Kristjáns Stefánssonar hrl., 35.000 krónur.

Dómsorð:

Ákærði X sæti fangelsi í 8 mánuði.

Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar, þar með talin saksóknar-
laun í ríkissjóð, 15.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda
síns, Hilmars Ingimundarsonar hrl., 35.000 krónur.

Skaðabótakröfu Tækjamiðlunar Íslands hf. er vísað frá dómi.

Ákærði Aðalsteinn Guðlaugur Aðalsteinsson sæti fangelsi í 5 mán-
uði.

Ákærði greiði allan kostnað sakarinnar, þar með talin saksóknar-
laun í ríkissjóð, 15.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda
síns, Kristjáns Stefánssonar hrl. 35.000 krónur.
2664
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 318/1991. — Hörður Jónsson
(Björgvin Þorsteinsson hrl.)
gegn
þrotabúi Vogalax hf.
(Sigurður G. Guðjónsson hrl.)

Gjaldþrotaskipti. Hlutafjárhækkun.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Markús Sigurbjörnsson og
Pétur Kr. Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 25. júlí
1991. Hann gerir þær dómkröfur, „að krafa nr. 87 á skrá um lýstar
kröfur í þrotabú Vogalax hf., að fjárhæð kr. 7.500.000,00, ásamt
dráttarvöxtum samkvæmt lögum nr. 25/1987 frá 22. júní 1988 til
greiðsludags verði viðurkennd sem almenn krafa“. Þá krefst hann
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostn-
aðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða úrskurði. Eins og þar kemur
fram, fjallar ágreiningur aðila um gildi hlutafjárhækkunar hjá Voga-
laxi hf. Heldur áfrýjandi því fram, að ekki hafi verið tekin gild
ákvörðun um hlutafjárhækkun 15. maí 1987. Þá hafi aðferð sú, sem
höfð var við áskrift hluta, ekki verið í samræmi við V. kafla laga nr.
32/1978 um hlutafélög, auk þess sem áskrift hafi ekki náðst að því
lágmarki, sem ákveðið var. Loks hafi reglum hlutafélagalaga um
skráningu ekki verið fylgt sem skyldi.

I.

Á aðalfundi Vogalax hf. 15. maí 1987 var stjórn félagsins heimilað
að hækka hlutaféð um allt að 50.000.000 krónur. Á fundi þessum
voru hluthafar eða umboðsmenn þeirra, sem fóru með að minnsta
kosti 99,8% þess hlutafjár, er fara mátti með atkvæði fyrir á fundin-
um. Samkvæmt 27. gr. hlutafélagalaga var fundurinn bær um að
taka ákvörðun um hækkun hlutafjár. Er fallist á það með skipta-
2665
rétti, að löglega hafi verið tekin ákvörðun um hlutafjárhækkun, og
breyti því eigi, þótt þar hafi skort á nánari útfærslu hlutafjárhækk-
unarinnar.

II.

Fallast ber á þá úrlausn skiptaréttar, að áskrift nýrra hluta hafi
ekki farið fram að öllu leyti samkvæmt ákvæðum V. kafla laga nr.
32/1978, en eins og í úrskurðinum greinir, getur áfrýjandi ekki borið
það fyrir sig, að áskriftin sé óskuldbindandi af þeim sökum.

Hinn 27. ágúst 1987 tilkynnti stjórn Vogalax hf. til Hlutafélaga-
skrár þá ákvörðun sína að auka hlutafé félagsins um 50.000.000
krónur. Verður við það að miða, að frestur til áskriftar hafi runnið
út 27. ágúst 1988. Í hinum áfrýjaða úrskurði er lýst samningum
þeim, sem áfrýjandi og Gísli V. Einarsson gerðu 16. júní 1988 við
stjórn Vogalax hf. um kaup á eftirstöðvum hlutafjárútboðsins. Fjall-
aði annar um kaup þeirra á hlutabréfum fyrir 15.000.000 krónur að
nafnvirði. Hinn fjallaði um skilyrtan kauprétt áfrýjanda og Gísla á
hlutabréfum að nafnverði 26.580.000 krónur. Samkvæmt 3. gr. þess
samnings áttu kaupendur rétt á að ganga út úr kaupunum fyrir Í.
október 1988, teldu þeir forsendur kaupanna vera brostnar. Það
gerðu þeir ekki, og verður að telja, að áskrift að allri hlutafjárhækk-
uninni hafi tekist innan frestsins.

III.

Eins og lýst er í hinum áfrýjaða úrskurði, var hlutafjárhækkunin
ekki tilkynnt til Hlutafélagaskrár, eins og gera skal samkvæmt 2.
mgr. 34. gr. laga nr. 32/1978. Áfrýjandi var kosinn í stjórn Vogalax
hf. 13. maí 1988. Framkvæmdastjóri félagsins bar fyrir dómi, að
áfrýjandi hefði fylgst mjög náið með öllum rekstri félagsins, frá því
að hann kom í stjórn þess. Áfrýjandi var einnig varamaður í stjórn
Fjárfestingarfélags Íslands hf. frá 21. maí 1985 til 19. apríl 1989, er
hann var kosinn í aðalstjórn. Fjárfestingarfélagið átti meiri hluta
hlutafjár í Vogalaxi hf., þar til áfrýjandi og Gísli V. Einarsson keyptu
hlutabréf í félaginu, en 23. maí 1990 keyptu þeir að auki hlutabréf
Fjárfestingarfélagsins í félaginu. Áfrýjandi gerði engar athugasemd-
ir við framangreinda hlutafjárhækkun fyrr en 9. ágúst 1990, þegar
hann krafðist endurgreiðslu á hlutafé því, sem hann hafði greitt.
2666

Hinn 17. sama mánaðar var bú Vogalax hf. tekið til gjaldþrota-
skipta. Sú skylda hvíldi á áfrýjanda sem stjórnarmanni í Vogalaxi hf.
frá 13. maí 1988 sem og öðrum stjórnarmönnum samkvæmt 52. gr.
laga nr. 32/1978 að tilkynna til Hlutafélagaskrár, að hlutafjárhækk-
uninni væri lokið. Samkvæmt framansögðu er niðurstaða skiptarétt-
ar staðfest og kröfu áfrýjanda hafnað.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem í
dómsorði greinir.

Það athugast, að óþarft var að kveðja til samdómendur í héraði,
þar sem ágreiningur máls þessa er eingöngu um lagaatriði.

Dómsorð:
Lýstri kröfu áfrýjanda, Harðar Jónssonar, að fjárhæð 7.500.000
krónur, á hendur stefnda, þrotabúi Vogalax hf., er hafnað.
Málskostnaðarákvæði hins áfrýjaða úrskurðar er staðfest.
Áfrýjandi greiði stefnda 120.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti.

Úrskurður skiptaréttar Gullbringusýslu 21. júní 1991.
L. Inngangur.

Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi
föstudaginn 21. júní 1991. Málið, sem rekið er fyrir skiptarétti Gullbringu-
sýslu, snýst um ágreining Sundagarða hf. og bústjóra og síðar skiptastjóra
Þrotabús Vogalax hf. um lýsta kröfu í búið. Krafan er að fjárhæð 15.010.385
kr., móttekin 26. 10. 1990, og hefur fengið númerið 87 í kröfuskrá.

Bústjórar búsins höfnuðu kröfu þessari og áréttuðu síðan afstöðu sína
sem skiptastjórar á skiptafundi 5.3. 1991. Var þá ákveðið, að sérstakt
skiptaréttarmál yrði rekið um ágreininginn. Sóknaraðili er Hörður Jónsson,
kt. 130546-3589. Varnaraðili er þrotabú Vogalax hf., og er skiptastjóri í fyrir-
svari fyrir það.

II. Dómkröfur.

Sóknaraðili mótmælir afstöðu skiptastjóra til kröfu nr. 87 á skrá um lýst-
ar kröfur í þrotabú Vogalax hf. Krefst hann þess, að viðurkennd verði sem
almenn krafa skv. 85. gr. 1. nr. 3/1878 með síðari breytingum krafa sín að
fjárhæð 7.500.000 kr., ásamt dráttarvöxtum skv. 1. nr. 25/1987 frá 22. 6. 1988
til greiðsludags. Er þess krafist, að áfallnir dráttarvextir leggist við höfuð-
stól og dráttarvextir reiknist þannig af fjárhæðinni á 12 mánaða fresti, í
fyrsta skipti 22. 6. 1989. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar |...|.
2667

Varnaraðili krefst í fyrsta lagi sýknu af kröfum sóknaraðila. Til vara
krefst hann þess, að vextir af kröfufjárhæðinni verði einungis reiknaðir frá
9. 9. 1990. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi sóknaraðila |...|.

III. Málavextir.

Aðdragandi máls þessa er sá, að með úrskurði, upp kveðnum 17. 8. 1990
af skiptaráðandanum í Gullbringusýslu, var bú Vogalax hf., kt. 621085-0509,
tekið til gjaldþrotaskipta. Innköllun til skuldheimtumanna var birt í Lög-
birtingablaði 29. 8. 1990, og lauk kröfulýsingarfresti 29. 10. s. á.

Aðila greinir ekki á um málavexti, en málið er til komið vegna ágreinings
um gildi hlutafjáraukningar, og verða málsatvik því rakin að því leyti, sem
máli skiptir fyrir þetta ágreiningsefni.

Vogalax hf. var stofnað 22. 8. 1985. Í stofnsamningi er kveðið á um, að
hlutafé skuli verða 37.000.000 kr. Tilgangur félagsins var sagður: „...að
stunda atvinnurekstur á sviði fiskiræktar og annan skyldan atvinnurekstur,
þar á meðal ræktun á laxaseiðum., ... hafbeit á laxi, ... framleiðslu og útveg-
un á fóðri og aðföngum og störf að tæknilegri þjónustu og ... vinnslu og
sölu á fiskiræktarafurðum“. Í samþykktum félagsins, gerðum sama dag, er
stjórn félagsins heimilað að auka hlutaféð um allt að 20.000.000 kr.

Hinn 11. 12. 1986 var haldinn hluthafafundur í Vogalaxi hf. Á þeim fundi
var samþykkt að auka hlutafé félagsins um 50.000.000 kr., og var sú ákvörð-
un tilkynnt Hlutafélagaskrá og birt í Lögbirtingablaðinu 21. 1. 1987.

Á aðalfundi í Vogalaxi hf. 15. 5. 1987 var samþykkt heimild til stjórnar fé-
lagsins að hækka hlutafé félagsins um allt að 50.000.000 kr. með áskrift
nýrra hluta. Skyldu hinir nýju hlutir boðnir á nafnverði að viðbættu endur-
mati vegna verðlagsbreytinga, ef aðstæður leyfðu. Samþykkti fundurinn að
fela stjórn félagsins að ganga frá áskriftarskrá. Í fundargerð er tekið fram,
að með þessu félli niður framangreind samþykkt hluthafafundar frá 11. 12.
1986 um hlutafjáraukningu. Á þessum fundi var jafnframt samþykkt með
ákveðnum fyrirvörum að gefa út jöfnunarhlutabréf, samtals fyrir 10.000.000
kr. Eins og fram kemur hér á eftir, var Hlutafélagaskrá hins vegar tilkynnt.
að jöfnunarhlutabréf hefðu verið gefin út fyrir 5.669.880 kr., og eru aðilar
sammála um, að síðari talan sé rétt, og styðst það bæði við ársreikning
Vogalax hf. fyrir árið 1988 og hluthafalista félagsins.

Með bréfi, dagsettu 27. 8. 1987, tilkynnti framkvæmdastjóri Vogalax hf.
til Hlutafélagaskrár, að stjórn félagsins hefði ákveðið að auka hlutafé í nýju
útboði um samtals 50.000.000 kr. Í bréfinu kemur einnig fram, að um ára-
mótin 1986-1987 hafi nafnvirði hlutabréfa í Vogalaxi hf. verið 37.000.000 kr.
og á aðalfundinum í maí hafi verið ákveðið að gefa út jöfnunarhlutabrét,
samtals fyrir 5.669.880 kr. Muni heildarhlutafé félagsins þannig nema
2668
92.669.880 krónum. Þessi tilkynning birtist svo í Lögbirtingablaðinu 4. 11.
1987.

Á aðalfundi í Vogalaxi hf. 13. 5. 1988 var samþykkt útgáfa jöfnunarhluta-
bréfa, að fjárhæð 12.015.100 kr., 23,61% af innborguðu hlutafé í félaginu,
sem þá var 50.889.880 kr. Á þessum fundi voru Gísli V. Einarsson, Hörður
Jónsson, Gunnar J. Friðriksson, Ólafur B. Ólafsson og Guðmundur Garð-
arsson kosnir í aðalstjórn félagsins.

Hinn 31. 5. 1988 var haldinn stjórnarfundur í Vogalaxi hf. Fyrir fundinum
lá tilboð frá Gísla V. Einarssyni og Herði Jónssyni í öll óseld hlutabréf úr
50.000.000 króna útboðinu, samtals að nafnvirði 41.780.000 kr., en ekki mun
hafa orðið af samningum í þetta skipti, vegna þess að aðilar urðu ekki sam-
mála um, hvort jöfnun ársins ætti að fylgja bréfunum.

Það ber næst við, að 16. 6. 1988 gerir framkvæmdastjóri Vogalax hf. fyrir
hönd félagsins og með fyrirvara um samþykki stjórnar tvo samninga við
Gísla V. Einarsson og Hörð Jónsson um kaup á eftirstöðvum útboðsins. Í
fyrsta lagi er um að ræða kaupsamning, þar sem Gísli og Hörður kaupa
hlutabréf fyrir 15.000.000 kr. að nafnvirði. Í kaupsamningnum er einnig
kveðið á um, að þeir Gísli og Hörður eigi kauprétt á óseldum hlutabréfum
úr sama útboði, að nafnverði 26.580.000 kr., til 1. 10. 1988. Jafnframt er
kveðið á um, að stjórn Vogalax hf. muni leggja fyrir löglegan hluthafafund í
félaginu, að samþykkt aðalfundar frá 13. 5. um útgáfu jöfnunarhlutabréfa
verði afturkölluð, en reynist það ekki framkvæmanlegt, skuli jöfnunin einn-
ig taka til þeirra hluta, sem Gísli og Hörður keyptu, auk hlutanna, sem
kauprétturinn var bundinn við. Kaupverðið samkvæmt þessum kaupsamn-
ingi var staðgreitt.

Þennan sama dag er gerður annar samningur milli sömu aðila, svonefnd-
ur viðbótarkaupsamningur, en með honum kaupa Gísli og Hörður með til-
teknum fyrirvörum þau hlutabréf, sem þeim var áskilinn kaupréttur að.
Ágreiningur er með aðilum um, hvaða réttaráhrif samningur þessi hafi haft,
og þykir rétt að taka umdeildar greinar hans upp í málavaxtalýsingu:

„2. gr.
Verði af kaupum skv. 1. gr. viðbótarkaupsamnings þessa, skal kaupverðið
vera nafnverð, sem greiðist þannig:

1. 1. Október 1988 rr kr.  5.000.000
2. Með verðtryggðu og fasteignatryggðu skuldabréfi í

auðseljanlegri fasteign til 4ra ára og 5% föstum vöxtum.

Vísitala og vextir reiknist frá 1. október 1988 ............ kr. 21.580.000

Samtals kaupverð kr. 26.580.000
2669
3. gr.

Kaupendur hafa rétt á að ganga út úr kaupunum fyrir 1. október 1988,
telji þeir forsendur kaupanna vera brostnar. Með brostnum forsendum er
átt við:

a. Að veruleg frávik verði frá endurheimtum árið 1988 frá því, sem verið
hefur. Endurheimtur skulu á árinu 1988 vera að lágmarki sem nemur
41.500 löxum (ca 10% endurheimtur).

b. Að sjókvíar verði ekki settar svo nálægt starfsstöð Vogalax. að þær spilli
möguleikum Vogalax til hafbeitar. Með lágmarksfjarlægð er átt við innan
við 2000 m radíus frá sleppiaðstöðu Vogalax hf.

c. Að verð á laxi á erlendum mörkuðum lækki ekki verulega frá því, sem
nú er, þ. e., verð fari ekki niður fyrir kr. 350/kg (cif-verð), sem samsvarar
skilaverði kr. 279/kg að meðaltali fyrir seldar afurðir Vogalax á tímabilinu
júlí/september 1988.

d. Að yfirlýsing fáist frá stjórn Fjárfestingarfélagsins um, að félagið hyggist
stuðla að því, að kaupendur eigi forgangsrétt að hlutabréfum Weyerhauser.

4. gr.

Hlutabréfin, sem viðbótarkaupsamningur þessi tekur til, skal afhenda í
samræmi við greiðslur, um leið og þær eru inntar af hendi. Afhendingu
hlutabréfanna lýkur með síðustu greiðslunni 1. 10. 1988. Kaupendur öðlast
atkvæðisrétt við afhendingu hlutabréfanna.“

4. 7. 1988 var haldinn sérstakur hluthafafundur í Vogalaxi hf. Í fundar
gerð kemur m. a. fram, að seldar hafi verið rúmar 8.000.000 kr. af 50.000.000
kr. útboði. Þá kemur fram, að kauptilboð hafi borist í eftirstöðvar útboðs-
ins. Miðist það við nafnverð hlutabréfanna, og væri hlutafjárútboðinu í
raun lokið. Rétt þykir að taka fram, að orðrétt segir í fundargerð: „Vil-
hjálmur Guðmundsson (framkvæmdastjóri Vogalax hf.) spurði, hvort ekki
væri þörf á formlegri framlengingu útboðsins, þar sem ekki væri búið að
greiða öll bréfin. Hjörtur Torfason taldi ekki nauðsyn á því, þar sem áskrift
hefði fengist.“ Þessi hluthafafundur felldi úr gildi ákvörðun aðalfundar um
útgáfu jöfnunarhlutabréfa í samræmi við fyrrgreinda kaupsamninga.

Aðilar eru sammála um, og ráða má af gögnum málsins, að innborgað
hlutafé í Vogalaxi hf. hafi verið, þegar hér er komið sögu, 65.889.880 kr.,
þ. e. 37.000.000 kr. í stofnhlutafé, 5.669.880 kr. hækkun við jöfnun,
15.000.000 kr. greiddar af Gísla og Herði og 8.220.000 kr., sem söfnuðust
meðal nokkurs fjölda aðila við hlutafjárútboðið.

Á framhaldsaðalfundi í félaginu, höldnum 5. 8. 1989, var ákveðin hluta-
fjárhækkun, 30.000.000 kr., en sú hækkun var ekki tilkynnt til Hlutafé-
lagaskrár og mun aldrei hafa komið til framkvæmda.
2670

Hinn 9. 8. 1990 rituðu Gísli V. Einarsson og Hörður Jónsson stjórn Voga-
lax hf. bréf, þar sem þeir krefjast endurgreiðslu á 15.000.000 kr., er þeir
höfðu borgað fyrir hluti í félaginu samkvæmt fyrrgreindum kaupsamning-
um. Ástæðuna sögðu þeir vera, að ákvörðunin um hlutafjárhækkunina
hefði ekki verið í samræmi við lög, auk þess sem áskrift hefði ekki fengist
fyrir hlutafjáraukanum. og væri skuldbinding þeirra þannig niður fallin skv.
1. mgr. 34. gr. hlutafélagalaga. Segja þeir jafnframt í bréfinu tilefni þess, að
þeir hafi farið að kanna réttarstöðu sína, vera það, að á stjórnarfundi, sem
haldinn var í Vogalaxi hf. 31. 7. 1990, hafi stjórnarformaður félagsins sagt
starfi sínu lausu og ekkert síðan orðið úr boðuðum aðalfundi félagsins. Á
fundi stjórnar 10. sama mánaðar var samþykkt að hafna endurgreiðslu-
beiðninni.

Hinn 17. 8. 1990 var bú Vogalax hf. tekið til gjaldþrotaskipta. 16. 10. s. á.
lýsti sóknaraðili fyrrgreindri kröfu í búið, og var þeirri kröfu hafnað af bú-
og skiptastjórum, eins og áður hefur fram komið.

IV. Málsástæður og lagarök.

Sóknaraðili.

1. Sóknaraðili telur, að ekki hafi verið tekin gild ákvörðun um hækkun
hlutafjár. Í fyrsta lagi bendir hann á, að aðalfundurinn 15. 5. 1987 hafi ekki
verið réttur vettvangur til að taka ákvörðun um hækkun hlutafjár, sbr. 1.
mgr. 27. gr. 1. nr. 32/1978. Í öðru lagi hafi fundurinn ekki getað veitt stjórn
félagsins heimild til hækkunar á hlutafé án þess að breyta samþykktum fé-
lagsins, eins og 1. mgr. 35., sbr. 30. gr. s. 1. áskilji. Telur sóknaraðili, að sam-
þykkt tillögunnar geti í engu falli talist breyting á samþykktum félagsins,
enda skorti umrædda heimildarveitingu þau efnisatriði, sem tilskilin eru í 2.
mgr. 35. gr. hlutafélagalaga til að geta talist „samþykkt“ í skilningi laganna,
auk þess sem hún sé ekki í samræmi við 1. og 2. mgr. 76. gr. s. 1. Í þessu
sambandi bendir sóknaraðili á orðalag í tilkynningu framkvæmdastjóra
Vogalax hf. til Hlutafélagaskrár, dags. 27. 8. 1987, en þar sé tilkynnt, að
stjórnin hafi ákveðið að hækka hlutafé um 50.000.000 kr., en ekki vikið að
samþykktum framangreinds fundar.

Sóknaraðili heldur því fram, verði litið svo á, að aðalfundurinn hafi getað
tekið umrædda ákvörðun, að henni sé svo efnislega áfátt, að varði ógildi.
Ekki hafi verið tiltekin skipting milli hlutaflokka eða kveðið á um for-
sangsrétt hluthafa til áskriftar auk vöntunar annarra þeirra atriða, sem um
ræðir í 1. og 2. mgr. 30. gr., sbr. 2. mgr. 35. gr. hlutafélagalaga. Bendir
sóknaraðili hér sérstaklega á. að hluti hafi orðið að greiða í reiðufé, þar
sem ákvörðunin tiltaki ekki form greiðslu, sbr. 1. mgr. 31. gr. hlfl., en næst-
2671
stærsti áskrifandi að hlutafjáraukanum, Fjárfestingarfélag Íslands, hafi ein-
ungis lýst yfir skuldajöfnuði við sína skuldbindingu.

Varðandi þessa málsástæðu heldur sóknaraðili því að lokum fram, að
ekki hafi verið gætt ákvæða 71. gr., sbr. 27. gr. hlfl. um boðun aðalfundarins,
og hafi fundurinn því ekki verið ályktunarhæfur. Telur hann hvíla á varnar-
aðila að færa fram gögn um, að löglega hafi verið að málum staðið að þessu
leyti. Það hafi varnaraðili ekki gert, og beri hann því halla af skorti á sönn-
un, enda séu líkur fyrir, að framkvæmd að þessu leyti hafi „verið eftir
öðru“.

2. Önnur meginmálsástæða sóknaraðila varðar áskrift að hlutafjárauk-
anum. Í fyrsta lagi hafi framkvæmdinni verið að mörgu leyti áfátt. Engin
sérstök stjórnarsamþykkt hafi verið gerð um framkvæmd áskriftarinnar.
Ekki hafi verið útbúin sérstök áskriftarskrá, sem þó var nauðsynlegt, þar
sem áskrift lauk ekki með skráningu í gerðabók fundarins, sbr. ákvæði 32.
gr. og 4. tl. 1. mgr. 30. gr. hlfl., og eigi því 7. gr. s. 1. við um skuldbindingar
aðila, sbr. ákvæði 33. gr. laganna. Telur sóknaraðili, að túlka verði þessar
reglur þannig, að sá, sem skráir sig fyrir hlut, verði því aðeins skuldbund-
inn, að tilkynnt sé með réttum hætti um hækkunina til Hlutafélagaskrár og
viðkomandi hafi ekki áður mótmælt áskriftinni. Aldrei hafi verið tilkynnt
með réttum hætti til Hlutafélagaskrár, og verði ekki úr því bætt.

Í öðru lagi álítur sóknaraðili, að áskriftarfrestur hafi verið liðinn, þegar
umræddir kaupsamningar voru gerðir. Þar sem ekki hafi verið tiltekinn sér-
stakur áskriftarfrestur, hafi honum lokið ári eftir, að ákvörðun um hluta-
fjáraukningu var tekin, þ. e. 14.5. 1988, sbr. niðurlag 2. mgr. 34. gr. hlfl.
Þessu til stuðnings bendir sóknaraðili á orðalag í svokölluðu hlutafjárlof-
orðsformi, sem notað var við söfnun áskrifta, en í því segi, að aðalfundur,
sem haldinn hafi verið í maí 1987, hafi tekið ákvörðun um hlutafjárhækkun-
ina og að útboði lyki í maímánuði 1988.

Í þriðja lagi heldur sóknaraðili því fram, að áskrift hafi ekki náðst og
skuldbindingar sínar séu þess vegna ekki bindandi. Þar sem ekki hafi verið
tiltekið sérstakt lágmark hlutafjáraukans, hafi þurft að fást áskrift fyrir allri
hækkuninni, 50.000.000 kr., áður en áskriftarfresturinn var liðinn, sbr. 1.
mgr. 34. gr., en þegar kaupsamningarnir við Gísla og Hörð voru gerðir
16. 6. 1988, sé óumdeilt, að áskrift hafi einungis fengist fyrir 8.220.000 kr.
Einnig megi ráða af fundargerðum stjórnarfunda, að ekki hafi verið litið
svo á í verki, að áskrift hafi náðst.

Verði hins vegar litið svo á, að frestir hafi ekki verið liðnir, þegar kaup-
samningarnir voru gerðir, megi ljóst vera, að skilyrði. sem sett voru í við-
bótarkaupsamningnum, hafi aldrei komið fram, hann því aldrei orðið
2672
skuldbindandi og áskriftin aldrei náðst. Tímafrestina sé í öllu falli ekki hægt
að teygja lengra en aftur í lok ágúst, og sé þá miðað við tilkynninguna til
Hlutafélagaskrár. Reyndar sé skýringaratriði, hvort viðbótarkaupsamning-
urinn hafi verið skilyrtur kaupsamningur eða einungis hafi verið um að
ræða nánari útfærslu á kaupréttinum, sem áskilinn var í fyrri kaupsamn-
ingnum. Og jafnvel þótt litið verði svo á, að um áskrift með tilteknum skil-
yrðum hafi verið að ræða, hafi verið ljóst þegar í ágúst 1988, að skilyrði
varðandi endurheimtur hafbeitarfisks kæmi ekki fram, enda hafi sóknar-
aðili aldrei verið krafinn um umrædda áskriftarfjárhæð, hvorki af stjórn
Vogalax hf. né bústjórum þrotabús þess.

Sóknaraðili mótmælir því, að áhrif hafi, hvenær hann krefjist endur-
greiðslu. Það breyti engu um rétt hans, því að krafan hafi ótvírætt verið fyr-
ir hendi; lagareglur séu alveg skýrar. Einnig mótmælir sóknaraðili því, að
um tómlætisverkanir hafi verið að ræða á þeim grunni, að tiltölulega
skammur tími hafi liðið, frá því að sóknaraðili gerði sér grein fyrir rétti sín-
um og til þess að hann ákvað að standa á honum.

Afleiðingu þess, að áskrift náðist ekki, telur sóknaraðili vera með vísan
til 1. mgr. 34. gr. hlfl., að ákvörðun um hlutafjárhækkun sé fallin niður sem
og skuldbinding þeirra, sem skráð höfðu sig fyrir hlutum. Þessu til stuðn-
ings bendir sóknaraðili á athugasemdir í frumvarpi um téða lagagrein og
hæstaréttardóma frá árinu 1988, bls. 1624, 1646, 1652 og 1660 í dómasafni
þess árs, þó að ekki hafi Hæstiréttur tekið beinlínis á ofangreindu atriði.

3. Verði ekki fallist á framangreint, telur sóknaraðili annmarka á skrán-
ingu hlutafjárhækkunarinnar leiða í öllu falli til þess, að skuldbindingar sín-
ar séu niður fallnar. Ekki hafi verið gætt skýrra ákvæða 2. mgr. 34. gr. hlfl.
að þessu leyti. Tilkynningin, sem send var Hlutafélagaskrá 27. 8. 1987, geti
engan veginn talist fullnægja nefndum skilyrðum. Hún sé í fyrsta lagi mark-
leysa, þar sem með henni sé verið að tilkynna um ákvörðun, sem aldrei hafi
verið tekin. Stjórn Vogalax hf. hafi aldrei ákveðið að hækka hlutafé um
50.000.000 kr., enda hafði hún ekki heimild til þess. Í öðru lagi hafi enginn
verið skráður fyrir hlut og ekkert verið greitt, þegar tilkynningin var send.

Sökum þess að tilkynningarskyldunni var ekki fullnægt, álítur sóknaraðili
ótvírætt, að hlutafjárhækkunin sé ógild. Skýrt komi fram í niðurlagi 2. mgr.
34. gr. og athugasemdum með greininni, að regla 1. mgr. sömu greinar gildi
skilyrðislaust í þessari aðstöðu.

Sóknaraðili mótmælir því, að staða Harðar Jónssonar hjá fyrirtækinu eigi
að breyta einhverju um niðurstöðuna. Eftir að hann kom inn í stjórn, hafi
engin skylda hvílt á honum að fullnægja tilkynningarskyldunni. Það komi til
af því, að ljóst hafi verið, að áskriftin hafi mistekist og engin skylda sé að
tilkynna áskrift, sem ekki hafi tekist.
2673

Loks tekur sóknaraðili fram, að skráning á hækkun hlutafjár, sem sam-
kvæmt fram lögðu vottorði Hlutafélagaskrár virðist hafa verið gerð, geti
ekki haft nein réttaráhrif í málinu, þar sem um augljóst brot á 2. mgr. 34.
gr., sbr. 147. gr. hlfl., sé að ræða. Virðist sem skráningin byggist að hluta til
á tilkynningunni frá 21. 1. 1987 um samþykkt hluthafafundarins 11. 12. 1986.

4. Kröfu sína um endurgreiðslu á innborguðu hlutafé styður sóknaraðili
því, að svo verulega skorti á, að farið væri að fyrirmælum hlutafélagalaga
við hækkun hlutafjárins í Vogalaxi, að ótvírætt sé, að ákvörðunin hafi frá
upphafi verið marklaus. Leiði hver einstök framangreindra málsástæðna til
þeirrar niðurstöðu og því fremur, þegar þær eru lagðar saman. Þegar svona
standi á, leiði það af 1. mgr. 34. gr. hlfl., að félagi beri að endurgreiða það,
sem greitt hefur verið. Komi þetta skýrt fram í athugasemdum með 34. gr.,
þar sem segir, að endurgreiða beri inngreitt hlutafé með sama hætti og segir
í 10. gr. um það tilvik, ef stofnhlutafé safnast ekki.

5. Um dráttarvaxtakröfu sína vísar sóknaraðili til 1. mgr. 9. gr. Í. nr. 25/
1987 með síðari breytingum. Í greinargerð með 9. gr. vaxtalaga sé að finna
skýrgreiningu á gjalddaga, sem miðað sé við í samræmi við efnisatriði
hlutafélagalaga, og er sérstaklega vísað til 10. gr. hlfl. um það, hvenær krefj-
ast megi endurgreiðslu. Endurgreiðsla eigi þannig að fara fram, um leið og
ljóst sé, að hlutafjárhækkun hafi mistekist. Sá, sem greitt hafi fyrir hluti,
eigi ekki að þurfa að þola vaxtatap, og eigi endurgreiðslukrafan að miðast
við dráttarvexti frá þeim degi, er greitt var, og til þess dags, sem endurgreitt
er.

Málskostnaðarkrafa er studd XII. kafla |. nr. 85/1936. Krafa um vexti á
málskostnað styðjist við 2. mgr. 175. gr. 1. nr. 85/1936, sbr. 21. gr. 1. nr. 54/
1988.

Varnaraðili styður aðalkröfu sína með eftirfarandi:

1. Tillagan um heimild stjórnar til að hækka hlutaféð hafi verið sett
fram skv. heimild í 35. gr. 1. nr. 32/1978. Í raun hafi verið um breytingu á
samþykktum félagsins að ræða, þótt það hafi ekki verið skýrt tekið fram,
enda sé hækkun hlutafjár í raun alltaf breyting á samþykktum félags. Nánar
tiltekið hafi hér verið breytt grein 3.6. í stofnsamþykkt félagsins. Mótmælir
varnaraðili algjörlega fullyrðingum sóknaraðila um, að hluthafafundurinn
hafi ekki tekið formlega rétta ákvörðun.

Um efnisatriði tillögunnar tekur varnaraðili fram, að ákvæði um skipt-
ingu í hlutaflokka og forgangsrétt hluthafa eða annarra til áskriftar hafi
ekki þurft að taka upp, vegna þess að um þetta allt séu skýr ákvæði í sam-
þvykktum félagsins, og því hafi fundurinn ekki þurft að taka nýja afstöðu til
2674

þessara atriða. Vöntun á ákvæði um frest til áskriftar og greiðslu hluta valdi
ekki heldur ógildi tillögunnar. Telur sóknaraðili, að tilkynning fram-
kvæmdastjóra Vogalax hf. til Hlutafélagaskrár um ákvörðun stjórnar um
hækkun hlutafjár, dags. 27. 8. 1987, veiti örugga vitneskju um, að ákvörðun
hafi verið tekin og þá í síðasta lagi síðastgreindan dag. Beri því að miða
upphaf áskriftarfrestsins við þann dag, en ekki 15. 5. s. á. Þá tekur varnar-
aðili fram, að ákvæða 147. gr. hlfl. hafi verið gætt að þessu leyti.

Varnaraðili segir tilgang lagareglna V. kafla hlfl. um framkvæmd hluta-
fjárhækkunar miða að því, að félag fái í reynd þau verðmæti, sem greind
eru í ákvörðun um hlutafjáraukningu, og að væntanlegir áskrifendur að nýj-
um hlutum eigi aðgang að nauðsynlegum upplýsingum um hag félagsins,
áður en þeir taki ákvörðun um áskrift. Hörður Jónsson hafi haft alla að-
stöðu til að kynna sér hag félagsins og framkvæmd útboðsins sem stjórnar-
maður í félaginu, og hafi hann í raun borið ábyrgð á því sem stjórnarmaður,
að leikreglur væru í heiðri hafðar. Hann hafi engar athugasemdir gert fyrr
en viku fyrir gjaldþrot. Því sé ljóst, að frestir skv. 79. gr. hlfl. séu liðnir, bæði
þriggja mánaða fresturinn skv. 2. mgr. og tveggja ára fresturinn í d-lið 3.
mgr. Varnaraðili telur því, að jafnvel þótt litið verði svo á, að ákvörðunin
hafi ekki verið lögmæt, sé ekki hægt að bera það fyrir sig nú vegna fyrr-
greindra tímafresta og tómlætis.

Varnaraðili mótmælir því, að undantekningarákvæði a--c-liðar 3. mgr. 79.
gr. hlfl. um fresti geti átt hér við. Hluthafar, sem fóru með yfir 99% hluta-
fjár, sóttu fundinn, auk þess sem ekkert hafi komið fram í málinu, sem
styðji það. að boðun fundarins hafi verið ólögmæt, og er því mótmælt sem
röngu og ósönnuðu. Sönnunarbyrði um þetta hvíli á sóknaraðila, og er því
mótmælt, að varnaraðila beri skylda til að leggja fram gögn um þetta atriði.

Að lokum ítrekar varnaraðili, að áskrifendur að hlutum, sem boðnir voru
út á grundvelli framangreindrar ákvörðunar, geti ekki sakir aðgerðaleysis
borið ólögmæti ákvörðunar fyrir sig, verði hún á annað borð talin ólögmæt.

2. Varnaraðili mótmælir því, að áskriftin hafi verið með þeim hætti, að
valdi ógildi hlutafjáraukans. Þótt ekki hafi verið útbúin sérstök áskriftar-
skrá, komi hin sérstöku formblöð, sem útbúin voru, í sama stað. Þótt litlar
upplýsingar sé reyndar að finna um útboðið í kaupsamningunum, geti það
aldrei komið að sök, þar sem Herði Jónssyni mátti stöðu sinni samkvæmt
vera gjörkunnugt um öll þau atriði, sem máli skiptu.

Varnaraðili heldur því fram, að með samningum, dags. 16. 6. 1988, hafi
fengist full áskrift að öllum aukningarhlutum innan lögmælts frests. Mót-
mælir hann því, að það skipti máli, að kaupunum var ekki skipt í hluta-
flokka. Þá sé ljóst, að fyrirvarar eða skilyrði, sem sett voru í viðbótar-
2675
kaupsamningunum, standist ekki samkvæmt hlutafélagalögum, og er í því
sambandi vísað til 7. gr. laganna. Varnaraðili bendir einnig á í þessu sam-
bandi, að með nefndum samningum sé öðrum meinað að gerast áskrifendur
að hlutafjáraukanum. Þá hafi sóknaraðili aldrei mótmælt framkvæmd
áskriftarinnar sem rangri við ráðherra, eins og kveðið er á um í 33. gr. hl!fl.,
og geti hann þess vegna ekki borið þetta fyrir sig nú.

3. Um skráningu hlutafjárhækkunarinnar tekur varnaraðili fram, að til-
gangurinn með 2. mgr. 34. gr. hlfl. sé sá, að hluthafar og viðskiptamenn fé-
lags fái upplýsingar um, hvort hlutafjárhækkun hafi náð fram að ganga, og
geti treyst því, að verðmæti hlutafjáraukans hafi skilað sér. Hér sé verið að
vernda hina almennu hluthafa og viðskiptamenn, þ. e. þá, sem enga mögu-
leika hafi á að kynna sér hag félags með öðrum hætti. Álítur varnaraðili, að
staða Harðar Jónssonar sé ekki með þeim hætti, að hann falli undir framan-
greindan hóp aðila. Hann hafi setið báðum megin borðs við samningagerð-
ina og allan tímann haft vitneskju um, hvað hlutafjárútboði liði. Hörður
hafi því tekið ákveðna áhættu, vitandi vits um allar aðstæður, en aldrei gert
neinar athugasemdir við framkvæmdina. fyrr en ljóst var, að fyrirtækið yrði
tekið til gjaldþrotaskipta. Leggur varnaraðili hér ríka áherslu á tveggja ára
tómlæti og að ekki sé hægt að segja, að sóknaraðili hafi orðið fyrir nokkru
fjárhagstjóni beinlínis vegna þess, að ekki hafi verið tilkynnt til Hlutafé-
lagaskrár. Þá tekur varnaraðili fram, að á Herði Jónssyni hafi sem stjórnar-
manni hvílt sú embættisskylda að fullnægja lögboðinni tilkynningarskyldu.
Einnig bendir varnaraðili hér á ákvæði í 16. kafla 1. nr. 38/1978 um bóta-
ábyrgð stjórnarmanna vegna tjóns, sem þeir valdi félagi af ásetningi eða gá-
leysi. Ef talið verði, að sóknaraðili eigi endurgreiðslurétt, verði hann bóta-
skyldur um sömu fjárhæð. Varnaraðili telur, að ef um ágalla hafi verið að
ræða á nefndri tilkynningu, sé ljóst, að sá ágalli sem slíkur hafi ekki valdið
sóknaraðila neinu fjárhagstjóni.

Varnaraðili vekur sérstaka athygli á vottorði Hlutafélagaskrár, dags.
23. 7. 1990, um heildarhlutafé í Vogalaxi hf. Þar komi fram, að heildar-
hlutafé í félaginu nemi 92.669.880 kr., og byggist sú tala á tilkynningu fé-
lagsins frá 27. 8. 1987. Hlutafélagaskrá hafi þannig fyrirvaralaust álitið
skráninguna fullnægjandi, og hljóti það að skipta máli.

Að lokum bendir varnaraðili á, að ef talið verði, að hlutafjáraukningin
hafi verið ógild, hafi Hörður Jónsson haft völd og áhrif í Vogalaxi hf., en
ekki átt í fyrirtækinu. Sérstaklega vísar varnaraðili til skýrslu, sem Vil-
hjálmur Guðmundsson, fyrrverandi framkvæmdastjóri, gaf fyrir skiptarétti
18. 10. 1990 um mjög gildan þátt Gísla V. Einarssonar og Harðar Jónssonar í
daglegri stjórnun fyrirtækisins.
2676

Varakrafa varnardðila.

Verði fallist á kröfu sóknaraðila um, að hlutafjáraukningin hafi verið
ólögmæt eða fallið úr gildi á síðari stigum, mótmælir varnaraðili því, að
dráttarvextir verði reiknaðir frá 22. 6. 1988. Ekki sé um fyrir fram ákveðinn
gjalddaga að ræða, og beri krafa sóknaraðila því einungis vexti frá 9. 9.
1990, þ. e. einum mánuði eftir að krafan er fyrst höfð uppi, í samræmi við 9.
gr. 1. nr. 25/1987. Að öðru leyti vísar varnaraðili til 78. gr. gjaldþrotaskipta-

laga nr. 6/1978 og 8. kafla skiptalaga nr. 3/1887, sbr. 1. nr. 32/1974.

Þrautavarakrafa varnaraðila.

Hér vísar varnaraðili til 14. gr. hlfl. og álítur, að eðlilegt sé að beita sömu
vaxtareglu í þessu tilviki og þegar um vangreitt hlutafé er að ræða, ef miðað
verði við fyrri upphafsdag vaxta en 9. 9. 1990.

V. Niðurstaða.

Ákvörðun um hlutafjárhækkun. Eins og að framan greinir, var tekin
ákvörðun um hlutafjárhækkun í Vogalaxi hf. 15. 5. 1987. Var það gert á
aðalfundi, og er ekki annað komið fram en til hans hafi verið boðað á lög-
mætan hátt. Upprunalegt hlutafé var 37.000.000 kr., og samkvæmt sam-
þykktum var heimilt að hækka það um 20.000.000 kr. Fundurinn samþykkti
að heimila stjórninni að hækka hlutaféð um 50.000.000 kr. Er eitt af þrætu-
eplum málsins, hvort löglega hafi verið staðið að þessari ákvörðun. Fyrir
liggur, að fundurinn heimilaði stjórninni að hækka hlutaféð, en samþykkt-
um félagsins var ekki formlega breytt, eins og tilskilið er í 35. gr. hlutafé-
lagalaga nr. 32/1978. Framkvæmdastjóri Vogalax hf. sendi tilkynningu til
Hlutafélagaskrár um þessa hækkun. Aðalfundurinn, sem jafnframt var hlut-
hafafundur, var til þess bær að ákveða hækkun hlutafjár og fela stjórn fé-
lagsins framkvæmd hennar. Verður því að telja, að löglega hafi verið stofn-
að til aukningar hlutafjár. Þótt skort hafi á nánari útfærslu hlutafjárhækk-
unarinnar, s. s. skiptingu í hlutaflokka og forgangsrétt hluthafa, verður það
ekki talið skipta máli. Í samþykktum félagsins var kveðið á um þessi atriði,
svo að hlutaðeigandi mátti vera kunnugt um, hvernig hækkuninni skyldi
vera farið.

Áskrift að hlutafé. Aðferð sú, sem höfð var við áskrift hluta í félaginu.
var ekki í samræmi við V. kafla hlutafélagalaga nr. 32/1978. Í fyrsta lagi var
ekki útbúin sérstök áskriftarskrá, undirrituð af félagsstjórn, svo sem boðið
er í 1. mgr. 32. gr. s. 1. Í öðru lagi virðist áskrift hafa farið fram með því, að
gerðir voru samningar um hlutafjárkaup, eða með undirritunum á þar til
gerð eyðublöð. Í 1. mgr. 32. gr. hlutafélagalaga nr. 32/1978 er gert ráð fyrir,
að áskrift fari fram með sérstakri áskriftarskrá eða í fundargerðabók. Þrátt
fyrir þessa annmarka þykir þessi ákvörðun um áskrift standast, enda var
2677
henni ekki mótmælt við ráðherra, svo sem 33. gr., sbr. 7. gr., hlutafélagalaga
nr. 32/1978 áskilur.

Auk framangreindra atvika reisir sóknaraðili ógildingarkröfu sína á því,
að áskrift hafi ekki náðst að því lágmarki, sem ákveðið var. Eins og áður er
rakið, telst hafa komist á bindandi kaupsamningur á milli sóknaraðila og
hlutafélagsins auk skilyrts viðbótarkaupsamnings. Að vísu brugðust þær
forsendur, sem viðbótarkaupsamningurinn var reistur á, en engu að síður
voru aðrir útilokaðir frá hlutafjárútboðinu, og gat áskriftin því ekki tekist á
annan hátt. Þar af leiðir, að áskrift tókst og enginn mótmælti. Mótmæli
sóknaraðila síðar þykja of seint fram komin.

Skráning. Fallast má á það með sóknaraðila, að reglum um skráningu
hafi ekki verið fylgt sem skyldi. Á hitt ber hins vegar að líta, að sóknaraðili
sat í stjórn Vogalax hf. frá 13. 5. 1988 og bar því að fylgjast með, að form-
reglum hlutafélagalaga nr. 32/1978 væri fylgt, sbr. 52. gr. s. 1. Þá skyldu sína
vanrækti sóknaraðili, hvað tilkynningu til Hlutafélagaskrár snerti, skv. 2.
mgr. 34. gr. 1. nr. 32/1978, þ. e. að tilkynna Hlutafélagaskrá innan árs.

Stjórnarmenn í hlutafélögum geta almennt ekki borið fyrir sig misbrest á
formreglum þeim, sem kveðið er á um í hlutafélagalögum nr. 32/1978. Bæði
er, að þeim á að vera ljóst, hvaða ákvarðanir hafa verið teknar, og hitt, að
formreglur laganna eru settar með það fyrir augum að vernda almenna
hluthafa og viðskiptamenn, þ. e. a. s. þá, sem verða að treysta á upplýsing-
ar frá Hlutafélagaskrá. Þær eiga ekki að vera skjól fyrir fyrirsvarsmenn fé-
laga, sem jafnframt eru hluthafar. Ella væri þeim í lófa lagið að ná völdum í
hlutafélögum, en beita lögunum sér í hag, eftir að í óefni er komið, og nýta
sér þessar reglur til að verða lausir allra mála.

Niðurstaða máls þessa verður því sú, að kröfu sóknaraðila, nr. 87 á
kröfulýsingarskrá, er algerlega hafnað. Eftir þessum úrslitum verður
sóknaraðili úrskurðaður til að greiða 170.000 kr. í málskostnað, þ.m. t.
virðisaukaskattur.

Úrskurð þennan kváðu upp Þorsteinn Pétursson. aðalfulltrúi skiptaráð-
anda, auk meðdómsmannanna Gunnars Aðalsteinssonar héraðsdómara og
Magnúsar K. Hannessonar lektors.

Úrskurðarorð:

Kröfu nr. 87 á kröfulýsingarskrá í þrotabú Vogalax hf. er algerlega
hafnað. Sóknaraðili, Hörður Jónsson, greiði varnaraðila, þrotabúi
Vogalax hf., 170.000 kr. í málskostnað, þar með talinn virðisauka-
skattur.
2678
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 319/1991. — Sundagarðar hf.
(Björgvin Þorsteinsson hrl.)
gegn
þrotabúi Vogalax hf.
(Sigurður G. Guðjónsson hrl.)

Gjaldþrotaskipti. Hlutafjárhækkun.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Markús Sigurbjörnsson og
Pétur Kr. Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 25. júlí
1991. Hann gerir þær dómkröfur, „að krafa nr. 88 á skrá um lýstar
kröfur í Þrotabú Vogalax hf. að fjárhæð kr. 7.500.000,00, ásamt
dráttarvöxtum samkvæmt lögum nr. 25/1987 frá 22. júní 1988 til
greiðsludags verði viðurkennd sem almenn krafa“. Þá krefst hann
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða úrskurðar og málskostn-
aðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

Gísli V. Einarsson, sem keypti hinn 16. júní 1988 ásamt Herði
Jónssyni hlutabréf að nafnverði 15.000.000 krónur úr hlutafjárút-
boði Vogalax hf., framseldi sinn hluta, 7.500.000 krónur, til áfrýj-
anda máls þessa 30. júní 1990. Hefur áfrýjandi staðið að rekstri
málsins eins og hann hefði sjálfur verið kaupandi að hlutafénu frá
upphafi í stað Gísla og hafi í hvívetna haft sömu réttarstöðu. Hefur
það ekki sætt andmælum af hálfu stefnda.

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða úrskurði. Eins og þar kemur
fram, fjallar ágreiningur aðila um gildi hlutafjárhækkunar hjá Voga-
laxi hf. Heldur áfrýjandi því fram, að ekki hafi verið tekin gild
ákvörðun um hlutafjárhækkun 15. maí 1987. Þá hafi aðferð sú, sem
höfð var við áskrift hluta, ekki verið í samræmi við V. kafla laga nr.
32/978 um hlutafélög, auk þess sem áskrift hafi ekki náðst að því
lágmarki, sem ákveðið var. Loks hafi reglum hlutafélagalaga um
skráningu ekki verið fylgt sem skyldi.
2679
I.

Á aðalfundi Vogalax hf. 15. maí 1987 var stjórn félagsins heimilað
að hækka hlutaféð um allt að 50.000.000 króna. Á fundi þessum
voru hluthafar eða umboðsmenn þeirra, sem fóru með að minnsta
kosti 99,8% þess hlutafjár, er fara mátti með atkvæði fyrir á fundin-
um. Samkvæmt 27. gr. hlutafélagalaga var fundurinn bær um að
taka ákvörðun um hækkun hlutafjár. Er fallist á það með skipta-
rétti, að löglega hafi verið tekin ákvörðun um hlutafjárhækkun, og
breyti því eigi, þótt þar hafi skort á nánari útfærslu hlutafjárhækk-
unarinnar.

II.

Fallast ber á þá úrlausn skiptaréttar, að áskrift nýrra hluta hafi
ekki farið fram að öllu leyti samkvæmt ákvæðum V. kafla laga nr.
32/1978, en eins og í úrskurðinum greinir, getur áfrýjandi ekki borið
það fyrir sig, að áskriftin sé óskuldbindandi af þeim sökum.

Hinn 27. ágúst 1987 tilkynnti stjórn Vogalax hf. til Hlutafélaga-
skrár þá ákvörðun sína að auka hlutafé félagsins um 50.000.000
króna. Verður við það að miða, að frestur til áskriftar hafi runnið út
27. ágúst 1988. Í hinum áfrýjaða úrskurði er lýst samningum þeim,
sem Gísli V. Einarsson og Hörður Jónsson gerðu 16. júní 1988 við
stjórn Vogalax hf. um kaup á eftirstöðvum hlutafjárútboðsins. Fjall-
aði annar um kaup þeirra á hlutabréfum fyrir 15.000.000 krónur að
nafnvirði. Hinn var um skilyrtan kauprétt Gísla og Harðar á hluta-
bréfum að nafnverði 26.580.000 krónur. Samkvæmt 3. gr. þess
samnings áttu kaupendur rétt á að ganga út úr kaupunum fyrir Í.
október 1988, teldu þeir forsendur kaupanna vera brostnar. Það
gerðu þeir ekki, og verður að telja, að áskrift að allri hlutafjárhækk-
uninni hafi tekist innan frestsins.

III.

Eins og lýst er í hinum áfrýjaða úrskurði, var hlutafjárhækkunin
ekki tilkynnt til Hlutafélagaskrár, eins og gera skal samkvæmt 2.
mgr. 34. gr. laga nr. 32/1978. Gísli V. Einarsson var kosinn í stjórn
Vogalax hf. 13. maí 1988. Framkvæmdastjóri félagsins bar fyrir
dómi, að Gísli hefði fylgst mjög náið með öllum rekstri félagsins, frá
því að hann kom í stjórn þess. Þá var hann einnig í aðalstjórn Fjár-
festingarfélags Íslands hf. frá 14. maí 1987 til 1. júní 1990. Fjár-
2680

festingarfélagið átti meiri hluta hlutafjár í Vogalaxi hf., þar til Gísli
og Hörður Jónsson keyptu hlutabréf í félaginu, en 23. maí 1990
keyptu þeir að auki hlutabréf Fjárfestingarfélagsins í félaginu. Gísli
V. Einarsson gerði engar athugasemdir við framangreinda hlutafjár-
hækkun fyrr en 9. ágúst 1990, þegar hann krafðist endurgreiðslu á
hlutafé því, sem hann hafði greitt. Hinn 17. sama mánaðar var bú
Vogalax hf. tekið til gjaldþrotaskipta. Sú skylda hvíldi á Gísla V.
Einarssyni sem stjórnarmanni í Vogalaxi hf. frá 13. maí 1988 sem og
öðrum stjórnarmönnum samkvæmt 52. gr. laga nr. 32/1978 að til-
kynna til Hlutafélagaskrár, að hlutafjárhækkuninni væri lokið. Sam-
kvæmt framansögðu er niðurstaða skiptaréttar staðfest og kröfu
áfrýjanda hafnað.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem í
dómsorði greinir.

Það athugast, að óþarft var að kveðja til samdómendur í héraði,
þar sem ágreiningur máls þessa er eingöngu um lagaatriði.

Dómsorð:
Lýstri kröfu áfrýjanda, Sundagarða hf., að fjárhæð 7.500.000
krónur, á hendur stefnda, þrotabúi Vogalax hf., er hafnað.
Málskostnaðarákvæði hins áfrýjaða úrskurðar er staðfest.
Áfrýjandi greiði stefnda 120.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti.

Úrskurður skiptaréttar Gullbringusýslu 21. júní 1991.

1.
Inngangur.

Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi
föstudaginn 21. júní 1991. Málið, sem rekið er fyrir skiptarétti Gullbringu-
sýslu, snýst um ágreining Sundagarða hf. og bústjóra og síðar skiptastjóra
þrotabús Vogalax hf. um lýsta kröfu í búið. Krafan er að fjárhæð 15.010.385
kr., móttekin 26. 10. 1990, og hefur fengið númerið 88 í kröfuskrá.

Bústjórar búsins höfnuðu kröfu þessari og áréttuðu síðan afstöðu sína
sem skiptastjórar á skiptafundi 5.3. 1991. Var þá ákveðið, að sérstakt
skiptaréttarmál yrði rekið um ágreininginn. Sóknaraðili eru Sundagarðar
hf., en fyrirtækið leiðir rétt sinn frá Gísla V. Einarssyni. Varnaraðili er
þrotabú Vogalax hf., og er skiptastjóri í fyrirsvari fyrir það.
2681

Il.
Dómkröfur.

Sóknaraðili mótmælir afstöðu skiptastjóra til kröfu nr. 88 á skrá um lýst-
ar kröfur í þrotabú Vogalax hf. Krefst hann þess, að viðurkennd verði sem
almenn krafa skv. 85. gr. |. nr. 3/1978 með síðari breytingum krafa sín að
fjárhæð 7.500.000 kr., ásamt dráttarvöxtum skv. 1. nr. 25/1987 frá 22. 6. 1988
til greiðsludags. Er þess krafist, að áfallnir dráttarvextir leggist við höfuð-
stól og dráttarvextir reiknist þannig af fjárhæðinni á 12 mánaða fresti, í
fyrsta skipti 22. 6. 1989. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar {...).

Varnaraðili krefst í fyrsta lagi sýknu af kröfum sóknaraðila. Til vara
krefst hann þess, að vextir af kröfufjárhæð verði einungis reiknaðir frá 9. 9.
1990. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi sóknaraðila |...|.

Sbr. úrskurð skiptaréttar Gullbringusýslu í málinu: Hörður Jónsson gegn
þrotabúi Vogalax, bls. 2666 hér að framan.)

Ill.
Niðurstaða.

Ákvörðun um hlutafjárhækkun. Eins og að framan greinir, var tekin
ákvörðun um hlutafjárhækkun í Vogalaxi hf. 15. 5. 1987. Það var gert á aðal-
fundi og ekki annað komið fram en til hans hafi verið boðað á lögmætan
hátt. Upprunalegt hlutafé var 37.000.000 kr., og samkvæmt samþykktum
var heimilt að hækka það um 20.000.000 kr. Fundurinn samþykkti að heim-
ila stjórninni að hækka hlutaféð um 50.000.000 kr. Eitt af þrætueplum máls-
ins er, hvort löglega hafi verið staðið að þessari ákvörðun.

Fyrir liggur, að fundurinn heimilaði stjórninni að hækka hlutaféð, en
samþykktum félagsins var ekki formlega breytt, eins og tilskilið er í 35. gr.
hlutafélagalaga nr. 32/1978. Framkvæmdastjóri Vogalax hf. sendi tilkynn-
ingu til Hlutafélagaskrár um þessa hækkun. Aðalfundurinn. sem jafnframt
var hluthafafundur, var til þess bær að ákveða hækkun hlutafjár og fela
stjórn félagsins framkvæmd hennar. Verður því að telja, að löglega hafi ver-
ið stofnað til aukningar hlutafjár.

Þótt skort hafi á nánari útfærslu hlutafjárhækkunarinnar, s. s. skiptingu í
hlutaflokka og forgangsrétt hluthafa. verður það ekki talið skipta máli. Í
samþykktum félagsins var kveðið á um þessi atriði, svo að hlutaðeigandi
mátti vera kunnugt um, hvernig hækkuninni skyldi vera farið.

Áskrift að hlutafé. Aðferð sú. sem höfð var við áskrift hluta í félaginu,
var ekki í samræmi við V. kafla hlutafélagalaga nr. 32/1978. Í fyrsta lagi var
ekki útbúin sérstök áskriftarskrá, undirrituð af félagsstjórn, svo sem boðið
er í 1. mgr. 32. gr. s. 1. Í öðru lagi virðist áskrift hafa farið fram með því. að
2682
gerðir voru samningar um hlutafjárkaup, eða með undirritunum á þar til
gerð eyðublöð. Í 1. mgr. 32. gr. hlutatélagalaga nr. 32/1978 er gert ráð fyrir,
að áskrift fari fram með sérstakri áskriftarskrá eða í fundargerðabók. Þrátt
fyrir þessa annmarka þykir þessi ákvörðun um áskrift standast, enda var
ekki mótmælt við ráðherra, svo sem 33. gr., sbr. 7. gr., hlutafélagalaga nr.
32/1978 áskilur.

Auk framangreindra atvika byggir sóknaraðili ógildingarkröfu sína á, að
áskrift hafi ekki náðst að því lágmarki, sem ákveðið var. Eins og áður er
rakið, telst hafa komist á bindandi kaupsamningur á milli sóknaraðila og
hlutafélagsins auk skilyrts viðbótarkaupsamnings. Að vísu brugðust þær
forsendur, sem viðbótarkaupsamningurinn var reistur á, en engu að síður
voru aðrir útilokaðir frá hlutafjárútboðinu, og áskriftin gat því ekki tekist á
annan hátt. Þar af leiðir, að áskrift tókst og enginn mótmælti. Mótmæli
sóknaraðila síðar þykja of seint fram komin.

Skráning. Fallast má á það með sóknaraðila, að reglum um skráningu
hafi ekki verið fylgt sem skyldi. Á hitt ber hins vegar að líta, að sóknaraðili
var í stjórn Vogalax hf. frá 13. 5. 1988 og bar því að fylgjast með, að form-
reglum hlutafélagalaga nr. 32/1978 væri fylgt, sbr. 52. gr. s. 1. Þá skyldu sína
vanrækti sóknaraðili, hvað tilkynningu til Hlutafélagaskrár snerti skv. 2.
mgr. 34. gr. 1. nr. 32/1978, þ. e. að tilkynna Hlutafélagaskrá innan árs.

Stjórnarmenn í hlutafélögum geta almennt ekki borið fyrir sig misbrest á
formreglum þeim, sem kveðið er á um í hlutafélagalögum nr. 32/1978. Bæði
er, að þeim á að vera ljóst, hvaða ákvarðanir hafa verið teknar, og hitt, að
formreglur laganna eru settar með það fyrir augum að vernda almenna
hluthafa og viðskiptamenn, þ. e. a. s. þá, sem verða að treysta á upplýsing-
ar frá Hlutafélagaskrá. Þær eiga ekki að vera skjól fyrir forsvarsmenn fé-
laga sem jafnframt eru hluthafar. Ella væri þeim í lófa lagið að ná völdum í
hlutafélögum, en beita lögunum sér í hag, eftir að í óefni er komið, og nýta
sér þessar reglur til að verða lausir allra mála.

Niðurstaða máls þessa verður því sú, að kröfu sóknaraðila, nr. 88 á
kröfulýsingarskrá, er algerlega hafnað. Eftir þessum úrslitum verður
sóknaraðili úrskurðaður til að greiða 170.000 kr. í málskostnað, þ. m. t.
virðisaukaskattur.

Úrskurð þennan kváðu upp Þorsteinn Pétursson, aðalfulltrúi skiptaráð-
anda, auk meðdómsmannanna Gunnars Aðalsteinssonar héraðsdómara og
Magnúsar K. Hannessonar lektors.

Úrskurðarorð:
Kröfu nr. 88 á kröfulýsingarskrá í þrotabú Vogalax er algerlega
hafnað. Sóknaraðili, Sundagarðar hf., greiði varnaraðila, þrotabúi
2683

Vogalax hf., 170.000 kr. í málskostnað, þar með talinn virðisauka-
skattur.
2684
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 459/1993. — Birgir Snær Valsson
(Jóhann Þórðarson hrl.)
gegn

dómsmálaráðherra í. h.
Landhelgisgæslu Íslands og
fjármálaráðherra í. h. ríkissjóðs

(Sigrún Guðmundsdóttir hrl.)

Skriflega flutt mál. Ómerking. Heimvísun.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson,
Guðrún Erlendsdóttir og Pétur Kr. Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 15. nóvem-
ber 1993. Hann gerir þær dómkröfur, að hinum áfrýjaða dómi verði
hrundið og stefndu verði dæmdir til að greiða sér 166.501,50 krónur
með dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1.
júlí 1992 til greiðsludags, og verði dráttarvextir lagðir við höfuðstól
á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. júlí 1993. Þá krefst hann máls-
kostnaðar úr hendi stefndu í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostn-
aðar úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti. Til vara krefjast stefndu
þess, að kröfur áfrýjanda verði lækkaðar og málskostnaður látinn
niður falla.

Samkvæmt heimild í 1. mgr. 24. gr. laga nr. 38/1994, sbr. 152. gr.
laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, var mál þetta skriflega flutt
hér fyrir dómi, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994.

Mál þetta var tekið til dóms í héraði að loknum munnlegum mál-
flutningi 8. júní 1993. Dómur í því var kveðinn upp 20. október 1993,
er fjórir mánuðir og tólf dagar voru liðnir frá munnlegum málflutn-
ingi. Í dóminum er ekki gefin önnur skýring á þessum óhæfilega
langa drætti á uppkvaðningu hans en embættisannir dómara, og
ekki kemur þar fram, að dómari og lögmenn aðila hafi verið á einu
máli um, að ekki væri þörf á að endurflytja málið. Þessi dráttur á
dómsuppsögu var brot á ákvæðum 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991,
enda getur munnlegur málflutningur ekki komið að því gagni, sem
til er ætlast, þegar dómsuppsaga dregst svo lengi.
2685

Af þessum sökum verður ekki hjá því komist að ómerkja hinn
áfrýjaða dóm og vísa málinu heim í hérað til munnlegs málflutnings
og dómsuppsögu að nýju.

Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er málinu vísað
heim í hérað til munnlegs málflutnings og uppsögu dóms að
nýju.

Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.
2686
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 364/1994. Á kæruvaldið
(Egill Stephensen saksóknari)
segn
Steingrími Njálssyni
(Kristján Stefánsson hrl.)

Þjófnaður. Bifreiðar. Umferðarlög. Svipting ökuréttar. Aðfinnslur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Ákærði áfrýjaði málinu í heild sinni, og hefur því af hálfu ákæru-
valds verið skotið til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 19. maí 1994.
Ákæruvaldið krefst þyngingar á refsingu ákærða svo og, að honum
verði gerð enn frekari svipting ökuréttar.

Í hinum áfrýjaða dómi er ekki getið vínandamagns, sem mældist í
blóði ákærða miðvikudaginn 23. desember 1992. Það mældist 1,52%.

Fallist er á sakarmat í hinum áfrýjaða dómi með vísan til ofan-
greindrar niðurstöðu alkóhólrannsóknar og skírskotun til forsendna
hans.

Frá árinu 1963 og fram að þeim tíma, er héraðsdómur í máli
þessu var kveðinn upp, hefur ákærði hlotið 27 refsidóma, þar af 8
fyrir auðgunarbrot, síðast 6. nóvember 1986. Hann hefur 16 sinnum
hlotið refsingu fyrir ölvun við akstur og auk þess verið sakfelldur
fyrir fjölmörg brot gegn almennum hegningarlögum, áfengislögum,
lögum um ávana- og fíkniefni og lögum um vernd barna og ung-
menna. Síðast var ákærði dæmdur með dómi Héraðsdóms Reykja-
víkur 21. október sl. fyrir brot gegn 217. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19/1940, og var gæsluvarðhaldstími hans í tengslum við það mál í
34 daga látinn koma í stað refsingar. Var sá dómur hegningarauki
við dóm þann, sem hér er til endurskoðunar. Refsing ákærða þykir
með hliðsjón af 77. gr. almennra hegningarlaga og hinum langa
sakaferli hans hæfilega ákveðin 6 mánaða fangelsi. Ákærði hefur
með háttsemi sinni unnið sér til sviptingar ökuréttar samkvæmt 101.
gr. og 2. og 3. mgr. 102. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. nú lög nr.
2687
44/1993. Þykir hún hæfilega ákveðin 4 ár og 6 mánuðir og telst frá
birtingu héraðsdóms 23. mars 1994.

Með hliðsjón af 1. mgr. 168. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opin-
berra mála þykja ekki efni til að gera mun á málsvarnarlaunum og
saksóknarlaunum í héraði. Ber því að dæma ákærða til greiðslu
60.000 króna í saksóknarlaun í héraði, en að öðru leyti er máls-
kostnaðarákvæði héraðsdóms staðfest.

Dæma ber ákærða til greiðslu alls áfrýjunarkostnaðar, eins og
greinir í dómsorði.

Ákærði var fyrst yfirheyrður hjá lögreglu 20. apríl 1993 vegna ölv-
unarakstursins 23. desember 1992, og lögreglumenn þeir, sem höfðu
afskipti af ákærða, voru yfirheyrðir 30. ágúst 1993. Er þessi dráttur á
rannsókn málsins aðfinnsluverður.

Dómsorð:

Ákærði, Steingrímur Njálsson, sæti fangelsi í 6 mánuði.

Ákærði er sviptur ökurétti í 4 ár og 6 mánuði frá 23. mars
1994.

Ákvæði hins áfrýjaða dóms um sakarkostnað er staðfest að
öðru leyti en því, að ákærði skal greiða 60.000 krónur í sak-
sóknarlaun í ríkissjóð.

Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með
talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 30.000 krónur, og málsvarnar-
laun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Kristjáns Stefáns-
sonar hæstaréttarlögmanns, 30.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 23. mars 1994.
I.

Mál þetta, sem tekið var til dóms 16. þ. m., var höfðað með ákæruskjali
ríkissaksóknara, dagsettu 21. desember sl., á hendur Steingrími Njálssyni,
kt. 210442-3679, Laugarásvegi 24, Reykjavík, „fyrir eftirgreind brot:

I. Umferðarlagabrot með því að hafa undir áhrifum áfengis ekið bifreið-

inni R-39406, sem hér segir:

a) miðvikudaginn 23. desember 1992 frá olíustöðinni í Hvalfirði áleiðis
norður þjóðveg nr. 1, þar til lögregla stöðvaði akstur hans við bæinn
Beitistaði í Leirár- og Melahreppi í Borgarfirði,

b) laugardaginn 5. júní 1993 í Esbjerg í Danmörku Adgangsvej í norð-
2688
vesturátt og áfram eftir H. E. Bluhmesvej, þar sem lögregla stöðvaði
akstur hans.
Telst þetta varða við 1., sbr. 3. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr. 100. gr. umferðar-
laga nr. 50/1987, sbr. 5. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, að því er
brot ákærða samkvæmt ákærulið |, 2 varðar.

2. Þjófnað með því að hafa aðfaranótt fimmtudags 15. apríl 1993 brotist
inn í söluskála Shell að Sleitustöðum í Skagafirði og stolið þaðan 15-20
pökkum af vindlingum, 5 súkkulaðipáskaeggjum, Í kassa og 1 dós af kon-
fekti og um 1.000 krónum í peningum.

Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga.

Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til sviptingar öku-
réttar samkvæmt 101. og 102. gr. umferðarlaga, sbr. lög nr. 44/1993“.

II.
Málsatvik.

Ákæruliður 1, 1.

Að morgni miðvikudagsins 23. desember 1992 var ákærði á leið úr
Reykjavík vestur í Dali. Nálægt bæjunum Læk og Beitistöðum skammt
norðan Akranessvegamóta höfðu lögreglumenn úr Borgarnesi afskipti af
ákærða og færðu hann til skýrslutöku á lögreglustöðina í Borgarnesi. Þar
var tekið blóðsýni af ákærða vegna grunar um, að ákærði hefði ekið bifreið
sinni undir áhrifum áfengis.

Fyrir dómi bar ákærði, að hann hefði tekið bensín í Hvalfirði um morg-
uninn í kolbrjáluðu veðri. Hann hefði síðan ekið af stað og ætlað vestur í
Dali. Veðrið hefði versnað, þegar norðar dró, leiðslur að rúðuþurrkumótor
og miðstöð hefðu brunnið og miðstöð og rúðuþurrkur orðið óvirkar. Hefði
hann reynt að gera við þetta, en ekki tekist. Hann hefði hugsað sér að kom-
ast á næsta bæ, en það verið ógerlegt, þar sem veðrið hefði verið slæmt.
Ákærði mundi ekki eftir að hafa mætt lögreglubifreið í akstri sínum. Hann
kvað bifreið sína hafa verið stöðvaða, þegar lögreglubifreið renndi upp að
hlið hennar. Ákærði kvaðst hafa byrjað að drekka áfengi til að halda á sér
hita og ekki fyrr en hann sá, að sér tækist hvorki að gera við bílinn né kom-
ast í húsaskjól. Ákærði kvaðst ekki muna, hve mikið hann drakk, en taldi
sig ekki hafa drukkið. eftir að lögreglan kom á staðinn. Ákærði kvaðst
telja, að um klukkustund hefði liðið, frá því að bifreið sín stöðvaðist endan-
lega og þar til lögregla kom. Hann hefði þó þurft að stöðva bifreið sína oft-
sinnis á leiðinni, vegna þess að öryggin í bifreiðinni slógu út. Hann bar, að
lögreglumaður sá, sem ekið hefði bifreiðinni til Reykjavíkur, hefði kvartað
2689

um, að rúðuþurrkur verkuðu ekki, og svo mikið ólag hefði verið á rafkerf-
inu, að lögreglumanninum hefði reynst erfitt að drepa á bifreiðinni í ferðar-
lok, þrátt fyrir það að kveikjulásslykli væri snúið.

Lögreglumennirnir Þórður Sigurðsson og Kristvin Ómar Jónsson gáfu
skýrslu fyrir dómi. Þeir báru báðir, að hringt hefði verið úr olíustöðinni í
Hvalfirði í lögregluna í Borgarnesi og tilkynnt, að ölvaður ökumaður væri á
norðurleið frá olíustöðinni á grænni Skóda-bifreið. Hefðu þeir þá ekið í
suðurátt frá Borgarnesi og mætt grænni Skóda-bifreið skammt norðan
Akranessvegamóta. Hefðu þeir þá snúið lögreglubifreiðinni við og stöðvað
akstur Skóda-bifreiðarinnar skammt frá bæjunum Læk, Vogatungu og
Beitistöðum, um einum km norðan Akranessvegamóta. Báðir lögreglu-
mennirnir fullyrtu, að Skóda-bifreiðin hefði verið á ferð, þegar þeir mættu
henni, og verið á ferð, allt þar til er þeir stöðvuðu akstur hennar. Þeir hefðu
báðir haft ökumann bifreiðarinnar í sjónmáli, frá því að þeir stöðvuðu akst-
urinn og þar til hann hefði verið kominn yfir í lögreglubifreiðina. Annar
lögreglumannanna kvað fráleitt, að ökumaður hefði neytt áfengis, eftir að
akstri lauk, en hinn kvaðst ekki hafa orðið var við það. Báðir báru, að
áfengislykt hefði verið af ákærða.

Ákærði var færður til skýrslutöku á lögreglustöðina í Borgarnesi. Í
skýrslu Kristvins Ómars Jónssonar lögreglumanns. sem dagsett er þennan
sama dag og tímasett kl. 9.00, kemur fram, að aðspurður hafi ökumaður
ekki kannast við að hafa verið að neyta áfengis. Einnig kemur þar fram, að
í bifreið ákærða hafi fundist hálf flaska af íslensku brennivíni og um hálf 0,5
I kók-flaska. Í skýrslu um ölvun við akstur kemur fram. að ökumaður hafi
óskað eftir, að Ragnar Aðalsteinsson hrl. yrði skipaður réttargæslumaður
sinn. Ákærði fékkst ekki til að rita undir skýrsluna.

Ákærði neitaði, að sér yrði tekið blóð til alkóhólrannsóknar, og varð að
beita hann valdi til þess, að læknir gæti tekið honum blóð. Í skýrslu sinni
fyrir dómi gaf ákærði þær skýringar á því, að hann hefði brugðist illa við, að
hann hefði verið færður í fangaklefa. Þórður Sigurðsson yfirlögregluþjónn
hefði komið til sín með skjal og beðið sig að undirrita það. Ákærði kveðst
hafa viljað lesa það, en lögregluþjónninn sagt sér, að hann ætti ekki að lesa
það, heldur bara að skrifa undir. Sér hefði því verið orðið þungt í skapi.
þegar kom að því, að taka átti sér blóð. Ákærði kveður lögregluþjóna hafa
verið með svívirðingar og hótanir í sinn garð.

Þar sem réttargæslumaður fékkst ekki í Borgarnesi, var ákveðið að flytja
ákærða til Reykjavíkur. Var bifreið ákærða ekið áleiðis til Reykjavíkur, en
lögreglumenn úr Reykjavík komu á móti, og ók Ágúst Svansson, lögreglu-
maður úr Reykjavík, bifreið ákærða þangað.

IS Hæstaréttardómar ÍV
2690

Um ákærulið |, 2.

Hinn 5. júní 1993 kom ákærði til Esbjerg í Danmörku með skipinu Norr-
ænu og hafði bifreið sína, R-39406, Skóda, árgerð 1977, meðferðis og einnig
kerru. Frá Esbjerg ók ákærði bifreið sinni um kvöldið eftir Adgangsvej í
norðvesturátt og síðan eftir H. E. Bluhmesvej, þar til lögregla stöðvaði
aksturinn og færði ákærða á lögreglustöð. Blóðsýni var tekið af ákærða og
það rannsakað á réttarefnafræðistofu Kaupmannahafnarháskóla með gas-
greiningaraðferð á súlu. Samkvæmt vottorði rannsóknastofunnar, dagsettu
12. júní 1993, mældist meðalgildi alkóhóls vera 1,665%0, en minnsta gildi,
sem leggja má til grundvallar við matið, 1,57%o.

Fyrir dómi kannaðist ákærði við, að danskir lögregluþjónar hefðu stöðv-
að akstur sinn, þar sem hann var að koma frá borði ferjunnar Norrænu í
akstri á Adgangsvej í norðvesturátt og áfram til H. E. Bluhmesvej, eins og í
ákæru greinir, en kvaðst ekki hafa fundið fyrir neinum áfengisáhrifum.
Ákærði kvað lögreglu hafa ekið á eftir sér þó nokkra stund, en síðan stöðv-
að aksturinn og sett út á búnað kerru, sem ákærði hafði aftan í bifreið sinni.
Hefði lögreglan bent sér á að aka á eftir sér á lögreglustöð. Ákærði kvað
blóðsýni hafa síðan verið tekið af sér á lögreglustöðinni. Hann kvaðst hafa
óskað eftir túlki og verjanda, en ekki fengið.

Ákærði kvaðst hafa neytt áfengis nóttina áður en hann var tekinn; ein-
göngu hefði verið um að ræða bjór, en hann vildi ekki fullyrða. hversu mik-
ið það hefði verið. Ákærði kvaðst ekki muna eftir, hvenær hann hefði hætt
áfengisneyslu, en það hefði verið löngu áður en hann kom í land. Hann
kvað það vera rangt í skýrslu danskra lögreglumanna, að hann hefði neytt
áfengis að morgni 5. júní 1993.

Ákærði kvað bifreið sinni hafa verið ekið frá borði af starfsmanni skips-
ins og því ósatt það, sem fram komi í framburði tollvarðar í lögregluskýrslu,
að hann hefði ekið bifreið sinni frá borði.

Ákærði kveður poka sínum með rúmfatnaði og tolli hafa verið stolið, og
hefði hann beðið starfsmenn skipsins að hringja á lögreglu. Hann hefði
beðið eftir, að lögregla kæmi, en hún ekki komið. Ákærði kvaðst hafa hafið
akstur, löngu eftir að hann kom frá borði, en man ekki, hve langur tími
leið. Hann kvaðst hafa ekið bifreið sinni á lögreglustöðina.

Ákærði var spurður, hvort hann vefengdi niðurstöður danskrar alkóhól-
mælingar, sem lægi frammi í málinu. Hann kvaðst ekki vita, hvað hann ætti
um það að segja, en talið sig fullfæran um að aka bifreiðinni og ekki fundið
til áfengisáhrifa. Ákærði kvað mjög hæpið, að niðurstaða blóðrannsóknar-
innar gæti verið rétt.
2691

Um ákærulið Il.

Aðfaranótt fimmtudags 15. apríl sl. var ákærði á ferð á bifreið sinni í
Skagafirði og ætlaði að heimsækja systur sína, sem býr að Skúfsstöðum í
Hjaltadal. Er hann átti um 10 km ófarna að Skúfsstöðum, varð bifreið hans
bensínlaus, nálægt bænum Sleitustöðum í Hólahreppi. Gekk ákærði að
söluskála Shell við bæinn Sleitustaði, spennti upp opnanlegt gluggafag á
suðurhlið og komst inn. Tók ákærði á brott með sér 15-20 pakka af vind-
lingum, 5 súkkulaðipáskaegg, 1 kassa og 1 dós af konfekti og um 1.000 krón-
ur Í peningum.

Ákærði bar fyrir dómi, að hann hefði spennt upp glugga og farið inn í
söluskálann í þeim tilgangi að komast í síma, en ekki fundið neinn síma til
að hringja í. Ákærði kvaðst hafa bætt eiganda söluskálans tjón hans og þar
með talið, að málið væri úr sögunni.

111.
Niðurstaða.

Ákæruliður |, 1.

Ákærði hefur staðfastlega neitað að hafa ekið bifreið sinni undir áhrifum
áfengis umrætt sinn og hefur borið því við, að hann hafi lent í vandræðum
með rúðuþurrkur og miðstöð í vonskuveðri og af þeim sökum orðið að
nema staðar. Hann hafi haldið kyrru fyrir í bifreið sinni í um klukkustund,
áður en lögregla hafði afskipti af sér. og á þeim tíma neytt áfengis.

Samkvæmt lögregluskýrslu, dagsettri 23. desember 1992, hafði lögreglan í
Borgarnesi afskipti af ákærða um kl. 9.00 um morguninn, blóðsýni verið
tekið af ákærða kl. 10.54 og skýrslutöku af ákærða lokið kl. 11.05.

Samkvæmt vottorði Veðurstofu Íslands var veður þannig í Reykjavík og
á Grundartanga fyrrnefndan dag:

Vindátt og — Mest veður-

veðurhæð hæð milli Skyggni Hiti Hviða,
Dags. Tími athugana Veður km C* hnútar
Reykjavík
23.12. 09 S5 7 Hagl 3 -18 45
12 S6 7 Snjó- eða
slydduél 12 27. 47
á síðustu
klst.
Grundartangi
23.12. 09 SvV4 Úrkomulaust 4-10 19 (sic).

á ath-tíma

Lýsingu ákærða á veðri umræddan dag ber ekki saman við vottorð
2692

Veðurstofu Íslands um veður á tveimur athugunarstöðum í grennd við þann
stað, sem lögregla hafði afskipti af ákærða um kl. 9.00. Grundartangi er í
innan við 10 km fjarlægð frá þeim stað, sem lögregla hafði afskipti af
ákærða. Eins og að ofan greinir, voru 4 vindstig á suðvestan á Grundar-
tanga kl. 9.00 þennan dag, úrkomulaust á athugunartíma og skyggni 4-10
km. Vitnið Þórður Sigurðsson lögreglumaður bar fyrir dómi, að á umrædd-
um tíma hefði verið hægur vindur, slydduhríð og ekki mikið frost. Ekki
hefði verið kalt miðað við árstíma. Kristvin Ómar Jónsson lögreglumaður,
sem ók bifreið ákærða að lögreglustöðinni í Borgarnesi, bar, að éljagangur
hefði verið á vestan umrætt sinn, og því hlyti hann að hafa notað rúðu-
þurrkur bifreiðarinnar, þótt hann myndi það ekki sérstaklega. Hann hefði
ekki fundið neitt athugavert við bifreiðina og hún verið vel ökuhæt.

Á gúst Svansson lögreglumaður bar fyrir dómi, að hann hefði farið á móti
lögreglunni í Borgarnesi umræddan dag og síðan ekið bifreið ákærða til
Reykjavíkur. Hann kvað sig ekki muna eftir neinu sérstöku við ferðina.
Aksturinn til Reykjavíkur hefði gengið vel og bifreiðin verið mjög góð.
Vitnið kvaðst ekki muna eftir, hvort rúðuþurrkur bifreiðarinnar hefðu ver-
ið í lagi. Vitnið kvað sig ráma í, að eitthvað hefði verið athugavert við mið-
stöð bifreiðarinnar, en langt væri um liðið, og því myndi hann það ekki vel.
Vitnið kvaðst ekki muna eftir því, hvernig veðrið var, og ekki eftir neinu
sérstöku, þegar hann drap á bifreiðinni í Reykjavík.

Framburður ákærða um, að hann hafi þurft að stöðva bifreiðina vegna
vonskuveðurs og erfiðleika við rafkerfi bifreiðarinnar, er í engu samræmi
við framburð tveggja lögreglumanna, sem óku bifreiðinni vandræðalaust
síðar um daginn. Með hliðsjón af vottorði Veðurstofu Íslands og framburði
lögreglumanna um veður umrætt sinn og ástandi bifreiðar ákærða er fram-
burður hans um klukkustundardvöl í kyrrstæðri bifreiðinni við áfengis-
drykkju ótrúverðugur.

Við skýrslutöku hjá lögreglu 20. apríl 1993 bar ákærði, að hann hefði
komið við í Hvalfirði til að taka bensín og síðan haldið áfram. Ákærði hef-
ur ekki breytt þessum framburði sínum. Samkvæmt framburði lögreglu-
manna fyrir dómi var lögreglunni í Borgarnesi tilkynnt um ölvaðan öku-
mann á grænni Skóda-bifreið, sem væri að aka í norðurátt frá olíustöðinni í
Hvalfirði. Þar sem Akranessvegamót eru mjög nálægt því að vera miðja
vega milli olíustöðvarinnar í Hvalfirði og Borgarness, er frásögn lögreglu-
manna um aðdraganda þess. að þeir höfðu afskipti af ákærða, mjög trú-
verðug.

Lögreglumennirnir Þórður Sigurðsson og Kristvin Ómar Jónsson hafa
báðir borið, að bifreið ákærða hafi verið á hreyfingu, er þeir mættu henni
2693
skammt norðan Akranessvegamóta, og að hún hafi verið á ferð, allt þar til
þeir stöðvuðu aksturinn. Þá hafi þeir haft ákærða í sjónmáli, frá því er bif-
reið ákærða var stöðvuð og þar til hann var kominn í lögreglubifreiðina, og
hafi ákærði ekki bragðað áfengi á þeim tíma. Ekkert þykir hafa komið í
ljós, sem dragi úr trúverðugleika framburðar lögreglumannanna.

Með framburði fyrrnefndra lögreglumanna þykir sannað þrátt fyrir neit-
un ákærða, að ákærði hafi ekið bifreið sinni undir áhrifum áfengis umrætt
sinn og þar með gerst sekur um brot gegn 1., sbr. 3. mgr. 45. gr., sbr. 1. mgr.
100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987.

Ákæruliður |, 2.

Ákærði hefur borið fyrir dómi að hafa neytt áfengis um borð í Norrænu
aðfaranótt laugardags 5. júní 1993 á leið skipsins frá Seyðisfirði til Esbjerg í
Danmörku. Hann kvaðst eingöngu hafa drukkið bjór, en vildi ekki fullyrða,
hversu mikið. Hann hefði hætt áfengisneyslu, löngu áður en kom í land, en
mundi ekki, hvenær. Þá hefur hann viðurkennt að hafa ekið bifreið sinni,
svo sem lýst er í ákæru, í norðvesturátt eftir Adgangsvej og áfram eftir H.
E. Bluhmesvej, þar sem lögreglumenn stöðvuðu aksturinn og bentu honum
á að fylgja sér á lögreglustöð, þar sem blóðsýni var tekið af honum. Sam-
kvæmt skýrslu lögreglunnar í Esbjerg var akstur ákærða stöðvaður kl.
22.26.

Svo sem fyrr er nefnt, var blóðsýnið rannsakað á réttarefnafræðistofu
Kaupmannahafnarháskóla með gasgreiningaraðferð á súlu. Samkvæmt
vottorði rannsóknastofunnar, dagsettu 12. júní 1993, mældist meðalgildi
alkóhóls vera 1,665%0, en minnsta gildi, sem leggja má til grundvallar við
matið, 1,57%o.

Lögreglumenn þeir, sem höfðu afskipti af ákærða og rituðu skýrslur þær,
sem lagðar hafa verið fram í málinu, hafa ekki verið kvaddir fyrir dóm.
Með vísan til meginreglu 1. mgr. 48. gr. laga nr. 19/1991 verður ekki byggt á
þeim skýrslum, og þykir undantekningarákvæði 3. mgr. ekki eiga við í
þessu máli. Verður því að miða við framburð ákærða sjálfs fyrir dómi.

Ákærði hefur ekki þrætt fyrir, að blóðsýni það, sem tekið var af honum,
hafi verið það, sem rannsakað var af réttarefnafræðistofu Kaupmanna-
hafnarháskóla og í reyndust 1,57%o (sic) alkóhóls. Númeri á vottorðinu ber
saman við númer lögregluskýrslu. Rannsóknarmaður sá, sem vottorð þetta
stafar frá, hefur ekki komið fyrir dóminn. Vottorð Rannsóknastofu Há-
skóla Íslands í efnafræði um niðurstöður alkóhólrannsókna hafa lengi verið
lögð til grundvallar í ölvunarakstursmálum hér á landi, án þess að viðkom-
andi rannsóknarmenn séu kallaðir fyrir dóm til að staðfesta vottorð sín.
2694

Með hliðsjón af ákvæði 52. gr. laga nr. 19/1991 þykir mega leggja umrætt
vottorð hinnar dönsku rannsóknastofu til grundvallar, og þykir meginregla
1. mgr. 48. gr. sömu laga ekki standa því í vegi. Ákærði hefur viðurkennt
áfengisneyslu á sama sólarhring og blóðsýnið var tekið, og ekkert er fram
komið, sem dregið geti úr trúverðugleika rannsóknarniðurstöðunnar.

Með framburði ákærða sjálfs fyrir dómi um aðdraganda þess, að hann
var stöðvaður af lögreglunni í Esbjerg í Danmörku að kvöldi 5. júní 1993,
og niðurstöðu alkóhólrannsóknar á blóðsýni, sem tekið var af ákærða, þyk-
ir sannað, að ákærði hafi gerst sekur um að hafa ekið bifreið undir áhrifum
áfengis umrætt sinn og þar með brotið gegn 1., sbr. 3. mgr. 45. gr., sbr. 1.
mgr. 100. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 5. gr. almennra hegningarlaga
nr. 19/1940.

Ákæruliður 11.

Með skýlausri játningu ákærða, sem er í fyllsta samræmi við fram lagðar
lögregluskýrslur og önnur gögn, þykir sannað, að ákærði hafi gerst sekur
um brot það, sem honum er gefið að sök í ákæru og er þar réttilega heim-
fært undir 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.

IV.
Viðurlög.

Brotaferill ákærða nær aftur til ársins 1959. Samkvæmt sakavottorði hef-
ur hann hlotið 8 refsidóma fyrir auðgunarbrot, síðast 6. nóvember 1986, en
auk þess gerst sekur um fjölmörg brot gegn 155., 157., 194., 1. mgr. 200..
202., 1. mgr. 103., 209. og 226. gr. almennra hegningarlaga, lögum um vernd
barna og ungmenna, áfengislögum og lögum um ávana- og fíkniefni. Þá
hefur ákærða 12 sinnum verið refsað fyrir ölvunarakstur. Ákærði var svipt-
ur ökuleyfi ævilangt með dómi 23. mars 1974, en veitt heimild til ökuleyfis
að nýju 31. október 1988. Ákærði gekkst undir sátt 30. október 1991 um
sviptingu ökuréttar í 12 mánuði vegna brots á 1., sbr. 3. mgr. 45. gr.
umferðarlaga nr. 50/1987. Brotum ákærða hefur fækkað mjög á allra síðustu
árum.

Við ákvörðun refsingar ber að hafa til hliðsjónar, að þjófnaðarbrot
ákærða var ekki stórfellt og ákærði mun hafa náð samkomulagi við eiganda
söluskálans að Sleitustöðum um bætur vegna þess tjóns, sem hann varð fyr-
ir. Á hinn bóginn verður að líta til sakaferils ákærða. Með hliðsjón af þessu
og 77. gr. almennra hegningarlaga þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin 3
mánaða fangelsi.

Með hliðsjón af 2. mgr. 101. gr. og 3. mgr. 102. gr. umferðarlaga, sbr. lög
nr. 44/1993, ber að svipta ákærða ökurétti í 3 ár og 6 mánuði frá birtingu
dómsins að telja.
2695
Loks greiði ákærði allan kostnað sakarinnar, þar með talin málsvarnar-
laun skipaðs verjanda síns, Guðmundar Kristjánssonar hdl., 60.000 krónur,
og saksóknarlaun í ríkissjóð, 40.000 krónur.
Dóm þennan kveður upp Sigurður T. Magnússon, settur héraðsdómari.

Dómsorð:
Ákærði, Steingrímur Njálsson, sæti 3 mánaða fangelsi.
Ákærði er sviptur ökurétti í 3 ár og 6 mánuði frá birtingu dómsins
að telja.
Ákærði greiði allan kostnað sakarinar, þar með talin málsvarnar-
laun skipaðs verjanda síns, Guðmundar Kristjánssonar hdl., 60.000
krónur, og saksóknarlaun í ríkissjóð, 40.000 kr.
2696

Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 384/1994. — Ákæruvaldið
(Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari)
gegn
Karli Magnúsi Karlssyni
(Ragnar Aðalsteinsson hrl.)

Bifreiðar. Umferðarlög. Sönnun.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Ákærði áfrýjaði málinu í heild sinni, og var því af hálfu ákæru-
valds skotið til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 5. júlí 1994. Ákæru-
valdið krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms, þó þannig, að ákærði
verði dæmdur til greiðslu saksóknarkostnaðar til jafns við máls-
varnarlaun. Ákærði krefst sýknu af öllum kröfum ákæruvalds.

Ákærði var handtekinn á heimili sínu, skömmu eftir að ætlaður
akstur hans var tilkynntur lögreglu. Í hinum áfrýjaða dómi er sak-
felling ákærða byggð á framburði tveggja manna, en aðeins annar
þeirra var yfirheyrður fyrir dómi. Ekki var til að dreifa öðrum, sem
borið gátu um akstur ákærða. Ákærði hefur staðfastlega neitað sök.
Samkvæmt þessu er ekki komin fram lögfull sönnun þess, að ákærði
hafi gerst sekur um það brot, sem hann er ákærður fyrir í máli
þessu. Með vísan til þess og 45. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð
opinberra mála er hann því sýknaður af öllum kröfum ákæruvalds-
ins í málinu.

Eftir þessum úrslitum ber að greiða allan kostnað sakarinnar í
héraði og fyrir Hæstarétti úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnar-
laun skipaðra verjenda ákærða, eins og greinir í dómsorði.

Við meðferð málsins var ákærða ekki kynntur framburður þeirra,
sem komu fyrir dóm, en hann vék frá eftir skýrslutöku sína, áður en
aðrar yfirheyrslur hófust. Er þessi meðferð andstæð grundvallar-
reglum laga nr. 19/1991, sbr. 2. mgr. 122. gr. og 4. mgr. 129. gr. lag-
anna.
2697
Dómsorð:

Ákærði, Karl Magnús Karlsson, skal vera sýkn af öllum
kröfum ákæruvaldsins í máli þessu.

Allur sakarkostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr
ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda
ákærða í héraði, Vilhjálms Þórhallssonar hæstaréttarlögmanns,
40.000 krónur, og skipaðs verjanda ákærða fyrir Hæstarétti,

Ragnars Aðalsteinssonar hæstaréttarlögmanns, 30.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjaness 16. maí 1994.

Ár 1994, mánudaginn 16. maí, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjaness,
sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, af Gunnari Aðalsteinssyni hér-
aðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-132/1994: Ákæruvaldið gegn
Karli Magnúsi Karlssyni.

Mál þetta, sem dómtekið var 2. maí sl., er höfðað með ákæru sýslu-
mannsins í Keflavík 21. mars 1994 á hendur Karli Magnúsi Karlssyni, kt.
200470-5679, Hafnargötu 47, Keflavík, „fyrir ölvunarakstur með því að hafa
aðfaranótt miðvikudags 19. janúar 1994 ekið bifreiðinni R-40434 undir
áhrifum áfengis, en ákærði Þórir ók frá Heiðarholti 14 í Keflavík að heimili
ákærða Karls, þaðan að veitingastaðnum Strikinu, Hafnargötu 37, og aftur
að Heiðarholti 14. Ákærði Karl ók bifreiðinni frá Heiðarholti 14 að Aðal-
stöðinni hf. við Hafnargötu 86 og aftur að Heiðarholti 14 og síðan í morg-
unsárið enn á ný að Aðalstöðinni hf. (mál nr. 94.0144A-C).

Brot ákærða Þóris telst varða við 1. mgr., sbr. 2. mgr. 45. gr. umferðarlaga
nr. 50/1987, en ákærða Karls við 1. mgr., sbr. 3. mgr. 45. gr. sömu laga.

Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar, sbr. 100. gr.
umferðarlaga, og sviptingar ökuréttar, sbr. 101. gr. og 102. gr. umferðar-
laga“.

Málavextir.

Miðvikudaginn 19. janúar 1994 kl. 06.20 barst lögreglunni í Keflavík til-
kynning um, að ökumaður bifreiðarinnar R-40434 væri ölvaður á Hafnar-
götu í Keflavík. Lögreglan fór á staðinn og kom að bifreiðinni kyrrstæðri
við hús nr. 45 við Hafnargötu. Í ökumannssæti sat Þórir Örn Þórisson, kt.
051076-5249, Kambaseli 43, Reykjavík, og í farþegasæti Jón Þórhallsson, kt.
091169-3989, Heiðarholti 14, Keflavík. Viðurkenndi Þórir strax akstur undir
áhrifum áfengis, en báðir sögðu þeir, að félagi þeirra, Karl Magnús Karls-
son, ákærði í máli þessu, hefði ekið bifreiðinni fyrr um kvöldið. Væri hann
nýfarinn úr bifreiðinni og heim til sín að Hafnargötu 47. Var ákærði sóttur,
2698

og var þeim öllum tekið blóð til alkóhólákvörðunar, en að því búnu færðir í
fangaklefa.

Ákæra var gefin út á hendur Karli Magnúsi og Þóri, og lauk máli Þóris
með viðurlagaákvörðun. Ákærði Karl Magnús hefur hins vegar staðfastlega
neitað sök og tók til varnar í máli þessu.

Aðdragandi að málinu var sá, að Jón og Þórir Örn sátu að drykkju heima
hjá Jóni. Kom þá ákærði í heimsókn ásamt konu og barni, og ákváðu þeir
félagar að fara saman á veitingastað. Fóru ákærði og fjölskylda hans heim
til sín, en þeir Jón og Þórir ætluðu að sækja ákærða síðar um kvöldið á bif-
reið Jóns. Segja þeir Jón og Þórir, að Þórir hafi ekið bifreiðinni í þetta
skipti, en ákærði segir, að Jón hafi setið undir stýri, þegar hann kom út í bif-
reiðina, og Jón hafi ekið á veitingastaðinn. Kona ákærða kom fyrir dóm og
sagði, að hún hefði litið út um gluggann og séð, að Jón sat undir stýri.

Eftir „pöbbarölt“ í bænum héldu þeir heim til Jóns, og ber þeim öllum
saman um, að Þórir hafi ekið í það skipti. Þegar þangað var komið, ákváðu
þeir að kaupa áfengi hjá leigubifreiðarstjóra á Aðalstöðinni í Keflavík. Jón
og Þórir segja, að ákærði hafi ekið á Aðalstöðina og heim til Jóns aftur.
Ákærði segir, að Þórir hafi ekið þessa leið.

Undir morgun, er flaskan var tóm, vildi ákærði fara heim til sín. Fóru
þeir enn á bifreiðinni, og segja Jón og Þórir, að ákærði hafi ekið þessa leið
með viðkomu á Aðalstöðinni, þar sem keyptar voru samlokur og sígarettur.
Aftur á móti segir ákærði, að Þórir hafi ekið alla leiðina. Þeir Jón og Þórir
segja, að Þórir hafi ætlað að taka við akstrinum, er heim til ákærða var
komið, og þess vegna hafi hann setið undir stýri, þegar lögreglan kom.

Hjá lögreglu voru þeir allir samprófaðir, og bar Jóni og Þóri saman í öll-
um atriðum.

Starfsstúlka á Aðalstöðinni, sem afgreiddi þá, var fengin til að skoða
myndir úr safni lögreglunnar, ef vera kynni, að hún þekkti manninn aftur,
sem ók í síðustu ökuferðinni. Hún treysti sér þó ekki til þess, og voru verj-
andi og ákærandi sammála um, að tilgangslaust væri að taka skýrslu af
henni fyrir dómi.

Tengslum þeirra félaga var þannig háttað, að Þórir og Jón voru kunningj-
ar til þriggja ára. Jón og ákærði unnu saman og höfðu þekkst í um fjóra
mánuði. Þórir og ákærði hittust í fyrsta sinn þetta kvöld.

Niðurstaða.

Framburður Jóns og Þóris er samhljóða í öllum atriðum. Ekkert hefur
komið fram í málinu, sem geri framburð þeirra ótrúverðugan. Að vísu ber
ákærði og kona hans, að Jón hafi ekið í fyrstu ökuferðinni, er ákærði var
sóttur heim til sín, en það misræmi í framburði þykir ekki það mikið, að til
2699

sýknu leiði. Ekki hefur heldur komið fram í málinu, að Jón og Þórir hafi
haft ástæðu eða ávinning af því að koma sök á ákærða. Þykir framburður
þeirra hafa verið stöðugur og trúverðugur, og ber því að leggja hann til
grundvallar. Þykir því sannað, að ákærði hafi gerst sekur um þau brot, sem
honum eru gefin að sök í ákæru og þar eru rétt færð til refsiákvæða.

Ákærði hefur einu sinni áður sætt refsingu og þá fyrir ölvunarakstur. Var
hann sviptur ökuleyfi í 3 mánuði frá 8. maí 1993 með sátt 13. júlí 1993. Sátt
þessi hefur ítrekunaráhrif í máli þessu. Verður ákærði því dæmdur til
greiðslu sektar, að fjárhæð 45.000 kr., og komi 15 daga varðhald í stað
sektarinnar, verði hún eigi greidd innan 4 vikna frá dómsbirtingu. Sam-
kvæmt 3. mgr. 102. gr. umferðarlaga nr. 50/1987 ber að svipta ákærða öku-
leyfi í 2 ár frá dómsbirtingu að telja.

Ákærði greiði sinn hluta af kostnaði sektarinnar, 5.843 kr., og máls-
varnarlaun skipaðs verjanda, Vilhjálms Þórhallssonar hrl., 40.000 kr., og
saksóknarlaun, sem renna í ríkissjóð, 20.000 kr.

Dómsorð:

Ákærði, Karl Magnús Karlsson, greiði 45.000 kr. í sekt til ríkis-
sjóðs, og komi 15 daga varðhald í stað sektarinnar, verði hún eigi
greidd innan 4 vikna frá dómsbirtingu.

Ákærði er sviptur ökuleyfi í 2 ár frá dómsbirtingu að telja.

Ákærði greiði sinn kostnað sakarinnar, 5.843 kr., 40.000 kr. í máls-
kostnað til Vilhjálms Þórhallssonar hrl. og 20.000 kr. í saksóknarlaun.
2700
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 2/1993. Davíð Hermannsson og
Ólafía Guðmundsdóttir
(Guðmundur Kristjánsson hrl.)
gegn
Jónu Karólínu Karlsdóttur
(Agnar Gústafsson hrl.)
og gagnsök

Fasteignakaup. Skaðabætur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hjörtur Torfason, Garðar
Gíslason og Gunnlaugur Claessen.

Aðaláfrýjendur skutu máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 5.
janúar 1993. Þeir krefjast sýknu af öllum kröfum gagnáfrýjanda og
málskostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara
krefjast þeir staðfestingar á hinum áfrýjaða dómi og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Gagnáfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 15. janúar
1993. Kröfur hans eru þessar:

Aðallega, að aðaláfrýjendur verði dæmdir til að greiða 676.900
krónur með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/
1987 frá 9. október 1991 til greiðsludags. Til skuldajafnaðar við þá
kröfu komi 250.000 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla
sömu laga frá 15. júlí 1991 til greiðsludags. Enn fremur verði aðal-
áfrýjendur dæmdir til að gefa út afsal til gagnáfrýjanda fyrir þriggja
herbergja risíbúð fasteignarinnar nr. 7 við Vitastíg í Hafnarfirði.
Loks krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjenda í
héraði og fyrir Hæstarétti.

Til vara, að aðaláfrýjendur verði dæmdir til að greiða 538.900
krónur, en að öðru leyti eru sömu kröfur gerðar í varakröfu sem í
aðalkröfu.

Til þrautavara, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur og að
aðaláfrýjendur verði dæmdir til að greiða málskostnað fyrir Hæsta-
rétti.
2701
I.

Í gögnum málsins kemur fram, að aðaláfrýjendur áttu risíbúð að
Vitastíg 7 í Hafnarfirði í nokkur ár, áður en samningur komst á við
gagnáfrýjanda um kaup hans á íbúðinni. Fyrir dómi hefur aðaláfrýj-
andinn Davíð upplýst, að hann hafi sjálfur skoðað húsið mjög vel,
áður en þau hjónin eignuðust íbúðina á sínum tíma. Hafi hann þá
fengið tvo byggingarfróða menn, smið og múrara, til að skoða húsið
með sér. Hafi þeir meðal annars skoðað geymsluloft, sem tilheyrir
íbúðinni, en í matsgerð dómkvaddra matsmanna 9. október 1991
kemur fram, að á loftinu sjáist hleðslusteinar úr vikri í göflum húss-
ins, og séu þeir ómúraðir og óeinangraðir. Samkvæmt þessu verður
lagt til grundvallar, að er aðaláfrýjendur seldu íbúðina í október
1990, hafi þeir mátt vita, að útveggir hússins voru úr vikursteini.

II.

Hulda Haraldsdóttir, eigandi neðri hæðar hússins, hefur borið
fyrir dómi, að henni hafi frá upphafi verið ljóst, hvert byggingarefni
hússins væri. Hún hefur enn fremur skýrt frá því, að ráðagerðir hafi
verið uppi milli hennar og aðaláfrýjenda um að setja klæðningu á
suðausturgafl hússins vegna mikils vatnsleka inn um vegginn. Af
þessu hafi ekki orðið þá vegna mikils kostnaðar, sem hún treysti sér
ekki til að axla að sínum hluta. Þess í stað hafi sumarið 1988 verið
farið út í að gera við sprungur á húsgaflinum með þéttiefnum. Ekki
hafi fagmenn þó gert þetta, heldur hafi aðaláfrýjandinn Davíð fram-
kvæmt viðgerðina að mestu. Hefur hún jafnframt borið, að öllum
eigendum hússins hafi verið ljóst, að þessi viðgerð væri einungis til
bráðabirgða.

Gagnáfrýjandi hefur skýrt svo frá, að við skoðun sína á húsinu
fyrir kaupin hafi mátt sjá, að sprunguviðgerðir höfðu farið fram á
suðausturgaflinum. Kveður hann aðaláfrýjendur hafa fullyrt, að
ekki hafi borið á leka eftir viðgerðirnar, og staðfesta aðaláfrýjendur
að hafa viðhaft þau ummæli. Segist gagnáfrýjandi hafa treyst þeim
upplýsingum. Hafi honum ekki verið ljóst fyrr en eftir, að leki kom
fram í íbúðinni um það bil tveimur vikum eftir afhendingu hennar,
að byggingarefni hússins væri vikursteinn. Fram að því hafi gagn-
áfrýjandi talið húsið vera steinsteypt, en við kaupin lá fyrir lýsing á
eigninni á svokölluðu söluyfirliti fasteignar hjá hlutaðeigandi fast-
2702
eignasala, þar sem skráð var „steinhús“ við reit, er tilgreindi bygg-
ingarefni hússins.

Il.

Í niðurstöðum hinna dómkvöddu matsmanna kemur fram, að or-
sök lekans á húsgaflinum sé sú, að múrhúðun sé þar ónýt og lek.
Þar sem veggir séu hlaðnir, sé mun hættara við, að vatn gangi í
gegnum þá, heldur en ef veggur er steinsteyptur. Hleðslusteinn
drekki í sig vatn og haldi í sér raka. Við skoðun hafi komið í ljós, að
sprunguviðgerð hafi verið framkvæmd á gaflvegg, en hún hafi ekki
tekist sem skyldi. Múrhúðun sé víða laus, en fyrir dómi hefur annar
matsmannanna jafnframt sagt, að múrhúðun á húsum sem þessu
vilji gjarnan losna af hleðslusteininum.

IV.

Í ljósi þess, sem að framan greinir, var rík ástæða til þess, að aðal-
áfrýjendur gæfu gagnáfrýjanda fullnægjandi upplýsingar fyrir kaup-
in um byggingarefni hússins, svo að unnt væri að leggja mat á líkur
fyrir varanleik viðgerðanna á réttum forsendum. Gagnáfrýjandi
hafði réttmæta ástæðu til að ætla, að húsið væri steinsteypt, er kaup-
in fóru fram. Með því að veita ekki þessar upplýsingar hafa aðal-
áfrýjendur því ekki rækt skyldur sínar við fasteignakaupin með
þeim hætti, sem ætlast mátti til af þeim. Ber að fallast á það með
gagnáfrýjanda, að eignin hafi ekki haft þá eiginleika, sem gagnáfrýj-
andi mátti við kaupin telja, að hún hefði, og að bótaskylda aðal-
áfrýjenda sé því fyrir hendi, sbr. 2. mgr. 42. gr. laga nr. 39/1922 um
lausafjárkaup, með lögjöfnun, enda hefur gagnáfrýjandi frá upphafi
haldið fram rétti til skaðabóta. Þykir mega fallast á þær bótafjár-
hæðir, sem lagðar eru til grundvallar í héraðsdómi, og er þá jafn-
framt fallist á forsendur héraðsdóms um ætlaðan verðmun á hlöðnu
húsi og steinsteyptu.

Samkvæmt þessu verður hinn áfrýjaði dómur staðfestur og aðal-
áfrýjendum gert að greiða málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í
dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.
Aðaláfrýjendur, Davíð Hermannsson og Ólafía Guðmunds-
2703
dóttir, greiði óskipt gagnáfrýjanda, Jónu Karólínu Karlsdóttur,
80.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjaness 14. október 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 5. október 1992, hefur Jóna Karólína Karls-
dóttir, kt. 010658-3229, Vitastíg 7, Hafnarfirði, höfðað fyrir dóminum með
stefnum, birtum 20. mars 1992, á hendur hjónunum Davíð Hermannssyni,
kt. 191261-2249, og Ólafíu Guðmundsdóttur, kt. 080962-5259, Klukkubergi
8, Hafnarfirði.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að „stefndu verði in solidum dæmd til
þess að greiða henni 676.900 kr. með dráttarvöxtum skv. 111. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 frá 9/10 1991 til greiðsludags. Þess er krafist, að áföllnum dráttar-
vöxtum verði bætt við þann höfuðstól, sem vextirnir reiknast af, á 12 mán-
aða fresti, í fyrsta skipti 9/10 1992.

Til skuldajafnaðar ofangreindri kröfu stefnanda komi 250.000 kr. með
dráttarvöxtum skv. IT. kafla laga nr. 25/1987 frá 15/7 1991 til greiðsludags,
og bætist dráttarvextir við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta skipti 15/7
1992.

Þá er þess krafist, að stefndu verði dæmd til þess að gefa út afsal til stefn-
anda fyrir þriggja herbergja risíbúð hússins nr. 7 við Vitastíg, Hafnarfirði, í
samræmi við kaupsamning aðila, dags. $/10 1990.

Krafist er málskostnaðar |...|.

Af hálfu stefndu eru gerðar þær dómkröfur, að þau „verði alsýknuð af
öllum fjárkröfum stefnanda og að hún verði dæmd til að greiða þeim allan
málskostnað |...|. Af þessari kröfugerð leiðir að sjálfsögðu. að stefndu verði
sýknuð af skuldajafnaðarkröfu stefnanda, og er þess reyndar krafist, að hún
greiði þeim nú þegar 250.000 kr. auk dráttarvaxta frá 15. 7. 1991... Af þess-
ari kröfugerð stefndu leiðir, að skuldajöfnuður sá, er greinir í stefnu, kemur
ekki til álita. Hins vegar fallast þau á útgáfu þar greinds afsals til stefnanda,
en eðlilega þó aðeins gegn greiðslu hennar á 250.000 kr. auk ársdráttar-
vaxta skv. HI. kafla laga nr. 25/1987 frá 15. 7. 1991 til greiðsludags og þá með
höfuðstólsfærslu vaxtanna, fyrst 15. 7. 1992 og síðan árlega“.

TI.

Húsið að Vitastíg 7 í Hafnarfirði, sem reist var á árunum 1945 til 1947 eða
þar um bil, er hlaðið úr vikursteinum á steyptan kjallara og múrhúðað.
Þrjár íbúðir eru í húsinu, í risi, á hæð og í kjallara, en þar er einnig sameig-
inleg þvottaaðstaða og geymsla.

Með kaupsamningi, dagsettum 8. október 1990, keypti stefnandi af
stefndu íbúðina á rishæðinni og fékk hana afhenta í samræmi við ákvæði
2704
kaupsamnings 1. desember sama ár. Samkvæmt vottorði Fasteignamats rík-
isins er íbúðin 63,6 fermetrar.

Það er tilefni máls þessa, að um einum og hálfum mánuði eftir kaupin,
þ. e. um miðjan janúar 1991, segir stefnandi raka og síðar verulegs vatnsinn-
gangs eða leka hafa farið að gæta um suðausturgafl á húsinu. Kveðst hún
hafa kvartað við seljendur og hélt eftir 250 þúsund krónum af síðustu
greiðslu kaupverðs 15. 7. 1991, en kaupverðið var 4.340.000 kr., þar af
3.403.973 kr. útborgun á 7“ mánuði, en 936.027 kr. yfirtekin lán Bygginga-
sjóðs ríkisins.

Ekki tókust samningar með aðilum, og 15. ágúst 1991 ritaði lögmaður
stefnanda matsbeiðni, þar sem óskað er skoðunar og mats á:

„1. Af hverju raki og leki í íbúðinni stafar, hvernig best sé að koma í veg
fyrir raka og leka framvegis og hversu mikið nauðsynlegar breytingar muni
kosta.

2. Meta til fjár kostnað við að gera við þær skemmdir, sem orðið hafa
innan húss vegna rakans og lekans. Er óskað sundurliðunar á kostnaðinum.

3. Meta til fjár verðrýrnun íbúðarinnar vegna þess, að húsið er byggt úr
vikursteini, en er ekki steypt.“

Matsmenn voru dómkvaddir 26. ágúst, og fór matsfundur fram 9. sept-
ember 1991 að viðstöddum aðilum og lögmanni stefnanda. Í matsgerð segir:

„Skoðun og ástandslýsing. Vitastígur 7 er kjallari, hæð og ris, og er teikn-
ing gerð af Sigurði Guðmundssyni og dagsett 1945. Útveggir hússins eru úr
vikurhleðslusteini, en gólf milli hæða eru steinsteypt.

Húsið er múrhúðað að utan. Á suðurgafli hafa verið framkvæmdar
sprunguviðgerðir. Búið var að brjóta múrhúðun af hluta á suðvesturhorni
hússins. Þar kemur greinilega í ljós, að húsið er hlaðið (ljósmynd 4). Á þaki
hússins eru asbestskífur, sem greinilega þarfnast endurnýjunar og viðhalds.
Á nokkrum stöðum vantar skífur.

Skoðun íbúðar í risi. Við skoðun í eldhúsi (ljósmynd 1) er málning mikið
bólgnuð upp á suðurvegg niðri við gólf, en að sögn Jónu hafði hún málað
vegginn, eftir að hún keypti íbúðina. Enn fremur er skemmd í málningu á
hluta milliveggjar niðri við gólf. Á gólfi er dúkur.

Við skoðun í stofu er ljóst, að parket er ónýtt vegna leka, en að sögn
Jónu var parket heilt, þegar kaup voru gerð. Suðurveggur er klæddur með
panilklæðningu og málaður. Ekki eru sjáanlegar skemmdir á panilklæðn-
ingu né málningu, en panilklæðning er fest á lista á útvegg og því ekki hægt
að sjá verksummerki þar á bak við, nema klæðning yrði rifin frá. Matsmenn
telja ekki ástæðu til, að það verði gert.

Við skoðun uppi á hanabjálka eru hleðslusteinar úr vikri í göflum og þeir
2705
ómúraðir og óeinangraðir. Ekki sáust merki um leka við skoðun á mats-
fundi.

Skoðun íbúðar á jarðhæð. Í eldhúsi eru miklar raka- og lekaskemmdir á
suðurvegg (ljósmynd 2). Að sögn íbúðareiganda var íbúðin keypt í því
ástandi, það er, að vitað var um lekann, og tekið tillit til þess í söluverði.

Í stofu eru merki um leka í lofti við suðurvegg (ljósmynd 3). Á gólfi er
spónaparket, en það er ónýtt vegna vatnsskemmda.

Íbúð í kjallara var ekki skoðuð.

20. september 1991 fór annar matsmanna (Sveinn) á staðinn og kannaði
aðstæður í risi. Leki var í gegnum þak við vesturhlið yfir stofu.

Niðurstöður matsmanna eru teknar í sömu töluröð og tilgreint er í mats-
beiðni og tekið er fram hér að framan.

1. Að mati matsmanna er orsök lekans sú, að múrhúðun á suðurgafli er
ónýt og lek. Þar sem veggir eru hlaðnir, eykur það til muna, að vatn gangi
gegnum vegginn, heldur en ef hann væri steinsteyptur. Hleðslusteinn
drekkur í sig vatn og heldur í sér raka. Við skoðun kom í ljós, að sprungu-
viðgerð hefur verið framkvæmd á gaflvegg, en hún hefur ekki tekist sem
skyldi. Múrhúðun er víða laus, og greinilega sést marka fyrir steyptri milli-
plötu (ljósmyndir $ og 6).

Lagt er til, að suðurveggur verði klæddur með litaðri stálklæðningu,
festri á lista. Í kostnaðaráætlun er ekki gert ráð fyrir aukinni einangrun.
Matsmenn benda þó á, að ef endurbætur verða framkvæmdar, skuli veggur-
inn einangraður undir stálklæðningu.

Klæðning á vegg er 2“ x 2“ listar, veggpappi og lituð stálklæðning. Magn-
tölur miðast við, að allur suðurveggurinn væri tekinn fyrir og kostnaður
skiptist á íbúðir miðað við eignarhluta þeirra. Eignarhluti risíbúðar er 35%.

Stálklæðning, pappi, listar, áfellur, vinnupallar:

55,0 fm. x 3.100: kr. 170.500
Vinna:

55,0 fm x 4.100: kr. 225.500
Samtals efni og vinna: kr. 396.000
35% af 396.000 kr. 138.000(?)

2. Lagt er til, að gaflveggur og milliveggur í eldhúsi verði lagfærðir og
málaðir, en aðrir veggir og loft málað með tveim umferðum til þess að fá
samræmi. Skipt verði um dúk á gólfi.

Málning, veggir og loft, efni: kr. 6.400
vinna: - 15.000
2706

Gólfdúkur, efni: - 8.300
vinna: - 10.000
Samtals efni og vinna, eldhús: kr. 39.700

Lagt er til, að skipt verði um parket á stofugólfi.

Parket, efni: kr. 82.000

vinna: - 20.000
Samtals efni og vinna, stofa: - 102.000
Samtals efni og vinna innan húss: - 141.700

3. Munur verðs á íbúðum, sem eru hlaðnar annars vegar og steinsteyptar
hins vegar, er breytilegur eftir aldri, tegund og stærð hvers húsnæðis fyrir
sig. Undirritaðir tóku þá ákvörðun, að til þess að svara þessari spurningu
væri best að leita til fasteignasala og Fasteignamats ríkisins, þ. e., að ekki
væri ætlunin að gera ýtarlegri úttekt en slíka. Eftir viðræður við fasteigna-
sala og Fasteignamat ríkisins er niðurstaða okkar þessi: Að mismunur verðs
eignarinnar sé metin 8,0% verðminni hlaðin, en ef hún hefði verið stein-
steypt.

Söluverð íbúðarinnar á söludegi, 8. október 1990, var kr. 4.340.000
sjá kaupsamning.

0,8% af söluverði eru því: kr. 347.200

Heildarkostnaðaráætlun á viðgerðum og mati á verðrýrnun íbúðarinnar er
því sem hér segir og í þeirri röð, sem tekið er fram í matsbeiðni:

1. Viðgerðir og endurbætur utan húss: kr. 138.000
2. Viðgerðir og endurbætur innan húss: kr. 141.700
3. Mat á verðmun steinsteypts og hlaðins húss: kr. 347.200
Samtals heildarkostnaðaráætlun: kr. 626.900%

Stefnufjárhæð er ofangreindar 626.900 kr. að viðbættum 50.000 kr. vegna
afnotamissis.

Ill.

Málsástæðum stefnanda og lagarökum er svo lýst í stefnu:

„Stefnandi telur, að umrædd íbúð hafi haft leynda galla við kaupin. Raki
hafi verið í íbúðinni og beinlínis leki, þegar rigndi. Þá hafi stefnanda verið
tjáð við kaupin, að húsið væri steinhús, en í ljós hafi komið, að húsið var
hlaðið úr vikursteini. Slík hús eru miklu verðminni en steypt hús. Hér sé
um leynda galla að ræða, sem stefndu beri ábyrgð á. Sérstaklega er ábyrgð
2707

stefndu rík, þar sem ljóst sé af framburði meðeiganda stefndu í kjallara
hússins, að stefndu var vel kunnugt um rakann.

Stefnandi vísar til grunnraka 1. mgr. 42. gr. kaupalaga nr. 39/1922 um af-
slátt af kaupverði, ef söluhlut er áfátt, en samkvæmt dómvenju er talið, að
rök þau, sem liggja að baki þeirrar greinar, eigi einnig við um fasteigna-
kaup. Er því krafist afsláttar og/eða bóta sem nemi fjárhæð stefnukröfunn-
ar.

Um dráttarvaxtakröfu vísast til HI. kafla laga nr. 25/1987. Um dráttar-
vexti af málskostnaði vísast til 3. mgr. 175. gr. laga nr. 85/1936“.

Af hálfu stefndu er sýknukrafa rökstudd svo í greinargerð:

„Stefnandi keypti þriggja herbergja risíbúð að Vitastíg 7, Hafnarfirði, af
stefndu, sem hana höfðu átt í um 5 ár, með kaupsamningi, dags. 8. 10. 1990.
Fékk hún íbúðina afhenta 1. 12. sama ár og mun hafa flutt inn um sama
leyti. Nokkru síðar verður hún vör leka þess og raka, sem er tilefni máls-
höfðunar hennar, og komst jafnframt að því að eigin sögn, að útveggir
hússins Vitastígs 7 eru ekki steinsteyptir, heldur úr vikurhleðslusteini. Hús-
ið mun vera reist árið 1946. Meðan íbúðin var eign stefndu, fór fram
sprunguviðserð á útvegg (suðurgafli) hússins, þar sem vart hafði orðið leka,
og bar ekki á honum eftir það í íbúðinni.

Stefndu kannast ekki við og mótmæla reyndar algerlega þeirri máls-
ástæðu stefnanda, að íbúðin hafi verið með leynda galla við sölu hennar og
afhendingu til stefnanda. Jafnframt mótmæla þau harðlega þeirri staðhæf-
ingu hennar, að þeim hafi verið vel kunnugt um þessa galla, en samt látið
hjá líða að segja frá þeim. Staðreyndin er sem sé sú, að eftir fyrrnefnda við-
gerð bar ekki á neinum leka. Viðgerðin var því fullnægjandi. Þess vegna var
hvorki um leka og því síður raka að ræða, er íbúðarkaupin og afhendingin
fóru fram. Hins vegar greindu stefndu stefnanda frá umræddri viðgerð og
hvers vegna hún hefði farið fram. Fullnægðu þau og að öðru leyti upplýs-
ingaskyldu sinni í hvívetna og drógu ekkert undan.

Stefnandi keypti íbúð í um það bil 45 ára gömlu húsi. Engum blöðum er
um það að fletta, að svo gamlar eignir muna sinn fífil fegri og að eitt og
annað í þeim kann að vera farið að ganga úr sér, ekki síst þegar haft er í
huga, að gæði hvers kyns húsbyggingarefna fyrir tæpri hálfri öld voru al-
mennt miklum mun lakari en nú gerist. Sama gildir um kröfur um frágang.
Þetta gat stefnandi sagt sér og þar með, að húsinu kynni í ýmsu að vera
ábótavant. Margs ber almennt að gæta við kaup á slíkum húsum eða hluta
þeirra, en hér blasti það jafnframt við hverjum og einum, sem sjá vildi, að
þörf var viðhalds á mörgum sviðum. Nægir að nefna, að skífum á þaki húss-
ins var farið að fækka, en slíkt gefur tilefni til viðgerðar eða endurnýjunar
þess. Einnig sáust á suðurvegg merki fyrrgreindrar lekaviðgerðar. Ákveðin
2708

áhætta fylgir því kaupum sem þessum. Stefnandi kaus að taka slíka áhættu.
Ætla mætti, að kaup hennar hefðu verið ákveðin að undangenginni ná-
kvæmri skoðun kunnáttu- eða fagmanns á hennar vegum, en ekki var því
að heilsa. Stefnandi skoðaði einungis ein íbúðina í þrígang, áður en hún
gerði tilboð í hana. Henni var þá í lófa lagið, sem reyndar verður að ætlast
til af henni, að spyrjast fyrir og afla upplýsinga um hvaðeina varðandi íbúð-
ina. Vanræksla hennar í þessum efnum er á hennar eigin ábyrgð. Hér er og
þess að geta, að í kaupsamningnum segir beinlínis, að eignin sé seld í því
ástandi, sem kaupandi hafi kynnt sér við skoðun og sætt sig við að öllu
leyti. Ekki er því við stefndu að sakast, þó að stefnandi hafi ekki fullnægt
skoðunarskyldu sinni, sbr. meginreglu þá, er fram kemur í 47. gr. laga um
lausafjárkaup nr. 39/1922. Tilvísun stefnenda til grunnreglu 42. gr. áður-
greindra kaupalaga á skv. framansögðu því ekki við í máli þessu.

Stefndu kveða, að þau stefnandi hafi aldrei rætt eða fjallað um bygg-
ingarefni hússins, meðan á sölumeðferðinni stóð. Byggingarefnið eða bygg-
ingaraðferðin hefði þó ekki leynst stefnanda við skoðun hennar. Það er því
ekki frá stefndu komið, að húsið hafi verið steypt, heldur frá einhverjum
óviðkomandi, sem þau með engu móti geta borið ábyrgð á. Verði svo talið
engu að síður, áskilja þau sér allan rétt gagnvart þeim, sem hér kann að
eiga hlut að máli.“

IV.

Það er fram komið í málinu, að stefndi Davíð aflaði verðtilboðs í klæðn-
ingu á húsið frá BYKO, áður en hann réðst í sprunguviðgerðina, og að það
var eingöngu þröng fjárhagsstaða eigenda neðri hæðar, sem olli því, að sú
leið var ekki valin, og það enda þótt eigandi neðri hæðar hefði við kaup sín
fengið afslátt af kaupverði til þess að standa straum af kostnaði við klæðn-
ingu.

Lagt var fram í málinu vottorð eiganda neðri hæðar, Huldu Haraldsdótt-
ur, dagsett 12. 2. 1991, sem hún staðfesti fyrir dóminum, svohljóðandi:

„Við undirrituð, íbúar á neðri hæð hússins Vitastígs 7, Hafnarfirði, vott-
um, að Davíð Hermannssyni, kt. 191261-2249, og Ólafíu Guðmundsdóttur,
kt. 080962-5259, fyrrum eigendum risíbúðar að Vitastíg 7, Hafnarfirði, var
kunnugt, er þau seldu íbúðina, að sprunguviðgerðir þær, sem gerðar voru á
austurgafli hússins fyrir u. þ. b. tveimur árum, voru og eru ekki fullnægj-
andi. Þau vissu af leka inn á neðri hæð í sumar og haust, og var Ólafíu jafn-
framt sýnd sprunga á austurgafli, sem hún sýndi lítinn áhuga á.

Enn fremur er rétt, að það komi fram, að er undirrituð, Hulda Haralds-
dóttir, keypti íbúðina á neðri hæð hússins Vitastígs 7, var henni gefinn af-
sláttur á kaupverði, sem nam hennar kostnaði við klæðningu á austurgafli.“
2709

Stefndu, Davíð og Ólafía, mótmæltu því bæði við aðilayfirheyrslu, að
þeim hefði verið kunnugt um umræddan leka á neðri hæð. Bentu þau á, að
samskipti milli þeirra og íbúa á neðri hæð hefðu verið í lágmarki og sam-
gangur milli íbúðanna enginn.

Stefnandi byggir ekki á því sem málsástæðu, að stefndu hafi beitt svikum
við söluna. Hún heldur því hins vegar fram, að stefndu hafi verið í vondri
trú um, að viðgerðin reyndist varanleg. Þótt tekið væri trúanlegt, að enginn
raki eða leki hefði verið fram kominn á gaflvegg risíbúðarinnar við söluna,
þá hefðu stefndu vitað eða mátt vita um áframhaldandi leka um gaflvegg á
neðri hæð og að hann væri fyrirboði um, að sams konar viðgerð ofar á
veggnum myndi einnig fljótlega gefa sig.

Þá sé á það að líta, að viðgerðir á útveggjum fjölbýlishúsa teljast sam-
kvæmt fjölbýlishúsalögum viðgerðir á sameign, sem allir íbúðaeigendur séu
skyldir til að kosta í eignarhlutföllum réttum. Matsliðurinn viðgerðir utan
húss hafi því þegar verið á fallinn við kaupin. Því hafi seljendur leynt og
það enda þótt þau hafi vitað eða mátt vita um ástand gaflveggjarins.

V.

Við aðilayfirheyrslu hélt stefndi Davíð því staðfastlega fram, að hann
hefði alla tíð, meðan hann átti húsið, og því einnig við söluna staðið í þeirri
trú, að veggir hússins væru steinsteyptir.

Lagt hefur verið fram í málinu svokallað söluyfirlit fasteignarinnar. Þar
hefur fasteignasalinn skráð lýsingu á margnefndri eign, er hann fékk hana
til sölumeðferðar, á staðlað eyðublað frá Félagi fasteignasala, hannað sam-
kvæmt fyrirmælum 10. gr. 1. nr. 34/1986, sbr. 2. gr. reglugerðar nr. 34/1986.
Þar er skráð í reitinn „byggingarefni“ orðið „ steinhús“.

Stefnandi kvað fasteignasalann hafa sýnt sér þessa fasteignarlýsingu.
Ástæðulaust er að vefengja þá frásögn. Með því hefði fasteignasalinn að-
eins verið að fullnægja þeirri starfskyldu sinni að veita sem gleggstar upp-
lýsingar um eignina. En hvað sem því líður, er öldungis ljóst, að fasteigna-
salinn hefur talið húsið steinsteypt og væntanlega veitt stefnanda upplýsing-
ar í samræmi við það.

Samkvæmt þessu verður að telja fram komið, að stefnandi hafi við kaup-
in verið í góðri trú um, að húsið væri steinsteypt.

Við aðilayfirheyrslur skýrði stefndi Davíð svo frá, að tveimur árum fyrir
söluna hefði farið fram sprunguviðgerð á umræddum húsgafli vegna fram
komins raka. Þótt hann hafi hvorki fagmenntun né starfsreynslu á sviði
byggingariðnar, vann hann verkið að mestu leyti sjálfur með þeim hætti, að
hann sagaði upp sprungur með slípirokk, u. þ. b. tveggja sentímetra djúpt,
fyllti með þéttiefni og málaði yfir. Kvað hann þessa viðgerð hafa borið full-
2710
an árangur og nefndi til sannindamerkis, að hann hafði að henni lokinni
lagt parket á stofugólf og málað íbúðina. Engar raka- eða lekaskemmdir
hafi verið fram komnar við söluna, enda ekki um neinn raka eða leka að
ræða. Hann kvaðst hafa skýrt kaupanda, stefnanda, frá þessum viðgerðum.

Þess má geta, að stefndi hafði auk þess að leggja parket á stofu skipt um
eldhússinnréttingar og gert upp baðherbergi.

Það liggur þannig fyrir, að þegar stefnandi skoðaði íbúðina fyrir kaupin,
leit hún vel og snyrtilega út, eldhús, bað og stofa nýuppgert og henni veittar
upplýsingar um, að sprunguviðgerð hefði nýlega farið fram.

Samkvæmt þessu mátti stefnandi treysta því, að eign sú, er hún var að
kaupa, væri í góðu ástandi. Algengustu viðhaldsviðgerðir á gömlu húsi
hefðu nýlega farið fram, þakklæðning þó undanskilin, en stefnandi kveðst
hafa veitt því athygli, að hún var farin að láta á sjá, og hefur ekki uppi nein-
ar kröfur vegna þaksins í máli þessu.

Því er ómótmælt haldið fram af hálfu stefnanda, og á það stoð í fram-
burði annars matsmannsins, sem er fasteignasali, að söluverð íbúðarinnar,
að teknu tilliti til greiðslukjara, hafi verið í „hærri kantinum“.

Að öllu þessu athuguðu og með því að sannað er, að verulegur vatnsinn-
gangur kom fram fljótlega eftir kaupin, verður að fallast á með stefnanda,
að umrædd fasteign hafi við kaupin verið með leynda galla og að stefnandi
eigi því bótarétt.

Samkvæmt matsgerð hinna dómkvöddu matsmanna, sem ekki hefur ver-
ið hnekkt, telst kostnaður við að koma með tryggilegum hætti í veg fyrir
raka eða leka um margnefndan húsgafl 138.000 kr. og við viðgerðir á
skemmdum innan húss 141.700 kr., eða samtals 279.700 kr., og verða þessir
kröfuliðir teknir til greina.

Í máli þessu verða eigi dæmdar til viðbótar bætur eða afsláttur vegna
þess. að um hlaðið steinhús var að tefla, en ekki steinsteypt, þegar af þeirri
ástæðu, að matsgerð segir ekki til um, hvort eða hversu miklu eignin verður
verðminni en steinsteypt hús, eftir að gaflinn hefur verið klæddur.

Hafna ber því, eins og á stendur, að stefnandi eigi rétt á viðbótargreiðslu
vegna afnotamissis, og er þá m. a. haft í huga, að stefnandi fær nýtt í stað
gamals, þ. e. bætur miðaðar við að leggja nýtt gólfefni í stofu og eldhús og
nýja málningu í eldhús.

Svo sem gert er ráð fyrir í stefnukröfum og stefndu hafa ítrekað, koma
eftirstöðvar kaupverðs, 250.00 kr., til skuldajafnaðar við bótafjárhæðir.

Því verður tildæmdur höfuðstóll dómskuldar, 29.700 kr., með vöxtum
eins og stefnandi krefst.

Fallist er á kröfur stefnanda um útgáfu afsals.
21
Málskostnaður ákveðst 165.000 kr., sem skiptist í matskostnað, 81.025
kr., annan útlagðan kostnað, 4.975 kr., og málflutningsþóknun, 80.000 kr.,
sem ber 24,5% virðisaukaskatt.
Már Pétursson héraðsdómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdómend-
unum Birni Árnasyni verkfræðingi og Herði Þórarinssyni múrarameistara.

Dómsorð:

Stefndu, Davíð Hermannsson, kt. 191261-2249, og Ólafía Guð-
mundsdóttir, kt. 080962-5259, greiði stefnanda, Jónu Karólínu Karls-
dóttur, kt. 010658-3229, 29.700 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt III.
kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. október 1991 til greiðsludags að frá-
dregnum sömu vöxtum af 250.000 kr. frá 15. júlí 1991 til 9. október
sama ár og 165.000 kr. í málskostnað, er ber sömu vexti frá 15. degi
eftir dómsuppsögu.

Virðisaukaskattur, 24.5%, leggst á þann hluta málskostnaðar,
80.000 kr., sem er málflutningsþóknun.

Stefndu ber að gefa út afsal til stefnanda fyrir þriggja herbergja
risíbúð í húsinu nr. 7 við Vitastíg í Hafnarfirði í samræmi við kaup-
samning aðila, dags. 8. 10. 1990.
2712
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 451/1993. — Málmur, samtök fyrirtækja

í málm- og skipaiðnaði

(Jóhann Salberg Guðmundsson hrl.)

gegn

Vélsmiðju Steindórs hf.

(Vilhjálmur H. Vilhjálmsson hrl.)

Skriflega flutt mál. Félagsgjöld.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 8. nóvember
1993. Krefst hann þess, að stefnda verði gert að greiða sér 160.450
krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/
1987 frá 1. janúar 1991 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og
fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Ákveðinn var skriflegur flutningur málsins fyrir Hæstarétti með
heimild í 1. mgr. 24. gr. laga nr. 38/1994, sbr. 152. gr. laga nr. 91/1991
um meðferð einkamála, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994.

Fyrir Hæstarétt hefur verið lögð staðfesting frá 16. mars 1994 um
sameiningu Félags málmiðnaðarfyrirtækja og Félags dráttarbrauta
og skipasmiðja í Málm, samtök fyrirtækja í málm- og skipaiðnaði, 1.
júlí 1992. Hið nýja félag hefur tekið við aðild málsins af Félagi
málmiðnaðarfyrirtækja.

Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Af málatilbúnaði aðila verður
ráðið, að ágreiningur sé ekki uppi um stefnufjárhæð málsins, heldur
sé eingöngu deilt um, hvort stefndi hafi verið í samtökum Félags
málmiðnaðarfyrirtækja árin 1989 og 1990, en stefnufjárhæð nemur
félagsgjöldum þeirra ára.

Svo sem rakið er í hinum áfrýjaða dómi, gerðu aðilar málsins
með sér dómsátt í bæjarþingi Akureyrar 8. mars 1990. Varðaði hún
ógreidd félagsgjöld stefnda til Félags málmiðnaðarfyrirtækja til loka
ársins 1988. Með bréfum, dagsettum 30. mars og 3. júlí 1990, til
2713
áfrýjanda og lögmanns hans gerir stefndi grein fyrir því, að ekki sé
óskað eftir aðild að Félagi málmiðnaðarfyrirtækja.

Félag málmiðnaðarfyrirtækja starfaði á grundvelli laga félagsins
frá 17. desember 1985. Samkvæmt 6. gr. var heimild til úrsagnar úr
félaginu bundin við áramót að undangenginni tilkynningu, er berast
átti með minnst sex mánaða fyrirvara formanni félagsstjórnar. Úr-
sögnin skyldi vera skrifleg. Hinn 11. júlí 1990, eftir fram komið bréf
stefnda frá 3. júlí 1990, tilkynnti stjórn Félags málmiðnaðarfyrir-
tækja stefnda, að samþykkt væri úrsögn félagsins úr samtökunum
miðað við lok ársins 1990. Var þá vitnað til áðurnefndrar 6. gr. laga
félagsins. Gögn málsins bera ekki með sér, að stefndi hafi mótmælt
bréfi stjórnar Félags málmiðnaðarfyrirtækja um, að úrsögn félagsins
úr samtökunum skyldi miðast við árslok 1990, fyrr en eftir að með-
ferð máls þessa hófst fyrir héraðsdómi.

Framangreind ákvæði laga Félags málmiðnaðarfyrirtækja voru
bindandi gagnvart stefnda sem aðila að samtökunum. Fullyrðingar
stefnda um munnlega úrsögn úr þeim ganga gegn skýrum ákvæðum
6. gr. um, hver háttur skuli hafður á við úrsögn úr félaginu. Gegn
mótmælum áfrýjanda hefur stefnda því ekki tekist að hnekkja því,
að miða beri úrsögn hans við lok árs 1990.

Samkvæmt þessu ber að dæma stefnda til að greiða áfrýjanda
kröfu hans með vöxtum, eins og hann hefur krafist.

Eftir atvikum þykir rétt, að hvor aðili beri sinn hluta af kostnaði
málsins í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:

Stefndi, Vélsmiðja Steindórs hf., greiði áfrýjanda, Málmi,
samtökum fyrirtækja í málm- og skipaiðnaði, 160.450 krónur
með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
frá 1. janúar 1991 til greiðsludags.

Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti falli niður.

Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 24. september 1993.

Mál þetta, sem dómtekið var 14. þessa mánaðar að undangengnum
munnlegum málflutningi sama dag, hefur Jóhann Salberg Guðmundsson
hrl. höfðað með stefnu, út gefinni í Reykjavík 14. september 1991 og þing-
festri 3. október sama ár, fyrir hönd Félags málmiðnaðarfyrirtækja, Hall-
2714
veigarstíg 1, Reykjavík, en nú Málms, samtaka fyrirtækja í málm- og skipa-
iðnaði, gegn Vélsmiðju Steindórs hf., Frostagötu 6 A, Akureyri.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi greiði sér 160.450 kr. ásamt
dráttarvöxtum frá 1. 1. 1991 til greiðsludags skv. III. kafla vaxtalaga og að
dráttarvextir leggist við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. janúar
1992. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Ís-
lands og dráttarvaxta af honum skv. II. kafla vaxtalaga frá 15. degi eftir
dómsuppsögu til greiðsludags og að viðbættum virðisaukaskatti á málflutn-
ingsþóknun.

Stefndi krefst sýknu af kröfum stefnanda, svo og krefst hann þess, að sér
verði tildæmdur málskostnaður samkvæmt gjaldskrá Lögmannafélags Ís-
lands eða samkvæmt málskostnaðarreikningi.

Upphafleg krafa stefnda var sú, að málinu yrði frá vísað vegna vanreifun-
ar á stefnufjárhæð, en fallið var frá þeirri kröfu við forflutning málsins, og
er því ekki tölulegur ágreiningur um stefnufjárhæð, en stefnandi segir, að
skuld stefnda í máli þessu sé til komin vegna gjalda, sem hann hafi lagt á
stefnda sem félaga í Félagi málmiðnaðarfyrirtækja. Sé árgjald þetta krafið í
fernu lagi ársfjórðungslega, og sé gjaldfallin skuld stefnda félagsgjöld árin
1989 og 1990, en í árslok 1990 hafi stefndi hætt þátttöku í félagi stefnanda.
Stefnandi segir, að árgjald þetta sé lagt á aðila á aðalfundi ár hvert, og sé
gert ráð fyrir, að iðgjaldið taki mið af iðnaðarveltu viðkomandi aðildar-
fyrirtækis, og ákveði aðalfundurinn það hundraðshlutfall, sem gildi fyrir
starfsárið. Við framkvæmd álagningar sé tekið mið af upplýsingum skatt-
yfirvalda um iðnaðarveltu viðkomandi fyrirtækis.

Sýknukröfur sínar reisir stefndi á því, að hann telur sig ekki vera félaga í
Félagi málmiðnaðarfyrirtækja, og sé hann því ekki gjaldskyldur. Heldur
hann því fram, að hann hafi hvað eftir annað sagt sig úr þessum samtökum.
Hafi hann að vísu gert það munnlega, en ekki hafi verið gerðar neinar at-
hugasemdir við það, svo sem, að uppsögn skyldi vera skrifleg. Telur stefndi
því, að hann sé ekki lengur bundinn stefnanda, og jafnframt, að er hann og
stefnandi gerðu dómsátt á bæjarþingi Akureyrar 8. mars 1990, hafi verið
gengið frá því, að er hún væri að fullu greidd, væri skiptum aðila lokið.
Komi þetta að vísu ekki fram í sáttinni, en engu að síður hafi það verið lið-
ur í samkomulaginu, sem á bak við sáttina hafi legið, og þar með væru stað-
fest lok stefnda að félagsaðild og hann skuldlaus við stefnanda.

Vitnið Sigurgeir Steindórsson, framkvæmdastjóri stefnda, bar hér fyrir
dómi, að stefnandi hefði í nóvember 1989 stefnt stefnda vegna alls konar fé-
lagsgjalda, og hefði því máli lokið með dómsátt 8. mars 1990. Hefði hann
skilið þá sátt á þann veg, að öllum afskiptum við stefnanda væri lokið og
2715

þar með öllum deilum um félagsaðild stefnda að stefnanda og öllum sam-
skiptum þeirra lokið, en hann hefði margítrekað við Ingólf Sverrisson,
framkvæmdastjóra stefnanda, úrsögn úr félaginu og ekki vitað betur en frá
því máli væri gengið. Hann gat þess, að nokkrum árum fyrr, þ. €. a. s., áður
en fyrra málið var höfðað, hefði Ingólfi verið greidd fjárhæð, sem deila
hefði staðið um, m. a. um félagsaðild stefnda að stefnanda, og með fyrri
málshöfðuninni og dómsáttinni endanlega frá málum gengið með greiðslu
hennar. Stefnda hefði verið það mikið hagsmuna- og réttlætismál að slíta
öllum viðskiptum við stefnanda, þar sem honum hefði fundist stefnandi
koma þannig fram, að óheiðarleiki væri þar í fyrirrúmi, og m. a., er sáttin
vegna fyrra málsins var greidd, hefði hann slegið varnagla við ítrekun um
úrsögn. Sé mál þetta hið þriðja, sem stefndi lendi í deilum við stefnanda um
gjöld, og hafi öll samskipti stefnda við stefnanda gengið í óskaplegum brös-
um. Hafi samskipti stefnda öll verið við Ingólf Sverrisson, framkvæmda-
stjóra stefnanda. Kvaðst hann líta á þetta atferli stefnanda sem hreina
fjárplógsstarfsemi. Hann kvaðst ekki hafa fundið nein gögn um inngöngu
stefnda í félagsskap stefnanda og beðið um þau hjá stefnanda, en ekki feng-
ið, en þar sem hann hafi tekið við rekstri fyrirtækisins að föður sínum látn-
um, hafi hann ekki viljað sverta minningu látins manns, enda þótt eigendur
hafi dregið aðildina í efa, en þó greitt félagsgjöldin nauðugir. En aðildin sé
upphaflega í sjálfu sér aukaatriði, heldur sú þrautaganga að komast út úr
þessum félagsskap, og telur hann, að öll vinnubrögð stefnanda hafi verið
óeðlileg.

Lögmaður stefnda, Björn Jósef Arnviðarson hdl., lýsti yfir því við flutn-
ing málsins, að samkomulag hefði orðið með framkvæmdastjóra stefnanda
og sér, er sáttin var gerð við stefnanda 8. mars 1990, að viðskiptum aðila
væri lokið og stefndi laus úr félaginu. Hefði sér láðst að taka þetta fram í
sáttinni, en þetta verið undanskilið og hann treyst orðum framkvæmda-
stjóra stefnanda, en hann síðan gengið á bak orða sinna og höfðað mál
þetta. Lagði hann áherslu á það, að stefndi væri stöndugt fyrirtæki, og því
væri þetta ekki venjulegt vanskilamál, heldur spurning um meginreglur að
mati stefnda.

Stefnandi mótmælir þessum málsástæðum stefnda og vísar til 6. gr. fé-
lagslaga stefnanda, sem segja, að heimilt sé að segja sig úr félaginu frá og
með áramótum með minnst 6 mánaða fyrirvara, og skuli úrsögn vera skrif-
leg og afhent formanni félagsstjórnar, sem sé skyldur að gefa skriflega
viðurkenningu fyrir móttöku úrsagnar, þegar þess er krafist. Þetta hafi
stefndi ekki gert, en þó svo að stefnandi hafi fallist á með bréfi, dagsettu
11. 7. 1990, að stefndi væri laus úr félaginu í árslok 1990, og beri að miða úr-
2116
sögn stefnanda við það tímamark, og sé því krafan á hendur stefnda í fullu
gildi samkvæmt lögum félagsins. Í skriflegri aðilaskýrslu Ingólfs Sverrisson-
ar segir, að stefnandi hafi ekki orðið þess var, að stefndi hafi vefengt rétta
álagningu gjaldanna né hreyft athugasemdum út af henni, þ. e. a. s. álagn-
ingunni, og að stefndi hafi verið gjaldskyldur félagi alveg tvímælalaust til
ársloka 1990.

Álit dómsins.

Það er álit dómsins, að löglíkur séu að því leiddar með framburði vitnis-
ins Sigurgeirs Steindórssonar og yfirlýsingu Björns Jósefs Arnviðarsonar,
lögmanns stefnda hér fyrir dóminum, að lögskiptum aðila hafi verið lokið
með sáttinni, sem gerð var á bæjarþingi Akureyrar 8. mars 1990, og skiptum
aðila lokið, er fyrra máli þeirra lauk. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber því
að sýkna stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu, en rétt þykir eftir atvik-
um, að málskostnaður falli niður.

Dóm þennan kvað upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson héraðsdómari.

Dómsorð:

Stefndi, Vélsmiðja Steindórs hf., skal vera sýkn af kröfum stefn-
anda, Málms, samtaka fyrirtækja í málm- og skipaiðnaði, áður Félags
málmiðnaðarfyrirtækja.

Málskostnaður fellur niður.
277
Fimmtudaginn 8. desember 1994.
Nr. 75/1992. Jón Laxdal

vegna þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyrar

(Jón Oddsson hrl.)
gegn

Sambandi íslenskra samvinnufélaga

(Kristinn Hallgrímsson hdl.)

Samvinnufélög. Gjaldþrot. Sératkvæði.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Garðar
Gíslason, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 18. febrúar
1992. Hann gerir eftirfarandi dómkröfur: „.. að viðurkennd verði
formlega og efnislega með dómi eignarréttur, eignarréttindi, eignar-
aðild og eignarhlutdeild þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyrar í Sam-
bandi íslenskra samvinnufélaga, þar með talið í hreinni eign og eip-
in fé þess, í Óskiptri sameign með öðrum eigendum Sambands ísl.
samvinnufélaga, í eignarhlutdeild og með eignaraðild í hlutfalli af
bókfærðri eign Kaupfélags Svalbarðseyrar í stofnsjóði Sambands ísl.
samvinnufélaga í samræmi við stöðu þeirrar inneignar og hlutfalli af
heildarinnstæðu í umræddum stofnsjóði 28. ágúst 1986, er bú Kaup-
félags Svalbarðseyrar var úrskurðað gjaldþrota og þrotabú Kaupfé-
lags Svalbarðseyrar tók við skyldum, eignum og réttindum Kaupfé-
lags Svalbarðseyrar. Jafnframt verði á sama hátt viðurkenndur rétt-
ur þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyrar og stefnda gert að þola, að
ofangreindar eignir og eignarréttindi ásamt eignarhlutdeild og eign-
araðild, verði dregin undir skiptin á þrotabúi Kaupfélags Svalbarðs-
eyrar sem 1,10% af heildareign allra sameigenda í Sambandi ís-
lenskra samvinnufélaga“. Þá gerir hann kröfu til málskostnaðar í
héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst þess, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur og
áfrýjandi greiði málskostnað fyrir Hæstarétti.

Skilja verður dómkröfu og málflutning áfrýjanda svo, að krafist
sé viðurkenningar á 1,10% eignarhlutdeild til handa þrotabúi Kaup-
2718
félags Svalbarðseyrar í hreinni eign stefnda, Sambands íslenskra
samvinnufélaga, eins og hún var við gjaldþrot kaupfélagsins 28.
ágúst 1986, og að þessi eignarhlutdeild verði dregin undir gjald-
Þrotaskiptin. Eignarhlutdeildina miðar hann við hlutfall bókfærðrar
eignar kaupfélagsins af heildarinnstæðu í stofnsjóði stefnda.

Í bréfi Endurskoðunarþjónustunnar 23. mars 1990, sem ritað er
vegna fyrirspurnar lögmanns áfrýjanda, segir m.a.: „Á árinu 1986
voru reiknaðir 12,76% vextir á stofnfé félagsaðila. Óverulegar
breytingar áttu sér stað á stofnfé SÍS að öðru leyti. Stofnfé Kaupté-
lags Svalbarðseyrar nam því í árslok 1986 kr. 828.661 og heildar-
stofnfé SÍS kr. 74.624.000. Hlutur Kaupfélags Svalbarðseyrar var
því 828.661/74.624.000 = 1,10% í árslok 1986.“ Stefndi hefur við
kröfulýsingu í gjaldþrotabúið skuldajafnað stofnfjáreign kaupfélags-
ins gegn mun hærri skuld þess hjá Sambandi íslenskra samvinnufé-
laga í samræmi við 4. mgr. 25. gr. þágildandi laga um samvinnufélög
nr. 46/1937. Sætir þetta ekki andmælum. Hins vegar telur áfrýjandi,
að auk þessa eigi að draga undir skiptin það, er hann telur vera
hlutdeild kaupfélagsins í hreinni eign Sambandsins. Telur hann
Samband íslenskra samvinnufélaga vera í óskiptri sameign aðildar-
félaganna, sem beri samkvæmt upphaflegum samþykktum Sam-
bandsins ótakmarkaða ábyrgð á skuldbindingum þess. Við gjald-
þrot aðildarfélags eigi að greiða út hlut þess af hreinni eign Sam-
bandsins. Áfrýjandi hefur bent á, að í efnahagsreikningi Sambands-
ins sjái þess engan stað síðari árin, að reiknað sé með óskiptilegum
sameignarsjóðum, sbr. 9. tl. 3. gr. laga nr. 46/1937. Sýni það meðal
annars, að Samband íslenskra samvinnufélaga sé ekki rekið sem
samvinnufélag í skilningi laganna og að áfrýjandi eigi rétt til hlut-
deildar í allri hreinni eign Sambandsins. Af hálfu stefnda er því
haldið fram, að þótt óskiptilegu sameignarsjóðirnir sjáist ekki af
efnahagsreikningi, sé þeim við haldið, og megi fá þá sundurgreinda.
Á þetta reyni hins vegar ekki í máli þessu, því að áfrýjandi hafi þeg-
ar fengið það úr sjóðum Sambandsins, sem hann eigi rétt á sam-
kvæmt 25. gr. laga nr. 46/1937. Þá hefur af hans hálfu verið lagt fram
ljósrit úr Lögbirtingablaði, þar sem fram kemur tilkynning til sam-
vinnufélagaskrárinnar 13. desember 1939 um breytingu á samþykkt-
um Sambandsins þess efnis, að samábyrgð sambandsfélaganna sé
niður fallin, sbr. og 8. tl. 5. gr. laga nr. 46/1937, sem heimilar þessa
tilhögun.
2719

Réttarstaða áfrýjanda byggist á réttarstöðu þrotabús Kaupfélags
Svalbarðseyrar, en hann höfðar málið með heimild í 114. gr. gjald-
þrotalaga nr. 6/1978, sem giltu, er mál þetta var höfðað.

Kaupfélag Svalbarðseyrar var eitt af stofnfélögum Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga og var aðili að Sambandinu allt til gjald-
þrots kaupfélagsins 28. ágúst 1986, en samkvæmt 1. tl. 3. gr. laga nr.
46/1937 var um frjálsa aðild að ræða. Verður við það að miða, að um
þá aðild hafi farið að þeim reglum, sem giltu á hverjum tíma um fé-
lagsskapinn, en ósannað er, að hann hafi verið rekinn andstætt lög-
um um samvinnufélög. Fallast ber því á það með héraðsdómara, að
niðurstaða málsins ráðist af samþykktum stefnda og lögum nr. 46/
1937 með síðari breytingum, en um samvinnufélög og samvinnu-
sambönd fór eftir samþykktum þeirra og þessum lögum, þegar
kaupfélagið varð gjaldþrota. Í niðurstöðu héraðsdóms eru rakin þau
ákvæði samþykktanna og laganna, sem hér reynir á. Samkvæmt
þeim á kaupfélag ekki rétt á annarri greiðslu við úrgöngu úr fé-
laginu, þar á meðal við gjaldþrot, en stofnsjóðseign sinni, sbr. 12. gr.
samþykktanna, sbr. 25. gr. laganna og einnig með hliðsjón af $. gr.
þeirra. Hefði Sambandinu hins vegar verið slitið, mátti krefjast hlut-
deildar í þeirri hreinni eign þess, sem ekki var bundin í óskiptileg-
um sameignarsjóðum, sbr. 29. gr. samþykktanna, sbr. 9. tl. 3. gr. lag-
anna. Slitum Sambandsins verður ekki ráðið til lykta nema sam-
kvæmt ákvæðum samþykktanna, sbr. og VII. kafla laganna um
samvinnufélög. Engin heimild er til að krefjast slita Sambandsins,
þótt eitt af aðildarfélögum þess verði gjaldþrota. Með þessum at-
hugasemdum og annars með skírskotun til raka hins áfrýjaða dóms
ber að staðfesta hann.

Rétt er, að áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti,
svo sem nánar er kveðið á í dómsorði.

Það athugast, að dómkrafa áfrýjanda hefði þurft að vera skýrar
fram sett og vera miðuð við ákveðna fjárhæð. Dómur er þó lagður á
mál þetta, þar sem það er ósk beggja málsaðila og með hliðsjón af
2. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sem rýmkuðu
heimild til að leita viðurkenningardóms frá því, er gilti, er mál þetta
var höfðað.
2720
Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.
Áfrýjandi, Jón Laxdal vegna þrotabús Kaupfélags Sval-
barðseyrar, greiði stefnda, Sambandi íslenskra samvinnufé-
laga, 120.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Sératkvæði
Garðars Gíslasonar og
Hjartar Torfasonar

Kaupfélag Svalbarðseyrar, sem var meðal stofnenda að Sambandi
íslenskra samvinnufélaga árið 1902 og átti þar síðan óslitna aðild,
var tekið til gjaldþrotaskipta með úrskurði 28. ágúst 1986 eftir lang-
varandi rekstrarörðugleika. Af hálfu Sambandsins er því lýst, að
bókfærð inneign eða hlutdeild kaupfélagsins í stofnsjóði hjá Sam-
bandinu hafi þá numið 734.899 krónum miðað við ársbyrjun 1986,
þegar stofnsjóðsinneign allra aðildarkaupfélaga hafi verið 58.074.068
krónur. Jafnframt hafi kaupfélagið átt 10.459 króna inneign í verk-
smiðjustofnsjóði, er myndast hafi vegna viðskipta við verksmiðjur
Sambandsins, og 189.098 króna inneign í séreignarsjóði verslunar-
deildar. Á hinn bóginn hafi kaupfélagið einnig staðið í hárri skuld
við Sambandið vegna afurðalána, vöruúttekta o. fl. Við kröfulýs-
ingu í þrotabú kaupfélagsins taldi Sambandið skuldina nema sam-
tals 23.564.424 krónum, eftir að fyrrgreindum inneignum ásamt
vöxtum af þeim hefði verið jafnað við hana. Byggir Sambandið á
því í máli þessu, að gjaldþrot kaupfélagsins hafi ekki leitt til þess, að
það eigi rétt á frekari fégreiðslum vegna sambandsaðildar sinnar en
svari þeim skuldajöfnuði.

Málið hefur áfrýjandi hins vegar höfðað til viðurkenningar þess,
að við gjaldþrot Kaupfélags Svalbarðseyrar hafi það átt tilkall til
hlutdeildar í hreinni eign Sambandsins umfram stofnsjóði, eins og
hún var þá, og beri að draga þá eign, er hlutdeildinni svari, undir
gjaldþrotaskiptin í samræmi við 25. gr. þágildandi gjaldþrotalaga nr.
6/1978. Hlutdeild kaupfélagsins miðar hann við hlutfall inneignar
þess í stofnsjóði á móti heildarstofnfé Sambandsins og telur hana
nema 1,10%. Sú tala er ekki fundin af fyllstu nákvæmni, en fram
komin gögn gefa til kynna, að hún sé ekki of hátt reiknuð.
2721

Áfrýjandi hefur ekki markað kröfu sinni skýran tölulegan grund-
völl, og telur hann það naumast unnt að svo komnu vegna skorts á
upplýsingum frá gagnaðila sínum. Vísar hann einkum til ársreikn-
ings Sambandsins fyrir starfsárið 1986, sem fram er lagður í málinu
og sýnir stöðu þess samandregið. Samkvæmt honum var eigið fé
Sambandsins í ársbyrjun 2.372.546.000 krónur, en 2.609.311.000
krónur í árslok. Af síðarnefndu fjárhæðinni eru stofnsjóðir taldir
66.548.000 krónur og séreignarsjóðir 161.478.000 krónur, en annað
eigið fé 2.381.285.000 krónur, og kemur það fram sem höfuðstóll án
nánari tilgreiningar. Í yfirliti með ársreikningnum er sá höfuðstóll
sundurliðaður þannig, að 2.195.303.000 krónur eru taldar yfirfærðar
frá fyrra ári, en síðan eru sýndar samandregnar færslur innan ársins,
er leiða til fyrrgreindrar lokatölu. Meðal þeirra eru hækkanir vegna
endurmats fyrnanlegra eigna, móttekinna jöfnunarhlutabréfa og
mats á hlutabréfum í samstarfsfélögum og lækkanir vegna greiðslu í
séreignarsjóði og menningar- og listasjóði svo og vegna neikvæðrar
verðbreytingarfærslu. Jafnframt er rekstrarhalli ársins (39.834.000
krónur) dreginn frá. Um stofnsjóði er það skýrt í ársreikningnum,
að við þá hafi verið lagðir vextir á árinu. Séreignarsjóðir eru ekki
sundurgreindir, en fram kemur, að við þá hafi verið lagðir vextir og
hluti af tekjuafgangi.

Í ársreikningnum sér þess ekki stað, að Sambandið hafi haldið
óskiptilegan varasjóð, svo sem við átti eftir samþykktum þess og
samvinnufélagalögum. Í málinu hefur stefndi skýrt það með því, að
varasjóðir og aðrir sameignarsjóðir hafi verið taldir með höfuðstól á
efnahagsreikningi. Sé þeim haldið við, enda hafi höfuðstóll verið já-
kvæður, og unnt að fá þá sundurgreinda. Um þetta skortir nánari
upplýsingar, en áfrýjandi bendir á, að í skýringum með efnahags-
reikningi ársins 1982 komi fram færsla af varasjóðsreikningum á
höfuðstól, að fjárhæð 959.000 krónur. Sé þess jafnframt getið, að
færslan sé að mestu leyti frá skattalegum varasjóði, er nota skuli til
að mæta skattalegum halla. Áfrýjandi mótmælir einnig skýringu
stefnda og heldur því fram, að hinir óskiptilegu sjóðir séu horfnir
frá og með umræddu ári.

Samkvæmt fyrrgreindum ársreikningi fyrir 1986 námu stofnsjóðir
í árslok aðeins um 2,55% af öllu eigin fé Sambandsins. Hlutfall sér-
eignarsjóða var um 6,19%, en skipan þeirra hefur ekki verið skýrð í

16 Hæstaréttardómar ÍV
2722
málinu. Allt annað eigið fé er sýnt sem ósundurgreindur höfuðstóll,
91,26% heildarinnar. Um samsetningu hans verða ekki dregnar ör-
uggar ályktanir, þar sem stefndi hefur ekki reynt að útlista hana,
svo að nokkru nemi, og þeir eldri ársreikningar, sem áfrýjandi hefur
sýnt í ljósritum af prentaðri útgáfu, eru flestir án meðfylgjandi skýr-
inga, sem auk þess voru að líkindum í mjög samandregnu formi.
Hvað sem því líður, er ekki unnt að hafna þeirri skýringu stefnda,
að innan höfuðstólsins sé að finna sérgreinda eiginfjárreikninga og
sameignarsjóði, og séu óskiptilegir sjóðir þar á meðal. Á hinn bóg-
inn hafa ekki verið leiddar líkur að því, að hinn lögmælti varasjóður
nemi verulegum hluta þessarar heildar, enda væri þá ástæða til að
sýna hann sérstaklega. Verður að álykta, eins og málið liggur fyrir,
að líta beri á meginhluta þessa höfuðstóls sem óráðstafað eigið fé.

Í sögu Sambandsins virðist það nýbreytni, er tilheyri síðari ára-
tugum, að eigin fé samtakanna sé haldið í höfuðstól, svo að árum
skipti, án ráðstöfunar í venjulega sjóði þeirra. Virðist mega rekja
hana til reikningsskila ársins 1963, þegar höfuðstóll hafi fyrst verið
sýndur sem sérstakur liður í efnahagsreikningi. Fyrir þennan tíma
virðist eigin fé yfirleitt hafa verið skipt nær að fullu milli stofnsjóða
og varasjóðs og annarra sameignarsjóða, sem mælt var um í sam-
þykktum, þannig, að rekstrarafgangi eftir hvert ár væri ráðstafað
sem næst jafnóðum. Voru stofnsjóðir til muna hæsti eiginfjárliður-
inn á árunum þar á undan. Meginástæða nýbreytninnar sýnist sú, að
tekið hafi verið upp endurmat eigna í bókhaldi samtakanna og
niðurstöður þess færðar í höfuðstól á einum eða fleiri endurmats-
reikningum. Hafi þeir orðið langstærsti eiginfjárliðurinn á þeim
verðbólguárum, sem á eftir fylgdu. Þessar endurmatsfærslur voru
þó ekki einu færslurnar innan höfuðstólsins, heldur var þar einnig
færður hagnaður vegna sölu eigna umfram bókfært verð og virði
móttekinna jöfnunarhlutabréfa ásamt fleiri jákvæðum og neikvæð-
um eiginfjárbreytingum.

Þótt höfuðstóll Sambandsins, sem hér er svo nefndur einu nafni,
virðist að miklu leyti til kominn vegna endurmats eða verðbreytinga
á fjármunum í rekstri samtakanna, girðir það ekki fyrir, að virði
þessara breytinga sé skipt niður á sjóði samtakanna og þar á meðal
með þeim hætti, að það verði fært til stofnsjóðs eða annarra sér-
eignarsjóða félagsmanna. Þvert á móti má halda því fram, að í sam-
2723
felldri færslu endurmatsvirðis og verðbreytinga á eiginfjárreikninga
þeirra vegna án frekari ráðstöfunar teljist eins konar uppgjöf gagn-
vart því verkefni að meta tilkall aðildarfélaganna til hlutdeildar í
þeim verðmætum, sem breytingarnar sýna, að samtökin hafi milli
handa. Má einnig líta á hana öðrum þræði sem eins konar frestun
þess, að afstaða sé tekin til verðbóta eða verðtryggingar á framlög-
um og hlutdeild félagsmanna á hverjum tíma. Gera má ráð fyrir, að
úrlausn þessa verkefnis sé ekki knýjandi að öðru jöfnu, meðan
breytingar gerast ekki á aðild að samtökunum og viðskipti aðildar-
félaga við þau haldast í horfi, og umrædd tilhögun styðst við efna-
hagsleg rök. Hins vegar er eðlilegt, að á reyni um gildi hennar, þeg-
ar aðildarfélag hverfur úr samtökunum, án þess að annað taki við.

Í máli þessu þarf ekki um það að fjalla, hvernig háttað sé rétti að-
ildarfélags, er gengur úr Sambandinu að frjálsri eigin ákvörðun. Hér
stendur svo á, að félag hefur orðið gjaldþrota, þannig að því verði
sjálfu slitið af nauðung. Hafa lánardrottnar í þrotabúi tekið við
hagsmunum þess, og er krafa áfrýjanda höfð uppi fyrir þeirra hönd.
Er ekki einsætt vegna þeirra meginreglna, sem við eiga um gjald-
þrot, að réttarstaða þeirra sé hin sama og félagið hefði annars átt.

Af hálfu stefnda hefur kröfu áfrýjanda verið svarað með því, að
Sambandið starfi á samvinnugrundvelli, eins og við hafi verið miðað
í VI. kafla þágildandi laga nr. 46/1937 um samvinnufélög. Segi þar
meðal annars í 1. mgr. 31. gr., að um stofnun og skipulag sam-
vinnusambanda skuli gilda „sömu ákvæði sem um samvinnufélög
yfirleitt, að því leyti sem þau eiga við“. Í samþykktum Sambandsins
hafi og verið á því byggt frá árinu 1938 í samræmi við heimild í 8. tl.
5. gr. umræddra laga, að aðildarfélög þess beri aðeins takmarkaða
ábyrgð á skuldbindingum þess, og verði að meta hlutdeild þeirra í
því ljósi. Samkvæmt samþykktum Sambandsins og ákvæðum 8. og
25. gr. laganna leiði gjaldþrot aðildarfélags ekki til annars en þess,
að það öðlist rétt til útborgunar á eign sinni í stofnsjóði. Þeirri kvöð
hafi þegar verið fullnægt, auk þess sem Sambandið hafi tekið á sig
byrðar vegna gjaldþrotsins umfram skyldu að lögum.

Á það verður að fallast með áfrýjanda, að með þessu sé sneitt hjá
meginatriðinu í málflutningi hans, sem beinist að því, hvort inneign
hans eða hlutdeild í Sambandinu megi teljast rétt metin með þeim
aðferðum, sem fylgt hafi verið í starfi og bókhaldi þess. Afstaða
2724
stefnda hefur leitt til þess, að málið er mjög vanreifað að þessu
leyti, auk þess sem málatilbúnaði áfrýjanda megin er ýmissa ábóta
vant. Eigi að síður er svo komið, að leggja verður dóm á málið eins
og það er statt. Er þá einkum til þess að líta, hvort farið hafi verið
að viðeigandi reglum í því efni, sem hér var greint.

Um samvinnufélög á almennt að fara eftir lösmætum samþykkt-
um þeirra og ákvæðum laga um þessi félög. Markast skipulag þeirra
meðal annars af því, að þau eigi að vera opin, þannig að félagatala
sé breytileg. Á þann þátt reynir þó síður varðandi samvinnusam-
bönd, auk þess sem hagsmunum aðildarfélaga, er sjálf stunda at-
vinnurekstur, kann að vera á annan veg farið en vera myndi um fé-
lagsmenn í þeim, og þá meðal annars með tilliti til aðilaskipta að
sambandi þeirra. Samvinnufélög eru ekki sjálfseignarstofnanir,
heldur eru þau sameign félagsmanna með þeim sérstaka hætti, er
samvinnunni tilheyrir. Aðild þeirra að félaginu er að jafnaði stað-
fest með framlagi og inneign í stofnsjóði, sem um gilda tilteknar
reglur. Um hann er oft sagt, að hann sé í raun skuld félagsins við fé-
lagsmanninn. Sú einkunn er þó ekki tæmandi, þar sem sjóðurinn
verður að jafnaði helsta vísbendingin um umfang aðildar hans auk
þess að vera helsta séreign hans í félaginu. Í lögum nr. 46/1937 var
ekki mælt fyrir um aðra sjóði samvinnufélaga en stofnsjóð og
óskiptilegan varasjóð. Lögin voru þó talin gera ráð fyrir því, að
stofna mætti fleiri sjóði, og var á því byggt í starfi Sambandsins. Í
lögunum er hins vegar engin ráðagerð um þá meðferð eigin fjár
samvinnusambands, sem hér var rædd, og ekki verður séð, að hún
hafi átt gagngera stoð í samþykktum Sambandsins sjálfs. Verður
ekki talið, að ákvæði laganna eða samþykktanna standi sérstaklega
í vegi fyrir því tilkalli, sem áfrýjandi gerir til hlutdeildar í fyrr-
nefndum höfuðstól Sambandsins.

Sem fyrr segir, er samsetning þessa höfuðstóls ekki ljós. Þó virðist
ótvírætt mega miða við, að hlutur óskiptilegra sjóða í honum sé
ekki verulegur. Í samþykktum Sambandsins er gert ráð fyrir því, að
hreinni eign við félagsslit verði skipt milli aðildarfélaga í hlutfalli
við úthlutaðan tekjuafgang til þeirra á ferli þess. Er í því fólgin til-
tekin skírskotun til stofnsjóðsinneignar félaganna, sem myndast á af
tekjuafgangi að verulegu leyti, þótt hún sé ekki einhlít. Hér er ekki
um félagsslit Sambandsins að ræða, heldur tilkall til hlutdeildar í
2725

eigin fé þess, sem telja má óráðstafað. Á það má fallast, að unnt sé
að byggja það tilkall á stofnsjóðsinneign, eins og málið er vaxið. Að
því athuguðu er það niðurstaða okkar, að taka beri kröfu áfrýjanda
til greina að meginstefnu til og viðurkenna rétt þrotabús Kaupfélags
Svalbarðseyrar til 1,10% hlutdeildar í bókfærðu eigin fé Sambands
íslenskra samvinnufélaga við árslok 1986 umfram inneignir í stofn-
sjóðum og séreignarsjóðum, að því leyti sem það var þá ekki bundið
í Óskiptilegum sameignarsjóðum, er átt hafi skýran grundvöll í sam-
Þykktum Sambandsins. Jafnframt verði stefnda gert að greiða áfrýj-
anda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 13. febrúar 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 28. janúar sl., höfðaði Jón Laxdal bóndi, kt.
220519-2289, Nesi, Grýtubakkahreppi, Suður-Þingeyjarsýslu, fyrir bæjar-
þingi Reykjavíkur með stefnu, birtri 18. janúar 1990, gegn Sambandi ís-
lenskra samvinnufélaga, kt. 550269-4309, Sambandshúsinu, Kirkjusandi,
Laugateigi 2 A, Reykjavík.

Dómkröfur stefnanda eru, að viðurkennd verði formlega og efnislega
eignarréttur og eignarhlutdeild þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyrar í Sam-
bandi íslenskra samvinnufélaga, þar með talið í hreinni eign og eigin fé
þess, í óskiptri sameign með öðrum eigendum Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga, í eignarhlutdeild og með eignaraðild í hlutfalli af bókfærðri
eign Kaupfélags Svalbarðseyrar í stofnsjóði Sambands íslenskra samvinnu-
félaga í samræmi við stöðu þeirrar inneignar og hlutfalli af heildarinnstæðu
í umræddum stofnsjóði 28. ágúst 1986, er bú Kaupfélags Svalbarðseyrar var
úrskurðað gjaldþrota og þrotabú Kaupfélags Svalbarðseyrar tók við skyld-
um, eignum og réttindum Kaupfélags Svalbarðseyrar. Jafnframt verði á
sama hátt viðurkenndur réttur þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyrar og
stefnda gert að þola, að ofangreindar eignir og eignarréttindi ásamt eignar-
hlutdeild og eignaraðild verði dregin undir skiptin á þrotabúi Kaupfélags
Svalbarðseyrar sem 1,10% af heildareign allra sameigenda í Sambandi ís-
lenskra samvinnufélaga.

Jafnframt er þess krafist, að stefnda verði gert að greiða stefnanda máls-
kostnað |...

Dómkröfur stefnda eru, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefn-
anda og honum tildæmdur málskostnaður að skaðlausu úr hendi stefnanda
-..1.

Leitað var um sáttir í málinu án árangurs.
2726

Málavextir.

Stefnandi var félagsmaður í Kaupfélagi Svalbarðseyrar, sem tekið var til
gjaldþrotaskipta með úrskurði skiptaréttar Þingeyjarsýslu, upp kveðnum
26. ágúst 1986. Kröfulýsingarfrestur var ákveðinn þrír mánuðir, og rann
hann út 10. desember 1986. Stefnandi lýsti kröfu í þrotabúið vegna skuldar
Kaupfélags Svalbarðseyrar við hann, auk þess sem verulegar fjárkröfur
voru gerðar á stefnanda vegna sjálfskuldarábyrgðar hans á ýmsum skuld-
bindingum Kaupfélags Svalbarðseyrar.

Stefndi lýsti kröfu í þrotabú Kaupfélags Svalbarðseyrar 18. nóv. 1986, að
fjárhæð 22.919.494 kr., og með bréfi, dags. 12. des. 1986, voru kröfur stefnda
hækkaðar í 23.564.424 kr. Í báðum tilvikum höfðu kröfur stefnda verið
lækkaðar um inneignir Kaupfélags Svalbarðseyrar í stofnsjóði og séreigna-
sjóðum, samtals 1.023.743 kr.

Kaupfélag Svalbarðseyrar var stofnað 17. desember 1889. Ásamt tveim
öðrum kaupfélögum var það stofnandi Sambands íslenskra samvinnufélaga
1902. Síðar gerðust kaupfélögin eitt af öðru aðilar að Sambandi íslenskra
samvinnufélaga og skipa stjórn þess og annast rekstur þess.

Fyrri hluta árs 1988 setti stefnandi fram kröfur við forsvarsmenn Sam-
bands íslenskra samvinnufélaga um, að eignarhlutdeild Kaupfélags Sval-
barðseyrar yrði dregin undir skiptin, og í framhaldi af því við skiptaráð-
andann í Þingeyjarsýslu. Á skiptafundi í þrotabúi Kaupfélags Svalbarðseyr-
ar 15. júní 1988 var skiptastjóra falið að rita Sambandi íslenskra
samvinnufélaga bréf, þar sem erindi stefnanda yrði kynnt, og farið fram á,
að Samband íslenskra samvinnufélaga upplýsti þrotabúið um eignarréttindi
þrotabúsins í Sambandi íslenskra samvinnufélaga. Af hálfu stefnda var
kröfum þb. Kaupfélags Svalbarðseyrar í hreina eign Sambands íslenskra
samvinnufélaga hafnað. Að kröfu stefnanda var haldinn skiptafundur aftur
í þrotabúinu 2. febrúar 1989. Þar var tillaga stefnanda um viðurkenningu og
heimtu þeirrar eignarhlutdeildar í Sambandi íslenskra samvinnufélaga, sem
mál þetta fjallar um, felld. Þá áskildi stefnandi sér rétt til að höfða mál
þetta með stoð í 114. gr. 1. nr. 6/1978. Með bréfi skiptaráðandans í Þingeyjar-
sýslu, dags. 13. apríl 1989, var því lýst yfir, að skiptaráðandi gerði ekki at-
hugasemdir við, að stefnandi notfærði sér heimild í 114. gr. |. nr. 6/1978 til
málsóknar á eigin ábyrgð og áhættu.

Málsástæður og lagarök stefnanda.

Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að gjaldþrot Kaupfélags Sval-
barðseyrar hafi engu breytt um eignaraðild þess að Sambandi íslenskra
samvinnufélaga. Þessi verðmikla eignarhlutdeild Kaupfélags Svalbarðseyr-
2727

ar í Sambandi íslenskra samvinnufélaga eigi að renna til þrotabús Kaupfé-
lags Svalbarðseyrar sem aðrar eignir Kaupfélags Svalbarðseyrar, enda feli
úrskurður um gjaldþrot ekki í
þrotabús. Við uppskrift skiptaréttar Þingeyjarsýslu á eignum þrotabúsins
hafi þessar eignir ekki komið fram, og þrátt fyrir ítrekaðar kröfur stefnanda
síðan hafi umrædd eignarréttindi ekki fengist dregin undir skiptin.

Útreiknuð hlutdeild hins gjaldþrota kaupfélags í eigin fé Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga sé eign þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyrar og

sér neitt afsal eða framsal eignarréttinda

skuli dregin undir skiptin sem hver önnur eign og eignarréttindi Kaupfélags
Svalbarðseyrar. Ekki hafi tekist að fá aðra ársreikninga SÍS en getið er um í
fram lögðum dómskjölum, en skorað hafi verið á stefnda að leggja gögn
fram það varðandi, enda séu ekki aðrir í aðstöðu til þess. Umræddu þrota-
búi beri sama hlutfall af eigin fé Sambands íslenskra samvinnufélaga og
hlutdeild Kaupfélags Svalbarðseyrar var í stofn- og séreignasjóðum Sam-
bandsins. Samkvæmt fram lögðum útreikningi sé talið, að hið gjaldþrota fé-
lag eigi 1,10% í sjóðum þessum og sama hlutfall af eigin fé Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga.

SÍS sé skráð í Firmaskrá Reykjavíkur með ótakmarkaðri ábyrgð eigenda.
SÍS hafi hvorki verið skráð við embætti sýslumanns Þingeyjarsýslu né
bæjarfógetaembættið á Akureyri eða sýslumannsembætti Eyjafjarðarsýslu.

Af hálfu stefnanda er vísað til reglna á sviði sameignar og óskiptrar sam-
eignar varðandi eignaraðild þrotabúsins í SÍS svo og samsvarandi reglna
um slit á sameign, sbr. reglur um sameignarfélög og reglur á sviði félaga-
réttar. Jafnframt er vísað til grundvallarreglna á sviði eignarréttar, sbr. 67.
gr. stjórnarskrár. Þá er og vísað til ákvæða gjaldþrotalaga nr. 6/1978, eink-
um að því er varðar heimtu þrotabús á eignum og eignarréttindum gjald-
þrota aðila. Gjaldþrot feli hvorki í sér framsal né afsal á eignum og eignar-
réttindum.

Um málshöfðun er og vísað til 114. gr. 1. nr. 6/1978. Einnig er vísað til
250., 254., 257. og 258. gr. alm. hgl. nr. 19/1940. Þá er og vísað til 1. nr. 46/
1937 um samvinnufélög og samvinnusambönd, þar sem m. a. komi skýrt
fram, að aðilar og stofnendur samvinnusambanda eigi beinan eignarrétt í
sameign sinni, stjórni henni og annist rekstur sameignarinnar og geti slitið
þessari sameign sinni með uppgjöri á hreinni eign og eigin fé samvinnusam-
bandsins milli eigenda og þá í hlutfalli við eign í stofnsjóði.

Hér eigi ekki við sömu reglur og varða sjálfseignarstofnanir, og ekki sé
fullnægjandi að greiða til þrotabús eigenda í Sambandi íslenskra samvinnu-
félaga bókfærða peningalega inneign í stofnsjóði sem fullnaðaruppgjör.
Eignarhlutfall aðila samvinnusambands í stofnsjóði sé um leið viðurkenn-
2128
ing á eignarhlutfalli í hreinni eign og eigin fé viðkomandi sameigenda í
heildareign viðkomandi samvinnusambands á svipaðan hátt og gildi um
hlutafé í skrásettu hlutafélagi, sbr. 1. nr. 32/1978. Meðferð forsvarsmanna
Sambands íslenskra samvinnufélaga á eignarhlutdeild þrotabús Kaupfélags
Svalbarðseyrar í Sambandi íslenskra samvinnufélaga og afstaða þeirra
gagnvart kröfum stefnanda í máli þessu geri málsókn þessa nauðsynlega og
leggi á þá skyldu til, að umrædd eignarréttindi verði dregin undir skiptin
sem aðrar eignir Kaupfélags Svalbarðseyrar. Áskilinn er allur réttur til
skaðabóta á hendur gagnaðila varðandi tjón þrotabús Kaupfélags Sval-
barðseyrar á meðferð forsvarsmanna gagnaðila á umræddum eignarréttind-
um, rekstri og stjórn Sambands íslenskra samvinnufélaga, þannig án sam-
Þykkis og samráðs við forsvarsmenn þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyrar.

Af hálfu stefnanda er einnig vísað til félagssamninga og samþykkta sam-
vinnuhreyfingarinnar og til hliðsjónar laga nr. 36/1921, 1. nr. 46/1937, 1. nr.
37/1958, 1. nr. 73/1938, 1. nr. 43/1945 og 1. nr. 47/1977.

Um upplýsingar úr reikningum stefnda og efnahagsupplýsingar hafi verið
skorað á stefnda að leggja fram gögn og upplýsingar, þar sem slíkt sé ein-
vörðungu í vörslu stefnda og á hans valdi. Um uppgjör til slita á hlutdeild í
óskiptri sameign megi og vísa til venju, eðlis máls, auk þess sem aðrar leiðir
virðist ekki vera fyrir hendi, skv. grundvallarreglum laga og réttar. Vakin
var athygli á auglýsingu og kynningu forsvarsmanna stefnda, sbr. auglýs-
ingu á dskj. 38 um opinbera og margítrekaða yfirlýsingu um, hverjir eigi
Samband íslenskra samvinnufélaga.

Málsástæður og lagarök stefnda.

Um samvinnufélög og samvinnusambönd gildi 1. nr. 46/1937 með áorðn-
um breytingum. Flestar greinar laganna fjalli um samvinnufélög, en um
samvinnusambönd séu bein ákvæði í V. (sic.) kafla laganna. Samkvæmt 31.
gr. 1. nr. 46/1937 gildi sömu ákvæði um stofnun samvinnusambands, skrá-
setningu og skipulag sem um samvinnufélög almennt. Síðari hluti ákvæðis-
ins vísi til þess mismunar, sem leiði af því, að samvinnufélög séu félög ein-
staklinga, en samvinnusamband félaga.

Samkvæmt lögum um samvinnufélög skuli vera ákvæði um sjóðsstofnanir
og lántökuheimildir í samþykktum félaganna. Tilgangurinn með myndun
sjóða sé bæði sá að afla félögunum veltufjár og að tryggja skuldbindingar
þeirra. Inneign í stofnsjóði sé séreign hvers félagsmanns, en varasjóður sé
óskiptilegur sameignarsjóður. Einnig sé gert ráð fyrir því, að stofna megi
fleiri sjóði. Samkvæmt 5. tl. 3. gr. laganna skuli leggja í stofnsjóð sem sér-
eign hvers félagsmanns nokkuð af tekjuafgangi þeim, sem komi í hans hlut
2729

við reikningslok. Réttur félagsmanns til þess að fá stofnsjóðseign sína
greidda sé mjög takmarkaður. Samkvæmt 25. gr. laganna falli hún til út-
borgunar, ef félagsmaður andast, flyst burt af félagssvæðinu, verður gjald-
þrota eða fátækrastyrks þurfi. Aldrei megi greiða út stofnsjóðseign, fyrr en
eigandi hafi innt af hendi allar fjárhagslegar skuldbindingar við félagið.
Stofnsjóðseignin standi til tryggingar skuldum félagsins, því að samkvæmt
25. gr. geti félags- eða fulltrúafundur notað hana til greiðslu á halla, ef
tryggingasjóðir nægja ekki til þess að greiða hann. Að öðru leyti sé stofn-
sjóðsfé óuppsegjanlegt og verði ekki selt eða látið af hendi nema með sam-
þykki félagsstjórnar. Félagsmaður í kaupfélagi. sem hverfi úr félaginu, eigi
því einungis kröfu á því að fá innstæðu sína í stofnsjóði greidda og eigi ekki
neina lagalega kröfu á hendur félaginu um hlutdeild í hreinni eign þess.
Dánarbú eða þrotabú félagsmanns eigi ekki meiri rétt en hann sjálfur.

Í samþykktum Sambands ísl. samvinnufélaga séu hliðstæð ákvæði um
stofnsjóð, varasjóð og aðra óskiptilega sjóði og séu í samþykktum kaupfé-
laga og byggð á framangreindum ákvæðum svl. Ef sambandsfélag gangi úr
Sambandinu gildi ákvæði 12. gr. samþykkta Sambandsins um endurgreiðslu
á innborguðu stofnfé og stofnsjóðsinnstæðu. Það sé skilyrði endurgreiðslu,
að félagið hafi greitt skuldir sínar og skuldbindingar við Sambandið að
fullu.

Reglur svl. og samþykkta Sambandsins um stofnsjóð, sem settar séu sam-
kvæmt heimild laganna, séu tæmandi, og eigi félag, sem gengur úr Sam-
bandinu eða verður gjaldþrota (sbr. andlát félagsmanns í samvinnufélagi).
ekki annan og meiri rétt en þær segja til um. Hér sé einungis um peninga-
lega kröfu að ræða, en ekki ávísun á eignarhlutdeild í hreina eign Sam-
bandsins. Hvorki lög né samþykktir Sambandsins veiti einstökum sam-
bandsfélögum eða þrotabúum þeirra rétt til þess að krefjast skipta á eign-
um Sambandsins með þeim hætti, sem stefnandi geri. Um félagsslit gildi
ákvæði 29. gr. samþykkta Sambandsins, en samkvæmt henni verði tillaga
um félagsslit að hljóta samþykki 3/4 hluta allra fulltrúa á tveim lögmætum
fulltrúafundum og málið verið borið undir fundi í öllum sambandsfélögum
milli funda.

Kröfur stefnanda séu á því reistar, að hann yfirfæri réttarreglur um sam-
eignarfélög og hlutafélög yfir á samvinnufélög og samvinnusamband og
krefjist hlutdeildar í eignum Sambandsins miðað við hundraðshluta félags í
stofnsjóði þess með líkum hætti og stofnsjóðurinn sé hlutafé stefnanda í
Sambandinu, og að hinu leytinu geri hann ráð fyrir því, að hann geti krafist
slita á sameign, eins og um sameignarfélag væri að ræða, og þá væntanlega
með uppboði, ef svo beri undir. Þessi kröfugerð eigi sér ekki neina stoð Í
2130

lögum um samvinnufélög, enda fari hún í bága við ákvæði laganna og sam-
þykkt Sambandsins og sambandsfélaganna.

Með stofnun Sambandsins hafi sambandstfélögin skuldbundið sig til þess
að hlíta lögum og löglegum samþykktum og njóta jafnframt þeirrar lög-
verndar og réttinda, sem löggjöfin veiti þessu félagsformi. Samkvæmt nú-
gildandi rétti séu samvinnufélög á margan hátt líkari sjálfseignarstofnun
undir sérstakri stjórn en öðrum félögum. Hið sama eigi við um Sambandið.

Vegna kröfu stefnanda um virðisaukaskatt á málskostnað er tekið fram,
að málshöfðun stefnanda sé gerð í nafni þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyr-
ar samkvæmt 114. gr. 1. nr. 6/1978. Þrotabúið sé ekki undanþegið virðis-
aukaskatti, eins og hér standi á, og því eigi virðisaukakrafa stefnanda sér
ekki lagastoð.

Niðurstaða.

Stefnandi, sem var, eins og að framan segir, félagsmaður í Kaupfélagi
Svalbarðseyrar, var jafnframt kröfuhafi í þrotabú kaupfélagsins og í ábyrgðum
vegna skulda þess. Hann lýsti kröfu í þrotabúið og höfðar mál þetta sem
kröfuhafi samkvæmt heimild í 114. gr. 1. nr. 6/1978. Réttarstaða stefnanda
byggist því á réttarstöðu þrotabús Kaupfélags Svalbarðseyrar gagnvart
stefnda.

Kauptélag Svalbarðseyrar var samvinnufélag, sbr. 1. gr. 1. nr. 46/1937.
Stefndi er samvinnusamband margra samvinnufélaga, sbr. 31. gr. sömu laga.
Niðurstaða málsins verður því byggð á lögum um samvinnufélög nr. 46/1937
með síðari breytingum svo og samþykktum stefnda.

Samkvæmt 31. gr. |. nr. 46/1937 gilda um stofnun, skrásetningu og skipu-
lag samvinnusambands sömu ákvæði sem um samvinnufélög yfirleitt, að því
leyti sem þau eiga við. Samkvæmt 3. gr. laganna skulu í samvinnufélögum
Vera a. m. k. stofnsjóður og varasjóður. Inneign félagsmanns í stofnsjóði er
séreign hans. Samkvæmt 25. gr. laganna fellur stofnsjóðseign hvers félags-
manns til útborgunar að vissum skilyrðum fullnægðum við andlát hans, við
burtflutning af félagssvæði, við gjaldþrot hans og ef hann verður fátækra-
styrksþurtfi.

Varasjóður er hins vegar óskiptilegur sameignarsjóður. Félagsmenn í
samvinnufélagi fá aldrei útborgað fé úr óskiptilegum sameignarsjóðum. Við
félagsslit skal innstæðufé í óskiptilegum sameignarsjóðum að loknum öllum
skuldbindingum, sem á félagsheildinni hvíla, ávaxtað undir umsjón hlutað-
eigandi sveitarstjórnar, uns samvinnufélag eða samvinnufélög með sama
markmiði taka til starfa á félagssvæðinu. Fær það félag eða þau félög um-
ráð sjóðseignarinnar.

Samkvæmt 12. gr. samþykkta Sambands íslenskra samvinnufélaga ber fé-
2731

lag, sem farið hefur úr Sambandinu, ekki ábyrgð á öðrum skuldbindingum
þess en þeim, sem myndaðar voru, þegar það gekk úr, og eigi lengur en 2 ár
frá næstu áramótum eftir úrgöngu, nema mál hafi risið út af skuld, sem bíð-
ur úrslita dómstóla. Félag, sem fer úr Sambandinu, hefur rétt til að fá
endurgreitt innborgað stofnfé og stofnsjóðsinnstæðu, þegar þessari ábyrgð
er lokið, enda hafi það greitt að fullu skuldir sínar og skuldbindingar við
Sambandið.

Eins og rakið var í málavaxtalýsingu hér að framan, lækkaði stefndi við
kröfulýsingu í þrotabú Kaupfélags Svalbarðseyrar kröfur sínar sem nam
inneignum kaupfélagsins í stofnsjóði og séreignarsjóðum.

Í 29. gr. samþykkta Sambands íslenskra samvinnufélaga er ákvæði um
það, hvernig með skuli fara við slit á Sambandinu. Hafi sambandsslit verið
ákveðin með tilteknum hætti, skal koma eignum Sambandsins í verð, og að
greiddum öllum skuldum og skuldbindingum skal eignum Sambandsins að
undanskildum óskiptanlegum sameignarsjóðum skipt á milli sambandsfé-
laga í hlutfalli við tekjuafgang, sem þau hafa frá byrjun fengið úthlutað frá
Sambandinu.

Hvorki er í lögunum um samvinnufélög né í samþykktum Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga ákvæði um rétt félaga eða félagsmanna við úr-
göngu til þess að krefjast hluta af eða hlutdeildar í eignum samvinnufélags-
ins eða samvinnusambandsins, eins og stefnandi gerir. Ber því að sýkna
stefnda af kröfum stefnanda í máli þessu.

Eftir atvikum þykir rétt að fella málskostnað niður.

Auður Þorbergsdóttir borgardómari kvað upp dóminn.

Dómsorð:

Stefndi, Samband íslenskra samvinnufélaga, skal vera sýkn af kröf-
um stefnanda, Jóns Laxdals, vegna þrotabús Kaupfélags Svalbarðs-
eyrar í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður.
2732
Föstudaginn 9. desember 1994.
Nr. 476/1994. — Björn Baldursson og
Rut Skúladóttir
gegn
Íslandsbanka hf. og
Friðgeiri Björnssyni, dómstjóra í Reykjavík

Kærumál. Frávísun frá Hæstarétti. Málflutningsumboð. Kæruheim-
ild.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 25. nóv-
ember 1994, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 30. sama
mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur, sem var
kveðinn upp 11. nóvember sl. í málinu Rut Skúladóttir gegn Íslands-
banka hf., en ályktarorð hins kærða úrskurðar voru á þann veg, að
Birni Baldurssyni sé óheimilt að annast málflutningsstörf í því máli
fyrir Rut Skúladóttur. Um kæruheimild vísar sóknaraðili til 3. mgr.
143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála svo og 2. mgr. 21. gr.
laga nr. 75/1973 um Hæstarétt Íslands. Sóknaraðili krefst, að hinn
kærði úrskurður verði felldur úr gildi og sér heimilað að annast
málflutningsstörf í málinu fyrir Rut Skúladóttur. Þá krefst hann
kærumálskostnaðar „úr hendi dómstjórans í Reykjavík, Friðgeirs
Björnssonar, vegna Héraðsdóms Reykjavíkur, að fjárhæð 250.000
kr., enda var enginn ágreiningur um úrskurðarefnið við Íslands-
banka, sem er varnaraðili málsins“.

Málsaðilarnir Rut Skúladóttir og Íslandsbanki hf. hafa ekki látið
málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Þá hefur Friðgeir Björnsson dóm-
stjóri engar kröfur gert.

Ákvæði 21. gr. laga nr. 75/1973, sem sóknaraðili vitnar meðal ann-
ars til um kæruheimild, féllu úr gildi 1. júlí 1992, sbr. 1. tölulið 162.
gr. laga nr. 91/1991. Í 3. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991, sem sóknaraðili
byggir kæruheimild að öðru leyti á, er mælt fyrir um heimild þess,
sem telur héraðsdómara hafa gert á hlut sinn í dómarastarfi, til að
2133

kæra dómarann fyrir Hæstarétt og krefjast, að honum verði veitt
áminning eða gerð sekt. Þetta lagaákvæði heimilar á engan hátt
málskot með þeim kröfum, sem sóknaraðili gerir fyrir Hæstarétti í
máli þessu. Þar sem kæruheimild verður þannig hvorki studd við
þau lagaákvæði, sem sóknaraðili vísar til, né önnur ákvæði 143. gr.
laga nr. 91/1991 verður að vísa máli þessu sjálfkrafa frá Hæstarétti.

Kærumálskostnaðar hefur ekki verið krafist úr hendi sóknaraðila,
og verður hann því ekki dæmdur.

Dómsorð:
Máli þessu er vísað frá Hæstarétti.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. nóvember 1994.

Við þingfestingu máls þessa 22. september sl. lýsti Björn Baldursson lög-
fræðingur yfir, að hann mætti fyrir sóknaraðila sem maki hennar. Kom
hann í allar fyrirtökur málsins utan eina, 26. október sl., er sóknaraðili
mætti sjálf. Þá skrifar Björn undir beiðni, dagsetta 16. ágúst, um úrlausn
dómsins varðandi gildi tiltekinnar aðfarargerðar sýslumanns, þar sem
sóknaraðili er gerðarþoli. Þá hefur Björn skrifað undir greinargerð sóknar-
aðila í máli þessu. Dómara hafa nýlega borist upplýsingar um, að Björn og
sóknaraðili séu ekki í hjúskap, og varð það tilefni til könnunar dómara á
því, hvort Björn Baldursson hefði heimild samkvæmt 2. mgr. 5. gr. laga nr.
61/1942 að annast málflutning fyrir sóknaraðila í máli þessu. Þar sem mætti,
Björn Baldursson, hefur lýst því yfir, að hann og sóknaraðili séu ekki gift,
verður að telja, að hann sé ekki maki í skilningi 2. mgr. 5. gr. laga nr. 61/
1942, sem heimili honum að annast málflutning fyrir stefndu í máli þessu.
Þá verður ekki séð, að hagsmunir í máli þessu, sem varðar fjárkröfu á
hendur Rut Skúladóttur persónulega vegna atvinnurekstrar hennar, séu
þess eðlis, að þau heimili, að Björn Baldursson annist málflutning fyrir
sóknaraðila í máli þessu. Einnig er upplýst í málinu, að mætti hefur ekki
málflutningsréttindi og þar af leiðandi ekki málflutningsumboð samkvæmt
4. gr. fyrrnefndra laga um málflytjendur.

Samkvæmt framansögðu verður ekki séð, að skilyrðum 2. mgr. 5. gr. laga
nr. 61/1942 sé fullnægt, og er Birni Baldurssyni því óheimilt að annast mál-
flutningsstörf fyrir sóknaraðila, Rut Skúladóttur, í máli þessu.

Úrskurðarorð:
Birni Baldurssyni er óheimilt að annast málflutningsstörf fyrir
sóknaraðila, Rut Skúladóttur, í máli þessu.
2734
Föstudaginn 9. desember 1994.
Nr. 479/1994. — Lind hf.
(Skúli Th. Fjeldsted hrl.)
gegn
Ólafi Á. Pálssyni

Kærumál. Frávísunarúrskurður staðfestur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut máli þessu til Hæstaréttar með kæru 1. desem-
ber 1994, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. sama mán-
aðar. Um kæruheimild er vísað til j-líðar 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/
1991 um meðferð einkamála. Hann krefst þess, að hinn kærði úr-
skurður verði felldur úr gildi og lagt verði fyrir héraðsdómara að
taka málið til efnismeðferðar. Þá krefst sóknaraðili kærumálskostn-
aðar.

Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti.

Málavöxtum er lýst í hinum kærða úrskurði.

Í grein 2.1. í almennum ákvæðum samnings aðila um fjármögn-
unarleigu, dagsetts 10. apríl 1992, er mælt fyrir um heimild til upp-
sagnar samningsins vegna vanefnda leigutaka á ákvæðum hans. Þar
segir meðal annars, að leigutaki viðurkenni rétt leigusala til að taka
til sín leigumuninn, hvar sem hann kunni að vera niður kominn. Í
grein 2.2. er meðal annars að finna ákvæði um uppgjör í kjölfar
uppsagnar samningsins vegna vanefnda leigutaka. Skal leigutaki þá
greiða alla gjaldfallna og ógjaldfallna leigu til loka upphaflegs
samningstíma svo og tjón vegna vanefndanna og kostnað leigusala.
Frá skuldinni skal draga andvirði hins leigða, og skal þá miða við
endursöluverð leigumunar við afhendingu. Í stað þess að sæta slík-
um frádrætti getur leigusali einnig farið þá leið að falla frá eignar-
rétti sínum að leiguhlutnum og krefja leigutaka um fullar efndir
samningsins.

Vegna vanefnda varnaraðila á samningnum beindi sóknaraðili að
honum uppsögn með símskeyti 28. apríl 1994. Var þá jafnframt
2735

skorað á leigutaka að skila hinni leigðu vörubifreið, enda yrði and-
virði hennar dregið frá skuldinni. Í málatilbúnaði sóknaraðila kem-
ur fram, að leigutaki hafi ekki orðið við þeirri áskorun. Hins vegar
sér þess ekki stað í gögnum málsins, að sóknaraðili hafi gert reka að
því að ná til sín umráðum bifreiðarinnar með aðför, sem óhjá-
kvæmilegt hefði verið af þessum sökum, til að uppgjör gæti farið
fram með þeim hætti, að andvirði hennar yrði dregið frá skuld
varnaraðila. Hefði sóknaraðili viljað komast hjá slíkum frádrætti,
átti hann þess einnig kost að falla frá eignarrétti sínum að bif-
reiðinni og krefja varnaraðila um fullar efndir. Enga yfirlýsingu er
að finna um þetta í málatilbúnaði sóknaraðila í héraði, sem er þvert
á móti á því reistur, að varnaraðili verði dæmdur til að greiða skuld
sína að fullu, en sóknaraðili haldi engu að síður áfram eignarráðum
sínum á leiguhlutnum. Yfirlýsing í greinargerð sóknaraðila fyrir
Hæstarétti um, að endursöluverð bifreiðarinnar verði dregið frá
dómkröfu á síðari stigum, fái hann bifreiðina afhenta, breytir engu
hér um.

Samkvæmt framansögðu eru þeir annmarkar á málatilbúnaði
sóknaraðila, að dómur verður ekki lagður á kröfur hans í því horfi,
sem þær eru, sbr. einnig 1. mgr. 96. gr. laga nr. 91/1991. Ber því að
staðfesta hinn kærða úrskurð.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 18. nóvember 1994.

Mál þetta höfðaði Lind hf., kt. 610886-1679, Lágmúla 6, Reykjavík, með
stefnu, birtri 20. júní sl., á hendur Ólafi Pálssyni, kt. 221267-4009, Sigtúni
27, Patreksfirði.

Málið var tekið til dóms eða úrskurðar fyrr í dag.

Stefnandi krefst greiðslu 4.208.703 kr. auk dráttarvaxta |...| og máls-
kostnaðar.

Stefndi hefur eigi sótt þing í máli þessu og því ekki gert neinar kröfur.

Stefnandi lýsir málavöxtum svo, að stefndi hafi tekið á leigu Mercedes
Benz-vörubifreið með samningi, dagsettum 10. apríl 1992, en samningi þess-
um hafi verið breytt með svokallaðri skuldbreytingu 29. desember 1993.
Leigutími hafi verið ákveðinn 60 mánuðir. Um leigufjárhæð og leigu-
2136

greiðslu segi, að stefndi skuli greiða 50.451 kr. í desember til apríl og
100.902 kr. í maí til nóvember mánaðarlega, uppfært miðað við lánskjara-
vísitölu 3347, í 60 skipti, í fyrsta sinn 31. desember 1993.

Stefnandi segir stefnda vera í vanskilum með greiðslur samkvæmt samn-
ingi þessum frá og með gjalddaga 31. desember 1993. Stefnandi hafi ekki
fengist til að greiða vanskilin, og leigumun hafi ekki verið skilað. Vegna
vanskila þessara hafi samningnum verið sagt upp með símskeyti, sem sent
hafi verið stefnda 27. apríl sl. Uppsögn þessa byggir stefnandi á gr. 2.1. í
samningi aðila og kveðst innheimta skuldina á grundvelli gr. 2.2. í sama
samningi.

Stefnufjárhæð sundurliðar stefnandi svo:

1. Gjaldfallnar leigugreiðslur á uppsagnardegi ............ kr. 258.084
2. Gjaldfelldar eftirstöðvar á uppsagnardegi,

sbr. gr. 2.2.-b í samningnum ......................0 000... - 3.245.477
3. Virðisaukaskattur af gjaldfelldum eftirstöðvum ...... - 195.142

Samtals kr.  4.298.703

Auk ákvæða þeirra í samningi aðila, er áður getur, styður stefnandi kröf-
ur sínar við almennar reglur kröfu- og samningaréttar um greiðslu fjár-
skuldbindinga. Þá vísar hann jafnframt til vaxtalaga og til 130. gr. laga nr.
91/1991 um meðferð einkamála.

Niðurstaða.

Í stefnu er því lýst af hálfu stefnanda, að leigumun hefði ekki verið skil-
að. Er þar ekkert að finna um verðmæti bifreiðarinnar eða hvernig því
skyldi varið við uppgjör milli aðilanna. Í gr. 2.2.-d í samningi þeim, sem
kröfur eru reistar á, segir þó, að frá skuld skuli draga „endursöluverð leigu-
munar við afhendingu“. Krafa sú, sem stefnandi á skv. ákvæðum samnings-
ins, er ekki hærri en samningurinn í heild mælir fyrir um, og því hefur stefn-
andi ekki lýst kröfu sinni nægilega, svo að leyst verði úr málinu efnislega og
til fullnaðar.

Samkvæmt þessu er málið svo vanreifað, að því verður vísað frá dómi.
Málskostnaður fellur niður.

Jón Finnbjörnsson dómarafulltrúi kveður upp úrskurð þennan. Meðferð
máls þessa hefur dregist talsvert vegna mikilla anna við dómstólinn.

Úrskurðarorð:
Máli þessu er vísað frá dómi. Málskostnaður fellur niður.
2737
Föstudaginn 9. desember 1994.
Nr. 474/1994. — Eind hf.
(Guðni Haraldsson hrl.)
gegn
þrotabúi Ingibergs Hafsteinssonar
(Valgarð Briem hrl.)

Kærumál. Gjaldþrotaskipti. Vörslur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 7. nóvember
1994, sem barst réttinum með kærumálsgögnum 29. sama mánaðar.
Kæruheimild er í 179. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl.
Krefst sóknaraðili þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði úr
gildi felldur í heild sinni, en til vara, að honum verði hrundið, að því
er varðar eftirtalin tæki: Tvær DNG-handfærarúllur, verksmiðju-
númer 211048-F og 546078-F, dýptarmæli FCV-551 og 24 mílna rat-
sjá, hvort tveggja af gerðinni Furuno, talstöð Kelvin Hughes af
gerðinni Husun, 55 VHF, Loran Plotter, LP-1000, Setrex-727-sjálf-
stýring með útistjórntækjum og gírókompás og Koden Loran af C
gerð, L-790. Hann krefst og málskostnaðar í héraði og kærumáls-
kostnaðar.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kæru-
málskostnaðar.

Bú Ingibergs Hafsteinssonar var tekið til gjaldþrotaskipta 19.
nóvember 1993.

Í fjármögnunarleigusamningi sóknaraðila og Gunnars Kristins-
sonar 29. janúar 1992 um bátinn Krata Pál, VE-065, sem síðar bar
heitið Abbý, HF-057, er þess getið, að siglingatæki séu leigð með
bátnum. Er um tæki þessi vísað til sérstaks lista, er fylgi samningn-
um. Þessara tækja er hins vegar að engu getið í fjármögnunarleigu-
samningi sóknaraðila og Ingibergs 15. febrúar 1993 um bátinn Abbý,
HF-057. Fimm þeirra muna, sem varnaraðili krefst afhendingar á úr
2738
hendi Ingibergs Hafsteinssonar, eru á framangreindum lista, sem er
vélritaður á bréfsefni sóknaraðila. Í málinu liggur hins vegar fyrir
eintak þessa lista, þar sem hefur verið handritað nafn Ingibergs og
heiti bátsins Abbýjar, HF-057, í stað nafns Gunnars Kristinssonar
og bátsins Krata Páls, VE-065. Ekki er þar getið samnings sóknar-
aðila og Ingibergs.

Ákvæði 72. gr. laga nr. 21/1991 segir fyrir um, að þrotabú eignist
öll fjárhagsleg réttindi þrotamanns, sem hann á við upphaf skipta,
nema þau, sem honum er heimilað að halda samkvæmt 72. gr. og
73. gr. laganna. Munir þeir, sem varnaraðili hefur krafist afhending-
ar á, voru í vörslum þrotamannsins við upphaf skipta og falla ekki
undir undanþágur þessar. Sóknaraðili hefur ekki sýnt fram á eignar-
rétt sinn að mununum með þeim hætti, að komið verði í veg fyrir
afhendingu þeirra til varnaraðila. Samkvæmt þessu og þegar litið er
til þess, að muna þeirra, sem hér er deilt um, er að engu getið í
samningnum frá 15. febrúar 1993, ber að staðfesta niðurstöðu hins
kærða úrskurðar, að því er varðar þá muni, sem krafa sóknaraðila
lýtur að.

Dæma ber sóknaraðila til að greiða varnaraðila kærumálskostn-
að, eins og Í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn kærði úrskurður er staðfestur, að því er varðar skyldu
Ingibergs Hafsteinssonar til að afhenda Garðari Briem, skipta-
stjóra í þrotabúi Ingibergs Hafsteinssonar, eftirtalda muni:
Tvær DNG-handfærarúllur, verksmiðjunúmer 211048-F og
546078-F, dýptarmæli FCV-5S1 og 24 mílna ratsjá, hvort
tveggja af gerðinni Furuno, talstöð Kelvin Hughes af gerðinni
Husun 55 VHF, Loran-Plotter, LP-1000, Setrex-727-sjálfstýr-
ing með útistjórntækjum og gírókompás og Koden-Loran af
C-gerð, L-790.

Sóknaraðili, Lind hf., greiði varnaraðila, þrotabúi Ingibergs
Hafsteinssonar, 50.000 krónur í kærumálskostnað.
2739

Úrskurður Héraðsdóms Reykjaness 2. nóvember 1994.

Mál þetta, sem varðar ágreining um skyldu þrotamanns til að láta eignir
af hendi, var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 27.
október sl.

Sóknaraðili, þrotabú Ingibergs Hafsteinssonar, kt. 050556-3779, Sóleyjar-
götu 17, Reykjavík, krefst dómsúrskurðar um, að eftirtalin tæki verði tekin
úr vörslum þrotamanns, Ingibergs Hafsteinssonar, Skúlaskeiði 14, Hafnar-
firði, og fengin skipuðum skiptastjóra, Garðari Briem hdl., fyrir hönd
Þþrotabúsins:

1) 2 stk. DNG-handfærarúllur, verksmnr. 211048-F og $46078-F,
2) 2 stk. Atlander-handfærarúllur verksmnr. 3090 og 3115,

3) 1 stk. farsími af Storno-gerð,

4) 1 stk. dýptarmælir, Furuno-gerð, FCV-5S1,

5) 1 stk. Koden-Loran, C-gerð, LR-790,

6) 1 stk. Koden-Gps-staðsetningartæki, gerð KGP-900,

7) 1 stk. talstöð, Kelvin-Hughes, gerð Husun 55, VHF,

8) 1 stk. talstöð, Norðland, lítil CB-stöð,

9) 1 stk. talstöð, Raytheon-gerð, Ray-98E,
10) 1 stk. 24 mílna ratsjá af Furuno-gerð,

11) 1 stk. Loran-Plotter, LP-1000,
12) 1 stk. SETREX 727 sjálfstýring með útistjórntækjum og gírókompás.

Varnaraðili, Ingibergur Hafsteinsson, kt. 050556-3779, Skúlaskeiði 14,
Hafnarfirði, gerir þá dómkröfu, að synjað verði kröfu sóknaraðila um úr-
skurð um afhendingu muna þeirra, sem upp eru taldir í kröfu sóknaraðila,
nema talstöðvar af Norðland-gerð.

Krafa sóknaraðila barst dóminum 22. september 1994. Við fyrirtöku
kröfunnar á dómþingi 12. sama mánaðar sótti varnaraðili þing og hafði uppi
mótmæli við kröfunni. Var þá mál þetta þingfest. Við fyrirtöku málsins á
dómbþingi 24. október var þing einnig sótt af hálfu Lindar hf.

Meðalgönguaðili, Lind hf., Lágmúla 6, Reykjavík, gerir þær dómkröfur,
að meðalganga þess verði leyfð og að kröfum sóknaraðila verði hafnað,
hvað varðar eftirtalin tæki:

1) 2 stk. DNG-handfærarúllur, verksmnr. 211048-F og 546078-F,

2) 1 stk. dýptarmælir, Furuno-gerð, FCV-5S1,

3) 1. stk. talstöð, Kelvin-Hughes-gerð, Husun-55, VHF,

4) 1 stk. 24 mílna ratsjá af Furuno-gerð,

5) 1 stk. Loran-Plotter, LP-1000,

6) 1 stk. SETREX-727, sjálfstýring með útistjórntækjum og gírókompás,
7) 1 stk. Koden-Loran af C-gerð, L-790.
2740

Þá er gerð krafa um málskostnað að mati réttarins.

Atvik að baki máli þessu eru þau, að með úrskurði Héraðsdóms Reykja-
ness, upp kveðnum 19. nóvember 1993, var bú varnaraðila, Ingibergs Haf-
steinssonar, tekið til gjaldþrotaskipta og Garðar Briem hdl. skipaður
skiptastjóri.

Í kröfu sóknaraðila er greint svo frá, að í ljós hafi komið, að varnaraðili
hafi í vörslum sínum um borð í bát, sem hann hafi haft til umráða á grund-
velli kaupleigusamnings, lausafjármuni, sem falli undir eignir þrotabús
hans. Varnaraðili hafi ekki fengist til að afhenda þessa muni, en gefið þá
skýringu, að aðrir eigi þessa hluti, án þess að geta lagt fram haldbær gögn,
sem sýni fram á það. Kröfu sína um umráð yfir umræddum munum byggir
sóknaraðili á 1. nr. 21/1991, sérstaklega 3. mgr. 82. gr.

Varnaraðili, Ingibergur Hafsteinsson, heldur því fram, að hann sé ekki
eigandi þeirra tækja, sem krafist er afhendingar á, nema talstöðvar af
Norðland-gerð. Tæki þau, sem tilgreind séu undir liðum nr. 1, 4, 5, 7, 10, 11
og 12 í kröfu sóknaraðila, séu eign Lindar hf. Atlander-handfærarúllur séu
eign Viðars Sæmundssonar skipstjóra, og hefur varnaraðili lagt fram í dóm-
inum yfirlýsingu hans, dagsetta 26. 10. 1994, að hann sé eigandi tveggja At-
lander-handfærarúllna, sem séu í bátnum Abbý, HF-57, og beri verksmiðju-
númerið 3090 og 3115. STORNO-farsímann kveður hann vera eign sonar
síns, Hauks Ingibergssonar. Kom hann fyrir dóminn sem vitni og bar, að
hann ætti símann. Koden-Gps-staðsetningartæki, gerð KGP-900, kveður
hann vera eign Eyjólfs Kristjánssonar, og hefur hann lagt fram í dóminum
greiðslukvittun Radíómiðunar hf. til Eyjólfs Kristjánssonar, Stekkjar-
hvammi 58, Hafnarfirði, dags. 16. 2. 1993, fyrir KGB-gervitunglamóttakara,
KGB900-103. Raytheon-talstöð kveður varnaraðili vera eign Guðjóns Arn-
ar á Garpi.

Meðalgönguaðili, Lind hf., greinir svo frá atvikum, að 29. janúar 1992
hafi Lind hf. og Gunnar Kristinsson gert með sér samning um fjár-
mögnunarleigu á bátnum Krata Páli, VE-065, skráningarnúmer 6792, og
siglingatækjum skv. meðfylgjandi lista. Hinn 15. febrúar 1993 hafi Ingiberg-
ur Hafsteinsson sótt um eignaleigu á sama bát, sem þá hét Vala, VE-65
(skránnr. 6792), en síðar hafi báturinn fengið nafnið Abbý, og hafi leigu-
samningur verið gerður sama dag. Listi yfir fylgihluti, sem fylgdu samn-
ingnum við Gunnar Kristinsson, hafi fylgt samningnum, og hafi verið kross-
að við þau tæki, sem fylgdu til Ingibergs.

Málsástæður og lagarök meðalgönguaðila.

Meðalgönguaðili styður meðalgöngu sína 20. gr. einkamálalaga nr. 91/
1991, en úrslit máls þessa skipti hann miklu, þar sem hann sé raunverulegur
eigandi nokkurra af þeim tækjum, sem krafist sé afhendingar á.
2741

Listi yfir fylgihluti þá, sem fylgt hafi samningnum við Gunnar Krist-
insson, hafi einnig fylgt samningi Lindar hf. og Ingibergs, og hafi verið
krossað við þau tæki, sem fylgdu með til Ingibergs. Skv. grein 2.9. í samn-
ingi aðila sé leigumunur eign leigusala. Báturinn og fylgihlutirnir séu því
eign Lindar hf. Þá sé Lindarskip hf. auk þess þinglýstur eigandi bátsins skv.
veðmálabók, en Lind hf. og það félag hafi verið sameinuð. Þeir hlutir, sem
hér um ræði, teljist til fylgifjár skipsins, sbr. 26. gr. laga nr. 39/1978, en bátur
sá, sem hér um ræði, sé 5,9 brúttórúmlestir.

Niðurstaða.

Úrslit máls þessa skipta Lind hf. máli að lögum, og er Lind hf. því heimil
meðalgangan, sbr. 20. gr. einkamálalaga nr. 91/1991, sbr. 2. mgr. 178. gr. laga
nr. 21/1991.

Í fjármögnunarleigusamningi Lindar hf. og Ingibergs Hafsteinssonar um
bátinn ABBÝ, HF-57, er þess ekki getið, að bátnum fylgi fylgihlutir. Af
hálfu Lindar hf. og varnaraðila er því haldið fram, að listi yfir fylgihluti,
sem fylgdi samningi Lindar hf. og Gunnars Kristinssonar um sama bát, en í
þeim samningi er vísað til meðfylgjandi lista yfir siglingatæki, hafi fylgt
samningnum við varnaraðila og að krossað hafi verið við þau tæki á listan-
um, sem fylgdu með til Ingibergs. Á listanum, sem liggur frammi í ljósriti,
hefur verið strikað yfir nafn Gunnars Kristinssonar og nafn Ingibergs Hat-
steinssonar ritað í staðinn, og á eftir upphaflegu nafni bátsins er skráð: nú
ABBÝ. HF-057. Á listanum er krossað við fleiri tæki en þau, sem Lind hf.
gerir kröfur um í máli þessu. Þá eru ekki tilgreind á listanum tvö þeirra
tækja, sem Lind hf. kveður vera sína eign, þ. e. 1 stk Koden-Loran af C-
gerð, LR-790, og talstöðvar af Kelvin-Hughes-gerð, Husun 55, VHF. List-
inn er ekki undirritaður af aðilum, og ekki kemur fram á honum, að hann
sé fylgiskjal með samningi aðila.

Þegar framanrakið er virt og það sérstaklega, að í samningi aðila er list-
ans ekki getið sem fylgiskjals, né kemur það fram á listanum, að hann sé
fylgiskjal með samningnum, þykir umræddur listi ekki vera fullnægjandi
sönnun fyrir eignarrétti Lindar hf. á þeim tækjum, sem félagið kveðst eiga
og getið er á listanum. Þá þykir ekki hafa verið sýnt fram á, að umræddir
fylgihlutir teljist til fylgifjár bátsins.

Varnaraðili, Ingibergur, hefur lagt fram yfirlýsingu þess efnis, að Viðar
Sæmundsson skipstjóri sé eigandi 2 stk. Atlander-handfærarúllna,
verksmnr. 3090 og 3115. Þá hefur hann lagt fram kvittun til Eyjólfs Kristj-
ánssonar frá Radíómiðun hf. fyrir greiðslu á KGP900-103 KGP-gervitungla-
móttakara. Verður ekki fallist á, að fram lögð skjöl séu sönnun fyrir
2142

því, að varnaraðili. Ingibergur, sé ekki eigandi tækjanna. Vitnisburður
Hauks Ingibergssonar um, að hann sé eigandi STORNO-farsímans, veitir
einn sér ekki næga sönnun fyrir eignarhaldi hans á símanum. Þá er á engum
gögnum að byggja um Raytheon-talstöðina. Loks hefur varnaraðili viður-
kennt, að hann eigi litla Norðland-talstöð.

Samkvæmt framangreindu verður varnaraðili, Ingibergur Hafsteinsson,
úrskurðaður til að afhenda sóknaraðila öll hin umkröfðu tæki.

Eftir niðurstöðu málsins verður málskostnaður ekki úrskurðaður, en
meðalgönguaðili gerði einn kröfu um málskostnað.

Úrskurð þennan kveður upp Þorgerður Erlendsdóttir dómarafulltrúi.

Úrskurðarorð:

Varnaraðili, Ingibergur Hafsteinsson, afhendi Garðari Briem hdl.,
skiptastjóra f. h. þrotabús Ingibergs Hafsteinssonar, eftirtalin tæki: 2
stk. DNG-handfærarúllur, verksmnr. 211048-F og 546078-F, 2 stk. At-
lander-handfærarúllur, verksmnr. 3090 og 3115, farsíma af Storno-
gerð, dýptarmæli, Furuno-gerð, FCV-5S1, Koden-Loran, C-gerð,
LR-790, Koden-Gps-staðsetningartæki, gerð KGP-900, talstöð Kelvin-
Hughes-gerð, Husun 55, VHF-talstöð, Norðland, lítil CB-stöð, tal-
stöð, Raytheon-gerð, Ray-98 E, 24 mílna ratsjá af Furuno-gerð, Lor-
an-Plotter, LP-1000, SETREX-727-sjálfstýringu með útistjórntækjum
og gírókompás.
2743
Mánudaginn 12. desember 1994.
Nr. 480/1994. — Búnaðarbanki Íslands
(Ólafur Birgir Árnason hrl.)
gegn
Íslandsbanka hf.
(Árni Pálsson hrl.)

Kærumál. Nauðungarsala. Úthlutun söluverðs. Aðfinnslur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 18. nóvem-
ber 1994, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. desember
sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra, upp
kveðinn 11. nóvember 1994, þar sem hafnað var kröfum sóknaraðila
um breytingar á frumvarpi sýslumannsins á Akureyri til úthlutunar
á söluverði fasteignarinnar Ásabyggðar 6 þar í bæ við nauðungar-
sölu. Kæruheimild er í 79. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu.
Sóknaraðili krefst, að hinum kærða úrskurði verði breytt á þann
veg, að hann fái úthlutað af söluandvirðinu greiðslu á kröfu sam-
kvæmt skuldabréfi, sem verði talið hafa verið tryggt með 4. veðrétti
í fyrrnefndri eign, aðallega 1.618.930 krónum, en til vara 1.515.554
krónum. Hann krefst jafnframt úthlutunar á 80.205,30 krónum til
greiðslu á kröfu í skjóli tryggingarbréfs, sem hafi einnig hvílt á 4.
veðrétti í eigninni. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og
kærumálskostnaðar úr hendi varnaraðila.

Varnaraðili krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar að öðru
leyti en um málskostnað í héraði, sem hann krefst, að sóknaraðila
verði gert að greiða sér ásamt kærumálskostnaði.

I.

Með bréfi 29. október 1992 til sýslumannsins á Akureyri lýsti
sóknaraðili kröfum sínum um greiðslu af söluverði fasteignarinnar
Ásabyggðar 6, sem var seld á uppboði 21. sama mánaðar, og studdi
hann kröfurnar við þrjá samninga um veðréttindi í hinni seldu eign.
2744

Var þar í fyrsta lagi um að ræða tryggingarbréf, sem hvíldi á 4. veð-
rétti í eigninni, út gefið 9. apríl 1987, upphaflega að fjárhæð 700.000
krónur, en í skjóli þess krafðist sóknaraðili greiðslu á 150.896 krón-
um, sem hann kvað vera lögmannsþóknun vegna innheimtu veð-
tryggðrar skuldar, sem væri að öðru leyti greidd. Í öðru lagi krafðist
sóknaraðili greiðslu á 1.618.930 krónum samkvæmt veðskuldabréfi,
út gefnu 31. mars 1992, sem var upphaflega að fjárhæð 1.500.000
krónur, en á grundvelli veðleyfa frá öðrum veðhöfum taldi hann
skuldabréfið hvíla á 4. veðrétti, samhliða áðurnefndu tryggingar-
bréfi. Í þriðja lagi krafðist sóknaraðili greiðslu á 159.578 krónum
samkvæmt veðskuldabréfi, hvílandi á 5. veðrétti í eigninni, út gefnu
6. maí 1988 og upphaflega að fjárhæð 980.000 krónur, en þetta kvað
hann vera lögmannsþóknun vegna innheimtu veðskuldarinnar, sem
hafi verið greidd að öðru leyti.

Í frumvarpi sýslumanns til úthlutunar á söluverðinu, dagsettu 10.
nóvember 1992, voru framangreindar kröfur sóknaraðila teknar til
greina að undanskildu því, að upp í kröfu samkvæmt skuldabréfi, út
gefnu 31. mars 1992, átti að úthluta 1.515.554 krónum. Nam lækkun-
in frá lýstri kröfu sóknaraðila 103.376 krónum, sem var fjárhæð inn-
heimtulauna af skuldinni. Sóknaraðili mótmælti frumvarpinu og
krafðist, að upphafleg krafa sín samkvæmt skuldabréfinu yrði tekin
að fullu til greina.

Varnaraðili hafði einnig uppi mótmæli gegn frumvarpinu, sem
hann beindi að fyrirhugaðri úthlutun til sóknaraðila. Þar krafðist
varnaraðili þess, að réttindi sóknaraðila samkvæmt skuldabréfinu
frá 31. mars 1992 yrðu látin víkja fyrir kröfu sinni, að fjárhæð
353.755,90 krónur, sem hann studdi við skuldabréf á 8. veðrétti í
eigninni, út gefið 31. október 1989. Þá krafðist varnaraðili þess einn-
ig, að sóknaraðili fengi enga úthlutun til greiðslu á lögmannsþókn-
un, þar sem hann hefði ekki lýst kröfum sínum í söluverðið, áður en
uppboði var lokið á eigninni. Til vara krafðist varnaraðili, að
sóknaraðili fengi aðeins að koma að kröfum um lögmannsþóknun
fyrir kröfum samkvæmt veðskjölunum frá 1987 og 1988 og þá með
Þeim fjárhæðum, sem hann hafði krafist í því sambandi í beiðnum
um nauðungaruppboð til fullnustu á þeim kröfum, en beiðnirnar
höfðu legið fyrir allt frá árinu 1990.

Á fundi, sem fulltrúi sýslumanns hélt 11. desember 1992 til að
2745

taka afstöðu til fram kominna mótmæla gegn frumvarpinu, féllst
hann á kröfu varnaraðila um, að réttindi sóknaraðila samkvæmt
veðskuldabréfinu frá 31. mars 1992 yrðu látin víkja fyrir kröfu
varnaraðila samkvæmt skuldabréfi á 8. veðrétti í eigninni og um
leið fyrir kröfum Byggingarsjóðs ríkisins samkvæmt tveimur veð-
skuldabréfum, hvílandi á 6. og 7. veðrétti. Með þessari breytingu
leiddi frumvarpið til þess, að sóknaraðili fengi ekki kröfu sína sam-
kvæmt skuldabréfinu greidda að fullu, þar sem aðeins stóðu eftir
1.102.368 krónur til úthlutunar upp í hana. Þá féllst fulltrúi sýslu-
manns á varakröfu varnaraðila um úthlutun til sóknaraðila til
greiðslu á lögmannsþóknun, og var því ráðgert, að hann fengi
64.422,30 krónur samkvæmt tryggingarbréfinu á 4. veðrétti og
84.703 krónur í skjóli veðskuldabréfsins á 5. veðrétti.

Af hálfu sóknaraðila var lýst þegar í stað yfir, að hann leitaði
dómsúrlausnar um þessar breytingar á frumvarpinu.

Ágreiningur málsaðila stendur annars vegar um, hvar kröfu
sóknaraðila samkvæmt veðskuldabréfinu frá 31. mars 1992, samtals
1.515.554 krónur, verði skipað í réttindaröð við úthlutun söluverðs
og hvort úthluta eigi til viðbótar greiðslu innheimtulauna af þeirri
kröfu, 103.376 krónum. Hins vegar deila aðilar um, hvort sóknar-
aðili eigi að fá úthlutað 80.205,30 krónum til greiðslu lögmanns-
þóknunar í skjóli tryggingarbréfsins frá 9. apríl 1987, sem hvíldi á 4.
veðrétti í hinni seldu eign.

I.

Í veðskuldabréfi sóknaraðila, út gefnu 31. mars 1992, er mælt fyrir
um, að fasteignin Ásabyggð 6 á Akureyri sé veðsett til að tryggja
greiðslu skuldar samkvæmt bréfinu, að fjárhæð 1.500.000 krónur,
með fimmta veðrétti og uppfærslurétti að baki fjórum tilteknum
veðskuldum. Er óumdeilt, að ein þessara rétthærri veðskulda hafi
síðar fallið niður og sóknaraðili njóti þannig uppfærsluréttar sem
því nemur fyrir veðskuldabréfi sínu.

Við útgáfu veðskuldabréfsins hvíldu einnig veðréttindi á eigninni
önnur en þau, sem áttu samkvæmt þessu að standa framar því í veð-
röð. Sóknaraðili átti sjálfur veðréttindi í eigninni samkvæmt fyrr-
nefndu tryggingarbréfi frá árinu 1987 og veðskuldabréfi frá árinu
1988, en tekið var fram í skuldabréfinu frá 31. mars 1992, að réttindi
2146

samkvæmt því hefðu átt að standa samhliða réttindum samkvæmt
tryggingarbréfinu í veðröð og að réttindi samkvæmt veðskuldabréf-
inu frá 1988 hefðu átt að þoka fyrir nýja bréfinu. Að öðru leyti nutu
tveir aðrir veðhafar á þessum tíma veðréttinda í fasteigninni, svo að
máli skipti nú, en það voru varnaraðili samkvæmt veðskuldabréfi,
út gefnu 31. október 1989, og Byggingarsjóður ríkisins samkvæmt
tveimur veðskuldabréfum, sem voru gefin út 29. apríl og 10. júní
1991. Með yfirlýsingu varnaraðila frá 2. mars 1992 og ódagsettri yfir-
lýsingu Byggingarsjóðs ríkisins veittu þeir báðir heimild til, að um-
rædd fasteign yrði veðsett sóknaraðila með veðrétti, sem gengi fyrir
réttindum þeirra, til tryggingar verðtryggðu skuldabréfi, að fjárhæð
allt að 1.500.000 krónum. Í báðum yfirlýsingunum var tekið fram, að
það skilyrði væri sett fyrir veðleyfinu, að sóknaraðili aflétti veð-
skuldabréfi, út gefnu 6. maí 1988 og upphaflega að fjárhæð 980.000
krónur, af eigninni innan tveggja mánaða frá þinglýsingu veðleyfis.
Eins og málið liggur fyrir, virðist nýja veðsetningin samhliða aflýs-
ingu þessarar eldri veðskuldar hafa átt að leiða til þess, að heildar-
fjárhæð veðskulda við sóknaraðila myndi lækka.

Sóknaraðili afhenti skuldabrétið frá 31. mars 1992 ásamt veðleyf-
um til þinglýsingar 15. apríl sama ár, og voru réttindi samkvæmt
þessum skjölum innfærð í þinglýsingarbók samdægurs. Frestur
sóknaraðila rann því út 15. júní 1992 til að hlíta skilyrðinu sam-
kvæmt fyrrgreindum veðleyfum um að afmá veðréttindi samkvæmt
veðskuldabréfinu frá 6. maí 1988. Fyrir liggur, að sóknaraðili lét
ekki verða af því fyrr en 14. desember 1992, og varð þannig veruleg-
ur dráttur á, að veðréttindin yrðu afmáð, gagnstætt skilmálum veð-
leyfanna. Á hinn bóginn verður að líta til þess, að varnaraðili mátti
ganga út frá, að veðleyfið frá sér yrði hagnýtt á þann hátt, að í skjóli
þess yrði þinglýst nýjum réttindum handa sóknaraðila, sem yrði
gengið út frá í þinglýsingarbók, að stæðu framar eldri veðréttindum
varnaraðila. Var því full ástæða fyrir varnaraðila til að gæta að því,
hvort orðið yrði við því skilyrði, sem hann setti í veðleyfi sitt, og
krefjast þá breytinga á færslu í þinglýsingarbók, ef hann yrði þess
áskynja, að skilyrðinu hefði ekki verið fullnægt í tæka tíð. Þetta
gerði varnaraðili ekki, svo að séð verði, enda virðist hann ekki hafa
gert athugasemdir um stöðu veðskuldabréfs sóknaraðila frá 31.
mars 1992 í réttindaröð, fyrr en komið var fram frumvarp til úthlut-
2747

unar á söluverði veðsins. Þegar tekið er tillit til þess svo og, að
varnaraðili hefur ekki sýnt, að dráttur af hálfu sóknaraðila um að
afmá réttindi sín samkvæmt veðskuldabréfinu frá 6. maí 1988 hafi
valdið honum tjóni, verður að fallast á þá kröfu sóknaraðila, að
krafa hans samkvæmt veðskuldabréfi, út gefnu 31. mars 1992, verði
talin hvíla á 4. veðrétti í fasteigninni Ásabyggð 6 við úthlutun á
söluverði hennar.

Sóknaraðili hefur ekki sýnt fram á, að hann hafi lagt fyrir sýslu-
mann kröfulýsingu vegna skuldabréfsins frá 31. mars 1992, þess efnis
og í því formi, sem áskilið er í 2. mgr. 49. gr. laga nr. 90/1991, áður
en uppboði var lokið á fyrrnefndri fasteign. Nýtur sóknaraðili því
ekki réttar til að fá greiddan innheimtukostnað af veðskuldinni við
úthlutun söluverðs eignarinnar, sbr. 4. mgr. 50. gr. sömu laga. Sam-
kvæmt því og þar sem aðila greinir ekki á um fjárhæðir, verður
sóknaraðili talinn eiga rétt á að fá úthlutað 1.515.554 krónum til
greiðslu kröfu á grundvelli skuldabréfsins frá 31. mars 1992.

III.

Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar þykir mega stað-
festa niðurstöðuna þar um að hafna kröfu sóknaraðila um úthlutun
á 80.205,30 krónum til greiðslu á lögmannsþóknun í skjóli trygg-
ingarbréfs frá 9. apríl 1987, sem hvíldi á 4. veðrétti í fasteigninni
Ásabyggð 6.

IV.

Samkvæmt framansögðu er fallist á kröfu sóknaraðila um að
breyta ákvörðun sýslumannsins á Akureyri frá 11. desember 1992
um úthlutun á söluverði fasteignarinnar Ásabyggðar 6 á þann hátt,
að sóknaraðili fái úthlutun á 1.515.554 krónum sem veðhafi á 4. veð-
rétti Í eigninni, en að öðru leyti verður ekki hreyft við ákvörðun
sýslumanns.

Eins og atvikum er háttað, er rétt, að aðilar beri hvor sinn kostn-
að af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti.

Sóknaraðili sendi Héraðsdómi Norðurlands eystra gögn málsins
með bréfi 18. desember 1992, og var það þá fullbúið til þeirrar með-
ferðar, sem mælt er fyrir um í 74.-77. gr. laga nr. 90/1991. Málið var
þó ekki þingfest í héraði fyrr en 3. mars 1994. Í þinghaldi 19. maí
2748
sama ár lýstu lögmenn aðila gagnaöflun lokið, og var málinu frestað
um óákveðinn tíma til munnlegs flutnings. Málflutningur fór ekki
fram fyrr en 20. október sl. Engar skýringar er að finna í gögnum
málsins á þessum verulega og ástæðulausa drætti, sem er í brýnni
andstöðu við grunnreglur 4. þáttar laga nr. 90/1991 um hraða með-
ferð mála. Verður að átelja þessa meðferð héraðsdómara á málinu.

Dómsorð:

Við úthlutun á söluverði fasteignarinnar Ásabyggðar 6 á
Akureyri nýtur sóknaraðili, Búnaðarbanki Íslands, réttar til
úthlutunar á 1.515.554 krónum sem veðhafi á 4. veðrétti.

Ákvæði í hinum kærða úrskurði um að hafna kröfu sóknar-
aðila um úthlutun á 80.205,30 krónum sem veðhafa á 4. veð-
rétti er staðfest.

Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður falla niður.

Úrskurður Héraðsdóms Norðurlands eystra 11. nóvember 1994.

Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar 20. f. m. að undangengnum munn-
legum málflutningi og þingfest hér fyrir dóminum 3. mars sl., er til komið
vegna kröfu Ólafs Birgis Árnasonar hrl.. dagsettrar á Akureyri 18. desem-
ber 1992, f. h. Búnaðarbanka Íslands, Akureyri. þar sem undir dóminn er
borinn ágreiningur um úthlutun söluverðs húseignarinnar nr. 6 við Ása-
byggð á Akureyri, sem seld var nauðungarsölu 21. október það ár. Á fundi
11. desember s. á. tókst ekki að jafna ágreining um úthlutun söluverðs, og
var því þá lýst yfir, að krafist yrði úrlausnar dómsins um ákvörðun sýslu-
manns. sbr. 2. mgr. 73. gr. laga nr. 90/1991.

Sóknaraðili máls þessa er Búnaðarbanki Íslands, Akureyri. og varnar-
aðili Íslandsbanki hf., Akureyri.

Kröfur sóknaraðila eru þær aðallega, að sóknaraðili fái í fyrsta lagi út-
hlutað af uppboðsandvirði Ásabyggðar 6. Akureyri, samkvæmt veðskulda-
bréfi á 4. veðrétti 1.618.930 kr., í öðru lagi, að sóknaraðila verði úthlutað
samkvæmt tryggingarbréfi á 4. veðrétti 80.205,30 kr., og í þriðja lagi, að
staðfest verði ákvörðun fulltrúa sýslumanns um úthlutun til sóknaraðila
samkvæmt veðskuldabréfi á 5. veðrétti 84.703 kr., samtals kröfur að fjárhæð
1.783.838,30 kr. verði viðurkenndar, — til vara, að honum verði úthlutað
samkvæmt veðskuldabréti á 4. veðrétti 1.515.554 kr. og að sóknaraðila verði
2749
úthlutað sömu upphæðum og greinir í aðalkröfu í kröfulið 2 og 3. Krafist er
áfallinna vaxta af úthlutunarfjárhæð frá 21. 10. 1992 til greiðsludags og máls-
kostnaðar úr hendi varnaraðila að mati dómsins.

Varnaraðili gerir þær dómkröfur, að kröfur hans hjá sýslumanni verði
teknar til greina, en þær voru: í fyrsta lagi, að úthlutað verði upp í veð-
skuldabréf sóknaraðila, út gefið 6. 5. 1988, upphaflega 980.000 kr., 84.703
kr. samkvæmt 7. lið í frumvarpi til úthlutunar á söluverði, í öðru lagi, að
krafa varnaraðila varðandi 6. lið í frumvarpi til úthlutunar á söluverði verði
tekin til greina þannig, að ekkert greiðist til sóknaraðila samkvæmt þessum
lið. Í þriðja lagi er þess krafist, að ákvörðun sýslumanns varðandi 11. lið í
frumvarpi til úthlutunar á söluandvirði verði staðfest. Í fjórða lagi er krafist
málskostnaðar að mati réttarins.

Málavextir samkvæmt lýsingu sóknaraðila eru þeir, að með tryggingar-
bréfi, að fjárhæð 700.000 kr., út gefnu 9. 4. 1987, og með veðskuldabréfi,
980.000 kr., út gefnu 6. 5. 1989, var sóknaraðila sett að veði með 9. og 11.
veðrétti húseignin Ásabyggð 6 hér í bæ. Er húseignin var seld á nauðungar-
uppboði 21. 10. 1992, höfðu veðbréf þessi þokast upp á 4. og 5. veðrétt.
Hinn 19. 7. 1990 bað sóknaraðili um nauðungaruppboð á húseigninni. Sam-
tals nam þá skuldin á 4. og 5. veðrétti 2.128.154.20 kr., en skuldin samkvæmt
fyrra veðtryggingarbréfinu nam þá alls 1.025.695,30 kr. og samkvæmt seinna
veðskuldabréfinu 1.102.458,90 kr. Þáverandi eigandi húseignarinnar átti þá í
miklum fjárhagslegum og persónulegum vandræðum, og þvældust uppboðs-
kröfur sóknaraðila ásamt fleiri uppboðsbeiðnum mánuðum og árum saman
á frestum í uppboðsréttinum. Árið 1992 varð það að ráði til bjargar eiganda
Ásabyggðar 6, sem þá var að reyna að selja húsið, að sóknaraðili skuld-
breytti lánunum á 4. og 5. veðrétti með nýju láni til væntanlegs kaupanda,
Uppans hf. Var skuldbreytingin m. a. gerð með nýju veðskuldabréfi, að
fjárhæð 1.500.000 kr., út gefnu 31. 3. 1992, tryggðu með 4. veðrétti í húseign-
inni. Þessar tilraunir til björgunar af hálfu sóknaraðila hafi þó ekki nægt, og
hafi eignin verið seld á nauðungaruppboði 21. 10. 1992.

Sóknaraðili kveðst hafa lýst kröfum í uppboðsandvirði eignarinnar á
uppboðsdegi, sbr. dskj. nr. 17, að fjárhæð samtals 1.929.404 kr. Sundurliðast
krafan þannig, að 150.896 kr. er innheimtuþóknun lögmanns samkvæmt
skuldabréfinu, að fjárhæð 700.000 kr., út gefnu 9. 4. 1987, og sama þóknun,
159.578 kr., vegna skuldabréfsins á 5. veðrétti, kr. 980.000, út gefins 6. 5.
1988, en 1.618.930 kr. eru vegna fyrrnefnds skuldabréfs, er Uppinn hf. gaf út
til sóknaraðila 31. mars 1992, og þinglýsts 15. apríl s. á. á 5. veðrétti; en kraf-
an samkvæmt bréfinu sundurliðast þannig: höfuðstóll 1.441.486,90 kr.,
bankakostnaður 825 kr., samningsvextir 36.037,20 kr., vextir af höfuðstól
2750
37.204,90 kr., áfallinn kostnaður 103.376 kr. og skuld þá samtals 1.618.930
kr. Kemur fram, að þetta er staða skuldarinnar 29. 10. 1992.

Með kröfulýsingunni á dskj. nr. 17 fylgdu uppboðsbeiðnir, dagsettar 19. 7.
1990, vegna skuldabréfsins 980.000 kr., út gefins 6. 5. 1988, og veðtrygging-
arbréfsins, út gefins 9. 4. 1987, 700.000 kr. Í kröfulýsingunni er þess getið,
að með fylgi þinglýst veðleyfi, og fylgir veðheimild Ábyrgðarsjóðs fast-
eignasala, dagsett í Reykjavík 5. mars 1992 og þinglýst 15. 4. s. á., þar sem
ábyrgðarsjóðurinn heimilar Uppanum hf. að veðsetja margnefnda fasteign
með 7. veðrétti til tryggingar vísitölutryggðu veðbréfi til sóknaraðila, allt að
fjárhæð 1.500.000 kr., en ábyrgðarsjóðurinn átti veðtryggingarbréf, út gefið
9. 5. 1988, upphaflega að fjárhæð 250.000 kr., á 9. veðrétti í eigninni, og
þokar sjóðurinn með veð sitt um einn veðrétt. Í veðheimildinni segir svo:
„Skilyrði fyrir veðleyfinu er, að núverandi 6. veðréttur skv. veðskuldabréfi,
út gefnu 6. 5. 1988 til Búnaðarbanka Íslands, upphaflega að fjárhæð 980.000
kr., nú að fjárhæð 1.600.000 kr., verði létt af eigninni innan tveggja mánaða
frá þinglýsingu veðleyfis þessa.“ Samhljóða ákvæði er í veðheimild Bygg-
ingarsjóðs ríkisins, ódagsettri, Reykjavík, en þinglýstri 15. 4. 1992, þar sem
byggingarsjóðurinn veitti Uppanum hf. veðleyfi til að veðsetja sóknaraðila
fasteignina með 7. veðrétti til tryggingar veðbréfi, vísitölutryggðu, allt að
fjárhæð 1.500.000 kr., en með tveimur veðskuldabréfum, öðru dagsettu
29. 4. 1991, upphaflega að fjárhæð 1.281.000 kr., og hinu dagsettu 10. 6. 1991,
upphaflega að fjárhæð 1.345.000 kr., var byggingarsjóðnum veðsett eignin
með 7. og 8. veðrétti og uppfærslurétti. Er skjal þetta á dskj. nr. 18.

Með sömu skilmálum veitir varnaraðili Uppanum hf. veðheimild með
skjali, út gefnu á Akureyri 2. 3. 1992 og þinglýstu 15. 4. 1992, til að veðsetja
sóknaraðila með sama veðrétti, er gangi fyrir hans veðrétti samkvæmt fjár-
námi, dagsettu 31. 1. 1989, upphaflega að fjárhæð 505.000 kr., og skulda-
bréfi, dagsettu 31. 10. 1989, upphaflega að fjárhæð 550.000 kr., tryggðu með
10. og 11. veðrétti í eigninni. Er þetta dskj. nr. 24.

Samkvæmt veðbókarvottorði á dskj. nr. 16, út gefnu af sýslumanninum á
Akureyri 21. 10. 1992, er veðleyfum þessum þinglýst samhliða veðskulda-
bréfi Uppans hf. til sóknaraðila, 1.500.000 kr., út gefnu 31. 3. 1992 og þing-
lesnu og mótteknu 15. 4. s. á. Samkvæmt veðbókarvottorðinu verður ekki
annað séð en á þinglýsingardegi sé veðröð áhvílandi veða á Ásabyggð 6
rétt. Á veðbókarvottorðinu hefur veðskuldabréfi, út gefnu 6.5. 1988,
980.000 kr., ekki verið aflétt. Á margnefndu veðskuldabréfi, út gefnu 31.
mars 1992, er ritað: „samþ.“ og síðan stimplað Ásgrímur Hilmisson útibús-
stjóri og rituð skammstöfunin Á. H. Í vélrituðum texta skuldabréfsins segir
svo: „Skuldabréf þetta er samhliða tryggingarbréfi, út gefnu 9. 4. 1987,
2751
þinglýsingarnúmer 1987-1809, að fjárhæð 700.000 kr. Veðhafi er Búnaðar-
banki Íslands, Akureyri. Búnaðarbanki Íslands. Akureyri, sem veðhafi á 6.
veðrétti heimilar hér með, að veðréttur sá þoki fyrir skuldabréfi þessu. Á 6.
veðrétti er skuldabréf upphaflega að fjárhæð 980.000 kr., þinglýsingarnúm-
er 1988-2042.“ Stimplað: Búnaðarbanki Íslands. útibúið á Akureyri, undir-
ritað: Gestur Jónsson, Erling Einarsson.

Á dskj. nr. 20 er svohljóðandi kvittun. undirrituð af Ásgrími Hilmarssyni.
útibússtjóra Búnaðarbanka Íslands, dags. 21. ágúst 1992: „Í dag hefir Þorst.
Hjaltason lögm. greitt v/Uppans með skuldabrgr. Uppinn upphaflega kr. 1,5
millj. og ávís. 434.000 kr., til greiðslu skbr. nr. 9422 og trbréfs, upphaflega
700.000 kr.“ En samkvæmt dskj. nr. 8 er skuldabréfið að fjárhæð 980.000
kr., út gefið 6. 5. 1986, nr. 9422, og þar sem vísað er til tryggingarbréfs í
kvittuninni, virðist vera átt við skuldabréf, út gefið 10. apríl 1987, að fjárhæð
700.000 kr., upphaflega út gefið til Sparisjóðs Akureyrar, en sóknaraðili
tekið á sig sjálfskuldarábyrgð á.

Svo sem áður greinir, var húseignin Ásabyggð 6 seld á nauðungarupp-
boði 21. október 1992. Hæstbjóðandi var varnaraðili með boð að fjárhæð
9.500.000 kr.

Á dskj. nr. 5 liggur fyrir svohljóðandi frumvarp að úthlutunargerð sýslu-
mannsins á Akureyri, dagsett á Akureyri 10. nóvember 1992:

„Söluverð eignarinnar er kr. 9.500.000
Af því greiðast sölulaun í ríkissjóð - (95.000)
Til greiðslu handa rétthöfum eru því — „ 9.405.000

sem verður varið til greiðslu sem hér segir:
1. Til Vátryggingafélags Íslands hf. til
greiðslu lögveðskröfu v/iðgjalds

brunatryggingar kr. 18.045
2. Til Akureyrarbæjar til greiðslu lög-
veðskröfu vegna fasteignagjalda - 239.887

3. Til Lífeyrissjóðs hjúkrunarkvenna
samkvæmt veðskuldabréfi á 1. veð-

rétti — „1.364.980
4. Til Byggingarsjóðs ríkisins sam-

kvæmt veðskuldabréfi á 2. veðrétti - 763.040
5. Til Íslandsbanka hf. samkvæmt veð-

skuldabréfi á 3. veðrétti — 2425421

6. Til Búnaðarbanka Íslands samkvæmt
veðskuldabréfi á 4. veðrétti — 1.515.554
10.

2752

. Til Búnaðarbanka Íslands samkvæmt

tryggingarbréfi á 4. veðrétti kr.  150.896

. Til Búnaðarbanka Íslands samkvæmt

veðskuldabréfi á 5. veðrétti - 159.578

. Til Byggingarsjóðs ríkisins sam-

kvæmt veðskuldabréfi á 6. veðrétti — 1.477.224

Til Byggingarsjóðs ríkisins upp í

kröfu samkvæmt veðskuldabréfi á 7.

veðrétti renna eftirstöðvar söluverðs-

ins — 1.290.375 kr. (9.405.000)
0,00

Komi ekki fram athugasemdir eða mótmæli gegn þessu frumvarpi í síð-

asta lagi fyrir kl. 15.00 mánudaginn 30. nóvember 1992, mega hlutaðeigend-
ur vænta þess, að endanleg úthlutun söluverðs eignarinnar verði eins og að
ofan greinir.“

Hinn 16. nóvember sama ár gerði lögmaður varnaraðila eftirfarandi at-

hugasemdir við frumvarpið að úthlutunargerðinni, sbr. dskj. nr. 2:

„1.

Krafa Búnaðarbanka Íslands samkvæmt veðskuldabréfi, út gefnu 13. 3.
1992 (sic), upphaflega 1.500.000 kr.

Því er mótmælt, að af söluverðinu verði úthlutað til greiðslu á veð-
skuldabréfinu 1.515.554 kr., svo sem gert er ráð fyrir í frumvarpi sýslu-
manns.

Hinn 2. mars sl. veitti umbjóðandi minn skilyrt veðleyfi vegna þessa
veðskuldabréfs. Skilyrðið í veðleyfinu var um, að veðskuldabréfi í Bún-
aðarbanka Íslands, út gefnu 6. maí 1988, upphaflega 900.000 kr. (sic),
yrði aflýst innan tveggja mánaða frá þinglýsingu veðleyfisins.

Var veðleyfi þetta veitt vegna veðskuldabréfs bankans, sem nú hvílir á
8. veðrétti eignarinnar. Þar sem Búnaðarbanki Íslands hefur ekki aflýst
veðskuldabréfinu, er þess krafist, að við úthlutun söluverðs njóti
framangreint veðskuldabréf umbjóðanda míns forgangs.

Rétt er einnig að benda á, að veðleyfi Byggingarsjóðs ríkisins var háð
sömu skilyrðum og veðleyfi umbjóðanda míns.

. Krafa Búnaðarbanka Íslands samkvæmt tryggingarbréfi, út gefnu 9.

apríl 1987.

Krafa Búnaðarbanka Íslands er 150.896 kr., sem er lögmannsþóknun.
Kröfulýsing bankans er dagsett 29. október. Því er ljóst, að kröfu er
ekki lýst í samræmi við 1. mgr. 49. gr. laga nr. 90/1991.

Samkvæmt 4. mgr. 50. gr. í. f. laga nr. 90/1991 er fortakslaust ákvæði um,
að innheimtukostnaði verður ekki úthlutað af söluverði eignar, þegar
2753
kröfu er ekki lýst fyrir lok þess frests, sem settur er í 1. mgr. 49. gr. laga
nr. 90/1991. Þessi skilningur er áréttaður í greinargerð með frumvarpi til
laga nr. 90/1991.
Fyrri málsliður 4. mgr. 50. gr. laga nr. 90/1991 á ekki við um innheimtu-
kostnað, heldur er þar fjallað um mat sýslumanns á kröfum að öðru
leyti.

Að lokum, ef ekki verður fallist á framangreind rök umbjóðanda míns,
skal á það bent, að sýslumaður fer langt út fyrir kröfugerð Búnaðarbank-
ans. Í uppboðsbeiðni er krafist 64.422,30 kr. í innheimtukostnað auk sölu-
skatts. Kröfur um aukinn innheimtukostnað frá því, sem greinir í upp-
boðsbeiðni, yrðu ekki hækkaðar nema þá með kröfulýsingu fyrir þann
frest, sem settur er í Í. mgr. 49. gr. laga nr. 90/1991.

Að lokum skal á það bent, að sýslumanni bar að synja um nauðungar-
uppboð á grundvelli beiðni bankans. Með beiðninni fylgdi tryggingarbréf,
sem ekki verður talið grundvöllur nauðungarsölu, hvorki samkvæmt 6. gr.
laga nr. 90/1991 né í gildistíð eldri laga um nauðungaruppboð nr. 57/1949.

Af framangreindum ástæðum ber að hafna kröfum bankans um inn-
heimtukostnað.

3. Krafa Búnaðarbanka Íslands samkvæmt veðskuldabréfi, út gefnu 6.
maí 1988.
Krafa Búnaðarbanka Íslands er um greiðslu lögmannsþóknunar, að
fjárhæð 159.576 kr.
Vísað er til raka, sem fram eru sett undir 2. tl. hér að framan, að
undanskildu því, sem sérstaklega á við um tryggingarbréfið.“

17. sama mánaðar hafði lögmaður sóknaraðila eftirfarandi andmæli gegn
frumvarpinu að úthlutunargerðinni, sbr. dskj. nr. 3:

„Í frumvarpi til úthlutunargerðar, dags. 10. 11. 1992, á uppboðsandvirði
Ásabyggðar 6, Akureyri, sem seld var nauðungarsölu 21. október sl., eru
Búnaðarbanka Íslands, Akureyri, ætlaðar 1.515.444,00 kr. skv. 6. lið frum-
varpsins vegna veðkröfu á 4. veðrétti skv. veðskuldabréfi, upphaflega að
fjárhæð 1.500.000 kr.

Ég mætti f. h. Búnaðarbankans á Akureyri við lokasölu á Ásabyggð 6 21.
október sl. Þá lýsti ég — ásamt fleiri kröfum — kröfu Búnaðarbankans vegna
veðskuldabréfs á 4. veðrétti (upphaflega 1.500.000 kr.) 1.631.884 kr. Höfuð-
stóll, vextir og dráttarvextir námu skv. þeirri kröfulýsingu 1.515.554,00 kr.,
lögmannsþóknun 116.330 kr., eða samtals 1.631.884 kr. Mismunurinn á lýstri
kröfu og frumvarpinu til úthlutunargerðar er 116.330,00 kr.. eða það, sem
nemur lögmannsþóknuninni.

Með bréfi, dags. 29. 10. 1992, sbr. meðfylgjandi ljósrit, lækkaði ég kröfu

17 Hæstaréttardómar IV
2154
Búnaðarbankans skv. þessum lið í 1.618.930 kr. að teknu tilliti til gjaldskrár
LMFÍ, er tók gildi 1. júlí 1992.

Kröfulýsing mín kom fram á réttum tíma, sbr. 4. mgr. 50. gr., sbr. og 1.
mgr. 49. gr. Í. nr. 90/1991, — og sú upphæð, sem fram kemur í frumvarpi til
úthlutunargerðar, því mér gjörsamlega óskiljanleg.

Með vísan til 52. gr. 1. nr. 90/1991, sbr. S1. gr. sömu laga, er þess krafist, að
mér verði f. h. Búnaðarbanka Íslands, Akureyri, greiddar 1.618.920 kr. af
uppboðsandvirði Ásabyggðar 6 vegna áðurnefndrar veðkröfu á 4. veð-
rétti.“

Hinn 11. desember 1992 var ágreiningur aðila samkvæmt mótmælum
þeirra tekinn fyrir hjá sýslumanninum á Akureyri af Erlingi Sigtryggssyni
sýslumannsfulltrúa, og var afstaða hans til ágreiningsefnis aðila þannig bók-
að, sbr. dskj. nr. 6:

Frumvarpið breytist því þannig:

Liðir 1-5 eru óbreyttir.

Liður 6 er svohljóðandi:

Til Búnaðarbanka Íslands samkvæmt

tryggingarbréfi á 4. veðrétti, en þó með

áður bókuðum fyrirvara, kr. 64.422,30

Liður 7 er svohljóðandi:

Til Búnaðarbanka Íslands samkvæmt

veðskuldabréfi á 5. veðrétti kr. 84.703,00

Liður 8 er svohljóðandi:

Til Byggingarsjóðs ríkisins samkvæmt
veðskuldabr. á 6. veðrétti

Liður 9 er svohljóðandi:

Til Byggingarsjóðs ríkisins samkvæmt
veðskuldabréfi á 7. veðrétti — 1.511.154,00
Liður 10 er svohljóðandi:

Til Íslandsbanka hf. samkvæmt veð-
skuldabréfi á 8. veðrétti

Við bætist liður nr. 11:

Til Búnaðarbanka Íslands skv. veð-
skuldabréfi, upphaflega að fjárhæð
1.500.000 kr., útg. 31. 3. 1992, renna ett-
irstöðvar söluverðsins

1.477.224,00

|

353.756,00

1.102.368,00
Þar sem ákvörðun fulltrúa sýslumanns er á þennan veg, telur hann ekki
ástæðu til að fjalla um mótmæli á skjali nr. 113.
2755

Ólafur B. Árnason hrl. lýsir yfir, að hann leiti úrlausnar héraðsdóms um
þessa ákvörðun fulltrúa sýslumanns, sbr. 2. mgr. 73. gr. laga nr. 90/1991.“

Sóknaraðili getur þess í greinargerð sinni, að fallist sé á ákvörðun full-
trúa sýslumanns varðandi mótmæli nr. 2 og 3 með þeirri breytingu, að um
misritun muni vera að ræða í síðari úthlutunargerðinni, þar sem úthlutun
samkvæmt tryggingarbréfi á 4. veðrétti er 64.422,30 kr., þ.e. innheimtulaun.
Við þá fjárhæð hafi fulltrúinn gleymt að bæta kröfu um virðisaukaskatt,
15.783 kr., og er fallist á þá kröfu með 80.205,30 kr. Að öðru leyti er ekki
krafist úrskurðar héraðsdóms um þessa niðurstöðu.

Varnaraðili mótmælir ekki þeirri kröfu sóknaraðila í 3. lið aðalkröfu. að
staðfest verði ákvörðun um, að sóknaraðila verði úthlutað 84.703 kr.

Málsástæður og lagarök sóknaraðila eru þau, að margnefnt skuldabréf,
að fjárhæð 1.500.000 kr., á 4. veðrétti eignarinnar hafi verið í fullu gildi, er
lokasala fór fram, hvað svo sem líði skilyrðum í veðleyfum síðari veðhafa.
Skilyrtu veðleyfin geta á engan hátt leitt til sjálfstæðrar ógildingar veð-
skuldabréfsins né breytt sæti þess í veðröðinni. Veðskuldabréfið hafi öðlast
forgangsáhrif frá þinglýsingardegi, sbr. 15. gr. laga nr. 39/1978, og veðleyfi
síðari veðhafa gátu engu um það breytt. Þá megi ljóst vera, að staða síðari
veðhafa batnaði mjög við skuldbreytinguna, þar sem skuldabréfið á 4. veð-
rétti var umtalsvert lægra en skuldin samkvæmt veðbréfum, er áður hvíldu
á 4. og 5. veðrétti og síðar var aflýst. Héldi sóknaraðili ekki sæti sínu í veð-
röðinni, myndi það baka honum óverðskuldað tjón, og á sama hátt myndi
varnaraðili hagnast óverðskuldað á kostnað sóknaraðila. Vísar hann í þessu
sambandi til 18. gr. laga nr. 39/1978. Kröfuna um innheimtuþóknunina,
103.376 kr., skýrir sóknaraðili á dskj. nr. 3 ásamt fylgiskjali með því dskj.,
sem er kröfulýsing frá uppboðsdegi. Jafnframt vekur hann athygli á ljósriti
úr uppboðsbók sýslumannsembættisins á Akureyri á dskj. nr. 22. en í þeirri
bókun komi fram, að krafan samkvæmt veðskuldabréfinu á 4. veðrétti sé
1.631.000 kr. Mótmælir hann því sérstaklega, að kröfulýsing, „fylgiskjal með
dómskjali nr. 3“, hafi ekki legið frammi við uppboðssöluna. Vísar hann í
því sambandi til yfirlýsingar Baldurs Dýrfjörð bæjarlögmanns, dags. 20.
þ. m., þar sem hann vottar að hafa séð kröfulýsingu, er lögmaður sóknar-
aðila lagði fram á uppboðsandvirði Ásabyggðar 6 á uppboðsþingi 21. októ-
ber 1992, er lokasala fór fram. Kröfulýsing þessi hafi verið vegna veð-
skuldabréfs Búnaðarbanka Íslands á Akureyri, upphaflega að fjárhæð
1.500.000 kr. Þetta kveðst bæjarlögmaður geta staðfest, þar sem hann skrif-
aði niðurstöðu kröfulýsingarinnar, þar sem sterklega hafi komið til greina,
að Akureyrarbær byði í eignina vegna fjárnámskröfu sinnar. Þannig sé ljóst,
að kröfulýsing sín hafi fullnægt að öllu leyti skilyrðum 49. og 4. mgr.
2756

50. gr. laga nr. 90/1991. Það, að uppboðshaldari hafi ekki fundið kröfulýs-
inguna í skjölum sínum eftir uppboðið, verði á engan hátt lagt lögmanni
sóknaraðila til lasts. Eins og þarna stóð á, var ekki nokkur kostur fyrir
hann að fylgjast með því, hvað fulltrúi sýslumanns gerði við þau skjöl, sem
fyrir hann voru lögð. Varakröfu sína skv. 1. lið reisir hann á því, að verði
krafan um innheimtuþóknun samkvæmt þessum lið ekki tekin til greina, sé
gerð krafa um höfuðstól skuldarinnar ásamt áföllnum vöxtum á uppboðs-
degi með vísan til sömu raka og fram komu í aðalkröfu.

Við munnlegan málflutning hnykkti lögmaður sóknaraðila á þeirri máls-
ástæðu, að margnefnd veðleyfi væru þriðja manns loforð milli varnaraðila
til handa Uppanum hf. og hefðu ekki á nokkurn hátt getað bundið sóknar-
aðila, enda sóknaraðili algjörlega grandlaus um hið skilyrta veðleyfi. Hafi
uppboðsbeiðnin verið sama og kröfulýsing í þessu tilviki og kvittunin, dag-
sett 21. 8. 1992, á dskj. nr. 20, verið kvittun fyrir skuldbreytingu, þar sem
krafan hafi verið hærri. Einnig bendir sóknaraðili á 36. gr. samningalaga
um allan málatilbúnað varnaraðila.

Málsástæður og lagarök varnaraðila.

Til mótmæla vísar hann til þess, sem fram kemur á dskj. nr. 2, 6 og 20. og
reisir mótmæli sín einkum á því, að sóknaraðili lýsti ekki kröfum í upp-
boðsandvirði fasteignarinnar Ásabyggðar 6, Akureyri, í samræmi við 1.
mgr. 49. gr. laga nr. 90/1991. Í þessu sambandi bendir hann á, að sóknaraðili
hafi fallist á ákvörðun sýslumannsins á Akureyri um, að krafa samkvæmt
veðskuldabréfi, sem tryggt var með 5. veðrétti í eigninni. upphaflega
980.000 kr., út gefið 6. 5. 1988, greiðist með 84.790 kr., svo að um þetta
þurfi ekki að deila. Varðandi kröfur um innheimtukostnað vegna trygg-
ingarbréfs, 700.000 kr., út gefins 9. 4. 1987, sbr. 6. lið í frumvarpi til úthlut-
unar, tekur hann fram, að tryggingarbréf þetta hafi ekki verið í uppboðs-
heimild, hvorki í tíð laga nr. 57/1949 né núgildandi laga um nauðungarsölu.
Hafi uppboðshaldara því borið að endursenda beiðni þessa án þess að taka
hana til frekari meðferðar. Geti því aldrei komið til álita, að varnaraðili eigi
að greiða innheimtukostnað vegna innheimtutilrauna sóknaraðila. Svo
virðist sem sýslumaður hafi úthlutað sóknaraðila innheimtukostnaði, þar
sem krafa er gerð um það í nauðungarsölubeiðni. Hann vekur athygli á því,
að þessi úthlutun er skilyrt, þ. e. a. s., að gögn vantaði um kröfuna, sem
tryggingarbréfið átti að tryggja. Engin gögn hafi enn verið lögð fram, og því
sé þessari úthlutun enn og aftur mótmælt og vísað til dskj. nr. 20.

Svo sem áður er komið fram. sbr. dskj. nr. 4, hafi varnaraðili veitt skilyrt
veðleyfi vegna veðskuldabréfs sóknaraðila, að fjárhæð 1.500.000 kr.. út gef-
ins 31.3. 1992. Skilyrði fyrir veðleyfinu hafi verið, að veðskuldabréfi
2751

sóknaraðila á 5. veðrétti yrði aflýst innan tveggja mánaða. Veðleyfið hafi
verið notað, en skilyrðið ekki gengið eftir. Því sé eðlilega gerð sú krafa, að
veðréttindi varnaraðila gangi fyrir þessu veðskuldabréfi sóknaraðila. Svo
virðist sem sóknaraðili hafi þó fallist á sjónarmið varnaraðila, því að hann
hefur aflýst veðskuldabréfinu. Krafan er reist á ótvíræðu skilyrði í veðleyt-
inu. Skilyrðið hafi ekki gengið eftir, því að sóknaraðili geri enn kröfu á
grundvelli veðskuldabréfsins. Varnaraðili mótmælir í öllum tilvikum inn-
heimtukostnaði á kröfur sóknaraðila, vegna þess að hann lagði ekki fram
skriflegar kröfulýsingar, áður en uppboði lauk, sbr. 1. mgr. 49. gr., sbr. 4.
mgr. 50. gr. laga nr. 90/1991. Samkvæmt 2. mgr. 49. gr. sé afdráttarlaust fram
tekið, að kröfulýsing skuli vera skrifleg. Tölulegar upplýsingar um fjárhæð
krafna, þó svo að þær séu færðar til bókar af sýslumanni, komi aldrei í stað
kröfulýsingar samkvæmt 1. og 2. mgr. 49. gr. laga nr. 90/1991. Að því er
varðar vottorð bæjarlögmanns, sem hér að framan er rakið, telur varnar-
aðili það ekki fullnægja lagaskilyrðum um kröfulýsingu og sé því sóknar-
aðila notalaust. Telur varnaraðili þá málsástæðu sóknaraðila ekki á borð
berandi sem lánastofnun, er hefur atvinnu af því að lána peninga, að hafa
ekki vitað um skilyrði veðleyfisins, og telur, að 18. gr. þinglýsingalaga eigi
ekki við um þetta skilyrta veðleyfi. Sú réttarverkan, gangi skilyrði ekki eft-
ir, sé sú ein, að veðröðin breytist, og að því er varðar efni veðleyfanna, tel-
ur hann ákaflega ótrúverðugt, að sóknaraðila hafi ekki verið kunnugt um
það. Hann ítrekar, að uppboðsbeiðni sóknaraðila geti á engan hátt verið
skoðuð sem kröfulýsing hans. Máli sínu til stuðnings bendir hann einnig á
skilyrðislausa kvittun sóknaraðila á dskj. nr. 20.

Álit dómsins.

Sóknaraðili heldur því fram, að margnefnt veðskuldabréf til sín, út gefið
31. mars 1992, að fjárhæð 1.500.000 kr., og þinglýst 15. apríl s. á., tryggt með
5. veðrétti í fasteigninni Ásabyggð 6. Akureyri, hafi öðlast forgangsáhrif
samkvæmt 15. gr. laga nr. 39/1978 þegar við þinglýsinguna og sér hafi verið
alls ókunnugt um skilyrði í veðleyfum, sem þinglýst var sama dag. Veðleyfi
þessi hafi verið þriðja manns loforð sér óviðkomandi og sér bakað óverð-
skuldað tjón samkvæmt 18. gr. sömu laga, verði ekki fallist á þetta sjónar-
mið hans. Þessa málsástæðu telur varnaraðili ekki á borð berandi af
sóknaraðila, sem hafi atvinnu sína af bankaviðskiptum.

Dómurinn álítur með skírskotun til lýsinga veðleyfanna hér að framan,
að sóknaraðila hljóti að hafa verið ljóst efni þeirra, þar sem honum var
ljóst, að veðleyfi þurfti til þess, að margnefnt skuldabréf fengi þann veðrétt
á eigninni, sem raun varð. Hafi honum láðst að kynna sér efni veðleyfanna,
verður hann sjálfur að bera skaðann af því, auk heldur sem efni veðleyf-
2158

anna fullnægja skilyrðum 1. mgr. 23. gr. laga nr. 39/1978. Veðleyfum þessum
var öllum þinglýst sama dag og skuldabréfinu og því jafnstæð því sam-
kvæmt 15. gr. sömu laga. Upplýst er í málinu, að sóknaraðili fullnægi ekki
skilyrðum veðleyfanna, og fellst því dómurinn á þá málsástæðu varnaraðila,
að réttaráhrifin af vanefnd sóknaraðila séu þau, að veðréttur hans sam-
kvæmt skuldabréfinu þoki. Telur dómurinn, að skýra verði löggerninga
þessa eftir orðanna hljóðan, en tekur ekki efnislega afstöðu til kvittunar-
innar á dskj. nr. 20, þar eð hún er um margt nokkuð óljós.

Samkvæmt þessari niðurstöðu er fyrstu aðalkröfu og varakröfu sóknar-
aðila hafnað.

Að því er varðar aðra aðalkröfu sóknaraðila, að honum verði úthlutað
80.205,30 kr. skv. tryggingarbréfi á 4. veðrétti, sbr. 6. lið úthlutunargerðar
sýslumannsins á Akureyri, dagsettri 11. desember 1992, fellst dómurinn á þá
málsástæðu varnaraðila, að forsendur fyrir þeirri kröfu séu ekki fyrir hendi,
þar sem skilyrði nauðungarsölu hafi skort. Er þessari kröfu sóknaraðila
einnig hafnað.

Dómurinn fellst á þau lagarök varnaraðila, sem að framan eru rakin um
kröfulýsingar sóknaraðila. Samkvæmt þessari niðurstöðu hafnar dómurinn
öllum kröfum sóknaraðila, en fellst á kröfur varnaraðila. Vegna þess, hve
mörg álitaefni eru í máli þessu, þykir rétt, að hvor málsaðila beri kostnað
sinn af því.

Úrskurð þennan kvað upp Ásgeir Pétur Ásgeirsson héraðsdómari.

Úrskurðarorð:
Kröfum sóknaraðila, Búnaðarbanka Íslands, Akureyri, er hafnað.
Kröfur varnaraðila, Íslandsbanka hf., Akureyri, eru teknar til
greina.
Málskostnaður fellur niður.
2159
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 212/1992. — Hólmgrímur Svanur Elísson
(Gylfi Thorlacius hrl.)
gegn
Hákoni Árnasyni
(Magnús Norðdahl hrl.)

Skaðabótamál. Líkamsmeiðingar. Lögreglumenn.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson,
Guðrún Erlendsdóttir, Hjörtur Torfason, Markús Sigurbjörnsson og
Pétur Kr. Hafstein.

Hinn áfrýjaða dóm kváðu upp Þórdís Bjarnadóttir fulltrúi sem
dómsformaður og meðdómendurnir Hjördís Hulda Jónsdóttir, sér-
fræðingur í orku- og endurhæfingarlækningum, og Sigurður Hallur
Stefánsson héraðsdómari.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 13.
maí 1992. Hann krefst þess, að hinum áfrýjaða dómi verði hrundið
og stefndi dæmdur til að greiða sér 4.828.100 krónur með nánar til-
greindum vöxtum frá 7. júní 1986 til greiðsludags. Þá krefst hann
málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt.

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Telja má ljóst, að
áfrýjandi og stefndi hafi lent í átökum við Laugaveg 77 í Reykjavík
aðfaranótt laugardagsins 7. júní 1986 og áfrýjandi tekið stefnda tök-
um í því skyni að færa hann að lögreglubifreið. Engir sjónarvottar
hafa borið um það, hvernig átökum þeirra var nákvæmlega háttað.
Meiðsla áfrýjanda er ekki getið í frumskýrslum lögreglu og ekkert
skráð um þau fyrr en ellefu dögum eftir atburði. Frásagnir áfrýj-
anda af áverkum sínum hafa ekki verið fyllilega samhljóða, og
nokkuð er óljóst, hvenær og hvernig vinnufélagar hans fengu vitn-
eskju um þá. Sýnileg sönnunargögn eru haldlaus af þeim ástæðum,
sem lýst er í héraðsdómi. Að þessu athuguðu verður að telja ósann-
að, að stefndi hafi valdið áfrýjanda meiðslum með þeim hætti, sem
2760
byggt er á í málinu. Ber því að staðfesta hinn áfrýjaða dóm, en þó
með þeirri breytingu, að málskostnaður úr hendi áfrýjanda í héraði
og fyrir Hæstarétti verður ákveðinn í einu lagi, eins og greinir í
dómsorði.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera Óraskaður um annað en
málskostnað.
Áfrýjandi, Hólmgrímur Svanur Elísson, greiði stefnda, Há-
koni Árnasyni, 300.000 krónur samtals í málskostnað í héraði
og fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Keflavíkur 18. febrúar 1992.
I.

Mál þetta, sem var dómtekið 16. f. m., höfðaði Hólmgrímur Svanur Elís-
son lögreglumaður, kt. 180155-2449, Lundarbrekku 2, Kópavogi, með birt-
ingu stefnu 7. desember 1989 gegn Hákoni Árnasyni verkamanni, kt. 260568-
4699, Birkiteigi 26. Keflavík, til heimtu skaðabóta vegna tjóns, sem stefndi
hafði valdið stefnanda 7. júní 1986 með því að ráðast á hann, er hann hafi
verið við löggæslustörf og þurft að hafa afskipti af stefnda.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér
4.828.100 kr. auk (nánar tilgreindra vaxta auk málskostnaðar|. Auk þess
greiði stefndi útlagðan kostnað vegna læknisvottorðs Páls Helgasonar,
5.360 kr., reikning Björns Önundarsonar, 8.980 kr., reikning Jóns Erlings
Þorlákssonar, 10.800 kr., reikning Páls Helgasonar, 10.050 kr., reikning Jóns
Erlings Þorlákssonar, 11.205 kr., reikning frá sama, 12.450 kr. Til vara er
gerð krafa um lægri bætur og aðra vexti að mati dómsins.

Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum
stefnanda og sér verði dæmdur málskostnaður samkvæmt gjaldskrá LMFÍ,
til vara, að sök verði skipt og dómkröfur stefnanda verulega lækkaðar. Í
varakröfu er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda og til vara, að máls-
kostnaður verði felldur niður.

TI.

Samkvæmt skýrslu Bjarna Magnússonar lögreglumanns var beðið um að-
stoð lögreglu laugardaginn 7. júní 1986 kl. 0.28 vegna handalögmála. Er
hann kom á staðinn ásamt þremur lögreglumönnum öðrum. var þar fyrir
mikill mannfjöldi og tveir menn í áflogum, og voru þeir skildir að. Þegar
þeir voru að fara af stað, kom bifreiðin G-11411 akandi vestur Laugaveg.
2761
Kom þá maður úr þvögu og sparkaði í bifreiðina og var færður í lögreglu-
bifreið til lögreglustöðvar og reyndist vera stefndi í máli þessu. Tók flokk-
stjóri ákvörðun um geymslu hans í fangakleta.

Hinn 18. júní 1986 mætti stefnandi hjá rannsóknardeild lögreglunnar í
Reykjavík til skýrslugjafar. Kvaðst hann hafa verið við löggæslustörf að-
faranótt laugardags 7. júní í lögreglubifreiðinni (Volvo) R-20013 og sinnt
beiðni um fjarskipti um aðstoð að Laugavegi 77. Þar hafi hópur fólks,
u. þ. b. 10 manns, komið að bifreiðinni og látið ófriðlega. Kvaðst hann hafa
kallað til frekari aðstoð, beðið um stóra lögreglubifreið, en farið síðan út úr
lögreglubifreiðinni til viðræðu við fólkið. Fljótlega hafi komið í ljós, að
stefndi í máli þessu var sakaður um að hafa skemmt bifreið með því að
sparka í hana. Stefndi hafi neitað að koma inn í lögreglubifreiðina. Hann
kvaðst þá hafa tekið um hönd hans og ætlað að leiða hann að lögreglubif-
reiðinni, en stefndi snúist til varnar og ætlað að slíta sig lausan. Þá kvaðst
hann hafa tekið stefnda fastari tökum og tekið handlegg yfir um höfuð hans
með þeirri ætlan að taka yfir um höku hans til þess að taka hann ekki háls-
taki. Stefndi hafi hins vegar neytt bragðs og bitið hann í hægri upphandlegg
í gegnum leðurjakkann. Hann hafi marist illa og verið með dofa í hand-
leggnum síðan, sem leggi frá bitstað og niður í þumalfingur. Hann kvað
smá-skinnsprettu hafa komið og örlítið hafa blætt. Strax um nóttina kvaðst
hann hafa farið á slysadeild og læknir þar skoðað áverkann, en ekki talið
þörf aðgerða, þar sem ekki hafi verið um bit að ræða beint í húð, heldur
hafi leðurjakki verið þar á milli.

Í framhaldi af skýrslu stefnanda gáfu skýrslu hjá lögreglu lögreglumenn-
irnir Bjarni Magnússon og Guðbrandur Hansson svo og stefndi.

Bjarni Magnússon kvaðst ekki hafa verið vitni að átökum aðila máls
þessa. Hann hafi tekið að sér að rita skýrslu um handtöku stefnda. sem hafi
verið hinn versti viðureignar. Kvaðst hann ekki hafa minnst á meiðsl stefn-
anda, þar sem hann hefði ekki vitað neitt um þau.

Guðbrandur Hansson kvaðst hafa farið með stefnanda í umrætt sinn
vegna útkalla að Laugavegi 77. Þeir hafi fyrst farið að mönnum nokkrum,
sem voru í átökum, tekið einn inn í lögreglubifreiðina og haft afskipti af
mönnum, sem veist höfðu að þeim manni. Bent hefði verið á stefnda sem
upphafsmann átakanna, og hefði hann séð, er stefnandi fór til hans og bað
hann að koma inn í lögreglubifreiðina. Stefndi hafi verið æstur og illur
viðureignar, og hafi stefnandi og Jón Magnússon lögreglumaður tekið hann
tökum og handjárnað og fært hann síðan í lögreglubifreið. Hann kvaðst
ekki hafa fylgst með átökum stefnda og ekki séð, er stefnandi tók hann
haustaki því, er um ræðir.
2762

Stefndi kvað upphaf málsins vera það, að í umrætt sinn hefði hann verið
að tala við ókunnugan mann, sem var í bifreiðinni G-11411 við Landsbank-
ann, Laugavegi 77. Sem þeir ræddust við, hefði maðurinn slegið út um opna
bílrúðu beint í andlit hans. Kvaðst hann hafa reiðst og sparkað í bifreiðina,
er henni var ekið brott. Bifreiðin hefði þá numið staðar og út úr henni
komið tveir menn, sem hefðu verið í átökum við sig, er lögreglan kom.
Hann kvaðst hafa verið mjög drukkinn og ekki muna neitt um atburði eftir
þetta annað en það að hafa verið handjárnaður og settur inn í lögreglubif-
reið. Nánar spurður kvaðst hann ekki muna neitt eftir að hafa verið tekinn
haustaki eða að hafa bitið í handlegg lögreglumanns.

Meðal málsskjala eru tvær ljósmyndir ásamt yfirlýsingu tæknideildar lög-
reglunnar í Reykjavík, dags. 9. 11. 1986, að mynd sé tekin 16. 6. 1986 af sári
á hægri handlegg Svans Elíssonar lögreglumanns, „sem hann mun hafa
fengið 7. 6. 1986, er hann var bitinn af Hákoni Árnasyni. Einnig er ljós-
mynd af leðurjakka, er Svanur var í, — hvernig flibbast hefur upp úr leður-
jakkanum“.

Við aðalmeðferð málsins 9. október 1990 gáfu skýrslur fyrir dóminum
stefnandi og lögreglumennirnir Guðbrandur Hansson, Jónas Sigurður
Magnússon og Herbert Hauksson. Við aðalmeðferð 16. janúar 1992 gaf
stefndi skýrslu. Verður framburður þeirra rakinn eftir því, sem ástæða þykir
til og, — að því er tekur til skýrslna þeirra, sem einnig gáfu skýrslu hjá lög-
reglu, — einungis um breytingar og viðauka við það, sem áður var frá greint.

Stefnandi kvaðst hafa orðið að skella stefnda í götuna, en ekki ráðið við
hann. Jónas Magnússon hafi komið sér til aðstoðar og þeir saman komið
handjárnum á hann. Þá hafi hann orðið var við, að stefndi hafði bitið sig í
hægri handlegg. Þetta hafi gerst, er þeir lágu í götunni. Takið hafi verið
þannig, að hann sveigði vinstri handlegg stefnda aftur fyrir bak og greip
hægri handlegg sínum fyrir munn hans. Stefndi hafi snúið sér og læst tönn-
um í handlegginn. Hann kvað þessa aðferð, að grípa yfir munn, ekki vera
kennda í lögregluskólanum, en „oft, ef maður tekur svona taki, þá slaknar í
mönnum aðeins“. Stefnandi greindi frá meiðslum sínum á mismunandi
hátt. Hjá lögreglu kvað hann örlítið hafa blætt og að smá-skinnspretta hefði
komið. Fyrir dómi kvaðst hann fyrst hafa farið að líta á meiðslin niðri á lög-
reglustöð, og þá hafi seytlað svolítið blóð. Litlu síðar lýsti hann sárinu
þannig: „Þetta var svona smámar, smátægjur, eins, og það hafi verið nartað
í, og rautt og blæddi mikið úr, ekki mikið bólginn.“ Er stefnandi kom fyrir
dóminn öðru sinni í þinghaldinu, kvaðst hann hafa farið að athuga sárið,
þegar er stefndi hafði verið handjárnaður og færður inn í lögreglubifreið-
ina, og hefði aðeins seytlað blóð. Rétt á eftir sagði hann, að sig minnti, að
2163

hann hefði farið úr jakkanum á staðnum, síðan farið að tala um þetta eftir
á, látið vita, að hann hefði verið bitinn, skoðað sárið á lögreglustöðinni, og
hefði mikið blætt úr því. Jakki sá, sem stefnandi kvaðst hafa verið í, var
lagður fram í málinu, með númerinu 136. Lögreglumönnum er skylt að bera
númer, og kvaðst stefnandi hafa verið númer 66 í umrætt sinn, og hefði
hann síðar breytt númerinu, sett það saman úr gömlum númerstölum „bara
til þess að geyma þau“. Kvað hann jakkann ekki hafa verið notaðan eftir
umrætt atvik.

Guðbrandur Hansson skýrði svo frá, að stefnandi hefði verið bitinn af
manni þeim, stefnda, sem hann hefði handtekið umrætt sinn með aðstoð
Jónasar Magnússonar. Kvaðst hann þó raunar aðeins hafa séð aðdrag-
andann að handtökunni, þ. e., þegar stefnandi ætlaði að fara að tala við
stefnda. Hann kvað stefnanda hafa strax kvartað undan meiðslum í hand-
legg og sýnt sér jakkann. Guðbrandur kvað fram lagðan lögreglumanns-
jakka vera þann, sem um ræðir í málinu. Hann kvað þá stefnanda hafa síð-
ar um nóttina átt erindi á slysadeild og stefnandi þá látið lækni líta á
meiðslin. Kvaðst hann hafa gleymt að geta þessa við skýrslugjöf hjá lög-
reglu. Aðspurður kvað hann það ekki venjuleg handtökubrögð að taka yfir
munn hins handtekna, en sé við mjög æstan mann að eiga, sé reynt að taka
hann hálstaki, handleggur lagður undir hökuna og manninum haldið þétt
að lögreglumanninum.

Jónas Sigurður Magnússon kvaðst hafa aðstoðað stefnanda við handtöku
umrætt sinn á manni (stefnda), sem hefði barist stíft á móti, en þeir fengið
hann niður í götuna. Í þeim átökum, í götunni, hefði stefnandi kveinkað sér
við, að „hann sé að bíta“. Hann kvaðst hafa fylgst með því síðar sem vakt-
félagi stefnanda og þátttakandi í félagsmálum (lögreglumanna). að stefn-
andi hélt áfram að bera sig illa undan þessum meiðslum og að hann var í
rannsóknum og æfingum vegna þeirra. Um handtökuaðferð, sem stefnandi
lýsti yfir að hafa beitt, kvað hann hana ekki vera kennda í lögregluskólan-
um sem hefðbundna aðferð, en sjálfur hefði hann þar kennt þetta tak sem
viðbótaraðferð, þegar aðrar þryti. Jónas Sigurður kvað fram lagðan leður-
jakka vera þann hinn sama og stefnandi var í við handtökuna.

Herbert Hauksson kvaðst hafa verið á vettvangi og séð, að stefnandi
reyndi að fá með sér mann, sem hefði verið æstur og erfiður viðureignar.
Síðan hefði hann séð, að stefnandi lagði handlegg yfir höfuð mannsins og
reyndi að teyma hann frá. Þegar á lögreglustöðina hafi verið komið, hafi
stefnandi sýnt sér jakkann með gati og sár, greinilega nýtt, á handleggnum.
Þetta hafi verið inni í skýrsluherbergi, en Bjarni Magnússon, sem gekk frá
skýrslunni um handtökuna, hefði þá ekki verið inni. Herbert kvað fram
2764

lagðan jakka vera þann hinn sama og stefnandi var í umrætt sinn og gatið
hið sama. Hann kvaðst á þessum tíma hafa verið lögreglumaður nr. 154.

Fyrir dóminum skýrði stefndi frá atvikum á sama hátt í öllum megin-
atriðum og við lögreglurannsókn. Sem fyrr kvaðst hann ekki minnast þess
að hafa bitið stefnanda. Hann kvaðst ekki vita til þess, að við handtökuna
hefði neitt verið rætt um það við sig, að hann hefði valdið lögreglumanni
skaða. Hann kvað sér hafa verið stungið inn og sleppt um morguninn, eftir
að hann hafði greitt sekt fyrir ölvun á almannafæri, en engin skýrsla verið
tekin.

Í málinu hafa verið lögð fram læknisvottorð Björns Guðmundssonar,
heimilislæknis stefnanda, dags. 20. 6. 1986, Sverris Bergmanns taugasjúk-
dómafræðings, dags. 22. 8. 1986 og 12. 6. 1990, og Páls B. Helgasonar yfir-
læknis, sérfræðings í orku- og endurhæfingarlækningum, dags. 10. 7. 1987 og
16. 3. 1990.

HI.

Stefnandi reisir kröfur sínar á því, að ljóst sé, að stefndi hafi með ásetn-
ingi og/eða gáleysi valdið sér tjóni, og beri honum að bæta það að fullu á
grundvelli almennu skaðabótareglunnar og annarra reglna íslensks skaða-
bótaréttar. Einnig er vísað til 5. gr. laga nr. 56/1972. Vaxtakröfur eru reistar
á lögum nr. 25/1987 og 175. gr. laga nr. 851/1936, sbr. lög nr. 54/1988.

Sundurliðun dómkröfu stefnanda er þannig:

Varanleg Örorka .............. kr. 4.502.700
(Til frádráttar greiðslur:

a) frá Tryggingastofnun ríkisins .......................0.... - 286.787
b) samkvæmt launþegatryggingu dd... - 180.520)

Miskabætur .............. rr - 793.707
Samtals kr. 4.828.100 (?)

Af hálfu stefnda var því haldið fram og rökstutt með tilvísunum, að lýs-
ing stefnanda á málavöxtum væri í verulegu ósamræmi við gögn þau, sem af
hans hálfu væru lögð fram. Hann féll þó við aðalmeðferð málsins frá kröfu
um frávísun, sem hann hafði sett fram í greinargerð.

Sýknukrafa stefnda er aðallega á því reist, að ósannað sé, að stefnandi
hafi verið bitinn í átökum aðfaranótt 7. júní 1986. Teljist á hinn bóginn
sannað, að stefnandi hafi slasast í umrætt sinn, er byggt á því, að ósannað
sé, að stefndi hafi átt þar hlut að máli. Teljist sannað, að stefnandi hafi slas-
ast í átökum við stefnda, er byggt á því, að stefnandi geti sjálfum sér um
2765

kennt, hvernig fór. Þá er því haldið fram, að ósannað sé, að orsakasamband
sé á milli ætlaðs bits og metinnar örorku.

Verði sýknukrafa stefnda ekki tekin til greina, er þess krafist, að sök
verði skipt og dómkröfur lækkaðar verulega, vegna þess að stefnandi hafi
sjálfur átt verulegan þátt í því að meiðast með því að beita ónauðsynlegum
og harkalegum tökum. Krafa um lækkun er einnig studd röksemdum, er
varða útreikning örorkubóta, og um miskabótakröfu er vísað til þess, að
hún sé langt umfram áratuga-dómvenjur Hæstaréttar Íslands. Vaxtakröfum
er mótmælt sem allt of háum.

IV.

Dómurinn gerir eftirfarandi athugasemdir við sönnunargögn málsins:

1. Í lögregluskýrslu, sem gerð var um handtöku stefnda, kemur ekkert
fram um, að stefnandi hafi verið bitinn af stefnda eða að öðru leyti orðið
fyrir meiðslum. Stefnandi gerir ekki uppskátt við yfirvöld um það fyrr en
ellefu dögum síðar. Í lögregluskýrslu, sem tekin var af Guðbrandi Hans-
syni, minnist hann ekki á bit, hvorki hann né stefnandi gátu þess við lög-
reglurannsókn, að þeir hefðu farið á slysadeild umrædda nótt.

2. Vottorð slysadeildar um skoðun læknis á áverka stefnanda var ekki
lagt fram.

3. Stefnandi varð margsaga í lýsingum á sári því, sem hann kvaðst hafa
hlotið við bit stefnda.

4. Fram lagðar ljósmyndir gefa enga vísbendingu um það. hver myndefn-
in voru, ekki, hvort eða hvaða maður á í hlut, hvort um handlegg er að
ræða eða jakka og þá hvaða jakka.

5. Fram lagður lögreglujakki ber númerið 136, en stefnandi var á þeim
tíma, er ætlaður atburður varð, lögreglumaður nr. 66. Jakkinn er án allra
auðkenna að númeri undanskildu. Engu að síður staðhæfðu vitnin Jónas
Sigurður Magnússon og Herbert Hauksson, að jakkinn væri sá hinn sami og
stefnandi var í við handtökuna. Jakkinn, bæði leðurbyrði og fóður, er úr
þykku og vönduðu efni. Rifan á honum er þannig, að trauðla verður
ályktað, að hún sé eftir bit manns, og staðsetning hennar kemur ekki vel
saman við lýsingu á staðsetningu sárs. Á tóðrinu, sem er gegnheilt, er ekki
að sjá nein ummerki blóðs.

6. Um læknisfræðileg gögn málsins: Nákvæm tauga- og vöðvaskoðun
leiddi ekki í ljós skemmd á taug. Þá niðurstöðu staðfestir vöðva- og tauga-
rit.

Fjórar miðtaugar sjá um taugastjórnun handar og handleggs. Nervus
musculocutaneus sér um beygju í olnboga og húðskyn framan- og utanvert
á framhandlegg. Nervus medianus, sem liggur framanvert niður handlegg,
2766
sér um beygjustarfsemi í úlnlið og fingrum auk þess að færa þumal inn í
lófa. Það skynsvæði, sem hún sér um, er inni í lófa, frá þumalfingri og að
hálfum baugfingri. Hún sér einnig um ranghverfingu (pronation), það að
snúa lófa niður. Hún gefur ekki frá sér neina grein á upphandlegg. Nervus
ulnaris sér um að beygja úlnlið litlafingurs megin og litlafingur. Hún sér
auk þess um að draga þumalinn inn að hendi og draga fingur saman út frá
miðlínu. Það skynsvæði. sem hún sér um, er handarbak og lófi litlafingurs
megin, litlifingur og mestur hluti baugfingurs. Nervus radialis réttir úr oln-
boga, úlnlið og fingrum. Hún sér auk þess um rétthverfingu handar, þannig,
að þumalfingur vísi út og lófi upp. Hún sér einnig um að rétta þumalfingur
út frá hendi. Skynsvæðið, sem hún sér um, er handarbakið frá |. til Ill. eða
IV. fingurs, nema svæðið í kringum neglur fær oftast sína skynjun frá nervus
medianus. Lítil taug, medial cutaneus nerve, sér um skyn á upphandlegg
framanverðum. Hún er aðeins skyntaug.

Aðspurður í réttarhaldinu sagði stefnandi, að sársaukinn, sem hann fann
fyrir við bitið, hefði verið í sárinu og að hann með tímanum hefði leitt alveg
niður í handlegg. þumalfingur og allt handarbakið. Því hafi fylgt dofi, hiti
og sviði. Einkenni hafi alltaf komið annað slagið og ekki háð neinu sér-
stöku. Hann segist eiga erfitt með að snúa skrúfjárni t. d. svo og opna öl-
flösku, og það sé verkur, sem stoppi hann, sem leiði í handarbakið.

Skoðun á húð stefnanda hefur leitt í ljós smáör yfir medianus taug. Sár,
sem heimilislæknir fann á upphandlegg viku eftir ætlaðan áverka, var á
svipuðu svæði. Vöðva- og taugarit af taugum handar sýndi ekki fram á
neina skemmd á taug. Þau einkenni, sem stefnandi lýsir, er erfitt að færa
upp á nervus medianus.

Aftur á móti við skoðun Sverris Bergmanns og við fyrstu skoðun Páls
Helgasonar virtist hann vera með eymsli í vöðvafestum í kringum olnboga.
Sársauka frá slíkum vöðvafestum getur leitt fram í framhandlegg og
handarbak, þegar átak er sett á réttivöðva handarinnar.

Af framangreindu leiðir, að ekki hefur verið sýnt fram á neina skemmda
taug, en aftur á móti verður því ekki neitað, að stefnandi hafi orðið fyrir
áverka af einhverjum orsökum, sem hafi valdið ertingu í vöðvafestum og
geislandi sársauka fram í hönd, þegar verið er að nota hana. Slík einkenni
geta verið langvinn. Þau geta bæði stafað af bólgu í vöðva, en einnig af
miklu vöðvaátaki. Sársauka er ekki hægt að mæla, og ekki verður heldur
sýnt fram á ertingu í vöðvafestum með neinni áreiðanlegri rannsóknar-
tækni, sem til er í dag.

Um svör læknaráðs við spurningum réttarins, eins og að framan greinir,
athugast eftirfarandi: Fyrstu spurningu er ekki svarað um það. hvort sárið
2167
gæti litið þannig út níu dögum eftir áverka. Ekki kemur fram í svari við
annarri spurningu, um hvaða miðtaug sé að ræða (sjá nánar lýsingu á taug-
um og útbreiðslu þeirra hér að framan). Í svari við þriðju spurningu kemur
fram, að ósennilegt sé, að skemmd í taug hafi stafað af þrýstingi á hana við
skyndilegt vöðvaátak eða um hafi verið að ræða tog á taug. Þetta svar tekur
ekki afstöðu til þess, hvort einkenni geti verið frá vöðvafestum.

Með vísan til framanritaðs kemst dómurinn að þeirri niðurstöðu, að ekki
sé sannað, að stefndi hafi bitið stefnanda. Samkvæmt því verður niðurstaða
dómsins sú, að sýkna beri stefnda af öllum kröfum stefnanda og dæma beri
stefnanda að greiða stefnda 300.000 kr. í málskostnað.

Dómsorð:
Stefndi, Hákon Árnason, skal vera sýkn af öllum kröfum stefn-
anda, Hólmgríms Svans Elíssonar.
Stefnandi greiði stefnda 300.000 kr. í málskostnað.
2768
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 202/1993. Dvalarheimilið Lundur
(Baldur Guðlaugsson hrl.)
gegn
Guðrúnu Birnu Garðarsdóttur
(Gunnar Sæmundsson hrl.)

Vinnusamningur. Uppsögn. Tómlæti.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson,
Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Áfrýjandi skaut þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 21. maí
1993. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum stefndu, til vara, að
hann verði dæmdur til að greiða stefndu 133.130 krónur með
dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. sept-
ember 1992 til greiðsludags, en til þrautavara, að hann verði dæmd-
ur til að greiða aðra hærri fjárhæð eftir mati réttarins með dráttar-
vöxtum á sama hátt og áður segir. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar
í héraði og fyrir Hæstarétti, verði aðalkrafa eða varakrafa hans tek-
in til greina, en að málskostnaður falli niður á báðum dómstigum, ef
þrautavarakrafa verður tekin til greina.

Stefnda krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi.

Ekki eru efni til að taka til greina þá málsástæðu áfrýjanda, að
stefnda hafi með tómlæti glatað rétti til að krefja hann um bætur
vegna slita á vinnusamningi þeirra, enda hefur ekki verið sýnt fram
á, að áfrýjandi hafi haft réttmæta ástæðu til að treysta, að slík krafa
yrði ekki gerð, hvorki vegna aðgerðaleysis stefndu né annarra at-
vika.

Byggja verður á, að uppsögn stefndu hafi ekki átt rætur að rekja
til þess, að hún var trúnaðarmaður á vinnustað hjá áfrýjanda. Braut
áfrýjandi því ekki gegn ákvæði fyrri málsliðar 11. gr. laga nr. 80/1938
um stéttarfélög og vinnudeilur með uppsögninni. Fallast má hins
vegar á það með héraðsdómara, að vegna þessarar stöðu stefndu
hafi áfrýjanda borið að beina til hennar áminningu, áður en upp-
2769

sögn mátti fara fram á þeim grundvelli, sem áfrýjandi bar fyrir sig.
Eins og uppsögnina bar að, verður því að telja hana ólögmæta og að
stefndu beri bætur af þeim sökum. Samkvæmt venju þykir hæfilegt
að miða bæturnar við laun í þrjá mánuði frá þeim tíma, sem stefnda
lét af störfum, og komi þá til frádráttar tekjur og aðrar greiðslur,
sem hún aflaði sér á því tímabili. Er óumdeilt í málinu, að bætur
þannig ákveðnar nemi þeirri fjárhæð, sem greinir í varakröfu áfrýj-
anda, og verður hann því dæmdur til að greiða stefndu 133.130
krónur með vöxtum, eins og í dómsorði greinir.

Áður en mál þetta var höfðað, hafði áfrýjandi í bréfi 23. desem-
ber 1991 boðið stefndu að ljúka ágreiningi þeirra með því, að hún
fengi greidd þriggja mánaða laun án frádráttar vegna annarra tekna
hennar, en tekið var fram, að áfrýjandi teldi sig ekki skuldbundinn
af þessu boði, ef til málshöfðunar kæmi. Fjárhæðin, sem stefndu er
dæmd í málinu, er að mun lægri en sú, sem áfrýjandi bauð henni á
þennan hátt. Þykir því rétt, að hvor aðili beri kostnað sinn af málinu
í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómsorð:

Áfrýjandi, Dvalarheimilið Lundur, greiði stefndu, Guðrúnu
Birnu Garðarsdóttur, 133.130 krónur með dráttarvöxtum sam-
kvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 23. desember 1991 til
greiðsludags.

Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður.

Dómur Héraðsdóms Suðurlands 22. febrúar 1993.
I.

Mál þetta, sem tekið var til dóms 19. f. m., er höfðað hér fyrir hér-
aðsdóminum af Guðrúnu Birnu Garðarsdóttur, kt. 240145-7669, Heiðvangi
7, Hellu, með stefnu, út gefinni 4. september 1992, en birtri 9. september
s. á., á hendur Dvalarheimilinu Lundi, kt. 440375-0149, Hellu.

Við munnlegan málflutning 19. f. m. voru af hálfu stefnanda gerðar eftir-
farandi dómkröfur:

„Að stefnda verði dæmt til að greiða stefnanda 866.553.00 kr. með |nán-
ar tilgreindum vöxtum svo og málskostnaðl.

Af hálfu stefnda voru gerðar eftirfarandi dómkröfur:

Aðallega, að stefnda verði sýknað af öllum kröfum stefnanda og stefn-
andi verði dæmdur til að greiða stefnda málskostnað |...|.
2770

Til vara var þess krafist, að stefnda verði dæmt til að greiða stefnanda
133.130.00 kr. með dráttarvöxtum skv. 3. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9.
september 1992 til greiðsludags, en stefnandi verði dæmdur til að greiða
stefnda málskostnað |...|.

Til þrautavara var þess loks krafist, að stefnda verði dæmt til að greiða
stefnanda aðra hærri fjárhæð skv. mati dómsins með dráttarvöxtum skv. 3.
kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 9. september 1992 til greiðsludags, en máls-
kostnaður falli hins vegar niður.

Sáttatilraunir dómara reyndust árangurslausar.

Il.
Tölulegur ágreiningur er ekki í málinu, og leggur stefnandi til grundvallar
stefnukröfum útreikning hagfræðings ASÍ á tekjutapi stefnanda, dskj. 4.
þar sem eftirfarandi kemur m. a. fram:

1989.

Laun Guðrúnar á Lundi jan. — maí samkv. skattseðli kr. 476.433

Laun Guðrúnar á Lundi júní — des. hefðu orðið

(hlutf. 52,2%) rr kr. 725.131
Mismunur á des-uppbót 1989 25.024 kr. — 9.000 ............. - 16.024

Samtals kr. 141.155
(Meðallaun júní — des. kr. 103.590)

Frádregin laun Landsvirkjun .................. 0000 kr. 95.147
„  Atvinnuleysisbætur .................. — 247.478

Skerðing kr. 398.530

  

1990.

Mismunur á desemberuppb. 1990 26.509 — 10.000 .......... kr. 16.509

Laun Guðrúnar á Lundi jan. — maí (5 mán. x 103.590
# 1,8%) hefðu 0. rn kr. 527.723

Laun Guðrúnar á Lundi júní — des. (7 mán x 103.590
 6,96%) hefðu 0... kr. 775.599
Samtals kr. 1.319.831
Frádregin laun Atvinnuleysisbætur .........00..0.. 0. kr.  —166.243
s.n Skattstofa Suðurlands ........................ - -226.725
sn. Reykjagarður hf...) - -40.978
sn ÁFVÉla h - — -497.563

Skerðing kr. 388.322
27

1991.

Laun Guðrúnar á Lundi í jan. (1 mán. x 103.590

#6.56%) hefðu 0. 2... kr. 110.386
Frádregin laun Skattstofa Suðurlands ............................ - -30.685

Skerðing kr. 79.701

Á framangreindum tíma er skerðing launa samtals 866.533 kr. (krónutala
án vaxta).

Meðalskerðing á mán. 1989 kr. 56.933
1990 - 32.360
1991 - 19.701%

Málsatvik, málsástæður og lagarök, sem fram hafa verið færð í málinu,
eru hin helstu þessi:

Með bréfi, dagsettu 27. febrúar 1989 (dskj. 19), var stefnanda sagt upp
störfum hjá stefnda með þriggja mánaða fyrirvara. Áður en til uppsagnar
kom, hafði stefnandi um árabil starfað hjá stefnda við umhirðu aldraðra
borgara, en Lundur er dvalarheimili aldraðra. Er stefnanda var sagt upp
störfum, var hún trúnaðarmaður stéttarfélags síns í starfsstöð stefnda og
hafði gegnt slíkum starfa frá 4. október 1985. Af hálfu stéttarfélagsins var
uppsögnin talin brot á 11. gr. laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeil-
ur. Formaður Verkalýðsfélagsins Rangæings, sem var stéttarfélag stefn-
anda, mun hafa reynt að fá uppsögnina dregna til baka, en ekki náðust
sættir á þeim grundvelli né öðrum, og kom uppsögnin til framkvæmda. Lét
stefnandi af störfum í maílok 1989.

Stéttarfélag stefnanda höfðaði með stefnu, birtri 15. september 1989, mál
fyrir Félagsdómi vegna starfsloka stefnanda hjá stefnda. Hinn 5. desember
1989 kvað Félagsdómur upp dóm í málinu, dskj. 3., með svohljóðandi
dómsorði:

„Uppsögn stefnda, Dvalarheimilisins Lundar, á trúnaðarmanni Verka-
lýðsfélagsins Rangæings, Guðrúnu Birnu Garðarsdóttur, sem gerð var með
bréfi, dags. 27. febrúar 1989, var brot á meginreglu 2. málsliðar 11. gr. laga
nr. 80/1938 og ólögmæt af þeim sökum.

Stefndi skal vera sýkn af refsikröfu stefnanda í máli þessu.

Hvor aðila greiði sinn kostnað af málinu.“

Hin tilvitnaða lagagrein hljóðar þannig:

„Nú þarf atvinnurekandi að fækka við sig verkamönnum, og skal þá
trúnaðarmaður að öðru jöfnu sitja fyrir um að halda vinnunni.“

Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að þegar stefnanda hafi verið sagt
upp starfi, hafi atvinnuástand í Rangárvallasýslu verið bágborið. Stefnandi,
272

sem gefið hefur munnlega aðilaskýrslu hér fyrir dóminum, kveðst strax
hafa reynt að hafa allar klær úti með að útvega sér nýtt starf. Af málsgögn-
um sést, að stefnandi var frá starfslokum og það, sem eftir var ársins 1989,
atvinnulaus, ef frá er talið mánaðarstarf við ræstingar við Hrauneyjafoss-
virkjun. Um þetta tímabil hefur stefnandi eftirfarandi að segja: „Já, mér
bauðst starf um haustið og taldi það vera til árs, sem ég var ráðin, en það
komu upp raddir um, að aðrar konur hefðu meiri rétt, svo að þetta voru
ekki nema fáar vikur.“ Stefnandi sagði, að þetta hefði verið eina starfið,
sem hún hefði fengið frá starfslokum og fram til áramóta 1989/1990. Stefn-
andi sagðist aðallega hafa leitað fyrir sér í Rangárvallasýslu, en þó ekki ein-
skorðað tilraunir sýnar við vinnusvæði Verkalýðsfélagsins Rangæings og
bendir í því sambandi á, að hún hafi um tíma á árinu 1990 sótt vinnu í
Hrunamannahreppi. Árnessýslu, hjá Árvélum hf. Sóknargögn greina frá
því, að stefnandi hafi verið í tímabundnu starfi hjá Skattstofu Suðurlands,
Hellu, frá 19. mars 1990 til 31. maí s. á., eftir það við kjúklingaslátrun á
Hellu í 3 vikur í júnímánuði 1990 hjá fyrirtækinu Reykjagarði hf. og síðan
hjá Árvélum hf. til októberloka 1990. Frá 1. nóvember 1990 til 1. febrúar
1991 vinnur stefnandi sem lausráðinn starfsmaður í hálfsdagsvinnu hjá
Skattstofu Suðurlands, Hellu, en fær fastráðningu þar frá og með 1. febrúar
1991. Stefnandi er nú fastráðinn starfsmaður í fullu starfi á Skattstofu Suð-
urlands, Hellu.

Starfið á Dvalarheimilinu Lundi, sagði stefnandi, að hefði verið fólgið í
vinnu í eldhúsi, böðun, þvotti og þess háttar störfum. Stefnandi sagðist hafa
verið 44 ára gömul, er henni hefði verið sagt upp störfum. Hún hefði enga
fagmenntun haft, að vísu verið byrjuð í öldungadeild Fjölbrautaskóla
Suðurlands með það í huga að komast síðar meir í sjúkraliðanám. Upp-
sögnin hefði kippt fótum undan þeim fyrirætlunum. Stefnandi upplýsti, að
hún væri gift kona með þrjú uppkomin börn heima, og þar væri einnig
barnabarn, er þau hjónin fóstruðu og sæju um uppeldi á. Um störf sín og
tilraunir sínar til að fá vinnu á árinu 1990 og fram að fastráðningu 1. febrú-
ar 1991 sagði stefnandi, að þegar hinni tímabundnu vinnu hjá skattstofunni
lauk 31. maí 1990, hefði hún hafið störf hjá hænsnasláturhúsinu á Hellu.
Kvaðst hún hafa þolað þessa vinnu mjög illa, verið slæm í axlarliðum. Sér
hefði þá boðist starfið hjá Árvélum sem ráðskona uppi í Hrunamanna-
hreppi, en hætt þar í októberlok, er hún hefði fengið hálfsdagsstarfið hjá
skattstofunni. Stefnandi taldi, að hún hefði gert allt, sem í hennar valdi
stóð. til að útvega sér vinnu á umræddu tímabili. Í leit sinni kvaðst hún alls
ekki hafa takmarkað sig við sambærilegt starf, heldur leitað eftir einhverju
starfi. Hún kvaðst t. d. hafa sótt um starf á Kirkjuhvoli á Hvolsvelli, en sér
hefði verið annars sama, hvert starfið var, bara ef hún fengi vinnu.
2713

Vitnið Sigurður Óskarsson, formaður og starfsmaður Verkalýðsfélagsins
Rangæings, sagðist hafa tekið saman tölur um fjölda þeirra, sem fengu
atvinnuleysisbætur í Rangárvallasýslu á tímabilinu júní 1990 til og með
janúar 1991. Sýndu þær tölur fjölda bótaþega á þessu tímabili um og yfir
100, mest í janúar og febrúar 1990, 169 og 164, en minnst í september og
október 1990, 71 og 76 bótaþega. Vitnið sagði, að félagsmenn hjá Verka-
lýðsfélaginu Rangæingi hefðu verið 258 á árinu 1990, 196 karlar og 62
konur, en 315 á árinu 1991, 175 karlar og 140 konur. Vitnið taldi, að það
hefði verið almennt álit, að á þessum tíma hefði atvinnuástand í Rangár-
vallasýslu verið mjög slæmt. Benti vitnið á, að prjóna- og spunaiðnaður
hefði á þessum tíma hrunið. Vitnið sagði, að ástandið hefði eftir þetta farið
mjög batnandi, og hefðu þannig einungis 60 bótaþegar verið í júlí 1991 og
16 mánuðinn þar á eftir og 83 í nóvember 1992. Vitnið sagði, að vinnu-
markaður í þessu sambandi væri alls ekki bundinn við Rangárvallasýslu, og
væri vinnumarkaður Rangæinga mjög mikið í Reykjavík. Það sagði, að á
þessum árum hefði atvinnuleysi ekki verið síst vegna verkafólks, sem sent
hefði verið heim frá þessum stöðum. Í þessu sambandi nefndi vitnið. að á
haustin kæmu verktakamenn, sem hefðu verið að vinna á öðrum svæðum,
en fengju ekkert að gera heima. Þó að þetta væri hluti af vandanum, sagði
vitnið, að aðalvandamálið hefði þó verið vegna kvenna á miðjum aldri, sem
hvergi hefði verið hægt að útvega vinnu. Sagði vitnið, að reynslan sýndi, að
hin gömlu hefðbundnu vertíðarstörf væru úr sögunni. Vitnið skýrði,
hvernig skráningu bótaþega væri háttað, og sagði langflesta bótaþegana
koma frá kauptúnunum Hellu og Hvolsvelli, en litið væri á Rangárvalla-
sýslu sem eitt atvinnusvæði, skipting í hreppamörk ætti ekki lengur við.
Vitnið sagði sér kunnugt um, að stefnandi hefði mjög oft þurft að beita sér
á vinnustað sem trúnaðarmaður starfsfólks. Vitnið lýsti þeirri skoðun sinni,
að langmest vandræði hefðu stafað af röngum útreikningi og rangri vinnu í
launameðferð vegna kunnáttuleysis. Af þessu hefðu sprottið deilur um
laun, samninga og annað viðvíkjandi launaþættinum. Mest hefði þetta
bitnað á stefnanda sem trúnaðarmanni starfsfólks, og hefði stefnandi að
mati vitnisins fundið fyrir báðum aðilum í þessu sambandi. Vitnið sagði,
að nú væri ástandið allt annað og hefði strax batnað með nýjum gjald-
kera.

Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að stefnandi hafi gert allt, sem í
hennar valdi stóð, til að leita sér að vinnu. Hún hafi t. d. ekki vílað fyrir sér
að leita að vinnu utan stéttarsvæðisins.

Af hálfu stefnda er þessu sjónarmiði mótmælt. Að mati stefnda sé alls
ekki hægt að setja algilda mælistiku á það, hvenær tiltekinn aðili hafi gert
2774
allt, sem í hans valdi standi, til að útvega sér vinnu. Reifuð sjónarmið stefn-
anda í þessu sambandi veki ýmsar spurningar. Hvenær er t. d. staða aðilans
þannig, að hann sé kominn í starf? Geti það einnig hugsast, að það geti ver-
ið á ábyrgð vinnuveitandans, að atvinnuástand á tilteknu landsvæði er erf-
iðara en á öðru? Það fái ekki staðist að mati stefnda.

Rétt sinn til skaðabóta kveðst stefnandi reisa á almennu skaðabótaregl-
unni. Stefndi hafi slitið vinnusamningnum við stefnanda með ólögmætum
hætti. Með því hafi hann valdið stefnanda fjártjóni, sem stefnda beri að
bæta, enda hafi stefnandi gert sitt til að draga úr tjóninu.

Þessu mótmælir stefndi. Stefndi heldur því fram, að þótt líta megi svo á,
að uppsögnin hafi verið ólögmæt í þeim skilningi, að á hafi skort að veita
stefnanda, sem var trúnaðarmaður, áminningu, áður en til uppsagnar kom,
þá hafi stefnanda alls ekki verið sagt fyrirvaralaust upp starfi. Við þetta sé
aðalkrafa um sýknu einmitt miðuð, að stefnanda hafi verið sagt upp með
samningsbundnum uppsagnarfresti, og eigi stefnandi því ekki rétt á neinum
skaðabótum. Tómlæti stefnanda við að hafa uppi kröfur, eftir að dómur
Félagsdóms hafði verið kveðinn upp, leiði einnig til sömu niðurstöðu. Þegar
málið sé höfðað, séu þannig tæp þrjú ár, frá því að dómur Félagsdóms gekk
í málinu, og rúm tvö ár liðu frá dómi Félagsdóms og þar til stefnandi lét
stefnda vita, að hún ætlaði að hafa uppi kröfur á hendur stefnda vegna upp-
sagnarinnar.

Af hálfu stefnanda er því mótmælt, að tómlætisáhrif komi til álita. Bendir
stefnandi á, að kröfugerðin sé byggð á skaðleysissjónarmiðum. Stefnandi
eigi rétt á því að krefja um bætur, sem geri hana eins setta og ekki hefði
komið til uppsagnar. Tjón stefnanda hafi alls ekki verið komið fram, fyrr en
hún fékk aftur fast starf. Þá og þá fyrst hafi verið hægt að vinna að kröfu-
gerð hennar reistri á framangreindum forsendum. Unnið hafi verið að mál-
inu með eðlilegum hraða, og hafi stéttarfélag stefnanda leitað til hagfræð-
ings ASÍ varðandi tekjutap stefnanda. Þegar er sá útreikningur hafi legið
fyrir, hafi stefnandi sent stefnda bréf, dskj. 14, og málshöfðun fylgt í kjöl-
farið. Í þessu sambandi beri einnig á það að líta, að auðvitað hafi stefnda
gert sér það ljóst, að í kjölfar dóms Félagsdóms fylgdi málshöfðun stefn-
anda. Kröfugerð stefnanda hafi því á engan hátt átt að koma stefnda á
óvart.

At hálfu stefnda er því haldið fram, að ef komi til skaðabótagreiðslu til
stefnanda, eigi að miða bótafjárhæð við svonefnda meðalhófsreglu. Fjár-
hæð bótanna geti þannig aldrei miðast við lengri tíma en svarar þriggja
mánaða samningsbundnum uppsagnarfresti, þ. e. miðað við laun stefnanda
hjá stefnda mánuðina júní — ágúst 1989. Meðallaun fyrir hvern mánuð
2775

hefðu samkvæmt útreikningum frá stefnanda, dskj. 4, numið 103.590 krón-
um, samtals 310.770 krónum fyrir tilgreinda þrjá mánuði, en að sjálfsögðu
og þá í fullu samræmi við framangreinda meðalhófsreglu að frádregnum
launum þeim, sem stefnandi hafi haft hjá Landsvirkjun fyrir mánaðarstarf á
þessu tímabili, og fengnum atvinnuleysisbótum, samtals til frádráttar
177.640 kr., og því til greiðslu samkvæmt varakröfu 133.330 krónum. Til-
greind meðalhófsregla sé í raun sú regla, sem dómstólar hafi mótað með
niðurstöðum sínum í ágreiningsmálum vegna uppsagna á vinnusamningum
og þegar bótagrundvöllur sé fyrir hendi vegna uppsagnarinnar. Þótt stefn-
andi hafi valið að miða kröfugerð sína ekki við hina fastmótuðu meðalhófs-
reglu, heldur byggi á skaðleysissjónarmiðum, breyti það ekki því, að hugs-
anlegt tjón stefnanda verði ekki við annað eða meira miðað en laun í upp-
sagnarfresti, enda engin rök til að leggja ríkari ábyrgð á stefnda í þessu
sambandi. Þrautavarakrafa sé hins vegar sett fram, þar sem hér reyni á viss-
an hátt á það. hvort dómstólar telji sig í reynd bæra um að víkja frá meðal-
hófsreglunni sem viðmiðun við bótauppsögn. Tilgreind tómlætisáhrif eigi
hins vegar að hafa áhrif á upphafstíma dráttarvaxta.

Ill.
Niðurstaða.

Óumdeilt er, að þegar stefndi með bréfi, dagsettu 27. febrúar 1989, dskj.
19, sagði stefnanda upp starfi frá og með 1. mars 1989 með þriggja mánaða
fyrirvara, hafði stefnandi áunnið sér þann uppsagnarrétt, sbr. 3. mgr. Í. gr.
laga nr. 19/1979 um rétt verkafólks til uppsagnarfrests o. fl.

Ákvæði 11. gr. laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur tryggir
trúnaðarmönnum tilekna vinnuvernd. Með hliðsjón af því bar stefnda að
gefa stefnanda viðvörun í formi áminningar, áður en hann sagði henni upp
starfi. Ósannað er, að uppsögn stefnanda megi rekja til vanrækslu stefn-
anda í starfi eða að stefnandi hafi með öðrum hætti brotið gegn starfs-
skyldum sínum. Stefnandi, sem gegnt hafði starfi trúnaðarmanns frá 4.
október 1985, átti því rétt á að krefja stefnda um bætur vegna ólögmætrar
uppsagnar, en málsatvik og fram lögð gögn leiða til þeirrar niðurstöðu, að
stefnandi hafi gagnvart stefnda haldið kröfu sinni nægjanlega til haga.

Þegar stefndi sagði stefnanda upp starfi, var hún á 44. aldursári. At-
vinnuástand í Rangárþingi var þá bágborið, og svo var enn. er stefnandi hóf
fyrst störf hjá Skattstofu Suðurlands, Hellu, í marsmánuði 1990. Stefndi
mátti því gera sér ljóst, að það yrði erfiðleikum háð fyrir stefnanda að út-
vega sér vinnu á nýjan leik. Að því athuguðu og að teknu tilliti til þess,
hversu erfitt er að meta, hvort stefnandi hafi gert sitt ýtrasta til að draga úr
2776

tjóninu, sem og því, að orsakasambandið milli uppsagnar og tjóns stefn-
anda varð minna eftir því, sem lengra leið frá uppsögn, þykja bætur þær,
sem stefnda ber að greiða stefnanda, hæfilega ákveðnar 470.904 krónur.
Hefur þá verið tekið tillit til launaútreiknings samkvæmt dómskjali 4 fyrir
árið 1989 og frádráttarliða sem þar greinir, vegna launa stefnanda hjá
Landsvirkjun og atvinnuleysisbóta á því ári sem og áætlaðra meðallauna
fyrstu tvo mánuði ársins 1990 (105.455 x 2), en að frádregnum áætluðum
tekjum (atvinnuleysisbótum) stefnanda (-138.535) fyrir sama tímabil. Ber
stefnda að greiða stefnanda fjárhæð þessa með vöxtum samkvæmt 7. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. júlí 1989 til 10. janúar 1992, en þá með dráttar-
vöxtum skv. 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, sbr. 15. gr. sömu laga, allt eins
og í dómsorði nánar greinir, og að auki málskostnað, sem þykir hæfilega
ákveðinn 130.000 krónur, er beri dráttarvexti samkvæmt 4. mgr. 129. gr.
laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Við ákvörðun málskostnaðar var
ekki tekið tillit til virðisaukaskatts.

Jón Ragnar Þorsteinsson héraðsdómari, sem fékk mál þetta til meðferðar
10. nóvember s. 1., dæmir mál þetta.

Dómsorð:

Stefnda, Dvalarheimilið Lundur, kt. 440375-0149, greiði stefnanda,
Guðrúnu Birnu Garðarsdóttur, kt. 240145-7669, 470.904 krónur með
vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, af 56.933 kr. frá 1. 7.
1989 til 1. 8. s. á., af 113.866 kr. frá þeim degi til 1. 9. s. á., af 170.799
kr. frá þeim degi til 1. 10. s. á., af 227.732 kr. frá þeim degi til 1. 11.
s. á., af 284.665 kr. frá þeim degi til 1. 12. s. á., af 341.598 kr. frá þeim
degi til 1. 1. 1990, af 398.531 kr. frá þeim degi til 1.3. s. á., en af
470.904 kr. frá þeim degi til 10. janúar 1992, en með dráttarvöxtum
skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af sömu fjárhæð frá þeim degi til
greiðsludags og 130.000 krónur í málskostnað.
2777
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 408/1994. — Ákæruvaldið
(Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari)
gegn
Gunnari Hinriki Árnasyni
(Örn Clausen hrl.)

Fjársvik. Skjalafals. Skilorðsrof. Viðurlög.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Björn Þ. Guðmundsson prófessor.

Ákærði áfrýjaði héraðsdómi til endurskoðunar á ákvörðun viður-
laga samkvæmt a-lið 147. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra
mála, sbr. 7. gr. laga nr. 37/1994. Var þá af hálfu ákæruvaldsins einn-
ig áfrýjað með stefnu 15. september 1994 til þyngingar refsingu.

Ákæruvaldið krefst nú staðfestingar héraðsdóms.

Með skýlausri játningu ákærða er sannað, að hann hefur gerst
sekur um þau brot, sem honum eru gefin að sök í ákæru, og eru þau
réttilega heimfærð til refslákvæða.

Við ákvörðun refsingar verður meðal annars litið til þess, að
skuldabréf það, sem ákærði falsaði undirskrift veðeiganda á, nam
verulegri fjárhæð. Ákærði reyndi að selja Sparisjóði Reykjavíkur og
nágrennis bréfið, en fjártjóni varð afstýrt fyrir tilstilli annars manns,
sem varaði sparisjóðinn við því, að um fölsun kynni að vera að
ræða, svo sem fram kemur í lögregluskýrslu. Með brotum sínum
hefur ákærði rofið skilorð samkvæmt dómi Sakadóms Reykjavíkur
28. apríl 1992, þar sem honum var gert að sæta fangelsi í sex mán-
uði, skilorðsbundið í þrjú ár, fyrir margvísleg fjármunabrot.

Með hliðsjón af þessu og atvikum málsins að öðru leyti telst refs-
ing ákærða hæfilega metin fangelsi í tíu mánuði.

Staðfesta ber ákvæði héraðsdóms um greiðslu skaðabóta til tjón-
þola. Þá ber að dæma ákærða til greiðslu áfrýjunarkostnaðar máls-
ins, eins Og í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Ákærði, Gunnar Hinrik Árnason, sæti fangelsi í tíu mánuði.
Ákvæði héraðsdóms um greiðslu skaðabóta er staðfest.
2778
Ákærði greiði áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin sak-
sóknarlaun til ríkissjóðs, 25.000 krónur, og málsvarnarlaun
skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Arnar Clausen hæsta-
réttarlögmanns, 25.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 12. september 1994.

Ár 1994, mánudaginn 12. september, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja-
víkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Pétri Guðgeirssyni hér-
aðsdómara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 519/1994: Ákæruvaldið
gegn Gunnari Hinriki Árnasyni, sem tekið var til dóms samdægurs.

Málið er höfðað með ákæruskjali ríkissaksóknara, dagsettu 26. júlí sl., á
hendur ákærða, Gunnari Hinriki Árnasyni. Eskihlíð 3. Reykjavík, fæddum
14. febrúar 1957, fæðingarnúmer 397, fyrir eftirtalin hegningarlagabrot:

„1. Fjársvik. Gefið út og notað í viðskiptum 1992 og 1993 með eftir-
greindum hætti þrjá tékka á reikninga sína í Landsbanka Íslands, nr. 249 í
Miklubrautarútibúi, 67667 og 4790 í Múlaútibúi, enda þótt innstæða væri
ekki fyrir þeim á reikningunum og þeim öllum lokað á árinu 1988:

1. Nr. 0010084, 10.000 kr., dags. 21. 4. 1992. Greiddar veitingar á hóteli á
Akranesi.

2. Nr. 4750388, 5.000 kr., dags. 22. 1. 1993. til Úðafoss. Vitastíg 13. Reykja-
vík. Greitt fyrir hreinsun á fötum.

3. Nr. 4750385, 5.000 kr., dags. 19. 1. 1993, til verslunarinnar Nóatúns,
Furugrund 3, Kópavogi. Greiddar vörur.

Telst þetta varða við 248. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.

II. Skjalafals. Í desember 1993 framvísað til sölu í Sparisjóði Reykjavíkur
og nágrennis, Skólavörðustíg 11, Reykjavík, fölsuðu skuldabréfi, að fjárhæð
1.500.000 kr., með veði í íbúð á 4. hæð F að Engihjalla 9, Kópavogi, út
gefnu 27. desember 1993 af Pétri Sigurðssyni í nafni fyrirtækisins Horsks
hf., Naustahlein 30, Garðabæ, en ákærði átti einnig hlut í því fyrirtæki og
hafði falsað á bréfið nafn móður sinnar, Helgu Henrýsdóttur, sem þinglýsts
eiganda veðsins.

Telst þetta varða við 1. mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga.

Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar.

Eftirgreindir aðilar í Reykjavík, nema annað sé nefnt, hafa í málinu kraf-
ist skaðabóta úr hendi ákærða:

1. Skagaveitingar hf., Akranesi, 10.000 kr. ásamt fullum dráttarvöxtum
frá 27. 4. 1992 til greiðsludags.

2. Fatapressan Úðafoss sf., Vitastíg 13, 5.000 kr. ásamt hæstu lögleyfðu
vöxtum frá 25. 1. 1993 til greiðsludags.
2719
3. Nóatún hf., Nóatúni 17, 5.000 kr. ásamt dráttarvöxtum frá 20. 1. 1993
til greiðsludags.“

Málavextir.

Ákærði hefur skýlaust játað það atferli, sem hann er saksóttur fyrir.
Fram hefur komið hjá honum, að hann hafi látið úti tékkana með þeim
fyrirvara, að þeir yrðu geymdir og hann myndi svo leysa þá til sín. Hefur
þessu ekki verið hnekkt og ákæruvaldið fallist á, að tékkabrot ákærða yrðu
heimfærð undir 73. gr. laga um tékka nr. 94/1933, sbr. lög nr. 35/1977. Hefur
ákærði orðið sekur um brot þau, sem greinir í ákærunni, og brotið gegn 1.
mgr. 155. gr. almennra hegningarlaga og 73. gr. tékkalaga.

Ákærða var á árunum 1974 til 1989 refsað ellefu sinnum. aðallega fyrir
umferðarlagabrot. Í apríl 1992 var hann dæmdur í 6 mánaða skilorðsbundið
fangelsi fyrir skjalafals, fjárdrátt og tékkalagabrot. Hann hefur nú rofið
skilorðið, og ber nú að gera honum refsingu í einu lagi. Þykir hún hæfilega
ákveðin fangelsi í 15 mánuði.

Dæma ber ákærða til þess að greiða skaðabætur ásamt dráttarvöxtum frá
kröfudegi til greiðsludags samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987, sbr.
lög nr. 67/1989, eins og rakið er:

Skagaveitingum hf., Akranesi, 10.000 krónur, frá 19. júní 1992, Fatapress-
unni Úðafossi sf., Vitastíg 13, Reykjavík, 5.000 krónur, frá 27. janúar 1993,
Nóatúni hf., Nóatúni 17, Reykjavík, 5.000 krónur, frá 8. mars 1994.

Ákæruvaldið hefur krafist þess, að saksóknarlaun verði dæmd í málinu.
Mál þetta var dæmt sem játningarmál samkvæmt 125. gr. laga um meðferð
opinberra mála nr. 19/1991 og hlaut ekki aðalmeðferð með vitnaleiðslum
og sókn og vörn samkvæmt 129. gr. laganna. Í 1. mgr. 168. gr. laganna segir,
að „þegar mál“ sé „sótt“ af handhöfum ákæruvalds og ákærða jafnframt
gert að greiða sakarkostnað í því, skuli honum gert að greiða málsóknar-
laun að tiltekinni fjárhæð, sem renni í ríkissjóð. Þegar þess er gætt, að
ákæruvaldinu ber ávallt að sækja þing í refsimáli, sbr. t. d. 1. mgr. 123. gr.
laga um meðferð opinberra mála, verður þetta orðalag 1. mgr. 168. gr. oml.
ekki skilið öðruvísi en svo, að málsóknarlaun beri aðeins að dæma í héraði,
þegar mál sætir aðalmeðferð. Ber samkvæmt þessu að synja kröfu ákæru-
valdsins um saksóknarlaun, en annan kostnað leiddi ekki af málinu.

Dómsorð:
Ákærði, Gunnar Hinrik Árnason, sæti fangelsi í 15 mánuði.
Ákærði greiði skaðabætur ásamt dráttarvöxtum til greiðsludags,
eins og rakið er:
Skagaveitingum hf., 10.000 krónur, frá 19. júní 1992, Fatapressunni
2780
Úðafossi sf., Vitastíg 13, Reykjavík, 5.000 krónur, frá 27. janúar 1993,
Nóatúni hf., Nóatúni 17, Reykjavík, 5.000 krónur, frá 8. mars 1994.
Kostnað leiddi ekki af málinu.
2781
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 374/1994. — Ákæruvaldið
(Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari)
gegn
Magnúsi Kristni Sigurðssyni
(Jónatan Sveinsson hrl.)

Fiskveiðibrot. Upptaka. Ákæra.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hjörtur Torfason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Ákærði áfrýjaði málinu í heild sinni, og hefur því af hálfu ákæru-
valds verið skotið til Hæstaréttar með stefnu 28. júní 1994. Við
meðferð málsins krafðist ákæruvaldið staðfestingar hins áfrýjaða
dóms svo og þess, að ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað. Af hálfu
ákærða er aðallega krafist sýknu af öllum kröfum ákæruvalds, en til
vara, að refsing ákærða verði felld niður eða lækkuð og hann sýkn-
aður af kröfu um upptöku afla og veiðarfæra.

I.

Gæsluflugvél Landhelgisgæslunnar, TF-SYN, stóð ákærða, Magn-
ús Kristin Sigurðsson, skipstjóra á m/b Gandí, VE 171, að dragnóta-
veiðum 27. maí 1994 á svæði innan fiskveiðilandhelginnar við Ing-
ólfshöfða, en þar höfðu allar togveiðar og dragnótaveiðar verið
bannaðar frá og með 21. sama mánaðar með reglugerð nr. 264/1994
um bann við togveiðum og dragnótaveiðum við Ingólfshöfða og
Hrollaugseyjar, sem sjávarútvegsráðuneytið gaf út daginn áður og
birt var samdægurs í B-deild Stjórnartíðinda. Hefur ákærði játað að
hafa verið að veiðunum, en kvað sér hins vegar hafa verið ókunnugt
um reglugerðina fyrr en eftir, að hann var stöðvaður við veiðarnar.
Er háttsemi hans rétt lýst í ákæru.

1.
Reglugerð nr. 264/1994 var sett samkvæmt ákvæðum laga nr. 81/
1976 um veiðar í fiskveiðilandhelgi Íslands, án þess að vísað væri í
2782
tiltekin ákvæði laganna. Í ákæru er brot ákærða talið varða við 1. og
2. gr. reglugerðarinnar, sbr. $. gr. þessara laga, sbr. 1. gr. reglugerðar
um fiskveiðilandhelgi Íslands nr. 299/1975, lög nr. 44/1948 og lög nr.
45/1974.

Með $. gr. laganna um veiðar í fiskveiðilandhelgi er ráðherra
heimilað að skipta veiðisvæðum milli veiðarfæra og takmarka þann-
ig veiðiheimildir með því að banna notkun ákveðinna gerða veiðar-
færa á tilteknum veiðisvæðum í takmarkaðan tíma. Eftir orðanna
hljóðan heimilar ákvæðið þó einvörðungu takmarkanir þeirra veiði-
heimilda, sem veittar eru með lögunum sjálfum, en það eru nú
heimildir til veiða með botnvörpu og flotvörpu á tilteknum svæðum
innan fiskveiðilandhelginnar, sem kveðið er á um í 3. gr. laganna.
Heimilda til veiða með öðrum veiðarfærum en botnvörpu og flot-
vörpu er ekki getið í 3. gr. eða öðrum ákvæðum laganna, eftir að
þeim var breytt með 22. gr. laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða.
Með þeirri lagabreytingu voru felld brott þau ákvæði um dragnóta-
veiðar, sem voru í 2. mgr. 2. gr. og 13. gr. laga nr. 81/1976, en þar áð-
ur voru samsvarandi ákvæði í lögum nr. 102/1973 um veiðar með
botnvörpu, flotvörpu og dragnót í fiskveiðilandhelginni.

Í 4. gr. laga nr. 38/1990 er sett regla um, að allar veiðar í at-
vinnuskyni við Ísland séu háðar almennu veiðileyfi, sem gefið sé út
árlega. Ráðherra er veitt allvíðtækt vald í 2. mgr. ákvæðisins til að
ákveða, að vissar veiðiheimildir verði háðar sérstöku veiðileyfi, þar
á meðal veiðar í tiltekin veiðarfæri. Á grundvelli þessa ákvæðis hef-
ur ráðherra sett reglugerð um dragnótaveiðar nr. 326/1992, sem enn
er í gildi. Samkvæmt 1. mgr. 1. gr. hennar eru allar veiðar í dragnót
óheimilar án sérstaks leyfis Fiskistofu, en slík leyfi er unnt að binda
ýmsum skilyrðum, meðal annars því að takmarka veiðarnar við
ákveðin svæði og taka mið af stærð skipa. Í 5. gr. reglugerðarinnar
er vísað um viðurlög til 19. gr. og 2. mgr. 20. gr. laga nr. 38/1990.

Fiskiskipið Gandí, VE 171, fékk leyfi Fiskistofu til dragnótaveiða
innan fiskveiðilandhelginnar 6. apríl 1994, sem gilti til 31. ágúst sl.
Um veiðiheimildir skipsins segir meðal annars í leyfisbréfinu, að því
sé „heimilað að stunda dragnótaveiðar innan fiskveiðilandhelgi Ís-
lands í samræmi við togveiðiheimildir skipsins skv. lögum nr. 81 31.
maí 1976 um veiðar í fiskveiðilandhelgi Íslands með áorðnum breyt-
2783
ingum“. Þá er í leyfinu áskilinn réttur til fyrirvaralausrar breytingar
á veiðisvæðum.

III.

Af því, sem rakið hefur verið, er ljóst, að eftir setningu laga nr.
38/1990 og reglugerðar um dragnótaveiðar nr. 326/1992 byggjast
heimildir til dragnótaveiða innan fiskveiðilandhelginnar ekki lengur
á lögum nr. $1/1976, en samkvæmt 5. gr. þeirra laga er vald ráðherra
til að kveða á um takmarkanir á veiðiheimildum, sem þar er fyrir
mælt, háð því, að heimildirnar séu veittar með þeim lögum, svo sem
fyrr er rakið. Ákærði hefur samkvæmt framansögðu ekki brotið
gegn 5. gr. laga þessara, svo sem honum er gefið að sök í ákæru, og
verður honum því ekki refsað fyrir brot gegn þessu ákvæði.

Í 6. gr. laga nr. 81/1976 eru hins vegar fyrirmæli þess efnis, að
sjávarútvegsráðuneytið skuli gera nauðsynlegar varúðarráðstafanir
til að sporna við smáfiskadrápi á tilteknum veiðisvæðum, þar sem
seiða- og smáfiskadráp á sér stað í þeim mæli, að varhugavert eða
hættulegt geti talist. Í þessu skyni er ráðuneytinu heimilt að til-
kynna bann við öllum togveiðum, svo og öðrum veiðum, á þessum
veiðisvæðum.

Ákærði var að dragnótaveiðum á svæði innan fiskveiðilandhelgi
Íslands, þar sem allar togveiðar og dragnótaveiðar höfðu verið
bannaðar, svo sem lýst er í ákæru. Varðar sú háttsemi hans við 6. gr.
laga nr. 81/1976, sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 264/1994. Við flutning
málsins fyrir Hæstarétti var málið reifað meðal annars með hliðsjón
af 6. gr. laga nr. 81/1976, og hefur vörn ákærða því ekki verið áfátt,
að því er það ákvæði varðar, sbr. 1. mgr. 117. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála. Verður ákærða gerð refsing samkvæmt 1.
ti. 1. mgr., sbr. 2. mgr. 17. gr. laga nr. 81/1976. Þykir refsing hans
hæfilega ákveðin 300.000 króna sekt, og er þá litið til gengis gull-
krónu við flutning málsins fyrir Hæstarétti. Sektin skal renna til
Landhelgissjóðs Íslands, sbr. 21. gr. laganna, og komi 45 daga varð-
hald í stað hennar, greiðist hún ekki innan 4 vikna frá birtingu dóms
þessa. Þá ber með vísan til 3. mgr. 17. gr., sbr. 21. gr. laganna, að
staðfesta ákvæði héraðsdóms um upptöku afla og veiðarfæra svo og
ákvæði hans um sakarkostnað.
2784

Loks er ákærði dæmdur til að greiða allan áfrýjunarkostnað máls-
ins, eins Og greinir í dómsorði.

Hjörtur Torfason gerir þá athugasemd, að hann taki ekki afstöðu
til efnis S. gr. laga nr. 81/1976, en telji reglugerð nr. 264/1994 eiga
stoð sína í 6. gr. laganna, þannig að brot ákærða varði við hana, svo
sem fyrr er rakið.

Dómsorð:

Ákærði, Magnús Kristinn Sigurðsson, greiði 300.000 króna
sekt til Landhelgissjóðs Íslands, og komi 45 daga varðhald í
stað sektarinnar, ef hún verður ekki greidd innan 4 vikna frá
birtingu dóms þessa.

Afli og veiðarfæri m/b Gandí, VE 171, þar með taldir drag-
strengir, skulu vera upptæk til Landhelgissjóðs Íslands.

Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað er staðfest.

Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með
talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 60.000 krónur, og málsvarnar-
laun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Jónatans Sveins-

sonar hæstaréttarlögmanns, 60.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Suðurlands 30. maí 1994.

Mál þetta, sem tekið var til dóms í dag í samræmi við 125. gr. laga nr. 19/
1991 um játningardóm, er höfðað hér fyrir héraðsdóminum með svohljóð-
andi ákæruskjali ríkissaksóknara, dagsettu 28. maí 1994: „Á hendur Magn-
úsi Kristni Sigurðssyni, Bessahrauni 8, Vestmannaeyjum, skipstjóra á vél-
skipinu Ganda (sic), VE 171, skipaskrárnúmer 0084, fyrir fiskveiðibrot með
því að hafa laust eftir hádegi föstudaginn 25. maí 1994 (sic) verið á drag-
nótaveiðum á skipinu, sem er 204 brúttórúmlestir og 36,86 lengdarmetrar,
við Ingólfshöfða, á svæði innan fiskveiðilandhelgi Íslands, þar sem allar
togveiðar og dragnótaveiðar höfðu verið bannaðar frá og með 21. maí 1994.

Brot ákærða telst varða við 1., sbr. 2. gr. reglugerðar um bann við tog-
veiðum og dragnótaveiðum við Ingólfshöfða og Hrollaugseyjar nr. 264 20.
maí 1994. sbr. 5. gr. laga um fiskveiðilandhelgi Íslands nr. 81/1976, sbr. 1. gr.
reglugerðar um fiskveiðilandhelgi Íslands nr. 299/1975, lög nr. 44/1948 og
lög nr. 45/1974.

Þess er krafist, að ákærði verið dæmdur til refsingar samkvæmt 1. tl. 1.
2785
mgr., sbr. 2. mgr. 17. gr. og 21. gr. laga nr. 81/1976 og samkvæmt 3. mgr. 17.
gr. sömu laga, til þess að sæta upptöku á veiðarfærum, þar með töldum
dragstrengjum, svo og öllum afla innan borðs“.

Við þingfestingu málsins leiðrétti ákærandi tvær ritvillur í ákæru, þar sem
nafn skipsins hefði misritast, en það væri Gandí, en ekki Ganda. Þá var
einnig leiðrétt misritun, er snerti dag þann, sem brot ákærða var framið, en
það ætti að vera föstudaginn 27. maí 1994, en ekki föstudaginn 25. maí
1994, eins og stæði í ákæru, enda væri síðarnefndi dagurinn alls ekki til í
dagatalinu. Leiðréttingar þessar sættu ekki andmælum af hálfu ákærða, og
er unnt að taka þær til greina og dæma málið samkvæmt fyrirliggjandi
ákæru með áorðnum leiðréttingum, sbr. 1. mgr. 117. gr. laga nr. 19/1991.

Með háttsemi þeirri, sem í ákæruskjali greinir og þar er rétt lýst og rétti-
lega heimfærð undir 1. gr. reglugerðar nr. 264 frá 20. maí 1994, sem bannar
dragnótaveiðar á þar tilgreindu svæði við Ingólfshöfða frá og með 21. maí
1994, sbr. 5. gr. laga nr. 81/1976 um fiskveiðilandhelgi Íslands. sbr. 1. gr.
reglugerðar um fiskveiðilandhelgi Íslands nr. 299/1975, sbr. einnig lög nr.
44/1948 og lög nr. 45/1974, hefur ákærði unnið sér til refsingar. Ákærði, sem
er sakhæfur, er fæddur 24. júlí 1957 og hefur samkvæmt vottorði frá Saka-
skrá ríkisins að undanskildum tveimur smávægilegum sektarrefsingum frá
árinu 1973 ekki áður sætt refsingu.

Í samræmi við 2. gr. reglugerðar nr. 264/1994, sbr. 1. tl. 1. mgr. 17. gr. laga
nr. 81/1976 um fiskveiðilandhelgi Íslands. sbr. einnig 21. gr. sömu laga nr.
81/1976, þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin 455.000 króna sekt til Land-
helgissjóðs Íslands. og hefur þá verið litið til þess, að samkvæmt vottorði
frá Seðlabanka Íslands var gullgildi þannig 26. maí 1994, að 100 gullkrónur
jafngiltu 4.542,40 seðlabankakrónum. Ef ákærði greiðir ekki dæmda sektar-
refsingu innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa, skal hann sæta varð-
haldi í 3 mánuði.

Að kröfu ákæruvalds og með vísan til 2. mgr. 17. gr., sbr. 21. gr. laga nr.
S1/1976, skal afli og veiðarfæri ms. Gandí, VE 171, gerð upptæk í Land-
helgissjóð Íslands, en samkvæmt fyrirliggjandi mati dómkvaddra mats-
manna nemur andvirði afla og veiðarfæra samtals 1.938.290 krónum.

Í samræmi við 165. gr. laga nr. 19/1991 ber að dæma ákærða til greiðslu
alls sakarkostnaðar, sem nemur 20.000 krónum.

Jón Ragnar Þorsteinsson héraðsdómari dæmir mál þetta.

Dómsorð:
Ákærði, Magnús Kristinn Sigurðsson. greiði 455.000 króna sekt í
Landhelgissjóð Íslands innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa,
en sæti ella varðhaldi í þrjá mánuði.

18 Hæstaréttardómar ÍV
2186
Allur afli og veiðarfæri ms. Gandí, VE 171, í framangreindri veiði-
ferð skal gerður upptækur í Landhelgissjóð Íslands.
Ákærði greiði sakarkostnað máls þessa, 20.000 krónur.
2781
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 280/1992. — Elberg Þorvaldsson
og Vátryggingafélag Íslands hf.
(Hákon Árnason hrl.)
gegn
Einari Jóhannssyni
(Haraldur Blöndal hrl.)
og gagnsök

Bifreiðar. Skaðabótamál. Umferðarlög.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Gunnlaugur Claessen og Björn Þ. Guðmundsson prófessor.

Aðaláfrýjendur skutu máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 29.
júní 1992. Þeir krefjast aðallega sýknu af öllum kröfum gagnáfrýj-
anda, en til vara, að sök verði skipt í málinu og stefnukröfur lækk-
aðar. Þá krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Gagnáfrýjandi skaut málinu til réttarins að fengnu áfrýjunarleyfi
með stefnu 12. mars 1993. Hann krefst þess, að aðaláfrýjendur verði
dæmdir til að greiða sér óskipt 204.229 krónur með dráttarvöxtum
samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 20. maí 1990 til greiðslu-
dags. Hann krefst einnig málskostnaðar úr hendi aðaláfrýjenda í
héraði og fyrir Hæstarétti.

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða dómi.

I.

Fyrir Hæstarétt hefur verið lögð skýrsla lögreglunnar í Reykjavík
8. desember 1994. Þar kemur meðal annars fram, að fjarlægð frá
árekstursstað á gatnamótum Austurbergs og Gerðubergs að hraða-
hindrun á Austurbergi, sem bifreiðarnar óku yfir skömmu fyrir
áreksturinn, er 217 metrar og að breidd götunnar er 7 metrar. Enn
fremur er fram komið í málinu, að þrenging á Austurbergi við
nefnd gatnamót hafði ekki verið gerð, er áreksturinn varð.

II.
Samkvæmt 1. mgr. 20. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sem ber yfir-
skriftina Framúrakstur, skal aka vinstra megin fram úr ökutæki. Þó
2788
skal aka fram úr ökutæki hægra megin, ef ökumaður þess beygir til
vinstri eða undirbýr greinilega vinstri beygju.

Samkvæmt 1. mgr. 22. gr. laganna, sem ber yfirskriftina Bann við
framúrakstri, gildir sú meginregla, að óheimilt er að aka fram úr
öðru ökutæki, rétt áður en komið er að vegamótum eða á þeim. Frá
þeirri meginreglu er í sömu málsgrein að finna sérstaklega tilgreind-
ar undantekningarheimildir. Atvik þessa máls urðu, áður en laga-
greininni var breytt með lögum nr. 44/1993, en engu að síður verður
hún á grundvelli lögskýringargagna túlkuð svo, að einnig fyrir þá
breytingu mætti ekki nýta undantekningarheimildirnar, nema skil-
yrði til framúraksturs hafi verið fyrir hendi að öðru leyti. Ökumað-
ur skal hafa sérstaka aðgát við vegamót, sbr. 1. mgr. 25. gr. sömu
laga.

Af þessu leiðir, að ríkar varúðarkröfur verða gerðar til þess, sem
vill nýta sér undantekningarheimild frá hinni skýru meginreglu. Ber
honum að fullvissa sig um, að skilyrði séu örugglega uppfyllt, svo að
framúrakstur á eða við gatnamót megi eiga sér stað.

III.

Austurberg er fjölfarin gata, þar sem skólar, aðrar opinberar
stofnanir og íbúðabyggð eru á báðar hendur. Einungis ein akrein er
í hvora akstursstefnu. Samkvæmt lögregluskýrslu voru aðstæður, er
umferðaróhapp það varð, sem mál þetta er sprottið af, að öðru leyti
þannig, að snjór var yfir, ísing og hálka. Náttmyrkur var, en góð
götulýsing. Þessar aðstæður voru með þeim hætti, að framúrakstur
við gatnamót hlaut að teljast mjög varhugaverður.

Óumdeilt er, að gagnáfrýjandi ók mjög hægt og fullnægði að því
leyti þeim varúðarkröfum, sem til hans verða gerðar miðað við að-
stæður. Einnig er óumdeilt, að hann gaf stefnumerki til vinstri, svo
sem boðið er, þótt aðaláfrýjandi telji samkvæmt lögregluskýrslu, að
það hafi verið of seint gefið.

Þrátt fyrir þær aðstæður, sem áður er lýst, reyndi aðaláfrýjandinn
Elberg framúrakstur við gatnamótin og ók á um 50 km hraða á
klukkustund að eigin sögn, sem er lögleyfður hámarkshraði á þess-
um stað. Brýna nauðsyn bar til, að aðaláfrýjandi æki með fyllstu að-
gæslu og fyrirhyggju, sbr. 1. mgr. 4. gr., 1. mgr. 25. gr. og 1. mgr. og
a-, c- og h-lið 2. mgr. 36. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Verður að
2789
telja, að hann hafi sýnt af sér stórkostlegt gáleysi í umrætt sinn. Í því
ljósi þykja eigi efni til að skipta sök á árekstrinum vegna almennrar
varúðarskyldu þess ökumanns, sem hyggst beygja á gatnamótum,
sbr. 2. mgr. 15. gr. umferðarlaga. Ber því að leggja á aðaláfrýjand-
ann Elberg alla sök á árekstrinum.

Að þessu virtu verða kröfur gagnáfrýjanda teknar til greina, en
ekki er ágreiningur í málinu um viðgerðarkostnað bifreiðar hans.
Þykir jafnframt mega fallast á kröfu hans um bætur fyrir afnota-
missi bifreiðarinnar. Þá verður aðaláfrýjendum gert að greiða gagn-
áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í dóms-
orði greinir.

Dómsorð:

Aðaláfrýjendur, Elberg Þorvaldsson og Vátryggingafélag Ís-
lands hf, greiði gagnáfrýjanda, Einari Jóhannssyni, óskipt
204.229 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla laga
nr. 25/1987 frá 20. maí 1990 til greiðsludags.

Aðaláfrýjendur greiði gagnáfrýjanda 150.000 krónur samtals
í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 29. maí 1991.
I.

Mál þetta, sem dómtekið var 24. apríl 1992 að loknum munnlegum mál-
flutningi, hefur Einar Jóhannsson, kt. 040234-3579, Hjalla, Kjósarsýslu,
höfðað fyrir bæjarþinginu á hendur Elberg Þorvaldssyni, 120170-4309,
Torfufelli 50, Reykjavík.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu greiði in solidum 204.299 kr.
ásamt dráttarvöxtum samkvæmt 111. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 20. maí
1990 til greiðsludags |...|. Einnig er krafist málskostnaðar |...|.

Stefndu krefjast aðallega sýknu af öllum kröfum stefnanda, en til vara,
að sök verði skipt í málinu og stefnukröfur lækkaðar. Jafnframt krefjast
stefndu í báðum tilvikum málskostnaðar úr hendi stefnanda |...

I.

Að kvöldi þriðjudagsins 27. mars 1990 ók stefndi Elberg Mazda-bifreið
sinni, Y-2756, suður Austurberg, Reykjavík, á eftir bifreið stefnanda, Ein-
ars, Subaru 2WD Wagon, árg. 1988. Árekstur varð með bifreiðum aðila við
gatnamót Gerðubergs á vinstra vegarhelmingi Austurbergs miðað við akst-
ursstefnu bifreiðanna. Lenti hægra framhorn bifreiðar stefnda í vinstri hlið
2790

bifreiðar stefnanda. Samkvæmt lögregluskýrslu var snjór og hálka á vegin-
um, er áreksturinn varð. Bifreið stefnanda er atvinnutæki hans.

Í lögregluskýrslu er haft eftir stefnda Elberg, að hann hafi ekið suður
Austurberg á eftir stefnanda. Hann hafi ætlað að aka fram úr bifreið stefn-
anda og verið búinn að skipta um akrein, þegar stefnandi gaf stefnumerki
til vinstri og beygði síðan áleiðis til austurs. Hann kveðst hafa hemlað, en
ekki náð að koma í veg fyrir árekstur og taldi stefnanda hafa gefið stefnu-
merki of seint. Í sömu skýrslu er m. a. haft eftir stefnanda, Einari, að er
hann nálgaðist gatnamótin hjá Gerðubergi, hafi hann gefið stefnumerki til
vinstri og síðan verið að beygja til austurs, þegar stefndi Elberg lenti á bif-
reið hans.

Stefndi Elberg kveðst hafa ekið á 50 km/klst.

111.

Stefnandi reisir kröfugerð sína í málinu á því, að stefndi eigi alla sök á
tjóni stefnanda. Stefndi viðurkenni í lögregluskýrslu, að stefnandi hafi sýnt
stefnuljós til vinstri, áður en hann beygði inn Gerðuberg. Vísar stefnandi til
4. gr., sbr. 20. gr., 22. gr., 36. gr. og 89. gr., sbr. 90. gr. umferðarlaga nr. 50/
1987. Aka skuli hægra megin fram úr ökutæki, ef ökumaður þess beygir til
vinstri eða undirbúi greinilega vinstri beygju. Ljóst sé, að stefndi Elberg
hafi ekki hagað akstri sínum í samræmi við aðstæður greint sinn, en snjór
og hálka hafi verið á veginum.

Málsókn á hendur meðstefnda, Vátryggingafélagi Íslands hf., reisir
stefndi á 1. mgr. 97. gr. umfl., en bifreið stefnda hafi verið tryggð lögboðinni
ábyrgðartryggingu hjá félaginu.

Kröfu um dráttarvexti reisir stefnandi á lögum nr. 25/1987 og krefst
dráttarvaxta að liðnum mánuði frá dagsetningu tjónskoðunarskýrslu. Krafa
um virðisaukaskatt á tildæmdan málskostnað styður stefnandi lögum nr. 50/
1988.

Stefnandi sundurliðar stefnukröfur sínar þannig:

Beint fjártjón v/skemmda á R-80120 .........00000....0.00. kr. 167.739
Tjón v/afnotamissis, 3.649 kr. x 10 dagar .................... - 36.490

Kr. 204.229

Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að stefnandi eigi alla sök á árekstrin-
um, en varakröfu sína styður stefndi því, að skipta beri sökinni og leggja
meginsök á árekstrinum á stefnanda sjálfan.

Stefndi kveður ljóst vera af „dragförum“ á vettvangi og öðrum ummerkj-
um skv. vettvangsuppdrætti, að hann hafi verið kominn á vinstri vegarhelm-
2791

ing og verið byrjaður framúrakstur, áður en stefnandi beygði til vinstri í veg
fyrir sig. Hafi stefnanda borið að ganga úr skugga um, að það væri hættu-
laust, sbr. 2. mgr. 15. gr. og 2. mgr. 17. gr. umfi. Það hafi stefnandi ekki gert,
svo sem áreksturinn beri ljósast vitni. Stefnumerkjagjöf leysi stefnanda ekki
undan varúðarskyldu sinni, sbr. 31. gr. umferðarlaga. Þá sé ósannað, að
stefnandi hafi gefið stefnumerki fyrr en um leið og hann beygði, en um það
beri stefnandi sönnunarbyrði, sbr. Hrd. 1976, 424. Stefndi kveður stefnanda
hafa gefið stefnumerki of seint.

Stefndi kveður, að hann hafi réttilega hafið framúrakstur sinn vinstra
megin samkvæmt meginreglu, er fram komi í 20. gr. umfl., og sé ekki við sig
að sakast um áreksturinn. Samkvæmt d-lið 22. gr. umfl. sé almennt heimilt
að aka fram úr á vegamótum, þar sem forgangur sé gagnvart umferð af
hliðarvegi, sbr. 2. mgr. 25. gr. umfl., svo sem gildi um Austurberg. Stefndi
mótmælir því og að hafa ekið of hratt eða að áreksturinn hafi hlotist af því,
hve hratt var ekið. Hann hafi ekið á löglegum hraða á Austurbergi. För eft-
ir bifreiðarnar og skemmdir á þeim, sem séu tiltölulega litlar, bendi ekki til,
að ökuhraði bifreiðar stefnda hafi skipt sköpum um áreksturinn. Stefndi
kveður hina alvarlegu yfirsjón stefnanda, að beygja til vinstri án aðgæslu
gagnvart umferð á eftir, hafa valdið árekstrinum.

Stefndi vefengir ekki umstefndan viðgerðarkostnað tölulega eða
daggjaldafjárhæð á dag, en afnotamissi í 10 daga er mótmælt sem of löng-
um, enda teljist viðgerðartími samkvæmt dskj. 5 aðeins 43 klst., sem svari til
5 daga.

IV.

Samkvæmt 20. gr. laga nr. 50/1987 er aðalreglan sú, að aka skal fram úr
ökutæki vinstra megin, en samkvæmt b-lið 1. mgr. 22. gr. sömu laga skal aka
hægra megin fram úr ökutæki, sem beygt er til vinstri.

Í fram lagðri lögregluskýrslu kemur fram, að þegar áreksturinn varð, var
hálka, ísing og snjór á vegi, myrkur, en lýsing góð. Við þessar aðstæður bar
að sýna sérstaka varúð og miða ökuhraða við þær aðstæður, sbr. 36. gr. 1.
nr. 50/1987. Stefndi hefur borið, að ökuhraði sinn hafi verið 50 km/klst.,
sem er leyfilegur hámarksökuhraði á Austurbergi. Sá hámarkshraði miðast
hins vegar við bestu ökuskilyrði, sem ekki var um að ræða, þegar árekstur
varð. Verður því að telja ljóst, að stefndi ók of hratt í framúrakstri við þessi
skilyrði, en ekki hefur komið fram ágreiningur um ökuhraða stefnanda,
sem ber, að hann hafi verið á mjög lítilli ferð.

Óumdeilt er, að stefnandi gaf stefnumerki til vinstri, en aðilar eru ekki
sammála um, hvenær sú merkjagjöf átti sér stað. Stefndi bar fyrir réttinum,
að stefnandi hefði gefið stefnuljós, um leið og hann beygði til vinstri inn
2792
Gerðuberg, en stefnandi heldur því fram, að stefnuljós hafi verið gefin í
tæka tíð.

Það liggur fyrir, að stefndi hagaði akstri sínum ógætilega miðað við að-
stæður, og er ósannað, að hann hafi ekki séð stefnumerkjagjöf stefnanda
svo tímanlega, að hann hefði ekki mátt afstýra árekstri, hefði hann hagað
akstri sínum í samræmi við umferðarlög og aðstæður á árekstursstað.

Hins vegar ber að líta til þess, að skv. 15. gr. 1. nr. 50/1987 bar stefnanda
jafnframt að gæta fyllstu varúðar, er hann beygði til vinstri, og huga að um-
ferð, sem á eftir kom. Hann bar fyrir dómi, að hann hefði vitað af bifreið
stefnda á eftir sér. Engu að síður virðist hann ekki hafa fylgst með bifreið
hans, þegar hann beygði, og þykir hann því eiga nokkra sök á tjóni sínu
sjálfur.

Með hliðsjón af framansögðu þykir rétt, að stefndi beri 2/3 hluta sakar,
en stefnandi 1/3 hluta sakar sjálfur. Ber stefndu því að bæta stefnanda tjón
hans að 2/3 hlutum, sbr. 89. gr., 90. gr. og 97. gr. 1. nr. 50/1987.

Stefndi hefur mótmælt því, að stefnandi hafi misst afnot bifreiðar sinnar í
10 daga, þar sem viðgerð samkvæmt skoðunarskýrslu tók 43 klst., þ.e. 5
daga. Stefnandi hefur í málflutningi skýrt þennan mun á þann hátt, að bif-
reiðin hafi ekki strax komist að til viðgerðar, þ. e. a. s. tveimur dögum eftir,
að tjón varð, og einnig sé hér um afnotamissi um helgi að ræða. Til sönnun-
ar afnotamissi sínum af bifreiðinni hefur stefnandi einungis lagt fram ljósrit
af tjónskýrslu, þar sem áætlaður er viðgerðartími 43 tíma. Verður því að
teljast hæfilegt, að stefndi bæti stefnanda afnotamissi hans af bifreiðinni í 5
daga, enda hefur sá viðgerðartími ekki sætt andmælum af hálfu stefnda.

Samkvæmt þessu og þar sem kröfum stefnanda hefur að öðru leyti ekki
verið mótmælt tölulega, ber stefndu að greiða honum in solidum 123.990 kr.

Eftir niðurstöðu málsins skulu stefndu greiða stefnanda in solidum
70.000 kr. í málskostnað. Við ákvörðun málskostnaðar var tekið tillit til
þeirrar skyldu stefnanda að greiða virðisaukaskatt af málflutningsþóknun.

Hervör Þorvaldsdóttir, settur borgardómari, kvað upp dóminn.

Uppkvaðning dóms þessa hefur dregist vegna embættisanna dómarans.

Dómsorð:

Stefndu, Elberg Þorvaldsson og Vátryggingafélag Íslands ht., greiði
in solidum stefnanda, Einari Jóhannssyni, 123.990 kr. ásamt dráttar-
vöxtum samkvæmt 11. kafla laga nr. 25/1987 frá 20. maí 1990 til
greiðsludags. Heimilt er að höfuðstólsfæra dráttarvexti á 12 mánaða
fresti, í fyrsta sinn 20. maí 1991. Stefndu greiði in solidum stefnanda
70.000 kr. í málskostnað.
2793

Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans
að viðlagðri aðför að lögum.
2794
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 223/1993. - Björn Baldursson og
Rut Skúladóttir
gegn
Glitni hf.

Skuldabréf. Skriflega flutt mál.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir og Pétur Kr. Hafstein.

Á frýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 27. maí 1993.
Þeir gera eftirfarandi dómkröfur:

„Aðallega. 1. Að skuldabréf, dags. 22. 9. 1989, út gefið af Rut
Skúladóttur vegna firmans Hjá Rut verði fellt úr gildi sem forsenda
skuldasambands málsaðilanna. 2. Að uppgjör aðila fari eftir upp-
haflegum fjármögnunarleigusamningi um deigsprautu, dags. 3. 12.
1987, að því er höfuðstól skuldarinnar varðar. 3. Að fallist verði á,
að gjaldfelling skuldarinnar hafi ekki verið lögum samkvæm, þar eð
hún var ekki fasteignaveðstryggð. 4. Að allar innborganir áfrýjenda
verði taldar fyrst til lækkunar höfuðstóls. 5. Að vextir og verðbætur
verði fyrst reiknaðar til greiðslu að höfuðstól greiddum. 6. Að
dráttarvextir verði felldir niður frá 18. 5. 1990 vegna mistaka þeirra,
sem átt hafa sér stað við meðferð innheimtumálsins. 7. Áfrýjendur
krefjast málskostnaðar að mati Hæstaréttar fyrir báðum dómstip-
um. Til vara, að krafa Glitnis hf. verði reiknuð samkvæmt skulda-
bréfi, dags. 22. 9. 1989. Tillit verði tekið til hlutagreiðslna frá upp-
hafi. Dráttarvextir verði felldir niður frá 18. 5. 1990 vegna mistaka
við meðferð málsins. Til þrautavara, að hinn áfrýjaði dómur verði
ómerktur og málinu vísað á ný til héraðsdóms.“

Stefndi krefst þess, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur og
áfrýjendum gert að greiða sér in solidum málskostnað fyrir Hæsta-
rétti.

Einn áfrýjenda, Baldur Gíslason, lést, eftir að málinu var áfrýjað,
og hefur dánarbú hans ekki tekið við aðild málsins fyrir Hæstarétti.

Málið er skriflega flutt samkvæmt heimild í 1. mgr. 24. gr. laga nr.
38/1994, sbr. 152. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 6.
gr. laga nr. 38/1994.
2795

Mál þetta var rekið eftir XVII. kafla laga nr. 85/1936 um meðferð
einkamála í héraði, sbr. nú XVII. kafla laga nr. 91/1991. Héraðsdóm-
ari mat réttilega þær varnir, sem áfrýjendur gátu teflt fram í héraði.
Hér fyrir dómi hafa áfrýjendur í 1., 2. og 6. lið kröfugerðar sinnar
aukið við varnarástæðum, sem hvorki verða fram bornar í máli, sem
rekið er samkvæmt framangreindum réttarfarsákvæðum, né er
heimilt að hafa uppi í Hæstarétti samkvæmt 2. mgr. 163. gr. laga nr.
91/1991, sbr. 17. gr. laga nr. 38/1994.

Með þessari athugasemd ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm með
skírskotun til forsendna hans. Áfrýjendur skulu greiða stefnda
málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Áfrýjendur, Björn Baldursson og Rut Skúladóttir, greiði in
solidum stefnda, Glitni hf., 80.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 2. mars 1993.

Mál þetta, sem dómtekið var 23. febrúar sl., er höfðað með stefnu, birtri
4. og 5. október 1991 af Glitni hf., Ármúla 7, Reykjavík, gegn Rut Skúla-
dóttur, Fiskislóð 94, Reykjavík, persónulega og f. h. einkafirma hennar, Hjá
Rut, Snorrabraut 56, Reykjavík, Birni Baldurssyni, Grettisgötu 60, Reykja-
vík, og Baldri Gíslasyni, Hringbraut 111, Reykjavík.

Dómkröfur.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði dæmd in solidum til þess
að greiða skuld, að fjárhæð 329.471 kr., með dráttarvöxtum |...) auk máls-
kostnaðar |...|.

Dómkröfur stefndu eru eftirfarandi:

1. Að málinu verði að frumkvæði dómsins vísað frá dómi.

2. Vegna efnisatriða er þess krafist, að stefnukröfur verði lækkaðar og
leiðréttar með hliðsjón af heildargreiðslum, sem inntar hafa verið af hendi
til stefnanda vegna vélar þeirrar, sem viðskiptin stóðu um, þannig, að
heildargreiðsla fyrir vélina verði ekki óhófleg miðað við upphaflegt verð
hennar og heildarlánstíma.

3. Þess er krafist, að málskostnaður verði felldur niður, en til vara er þess
krafist, að hann verði einungis reiknaður af mismun heildar greiddrar fjár-
hæðar og endanlegrar fjárhæðar samkvæmt dómsniðurstöðu.
2796

Málsástæður.

Dómkröfur sínar í málinu reisir stefnandi á skuldabréfi með lánskjara-
vísitölu og sjálfskuldarábyrgð, upphaflega að fjárhæð 500.000 kr., út gefnu
22. september 1989 af stefnda Hjá Rut til stefnanda, en á bréfið rita sem
sjálfskuldarábyrgðaraðilar stefndu, Rut Skúladóttir, Björn Baldursson og
Baldur Gíslason. Skuldabréfið skyldi greiða hjá stefnanda með fimm af-
borgunum á 6 mánaða fresti auk lánskjaravísitölu og 8,75% ársvaxta, í
fyrsta sinn 15. febrúar 1990. Stefnandi kveður stefndu ekki hafa greitt af-
borgun og vexti 15. febrúar 1990, 127.463 kr., og hafi gjaldfelldar eftirstöðv-
ar þann dag verið 434.366 kr. Stefnufjárhæð máls þessa nemi kr. (sic), sam-
tölu gjaldfallinnar afborgunar og gjaldfelldra eftirstöðva 15. febrúar 1990 að
frádregnum innborgunum Í. júní 1990:

40.000 kr. 11. júlí 1990, 35.415 kr. 11. desember 1990, 20.000 kr. 28. maí
1991, 14.374 kr. 10. júní 1991, 14.375 kr. 3. júlí 1991, 20.000 kr. 10. júlí 1991,
20.000 kr. 22. júlí 1991, 12.450 kr. 25. júlí 1991, 19.760 kr. 31. júlí 1991, 12.450
kr. 6. ágúst 1991, 12.450 kr. 22. nóvember 1991 11.083 kr. (sic).

Stefnandi rekur málið samkvæmt 17. kafla laga nr. 85/1936 og mótmælir
því, að kröfur vegna efnisatriða fái komist að í málinu. Hann mótmælir
Jafnframt kröfu stefndu um frávísun.

Stefnandi sundurliðar stefnufjárhæð með eftirfarandi hætti:

Höfuðstóll skuldabréfs ....................00 eeen kr. 500.000
Grunnvísitala 2584
Lánskjaravísitala í febrúar 1990 2806

Hækkun á höfuðstól vegna verðbóta .......................... - 42.957
Höfuðstóll 15. 2. 1990 með verðbótum ..................00... kr. 542.957
Samningsvextir frá útgáfudegi til 15. 2. 1990 ............... - 18.872
Samtala höfuðstóls, vaxta og verðbóta dd. kr. 561.829

Í þinghaldi 23. febrúar sl. var að kröfu stefndu bókuð nánari útlistun á
kröfugerð, sem er þannig:

„Þess er krafist, að innborganir, sem inntar hafa verið af hendi, fyrst í
Iðnaðarbanka, síðar á skrifstofu Glitnis hf. og að lokum á skrifstofu Svein-
björns Sveinbjörnssonar hdl., verði allar reiknaðar til lækkunar höfuðstóls
skuldarinnar, eins og hún var í upphafi, þ. e. 405.594 kr. Þessi fjárhæð var
andvirði kaupleigusamnings við Sætabrauðshúsið, dags. 3. desember 1987,
sbr. dskj. nr. 21.

Þess er krafist, að reikningsaðferð dráttarvaxta miðist við eftirstöðvar
2797
höfuðstólsins, eins og þær voru á hverjum tíma að lokinni innborgun á
höfuðstól til næstu innborgunar á höfuðstól.

Þess er krafist, að dráttarvextir verði ekki lagðir við höfuðstól skuldar-
innar og ekki lagðir á hana vaxtavextir eða beitt svokallaðri gjaldfellingar-
meðferð, sem stefndu telja, að eigi sér ekki lagastoð í íslenskum rétti, nema
að því er varðar fé ófjárráða. Samningsákvæði um gjaldfellingu er því
merkingarlaust.

Þess er krafist, að höfuðstóll til útreiknings á málskostnaði verði munur-
inn á greiddri og ógreiddri fjárhæð samkvæmt niðurstöðu dómsins.“

Niðurstaða.

Formgallar eru ekki á málinu. Er því ekki fallist á þá kröfu stefndu, að
vísa beri málinu frá dómi ex officio.

Eins og áður greinir, reisir stefnandi kröfur sínar á skuldabréfi, að fjár-
hæð 500.000 kr. Nemur gjaldfallin fjárhæð 15. febrúar 1990 561.829 kr., eins
og að framan er rakið. Telst útreikningur stefnanda í samræmi við ákvæði
skuldabréfsins, enda hafa stefndu ekki sýnt fram á annað. Koma innborg-
anir til frádráttar þessari fjárhæð, en ekki fjárhæðin 405.594 kr., andvirði
kaupleigusamnings við Sætabrauðshúsið sf., enda er sá samningur ekki til
umfjöllunar í þessu máli.

Áður eru raktar þær innborganir, sem stefnandi telur, að eigi að koma til
frádráttar gjaldfallinni fjárhæð 15. febrúar 1990. Stefndu hafa lagt fram í
málinu 20 kvittanir, sem þau telja, að sýni innborganir sínar á umstefnda
skuld. Sjö þessara kvittana eru til komnar vegna greiðslu Sætabrauðshúss-
ins, og þykir ekki sýnt fram á gegn andmælum stefnanda, að um innborgun
sé að ræða á umstefnda skuld. Tólf kvittanir stemma við þær innborganir,
er stefnandi telur, að komi til frádráttar gjaldfallinni fjárhæð 15. febrúar
1990. Þá er ein kvittun, sem ekki kemur til frádráttar í kröfugerð stefnanda.
Er þar um að ræða greiðslukvittun, dags. 20. ágúst 1990, að fjárhæð 60.000
kr. Greiðandi samkvæmt kvittun þessari er Hjá Rut, og er númer um-
stefnds skuldabréfs tilgreint á kvittuninni. Er hún sambærileg við fyrr-
greindar greiðslukvittanir vegna innborgana. Telst stefnandi því hafa sönn-
unarbyrðina fyrir því, að umrædd greiðsla sé ekki innborgun á kröfu sam-
kvæmt umstefndu skuldabréfi. Þar sem slík sönnun hefur ekki tekist,
kemur umrædd greiðsla til frádráttar stefnukröfum í málinu.

Samkvæmt ákvæði í umstefndu skuldabréfi var stefnanda, er ekki var
staðið í skilum með greiðslu afborgana 15. febrúar 1990, heimilt að gjald-
fella alla skuldina.

Eins og kröfugerð stefnanda er háttað, koma innborganir til frádráttar
höfuðstól skuldarinnar.
2798

Samkvæmt 12. gr. laga nr. 25/1987 skulu dráttarvextir lagðir við höfuðstól
skuldar og nýir dráttarvextir reiknaðir af samanlagðri fjárhæð, ef vanskil
standa lengur en 12 mánuði.

Samkvæmt framansögðu er niðurstaða málsins sú, að stefndu ber að
greiða stefnanda 269.471 kr. með dráttarvöxtum, eins og greinir í dómsorði.

Eftir niðurstöðu málsins ber stefndu að greiða stefnanda málskostnað,
sem ákveðst 95.000 kr., þar með talinn virðisaukaskattur.

Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefndu, Rut Skúladóttir persónulega vegna einkafirma síns, Hjá
Rut, Björn Baldursson og Baldur Gíslason, greiði in solidum stefn-
anda, Glitni hf., 269.471 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxta-
laga nr. 25/1987, af 561.829 kr. frá 15. febrúar 1990 til 11. júní 1990, af
521.829 kr. frá þeim degi til 11. júlí 1990, af 486.414 kr. frá þeim degi til
20. ágúst 1990, af 426.414 kr. frá þeim degi til 11. desember 1990, af
406.414 kr. frá þeim degi til 28. maí 1991, af 392.039 kr. frá þeim degi
til 10. júní 1991, af 377.664 kr. frá þeim degi til 3. júlí 1991, af 357.664
kr. frá þeim degi til 10. júlí 1991, af 337.664 kr. frá þeim degi til 20. júlí
1991, af 325.214 kr. frá þeim degi til 25. júlí 1991, af 305.454 kr. frá
þeim degi til 31. júlí 1991, af 293.004 kr. frá þeim degi til 6. ágúst 1991,
af 280.554 kr. frá þeim degi til 22. nóvember 1991, en af 269.471 kr. frá
þeim degi til greiðsludags og 95.000 kr. í málskostnað, sem ber dráttar-
vexti skv. Il. kafla laga nr. 25/1987 frá 1S. degi eftir dómsuppsögu til
greiðsludags.
2799
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 417/1991. Ábyrgðadeild fiskeldislána
(Sigurmar K. Albertsson hrl.)
gegn
Íslandsbanka hf.
(Jón G. Briem hrl.)

Ábyrgð. Afurðalán. Vátrygging. Sératkvæði.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 18. október
1991 að fengnu áfrýjunarleyfi 8. sama mánaðar. Hann krefst þess, að
hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnda og sér dæmdur máls-
kostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara er þess krafist, að
kröfur stefnda verði lækkaðar og málskostnaður látinn falla niður.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

I.

Fyrir Hæstarétti hefur áfrýjandi fallið frá tveimur málsástæðum
sínum í héraði, annars vegar, að stefndi hafi vitað um raunverulega
birgðastöðu Faxalax hf. og borið að bíða með útborgun lána til 7.
desember 1989, er nýjar birgðaskýrslur lágu fyrir, hins vegar, að sala
Faxalax hf. á afurðum, án þess að andvirði þeirra hafi verið greitt
inn á veðkröfur, eigi að leiða til sýknu af kröfum stefnda.

11.

Í héraðsdómi er skilmerkilega greint frá málavöxtum. Eins og
þar kemur fram, sendi Reykvísk endurtrygging hf. stefnda 18. ágúst
1989 afrit af bréfi sínu til Faxalax hf. 28. júlí sama ár, þar sem fyrir-
vari var gerður um tryggingar á svokölluðum Bridgestone-kvíum
vegna ófullnægjandi festinga þeirra. Björn Sveinsson, starfsmaður
stefnda, sem einkum sá um málefni Faxalax hf. í bankanum, skýrði
svo frá fyrir dómi, að bréf þetta hefði verið sent stefnda, þar sem
2800

forsvarsmenn Faxalax hf. hefðu farið fram á lán hjá stefnda til að
fjármagna endurbætur á festingum kvíanna, og hefði slíkt lán verið
veitt. Hins vegar hefði ekki verið litið svo á, að fyrirvari í bréfinu
næði til annars en tryggingar á kvíunum sjálfum, og vitneskja um
fyrirvara á fiskeldistryggingunni hefði fyrst borist stefnda í janúar-
byrjun 1990. Á þessum tíma var í gildi fiskeldistrygging, sem átti að
renna út 31. október 1989, en var framlengd til áramóta.

Bjarni G. Bjarnason, sem var einn af forsvarsmönnum Reyk-
vískrar endurtryggingar hf. á þessum tíma, sagði fyrir dómi, að í
bréfinu hefði einnig átt að felast fyrirvari um fiskeldistrygginguna,
en viðurkenndi, að orðalag hefði verið mjög ónákvæmt og eftir orð-
anna hljóðan mætti ætla, að einungis væri átt við tryggingu kvíanna
sjálfra. Óumdeilt er, að ekkert bréf var sent stefnda þetta varðandi
frá 18. ágúst 1989 til 8. Janúar 1990, er honum barst afrit bréfs Reyk-
vískrar endurtryggingar hf. til Faxalax hf. 27. desember 1989, þar
sem gerð var grein fyrir takmörkun á fiskeldistryggingunni.

Að framangreindu virtu og með hliðsjón af öðru því, sem rakið er
í héraðsdómi um þetta, er staðfest sú niðurstaða hans, að ósannað
sé, að stefndi hafi 1. desember 1989, þegar sjálfskuldarábyrgð Fram-
kvæmdasjóðs Íslands er veitt, mátt vita, að fiskeldistrygging Faxalax
hf. væri ekki í fullu gildi. Þá verður ekki talið, að þögn stefnda um
þau atriði, sem fólust í bréfinu frá 18. ágúst 1989 og hann mátti ætla,
að eingöngu vörðuðu tryggingu Bridgestone-kvíanna, verði virt
honum til sakar, sem leiða eigi til ógildingar sjálfskuldarábyrgðar
Framkvæmdasjóðs Íslands. Þykir í því sambandi meðal annars
verða að horfa til yfirlýsingar Reykvískrar endurtryggingar hf. 19.
október 1989 til Tryggingasjóðs fiskeldislána um fiskeldistryggingu
Faxalax hf., án þess að gerð væri þar nokkur grein fyrir takmörkun-
um eða fyrirvörum. Slík yfirlýsing var skilyrði þess, að sjóðurinn
tækist á hendur einfalda ábyrgð gagnvart Framkvæmdasjóði Ís-
lands. Í ljósi þeirrar vitneskju, sem stefndi sannanlega hafði á þess-
um tíma, verður ekki á öðru byggt en að hann hafi haft ástæðu til
að treysta því, að enginn vafi léki á um fyrirvaralaust gildi fiskeldis-
tryggingarinnar.

Að þessu athuguðu, en að öðru leyti með skírskotun til forsendna
héraðsdóms verður hann staðfestur um annað en málskostnað, en
2801
rétt þykir að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað í
héraði og fyrir Hæstarétti, eins og nánar segir í dómsorði.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður um annað en
málskostnað.
Áfrýjandi, Ábyrgðadeild fiskeldislána, greiði stefnda, Ís-
landsbanka hf., 1.000.000 króna samtals í málskostnað í héraði
og fyrir Hæstarétti.

Sératkvæði
Hrafns Bragasonar og
Hjartar Torfasonar

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Verslunarbanki Ís-
lands hf. hafði veitt Laxalóni hf. lán með sjálfsvörsluveði í seiðum
þeim, sem Faxalax hf. keypti. Lán bankans til Faxalax hf., sem
Framkvæmdasjóður Íslands ábyrgðist með sjálfsvörsluveði að feng-
inni bakábyrgð frá Tryggingasjóði fiskeldislána, fór að miklum hluta
til greiðslu á láni Laxalóns hf. við bankann. Sömu hluthafar voru að
félögunum tveimur.

Lögskipti málsaðila fóru að samstarfssamningi Verslunarbankans
og Framkvæmdasjóðs vegna sjálfskuldarábyrgða sjóðsins á við-
bótarafurðalánum til fiskeldis. Í samningnum segir meðal annars
um skyldur bankans: „Bankinn fylgir því eftir, í samræmi við af-
urðalánasamninga sína, að hinar veðsettu birgðir séu ávallt vá-
tryggðar í samræmi við skilyrði hans, þ. e. með 50% umframskaða-
tryggingu eða annarri jafngóðri tryggingu.“ Samkvæmt þessu hefur
bankinn tekið að sér að hafa eftirlit með því, að tryggingar væru í
gildi og bættu það tjón, sem hugsanlega gæti orðið á birgðunum, og
var það í eðlilegu samræmi við stöðu hans sem lánveitanda til fisk-
eldisfyrirtækisins.

Í vátryggingarskírteininu fyrir birgðirnar kemur fram, að þær áttu
að vera tryggðar fyrir tjóni, sem er einkennandi fyrir fiskeldi, en
einnig fyrir öðru tjóni, eins og því, er verða kynni vegna bilunar á
kvíunum. Ómótmælt er, að starfsmenn bankans vissu um athuga-
semdir tryggingafélagsins vegna festinga kvíanna, þegar þeir veittu
2802
lánið. Þeir máttu vita, að tryggingafélagið myndi takmarka ábyrgð
sína, ef festingarnar yrðu ekki lagfærðar, svo sem það gerði með
bréfi til Faxalax hf. 27. desember 1989 og tilkynnti bankanum með
bréfi 8. janúar 1990. Bankinn mótmælti þessum fyrirvara trygginga-
félagsins 18. janúar 1990, sem leiddi til þess, að félagið sagði upp
tryggingunni með 15 daga fyrirvara 25. janúar sama ár. Þegar Fram-
kvæmdasjóði barst afrit af uppsögn tryggingarinnar, voru það við-
brögð fyrirsvarsmanna hans að lýsa yfir, að sjóðurinn teldi ábyrgð
sína ekki í gildi, og var vísað til ákvæða samstarfssamningsins þar
um. Töldu fyrirsvarsmennirnir, að fram væri komið, að vátrygginga-
mál Faxalax hf. hefðu verið í ólestri, þegar sjóðurinn tók á sig
ábyrgð á láni Verslunarbankans til fiskeldisfyrirtækisins. Þegar litið
er til samstarfssamnings sjóðsins og bankans, verður við það að
miða, að bankanum hafi borið að skýra sjóðnum frá ástandi
kvíanna og frá athugasemdum tryggingafélagsins. Þá bar bankanum
vegna samningsins að halda við tryggingunni eða afla annarrar jafn-
góðrar, vildi hann halda ábyrgðinni á hendur sjóðnum. Af þessu
leiðir, að sýkna ber áfrýjanda af kröfum stefnda í máli þessu.
Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 10. apríl 1991.

Mál þetta var tekið til dóms að loknum munnlegum málflutningi 6. mars
1991.

Stefnandi málsins er Íslandsbanki hf., kt. 421289-5069, Kringlunni 7,
Reykjavík.

Stefndi er Ábyrgðadeild fiskeldislána, kt. 530269-1679, Kalkofnsvegi 1,
Reykjavík.

Málið var upphaflega höfðað fyrir bæjarþinginu með þingfestingu stefnu
á hendur Framkvæmdasjóði Íslands, kt. 560169-1839, Rauðarárstíg 25,
Reykjavík, og með stefnu, birtri 11. apríl 1990, á hendur Tryggingasjóði fisk-
eldislána, kt. 010551-4719, Laugavegi 120, Reykjavík, til réttargæslu.

Einnig var Faxalaxi hf., kt. 620988-1709, Vogum, Vatnsleysuströnd,
Gullbringusýslu, stefnt í málinu, en í greinargerð stefnanda, sem lögð var
fram við þingfestingu málsins, var fallið frá kröfum á hendur félaginu, þar
sem félagið hafði verið úrskurðað gjaldþrota 23. apríl 1990.

Aðild málsins hefur tekið þeim breytingum, að í þinghaldi 23. nóvember
1990 lýsti lögmaður réttargæslustefnda yfir, að Ábyrgðadeild fiskeldislána
2803
tæki við aðild málsins af Tryggingasjóði fiskeldislána og hefði stöðu aðila í
málinu. Varð að samkomulagi, að stefnandi beindi nú dómkröfum sínum að
Framkvæmdasjóði Íslands og Ábyrgðadeild fiskeldislána in solidum.

Í þinghaldi 25. febrúar 1991 féll stefnandi síðan frá kröfum á hendur
stefnda Framkvæmdasjóði Íslands.

Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að Ábyrgðadeild fiskeldislána
verði gert að greiða stefnanda 32.209.092 kr. með hæstu lögleyfðu dráttar-
vöxtum frá 27. febrúar 1990 til greiðsludags |...|. Þá krefst stefnandi máls-
kostnaðar |...|.

Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að hann verði sýknaður af kröfum
stefnanda og að stefnanda verði gert að greiða sér málskostnað |...|. Til
vara gerir stefndi þær kröfur, að kröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar
og málskostnaður í því tilviki felldur niður.

Málsatvik, málsástæður og lagarök.

Hinn 29. júlí 1988 var Faxalax hf. stofnað. Félagið rak sjókvíaeldi á laxi og
silungi í Stakksfirði við Voga á Vatnsleysuströnd. Seiðin keypti félagið af
Laxalóni hf., en Verslunarbanki Íslands hf. hafði áður veitt Laxalóni hf. af-
urðalán með sjálfsvörsluveði í seiðunum.

Faxalax hf. keypti fiskeldistryggingu hjá Reykvískri endurtryggingu hf.
vegna seiðanna, samanber tryggingarskírteini nr. 8830047 á dómskjali nr.
30, en gildistími hennar var frá 1. nóvember 1988 til 31. október 1989.

Tryggingasjóður fiskeldislána var stofnaður með |. nr. 3/1989 um breyt-
ingu á 1. nr. 45/1971 um Stofnlánadeild landbúnaðarins. Samkvæmt 1. gr.
laganna var hlutverk hans að tryggja greiðslur afurðalána, sem bankar og
sparisjóðir veittu innlendum fiskeldisfyrirtækjum, og tryggja með því, að
rekstrar- og afurðalán þessara fyrirtækja gætu numið allt að 75% af verð-
mæti birgða. Sjóðurinn skyldi hafa sérstaka stjórn og sjálfstæðan fjárhag, en
vera í vörslu og umsjón Stofnlánadeildar landbúnaðarins.

Af hálfu stefnda er því haldið fram, að þegar á reyndi, hafi viðskipta-
bankar og sparisjóðir ekki viljað veita fiskeldisfyrirtækjum frekari afurða-
lán gegn greiðslutryggingu sjóðsins, þar sem greiðslutryggingin jafngilti að-
eins einfaldri ábyrgð og kæmi þessum aðilum ekki að neinu gagni, fyrr en
viðkomandi fiskeldisfyrirtæki hefðu verið tekin til gjaldþrotaskipta. Niður-
staða úr viðræðum Framkvæmdasjóðs Íslands, Tryggingasjóðs fiskeldislána,
viðskiptabanka og sparisjóða hafi orðið sú, að hinir síðastnefndu myndu
veita fiskeldisfyrirtækjum viðbótarafurðalán gegn svokallaðri sjálfskuldar-
ábyrgð Framkvæmdasjóðs Íslands, en Tryggingasjóður fiskeldislána tækist á
hendur einfalda ábyrgð á skuldbindingum fiskeldisfyrirtækjanna gagnvart
Framkvæmdasjóði Íslands.
2804

Faxalax hf. óskaði eftir afurðaláni hjá Verslunarbanka Íslands hf., sem
næmi 75% af verðmæti birgða. Jafnframt lagði félagið fram umsókn um
greiðslutryggingu úr Tryggingasjóði fiskeldislána. Sótt var um tryggingu hjá
sjóðnum á afurðaláni frá Verslunarbanka Íslands hf., sem næmi 37,5% af
verðmæti birgða til viðbótar öðru jafnstóru afurðaláni.

Umsókn þessari fylgdi yfirlýsing Reykvískrar endurtryggingar hf., undir-
rituð af Hjördísi Hendriksdóttur 19. október 1989. Var þar staðfest, að
Faxalax hf. væri með fiskeldistryggingu hjá tryggingafélaginu með svokall-
aðri 50% umframskaðatryggingu og að tryggingin gilti frá 1. nóvember 1988
til 31. október 1989. Þess var getið, að um trygginguna giltu skildagar 3, 4 og
8 og að yfirlýsingunni fylgdi ljósrit af tryggingarskírteini og skildögum.
Þessir skildagar eru hluti af dómskjali nr. 31 og snerta ekki deiluefni aðila.
Umsókn Faxalax hf. fylgdi einnig eldisáætlun fyrir nóvember og desember
1989.

Vegna umsóknarinnar skoðaði starfsmaður Tryggingasjóðs fiskeldislána
fiskeldisstöð Faxalax hf. 5. nóvember 1989.

Af hálfu stefnda er því haldið fram, að ekki hafi verið um ýtarlega skoð-
un að ræða og tilgangur hennar hafi í raun aðeins verið sá að átta sig á
starfsemi félagsins, staðsetningu stöðvarinnar og koma á tengslum við
starfsmenn hennar.

Hinn 22. nóvember 1989 samþykkti stjórn Tryggingasjóðs fiskeldislána
greiðslutryggingu sjóðsins fyrir 25% afurðaláni til viðbótar 37,5% afurða-
láni til Faxalax hf., báðum frá Verslunarbanka Íslands hf., þannig, að áhvíl-
andi afurðalán næmu að jafnaði ekki nema 62,5% af verðmæti birgða á
hverjum tíma samkvæmt  mánaðarlegum  birgðaskýrslum félagsins.
Greiðslutryggingin var veitt með þeim fyrirvara, að Faxalax hf. fengi af-
urðalánaviðskipti, áður en greiðsluábyrgð sjóðsins yrði gefin út. Ábyrgðar-
yfirlýsinguna skyldi gefa út vegna nýs afurðalánasamnings með 2. veðrétti í
birgðum, og skyldi fjárhæð hans vera allt að 35 milljónum króna eða jafn-
virði þeirra í erlendri mynt 22. nóvember 1989.

Nokkur skilyrði voru sett fyrir greiðslutryggingunni, þ. ám. að
Verslunarbanki Íslands hf. skyldi innheimta og greiða vegna Faxalax hf.
1,625% iðgjald til sjóðsins, um leið og lánið yrði greitt út, og að félagið af-
henti skuldaviðurkenningu vegna áhættugjalds, sem næmi 1,625% af 42
milljónum króna.

Hinn 28. nóvember 1989 gerði Faxalax hf. tvo afurðalánasamninga við
Verslunarbanka Íslands hf., annars vegar afurðalánasamning nr. 3970 vegna
láns að andvirði allt að SDR (sérstök dráttarréttindi) 218.150, hins vegar af-
urðalánasamning nr. 3971 vegna láns að andvirði allt að DEM (v-þýsk
2805

mörk) 505.788. Lánin voru í formi reikningslána og lánsfjárhæðin ákvörðuð
af birgðum afurða, eldisfisks og rekstrarvöru á hverjum tíma.

Afurðalánin voru tryggð með sjálfsvörsluveði, 2. veðrétti, í fiski, afurð-
um, andvirði afurða, tryggingabótum, rekstrarvörum o. fl. næst á eftir af-
urðaláni á 1. veðrétti, að fjárhæð USD 850.000, frá 27. nóvember 1989.

Hinn 1. desember 1989 gaf Framkvæmdasjóður Íslands út svokallaða
„yfirlýsingu um sjálfskuldarábyrgð á viðbótarláni til fiskeldis“ vegna
framangreindra viðbótarafurðalána. Tekið var fram, að afurðalán sam-
kvæmt ábyrgðinni skyldi nema 25% af verðmæti birgða samkvæmt mán-
aðarlegum birgðaskýrslum lántaka. Af hálfu Verslunarbanka Íslands hf. var
ritað á yfirlýsinguna, að bankinn tæki að sér að veita Faxalaxi hf. viðbótar-
afurðalán gegn ábyrgð Framkvæmdasjóðs Íslands, samanber meðfylgjandi
samstarfssamning. Samstarfssamningur þessi var undirritaður af hálfu
bankans og sjóðsins og hafði að geyma ákvæði um skyldur beggja aðila og
vinnureglur um samskipti aðila.

Sama dag tókst Tryggingasjóður fiskeldislána á hendur einfalda ábyrgð á
greiðsluskuldbindingum Faxalax hf. gagnvart Framkvæmdasjóði Íslands
vegna innlausnar á kröfum samkvæmt ofangreindum viðbótarafurðalána-
samningum Faxalax hf. við Verslunarbanka Íslands hf.

Bankinn greiddi síðan Faxalaxi hf. 4. desember 1989 andvirði afurðaláns-
ins á 1. veðrétti, 52.753.488 kr., og viðbótarafurðalánanna, 35.168.393 kr.

Á grundvelli skýrslna frá Reykvískri endurtryggingu hf. fyrir nóvember
1989, sem leiddu í ljós lækkun á vátryggingarverðmæti, krafði bankinn
Framkvæmdasjóð Íslands 19. desember 1989 um 3.737.351 kr. til að koma
viðbótarafurðalánunum í skil. Greiddi sjóðurinn kröfuna 22. desember
1989. Á grundvelli desemberskýrslna tryggingafélagsins um lækkun á vá-
tryggingarverðmæti frá því í nóvember krafði stefnandi sjóðinn 9. janúar
1990 um 435.432 kr., sem sjóðurinn greiddi ekki.

Sem fyrr segir, tryggði Faxalax hf. eldisfiskinn hjá Reykvískri endurtrygg-
ingu hf. og einnig eldiskvíarnar. Tryggingafélagið hafði gagnrýnt festingar á
svokölluðum Bridgestone-kvíum. Faxalaxi hf. var sent bréf 28. júlí 1989,
undirritað af Bjarna Bjarnasyni, vegna þessa með yfirskriftinni „Bráða-
birgðafestingar fyrir Bridgestone-kvíar“. Í bréfinu var svohljóðandi athuga-
semd: „Ef festingar, sem viðurkenndar eru af framleiðanda Bridgestone-
kvíanna, hafa ekki verið settar niður og tengdar kvíunum fyrir Í. sept. nk.,
fellur vátrygging þeirra niður.“ Tryggingafélagið sendi bankanum afrit af
bréfinu 18. ágúst 1989.

Tryggingafélagið sendi Faxalaxi hf. annað bréf, dagsett 2. október 1989,
og hjálagt skírteini fyrir vátryggingu á fjórum Bridgestone-kvíum fyrir
2806
tímabilið 29. september 1989 til og með 15. október 1989. Jafnframt er vakin
athygli á því, að tjón, sem kynni að verða á fiski í kvíunum eftir 15. október
1989 vegna rifu á nótum, skemmda á kvíum eða ófullnægjandi festinga,
væru ekki bótaskyld úr núgildandi fiskeldistryggingu Faxalax hf.

Ekkert kom fram um þessa fyrirvara í yfirlýsingu Reykvískrar endur-
tryggingar hf. til Tryggingasjóðs fiskeldislána 19. október 1989, og var vá-
tryggingartímabil fiskeldistryggingar Faxalax hf. framlengt frá 1. nóvember
1989 til 31. desember 1989, án þess að nokkuð kæmi þar fram um þessa
fyrirvara.

Hinn 27. desember 1989 sendi tryggingafélagið Faxalaxi hf. enn bréf með
yfirskriftinni „Fiskeldistrygging“. Var þar bent á, að vátrygging á fjórum
Bridgestone-kvíum hefði runnið út 5. desember 1989 og þar af leiðandi væri
tjón á fiski, sem rekja mætti til rifu á nót, skemmda á kvíum eða ófullnægj-
andi festinga, ekki bótaskylt úr núgildandi fiskeldistryggingu Faxalax hf.

Verslunarbanki Íslands hf. framseldi Íslandsbanka hf. afurðalánasamn-
ingana 31. desember 1989.

Tryggingafélagið sendi stefnanda afrit af síðastnefndu bréfi 8. janúar
1990. Jafnframt sendi tryggingafélagið bankanum bréf, undirritað af Össuri
Skarphéðinssyni, þar sem tilkynnt var, að fiskeldistryggingin hefði verið
endurnýjuð og gilti frá 1. janúar 1990 til 31. desember 1990 með undan-
þágum vegna ófullnægjandi bólfæra eldiskvíanna.

Af hálfu stefnanda var fyrirvara tryggingafélagsins mótmælt með bréti,
dagsettu 18. janúar 1990, og í kjölfar þess ritaði það stefnanda tilkynningu
25. janúar 1990 um uppsögn á fiskeldistryggingu Faxalax hf. með 15 daga
fyrirvara.

Framkvæmdasjóði barst ljósrit af tilkynningu þessari, og voru viðbrögð
sjóðsins þau að rita stefnanda bréf, dagsett 2. febrúar, þar sem fram kom,
að upplýst væri, að vátryggingamál Faxalax hf. væru í miklum ólestri og
hefðu verið það, þegar sjóðurinn hefði tekist á hendur ábyrgð á viðbótar-
afurðaláni Faxalax hf. Var vísað til samstarfssamnings bankans og sjóðsins
og því lýst yfir, að sjóðurinn liti svo á, að ábyrgð sín á viðbótarafurðaláni
Faxalax hf. væri ekki í gildi.

Eftir bréfaskriftir bankans, sjóðsins og Faxalax hf. sagði stefnandi upp
öllum viðskiptum við Faxalax hf. 27. febrúar 1990 og gjaldfelldi allar skuldir
félagsins við bankann, þar á meðal afurðalánasamninga nr. 3970 og 3971.
Staða láns nr. 3970 var þá 16.009.961 kr., en láns nr. 3971 16.199.131 kr.. og
staða viðbótarafurðalánanna samtals 32.209.092 kr., sem eru stefnufjárhæð
málsins.

Málsástæður stefnanda eru þær, að Framkvæmdasjóður Íslands hafi tek-
2807

ist á hendur sjálfskuldarábyrgð á greiðslu viðbótarafurðalána Faxalax hf.
hjá Verslunarbanka Íslands hf. Um hafi verið að ræða gildan samning, og
þann samning beri stefnda að halda. Stefnandi telur sig á engan hátt hafa
brotið gegn skyldum sínum við Framkvæmdasjóð Íslands, löglega hafi verið
staðið að stofnun samninga þeirra og ekkert hátterni af hálfu Verslunar-
banka Íslands hf. eða stefnanda gefi tilefni til ógildis ábyrgðarinnar.

Stefnandi telur. að Verslunarbanki Íslands hf. hafi ekki haft neina upplýs-
ingaskyldu gagnvart Framkvæmdasjóði Íslands um tryggingarmál Faxalax
hf. og að bankinn hafi ekki haft frumkvæði um að afla trygginga. Áður en
til veitingar viðbótarafurðalánanna kom, hafi stjórn Tryggingasjóðs fisk-
eldislána hins vegar aflað upplýsinga um, hvort Faxalax hf. fullnægði skil-
yrðum, sem lög og reglur um þann sjóð áskilji fyrir greiðslutryggingu sjóðs-
ins. Samþykki sjóðsins hafi byggst á frjálsu mati hans, og hafi yfirlýsing frá
Reykvískri endurtryggingu hf. verið meðal þeirra gagna, sem þá hafi verið
aflað. Á grundvelli þeirra upplýsinga og á mati stjórnar Tryggingasjóðs fisk-
eldislána hafi greiðsluábyrgð Framkvæmdasjóðs Íslands byggst.

Stefnandi kveður Framkvæmdasjóð Íslands og Tryggingasjóð fiskeldis-
lána hafa haft yfirburði gagnvart Verslunarbanka Íslands hf., að því er varð-
aði tryggingamál vegna faglegrar þekkingar á fiskeldi.

Stefnandi kveður ábyrgð stefnda sérstaklega ríka, þar sem sérstakt
áhættugjald hafi verið greitt vegna greiðsluábyrgðarinnar, og að auki séu
opinberar ábyrgðir almennt taldar bestu ábyrgðir, sem völ sé á.

Stefnandi byggir á því, að Verslunarbanki Íslands hf. hafi ekki brugðist
skyldum sínum samkvæmt samstarfssamningi bankans og Framkvæmda-
sjóðs Íslands.

Að því er vátryggingar varði, hafi bankanum borið samkvæmt ákvæði
B-2 að fylgja því eftir, að veðið væri vátryggt með nánar tilgreindum hætti.
Bæði Tryggingasjóður fiskeldislána og bankinn hafi fengið afrit af trygg-
ingaskírteinum vegna fiskeldistryggingar Faxalax hf. hjá Reykvískri endur-
tryggingu hf., og hafi skilmálar þeirra samrýmst ákvæðum samstarfssamn-
ingsins um vátryggingu. Tryggingafélagið hafi fyrst tilkynnt stefnanda um
takmörkun á bótaskyldu 8. janúar 1990, og hafi þá af hálfu stefnanda verið
komið á fundi með forsvarsmönnum tryggingafélagsins og Faxalax hf. og
leitast við að koma á samkomulagi um úrbætur, þannig, að tryggingafélagið
félli frá takmörkun á bótaskyldu. Þegar það hafi ekki tekist og fiskeldis-
tryggingunni hafi verið sagt upp, hafi stefnandi sagt upp afurðalánavið-
skiptum við Faxalax hf. og gjaldfellt afurðalánin.

Stefnandi kveður, að gert hafi verið ráð fyrir í ákvæði B-4, að í þeim til-
vikum, sem skilmálar afurðalánasamninganna yrðu brotnir af hálfu lántaka,
2808
yrði brugðist við slíkum brotum með gjaldfellingu lána, sjóðurinn myndi
leysa til sín gjaldfallna kröfu og bankinn annast innheimtu hennar í nafni
sjóðsins. Á grundvelli þessa samningsákvæðis m. a. hafi stefnandi tilkynnt
sjóðnum skriflega um gjaldfellingu lánanna 27. febrúar 1990 og jafnframt
krafist greiðslu úr hendi sjóðsins.

Stefnandi kveðst beina kröfum sínum nú að Ábyrgðadeild fiskeldislána á
grundvelli Í. nr. 17/1990, samanber |. nr. 120/1990 um breytingu á 2. mgr. 8.
gr. laganna. Kröfur stefnanda beinast að stefnda eingöngu vegna yfirtöku á
sjálfskuldarábyrgð Framkvæmdasjóðs Íslands.

Við munnlegan flutning var af hálfu stefnda jafnt byggt á málsástæðum,
sem fram komu í greinargerðum Framkvæmdasjóðs Íslands, og réttargæslu-
stefnda, Tryggingasjóðs fiskeldislána. Af hálfu stefnanda var því lýst yfir, að
ekki væru gerðar athugasemdir við þann málatilbúning.

Stefndi telur, að Verslunarbanki Íslands hf. hafi, áður en viðbótarafurða-
lánin voru veitt, verið búinn að taka alla þá áhættu, sem bankinn virtist
vera að taka, þar sem bankinn hafi þegar átt veð í eldisfiskinum og stór
hluti af andvirði afurðalánanna hafi runnið til greiðslu á eldri afurðalánum
og öðrum ótryggum kröfum. Stefndi telur, að bankinn hafi þannig verið að
tryggja sér ábyrgð sjóðsins á eldri lánum sínum við Faxalax hf. þvert ofan í
tilgang |. nr. 3/1989.

Stefndi telur, að yfirlýsing Framkvæmdasjóðs Íslands hafi ekki falið í sér
fortakslausa og óskilyrta sjálfskuldarábyrgð, heldur ábyrgð, sem hafi verið
háð ákveðnum forsendum og skilyrðum eins og þeim, að Verslunarbanki
Íslands hf. brygðist ekki skyldum sínum samkvæmt samstarfssamningnum.
Það hafi bankinn hins vegar gert, og sé stefndi laus undan ábyrgðinni þegar
af þeirri ástæðu, að forsvarsmenn bankans upplýstu Framkvæmdasjóð Ís-
lands ekki um þær takmarkanir á fiskeldistryggingu, sem bankinn fékk
sannanlega vitneskju um með bréfi tryggingafélagsins 8. janúar 1991. Þá tel-
ur stefndi, að í raun hafi skilyrðum um vátryggingar í líð B-2 í samstarfs-
samningnum aldrei verið fullnægt og um það hafi forsvarsmönnum bankans
verið eða mátt vera kunnugt. Stefndi telur, að ofangreindar forsendur hafi í
raun verið ákvörðunarástæður fyrir veitingu sjálfskuldarábyrgðarinnar, og
þar sem þessar forsendur hafi brostið, sé stefndi ekki bundinn af yfirlýsingu
Framkvæmdasjóðs Íslands.

Stefndi telur það sýknuástæðu, að bankanum hafi borið að bíða með að
greiða Faxalaxi hf. andvirði viðbótarafurðalánanna þar til 7. desember, þeg-
ar nýjar birgðaskýrslur frá Faxalaxi hf. lágu fyrir. Einnig eigi það að leiða til
sýknu, að stefnanda hafi átt að vera ljóst, að afurðir Faxalax hf. höfðu verið
seldar innan lands og andvirði þeirra ekki skilað til bankans.
2809

Stefndi ber fyrir sig ógildingarákvæði 1. nr. 7/1936, sérstaklega 30. gr. For-
svarsmenn bankans hafi beitt Framkvæmdasjóð Íslands svikum, þar sem
þeir hafi vitað, að laxar í eldiskvíum væru mun færri en birgðaskýrslur
sögðu til um og að fyrirvarar væru á fiskeldistryggingu Faxalax hf., en
sviksamlega þagað yfir þessari vitneskju. Einnig hafi Reykvísk endurtrygg-
ing hf. tekið þátt í þessum svikum.

Af sömu ástæðum sé óheiðarlegt af hálfu stefnanda að bera fyrir sig sjálf-
skuldarábyrgðaryfirlýsingu Framkvæmdasjóðs Íslands. og því beri að ógilda
hana á grundvelli 33. gr. 1. nr. 7/1936.

Þá hafi atvik við samningsgerðina verið með þeim hætti, að ósanngjarnt
sé, að stefnandi geti borið hana fyrir sig, og því eigi að víkja samningnum til
hliðar í heild sinni á grundvelli 36. gr. 1. nr. 7/1936.

Forsendur og niðurstaða.

Stofnun og tilgangi Tryggingasjóðs fiskeldislána hefur áður verið lýst.
Með 1. nr. 17/1990, sem tóku gildi 6. apríl 1990, var ákveðið, að við Ríkis-
ábyrgðasjóð skyldi starfa sérstök deild, Ábyrgðadeild fiskeldislána, sem
tæki til starfa ekki síðar en 1. júlí 1990 og tæki við skuldbindingum og eign-
um Tryggingasjóðs fiskeldislána, sem þar með var lagður niður. Í 5. gr. lag-
anna er ákvæði um, að deildinni skuli skipuð fimm manna stjórnarnefnd.

Í 3. gr. 1. um Lánasýslu ríkisins nr. 43/1990, er tóku gildi 22. maí 1990, er
kveðið á um, að starfsemi hennar skiptist í þrjú meginsvið, þ. á m. ábyrgða-
og endurlánamál, en starfrækja skuli Ríkisábyrgðasjóð sem deild við Lána-
sýslu ríkisins. Í 4. gr. er ákvæði um, að Lánasýsla ríkisins taki við öllum
eignum og skuldum, kröfum og skuldbindingum Ríkisábyrgðasjóðs sam-
kvæmt lögum nr. 49/1962, eins og þær standi, þegar lögin öðlist gildi.

Sú breyting var gerð á 2. mgr. 8. gr. 1. nr. 17/1990 með 1. nr. 120/1990, sem
tóku gildi 31. desember 1990, að jafnframt því að yfirtaka þær einföldu
ábyrgðir, sem Tryggingasjóður fiskeldislána hefði gefið út til handa Fram-
kvæmdasjóði Íslands, skyldi Ábyrgðadeild fiskeldislána yfirtaka sjálfskuld-
arábyrgðir, sem Framkvæmdasjóður hefði undirgengist gagnvart lánastofn-
un á grundvelli þeirra.

Ábyrgðadeild fiskeldislána er því deild í Ríkisábyrgðasjóði, sem starf-
ræktur er sem deild við Lánasýslu ríkisins. Af hálfu stefnda hefur verið
samþykkt. að dómkröfum málsins sé beint eingöngu að Ábyrgðadeild fisk-
eldislána og engin mótmæli höfð uppi um fyrirsvar eða aðild.

Stefnandi reisir málsóknina á undirritaðri yfirlýsingu Framkvæmdasjóðs
Íslands um sjálfskuldarábyrgð á viðbótarafurðalánum Faxalax hf. hjá Versl-
unarbanka Íslands hf., en bankinn framseldi stefnanda afurðalánasamning-
2810
ana 31. desember 1989. Stefndi telur sig ekki bundinn af yfirlýsingunni
vegna atvika fyrir og eftir undirritun hennar og krefst sýknu.

Árni M. Mathiesen, fyrrverandi framkvæmdastjóri Faxalax hf., bar fyrir
dómi, að forráðamönnum bankans hefði ekki verið kunnugt um fyrr en í
janúar eða febrúar 1990, að fiskar í eldiskvíum Faxalax hf. hefðu verið færri
en fram kom í birgðaskýrslum. Framburður annarra vitna þykir ekki benda
til annars.

Gegn mótmælum stefnanda þykir stefndi ekki hafa sýnt fram á, að for-
svarsmenn bankans hafi haft vitneskju um, að laxar í eldiskvíum Faxalax hf.
væru færri en birgðaskýrslur bentu til fyrr en á árinu 1990. Verður því ekki
fallist á þá málsástæðu stefnda, að forsvarsmenn bankans hafi sviksamlega
þagað yfir þessu.

Fallast má á með stefnda, að bankinn hafi verið bundinn af samstarfs-
samningi aðila. Stefndi heldur því fram, að bankinn hafi brotið gegn lið B-2
í samstarfssamningnum.

Í framburði vitna, sem störfuðu hjá Reykvískri endurtryggingu hf. á árinu
1989, kom fram, að athugasemdir hefðu verið gerðar við frágang eldiskvía
Faxalax hf. og að af hálfu tryggingafélagsins hefði verið litið svo á, að fyrir-
varar væru á fiskeldistryggingunni, þar til úr hefði verið bætt. Björn Sveins-
son, sem starfaði sem sérfræðingur á lánasviði í Verslunarbanka Íslands ht..
kom fyrir dóm og kvað engan í bankanum hafa vitað um fyrirvara af þessu
tagi fyrr en 8. janúar 1990. Efni bréfs frá 28. júlí 1989, sem bankanum var
sent afrit af 18. ágúst s. á., má skilja samkvæmt orðum þess á þann hátt, að
eingöngu sé átt við fyrirvara um tryggingar á kvíunum sjálfum. Því hefur
ekki verið haldið fram í málinu, að tryggingafélagið hafi sent bankanum af-
rit af bréfi til Faxalax hf. frá 2. október 1989, þar sem fyrirvari um gildi fisk-
eldistryggingarinnar kom fram.

Tryggingafélagið sendi bankanum hins vegar 8. janúar 1990 afrit af bréfi
til Faxalax hf. frá 27. desember 1989, þar sem takmörkun á fiskeldistrygg-
ingunni kom fram.

Reykvísk endurtrygging gaf út yfirlýsingu til Tryggingasjóðs fiskeldislána
19. október 1989 án þess að gera neina fyrirvara um takmörkun ábyrgðar og
framlengdi síðan gildistíma vátryggingarinnar í tvo mánuði frá 1. nóvember
1989 að telja án slíkra fyrirvara.

Þrátt fyrir það að starfsfólk tryggingafélagsins hafi borið fyrir dómi, að
starfsmenn bankans hafi vitað um takmarkanir tryggingafélagsins á bóta-
ábyrgð, verður gegn mótmælum stefnanda og með hliðsjón af þeim bréfum
og yfirlýsingum tryggingafélagsins, sem getið er hér að framan, að telja
ósannað, að fyrir 1. desember 1989, þegar sjálfskuldarábyrgðin var veitt,
2511
hafi vitneskja starfsmanna bankans um tryggingamál Faxalax hf. verið með
þeim hætti, að þeir hafi mátt ætla, að fiskeldistryggingin væri ekki í fullu
gildi.

Engin ákvæði eru í samstarfssamningi Framkvæmdasjóðs Íslands og
Verslunarbanka Íslands hf. um, að brot bankans gegn samningnum skyldu
leiða til þess, að ábyrgð bankans félli niður. Fallast má á með stefnanda, að
heimild til niðurfellingar ábyrgðar, eftir að hún hafði verið veitt, hefði þurft
að koma skýrt fram í ábyrgðaryfirlýsingunni eða samstarfssamningnum.
Þegar af þeirri ástæðu verður ekki fallist á þá málsástæðu stefnda, að hann
sé laus undan ábyrgð sinni vegna vitneskju stefnanda um takmarkanir á
fiskeldistryggingu Faxalax hf. eftir 1. desember 1989. Verður því hvorki tal-
ið, að bankinn hafi brotið gegn lið B-2 í samstarfssamningnum né forsvars-
menn hans leynt Framkvæmdasjóð upplýsingum um tryggingamál Faxalax
hf.

Með framburði vitna þykir upplýst, að Framkvæmdasjóður Íslands
byggði ákvarðanir um veitingu sjálfskuldarábyrgðarinnar á því, að Trygg-
ingasjóður fiskeldislána hafði lagt blessun sína yfir lánveitinguna og tekist á
hendur einfalda ábyrgð gagnvart Framkvæmdasjóði Íslands. Ljóst er, að
sjálfstæð könnun á tryggingamálum Faxalax hf. og veðandlaginu var ekki
gerð af hálfu Framkvæmdasjóðs Íslands og stjórn Tryggingasjóðs fiskeldis-
lána fékk upplýsingar sínar frá öðrum aðilum en bankanum.

Telja verður, að það hafi verið forsenda bankans jafnt sem Framkvæmda-
sjóðs Íslands, að fiskeldistrygging Faxalax hf. væri í fullu gildi, og jafnframt,
að sjálfskuldarábyrgð sjóðsins hafi verið forsenda fyrir veitingu viðbótar-
afurðalánanna. Af ofangreindum ástæðum þykir ekki rétt að sýkna stefnda
á grundvelli brostinna forsendna.

Af framangreindum ástæðum verður ekki heldur talið óheiðarlegt af
hálfu stefnanda að gera kröfur á hendur stefnda á grundvelli sjálfskuldar-
ábyrgðarinnar. Verður því ekki fallist á, að sýkna beri stefnda af kröfum
stefnanda á grundvelli 33. gr. Í. nr. 7/1936.

Þá þykir stefndi ekki hafa fært að því fullnægjandi rök, að grundvöllur sé
fyrir að beita 36. gr. 1. nr. 7/1936 í máli þessu.

Með framlagningu dómskjals nr. 62, sem ekki hefur verið vefengt af
hálfu stefnda, þykir sannað, að af andvirði afurðaláns á 1. veðrétti og við-
bótarafurðalána hafi 48.135.875 kr. verið ráðstafað til greiðslu á skuld Faxa-
lax hf. við Laxalón hf. vegna seiðakaupa og að sú fjárhæð hafi runnið til
bankans til greiðslu á eldra afurðaláni, einnig, að greiddir hafi verið af and-
virði lánanna víxlar, að fjárhæð 6.957.962,50 kr., samþykktir af Faxalaxi hf.,
en framseldir af Mjólkurfélagi Reykjavíkur. Þá þykja dómskjöl nr. 62 og 70
2512
sýna, að bankinn hafi ráðstafað 2.500.154 kr. af lánsfjárhæðinni vegna
ábyrgðaryfirlýsingar bankans gagnvart Laxalóni hf.

Stefndi þykir ekki hafa sýnt fram á, að framangreindar víxilskuldir hafi
ekki verið nægjanlega tryggðar. Þar sem andvirði afurðaláns bankans á 1.
veðrétti var 52.753.488 kr., en samtala eldra afurðalánsins og greiðslu vegna
ábyrgðaryfirlýsingar bankans fyrir Laxalón hf. var aðeins 50.636.029 kr.,
verður að telja, að áhætta bankans hafi aukist við veitingu viðbótarafurða-
lánanna til Faxalax hf. Þá kom fram í skýrslu Álfheiðar Ingadóttur, sem var
formaður stjórnar Tryggingasjóðs fiskeldislána, að vitað hafi verið, að hluti
af andvirði afurðalánsins myndi renna til greiðslu á skuld við Laxalón hf.
Verður því ekki fallist á þá málsástæðu stefnda, að bankinn hafi þegar verið
búinn að taka þá áhættu, sem ábyrgð Framkvæmdasjóðs Íslands átti að
tryggja, og veiting sjálfskuldarábyrgðarinnar hafi þar með brotið gegn til-
gangi |. nr. 3/1989.

Leitt hefur verið í ljós, að Faxalax hf. seldi afurðir, áður en félagið varð
gjaldþrota, og án þess að andvirðinu væri skilað til Verslunarbanka Íslands
hf. til greiðslu á afurðalánum. Með vísan til yfirlits yfir fisksölur Faxalax hf.
í nóvember og desember 1989 á dómskjali nr. 72 þykir stefnda ekki hafa
tekist að hnekkja þeirri fullyrðingu stefnanda, að andvirði seldra afurða
innan lands hefði ekki hrokkið til að greiða þann hluta afurðalánsins á 1.
veðrétti, sem þegar var gjaldfallinn vegna minnkandi birgða. Þar sem
stefndi hefur ekki sýnt fram á, að ráðstöfun andvirðis þessara afurða hafi
haft áhrif á skuldbindingar hans gagnvart bankanum, verður ekki á þessa
málsástæðu fallist.

Þá þykir það ekki hafa áhrif á gildi sjálfskuldarábyrgðarinnar, að lánið
var afgreitt til Faxalax hf. 4. desember 1989. Telja verður, að stefndi hefði
getað beðið með útgáfu sjálfskuldarábyrgðarinnar, þar til ný eldisáætlun
yrði lögð fram, ef það var ákvörðunarástæða sjóðsins, að fjárhæð lánsins
byggðist á nýrri eldisáætlun. Stefndi þykir ekki hafa sýnt fram á, að bank-
anum hafi borið að bíða með lánveitinguna, enda engir fyrirvarar gerðir um
slíkt í samstarfssamningi eða sjálfskuldarábyrgð, sem gefin var út 1. desem-
ber 1989.

Með vísan til ofanritaðs þykir stefnda ekki hafa tekist að sýna fram á
neitt það, sem leyst geti hann undan sjálfskuldarábyrgð þeirri, sem Fram-
kvæmdasjóður Íslands hf. tókst á hendur gagnvart Verslunarbanka Íslands,
og þar sem stefndi hefur ekki mótmælt stefnukröfunum tölulega, ber að
taka allar kröfur stefnanda til greina. Dráttarvextir reiknast eins og greinir í
dómsorði, en stefndi hefur ekki mótmælt upphafstíma dráttarvaxtakröfu.
Eftir úrslitum málsins þykir rétt, að stefndi greiði stefnanda 1.500.000 kr. í
2813
málskostnað, og er þá tekið tillit til lagaákvæða um skyldu til að innheimta
virðisaukaskatt af lögmannsþóknun, en stefnandi er ekki virðisaukaskatts-
skyldur.
Sigurður T. Magnússon, settur borgardómari, kvað upp dóm þennan.
Uppkvaðning dómsins hefur dregist vegna embættisanna dómarans.

Dómsorð:

Stefndi, Ábyrgðadeild fiskeldislána. greiði stefnanda, Íslandsbanka
hf., 32.209.092 kr. með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla |. nr. 25/
1987 frá 27. febrúar 1990 til greiðsludags og 1.500.000 kr. í málskostn-
að. Málskostnaðarfjárhæðin beri dráttarvexti að liðnum 15 dögum frá
dómsuppkvaðningu og til greiðsludags.

Dómi þessum ber að fullnægja innan 15 daga frá lögbirtingu hans
að telja að viðlagðri aðför að lögum.
2814
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 324/1991. — Þrotabú Lindalax hf.
(Ástráður Haraldsson hdl.)
gegn
Sæmundi Þórðarsyni
Anne May Sæmundsdóttur
Þórði John Sæmundssyni
Siv E. Sæmundsdóttur
Geirlaugu Þorvaldsdóttur
Katrínu Þorvaldsdóttur og
Skúla Þorvaldssyni
in solidum persónulega og
f. h. Vatnsleysu sf.
og Laxalind hf. til réttargæslu
(Helgi Jóhannesson hdl.)

Gjaldþrot. Riftun. Hlutafélag.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 29. júlí
1991. Hann gerir eftirfarandi dómkröfur:

„1. Að rift verði með dómi samningi, dagsettum 10. maí 1989,
milli Vatnsleysu sf. og Lindalax hf. um kaup á hlutabréfum Vatns-
leysu sf. í Lindalaxi hf. og breytingar á leigugjaldi um land vegna
laxeldisstöðvar Lindalax hf., sbr. samning, dagsettan 23. október
1987.

2. Að rift verði með dómi greiðslu Lindalax hf. til stefndu á
4.348.176,00, kr., sem innt var af hendi 4. júlí 1989.

3. Að stefndu verði dæmd til að greiða áfrýjanda 4.348.176,00 kr.
með dráttarvöxtum skv. vaxtalögum nr. 25/1987 frá 1. ágúst 1989 til
greiðsludags.“ Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir
Hæstarétti. Á hendur réttargæslustefnda, Laxalind hf., eru ekki
gerðar kröfur.

Stefndu gera kröfur um, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur
og þeim greiddur málskostnaður fyrir Hæstarétti.
2815
I.

Ágreiningur málsaðila, eins og þeir lýsa honum fyrir Hæstarétti,
varðar það, hvort samningur 10. maí 1989 um kaup Lindalax hf. á
hlutabréfum Vatnsleysu sf. í hlutafélaginu og breytingar á leigu-
samningi frá 23. október 1987 um lands- og veituréttindi vegna lax-
eldisstöðvar félagsins sé riftanlegur samkvæmt ákvæðum gjald-
þrotalaga nr. 6/1978, sem í gildi voru á þessum tíma. Kröfur áfrýj-
anda eru því óbreyttar frá héraðsdómsstefnu, og hefur hann fallið
frá þeirri rýmkun krafnanna, sem hann gerði við munnlegan flutn-
ing málsins í héraði.

Kröfu sína um riftun samningsins byggir áfrýjandi á því, að samn-
ingurinn frá 10. maí 1989 hafi aldrei komist til framkvæmda og ekki
verið unnt að efna hann að svo miklum hluta, að hann sé bindandi
fyrir þrotabúið. Verði talið, að bindandi samningur hafi komist á,
heldur áfrýjandi því fram, að Lindalax hf. hafi afsalað stefndu svo
verulegum fjárhagslegum hagsmunum, án þess að nokkur raunveru-
leg verðmæti hafi fyrir komið, að um dulbúinn gjafagerning hafi
verið að ræða, sem sé riftanlegur samkvæmt Sl. gr. laga nr. 6/1978.
Loks heldur áfrýjandi því fram, að með sölu hlutabréfanna og
breytingu leigugreiðslna samkvæmt samningnum hafi stefndu með
ótilhlýðilegum hætti verið afhent verðmæti á kostnað annarra
kröfuhafa. Megi því samkvæmt ól. gr. laga nr. 6/1978 rifta gerningn-
um, en stefndu hafi við gerð samningsins vitað eða mátt vita, að fé-
lagið átti ekki fyrir skuldum.

Fyrir Hæstarétti hefur áfrýjandi hvorki byggt kröfur sínar á 54.
gr. laga nr. 6/1978 né 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, um-
boð og ógilda löggerninga, sbr. lög nr. 11/1986, svo sem hann gerði í
héraði.

11.

Málavöxtum er lýst í héraðsdómi. Svo sem þar greinir var Linda-
lax hf. stofnað 17. janúar 1986 og samningur gerður milli hluthafa 8.
júlí 1987, þar sem kveðið var á um skipulag og starfsemi félagsins.
Var þar við það miðað, að norska fyrirtækið Seafood Development
A/S yrði eigandi að 49% hlutafjár og stefndu samanlagt að 48%, en
3% yrðu í höndum annars innlends aðila. Var hlutafjárframlag
stefndu innt af hendi með framsali á lands- og veituréttindum fyrir
laxeldisstöð félagsins, en norski hluthafinn tók á sig víðtækar skyld-
ur um öflun fjármagns til félagsins, meðal annars með víkjandi lán-
2816
um, sem myndu ekki raska atkvæðisrétti í félaginu. Áskilið var í
samningnum, að aukinn meiri hluta atkvæða þyrfti til allra meiri
háttar ákvarðana í félaginu, þar á meðal til kaupa á atvinnustarf-
semi og til verulegra fjárfestinga og breytinga á eigin fé.

Því er lýst í héraðsdómi, að ósætti varð milli stefndu og hins
norska hluthafa haustið 1988, meðal annars um yfirtöku félagsins á
eignum Fjallalax hf. Ósætti þetta leiddi til þess, að norski hluthafinn
gerði stefndu tilboð þá um haustið um yfirtöku á hlutafé þeirra og
að samningssamband þeirra yrði eftirleiðis aðeins um leigu á landi
og veituréttindum. Stefndu tóku strax þessu tilboði, en ekki varð af
endanlegri samningsgerð fyrr en 10. maí 1989. Með henni var skýrt
kveðið á um, hvernig afsali á hlutafé stefndu og réttindum félagsins
í landi þeirra yrði háttað. Jafnframt var tekið fram, að fyrrnefndur
hluthafasamningur væri úr gildi fallinn. Þótt Lindalax hf. hefði ekki
efnt samninginn að fullu af sinni hálfu, þegar félagið varð gjald-
þrota í desember 1989, voru samningsaðilar bundnir af ákvæðum
hans.

Fram er komið, að Draupnir hf. gerðist hluthafi í Lindalaxi hf.
haustið 1988 fyrir 15.298.322 krónur og Den norske Creditbank
lagði til félagsins 51% af 75.000.000 króna, þ. e. rúmlega 38.000.000
krónur í júlí 1989, og fékk með því ráðstöfunarrétt yfir fyrrum
hlutafjáreign stefndu. Hvorugt bendir til, að hlutafjáreign stefndu
hafi verið talin verðlaus fyrri hluta árs 1989, og verður að telja, að
áfrýjandi hafi ekki sýnt fram á, að jafna megi samningnum 10. maí
1989 við gjafagerning í skilningi S1. gr. laga nr. 6/1978.

Fyrrum stjórnarformaður Lindalax hf. bar fyrir dómi, að samn-
ingurinn hefði leitt til þess, að veittar voru til félagsins alls
75.000.000 krónur í hlutafé. Den norske Creditbank hafi lagt fram
um 38.000.000 krónur, svo sem segir hér að framan, og afgangurinn
hafi fengist frá Seafood Development A/S, norska hluthafanum.
Samningurinn hafi verið forsenda þess, að fé þetta fékkst. Til að
tryggja það hafi orðið að inna af hendi greiðsluna 4. júlí 1989, að
fjárhæð 4.348.176 krónur, vegna gjaldfallinnar leigu samkvæmt
samningnum. Hlutafé stefndu var aftur á móti talið að verðmæti
rúmlega 47.000.000 króna, en félagið mátti dreifa greiðslum á eftir-
stöðvum á 22 ára tímabil. Af þessu leiðir, að ætla verður, að samn-
ingurinn hafi verið gerður með endurskipulagningu félagsins í huga
og að ráðamönnum félagsins hafi þótt hann hagstæður á þeim tíma,
2817

sem hann var gerður. Þá er þess að gæta, að hér var um að ræða
fyrirtæki, sem verið var að koma á rekspöl. Í skýrslu fyrrum fram-
kvæmdastjóra félagsins fyrir skiptarétti í desember 1989 skýrði hann
svo frá, að það hefði ekki verið fyrr en eftir þetta, eða í júlí 1989,
sem þeim hefði mátt vera ljóst, að líklega stefndi í gjaldþrot. Þá
hefði komið í ljós, að ekkert yrði af kaupum þýskra og svissneskra
aðila á hlutafé, aðallega á hlutabréfum stefndu, og svo hefði fiskur-
inn í stöðinni brugðist. Það áfall hefði kostað félagið nálægt 50
milljónum króna.

Þegar ofangreint er haft í huga, verður ekki talið, að ráðstöfun
ráðamanna félagsins hafi verið ótilhlýðileg eða til þess fallin, að
minna yrði til ráðstöfunar til kröfuhafa, ef til gjaldþrots kæmi. Þá er
ekki í ljós leitt, að stefndu hafi í maí 1989 mátt sjá fyrir gjaldþrot fé-
lagsins síðari hluta ársins. Ber því að staðfesta hinn áfrýjaða dóm.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og
nánar greinir í dómsorði.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.

Áfrýjandi, þrotabú Lindalax hf., greiði stefndu, Sæmundi
Þórðarsyni, Anne May Sæmundsdóttur, Þórði John Sæmunds-
syni, Siv E. Sæmundsdóttur, Geirlaugu Þorvaldsdóttur, Katr-
ínu Þorvaldsdóttur og Skúla Þorvaldssyni, sameiginlega og
fyrir hönd Vatnsleysu sf. 250.000 krónur í málskostnað fyrir
Hæstarétti.

Dómur aukadómþings Gullbringusýslu 2. maí 1991.

Ár 1991, fimmtudaginn 2. maí. er á aukadómþingi Gullbringusýslu, sem
háð er í dómsal embættis bæjarfógetans í Hafnarfirði að Strandgötu 31,
Hafnarfirði, kveðinn upp dómur þessi í málinu nr. 612/1990 af Margréti
Heinreksdóttur, sem skipuð var 22. nóvember 1990 skv. 2. mgr. 30. gr. laga
nr. 85/1936 til þess að fara með mál þetta og dæma.

Málið, sem dómtekið var 2. apríl sl., hafa höfðað fyrir hönd þrotabús
Lindalax hf., kt. 630586-1279, við Vatnsleysuvík, Vatnsleysustrandarhreppi,
skiptastjórar búsins, Ingi H. Sigurðsson hdl., kt. 310553-7199, Vatnsnesvegi
15. Keflavík, og Jón G. Briem, kt. 201048-3339, Hafnargötu 35, Keflavík,
gegn Sæmundi Þórðarsyni, kt. 270927-5139, Anne May Sæmundsdóttur, kt.

19 Hæstaréttardómar IV
2818

121259-6939, og Þórði John Sæmundssyni, kt. 060565-5709, til heimilis að
Stóru-Vatnsleysu, Vatnsleysustrandarhreppi, Siv E. Sæmundsdóttur, kt.
020760-6999, Rekagranda 10, Reykjavík, Geirlaugu Þorvaldsdóttur, kt.
131239-4679, Eskihlíð 21, Reykjavík, Katrínu Þorvaldsdóttur, kt. 010255-
6199, Háuhlíð 12, Reykjavík, og Skúla Þorvaldssyni, kt. 070341-3799, Espi-
gerði 12, Reykjavík, in solidum persónulega og fyrir hönd óskráðs
sameignarfélags þeirra, Vatnsleysu sf., Vatnsleysustrandarhreppi, Gull-
bringusýslu.

Dómkröfur.

Stefnukröfur voru, að stefndu yrðu dæmd til að þola riftun á samningi,
dagsettum 10. maí 1989, milli Vatnsleysu sf. og Lindalax hf. um kaup á
hlutabréfum stefndu í Lindalaxi hf. og breytingu á leigugjaldi fyrir land
undir laxeldisstöð stefnanda samkvæmt samningi aðila, dagsettum 23. októ-
ber 1987. Þess var einnig krafist, að stefndu yrðu dæmd til að endurgreiða
stefnanda 4.348.176 kr. auk dráttarvaxta samkvæmt vaxtalögum nr. 25/1987
frá 1. ágúst 1989 til greiðsludags.

Enn fremur var þess krafist, að stefndu greiddu stefnanda málskostnað
{-..1.

Til réttargæslu var stefnt Laxalind hf., kt. 631089-1009, Háaleitisbraut 58,
Reykjavík, sem með kaupsamningi, dagsettum 22. febrúar 1990, varð eig-
andi laxeldisstöðvar þrotabús Lindalax hf. „ásamt lóðarleiguréttindum og
öðrum þeim réttindum, sem felast í samningi, dags. 23. 10. 1987“, að því er
sagði í stefnu.

Engar kröfur voru gerðar á hendur réttargæslustefnda.

Fljótlega eftir framlagningu greinargerða í málinu varð að samkomulagi
milli skiptastjóra þrotabúsins og skiptaráðanda þess annars vegar og
stjórnarformanns Laxalindar hf., Ásgeirs Thoroddsens hdl., hins vegar, að
hann færi með og flytti málið fyrir hönd stefnanda, þar sem annar skipta-
stjóranna, Jón G. Briem hdl., sem hugðist flytja málið fyrir hönd þrota-
búsins, hafði þá hafið störf á nýjum vettvangi og látið af skiptastjórn þess.

Við munnlegan málflutning var kröfugerð sett fram með nokkuð öðrum
hætti en í stefnu. Þess var þá krafist í fyrsta lagi, að endurgreiddar yrðu
4.348.176 kr. auk dráttarvaxta, eins og segði í stefnu, í öðru lagi, að viður-
kennt yrði, að búið væri ekki og hefði aldrei verið bundið af samningi, dags.
10. 5. 1989, og hið sama ætti við um viljayfirlýsingar, dags. 23. og 24. nóvem-
ber 1988 og 13. febrúar 1989, þannig, að viðurkennt yrði, að upphaflegur
samningur aðila um afnot af landi í jörðum Minni- og Stóru-Vatnsleysu
teldist í fullu gildi. Yrði hins vegar fallist á, að einhvers konar nýr samning-
2819

ur hefði komist á 24. nóvember 1988 eða síðar, væri heimilt að rifta slíkum
samningi.

Af hálfu stefndu var mótmælt þeirri útvíkkun kröfunnar, sem þau töldu
þarna koma fram, og krafist frávísunar hennar með vísan til 113. gr. laga nr.
85/1936 um meðferð einkamála í héraði.

Dómkröfur stefndu eru þær, að þau verði sýknuð af öllum kröfum stefn-
anda og þeim dæmdur málskostnaður |...|.

Sáttatilraunir báru ekki árangur.

Málavextir.
1. Lífsferill Lindalax hf.

Hinn 17. janúar 1986 var undirritaður samningur um stofnun hlutafélags-
ins Lindalax, sem eiga skyldi heimili og varnarþing í Vatnsleysustrandar-
hreppi, Gullbringusýslu, og hafa þann tilgang að reka fiskeldi og fiskirækt,
innflutning, útflutning og aðra skylda starfsemi, þ. m. t. lánastarfsemi og
rekstur fasteigna. Stofnfé félagsins var ákveðið 300.000 kr., — þrjú hundruð
þúsund krónur, — en heimilt skyldi að auka hlutafé í allt að 300.000.000 kr.
— þrjú hundruð milljónir króna.

Hinn 8. júlí 1987 var undirritaður hluthafasamningur (aksjonæravtale), og
voru hluthafar samkvæmt honum: Seafood Development A/S (49% hluta-
fjár), stefndu sem eigendur Minni- og Stóru- Vatnsleysu (48% hlutafjár) og
Fisktækni hf. / Árni Gíslason og Eiríkur Tómasson (3% hlutafjár). Haustið
1988 gerðist Draupnissjóðurinn einnig hluthafi. Samkvæmt samningi þess-
um var gert ráð fyrir, að fiskeldisstöðin yrði reist í þremur áföngum. Aðeins
hinn fyrsti hefur verið byggður.

Hinn 17. júní 1988 hófst rekstur með seiðasleppingum í stöðina.

Hinn 6. desember 1988 stofnuðu stefndu sameignarfélagið Vatnsleysu og
óskuðu eftir því, að það yrði skráð eigandi að Lindalaxi hf. í þeirra stað.

Hinn 27. september 1989 var Lindalaxi hf. veitt heimild til greiðslustöðv-
unar.

Hinn 12. desember sama ár var kveðinn upp úrskurður um, að bú Linda-
lax hf. skyldi tekið til gjaldþrotaskipta.

2. Leigusamningar.

Hinn 23. maí 1986 var gert samkomulag milli eigenda Stóru- og Minni-
Vatnsleysu og Lindalax hf. um leigu á landi í Vatnsleysuvík og fleira. Sam-
komulag þetta var undirritað f. h. eigenda Stóru-Vatnsleysu af Sæmundi
Þórðarsyni og f. h. eigenda Minni-Vatnsleysu af Þorvaldi Guðmundssyni.
F. h. Lindalax hf. undirritaði stjórnarformaðurinn, Eiríkur Tómasson hrl.

Kveðið var á um leigu á eftirfarandi:
2820

1. Lóð undir fyrirhugaða fiskeldisstöð, þar sem ráðgert var, að framleidd
yrðu árlega 4000, — fjögur þúsund, — tonn af laxi í eldiskerum á landi miðað
við 25-30 kg/m' þéttleika í kerum og 3.000.000 — þrjár milljónir — laxaseiða.

2. Landi undir mannvirki tengd fiskeldisstöðinni, þ. á m. undir leiðslur,
vegi og þ. h.

3. Aðstöðu til þess að afla og nýta jarðvarma á háhitasvæðinu við Trölla-
dyngju svo og að afla og nýta kalt vatn í Vatnsleysulandi.

Gert var ráð fyrir 25 ára leigutíma með forleigurétti að þeim tíma liðn-
um. Leiga skyldi nema jafnvirði NOK 28.000.000, — tuttugu og átta milljóna
norskra króna, — og greiðast fyrir fram eftir nánara samkomulagi samn-
ingsaðila með útgáfu á hlutabréfum í Lindalaxi hf. til handa leigusölum. Til-
tekið var, að ýtarlegan leigusamning skyldi gera eigi síðar en 1. júlí 1986, en
það dróst til 23. október 1987, að gerðir voru tveir aðskildir leigusamningar,
sem frammi liggja í málinu. Þar var, þegar til kom, kveðið á um, að leiga
skyldi vera nokkru lægri, samtals 25.000.000 norskra króna, og skiptast svo:
NOK 1.000.000 fyrir landið og fyrir vatns- „ sjávar- og varmaréttindi sem hér
segir: Fyrir 1. áfanga NOK 6.000.000, fyrir 2. áfanga NOK 9.000.000 og fyrir
3. áfanga NOK 9.000.000.

3. Samningar um útgöngu landeigenda úr Lindalaxi hf.

Hinn 23. nóvember 1988 undirrituðu fulltrúar Seafood Development A/S
og Sæmundur Þórðarson samkomulag, sem nefnt var „Intensionsavtale“,
„förelöbig avtale“, — þar sem Seafood Development A/S skuldbatt sig til að
kaupa helming hlutafjáreignar Sæmundar og fjölskyldu hans í Lindalaxi hf.
Þau skilyrði voru þar sett, að Seafood Development A/S næði samningum
um kaup á hlutafjáreign annarra hluthafa á Íslandi og að ákvæði íslenskra
laga um meirihlutaeign hlutafjár yrðu ekki brotin. Var gert ráð fyrir, að
Seafood Development A/S hefði tíu daga til að uppfylla þau skilyrði.

Hinn 24. nóvember 1988, þ. e. daginn eftir, undirrituðu fulltrúar stefndu
og annarra eigenda Lindalax hf. svokallað „Tilbud om intensionsavtale“,
sem ástæða þykir til að taka hér orðrétt:

„Íntensionsavtale mellem Sæmundur Þordarson med familie, Þorvaldur
Guðmundsson med familie, Lindalax hf. og Seafood Development A/S.

1. Partene har besluttet at samarbeidet í Lindalax skal opphöre ved at
grunneierne trekker seg som aksjonærer og begrenser sin deltakelse til et
rent leieforhold.

2. Leieavtalen justeres paa fölgende punkter:

a. Det betales NOK 500.000 í leje pr. aar, basert paa modul 1, NOK
750.000 pr. aar, basert paa modul | og 2, NOK 1.000.000 pr. aar, basert paa
modul 1, 2 og 3.

b. Forhaandsleje for 5 aar, NOK 2.500.000, betales naa.
2821

3. Ved innförelse av punkt 2 b overleveres samtlige aksjer som eies av
grunneierne til Lindalax hf. Grunneiernes rettigheter og plikter som aksjo-
nær opphörer samtidig. Deres plasser í Lindalax hf. skal stilles til disposi-
sjon ved skriftlig melding.

4. Grunneierne uttrer av aksjonæravtalen ved overlevering av aksjene.

5. Det forutsettes at intensionsavtale med Sæmundur Þordarson med
familie, inngaatt 23. 11. 1988, opphörer ved gjennemföring av denne avtale.

6. Denne avtale er avhængig av godkjennelse av Seafood Development
A/S styre og Lindalax Hf.s bankforbindelser.

7. Grunneierne faar frist til kl. 22.00 24. 11. 1988 til skriftlig aa godta dette
tilbudet.

(Tilföjelse fra Grundejere). Dette tilbudet gjelder saafremmt det er ene-
forsaende med grundlejeavtalen fra 23/10 1987 mellem grundejere og
Lindalax H/.

Reykjavík 24. 11. 1988. .sign.“

Á stjórnarfundi sama dag var stjórnarformanni Lindalax falin fram-
kvæmd samningsins, en hún dróst, þegar til kom, á langinn.

Hinn 13. febrúar 1989 var því undirrituð svokölluð „Viljayfirlýsing“, þar
sem segir: „Vatnsleysa sf., félag landeigenda Stóru- og Minni-Vatnsleysu,
Vatnsleysustrandarhreppi, og Lindalax hf. lýsa yfir eftirfarandi:

1) Vatnsleysa sf. er reiðubúið að selja og Lindalax hf. að kaupa hlutafé
landeigenda í Lindalaxi hf. samkvæmt kaupsamningi, sem gerður skal innan
tveggja vikna frá deginum í dag að telja. Við undirskrift samningsins ganga
fulltrúar landeigenda í stjórn Lindalax hf. úr stjórninni.

2) Leigusamningi á milli landeigenda og Lindalax hf. skal breytt í sam-
ræmi við breytingu á eignaraðild samkvæmt 1. lið svo og í samræmi við við-
ræður aðila um mögulegar breytingar á samningnum.“

Hinn 10. maí 1989 var loks undirritaður endanlegur samningur milli
Lindalax hf. og eigenda Vatnsleysu sf. um, að Lindalax hf. keypti hlutabréf
Vatnsleysu sf. í hlutafélaginu.

Ástæða þykir til að skrá hann hér í heild.

„Vatnsleysa sf., félag landeigenda Stóru- og Minni-Vatnsleysu, Vatns-
leysustrandarhreppi, og Lindalax hf., Vatnsleysustrandarhreppi, gera með
sér svohljóðandi

samning:
1. grein.
Í samræmi við viljayfirlýsingu beggja aðila, sem undirrituð var 13. febrúar
1989. er Vatnsleysa sf. reiðubúið að selja og Lindalax hf. að kaupa hlutafé
landeigenda í Lindalaxi hf.
2822

Aðilar eru sammála um, að ákjósanlegast sé, að þetta gerist með þeim
hætti, að landeigendur framselji Lindalaxi hf. hlutafé sitt í félaginu gegn
því, að félagið greiði þeim leigu fyrir réttindi samkvæmt samningi aðila,
sem undirritaður var 23. október 1987, frá upphafi, þ. e. frá og með 1. októ-
ber 1987 að telja. Til þess að þetta sé unnt, verður Lindalax hf. helst að
tryggja gagnvart viðskiptabönkum félagsins, að nýr hluthafi eða hluthafar í
félaginu séu reiðubúnir til þess að greiða andvirði hlutafjár landeigenda,
47.099.845 kr., í reiðufé til félagsins til viðbótar nýju hlutafé, sem nauðsyn-
legt er til þess að halda rekstri félagsins gangandi.

Aðilar eru sammála um, að Lindalax hf. fái frest í allt að eitt ár, þ. e. til
10. maí 1990, til þess að útvega nýja hluthafa, einn eða fleiri, svo að unnt sé
að fara þá leið, sem að ofan greinir.

2. grein.

Takist Lindalaxi hf. ekki að útvega nýja hluthafa með þeim hætti, sem
greinir í 1. grein, eru aðilar engu að síður sammála um, að landeigendur
framselji Lindalaxi hf. hlutafé sitt í félaginu í síðasta lagi 10. maí 1990. Skoð-
ast greiðsla samkvæmt 5. grein, 4.348.176 kr., sem hluti af greiðslu fyrir
hlutaféð, en eftirstöðvarnar, 42.751.669 kr., skulu greiddar með skuldabréfi,
er greiðist með jöfnum árlegum afborgunum á tuttugu og tveimur árum, í
fyrsta sinn 10. maí 1990. Skuldabréf þetta verði verðtryggt miðað við verð-
lag eða gengi í maímánuði 1989 samkvæmt nánara samkomulagi aðila.
Skuldabréfið verði gefið út af nýjum hluthafa eða hluthöfum í félaginu.

3. grein.

Aðilar eru sammála um það, hvor leiðin sem farin verður, sbr. 1. og 2.
grein, að leigugreiðslur Lindalax hf. til landeigenda samkvæmt samningi
þeim, sem undirritaður var 23. október 1987, ásamt endurgjaldi fyrir vatn,
sjó og jarðvarma samkvæmt samkomulagi, sem undirritað var sama dag,
skuli hækka í áföngum og verða sem hér segir:

I) Frá 1. október 1987 til 30. september 1989 samtals jafnvirði NOK
280.000 á ári.

2) Frá 1. október 1989 til 30. september 1991 samtals jafnvirði NOK
560.000 á ári.

3) Frá 1. október 1991 samtals jafnvirði NOK 1.000.000 á ári.

Hækkun þessi er óháð því, hvort og þá hvenær fiskeldisstöðin verður
stækkuð frá því, sem nú er.

Verði sú leið farin, sem greind er í Í. grein, greiðist leiga fyrir fyrsta
tveggja ára tímabilið við undirskrift samnings þessa, sbr. 5. grein, og skoðist
þá engin frekari leiga greidd fyrir fram til landeigenda. Verði sú leið farin,
sem greind er í 2. grein, telst jafnvirði NOK 7.000.000 greitt fyrir fram sem
2823
leiga, þ. e. jafnvirði NOK 280.000 á ári, og skal sú fjárhæð dregin frá fjár-
hæðum samkvæmt 1.-3. tölulið. Að öðru leyti eru aðilar sammála um, að
leigugjald skuli innt af hendi eftir á, 1. október ár hvert, í fyrsta sinn 1. októ-
ber 1990.
4. grein.

Aðilar eru sammála um, að eftirgreindar breytingar skuli gerðar á samn-
ingnum, sem undirritaður var 23. október 1987:

1) Lóð sú, sem greind er í 1. grein samningsins, verði afmörkuð í samræmi
við ákvæði samningsins.

2) 2. málsgrein 5. greinar samningsins falli niður.

3) 2. málsgrein 13. greinar samningsins falli niður.

5. grein.

Við undirskrift samnings þessa skal Lindalax hf. greiða Vatnsleysu sf.
jafnvirði NOK 560.000, — eða 4.348.176 kr., sbr 2. og 5. grein. Jafnskjótt og
Lindalax hf. tilkynnir Vatnsleysu sf., að félaginu hafi tekist að útvega hlut-
hafa í samræmi við 1. grein, telst Lindalax hf. eigandi þess hlutafjár, sem
landeigendur eiga nú í félaginu. Að öðrum kosti verður Lindalax hf. sjálf-
krafa eigandi þessa hlutafjár með útgáfu skuldabréfs þess, sem greinir í 2.
grein.

6. grein.

Samkomulag er um það á milli aðila, að frá og með undirskrift samnings
þessa hverfi núverandi fulltrúar landeigenda úr stjórn Lindalax hf. og jafn-
framt falli niður öll ábyrgð og allar skuldbindingar þeirra sem stjórnar-
manna í félaginu. Á meðan landeigendur eru enn eigendur hlutafjár í fé-
laginu, eiga þeir rétt á að tilnefna einn fulltrúa sinn í stjórn félagsins með
fullum réttindum, er gæti hagsmuna þeirra gagnvart félaginu.

7. grein.

Við undirskrift samnings þessa fellur niður hluthafasamkomulag það,

sem hluthafar í Lindalaxi hf. undirrituðu 8. júlí 1987, ásamt viðaukum.“
Reykjavík, 20. maí 1989.

Samkvæmt ljósriti kvittunar, sem liggur með gögnum málsins, var
greiðsla skv. 5. grein innt af hendi hinn 04.07.1989 með ísl. kr. 4.348.176.-

4. Aðdragandinn.

Samkvæmt greinargerð lögmanns stefndu, framburði tveggja hinna
stefndu, Sæmundar Þórðarsonar og Geirlaugar Þorvaldsdóttur, og vitnis-
burði Eiríks Tómassonar hrl., fv. stjórnarformanns Lindalax hf., og Sigurðar
Pálssonar, lögg. endurskoðanda fyrirtækisins, er samkomulagið frá 24. nóv.
2824

1988 og það, sem eftir fylgdi, að rekja til ágreinings milli landeigenda, þ. e.
stefndu, og hinna norsku hluthafa Lindalax hf., þ. e. ftr. Seafood Develop-
ment, um ýmis mál. Upplýst er, að harðast hafi verið deilt um það undir
haust 1988, hvort kaupa skyldi seiði af seiðaframleiðslustöðinni Fjallalaxi
hf. á Hallkelsstöðum í Grímsnesi og hvort kaupa skyldi það fyrirtæki, er
það er komið „að fótum fram“, svo að notað sé orðalag fv. stjórnarfor-
manns Lindalax hf. Enn fremur höfðu fulltrúar landeigenda gagnrýnt
kostnaðarreikninga frá Seafood Development A/S, en samkvæmt hluthafa-
samningnum skyldu þeir metnir sem framlag norska fyrirtækisins til
greiðslu hlutafjár í Lindalaxi hf.

Þessum ágreiningi lyktaði með því, að fulltrúar norska fyrirtækisins buð-
ust til að kaupa landeigendur út úr hlutafélaginu. Liggja fyrir í gögnum
málsins þau tvö handskrifuðu skjöl þar um, — þ. e. „Intensionsavtale“, dags.
23. nóv. 1988, og „Tilbud om intensionsavtale“, dags. 24. nóv. 1988, sem get-
ið er hér að framan, en hið síðara leysti af hið fyrra, svo sem fram kemur í
5. lið norska textans.

Þegar hið síðara var fram sett, var landeigendum gefinn frestur til kl.
22.00 sama dag til að samþykkja tilboðið. Þeir gerðu það, og er skjal þetta
undirritað af fulltrúum þeirra, norska fyrirtækisins og þáverandi stjórnar-
formanni.

5. Framburður aðila og vitna. .

Fyrir rétti gáfu skýrslur stefndu Guðlaug Þorvaldsdóttir og Sæmundur
Þórðarson og vitnin Eiríkur Tómasson hrl., fyrrverandi stjórnarformaður
Lindalax hf., Sigurður H. Pálsson, löggiltur endurskoðandi félagsins, og
Guðjón Eyjólfsson viðskiptafræðingur.

Verða nú rakin helstu atriði úr framburði þeirra.

Vitnið Eiríkur Tómasson:

Samkvæmt vitnisburði fyrrverandi stjórnarformanns, Eiríks Tómassonar
hrl., reis umræddur ágreiningur haustið 1988. Hann bar, að landeigendur
hefðu verið þeirrar skoðunar, að ekki væri heilladrjúgt fyrir félagið að yfir-
taka seiðastöð Fjallalax. Norsku hluthafarnir í Lindalaxi hf.. sem einnig hafi
verið stórir hluthafar í Fjallalaxi hf., hafi hins vegar — vegna skilyrða af
hálfu viðskiptabanka þeirra — ákveðið að gera það. Þá þegar hafi landeig-
endur óskað eftir að ganga úr félaginu, og hafi ágreiningur orðið svo djúp-
stæður, að nánara samstarf hafi að sínu mati verið óhugsandi. Af þessu hafi
leitt samningstilboðið frá 24. nóvember 1988, sem lagt hafi verið fyrir
stjórnarfund í Lindalaxi hf. sama dag. Þá þegar hafi fulltrúar norsku hlut-
hafanna og eigendur Stóru- Vatnsleysu verið búnir að skrifa undir, og vænst
hafi verið svars eigenda Minni-Vatnsleysu samdægurs. Hafi sér sem
2825
stjórnarformanni verið falið að sjá um framkvæmd samkomulagsins, ef já-
kvætt svar bærist frá þeim.

E. T. bar, að ástæðan til þess, að ekki var unnt að hrinda samkomulaginu
í framkvæmd, hafi verið fjárskortur félagsins. Það hafi þurft á að halda allri
þeirri fyrirgreiðslu, sem það fékk, til að halda áfram framkvæmdum við
eldisstöðina og rekstur hennar. Því hafi orðið úr að staðfesta samkomulagið
með viljayfirlýsingunni frá 13. febrúar 1989, en endanleg samningsgerð hafi
dregist til 10. maí 1989.

Hann upplýsti, að samkomulagið um, að landeigendur gengju úr félag-
inu, hefði verið talið hagstætt, þar sem með því væri unnt að selja hlutabréf
þeirra og afla fyrirtækinu þannig aukins fjár. Leigugreiðslurnar til þeirra
myndu hins vegar dreifast á 25 ár. Rætt hafi verið um að auka hlutafé um
75 milljónir ísl. króna. Seafood Development A/S hafi lofað 49% af þeirri
fjárhæð, ef einhverjir aðrir legðu fram 51%. Talið hafi verið, þegar frá sam-
komulaginu við landeigendur var gengið, að þetta hlutafé myndi fást, en
það hefði dregist og ekki verið fyrr en 29. júní 1989, að Den norske
Creditbank hafi boðist til að ábyrgjast það 51%, sem á vantaði, með því
skilyrði, að Lindalax hf. framseldi bankanum hlutfallslega þann rétt, sem
félagið hefði fengið með samningnum við landeigendur frá 10. maí 1989.
Þannig hafi í júlímánuði 1989 verið greiddar til Lindalax hf. 75 milljónir ísl.
króna.

E. T. bar, að greiðslan á rúmlega 4 millj. ísl. kr., sem innt var af hendi
4. 7. 1989 til landeigenda, hefði verið nauðsynleg forsenda þessarar fyrir-
greiðslu norska bankans, nauðsynleg til að tryggja, að landeigendur yrðu
við samninginn bundnir og félagið hefði þann rétt, sem það væri að fram-
selja bankanum. Þá hafi bankinn viljað geta tryggt sér meiri hluta í fé-
laginu, ef hann legði fram þetta fé. Í framhaldi af þessu hafi dómsmálaráðu-
neytið heimilað 31. júlí 1989, að meiri hluti hlutafjár yrði tímabundið í eigu
erlendra aðila.

Stjórnarformaðurinn fyrrv. bar, að hann hefði litið svo á, að fengjust
þessar 75 milljónir króna inn í félagið og tækist síðar að útvega félaginu enn
frekara hlutafé í reiðufé, væri hagsmunum félagsins borgið. Það gæti síðan
greitt landeigendum smátt og smátt fyrir réttindin. Sagði vitnið m. a.: „Það
var alveg ljóst, að yrði félagið gjaldþrota, sem því miður varð raunin, var
ekki verið að framselja eða afhenda landeigendum neitt nema hugsanlega
þessar 4 milljónir króna fyrir að afsala sér hlutafé í félaginu. En fyrir þessar
4 milljónir fékk félagið a. m. k. 37 — líklega 75 milljónir króna, þ. e. a. s.
nettóhagnaður félagsins í reiðufé á þessum tíma varð að mínu mati í kring-
um 70 milljónir. Ég tel, að þessi kostur hafi verið betri fyrir kröfuhafa, eins
2826

og málið fór, en sá kostur að halda óbreyttum samningum við landeigendur
og afþakka eða koma í veg fyrir, að þetta hlutafé yrði greitt til félagsins.“
Og síðar: „Ég tel, að með þessum samningi hafi verið gengið frá því með
óafturkræfum hætti, að landeigendur gengju úr félaginu, en það var, eins og
fram kemur í samningnum, ekki gert ráð fyrir, að það gerðist með formleg-
um hætti fyrr en eftir, að samningurinn var undirritaður.“ Þá bar vitnið, að
ákveðið hefði verið, að landeigendur ættu fulltrúa í stjórn, meðan samning-
urinn væri óefndur, til málamynda, meðan þeir væru enn eigendur form-
lega.

Hann sagði, að á þessum tíma, þ. e. í júlí 1989, hefði það ekki aðeins ver-
ið álit stjórnar félagsins, heldur og Den norske Creditbank, að félagið
myndi komast út úr þeim fjárhagsörðugleikum, sem það væri í. Hafi það
verið byggt á skýrslum, sem félagið fékk frá aðallíffræðingi stöðvarinnar í
júní 1989 um þann vöxt, sem væri í fiskinum í stöðinni. Kvaðst stjórnarfor-
maðurinn fv. ekki telja, að neinn hafi rengt þær niðurstöður. Hins vegar
hafi svo farið, að fiskur, sem kominn var í slátursstærð, hafi byrjað að verða
kynþroska. Hafi það vandamál síðan orðið viðvarandi, bæði í þessari fisk-
eldisstöð og flestum öðrum íslenskum fiskeldisstöðvum, að því er hann viti
best.

Hann bar og, að verulegir greiðsluerfiðleikar hefðu verið hjá fyrirtækinu
þegar haustið 1988 og það verið í vanskilum, en fjárhagsstaða þess hefði
batnað við að fá nýtt fé vorið 1989. Hann var inntur eftir mati sínu á því,
hvort eignir félagsins, sem í ársreikningi 31. des. 1988 voru metnar á 460
milljónir, þar af eignfærðar kostnaðartölur upp á 140 milljónir króna, hefðu
á markaðsverði staðið fyrir skuldum þess á einhverjum tíma, og svaraði
hann því svo: „Ég á mjög erfitt með að svara þessari spurningu. Ég held, að
það sé mjög erfitt að áætla markaðsverð á fiskeldisstöð á hverjum tíma. Það
má alveg eins segja, að ýmis frystihús, sem eru í gangi í dag, hafi lítið mark-
aðsverð, en þau geta hins vegar framleitt fisk, — verðmæti, — og þar með
staðið undir rekstri fyrirtækis. Sem sagt, það voru gerðar áætlanir á vegum
félagsins um rekstur þess, byggðar á ákveðnum eldisáætlunum, þ. e. a. s.
vexti í fiskinum. Þessar áætlanir stóðust fram í júnímánuð 1989. Síðar
brugðust þær hrapallega vegna þess, að sá fiskur, sem var að vaxa upp í
slátursstærð, varð kynþroska og þess vegna ónýt vara. Ef þessar áætlanir
hefðu staðist, geri ég ráð fyrir, — en að vísu er erfitt að segja til um það, — að
félagið hefði komist fyrir vind; ég reikna með því. En það er mjög erfitt að
segja um það. Það eru margir þættir, sem þar spila inn í, eins og mark-
aðsverð o. fl“ Nánar spurður kvaðst E. T. ekki treysta sér til þess að meta
þetta, en sagði: „Ég legg áherslu á. að þetta er mjög erfitt mat, ekki bara
2827
hjá þessu fyrirtæki, heldur hjá mjög mörgum atvinnufyrirtækjum almennt;
það þekkjum við vel, sem t. d. við gjaldþrotamál höfum fengist. Það er eitt
að selja eignir í rekstri og annað, að þær skili arði, heldur en að selja þær,
þegar félag er orðið gjaldþrota.“

Vitnið Sigurður H. Pálsson:

Sigurður H. Pálsson, sem var löggiltur endurskoðandi fyrirtækisins, kom
fyrir dóm og lýsti því, með hverjum hætti reikningar fyrirtækisins hefðu
verið gerðir í upphafi, m. a. því, að það tíðkaðist í reikningsskilum fyrir-
tækja á uppbyggingarskeiði að eignfæra allan þann kostnað, sem lagt væri í,
meðan á framkvæmdum stæði, áður en rekstur væri hafinn. Það hefði í för
með sér, að með tímanum yrði til efnahagsreikningur, sem gæti orðið býsna
viðamikill, því að hann væri í raun uppsöfnun á öllum þeim kostnaði, sem
lagt væri í við framkvæmdirnar. Forsenda þessa hefði verið sú, að félagið
hefði allan tímann gert ráð fyrir því að geta haldið starfsemi sinni áfram,
talið, að það myndi geta „afviklað“ þær eignir, sem væru eignfærðar, með
þeim rekstri, sem menn hefðu haft væntingar um.

Spurður um stöðu fyrirtækisins á tímabilinu frá hausti 1988 til vors 1989
sagði hann m.a.: „Staðan ræðst í rauninni, í mínum huga, af þeim
framtíðarvæntingum, sem menn gera sér hverju sinni um möguleika félags
til að halda starfsemi sinni áfram. Það er almennt viðurkennt í reiknings-
skilum, að það, hvort fyrirtæki er talið líklegt til þess að geta haldið starf-
semi sinni áfram, skipti sköpum um það, hvernig reikningsskilin eru gerð.“

S. H. P. sagði, að á þeim tíma, sem farið var af stað með þessa laxeldis-
stöð, hefðu væntingar manna verið allt aðrar en reyndin síðar varð. Árið
1988 hefði verið aðalumsvifaár félagsins, og þá hefði það jafnframt byrjað
rekstur sinn, í smáum stíl í fyrstu, en rekstur engu að síður. Kostnaður við
að reisa stöðina hefði orðið meiri en menn hefðu gert ráð fyrir og rekstrar-
fé því ekki verið nægilegt. Hann taldi, að í árslok 1988 hefðu stjórnendur fé-
lagsins verið komnir í þá stöðu að telja, að umtalsverður vafi gæti leikið á
því, hvernig þetta færi og hvernig til tækist með að ljúka því, sem menn
hefðu áformað. Á þeim tíma hefði legið fyrir, að fjárfestingu væri ekki lok-
ið, og erfitt verið orðið að sjá fyrir, með hvaða hætti fjármagns yrði aflað til
þess að ljúka því að koma stöðinni í eðlilegt, starfhæft ástand, þ. e. ástand,
sem hún þyrfti að vera í til lengri tíma. Þetta, taldi vitnið, að öllum hluthöf-
um hefði verið ljóst, því að málið hefði verið rætt á stjórnarfundum, þar
sem þeir áttu sína fulltrúa.

Endurskoðandinn kvaðst ekki hafa fylgst með því ferli, sem leiddi til
gerðar samningsins í maí 1989, kvaðst hafa komið að honum sem gerðum
2828

hlut, en haft pata af ágreiningnum um Fjallalaxmálið. Aðspurður um, hvort
samningurinn hefði verið til þess fallinn að skaða fyrirtækið, sagði hann, að
sér hefði skilist, að tilgangurinn hefði verið tvíþættur, annars vegar að leysa
úr ósætti milli hluthafa, losa landeigendur út úr hluthafahópnum, en um
leið að ná ákveðinni lausn á peningamálum félagsins, útvega nýja hluthafa,
sem myndu kaupa hlutabréf landeigenda fyrir reiðufé, en félagið myndi
hins vegar greiða landeigendum bróðurpartinn af þessum fjármunum með
skuldabréfi. „Þetta jafngilti lántöku ... að um leið og höfð eru skipti á hlut-
höfum, sé um leið nýtt fé falt inn í félagið“, sagði hann og kvað þarna hafa
verið um að ræða gagnkvæma hagsmuni beggja aðila. Hann upplýsti, að ár-
ið 1988 hefðu tvö milliuppgjör farið fram, annað í lok júní, hitt í lok septem-
ber. Hefði það verið gert til að fylgjast með því, hvernig eigna- og skulda-
stöðu yndi fram, þar sem menn hefðu haft áhyggjur af því, að ekki gengi
allt eins og best yrði á kosið, svo og til að sýna hluthöfum og öðrum fram á,
að félagið þyrfti á auknu fé að halda.

S. H. P var spurður, hvort hann teldi, að félagið hefði nokkurn tíma átt
fyrir skuldum, og svaraði svo: „Þetta er vond spurning, svo að ekki sé meira
sagt, vegna þess að hún helgast af horfunum. Ef þú átt við, hvort félagið
hafi einhvern tíma átt fyrir skuldum í þeim skilningi, að það gæti selt eignir
sínar og borgað upp skuldir sínar, ... þá hygg ég, að það hafi ekki verið, eftir
að framkvæmdir hófust að verulegu marki. Hvort félag er hins vegar fært
um að stunda starfsemi áfram, helgast ekki af þeim lögmálum“... Og síðar:
„... Ég tel, að í árslok 1988 og jafnvel í árslok 1987 hefði félagið ekki getað
selt eignir sínar og borgað upp allar skuldir sínar með eignunum, þ. €. a. s.,
ef félagið hefði ákveðið, eins og spurningin er orðuð, ef félagið hefði
ákveðið á einhverjum tímapunkti að hætta starfsemi, leggja hana niður,
leysa sjálft sig upp, selja eigur sínar og borga skuldir sínar, þá hefði það
ekki getað það, eftir að framkvæmdir hófust fyrir alvöru suður frá. Það er
hins vegar ekkert óvenjulegt.“

Spurður, hvort raunhæft hefði verið, að einhverjir nýir aðilar keyptu eða
yfirtækju félagið og það, sem komið var, framkvæmdirnar með skuldum,
með það í huga að halda áfram rekstri, sagði endurskoðandinn, að það
hefði þá farið eftir spádómum væntanlegs kaupanda um það, hvers væri að
vænta í rekstri sem þessum í framtíðinni og hvers konar heildarskuldastöðu
rekstur af þessari stærð gæti borgað upp. Hann kvaðst ekki fullyrða, að
þetta hefði mátt takast í árslok 1988, reyndar efast um það, en á þeim tíma
hefði bæði hann, stjórnin og aðrir talið, að von félagsins væri í því fólgin að
halda áfram á sömu slóð, ljúka við stöðina og freista þess að standa við
reksturinn í eigin nafni, en ekki í því að selja stöðina.
2829

Spurður, hvort staða félagsins hefði versnað verulega fram á vorið 1989,
sagði hann m. a., að það hefði verið vaxandi vandamál að afla fjármagns til
þess að standa undir framkvæmdum, félagið hefði verið komið í vanskil,
bæði með framkvæmdakostnað og afborganir af lánum. Það hefði verið
augljóst, að sú fjármögnun, sem áformuð hefði verið, hefði ekki verið
nægjanleg. „Ég held, að ástæður manna til að hafa áhyggjur hafi fyrst og
fremst verið af þeirri ástæðu, að það væri vaxandi vandamál að afla fjár-
magns til þess að standa undir þessum framkvæmdum...Þessi samningur við
landeigendur hefði verið ágætt innlegg í það mál, framkvæmdir eins og ég
var að lýsa áðan, með inngöngu nýrra hluthafa, umbreytingu þessara samn-
inga í reiðufé fyrir félagið.“

Vitnið Guðjón Eyjólfsson:

Guðjón Eyjólfsson kvaðst hafa verið kjörinn löggiltur endurskoðandi
Lindalax hf. frá stofnfundi í jan. 1986 fram að aðalfundi 1989, en þá tekið
sæti Í stjórn að beiðni landeigenda og stjórnarformanns. Hann sagði, að bú-
ið hefði verið að gera samkomulag við landeigendur um, að þeir seldu sinn
hluta, og hefði því ekki verið talið rétt, að þeir væru áfram í stjórn. Hefði
verið óskað eftir því, að hann kæmi þar inn í millibilsástandi, þar til búið
væri að finna kaupanda f. h. félagsins að hlut þeirra.

Aðilaskýrsla Geirlaugar Þorvaldsdóttur:

Stefnda Geirlaug Þorvaldsdóttir skýrði í skýrslu sinni ýtarlega frá ágrein-
ingi þeirra landeigendanna við hina norsku hluthafa fyrirtækisins og sagði
m. a., að þeir hefðu viljað ráðstafa félaginu án nokkurra afskipta og þolað
illa gagnrýni, en upp úr hafi soðið um seiðakaup og yfirtöku Fjallalax-
stöðvarinnar.

G. Þ. bar, að Norðmennirnir hefðu einir átt frumkvæði að því, að samn-
ingurinn var gerður í nóvember 1988, og lagt hart að þeim landeigendunum
að ganga úr félaginu, sem þeim hafi þá sjálfum ekki hugkvæmst. Norð-
mennirnir hafi viljað geta boðið væntanlegum lánveitendum hlutabréfin til
veðsetningar og fá jafnframt frjálsar hendur um að ráðstafa fyrirtækinu eins
og þeir vildu. Orðalag samkomulagsins frá nóvember 1988 hafi verið sam-
kvæmt ósk Norðmanna, og þau hafi ekki fengið nema nokkurra klukku-
stunda frest til að taka afstöðu til þess. Hafi það verið vegna tímaskorts
Norðmanna, en ekki þeirra landeigendanna, að frá þessu var gengið eins og
raun bar vitni. G.Þ. bar, að landeigendum hefði verið haldið áfram að nafn-
inu til í félaginu að ósk stjórnarformanns til þess að fullnægja ákvæðum ís-
lenskra laga um, að Íslendingar væru í meiri hluta í stjórn. Þeim landeig-
endunum hafi sjálfum ekki fundist ástæða til þess, en þá tilnefnt sem full-
trúa sinn Guðjón Eyjólfsson. Hún, Geirlaug, hafi síðan verið kjörin í
2830
varastjórn á aðalfundi 1989 til að hlaupa í skarðið, ef Guðjón gæti ekki
mætt.

Aðspurð um, hvenær hún hefði talið stefna í gjaldþrot hjá félaginu, svar-
aði G. Þ.: „Eiginlega ekki fyrr en gjaldþrot kom, vegna þess að þegar
greiðslustöðvun var tilkynnt í fjölmiðlum, sögðu þeir, að þetta væri tími til
að hagræða hlutunum, enda voru umtalsverðir peningar komnir inn í fyrir-
tækið, og ég endurtek, bæði frá Draupnissjóði og þessar 75 milljónir, þann-
ig að það hefði mátt ætla, að fyrirtækið gæti rétt við.“

Aðilaskýrsla Sæmundar Þórðarsonar:

Stefndi Sæmundur Þórðarson gaf einnig skýrslu fyrir rétti. Hann skýrði
frá aðdragandanum að stofnun Lindalax hf. Hann kvaðst lengi hafa haft
hug á að setja upp litla fiskeldisstöð, en aldrei neitt orðið úr, þar til svo bar
við árið 1985, að hann fór á sjávarútvegssýningu í Laugardalshöll og hitti
þar Norðmann að nafni Hans Dagsnes, sem hér hefði verið í þeim erinda-
gerðum að leita að stað fyrir stóra laxeldisstöð. Hefði talast svo til með
þeim, að hann skoðaði landið í Vatnsleysu, og hefði hann eftir þá athugun
óskað eftir 30 daga fresti til að kanna málið frekar. Út úr þessu hefði komið
boð Norðmanna um, að þarna yrði byggð seiða- og fiskeldisstöð, alhliða
stöð, sem gæti framleitt 4-6000 tonn á ári og skyldi vera sjálfri sér nóg að
öllu leyti. Virkja átti Jarðvarmann í fjallinu, leiða hann niður að stöðinni, og
stöðin átti að framleiða eigið rafmagn. Gert var ráð fyrir, að stöðin yrði al-
gerlega fjármögnuð af Norðmönnum, ekkert íslenskt fjármagn þyrfti né
ríkisábyrgðir; landeigendur áttu ekkert að gera nema leggja til landið.
Hann sagði, að þetta hefði verið boð, sem ekki hefði verið hægt að slá frá
sér; útreikningar hefðu sýnt, að þetta væri arðbært, og verð á laxi hefði ver-
ið hátt. Norðmennirnir hefðu verið á því, að rétt væri að flýta framkvæmd-
um, þar sem verð á laxi kynni síðar að lækka, og einnig kynnu að verða
settar hömlur á byggingu eldisstöðva.

S. Þ. staðfesti, að sá ágreiningur, sem leitt hefði til samingsgerðarinnar
haustið 1988, hefði hafist af fullum þunga með Fjallalaxdæminu. Landeig-
endur hefðu hvorki viljað seiðin frá Fjallalaxi, sem þeir hefðu talið of smá,
né yfirtaka stöðina, sem hefði verið skuldum sett.

Hann skýrði frá tilboðinu, sem Norðmenn gerðu honum að kvöldi 23.
nóvember, er þeir hefðu komið heim til sín, Norðmennirnir Christian
Thommesen og Gunnar Bretvin. Þeir hefðu haft áhyggjur af Fjallalaxdæm-
inu, sem þeir hefðu þurft að leysa, og því gert honum tilboð um að kaupa af
honum helming hlutafjár hans og borga það í reiðufé.

Hann kvaðst aðspurður ekki hafa verið sáttur við það, hvernig mál þetta
fór, því að hann hefði hugsað sér, að hann og börn sín gætu haft atvinnu í
2831
stöðinni, kvaðst hafa verið búinn að verja miklu fé og vinnu í stöðina og
fórna öðru fyrir hana, og hefði sér fundist hann standa uppi „eins og stríp-
aður við að láta hlutabréfin“, eins og hann komst að orði. Hann kvaðst
hafa haft trú á fyrirtækinu, þar til Fjallalax var tekinn inn í dæmið, en við
það hefði verið ljóst, að hagur þeirra og stöðvarinnar versnaði til muna.

Spurður, hvort hann hefði þá alveg misst trúna á, að fyrirtækið myndi
ganga, svaraði S. Þ.: „Það stóð alltaf til að fá inn hlutafé, og Draupnissjóð-
urinn kom þarna inn alveg á sömu dögum með sitt framlag upp á einar 23
milljónir, þeir og Seafood á þeim tíma, og úr því að þeir náðu svo þessum
75 milljónum inn þarna skömmu síðar, var ekki beðið um meira, bankarnir
töluðu um 75 milljónir, sem vantaði, og þær komu, og þá hélt maður, að
það væri það, sem þeir þyrftu.“ Spurður, hvenær hann hefði séð, að stefndi
í gjaldþrot, sagði S. Þ., að hann hefði auðvitað farið að hugsa margt, þegar
félagið var komið í greiðslustöðvun, en sagt hefði verið, að auka ætti hluta-
fé, og þess væru dæmi, að fyrirtæki lifðu greiðslustöðvun af. Hins vegar
hefðu markaðirnir ekkert lagast, og síðan, er leið á árið 1989, hefði komið í
ljós, að fiskurinn stóð ekki fyrir sínu, hann hefði ekki stækkað sem skyldi,
komið í hann kýlapest og svo farið í kynþroska. Það hefði ekki verið hægt
að sjá fyrir.

Fram kom, að hann hefði heldur lítið sett sig inn í fjármál fyrirtækisins,
en þeim mun meira vitað um ástand fiskseiðanna. Hann hefði verið á
næturvakt í stöðinni, eftir að fiskur kom þangað, gætt véla og annars. Þó
kom fram, að honum hefði verið kunnugt um, að vanskil hefðu verið hjá fé-
laginu, sagði m. a.: „Ég held þeir hafi nú til að byrja með staðið sæmilega í
stykkinu við verktakana, en svo fór það að verða svona eftir á. Það var
svona Í gegnum tímann alltaf svolítið eftir á með greiðslurnar.“ Spurður,
hvernig hann hefði metið stöðu fyrirtækisins veturinn 1988-1989, svaraði S.
Þ., að erfitt hefði verið að gera sér nákvæmlega grein fyrir því, slátrun hefði
seinkað 1988, fyrsta slátrun dregist fram undir áramót og álitamál verið,
hvað fiskurinn myndi gefa af sér á markaði. Fram til þess að slátrun hófst,
hefði ekkert verið nema peningaútlát, en dæmið hefði átt að fara að rúlla,
þegar slátrun og sala hæfist. Hann kvað sig minna, að fyrst hefði verið slátr-
að um 60--70 tonnum, en að gert hefði verið ráð fyrir að slátra um 1200
tonnum á árinu 1989. Á þessu hefði afkoman átt að byggjast.

Málsástæður og lagarök.
Rök stefnenda.

Stefnandi reisir riftunarkröfu sína á 51. gr. og ól. gr. gþl. nr. 6/1978. Hann
byggir á því, að við gerð samningsins í maí 1989 um breytingu á réttarstöðu
stefndu í Lindalaxi hf. hafi félagið verið ógjaldfært og hlutabréf þeirra í
2832

reynd verið orðin verðlaus. Við breytinguna á leigusamningnum hafi skuld-
ir Lindalax hf. aukist, en í reynd hafi fyrirtækið aldrei átt fyrir skuldum.
Megi því líkja samningnum við gjafagerning, þar sem það endurgjald, sem
fram hefði átt að reiða samkvæmt honum fyrir hlutabréfin, hefði ekki verið
Í neinu samræmi við verðmæti þeirra. Með samningnum hefði á ótilhlýði-
legan hátt farið fram ótilhlýðileg tilfærsla eigna og hagsmuna til stefndu á
kostnað lánardrottna félagsins, sem hafi orðið til þess, að eignir þess urðu
ekki til reiðu fyrir kröfuhafa, þegar félagið var tekið til gjaldþrotaskipta.
Stefnandi byggir á sömu rökum, að því er varðar forsamninginn frá 1988.

Að því er greiðsluna varðar, sem innt var af hendi 4. júlí 1989, vísar stefn-
andi sérstaklega til 2. mgr. 54. gr. gþl. Lindalax hf. hafi verið ógjaldfært,
þegar hún fór fram, og það hafi stefndu vitað eða mátt vita.

Byggt er á því, að frestdagur hafi verið 27. september 1989, þegar
greiðslustöðvunarbeiðni kom fram, og á því, að stefndu hafi verið „nákom-
in“ Lindalaxi hf. í skilningi b- og c-liðar 2. gr. gþl., þar sem þau hafi verið
hluthafar og átt fulltrúa í stjórn félagsins og því getað fylgst með hag þess.
Þau hafi því vitað eða mátt vita um ógjaldfærni fyrirtækisins, þegar samn-
ingsgerð fór fram.

Enn fremur vísar stefnandi á 36. gr. samningalaga nr. 7/1936, sbr. breyt-
ingalög nr. 11/1986, með því, að í stað þess að hafa í höndum verðlaus hluta-
bréf hafi stefndu fengið greiddar rúmlega 4 milljónir íslenskra króna og eigi
í vændum ríflega 200 milljónir króna ísl. miðað við gengisskráningu 22.
mars 1991. Hafi þeir með maí-samningnum öðlast mikla hagsmuni umfram
þá, sem þeir áttu von á samkvæmt upphaflega samningnum, þar sem þá
hafi verið fallið frá því að miða leiguna við byggingaráfanga stöðvarinnar.
Þá telur stefnandi, að leigugjaldið fyrir landið og réttindin sé of hátt, og því
sé bæði ósanngjarnt og andstætt góðri viðskiptavenju að halda samningnum
til streitu. Beri að breyta samningnum að þessu leyti, verði riftun ekki talin
heimil, meta, hvað sé sanngjörn leiga, og miða eftir sem áður við byggingar-
áfanga.

Stefnandi telur, að í ljós hafi verið leitt með framburði löggilts endur-
skoðanda Lindalax hf., að félagið hafi ekki verið gjaldfært á þeim tíma, sem
samningur var gerður um breytingu á réttarstöðu stefndu, hvort heldur tal-
ið verði, að það hafi gerst í nóvember 1988 eða maí 1989. Hann hafi borið,
að fyrirtækið hafi aldrei átt eignir fyrir skuldum, eftir að framkvæmdir við
byggingu eldisstöðvarinnar raunverulega hófust. Þá hafi allir aðilar málsins
vitað um viðvarandi vanskil félagsins, það hafi ekki getað staðið í skilum
eftir því, sem kröfur féllu á það, og stöðugar björgunaraðgerðir staðið yfir
til þess að reyna að forða því frá stöðvun og gjaldþroti.
2833

Stefnandi byggir og á því, að þar sem samningurinn frá 10. maí 1989 hafi
ekki verið efndur af hálfu Lindalax hf., hafi eignarréttur að hlutabréfum
stefndu ekki færst yfir til félagsins. Stefnandi vísar til bréfs fv. stjórnarfor-
manns til lögmanns stefndu, dags. 21. febr. 1989, sem frammi liggi í málinu,
þar sem fram komi, að ekki hafi verið unnt að láta landeigendur ganga út
úr félaginu, án þess að inn í það kæmu nýir hluthafar, — sú leið, að þeir
framseldu hluti sína til félagsins og gerður væri nýr leigusamningur, hafi
ekki verið fær, þar sem þá hefði orðið rýrnun á hlutafé félagsins, sem bank-
ar og aðrar lánastofnanir hefðu ekki samþykkt. Jafnframt hefðu þá hinir er-
lendu hluthafar komist í meiri hluta, sem væri andstætt lögum. Bankarnir
hafi hins vegar samþykkt að taka gilda fyrirframgreiðslu á leigu sem út-
borgað hlutafé. Stefndu séu því enn eigendur hlutabréfa, að upphæð NOK
7.000.000, og eigi að endurgreiða stefnanda það, sem greitt var fyrir fram
upp í verð þeirra.

Þá byggir stefnandi á því, að samkomulagið frá nóvember 1988 hafi að-
eins verið yfirlýsing um vilja til að gera samning. Það hafi verið skilyrt og
svo óákveðið og óútfyllt, að það hafi ekki getað verið grundvöllur samn-
ings, enda hafi endanlegur samningur í maí 1989 verið allfrábrugðinn því.
Þar hafi þó einnig verið mikilvæg skilyrði. Í samningnum hafi verið gefnir
tveir möguleikar, annar, að nýir hluthafar greiddu inn reiðufé á þann hátt.
að Lindalax hf. leysti til sín hlutabréfin, en framseldi síðan nýjum hluthöf-
um gegn greiðslu á reiðufé inn í félagið. Þetta hafi aldrei orðið, aldrei hafi
komið inn nýir hluthafar, sem vildu leysa þetta á þennan hátt. Í annan stað
hafi verið gert ráð fyrir útgáfu skuldabréfs til landeigenda. Það hafi nýir
hluthafar átt að gefa út. Aldrei hafi verið gert ráð fyrir því, að félagið sjálft
keypti hlutabréfin af landeigendum. Nýir hluthafar hafi þannig verið for-
sendur þess. að samkomulagið gæti orðið virkt og skapað þann rétt og þær
skyldur, sem stefndu vilji byggja á. Vatnsleysa sf. og Lindalax hf. hafi sem
sagt ætlað að gera samning, ef þessum skilyrðum yrði fullnægt, en það hafi
aldrei orðið, samkomulagið því aldrei orðið virkt og aldrei skapað þann
rétt eða þær skyldur, sem stefndu vilji byggja á í málinu. Þá hafi stefndu
aldrei framselt hlutabréf sín eða skilríki fyrir þeim og áfram neytt þess rétt-
ar til áhrifa á stefnu og rekstur félagsins, sem hlutafjáreign fylgdi, þ. e. með
því að hafa fulltrúa í stjórn þess: ein hinna stefndu hafi m. a. setið fund í
ágúst 1989, þar sem tiltekið hafi verið í fundargerð, hver væri eignarhluti
Vatnsleysu í félaginu.

Loks er á því byggt, að ekki hafi verið fyrir hendi formleg heimild til að
gera maísamninginn, hann hafi aldrei verið kynntur í stjórn félagsins eða
a. m. k. ekki verið bókað um hann. Á aðalfundi félagsins 16. júní 1989 hafi
2834

ekki verið getið um hann í fundargerð, enda þótt þar sé fjallað um erfið-
leika félagsins. Stjórnarformanni hafi að vísu verið falin framkvæmd sam-
komulagsins frá nóvember 1988, en það samkomulag sé svo frábrugðið maí-
samningnum, að hann hafi orðið að leggja fyrir hluthafafund, m. a. vegna
þess, að með honum hafi greiðslubyrði félagsins verið aukin. Þá sé hann að
öðru leyti þess efnis, að fari í bága við 2. mgr., sbr. 1. mgr. 20. gr., 27. gr. og
36. gr. samþykkta Lindalax hf.

Um vexti af málskostnaði er vísað í 175. grein laga nr. 85/1936, sbr. lög nr.
54/1988.

Rök stefndu.

Stefndu reisa sýknukröfu sína á meginreglum samningalaga um frelsi til
samningsgerðar og um túlkun samninga. Þau telja sig þegar með samkomu-
laginu frá 24. nóvember 1988 hafa skuldbundið sig til að afsala sér réttar-
stöðu hluthafa og taka réttarstöðu leigusala gagnvart Lindalaxi hf. og vísa
því til sönnunar til þeirra skjala, sem þá voru undirrituð. Þau sanni, að þá
þegar hafi fulltrúar Lindalax hf., þ.e. Seafood Development A/S og
stefndu, tekið ákvörðun um, að þau drægju sig út úr félaginu sem hluthafar
og fengju þess í stað stöðu leigusala.

Stefndu telja, að þessi breytta réttarstaða hafi verið áréttuð með for-
samningnum frá 13. febrúar 1989, og leggja áherslu á, að báðir þessir samn-
ingar hafi verið gerðir utan 6 mánaða frestsins, sem ræði um í riftunarregl-
um gjaldþrotalaga nr. 6/1978.

Stefndu halda því fram, að þetta hafi gerst í kjölfar ágreinings milli þeirra
og hinna norsku hluthafa út af seiðakaupum og yfirtöku Fjallalax hf. síð-
sumars 1988, og benda á, að hinn skammvinni frestur, sem fulltrúar Sea-
food Development A/S veittu landeigendum 24. nóv. 1988. sýni, að þeim
hafi verið mjög í mun að fá stefndu út úr félaginu sem fyrst. Þau hafi sam-
þykkt það, og þar með hafi verið kominn bindandi forsamningur milli aðila.
Eftir það hafi þau í raun aldrei verið í réttarstöðu hluthafa, ekki haft
íhlutunarrétt um málefni félagsins eða rétt til að skipta sér af rekstri þess.
Hafi allir aðilar hagað sér samkvæmt þeirri breytingu, sem þarna hafi orðið
á eignarhaldi í félaginu.

Byggt er á því, að fulltrúar Lindalax hf. og Seafood Development A/S
hafi ráðið ferðinni um framvindu málsins. Málið hafi að vísu verið flókið,
því að þurft hafi að fullnægja ákvæðum íslenskra laga um, að meiri hluti
hlutafjár væri í eigu íslenskra aðila, og tíma hafi tekið að reyna að fá nýja
hluthafa, sem gætu komið í stað stefndu. Skýri það þann drátt, sem varð á
því, að hinn endanlegi samningur var gerður, og vegna þessa hafi Lindalax
2835
hf. viljað halda stefndu inni sem hluthöfum að nafninu til. Stefndu hafi vilj-
að hag félagsins sem bestan og því fallist á að lána nöfn sín að þessu leyti,
en bæði þeim og öðrum hafi verið réttarstaðan ljós.

Stefndu benda á, að unnið hafi verið að frekari fjármögnun fram-
kvæmda, Draupnir hafi komið inn í félagið og 75 milljón króna framlag frá
norsku hluthöfunum og Den norske Creditbank hafi verið háð því skilyrði,
að þau færu út úr félaginu sem hluthafar. Norski bankinn og norsku hlut-
hafarnir hafi talið nauðsynlegt að losna við landeigendur út úr félaginu
vegna andstöðu þeirra við yfirtöku Fjallalaxstöðvarinnar, sem Lindalax hf.
hafi nánast verið neytt til af Den norske Creditbank.

Stefndu staðhæfa, að hefðu þau ekki verið að hugsa um hag félagsins,
hefðu þau getað rift öllum samningum, þegar misklíðin kom upp haustið
1988. Þau hefðu getað bent á fjölmörg atriði, sem ekki hefði verið staðið
við gagnvart sér. Þau hafi hins vegar ekki viljað gera félaginu erfitt fyrir og
því samþykkt þá lausn, sem fólst í forsamningnum í nóvember- og maí-
samningnum. Því sé út í hött að tala um örlætisgerning eða ótilhlýðilegan
gerning þeim til handa. Þvert á móti hafi breytingin á réttarstöðu þeirra
umfram allt verið gerð í þágu félagsins og annarra eigenda, sem eftir sátu,
einkum norsku eigendanna, sem hafi ráðið lögum og lofum. Þeir hafi þurft
meira fjármagn og talið sig geta fengið það, ef þeir gætu yfirtekið hlut land-
eigenda í félaginu og boðið hann fram í tengslum við lántökur. Það hafi
verið skv. tilmælum annarra hluthafa, að þau gengu út úr félaginu í nóvem-
ber 1988, og að beiðni þessara sömu hluthafa, að þau léðu máls á því, að
nöfn sín stæðu til málamynda, meðan útvegaðir væru nýir hluthafar, þótt
báðum aðilum hafi verið ljóst, að stefndu væru komin úr félaginu.

Greiðslunni 4. 7. 1989, telja stefndu, að verði ekki rift. Hér hafi verið um
að ræða greiðslu, sem hafi í alla staði verið eðlileg. Krafan hafi verið fallin í
gjalddaga, greiðslan verið í eðlilegum greiðslueyri og ekki verið svo há, að
hún hefði getað ráðið úrslitum um gjaldfærni þrotabúsins, enda hafi félagið
í staðinn fengið um 70 milljónir króna. Því séu skilyrði riftunar skv. 54. gr.
ekki fyrir hendi. Í annan stað hafi þar verið um að ræða greiðslu skv. gagn-
kvæmum samningi, sem eðlilegast hefði verið, að þrotabúið gengi inn í.
Vísa stefndu þar um til VII. kafla laga nr. 6/1978, einkum 43. og 49. gr. Þá
halda stefndu því fram, að Lindalax hf. hafi orðið að inna þá greiðslu af
hendi til að tryggja veru fyrirtækisins áfram á landi stefndu. Greiðslan á
leigunni hafi á engan hátt verið ótilhlýðileg, heldur bæði eðlileg og nauð-
synleg til að koma í veg fyrir, að stefndu riftu samningnum um landsnytj-
arnar.

Stefndu líta svo á, að við samningsgerðina í nóvember 1988 hafi þeir get-
að talist „nákomnir“ í skilningi gjaldþrotalaga, en ekki eftir það, því að þá
2836

hafi þeir afsalað sér stöðu og rétti hluthafa. Þá sé ekki hægt að meta hug-
læga afstöðu þeirra haustið 1988 á mælikvarða dagsins í dag samkvæmt
þeirri vitneskju, sem menn hafi nú vegna þeirra upplýsinga, sem nú orðið
liggi fyrir. Þá hafi menn verið afar bjartsýnir á framtíð fiskeldis á Íslandi,
stjórnmálamenn hafi óspart hvatt menn til fjárfestinga í fiskeldi, því að það
hafi þótt álitlegur kostur. Síðan hafi skipast veður í lofti. Staðhæfa stefndu
þessu til stuðnings, að Draupnissjóðurinn hafi haustið 1988 keypt hlutabréf
í Lindalaxi á yfirverði, og hafi þar þó verið í öndvegi menn, sem hafi átt að
vita, hvað þeir væru að gera. Þá staðhæfa stefndu, að eðlilegt sé, að fyrir-
tæki í mikilli og hraðri uppbyggingu og fjárfestingum, eins og í þessu tilfelli,
eigi ekki fyrir skuldum, meðan rekstur sé ekki kominn í gang.

Stefndu mótmæla með öllu skírskotun stefnanda til 36. gr. laga nr. 7/1936,
sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986, að ósanngjarnt sé að halda maísamningnum til
streitu, m. a. vegna þess, að leigan fyrir landið sé of há samkvæmt honum.
Telja stefndu þvert á móti ósanngjarnt og andstætt góðu viðskiptasiðferði
að freista þess að fá öðrum aðstöðu til að hagnýta sér land stefndu, án þess
að nokkuð komi á móti. Þá staðhæfa stefndu, að leigan hafi ekki verið talin
há miðað við þá möguleika, sem fyrir væru á landinu.

Varðandi vaxtakröfu í tengslum við málskostnaðinn er vísað til 10. gr.
vaxtalaga nr. 25/1987.

Niðurstaða.

A: Í stefnu var einungis krafist riftunar á samningnum frá 10. maí 1989 og
endurgreiðslu á því fé, sem stefndu höfðu fengið greitt samkvæmt þeim
samningi, þ. e. 4.348.176 kr., auk dráttarvaxta. Við málflutning setti lög-
maður stefnanda fram kröfu um, að viðurkennt yrði, að búið hefði ekki
einasta aldrei verið bundið af þeim samningi, heldur og, að sama ætti við
um viljayfirlýsingarnar frá 13. febrúar 1989 og 23. og 24. nóvember 1988.
Verði hins vegar fallist á, að einhvers konar samningur hafi komist á 24.
nóvember 1988 eða síðar, verði einnig heimilað að rifta þeim samningi.

Stefndu mótmæltu þessari „útvíkkun“ kröfugerðar með vísan til 113. gr.
eml. nr. 85/1936.

Þar sem samningar þessir höfðu verið lagðir fram í réttinum, áður en nú-
verandi lögmaður stefnanda tók við málinu af skiptastjóra, verður að telja,
að hann hafi haft nægan tíma og tækifæri til að koma frekari kröfum að
með framhaldsstefnu. Ekki verður fallist á þann skilning stefnanda, að
stefnukrafan um riftun á samningnum frá 10. maí 1989 hafi sjálfkrafa falið í
sér kröfu um riftun umræddra forsamninga. Það hlaut að fara eftir því,
hvernig á samninga þessa yrði litið. Ólík sjónarmið gátu komið til álita
2837

vegna mismunandi tímamarka frá frestdegi. Niðurstaða í því efni gat og
verið undir því komin, hvort stefndu teldust til „nákominna“ Í skilningi
gjaldþrotalaga eða ekki. Samkvæmt skýru ákvæði 113. gr. ætti því einungis
að fjalla um heimild til riftunar maísamningsins. Niðurstaða þar um þykir
hins vegar, þegar á málið er litið í heild, svo háð því, hvort unnt væri að
rifta nóvembersamkomulaginu, að ekki verði hjá því komist að fjalla um
hvort tveggja.

Í málflutningi byggði lögmaður stefnanda á 51. gr. gþl., en hvorki í stefnu

né greinargerð. Því var ekki mótmælt af hálfu lögmanns stefndu, og verður
því tekin afstaða til riftunarmöguleika samkvæmt því ákvæði sem og ól. gr.
gþl. og 54. gr., að því er varðar greiðsluna frá 4. 7. 1989.
B: Telja verður, að leitt hafi verið í ljós með fram lögðum gögnum og fram-
burði aðila og vitna, að samningur sá milli Lindalax hf. og stefndu, dags. 10.
maí 1989, sem krafist er riftunar á, hafi verið endanleg gerð samkomulags,
sem undirritað var 24. nóvember 1988 að frumkvæði fulltrúa hins norska
fyrirtækis, Seafood Development A/S, stærsta hluthafa í Lindalaxi hf.. í
kjölfar ágreinings um veigamikla þætti í rekstri fyrirtækisins.

Ekki verður annað séð af framburði vitna og fram lögðum gögnum en til-
gangurinn hafi frá upphafi verið annars vegar að búa svo um hnútana. að
stefndu gengju út úr og hættu afskiptum af Lindalaxi hf. sem hluthafar og
yrðu einungis leigusalar, hins vegar að fá aukið fé inn í fyrirtækið.

Fv. stjórnarformaður hefur borið. að þessi ráðstöfun hafi leitt til þess, að
veittar voru til félagsins 75 milljónir króna frá Seafood Development A/S
og Den norske Creditbank í júlí 1989. og hafi umræddur samningur við
stefndu verið forsenda þess, að þetta fé fengist. Den norske Creditbank
hafi sett það skilyrði að fá ráðstöfunarrétt yfir hlutafé stefndu, og til að
tryggja þann rétt hafi orðið að inna af hendi greiðsluna 4. júlí 1989, að fjár-
hæð rúmlega 4 millj. ísl. kr., til þess að binda stefndu við samninginn.

Stefnandi telur ósannað, að Den norske Creditbank hafi sett slíkt skil-
yrði, og mótmælir þeim skilningi á bréfi því frá bankanum, dags. 29. júní
1989, sem frammi liggur í málinu. Álitamál kann að vera, hvernig túlka
skuli umrætt bréf, en ekki verður úr því skorið hér. Þykir því verða að
leggja til grundvallar þann framburð fyrrv. stjórnarformanns, að hann hafi
haft þann skilning, bæði á bréfinu og því. sem fram kom við hann í munn-
legum samtölum, að þetta væri skilyrði af hálfu bankans.

Fv. stjórnarformaður bar, að framkvæmd samkomulagsins hefði dregist
bæði vegna skorts á reiðufé og vegna þess, að það dróst að finna nýja Ís-
lenska hluthafa til að fullnægja skilyrðum íslenskra laga um, að meiri hluti
hluthafa væri Íslendingar. Hafi verið sótt um undanþágu frá þessu lagaskil-
2838
yrði til dómsmálaráðuneytisins og tímabundin undanþága verið veitt 31. júlí
1989.

Enda þótt samningurinn frá 10. maí 1989 sé bæði ýtarlegri og í ýmsu frá-
brugðinn samkomulaginu frá 24. nóvember 1988, verður ekki annað séð en
meginefni þeirra sé hið sama, þ. e. að breyta réttarstöðu stefndu úr hluthöf-
um í leigusala.

Í nóvembersamkomulaginu er afdráttarlaust kveðið á um, að bundinn
verði endi á samvinnu aðila með því, að landeigendur dragi sig út sem hlut-
hafar og takmarki þátttöku sína við hreint leigusamband. Ákvæði er um
leigugreiðslur og fyrirframgreiðslu fyrir 5 ár, sem greiðist þegar í stað, og
tekið fram, að landeigendur láti hlutabréf sín af hendi við Lindalax hf., þeg-
ar hún verði innt af hendi. Samtímis falli niður réttindi þeirra og skyldur
sem hluthafa.

Það skilyrði er sett í samkomulaginu, að stjórn Seafood Development
A/S og viðskiptabankar Lindalax hf. samþykki samkomulagið. Ekkert ligg-
ur fyrir um afstöðu stjórnar Seafood Development A/S, en fram hefur
komið, að viðskiptabankar fyrirtækisins hafi sett skilyrði um, að aukið fé
kæmi þar inn.

Ljóst er, að efndir þessa samkomulags hafa verið nokkrum örðugleikum
bundnar og dregist hefur að finna til þess leið, en enga vísbendingu er að
finna í framburði eða skriflegum gögnum málsins, að aðilum samkomulags-
ins hafi nokkru sinni snúist hugur um umrædda breytingu á réttarstöðu
landeigenda. Enda er fyrirætlun þeirra áréttuð með viljayfirlýsingunni frá
13. febrúar 1989 og þá gert ráð fyrir, að endanlegur samningur liggi fyrir
innan tveggja vikna.

Í bréfi fv. stjórnarformanns til lögmanns stefndu, dags. 21. febr. 1989, sem
fylgir gögnum málsins og sent var ásamt drögum að endanlegum samningi,
segir m. a., að ekki hafi verið unnt að „láta hlutina einfaldlega ganga til
baka. þannig, að landeigendur afsali sér hlutafé sínu gegn því, að félagið
inni af hendi árlegar leigugreiðslur í framtíðinni“. Ástæðurnar segir
stjórnarform. tvær, annars vegar, að þá yrði rýrnun á hlutafé í félaginu, sem
lánastofnanir myndu ekki samþykkja, hins vegar eignuðust þá erlendir
hluthafar meiri hluta, sem væri andstætt lögum. Síðan segir: „Af þessum
sökum hef ég valið þann kost að láta félagið kaupa hlutaféð með útgáfu
skuldabréts til langs tíma, en hugmyndin er, svo sem ráð er fyrir gert í
kaupsamningnum, að fá nýja innlenda hluthafa til að ganga síðar inn í
kaupin.“

Niðurstaðan er svo samningurinn frá 10. maí 1989, þar sem gert er endan-
lega út um það, með hvaða greiðsluskilmálum Lindalax hf. kaupi hlutabréf
2839

landeigenda. Þar er skýrt tekið fram, að landeigendur framselji Lindalaxi
hf. hlutafé sitt í félaginu gegn greiðslu á leigu fyrir landsréttindin frá Í.
október 1987. Til þess að það sé unnt, þurfi helst að finna nýja hluthafa til
að greiða andvirði hlutafjáreignar landeigenda, 47.099.845 kr. í reiðufé til
félagsins, til viðbótar nýju hlutafé, sem nauðsynlegt sé til að halda rekstri
félagsins gangandi. Er samið um, að Lindalax hf. fái ársfrest til að útvega
nýja hluthafa. Takist það ekki, skuli landeigendur engu að síður framselja
Lindalaxi hlutaféð í síðasta lagi 10. maí 1990, og skuli þá jafnframt gefið út
skuldabréf til 22 ára, reyndar af nýjum hluthöfum, en við undirskrift samn-
ings skuli greiða leigu fyrir árin 1987-1989, að fjárhæð 4.348.176 kr.

Augljós mótsögn er í síðari efndakostinum, þ. e., að takist ekki að útvega
nýja hluthafa, skuli samt nýir hluthafar gefa út skuldabréf, og verður ekkert
um það sagt, með hverjum hætti samningurinn hefði að lokum verið efnd-
ur. Hins vegar verður ekki annað séð en í júlí hafi verið búið að ryðja úr
vegi þeim hindrunum fyrir eindum, sem stjórnarformaður gat um í framan-
greindu bréfi sínu, annars vegar með aukningu hlutafjár og hins vegar með
heimild stjórnvalda til þess, að meiri hluti félagsins væri tímabundið í eigu
útlendinga.

Telja verður, að vilji og megintilgangur samningsaðila hafi verið hinn
sami í nóvember 1988 og maí 1989. Aðilum var frjálst að gera með sér
samning um eigendaskiptin og breytingu á réttarstöðu landeigenda, enda
verður hvorki séð af gögnum málsins né framburði aðila og vitna, að samn-
ingsaðilar hafi nokkru sinni gert tilraun til að breyta þessu meginefni samn-
ingsins né að nokkur ágreiningur hafi verið með þeim um eðli hans og
megininntak. Verður og ekki annað séð en samningurinn hafi verið til þess
ætlaður að tryggja hagsmuni beggja samningsaðila.

Í öllum samningunum er tiltekið, að stefndu selji eða framselji hlutabréf
sín Lindalaxi hf. Í 36. gr. samþykkta félagsins er ákvæði um takmörkun
hlutafjáreignar félagsins sjálfs við 10%, sama efnis og 46. gr. laga um hluta-
félög nr. 32/1978. Ótvírætt þykir fram komið í málinu, að ætlunin hafi verið
og að því hafi verið unnið að sjá til þess, að hinu lögmælta marki yrði náð.

Að því er önnur formskilyrði samþykkta félagsins varðar, þykja þau ekki
hafa verið brotin svo, að valdi ógildi samningsins.

Að öllu þessu athuguðu verður því að telja, að samningur um breytingu á
réttarstöðu stefndu hafi komist á 24. nóvember 1988, enda þótt ekki hafi
verið gengið frá endanlegum skilmálum fyrr en 10. maí 1989. Verður ekki
séð, að það raski gildi samningsins sem slíks, þótt endanlegur gjalddagi hafi
ekki verið kominn, þegar félagið var tekið til gjaldþrotaskipta, enda hafi
það verið á ábyrgð kaupenda hlutabréfanna að fullnægja nauðsynlegum
2840

skilyrðum efnda. Ekki þykir úrslitum ráða, þótt seljendur hlutabréfanna
hafi ekki verið búnir að framselja hlutafjárskírteini sín formlega, kaupend-
ur höfðu fengið þann ráðstöfunarrétt yfir hlutafjáreigninni, sem þeir töldu
sig þurfa.

C: Stefnandi byggir á því, að samningurinn frá 10. maí 1989 jafngildi gjafa-
gerningi, þar sem hlutabréf stefndu hafi verið verðlaus, og eigi hið sama við
um samkomulagið frá nóv. 1988, þar sem fyrirtækið hafi í raun aldrei átt
fyrir skuldum. Samkvæmt því megi rifta samningunum á grundvelli $1. gr.
gþl.. þar sem stefndu hafi verið nákomin Lindalaxi hf. samkvæmt b- og c-lið
2. gr. gþl. nr. 6/1978.

Það er mat dómsins, að fallast beri á það með stefnanda, að stefndu
verði, eins og mál þetta er vaxið og með hliðsjón af því, sem að framan er
sagt, að teljast hafa verið „nákomin“ Lindalaxi hf., þegar þau undirrituðu
samningana, sem hér um ræðir, bæði sem einstaklingar og sameignarfélag
þeirra, Vatnsleysa.

Ekki liggur fyrir beint mat á verðmæti hlutabréfa í Lindalaxi hf., hvorki
haustið 1988 né í maí 1989. Í málinu hefur hins vegar komið fram, að nýr
hluthafi, Draupnir hf., síðar Draupnissjóðurinn hf., hafi komið inn í fyrir-
tækið haustið 1988, og hafa stefndu staðhæft, að hann hafi keypt hlutabréf á
yfirverði. Í ljósriti af fundargerð frá stjórnarfundi 20. október 1988, sem
frammi liggur í gögnum málsins, er frá því skýrt, að Draupnir hafi þegar
greitt sinn hluta af hlutafé og áhættuláni til félagsins, og í fundargerð frá
stjórnarfundi 23. ágúst 1989 kemur fram, að hlutafjáreign Draupnis sé
8.18%., að fjárhæð 15.299.322 kr. Þykir það ekki benda til þess, að hlutabréf
í félaginu hafi verið talin verðlaus haustið 1988. Þá er komið fram, að Den
norske Creditbank hafi lagt til félagsins 51% af 75 milljónum kr., þ. e. fjár-
hæð að jafnvirði 38 milljónum ísl. kr., í júlí 1989, u. þ. b. tveimur mánuðum
eftir gerð maísamningsins 1989, gegn því skilyrði að fá ráðstöfunarrétt yfir
sama hlutfalli af hlutafjáreign stefndu, og þykir það ekki benda til þess, að
hlutabréf þeirra hafi verið talin verðlaus á þeim tíma.

Verður samkvæmt framansögðu að telja ósannað, að um gjafa- eða
Örlætisgerning hafi verið að ræða í þágu stefndu, og því þykir ekki fært að
heimila riftun á grundvelli Sl. gr. gþl.

Er þá að kanna skilyrði ól. gr. gþl.

Sem fyrr segir, er fallist á það með stefndu, að samningurinn frá 10. maí
1989 hafi verið endanleg gerð samkomulags, sem gert hafi verið þegar í
nóvember 1988, og hafi réttarstöðu þeirra verið breytt félaginu í hag ekki
síður en þeim sjálfum. Því verður ekki talið, að samningur þessi hafi með
ótilhlýðilegum hætti orðið landeigendum til hagsbóta á kostnað lánar-
2841

drottna. Telja verður, að sýnt hafi verið fram á, að samningurinn hafi verið
— eða forráðamenn félagsins a. m. k. talið, að hann væri forsenda þess, að
aukið fé kæmi inn í félagið. Og þegar þess er gætt, að inn í félagið komu 75
milljónir ísl. kr., eftir að samningurinn hafði verið gerður, — samningur, sem
talinn var rúml. 47 milljóna ísl. kr. virði með kjörum, sem gerðu félaginu
fært að dreifa greiðslum á 25 ára tímabil, — og eftir að fyrsta greiðsla sam-
kvæmt honum var innt af hendi sumarið 1989, verður að telja, að meira hafi
getað orðið eftir til fullnustu kröfuhöfum en ef samningurinn hefði ekki
verið gerður. Verður því ekki séð, að samningurinn hafi leitt til þess, að
eignir félagsins yrðu ekki til reiðu til fullnustu kröfuhöfum eða að hann hafi
leitt til skuldaaukningar kröfuhöfum til tjóns.

Fram hefur komið í málinu, að væntanlega hefði félagið verið ógjaldfært,
„insufficient“, á þeim tíma, sem samningurinn var gerður, ef félagið hefði
verið gert upp, hvort sem var í nóvember 1988 eða maí 1989, en ekki þykir
sannað af hálfu stefnanda, að landeigendur hafi vitað eða mátt vita, að
stefndi í gjaldþrot. Vísast þar um til ummæla stefndu og vitna, sem fyrir
dóm komu, sem benda til þess, að ekki hafi þrátt fyrir erfiðleika verið séð
fram á gjaldþrot, fyrr en eftir að fiskurinn brást sumarið 1989. Einnig má
benda á bókun aðalfundar 16. júní 1989, sem frammi liggur í málinu. þar
sem segir m. a.: „Fjármögnun hefur verið erfið og gengið á ýmsu. Náðst
hefur samkomulag um rekstrarlánafyrirgreiðslu til tveggja ára. Skilyrði fyr-
ir því er 75 milljón króna hlutafjáraukning. Seafood Development A/S hef-
ur þegar skrifað sig fyrir 49% af þessari fjárhæð, en bindandi loforð hafa
ekki fengist fyrir eftirstöðvum. Íslenskir aðilar, búsettir í Þýskalandi, eru þó
að íhuga kaup.“ Einnig þykir rétt að vísa hér til ummæla fyrrverandi fram-
kvæmdastjóra félagsins, í skýrslu, sem hann gaf skiptaráðanda þrotabúsins
16. desember 1989, sbr. endurrit af því þinghaldi í gögnum málsins. Þar segir
hann aðspurður um það, hvenær honum hafi sýnst líklegt, að fyrirtækið
lenti í gjaldþroti, að hann tímasetji það í júlímánuði. Hann skýrir svo frá
m. a., að þá hafi komið í ljós, að ekki yrði af hlutabréfakaupum af hálfu
svissneskra og þýskra aðila, sem áhuga hafi sýnt. Hafi þar fyrst og fremst
verið um að ræða „hlutabréf landeigenda, sem félagið hafði leyst til sín“.
eins og þar segir, og síðar: — „menn voru mjög vongóðir um, að það myndi
takast að selja þarna hlutabréf, að andvirði um 50 milljónir króna“. Enn
fremur tilgreinir hann, hvernig fiskurinn í stöðinni brást, og getur þess til,
að áfallið með fiskinn hafi kostað nálægt 50 milljónum króna. — „40
kannski, þetta eru tugir milljóna“, segir í skýrslu framkvæmdastjórans fyrr-
verandi.

Samkvæmt þessu verður ekki talið, að fyrir hendi séu þau skilyrði riftun-
ar samningsins, sem kveðið er á um í 61. gr. gjaldþrotalaga.
2842

Að því er varðar greiðsluna, sem innt var af hendi 4. júlí 1989, fellur hún,
að skilyrðum uppfylltum, innan tímamarka 1. mgr. 54. gr. gþl., og skiptir þá
ekki máli, hvort hún var til „nákominna“ eða annarra.

Ekki verður séð, að stefnandi hafi sýnt fram á það með sannfærandi rök-
um, að greiðsla þessi hafi ráðið úrslitum um gjaldfærni Lindalax hf. né að
nokkur önnur riftunarskilyrði $4. gr. gþl. en tímasetning greiðslunnar hafi
verið fyrir hendi. Verður að fallast á það með stefndu, að hún hafi verið
fallin í gjalddaga. miðað við, að samningurinn frá 10. maí teljist gildur, og
innt af hendi með venjulegum greiðslueyri.

Því hefur verið haldið fram af stefndu og staðfest í framburði fyrrverandi
stjórnarformanns félagsins, að greiðsla þessi hafi verið nauðsynleg til að
binda landeigendur við samninginn um hina nýju réttarstöðu þeirra, sem
hafi verið skilyrði fyrir því, að hlutafjáraukning upp á 75 milljónir króna —
eða a. m. k. 51% þeirrar upphæðar -— fengist inn í félagið. Verður að fallast
á það með stefndu, að skilyrði riftunar séu ekki fyrir hendi, hvorki sam-
kvæmt 54. gr. né 61. gr. gþl.

D: Þá kemur til skoðunar vísan stefnanda til 36. gr. samningalaga nr. 7/1936,
sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986.

Fallast ber á það með stefnanda, að staða landeigenda hafi breyst með
umræddum samningum til hins betra, úr því að svo fór, að félagið varð
gjaldþrota. Þó ber að hafa í huga, að landeigendur voru frá upphafi leigu-
salar jafnframt því að verða stórir hluthafar í félagi, sem allir töldu, að ætti
mikla framtíð fyrir sér og væri arðvænlegt. Þau gátu því eins gert ráð fyrir
því, að þau væru að afsala sér verulegri arðsvon í framtíðinni.

Stefnandi staðhæfir, að leigugjaldið hafi hækkað óeðlilega með samn-
ingnum 10. maí 1989, vegna þess að þar hafi verið fallið frá því að binda
leiguna við byggingaráfanga stöðvarinnar og fyrirsjáanlegt, að stöðin yrði
ekki stækkuð. Telur hann eðlilegt að víkja samningsákvæðunum um leigu-
kjörin til hliðar og binda leiguna á ný við stækkunaráfanga.

Fyrst er þá þess að gæta, að því er varðar fyrirkomulag leigugreiðslna eft-
ir byggingaráföngum, að samkvæmt upphaflega leigusamningnum frá 23.
október 1987 voru í 13. gr. eins konar tryggingarákvæði fyrir leigusala, ef
ekki kæmi til stækkunar stöðvarinnar. Þar segir í 1. mgr., hvernig við skuli
bregðast með sérstökum samningi, ef starfsemi stöðvarinnar leggist niður,
og í 2. mgr. er ákvæði þess efnis, að hafi leigutaki ekki fyrir árið 2002 reist
þau mannvirki, sem gert sé ráð fyrir skv. samningnum, verði leigusalar
óbundnir af öllum ákvæðum, sem bundin séu frekari stækkun stöðvarinnar.

Hafa verður í huga, að þótt ekki séu nú uppi fyrirætlanir um stækkun
stöðvarinnar og illa horfi um fiskeldi á Íslandi, gæti það átt eftir að breytast
2843

á þeim aldarfjórðungi, sem leigusamningurinn tekur til. Enn fremur þykir
rétt að taka tillit til þess, að leigugjaldið hafði með nóvembersamkomu-
laginu 1988 verið lækkað talsvert frá upphaflegum fyrirætlunum og fram
hefur komið, að öðrum eigendum Lindalax hf. hafi ekki þótt það hátt í
upphafi. Vísast um það til vitnisburðar fv. stjórnarformanns og greinargerð-
ar hans, dags. 12. nóv. 1990, sem birt var sem svar við frétt í vikuriti, en
greinargerð þessi liggur frammi í málinu. Þar segir m. a.: „Útreikningar.
sem gerðir voru á grundvelli umsaminnar leigu, að fjárhæð 2,7 milljónir
króna á ári miðað við verðlag í dag, bentu til, að verð fyrir lítra af heitu
vatni fyrir eldisstöðina yrði með því allra lægsta, sem þekkist á landinu.
Með vían til þessa svo og staðsetningar hins leigða lands og annarra land-
kosta var endurgjaldið til landeigenda talið eðlilegt og sanngjarnt af hálfu
okkar, sem sátum í stjórn Lindalax á þessum tíma.“

Af hálfu stefnanda hefur hvorki með vitnaleiðslum né skriflegum gögn-
um verið sýnt fram á það, hversu mikið of hátt leigugjaldið sé né hvert vera
myndi sanngjarnt leigugjald fyrir landsréttindin.

Þegar á þessi atriði öll er litið, verður ekki séð, að talist geti að þessu
leyti ósanngjarnt af stefndu eða andstætt góðu viðskiptasiðferði að bera
maísamninginn fyrir sig. Verður því ekki talin ástæða til að víkja samningn-
um frá 10. maí 1989 um leigukjörin til hliðar á grundvelli 36. gr. sml.

Samkvæmt framansögðu skulu stefndu sýknuð af öllum kröfum stefn-
anda.

Rétt þykir, að hvor aðila um sig beri sinn kostnað af málinu.

Dómsorð:

Stefndu, Sæmundur Þórðarson, Anne May Sæmundsdóttir, Þórður
John Sæmundsson, Siv E. Sæmundsdóttir, Geirlaug Þorvaldsdóttir,
Katrín Þorvaldsdóttir og Skúli Þorvaldsson og óskráð sameignarfélag
þeirra, Vatnsleysa sf., skulu vera sýkn af kröfum stefnanda.

Hvor aðila um sig beri sinn kostnað af málinu, stefnandi annars
vegar og stefndu sameiginlega og in solidum hins vegar.
2844
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 222/1992. - Kristján Stefánsson
(Hilmar Ingimundarson hrl.)
gegn
Hf. Eimskipafélagi Íslands
(Sigurður G. Guðjónsson hrl.)

Skuldabréf. Málskostnaður. Aðilaskipti.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Gunnlaugur
Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Áfrýjandi skaut þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 21. maí
1992. Hann krefst aðallega sýknu af öllum kröfum stefnda, en til
vara lækkunar á þeim auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta-
rétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda.

Fyrir Hæstarétti var lýst yfir því, að Hf. Eimskipafélag Íslands
væri orðið eigandi þeirrar kröfu, sem Verðbréfamarkaður Fjárfest-
ingarfélagsins hf. sótti í máli þessu í héraði. Hefur fyrrnefnda fé-
lagið því tekið við aðild að málinu með vísan til 1. mgr. 22. gr. laga
nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 166. gr. sömu laga, eins og
henni var breytt með 20. gr. laga nr. 38/1994.

Af hálfu áfrýjanda hefur þeirri nýju málsástæðu verið haldið fram
fyrir Hæstarétti til stuðnings kröfu um sýknu, að fallið hafi verið frá
kröfum á hendur honum í dómsmáli, sem er getið í hinum áfrýjaða
dómi og Verðbréfamarkaður Fjárfestingarfélagsins hf. höfðaði á ár-
inu 1989 gegn áfrýjanda og samskuldurum hans á grundvelli sömu
skuldabréfa og kröfur eru byggðar á í þessu máli. Stefndi mótmælti
þessari málsástæðu sem of seint fram kominni. Hún er með öllu
haldlaus til sýknu í máli þessu og kemur þegar af þeirri ástæðu ekki
frekar til álita.

Eins og getið er í hinum áfrýjaða dómi, hefur áfrýjandi meðal
annars borið því við, að hann hafi að fullu greitt Verðbréfamarkaði
Fjárfestingarfélagsins hf. skuld þá, sem mál þetta er höfðað um,
með skuldabréfum að fjárhæð 2.000.000 króna, sem hann hafi af-
2845

hent lögmanni félagsins 7. mars 1990. Af hálfu stefnda heftur þeirri
staðhæfingu verið mótmælt og því haldið fram, að skuldabréf þessi
hafi verið afhent að handveði til tryggingar fyrir kröfunum, sem eru
sóttar í þessu máli, en í kröfugerð hafi verið tekið fullt tillit til
greiðslna, sem hafi fengist af skuldabréfunum. Áfrýjandi hefur ekki
sýnt fram á með neinum þeim hætti, sem heimild er til í máli sam-
kvæmt XVII. kafla laga nr. 91/1991, að skuldabréfin hafi verið af-
hent í öðru skyni en stefndi heldur fram, og verður því ekki fallist á
þessa málsástæðu.

Með þessari athugasemd ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm með
vísan til forsendna hans.

Dæma verður áfrýjanda til að greiða stefnda málskostnað, svo
sem greinir í dómsorði, en við ákvörðun hans er tekið tillit til þess,
að áfrýjun málsins er með öllu að ófyrirsynju, sbr. 1. og 2. mgr. 131.
gr. laga nr. 91/1991.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera Óraskaður.
Áfrýjandi, Kristján Stefánsson, greiði stefnda, Hf. Eim-
skipafélagi Íslands, 300.000 krónur í málskostnað.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 23. mars 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 9. mars sl., höfðaði Verðbréfamarkaður
Fjárfestingarfélagsins hf., kt. 590789-2089, Hafnarstræti 7, Reykjavík, fyrir
bæjarþingi Reykjavíkur með áskorunarstefnu, þingfestri 13. nóvember 1990,
á hendur Kristjáni Stefánssyni, kt. 010345-3169, Frostaskjóli 81, Reykjavík.
Máli þessu var vikið til almennrar meðferðar 9. apríl 1991.

Dómkröfur stefnanda eru, að stefndi greiði stefnanda skuld, að fjárhæð
2.063.141,96 kr., með dráttarvöxtum |...J auk málskostnaðar |...}, allt að frá-
dregnum innborgunum, að fjárhæð 100.000 kr. 11. okt. 1988, 114.573 kr. 21.
sept. 1989, 100.000 kr. 5. okt. 1989, 50.000 kr. 16. okt. 1989, 130.000 kr. 11. júlí
1990, 133.553 kr. 20. júlí 1990 og 218.823 kr. 24. september 1990. {...)

Af hálfu stefnda er aðallega krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda. Til
vara er krafist lækkunar á stefnukröfum. Jafnframt er þess krafist, að stefn-
andi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar |...|.

I.
Stefnandi kveður hina umstefndu skuld vera samkvæmt fjórum sam-
hljóða nafnskuldabréfum, út gefnum í Reykjavík 26. nóv. 1987 af Blásteini
2846

sf., hverju upphaflega að fjárhæð 470.000 kr., bundnum lánskjaravísitölu
með grunnvísitölu 1841. Samkvæmt ákvæðum bréfanna skyldi endurgreiða
lánin með átta afborgunum á eins mánaðar fresti, í fyrsta sinn 15. maí 1988,
og skyldu bréfin ekki bera samningsvexti. Heimilt skyldi að gjaldfella eftir-
stöðvar skuldabréfanna, ef ekki væru staðin skil á greiðslum af bréfunum. Í
bréfunum sé ákvæði um hæstu lögleyfðu dráttarvexti af vanskilum skuldar-
innar. Skuldabréfin séu gefin út til Bryndísar Þráinsdóttur, sem hafi fram-
selt skuldabréfin 1. des. 1987 Verðbréfasjóðnum hf. samkvæmt varðveittu
umboði. Verðbréfasjóðurinn hf. hafi síðar framselt skuldabréfin stefnanda
málsins samkvæmt varðveittu umboði.

Stefndi Kristján Stefánsson hafi ásamt Kjartani Daníelssyni og Jóni Þór
Einarssyni tekist á hendur sjálfskuldarábyrgð á greiðslu skuldabréfanna, en
Jóni og Kjartani sé ekki stefnt í máli þessu, þar sem dómur á hendur þeim
til greiðslu skuldarinnar hafi þegar gengið í bæjarþingi Reykjavíkur. Þrátt
fyrir ítrekaðar innheimtutilraunir hafi ekki verið staðin skil á greiðslum af
bréfunum frá og með gjalddaga 15. maí 1988 að öðru leyti en að 100.000 kr.
hafi verið greiddar 11. okt. 1988, 114.573 kr. 21. sept. 1989, 100.000 kr. 5. okt.
1989, 50.000 kr. 16. okt. 1989, 130.000 kr. 11. júlí 1990, 133.553 kr. 20. júlí 1990
og 218.823 kr. 24. september 1990.

Stefnandi sundurliðar stefnufjárhæðina svo:

Gjaldfallinn verðbættur höfuðstóll 15. maí 1988 .......... kr. 2.062.791,96
Bankakostnaður ..................0 000. - 350,00

Samtals kr.2.063.141,96

Kveður stefnandi málið höfðað samkvæmt 17. kafla laga nr. 85/1936.
Dómkröfur séu studdar við reglur samninga- og kröfuréttar, en krafa um
málskostnað við 12. kafla laga nr. 85/1936, sbr. lög nr. 54/1988. Krafa um
dráttarvexti styðjist við lög nr. 25/1987. Krafa um virðisaukaskatt á mál-
flutningsþóknun styðjist við lög nr. 50/1988. Stefnandi sé ekki virðisauka-
skattsskyldur aðili, og beri því nauðsyn til að fá dóm fyrir skattinum úr
hendi stefnda.

11.

Stefndi kveður málsatvikum ekki fyllilega rétt lýst. Hann kannast við að
hafa ritað sem sjálfskuldarábyrgðarmaður á skuldabréfin 26. nóvember
1987. Hins vegar hafi kröfuhafinn, Bryndís Þráinsdóttir, lýst yfir því sama
dag, að kæmi til framsals á þessum skuldabréfum, félli niður ábyrgð stefnda
af bréfunum, sbr. yfirlýsingu Bryndísar, dags. 26. nóvember 1987.

Í málavaxtalýsingu stefnanda sé fullyrt, að Bryndís hafi framselt bréfin
Verðbréfasjóðnum hf. 1. desember 1987 samkvæmt varðveittu umboði.
2847
Þessu sé mótmælt af stefnda, þar sem slíkt framsal væri með öllu löglaust.
Við munnlegan málflutning rökstuddi lögmaður stefnda þessa málsástæðu
svo, að umboð Bryndísar Þráinsdóttur tæki samkvæmt orðalagi sínu aðeins
til þeirra verðbréfa, sem hún hefði átt í vörslu sjóðsins við útgáfu þess 15.
desember 1986, en þau bréf, sem hér sé deilt um, hafi verið gefin út 26. nóv-
ember 1987.

Síðan segi, að Verðbréfasjóðurinn hf. hafi framselt skuldabréfin Verð-
bréfamarkaði Fjárfestingarfélagsins hf. samkvæmt varðveittu umboði.
Þessu sé einnig mótmælt. Hið rétta sé, að einhver (ólæsilegt) f. h. Fjárfest-
ingarfélags Íslands framselji bréfin Verðbréfasjóðnum hf. Síðan sé það
Marksjóðurinn hf., en ekki Verðbréfasjóðurinn hf., sem framselji skulda-
bréfin Verðbréfamarkaði Fjárfestingarfélagsins hf. Af þessu sé ljóst, að
framsöl skuldabréfanna séu ekki lögleg og um óslitna framsalsröð sé ekki
að ræða.

Þá sé þess að engu getið, að stefndi hafi afhent lögmanni stefnanda, þ. e.
Fjárheimtunni hf., fjögur skuldabréf 7. mars 1990, að fjárhæð samtals
2.000.000 kr., vegna þessara skuldabréfa, sem tvímælalaust eigi að koma til
frádráttar stefnukröfum, ef til komi.

Sýknukröfu sína kveður stefndi reista á því, að stefnandi sé ekki réttur
aðili máls þessa. Hér sé um að ræða nafnbréf, sem ekki hafi verið breytt í
handhafabréf. Framsal skuldabréfanna beri það með sér, að um óslitna
framsalsröð sé ekki að ræða og sá aðili, sem framselji síðast bréfin til stefn-
anda, hafi ekki haft til þess formlega heimild, þar sem þau höfðu aldrei ver-
ið framseld honum. Þá liggi ekki fyrir í málinu, að hinn upprunalegi kröfu-
hafi, Bryndís Þráinsdóttir, hafi framselt bréfin Verðbréfasjóðnum hf.

Í núgildandi lögum um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði nr. 20/1989.
3. mgr. 5. gr., hafi aðeins verðbréfamiðlari heimild til framsals á verðbréf-
um í nafni viðskiptamanns samkvæmt skriflegu umboði. Þessi heimild nái
því aðeins til verðbréfamiðlara samkvæmt 3. gr. laga nr. 20/1989, en ekki til
annarra aðila, svo sem verðbréfasjóða. Hér sé um að ræða persónubundinn
rétt, sem ekki taki til lögaðila. Í þessu efni sé einnig vísað til fyrri laga um
þetta efni, þ. e. laga nr. 27/1986 um verðbréfamiðlun, sem heimiluðu ekki
slíkt framsal, en þau lög hafi verið í gildi, er ætlað framsal Bryndísar Þráins-
dóttur sé sagt hafa farið fram.

Þá sé sýknukrafan einnig studd þeim rökum, að ábyrgð stefnda hafi fallið
niður við ætlað framsal Bryndísar á bréfunum samkvæmt yfirlýsingu henn-
ar frá 26. nóvember 1987. Formlega sé Bryndís enn kröfuhafi, og verði því
stefnandi að sæta öllum þeim mótbárum, sem stefndi geti haft uppi gegn
kröfum hennar.
2848

Loks sé sýknukrafan studd þeim rökum, að stefnukrafan sé að fullu
greidd, bæði með þeim innborgunum, sem tilgreindar séu í stefnu, svo og
með þeim skuldabréfum, að fjárhæð 2.000.000 kr., sem afhent hafi verið
lögmanni stefnanda 7. mars 1990.

Varakrafa stefnda beinist að því, að allar greiðslur eigi að draga frá
höfuðstól stefnukröfunnar miðað við innborganir hverju sinni og vaxtakröf-
ur stefnanda eigi því að miðast við höfuðstól hverju sinni að teknu tilliti til
innborgana. Þá sé kröfu stefnanda um virðisaukaskatt á málskostnað mót-
mælt, þar sem lagaheimild til slíks sé ekki til að dreifa.

111.

Mál þetta var höfðað sem áskorunarmál, en vikið til almennrar meðferð-
ar, þegar tekið var til varna af hálfu stefnda.

Hinn 9. apríl 1991 lagði stefnandi fram greinargerð. Þar ítrekar hann, að
málið sé höfðað og rekið samkvæmt 17. kafla laga nr. 85/1936 og að stefndi
fái aðeins komið að þeim vörnum í málinu, sem heimilaðar séu samkvæmt
17. kafla laga nr. 85/1936.

Stefnandi kveðst mótmæla þeirri sýknuástæðu stefnda, að framsalsröð
skuldabréfanna hafi rofnað og að stefnandi sé því ekki réttur aðili málsins.
Kveður hann framsal Bryndísar Þráinsdóttur á skuldabréfum til Verðbréfa-
sjóðsins hf. skv. varðveittu umboði til Fjárfestingarfélags Íslands hf. hvorki
brjóta í bága við lög um verðbréfaviðskipti og verðbréfasjóði nr. 20/1989 né
eldri lög um verðbréfamiðlun nr. 27/1986.

Hinn 1. desember 1987, þegar starfsmaður Fjárfestingarfélags Íslands hf.
hafi fyrir hönd félagsins framselt skuldabréfin Verðbréfasjóðnum hf. sam-
kvæmt varðveittu umboði, hafi verið í gildi lög nr. 27/1986 um verðbréfa-
miðlun. Samkvæmt 3. mgr. 7. gr. þeirra laga sé „verðbréfamiðlara“ heimil-
að að framselja verðbréf í nafni viðskiptamanns samkvæmt varðveittu um-
boði. Í 2. mgr. 2. gr. laganna sé það skilgreint, hver geti verið „verðbréfa-
miðlari“ samkvæmt lögunum, og sé skilgreiningin þannig: „Með verðbréfa-
miðlara er í lögum þessum átt við þann sem fengið hefur leyfi skv. 4. gr. og
þá sem starfa undir stjórn og á ábyrgð hans að verðbréfamiðlun.“ Í 2. mgr.
4. gr. laga nr. 27/1986 sé félagi eða stofnun heimilað að reka verðbréfamiðl-
un að fullnægðu m. a. því skilyrði, að sá, sem veitir verðbréfamiðluninni
forstöðu, hafi leyfi sem verðbréfamiðlari skv. 1. mgr. 4. gr. laganna.

Forstöðumaður Fjárfestingarfélags Íslands hf. hafi haft leyfi sem verð-
bréfamiðlari, þegar skuldabréfin hafi verið framseld, og með vísan til 2.
mgr. 2. gr. og 2. mgr. 4. gr. laga nr. 27/1986 hafi Fjárfestingarfélagi Íslands
hf. því verið heimilt að reka verðbréfamiðlun og jafnframt starfsmanni fé-
lagsins heimilt að framselja skuldabrétin fyrir hönd félagsins.
2849

Stefnandi kveðst jafnframt fylgja reglum samningaréttar um umboð því
til stuðnings, að framsalsröð skuldabréfanna sé órofin. Stefndi haldi því
fram, að stefnandi sé ekki réttur aðili málsins, þar sem Marksjóðurinn hf.
hafi framselt skuldabrétin stefnanda, en ekki Verðbréfasjóðurinn hf. Dóm-
skjal nr. 13 sé umboð frá m. a. Verðbréfasjóðnum hf. og Marksjóðnum hf.
til lögmanns stefnanda, Þorsteins Einarssonar hdl., til að framselja skulda-
bréf fyrir hönd hlutafélaganna til stefnanda máls þessa. Þegar lögmaðurinn
hafi framselt skuldabréfin stefnanda málsins, Verðbréfamarkaði Fjárfest-
ingarfélagsins hf., hafi orðið sú ritvilla við áritun framsala, að framseljandi
hafi ranglega verið greindur Marksjóðurinn hf., en ekki Verðbréfasjóðurinn
hf. Í stefnu sé því hins vegar rétt lýst, að Verðbréfasjóðurinn hf. sé framselj-
andi skuldabréfanna. Stefnandi kveðst byggja á því, að um bersýnilega rit-
villu sé að ræða við framsal skuldabréfanna, sem geti ekki leitt til þess, að
framsalsröð teljist rofin, og að stefnanda sé því heimilt að leiðrétta fyrr-
greinda ritvillu.

Stefnandi kveðst mótmæla þeirri sýknuástæðu stefnda, að sjálfskuldar-
ábyrgð hans hafi fallið niður við framsal skuldabréfanna til Verðbréfasjóðs-
ins hf. 1. desember 1987. Því sé mótmælt, að fram lögð yfirlýsing Bryndísar,
dags. 26. nóvember 1987, geti haft áhrif í máli þessu. Mál þetta sé höfðað og
rekið skv. 17. kafla laga nr. 85/1936, og um kröfu stefnanda gildi réttarreglur
um viðskiptabréf. Samkvæmt þeim reglum glatist sú mótbára við framsal
skuldabréfanna gagnvart stefnanda, sem sé grandlaus framsalshafi, sem lýt-
ur að því, að ábyrgð stefnda á greiðslu skuldabréfsins sé niður fallin.

Stefnandi kveðst mótmæla þeirri fullyrðingu stefnda, að stefnukrafan sé
að fullu greidd. Skuldabréfin beri það ekki með sér, að þau séu greidd að
fullu. Það sé rétt, er segi í greinargerð stefnda, að vegna máls þessa hafi
stefndi afhent stefnanda 7. mars 1990 fjögur skuldabréf, samtals að fjárhæð
2.000.000 kr. Það sé hins vegar ekki rétt, að stefnandi hafi móttekið skulda-
bréfin sem greiðslu stefnukröfunnar, heldur hafi skuldabréfin verið sett
stefnanda að handveði til tryggingar greiðslu stefnukröfunnar. Skuldari
þeirra skuldabréfa hafi greitt samtals 482.376 kr. inn á skuldabréfin, og hafi
sú fjárhæð komið sem innborgun á mál þetta, 130.000 kr. 11. júlí 1990,
133.553 kr. 20. júlí 1990 og 218.823 kr. 24. september 1990.

Krafa um 24,5% virðisaukaskatt á málskostnað styðjist við lög nr. 50/
1988. Stefnandi sé ekki virðisaukaskattsskyldur, og til að stefnandi komi
skaðlaus út úr málshöfðuninni, sé nauðsynlegt að taka tillit til24.35% virðis-
aukaskatts við ákvörðun málskostnaðar.

20 Hæstaréttardómar IV
2850

IV.

Í stefnu er framsölum veðskuldabréfanna þannig lýst: „Skuldabréfin eru
gefin út til Bryndísar Þráinsdóttur, sem framseldi skuldabréfin 1. 12. 1987 til
Verðbréfasjóðsins hf. skv. varðveittu umboði. Verðbréfasjóðurinn hf. fram-
seldi síðar skuldabréfin til stefnanda þessa máls, Verðbréfamarkaðar Fjár-
festingarfélagsins hf., skv. varðveittu umboði.“ Stefnandi hefur lagt fram
skuldabréf þau, sem hann reisir á kröfur sínar, og eru þau í samræmi við
lýsingu í stefnu að öðru leyti en því, að það er Fjárfestingarfélag Íslands hf.,
verðbréfamarkaður, sem áritar framsal bréfanna til Verðbréfasjóðsins hf.
samkvæmt varðveittu umboði. Umboð þetta hefur verið lagt fram, og er
það frá Bryndísi Þráinsdóttur, en bréfin voru gefin út henni til handa. Þykir
því augljóst, að Fjárfestingarfélag Íslands framselji veðskuldabréfin fyrir
hönd Bryndísar Þráinsdóttur samkvæmt varðveittu umboði. Þá er síðara
framsal áritað svo sem framseljandi sé Marksjóðurinn hf., en stefnandi
heldur því fram í greinargerð, að framseljandi sé í raun Verðbréfasjóðurinn
hf., eins og lýst sé í stefnu, og það sé ritvilla, eins og framsalið sé skráð á
bréfunum.

Af hálfu stefnda var við munnlegan málflutning sett fram sú málsástæða,
að þar sem hér væri um mál að ræða, sem rekið væri samkvæmt XVII. kafla
laga nr. 85/1936, ætti stefnandi að bera halla af því, að bréfunum væri að
þessu leyti ekki nákvæmlega lýst í stefnu, sem og, ef framsöl væru ekki hár-
rétt. Ekki var þó krafist frávísunar málsins frá dómi, en látið að því liggja,
að ástæða væri til að vísa því frá dómi ex officio. Þar sem sótt hefur verið
þing af hálfu stefnda og hann er upplýstur um alla málavexti, þykir ekki
ástæða til að fallast á þá málsástæðu stefnda, að hér sé um slíka vanreifun
málsins að ræða, að varða eigi stefnanda réttarspjöllum. Tilgangur XVII.
kafla laga nr. 85/1936 er að auðvelda eigendum tiltekinna krafna málsókn,
en ekki öfugt. Stefnandi hefur margkrafist þess, að farið sé með málið sam-
kvæmt þeim ákvæðum.

Fyrra framsal veðskuldabréfanna er gert af starfsmanni Fjárfestingarfé-
lags Íslands hf., verðbréfamarkaði, til Verðbréfasjóðsins hf., og er skráð, að
það sé gert samkvæmt varðveittu umboði. Lagt hefur verið fram í málinu
umboð Bryndísar Þráinsdóttur, sem er upphaflegur skráður eigandi skulda-
bréfanna, til Fjárfestingarfélags Íslands hf. Það er dagsett 15. desember 1986
og veitir Fjárfestingarfélagi Íslands hf. „fullt og ótakmarkað umboð til að
framselja í mínu nafni til handhafa, eyðuframsali eða til tiltekins aðila,
verðbréf, er ég á í þess vörslu“. Umboðið er veitt samkvæmt 3. mgr. 7. gr.
laga nr. 27/1986, og fer framsalið fram í gildistíð þeirra laga. Ekki verður
fallist á það með stefnda, að túlka skuli orðalagið „á í þess vörslu“ það
2851
þröngt, að umboðið verði einungis talið taka til þeirra bréfa, er Bryndís átti
í vörslu Fjárfestingarfélags Íslands hf. á útgáfudegi umboðsins. Ekki hefur
heldur verið sýnt fram á, að það hafi verið vilji hennar, að umboðið næði
ekki til þessara bréfa. Því hefur ekki verið haldið fram, að hún hafi aftur-
kallað umboðið. Veðskuldabréfin þykja því hafa verið framseld fyrir hönd
og með vilja Bryndísar Þráinsdóttur til Verðbréfasjóðsins hf.

Sú athöfn, sem hér er deilt um, þykir falla undir verðbréfamiðlun, sbr. 1.
mgr. 2. gr. laga nr. 27/1986. Í gildistíð sömu laga var félagi eða stofnun
heimilt að reka verðbréfamiðlun samkvæmt 2. mgr. 4. gr. að því tilskildu,
að sá maður, sem veitti verðbréfamiðluninni forstöðu og hefði daglega
stjórn hennar með höndum, hefði leyfi til slíkrar starfsemi. Stefnandi full-
yrðir, að forstöðumaður Fjárfestingarfélags Íslands hf. hafi haft leyfi sem
verðbréfamiðlari. Þessari fullyrðingu er ómótmælt af hálfu stefnda, en hann
heldur því hins vegar fram, að hér hafi verið um persónubundinn rétt að
ræða, sem takmarkast hafi við leyfishafann sjálfan. Um þetta fjallar 2. mgr.
2. gr. laga nr. 27/1986, en ákvæðið hljóðar svo: „Með verðbréfamiðlara er í
lögum þessum átt við þann sem fengið hefur leyfi samkvæmt 4. gr. og þá
sem starfa undir stjórn og á ábyrgð hans að verðbréfamiðlun.“ Af hálfu
stefnanda hefur verið upplýst, að fyrra framsalið sé gert af Ingibjörgu Leifs-
dóttur, sem var starfsmaður Fjárfestingarfélags Íslands hf. á þeim tíma, sem
framsalið fór fram. Verður að líta svo á, að hún hafi starfað undir stjórn og
á ábyrgð forstöðumannsins og framsalið því einnig að þessu leyti verið gert
af þar til bærum aðila lögum samkvæmt.

Að því er varðar hið síðara framsal, er um það deilt, hvort um óslitna
framsalsröð sé að ræða eða ekki og hvort stefnandi sé réttur aðili málsins.
Stefndi heldur því fram, að sá aðili, er framselur veðskuldabréfin stefnanda,
hafi ekki haft til þess formlega heimild. Hinn 1. mars 1990 veitir Friðrik Jó-
hannsson, framkvæmdastjóri Verðbréfasjóðsins hf., Marksjóðsins hf.,
Frjálsa lífeyrissjóðsins hf. og Tekjusjóðsins hf., umboð til handa Sigurði G.
Guðjónssyni hrl. og nafngreindum fulltrúum hans, þar með töldum Þor-
steini Einarssyni, „til að framselja skuldabréf fyrir hönd ofangreindra
hlutafélaga til Verðbréfamarkaðar Fjárfestingarfélagsins hf.“. Hið síðara
framsal bréfanna er ritað af Þorsteini Einarssyni samkvæmt ofangreindu
umboði til Verðbréfamarkaðar Fjárfestingarfélagsins hf. frá Marksjóðnum
hf. Stefnandi fullyrðir í greinargerð sinni, að hér hafi orðið ritvilla, þar sem
framseljandi sé Verðbréfasjóðurinn hf., en sé ranglega talinn Marksjóður-
inn hf., og hafi mistök þessi orðið, þar sem sami aðili fór með umboð fyrir
báða sjóðina. Þessu til staðfestu hefur hann lagt fram yfirlýsingu, sem er
svohljóðandi:
2852

„Því er hér með lýst yfir fyrir hönd Verðbréfasjóðsins hf., kt. 510185-1109,
Hafnarstræti 7, Reykjavík, að Þorsteini Einarssyni hdl., Suðurlandsbraut 4 A,
Reykjavík, var heimilt að framselja til Verðbréfamarkaðar Fjárfestingar-
félagsins hf., kt. 590789-2989, Hafnarstræti 7, Reykjavík, fjögur samhljóða
skuldabréf, útg. 26. 11. 1987, af Blásteini sf., hvert að fjárhæð 470.000 kr.,
verðtryggt með lánskjaravísitölu með grunnvísitölu 1841. Skuldabréfin voru
upphaflega gefin út til Bryndísar Þráinsdóttur. Skuldabréfin voru framseld
Verðbréfasjóðnum hf. með varðveittu umboði, sbr. 3. mgr. 7. gr. laga nr. 27/
1986. Ingibjörg Leifsdóttir, starfsmaður Fjárfestingarfélags Íslands ht.,
undirritaði framsölin á grundvelli hins varðveitta umboðs.

Verðbréfamarkaður Fjárfestingarfélagsins hf. er verðbréfafyrirtæki, sbr.
111. kafla laga nr. 20/1989, sem sér bæði um rekstur Verðbréfasjóðsins og
Marksjóðsins hf. og kemur fram fyrir þeirra hönd í dómsmálum vegna
ákvæða 18. gr. laga nr. 20/1989.

Tekið skal fram, að Marksjóðurinn hf., kt. 680487-1629, Hafnarstræti 7,
Reykjavík, var aldrei eigandi ofangreindra skuldabréfa.

Reykjavík, 6. 3. 1992.

F. h. Verðbréfasjóðsins hf. og Marksjóðsins hf.,
Einar Sigurjónsson hdl.,

deildarstjóri verðbréfamats- og innheimtudeildar.“

Þykir með þessari yfirlýsingu upplýst, að Marksjóðurinn hf. hafi aldrei
verið eigandi veðskuldabréfanna og að þau hafi í hið síðara skipti verið
framseld í samræmi við vilja eigenda þeirra, Verðbréfasjóðsins hf., og af þar
til bærum aðila. Þykir stefnanda heimilt að sýna fram á, að mistök hafi orð-
ið við framsal, og vera rétt að leiðrétta þau með þeim hætti, sem gert hefur
verið. Framsalsröð þykir því ekki hafa verið rofin. Þykir stefnandi hafa sýnt
fram á eignarrétt sinn að hinum umstefndu skuldabréfum, og telst hann því
réttur og löglegur aðili að þessu máli. Krafa stefnda um sýknu vegna að-
ildarskorts er ekki tekin til greina.

Stefndi getur haft uppi vörn þá, sem reist er á yfirlýsingu Bryndísar Þrá-
insdóttur, dagsettri sama dag og veðskuldabréfin eru út gefin, 26. nóvember
1987, að stefndi losni undan ábyrgð, komi til framsals á bréfunum. Stefndi
hefur lagt fram yfirlýsingu þessa, sem er á lausu blaði, sbr. 3. mgr. 208. gr.
laga nr. 85/1936. Hennar er hins vegar að engu getið á bréfunum sjálfum,
svo sem nauðsyn ber til, ef skerða á rétt framsalshafa. Stefndi hefur ekki
sannað grandsemi Verðbréfasjóðsins hf., og þykir mótbára þessi því hafa
tapast við framsal hans. Ekki hafa heldur komið fram rök af hálfu stefnda,
er raski þeirri meginreglu, að mótbára rakni ekki við að nýju, hafi hún glat-
ast. Málsástæðu þessari er því hafnað.
2853

Þar sem mál þetta er rekið samkvæmt XVII. kafla laga nr. 85/1936, verð-
ur ekki gegn mótmælum stefnanda fjallað um þá varnarástæðu. að skuldin
sé greidd, né heldur, að fara hafi átt með innborganir inn á skuldina á ann-
an hátt en gert var. Sýknukrafa stefnda, sem reist er á þessari málsástæðu,
og varakrafa hans eru því ekki teknar til greina.

Við ákvörðun málskostnaðar er litið til þess, að mál var áður höfðað
vegna sömu veðskuldabréfa gegn samskuldurum stefnda og dómur kveðinn
upp í því 5. október 1990. Stefnda var upphaflega stefnt í því máli, en fallið
frá kröfum á hendur honum. Ekki hefur verið sýnt fram á, að ógerlegt hafi
verið að fram halda málsókn á hendur honum þá. Þegar þetta er virt, þykir
málskostnaður, sem beri dráttarvexti samkvæmt I. kafla laga nr. 25/1987
frá 15. degi eftir uppkvaðningu dómsins, hæfilega ákveðinn 50.000 kr.

Gegn mótmælum stefnda þykir stefnandi ekki hafa sýnt fram á það á
fullnægjandi hátt, að hann sé ekki virðisaukaskattsskyldur vegna þeirrar
starfsemi, er málsókn þessi felur í sér, og er virðisaukaskattur á málskostn-
að því ekki ákveðinn.

Hjördís Hákonardóttir borgardómari kvað upp dóminn.

Dómsorð:

Stefndi, Kristján Stefánsson, greiði stefnanda, Verðbréfamarkaði
Fjárfestingarfélagsins hí., 2.063.141,96 kr. með dráttarvöxtum sam-
kvæmt 11. kafla laga nr. 25/1987 frá 15. maí 1988 til greiðsludags, allt
að frádregnum innborgunum, að fjárhæð 100.000 kr. 11. október 1988,
114.573 kr. 21. september 1989, 100.000 kr. 5. október 1989, 50.000 kr.
16. október 1989, 130.000 kr. 11. júlí 1990, 133.553 kr. 20. júlí 1990 og
218.823 kr. 24. september 1990 og 50.000 kr. í málskostnað með
dráttarvöxtum samkvæmt 1I1. kafla laga nr. 25/1987 frá 15. degi eftir
uppkvaðningu dómsins til greiðsludags.
2854
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 48/1994. — Ákæruvaldið
(Hallvarður Einvarðsson ríkissaksóknari)
gegn
Jónasi Garðari Erlingssyni
(Sveinn Snorrason hrl.)

Þjófnaður. Hlutdeild. Birting dóms. Skilorðsrof. Skaðabætur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Gunnlaugur
Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Ákærði áfrýjaði héraðsdómi í heild sinni, og var málinu þá af
hálfu ákæruvalds skotið til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 18. jan-
úar 1994 og krafist þyngingar á refsingu. Af hálfu annarra ákærðu
hefur héraðsdómi ekki verið áfrýjað.

Krefst ákærði þess aðallega, að hann verði sýknaður af kröfum
ákæruvaldsins og skaðabótakröfu Tryggingar hf. Til vara er þess
krafist, að meðferð málsins í héraði verði ómerkt frá aðalmeðterð
og því vísað heim í hérað að nýju, en til þrautavara, að dæmt verði,
að hann hafi ekki rofið skilorð dóms Héraðsdóms Reykjavíkur frá
21. desember 1992 og „að refsing verði metin með hliðsjón af 77. og/
eða 78. gr. almennra hegningarlaga og ekki aukin frá því, sem í
þeim dómi var til tekin, og skilorð látið haldast“.

Ákæruvaldið krefst nú staðfestingar á sakfellingu ákærða og
refsiákvörðun héraðsdóms.

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða dómi.

Í ákæru er ákærða gefið að sök að hafa veitt meðákærðu liðsinni
sitt við framkvæmd brots þeirra með því að hafa tjáð einum með-
ákærða, að umrætt hús væri hentugt til innbrots, og síðan ekið
ásamt honum að húsinu og sýnt honum það, gefið upplýsingar um
íbúa hússins og verðmæti þar innan dyra og þannig hvatt hann til að
brjótast inn í húsið. Hefur ákærði viðurkennt þá verknaðarlýsingu,
sem fram kemur í ákæru, og er málið því réttilega dæmt á grund-
velli 125. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Er brotið
réttilega heimfært til refslákvæða.

Brot ákærða var framið, eftir að dómur var kveðinn upp í Hér-
2855
aðsdómi Reykjavíkur 21. desember 1992 í öðru opinberu máli yfir
honum og sex öðrum mönnum. Sá dómur var hins vegar ekki birtur
ákærða fyrr en 16. Janúar 1993 og þar með eftir að brot það, sem hér
er til úrlausnar, var framið. Lýsti hann þá yfir, að hann myndi una
dóminum, en samkvæmt honum var ákærða gert að sæta fangelsi í
þrjá mánuði skilorðsbundið.

Með því að birting dómsins hafði ekki farið fram, verður ekki
lagt til grundvallar, að háttsemi sú, sem ákærði hefur nú gerst sekur
um, hafi falið í sér skilorðsrof. Verður refsing ákærða ákveðin með
hliðsjón af meginreglu 78. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.
Þykir hún samkvæmt þessu og með hliðsjón af atvikum málsins
hæfilega metin fangelsi í tvo mánuði. Staðfesta ber ákvæði héraðs-
dóms um greiðslu skaðabóta til tjónþola. Þá ber að dæma ákærða til
greiðslu áfrýjunarkostnaðar málsins, eins og í dómsorði greinir.

Það athugast, að ekki verður ráðið af endurriti úr þinghaldi fyrir
héraðsdómi, að ákærði hafi verið yfirheyrður sjálfstætt um máls-
atvik, áður en lögregluskýrsla var borin undir hann. Þá kemur ekki
fram í bókun héraðsdómara, að athygli ákærða hafi verið vakin á
rétti hans til að fá skipaðan verjanda. Ber að átelja þetta, en ekki
þykir, eins og hér stendur á, alveg næg ástæða til að ómerkja hinn
áfrýjaða dóm af þessum sökum.

Dómsorð:

Ákærði, Jónas Garðar Erlingsson, sæti fangelsi í tvo mán-
uði. Ákvæði héraðsdóms um greiðslu skaðabóta og sakar-
kostnað er staðfest, hvað hann varðar.

Ákærði greiði áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin sak-
sóknarlaun til ríkissjóðs, 35.000 krónur, og málsvarnarlaun
skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Sveins Snorrasonar
hæstaréttarlögmanns, 35.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjaness 18. nóvember 1993.

Ár 1993, fimmtudaginn 18. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms
Reykjaness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, af Sveini Sigur-
karlssyni héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-228/1993:
Ákæruvaldið gegn X, Y, Jónasi Garðari Erlingssyni og Z. sem tekið er til
dóms í dag.
2856

Þáttur ákærða X var skilinn frá málinu vegna veru hans erlendis.

Málið er höfðað með ákæru, út gefinni af ríkissaksóknara 26. október
gegn X {...}, Y |...|, Jónasi Garðari Erlingssyni, Breiðvangi 1, Hafnarfirði,
fæddum 13. apríl 1973, fæðingarnúmer 466, og Z |...|, fyrir eftirgreind hegn-
ingarlagabrot:

I.

Ákærðu X, Y og Z er gefið að sök að hafa að morgni föstudags 8. janúar
1993 farið inn í íbúðarhúsið að Sunnuflöt 33 í Garðabæ og stolið þaðan
geislaspilara, segulbandstæki, útvarpsmagnara, sjónvarpstæki, myndbands-
tæki, myndlykli, nokkrum myndbandsspólum, 6 demantshringum, 3 gull-
hringum, 2 gullkeðjum, 2 gullarmböndum, perluarmbandi, perluhálsmeni,
gullúri, tveimur símtækjum, klukku, þremur kaktusum, þremur gólfmott-
um, hvítvínsflösku, nokkru magni af vindlingum og bjór og nokkrum tékk-
heftum, alls að áætluðu verðmæti 981.100 kr. Ákærða Jónasi Garðari er gef-
ið að sök að hafa veitt meðákærðu liðsinni sitt við framkvæmd brots þeirra
með því að hafa fimmtudagskvöldið 7. janúar 1993 tjáð meðákærða X, að
umrætt hús væri hentugt til innbrots, og síðan ekið ásamt meðákærða X að
húsinu og sýnt honum það, gefið upplýsingar um íbúa hússins og verðmæti
þar innan dyra og hvatt meðákærða X til að brjótast inn í húsið.

Telst háttsemi ákærðu X, Y og Z varða við 244. gr. almennra hegningar-
laga nr. 19/1940 og ákærða Jónasar Garðars við 244. gr., sbr. 22. gr. sömu
laga.

Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar.

Í málinu krefst Trygging hf. skaðabóta, 332.100 kr.

Er málið dæmt samkvæmt 125. gr. oml., en með skýlausri játningu
ákærðu þykir sannað, að þeir hafi framið brot það, sem þeim er gefið að
sök og réttilega er fært til refslákvæða í ákæru.

Við ákvörðun refsingar ákærðu telur dómari, að 2. mgr. 244. gr. al-
mennra hegningarlaga eigi við.

11.

Ákærði Jónas Garðar hefur áður sætt refsingu fyrir brot gegn 217. gr. al-
mennra hegningarlaga, einu sinni 10/12 1992, auk þess sem hann var dæmd-
ur í 3 mánaða fangelsi skilorðsbundið til tveggja ára 21/12 1992 fyrir brot
gegn lögum nr. 65/1974 um ávana- og fíkniefni og rg. nr. 16/1986, 1. mgr. 106.
gr. og 1. mgr. 111. gr. alm. hgl. Hefur ákærði því með broti sínu nú rofið skil-
orð það, sem honum var sett í dóminum frá 21/12 1992, og það mál því
dæmt með skv. 60. gr. alm. hgl. og refsing tiltekin eftir reglum 77. gr. s. 1.
2857
Að öllu þessu virtu þykir refsing ákærða Jónasar Garðars hæfilega
ákveðin 4 mánaða fangelsi. Eftir kröfu Tryggingar hf., sem ákærði hefur
mótmælt, að honum beri að greiða, þykir þó rétt að dæma hann óskipt
ásamt meðákærðu til greiðslu skaðabótakröfunnar. Þá ber að dæma ákærða
til greiðslu alls sakarkostnaðar óskipt ásamt meðákærðu.

Dómsorð:

Ákærði Y sæti fangelsi í 8 mánuði, en fresta skal fullnustu 6 mán-
aða af refsingunni, og falli sá hluti hennar niður að liðnum þremur
árum frá uppkvaðningu dóms þessa, ef ákærði heldur almennt skilorð
57. gr. alm. hgl. nr. 19/1940.

Ákærði Jónas Garðar Erlingsson sæti fangelsi í 4 mánuði.

Ákærði Z sæti fangelsi í 4 mánuði, en fresta skal fullnustu tveggja
og hálfs mánaðar af refsingunni, og falli sá hluti hennar niður að liðn-
um 3 árum frá uppkvaðningu dóms þessa, ef ákærði heldur almennt
skilorð 57. gr. alm. hgl. nr. 19/1940.

Ákærðu greiði óskipt Tryggingu hf. skaðabætur, að fjárhæð 332.100
kr.

Ákærðu greiði óskipt allan sakarkostnað.
2858
Fimmtudaginn 15. desember 1994.
Nr. 221/1993. — Páll Davíðsson
(Ragnar Aðalsteinsson hrl.)
gegn

Steinþóri Hlöðverssyni og
Ragnheiði Steinsen

(Hjalti Steinþórsson hrl.)
og gagnsök

Gatnagerðargjald. Kaupsamningur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma Garðar Gíslason hæstaréttardómari, Ingibjörg
Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari, og Björn Þ. Guðmunds-
son prófessor.

Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 27. maí
1993. Hann krefst þess, að gagnáfrýjendur verði in solidum dæmd til
að greiða 225.424 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt Il. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987, af 90.000 krónum frá 20. mars 1991 til 15. júlí
1991, en af 225.424 krónum frá þeim degi til greiðsludags og máls-
kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.

Gagnáfrýjendur áfrýjuðu málinu með stefnu 23. júlí 1993. Þau
krefjast þess, að hinn áfrýjaði dómur verði staðfestur með þeirri
breytingu, að þeim verði dæmdur málskostnaður í héraði. Þá krefj-
ast þau málskostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi aðaláfrýjanda.

Fyrir Hæstarétti hélt aðaláfrýjandi því fram, að gagnáfrýjendum
hefði borið að krefjast viðurkenningar á „meintri skaðabótakröfu
sinni“ og „á rétti sínum til að halda eftir eigin greiðslu eða til að
skuldajafna“. Gagnáfrýjendur mótmæltu þessum „málsástæðum“
sem of seint fram komnum.

Svo sem greint er í héraðsdómi, byggðu stefndu í héraði sýknu-
kröfu sína á því, að þeim hefði verið heimilt að skuldajafna greiðslu
sinni til Bessastaðahrepps á hinu umdeilda B-gatnagerðargjaldi við
kröfur stefnanda, og er þar tekið fram, að ekki hafi verið tölulegur
ágreiningur í málinu. Er ekki að sjá, að af hálfu stefnanda hafi í hér-
aði verið bornar brigður á þessa framsetningu stefndu á kröfum sín-
um. Kemur hún því ekki til sérstakrar skoðunar fyrir Hæstarétti.
2859

Málavextir eru raktir í héraðsdómi. Svo sem þar kemur fram, var
lagt fram bréf Bessastaðahrepps 11. mars 1992, þar sem fram kemur
að við gerð fjárhagsáætlunar, sem hafi endanlega verið samþykkt
12. mars 1990, hafi verið ákveðið „að ráðast í framkvæmdir við göt-
una Smáratún og innheimta gatnagerðargjald, B-hluta, í samræmi
við áður útgefna stefnumörkun hreppsnefndar“. Eigi verður séð, að
upplýsingar um þessa ákvörðun sveitarstjórnar hafi út af fyrir sig
verið dregnar í efa af hálfu aðaláfrýjanda við málsmeðferð í héraði.
Fyrir liggur og í skjölum málsins, að einn íbúi Smáratúns hefur
greitt gatnagerðargjald þetta, 218.662 krónur, 20. maí 1990. Fallast
ber því á með héraðsdómara, að nægilega sé í ljós leitt af gagnáfrýj-
enda hálfu, að álagning gjaldsins hafi í raun farið fram á árinu 1990,
áður en kaupsamningur aðila var gerður 18. desember sama ár.

Í kaupsamninginn var sett svofellt ákvæði að beiðni gagnáfrýj-
enda: „Öll álögð gjöld vegna byggingarinnar eru á kostnað selj-
anda.“ Ákvæði þetta ber að skýra samkvæmt orðanna hljóðan, og
samkvæmt því var greiðsla B-gatnagerðargjaldsins á ábyrgð aðal-
áfrýjanda, en ekki gagnáfrýjenda. Að þessu athuguðu og með skír-
skotun til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfestur.

Rétt er, að aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjendum málskostnað fyr-
ir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Hefur þá ekki verið tekið
tillit til virðisaukaskatts.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Aðaláfrýjandi, Páll Davíðsson, greiði gagnáfrýjendum,
Steinþóri Hlöðverssyni og Ragnheiði Steinsen, 80.000 krónur í
málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjaness 14. apríl 1993.
1.

Mál þetta, sem dómtekið var 24. mars 1993, hefur Páll Davíðsson, kt.
231043-2099, Stakkholti 3, Reykjavík, höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjaness
með stefnu, birtri 10. 12. 1992, á hendur Steinþóri Hlöðverssyni, kt. 121062-
4299, og Ragnheiði Steinsen, kt. 130363-4319, báðum til heimilis að Smára-
túni 13, Bessastaðahreppi.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði in solidum dæmd til að
2860
greiða stefnanda 225.424 kr. með dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 með síðari breytingum af 90.000 kr. frá 20. mars 1991 til 15. júlí 1991,
en af 225.424 kr. frá þeim degi til greiðsludags |...|, og að stefndu verði in
solidum dæmd til að greiða stefnanda málskostnað |...|.

Stefnandi skuldbindur sig til að gefa stefndu afsal fyrir fasteigninni nr. 13
við Smáratún í Bessastaðahreppi, um leið og allar skuldir hafa að fullu
verið upp gerðar.

Dómkröfur stefndu eru þær, að þau verði alsýknuð af öllum kröfum
stefnanda og hann dæmdur til að greiða þeim málskostnað |...|.

II.

Með kaupsamningi, dagsettum 18. 12. 1990, keyptu stefndu, Steinþór og
Ragnheiður, fasteignina nr. 13 við Smáratún í Bessastaðahreppi af stefn-
anda, Páli.

Mál þetta snýst um það, hvort seljanda eða kaupanda eignarinnar beri að
greiða svokallað B-gatnagerðargjald, sem Bessastaðahreppur krafði og
stefndu greiddu 20. 9. 1991, en fyrir gjaldinu var lögveð í eigninni, og stefn-
andi synjaði um greiðslu þess.

Ekki er tölulegur ágreiningur í málinu. Stefnukrafan sundurliðast þannig:

Greiðsla samkvæmt kaupsamningi, er gjaldféll

15. JÚlÍ 1991 dr kr. 135.424
Húsaleiga, er stefndu áttu að greiða samkvæmt
kaupsamningi 20. Mars 1991 ................... kr. 90.000

Samtals stefnukrafan kr. 225.424
Stefndu vilja skuldajafna greiðslu til Bessastaðahrepps

6. Ágúst 1992 ln kr. 233.010
Neikvæður mismunur, ekki er gagnstefnt .................00.... kr. -1.586

Kr. 225.424

Í greinargerð stefndu segir svo:

„Ef reynt er að einangra álitaefnið, snýst það eingöngu um það, hvor að-
ila málsins eigi að greiða B-gatnagerðargjaldið. Ef það eru stefndu, verður
ekki annað séð en dæma verði þau til að greiða kröfur stefnanda, en ef það
er stefnandi, verður ekki annað séð en sýkna verði stefndu af kröfum hans,
og í framhaldi mun stefnandi væntanlega gefa út afsal fyrir eigninni, sbr.
yfirlýsingu í stefnu.“

TIl.
Stefnandi málsins, Páll Davíðsson, eignaðist Smáratún 13 í október 1988,
en fékk eignina þó ekki afhenta fyrr en um ári síðar. Stefndu gerðu
2861
stefnanda tilboð í eignina 9. desember 1990. Eignin var ekki fullgerð, og í
tilboðinu segir m. a. eftirfarandi:

„Tilboð þetta miðast við, að bílskúrinn sé fokheldur með slípaðri plötu
og lóð grófjöfnuð. Gluggar klárast að innan, hurðir fylgja með, loftlistar
fylgja, og öll álögð gjöld verði á kostnað seljanda.“

Finnbogi Kristjánsson, sölumaður í fasteignasölunni Húsvangi, aðstoðaði
stefndu við tilboðsgerð. Þar eð ekki var fullljóst, hvaða gjöld hvíldu á eign-
inni, fór stefnandi á skrifstofu hreppsins, fékk sundurliðað, hverjar skuldir
væru, greiddi þær og kom kvittun fyrir greiðslu á skrifstofu Húsvangs, fast-
eignasölu, áður en gengið yrði frá kaupsamningi. Hinn 18. desember var
skrifað undir samning. Stefndu skuldbundu sig til þess að greiða samtals
11.400.000 kr., m. a. með eftirfarandi hætti skv. A-kafla kaupsamnings:

1. Við undirskrift samnings -.......... kr. 400.000

Afhendingu á íbúð að Digranesvegi 56, Kópavogi .. kr. 3.593.752
2. Hinn 1. febrúar 1991 .............00.0....... kr. 454.392
3. Hinn 15. júlí 1991 dd... kr. 135.424

Stefndu skuldbundu sig til þess að taka að sér greiðslur áhvílandi lána, og
samið var um, að þau greiddu stefnanda leigu fyrir íbúðina að Digranesvegi
56, samtals 90.000 kr., og átti sú greiðsla að fara fram 20. mars 1991.

Í kaupsamningi segir m. a. um nánari lýsingu byggingarstigs:

„Öll álögð gjöld vegna byggingarinnar eru á kostnað seljanda.“

Viðar Böðvarsson, viðskiptafræðingur hjá Húsvangi, gekk frá kaupsamn-
ingi og tók ákvæði þetta beint upp úr kauptilboði, og er ósannað, að það
hafi verið frekar rætt.

Í kaupsamningi er auk þess prentað ákvæði þess efnis, að kaupandi hirði
frá afhendingartíma allan arð eignarinnar og greiði af henni skatta og
skyldur, en seljandi til sama tíma. Afhending fór fram tveimur dögum eftir
undirritun kaupsamnings.

Stefndu hafa borið það fyrir sig, að ógreidd séu svokölluð B-gatnagerðar-
gjöld af eigninni. Telja þau, að greiðsla þessara gjalda sé á ábyrgð stefn-
anda, og því sé þeim heimilt að halda eftir áðurnefndum greiðslum skv.
kaupsamningi.

Stefndu benda á, að í kaupsamningi stefnanda, þegar hann eignaðist fast-
eignina 16. okt. 1988, komi m. a. fram, að kaupandi greiði tiltekin gjöld, sem
ekki eru tiltekin í hlut seljanda. Þar sem A-hluti gatnagerðargjalda sé þar
sérstaklega talinn upp á kostnað seljanda, hafi stefnanda mátt vera ljóst. að
B-hlutinn væri eftir á hans kostnað. Hann hafi ekki greitt hann, er hann
seldi stefndu eignina, og hafi hann því átt að gera þeim sérstaka grein fyrir
því. Það hafi hann ekki gert. Stefndu hafi hins vegar haft hugmynd um, að
2862
hugsanlegt væri, að einhver gjöld gætu verið á lögð, en ógreidd, og því kraf-
ist þess, að inn í kaupsamning aðila yrði settur fyrirvari um, að öll álögð
gjöld vegna byggingarinnar væru á kostnað seljanda. Þegar kaupin fóru
fram 18. des. 1990, hafi malbikun götunnar verið lokið og búið að setja upp
götulýsingu og steypa gangstétt öðrum megin. Eftir var að steypa gangstétt-
ina hinum megin.

Stefndu fengu eignina afhenta 20. desember 1990. Hinn 7. maí 1991 skrif-
aði Sigurður Valur Ásbjarnarson, sveitarstjóri Bessastaðahrepps. stefnda
Steinþóri bréf um framkvæmdir við Smáratún. Segir þar, að Bessastaða-
hreppur muni innheimta B-gatnagerðargjald síðar í mánuðinum, en „gjald-
ið er lagt á á því ári, sem framkvæmdum lýkur“. Hinn 18. júní 1991 sendi
sveitarstjóri stefnanda, Páli, bréf að Smáratúni 13, um, að framkvæmdum
myndi ljúka sumarið 1991, og segir m. a. í bréfi þessu: „Gjaldið er lagt á frá
og með 1. ágúst 1991.“ Hinn S. september 1991 sendi skrifstofustjóri hrepps-
ins stefnanda ítrekunarbréf að Smáratúni 13 um innheimtu B-gatnagerðar-
gjalda vegna framkvæmda við gangstétta- og slitlagagerð á árinu 1990
og 1991 og bendir á, að „uppgjör skyldi hafa farið fram fyrir 1. ágúst
1991“.

Frekari samtímabréf eða tilkynningar frá sveitarstjórn Bessastaðahrepps
til eigenda eigna við Smáratún, segja málsaðilar, að ekki hafi fundist.

Þegar kaupendur fengu upplýsingar um það frá hreppnum, að B-hluti
gatnagerðargjalds væri ógreiddur vegna hússins, rituðu þau stefnanda bréf
13. 5. 1991 og kröfðust þess, að hann greiddi þetta gjald. Jafnframt útveguðu
stefndu sér gögn frá hreppnum, þar sem fram kom, að hreppurinn hafði
greitt Loftorku hf. að fullu fyrir gatnagerðarframkvæmdirnar 12. okt. 1990. Í
umræddu bréfi stefndu frá 13. 5. 1991 segir:

„Með bréfi þessu viljum við senda þér ljósrit af bréfi og reikning frá
sveitarstjóra Bessastaðahrepps vegna ágreinings, hver greiða skuli gatna-
gerðargjöld.

Í fyrsta lagi teljum við, að seljandi eigi að greiða gatnagerðargjöldin, þar
sem framkvæmdir við slitlag og gangstéttir var unnið á tímabilinu júlí-ágúst
og þar með lokið, er við kaupum Smáratún 13.

Í öðru lagi létum við sérstaklega taka fram í kaupsamningi, að öll álögð
gjöld séu á kostnað seljanda.

Og í þriðja lagi er hvergi tekið fram í kaupsamningi, að gatnagerðargjöld
séu ógreidd.“

Stefnandi hefur frá upphafi harðlega mótmælt því, að honum beri að
greiða umrædd B-gatnagerðargjöld.

Eftir að deilan í máli þessu var risin, óskuðu stefndu tæmandi upplýsinga
2863
sveitarstjóra um það, hvernig álagning hins umþrætta gjalds hefði farið
fram. Í svarbréfi sveitarstjóra, dags. 11. 3. 1992, segir:

„Vegna fyrirspurnar þinnar, er varðar álagningu gatnagerðargjalda, vill
undirritaður taka eftirfarandi fram:

Sveitarfélagið tilkynnti íbúum allra gatna, á hvaða ári farið yrði í fram-
kvæmdir við slitlagagerð. Þessi yfirlýsing er sett fram á árinu 1987.

Við gerð fjárhagsáætlunar, sem var endanlega samþykkt 12. mars 1990,
var ákveðið að ráðast í framkvæmdir við götuna Smáratún og innheimta
gatnagerðargjald, B-hluta, í samræmi við áður útgefna stefnumörkun
hreppsnefndar. Þar sem ekki var hægt að ljúka við framkvæmdina á því ári,
var ákveðið að fresta innheimtu á álögðu gjaldi fram yfir framkvæmdirnar.
Þetta var gert, en þó er rétt að geta þess, að fáeinir gengu frá gjaldinu
haustið 1990.

Málsmeðferð slíkra mála hefur verið sú, að seljandi taki fram í afsali, að
gjaldið sé ógreitt. Fasteignasali spyrst einnig fyrir um það hjá skrifstofu
Bessastaðahrepps, hvort eign, sem er í sölumeðferð, sé skuldlaus við
sveitarfélagið.

Gjaldið mátti greiða 1/4 út og eftirstöðvar á fjórum árum.“

Með bréfi, dags. 26. mars 1992. óskaði lögmaður stefndu skýringa á mis-
ræmi í bréfum sveitarstjóra varðandi það, hvenær álagning hefði farið fram.
Sveitarstjóri svaraði með bréfi, dags. 31. mars 1992, og segir þar m.a.:
„Álagning fór fram á árinu 1990. Bréfið 18. júní 1991 segir til um innheimtu
á gjaldinu og hvernig megi greiða það. Eins og fram kemur í bréfum þess-
um, var ekki hægt að innheimta gjaldið, fyrr en framkvæmdum var lokið
(sjá reglugerð).“

Til stuðnings þeirri frásögn sveitarstjóra, að fáeinir hafi gengið frá gjald-
inu haustið 1990, hafa stefndu lagt fram kvittun Bessastaðahrepps til nábúa
sinna, eiganda Smáratúns 8, dagsetta 20. 9. 1990, fyrir greiðslu B-hluta
gatnagerðargjalds. Telja þau þessa kvittun sýna, svo að eigi verði um villst,
að gjaldið hafi þá verið á lagt. þ. e. fjárhæð ákvörðuð og gjalddagi í merk-
ingunni lausnardagur kominn, þótt gjalddagi í merkingunni eindagi væri þá
enn ókominn.

Stefnandi kveðst reisa kröfur sínar á ákvæðum í kaupsamningi aðila. Tel-
ur hann, að skv. ákvæðum laga um gatnagerðargjöld og reglugerð nr. 521/
1980 um gatnagerðargjöld í Bessastaðahreppi sé ljóst, að B-gatnagerðar-
gjöld verði ekki lögð á gjaldendur, fyrr en framkvæmdum við götur og
gangstéttar sé lokið. Stefnandi mótmælir því harðlega, að hann hafi vitað af
væntanlegri álagningu gjaldanna, og mótmælir, að þetta hafi verið rætt við
kaupsamningsgerð.

Varðandi túlkun á ákvæði kaupsamnings um greiðslu allra álagðra gjalda
2864

bendir stefnandi einnig á, að stefndu greiddu mótbárulaust álagt skipulags-
gjald af eigninni. Gjald þetta var lagt á 2. september 1991 og greitt 6. des-
ember sama ár. Það sé því ekki svo, að stefndu hafi mátt gera ráð fyrir, að
öll opinber gjöld vegna hússins væru greidd. Stefnandi telur því ljóst, að
hann eigi aldrei að greiða B-gatnagerðargjöld vegna eignarinnar, auk þess
sem hann telur, að skiptar skoðanir séu meðal fræðimanna um lögmæti
álagningar slíkra gjalda yfirleitt miðað við fyrirkomulag ákvæða í settum
lögum.

Kröfur sínar kveðst stefnandi styðja við meginreglur samningalaga um
skuldbindingargildi og túlkun samninga með hliðsjón af 28. gr. kaupalaga
nr. 39/1922 og óskráðar reglur kröfuréttar. Einnig bendir stefnandi á ákvæði
laga nr. 51/1974 um gatnagerðargjöld, sérstaklega 3., 5. og 6. gr. laganna, svo
og reglugerð nr. 521/1980 um gatnagerðargjöld í Bessastaðahreppi, sérstak-
lega 6. og 7. gr. reglugerðarinnar.

IV.
Álit dómsins.

Heimild til handa sveitarstjórnum til þess að leggja á gatnagerðargjald er
að finna í lögum nr. 51/1974. Þar er greint á milli hins almenna gatnagerðar-
gjalds skv. 1. gr. laganna, er má nema allt að áætluðum meðalkostnaði við
að undirbyggja götur með tilheyrandi lögnum og slitlagi og gert er ráð fyrir,
að innheimt sé, áður en byggingarleyfi er veitt, og sérstaks gatnagerðar-
gjalds skv. 3. gr., sem eingöngu skal varið til framkvæmda við að setja bund-
ið slitlag á götur og til lagningar gangstétta og því aðeins má leggja á, að
ekki hafi áður verið innheimt gjald af viðkomandi fasteign, sem ætlað hafi
verið a. m. k. að hluta til bundins slitlags.

Heimilt er skv. 4. gr. laganna að innheimta hið sérstaka gjald næstu 5 ár-
in, eftir að slitlag var sett eða gangstétt lögð, og má það nema allt að
meðalkostnaði við þessar framkvæmdir. Það er skv. 2. mgr. 6. gr. laganna þá
fyrst „gjaldkræft, þegar lagningu bundins slitlags og gangstéttar við hlutað-
eigandi götu er lokið“.

Reglugerð nr. 521/1980 um gatnagerðargjöld í Bessastaðahreppi var sett
með stoð í 1. gr. nefndra laga. Í 2. gr. reglugerðarinnar segir: „Gatnagerðar-
gjöld eru tvenns konar: A-gjald, sem er vegna þátttöku lóðarhafa í kostnaði
við að gera undirbyggða götu með tilheyrandi lögnum, og B-gjald, sem er
vegna þátttöku lóðarhafa í að gera bundið slitlag á götu svo og ganga end-
anlega frá gangstétt.“

Í 3. gr. reglugerðarinnar er ákvæði um álagningarstofn A -gjaldsins. Fjár-
hæð þess er á verðlagi 1. ágúst 1979 3 millj. kr. fyrir íbúðarhús ásamt bíl-
2865
geymslu, að stærð samtals allt að 700 rúmmetrum og lóð allt að 1300 fer-
metrum, síðan til viðbótar 4.000 kr. fyrir hvern umframrúmmetra byggingar
og 2.000 kr. fyrir hvern umframfermetra lóðar. Fjárhæðir þessar eru miðað-
ar við byggingarvísitölu 1. ágúst 1979 og breytast með henni, sbr 5. gr. rg.

Í 6. gr. reglugerðarinnar eru ákvæði um álagningarstofn og fjárhæð B-
gjaldsins. Fjárhæð þess skal einfaldlega vera 20% af því A-gjaldi, sem
greiðast myndi af byggingu og lóð á þeim tíma, þegar lagning bundins slit-
lags og gangstéttar fer fram, miðað við meðalvísitölu á verktímanum.

Samkvæmt yfirlýsingu sveitarstjórans í Bessastaðahreppi tilkynnti sveit-
arfélagið árið 1987 „íbúum allra gatna, á hvaða ári farið yrði í slitlagagerð“,
og „við gerð fjárhagsáætlunar, sem endanlega var samþykkt 12. mars 1990,
var ákveðið að ráðast í framkvæmdir við götuna og innheimta gatnagerðar-
gjald, B-hluta, í samræmi við áður gerða stefnumörkun hreppsnefndar“.

Samkvæmt þessu liggur eftirfarandi fyrir:

Með samþykkt fjárhagsáætlunar 12. mars 1990 ákvað hreppsnefnd endan-
lega að ráðast í framkvæmdir við götuna Smáratún og innheimta gatna-
gerðargjald, B-hluta.

Gijaldstofn lá fyrir, að því er varðaði húsið nr. 13 við Smáratún, þ. e. 20%
áður innheimts A-gjalds, verðbætt. Aðilar máls þessa hafa ekki gert við það
athugasemdir, að sveitarstjórn hafi verið heimilt að miða fjárhæð gjaldsins
við byggingarvísitölu á greiðsludegi B-gjalds, og því er ekki haldið fram, að
gjaldið þannig álagt hafi farið fram úr meðalkostnaði við framkvæmdir. Við
kaupsamning var lausnardagur kominn, en ekki eindagi, því að samkvæmt
2. mgr. 6. gr. umræddra laga var gjaldið þá fyrst gjaldkræft, þegar lagningu
bundins slitlags og gangstéttar við hlutaðeigandi götu væri lokið.

Er málsaðilar gerðu kaup sín í desember 1990, var hið umþrætta gatna-
gerðargjald því á lagt, greiðsluskylda og fjárhæð á þeim degi lá fyrir, en
ekki gjaldfallið.

Í tilboði kaupanda var kveðið svo á, að „öll álögð gjöld verði á kostnað
seljanda“, og í kaupsamningi, að „öll álögð gjöld vegna byggingarinnar eru
á kostnað seljanda“.

Kaupandi, stefndi Steinþór, hefur lýst því við aðilayfirheyrslu, að hann
hafi sett þetta ákvæði í tilboð sitt m. a. með B-gjaldið í huga. Sér hafi verið
kunnugt um, að slíkt gjald var lagt á í heimabyggð sinni, Kópavogi, og vilj-
að hafa allt á hreinu gagnvart slíkum bakreikningum.

Ósannað er, að B-gjaldið hafi verið rætt sérstaklega við stefnanda, hvorki
af stefnda né fasteignasalanum. Á hinn bóginn er fram komið, að stefnandi
fór á hreppsskrifstofu og gerði upp þær skuldir, er hann var þar krafinn um
vegna umræddrar byggingar. Það er ekki upplýsandi um það. hvaða skiln-
2866
ing aðilar lögðu í umrætt samningsákvæði, er þeir sömdu um það sín á milli,
að stefndi greiddi umkrafið skipulagsgjald eftir kaupin. Skipulagsgjaldið er
samkvæmt 35. gr. laga nr. 19/1964, sbr. rg. 167/1980, hlutfall af brunabóta-
verði nýbyggingar, og gjaldstofn þess og fjárhæð liggur því ekki fyrir, fyrr
en brunabótamat hefur farið fram, en því er ekki haldið fram, að bruna-
bótamat hafi legið fyrir við kaupin.

Samkvæmt framansögðu verður stefnandi að bera hallann af því að hafa
undirgengist framangreint samningsákvæði, þar sem miðað var við álagn-
ingu og því lausnardag, en ekki eindaga.

Ber því að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnanda í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður. Vísast um þá ákvörðun til annars málsliðar 3.
töluliðar 130. gr. 1. nr. 91/1991. Úr því að stefndi Steinþór vildi semja sig
undan umræddu gjaldi og vissi gjörla um tilvist þess, bar honum samkvæmt
góðri viðskiptavenju að nefna gjaldið sínu rétta nafni og tilgreina það, svo
að eigi yrði um villst, í tilboði sínu og kaupsamningi. Í stað þess notaði
stefndi vandmeðfarið lögfræðilegt hugtak, sem ekki hefur skýra merkingu í
hugum almennings. stjórnendur sveitarfélaga ekki ætíð undanskildir, eins
og dæmin sanna. Stefndi á því nokkra sök á því, að til málaferla þessara
kom, og telst því framangreint málskostnaðarákvæði eiga við.

Már Pétursson héraðsdómari kveður upp dóm þennan.

Dómsorð:
Stefndu, Steinþór Hlöðversson og Ragnheiður Steinsen, eiga að
vera sýkn af kröfum stefnanda, Páls Davíðssonar, í máli þesssu.
Málskostnaður fellur niður.
2867

Föstudaginn 16. desember 1994.
Nr. 488/1994. — Rannsóknarlögregla ríkisins
gegn
Steinari Braga Lemacks Jósefssyni
(Guðmundur Á gústsson hdl.)

Kærumál. Gæsluvarðhald. A- og c-liður 103. gr. laga nr. 19/1991.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 12. desember
sl., sem barst réttinum 14. sama mánaðar. Kæruheimild er í 1. mgr.
142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Sóknaraðili
krefst þess, að varnaraðila verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til
kl. 16.00 miðvikudaginn 18. janúar 1995, en til vara, að hinn kærði
úrskurður verði staðfestur.

Varnaraðili krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði
felldur úr gildi, til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri
tími, og til þrautavara, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur. Þá
krefst hann kærumálskostnaðar.

Varnaraðili hefur ekki kært úrskurð þennan til Hæstaréttar, og
koma því framangreindar kröfur hans um annað en staðfestingu
hins kærða úrskurðar ekki til álita.

Fyrir liggur rökstuddur grunur um aðild varnaraðila að þeim
brotum, er getur í hinum kærða úrskurði. Að því athuguðu og að
öðru leyti með vísan til forsendna hans verður hann staðfestur
þannig, að varnaraðila verður gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til kl.
16.00 miðvikudaginn 18. janúar 1995.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:
. Varnaraðili, Steinar Bragi Lemacks Jósefsson, skal sæta
gæsluvarðhaldi allt til kl. 16.00 miðvikudaginn 18. janúar 1995.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. desember 1994.
Rannsóknarlögregla ríkisins hefur krafist þess, að Steinari Braga Lemacks,
kt. 230378-5259, Esjugrund 10, Kjalarnesi, verði gert að sæta gæsluvarðhaldi
allt til miðvikudags 18. janúar 1995 kl. 16.00.
2868

Málavextir eru þeir, að kærði var handtekinn um hádegisbil í dag vegna
tilkynningar um, að hann hefði keypt vörur í verslun einni í Kópavogi og
greitt fyrir með fölsuðum tékka. Við leit á kærða fundust ávísanablöð úr
tveimur tékkheftum á aðalbanka og austurbæjarútibú Landsbanka Íslands
og úr einu tékkhefti á Lækjargötuútibú Íslandsbanka hf. Viðkomandi tékk-
heftum mun öllum hafa verið stolið í innbrotum í Reykjavík. Þá fannst á
kærða stolið ökuskírteini, sem kærði hefur játað að hafa falsað og sett
mynd af sér í. Einnig fannst á kærða ýmis varningur, sem hann hafði keypt
fyrir hina fölsuðu tékka.

Kærði hefur játað hér fyrir dóminum að hafa haft undir höndum og not-
að eitthvað af hinum stolnu ávísanablöðum. Þá hefur hann einnig játað að
hafa falsað hið stolna ökuskírteini. Hins vegar neitar hann að hafa átt aðild
að innbrotunum, þegar ávísanaheftunum var stolið. Eitt innbrotanna var
framið, þegar kærði sat í gæsluvarðhaldi.

Krafa Rannsóknarlögreglu ríkisins er reist á a- og c-lið 1. mgr. 103. gr.
laga nr. 19/1991. Brot þau, sem kærða eru gefin að sök, geta varðað fang-
elsisrefsingu. Kærði er grunaður um brot gegn 155. gr. og 244. gr. almennra
hegningarlaga nr. 19/1940, og hefur hann játað brotin að hluta. Málið er enn
til rannsóknar.

Kærði hefur þrívegis á þessu ári sætt gæsluvarðhaldi vegna auðgunar- og
fölsunarbrota, nytjastuldar, brota á umferðarlögum og brota á lögum um
ávana- og fíkniefni. Hinn 6. desember sl. höfðaði ríkissaksóknari opinbert
mál á hendur kærða vegna átta þjófnaðarbrota, tveggja brota vegna nytja-
stuldar og brots vegna fölsunar, og eru þau brot til meðferðar fyrir Héraðs-
dómi Reykjavíkur.

Kærði var látinn laus úr gæsluvarðhaldi 7. desember sl. kl. 16.00, en var
handtekinn innan við tveimur sólarhringum síðar. Rannsóknargögn málsins
sýna, að brotaferill kærða hefur verið nær óslitinn frá lokum ágústmánaðar
á þessu ári, og þykir ástæða til að ætla, að kærði haldi áfram afbrotum,
meðan máli hans er ólokið, fari hann frjáls ferða sinna.

Samkvæmt því, sem að framan er rakið, og með skírskotun til a- og c-
liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 þykir verða að taka kröfu Rannsóknar-
lögreglu ríkisins til greina, en þó þykir nægjanlegt, að kærði sæti sæsluvarð-
haldi til föstudagsins 30. desember 1994 kl. 16.00.

Arnfríður Einarsdóttir dómarafulltrúi kveður upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:
Kærði, Steinar Bragi Lemacks, sæti gæsluvarðhaldi allt til föstu-
dagsins 30. desember 1994 kl. 16.00.
2869
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 486/1994. — Levi Strauss £ Co.
(Viðar Már Matthíasson hrl.)
gegn
Þórmundi Hjálmtýssyni

Kærumál. Frávísun felld úr gildi. Skaðabótakrafa. Vanreifun.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 1. desem-
ber 1994, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 12. sama mán-
aðar. Kærð eru ákvæði í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp
kveðnum 18. nóvember sl., um að vísa frá dómi skaðabótakröfu, að
fjárhæð 2.000.000 króna, sem sóknaraðili gerði á hendur varnar-
aðila. Kæruheimild er í }-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um með-
ferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess, að héraðsdóminum verði
hrundið, að því er varðar frávísun þessarar kröfu, og að lagt verði
fyrir héraðsdómara að leggja efnisdóm á hana. Þá krefst sóknaraðili
kærumálskostnaðar.

Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti.

Í héraðsdómsstefnu gerði sóknaraðili þá grein fyrir skaðabóta-
kröfu sinni, að hann byggði hana á ágiskun um þann fjölda galla-
buxna, sem hefðu verið eftirlíking af framleiðslu hans og varnaraðili
hafi selt, svo og hagnaði varnaraðila af sölunni, enda hafi sóknar-
aðili ekki undir höndum gögn um, hvert magn af gallabuxum
varnaraðili hafi selt í raun. Varnaraðili hafi selt buxurnar fyrir verð
á bilinu frá 2.000 til 2.900 krónur. Segir í stefnunni, að sé áætlað, að
innkaupsverð á buxunum hafi verið 1.000 til 1.900 krónur og „að
stefndi hafi selt u.þ.b. 1000 buxur, sé ljóst, að hagnaður hans nálgist
það að vera kr. 1.000.000“. Að öðru leyti tekur sóknaraðili fram í
stefnu, að tjón sitt af athæfi varnaraðila hafi verið miklu meira,
bæði vegna tapaðs hagnaðar af sölu eigin framleiðslu og spjöllum á
vörumerkjarétti sínum. Skoraði sóknaraðili á varnaraðila að leggja
fram gögn um kaup hans og sölu á þessum vörum.
2870

Undir rekstri málsins í héraði var upplýst af hálfu varnaraðila, að
hann hefði keypt gallabuxurnar, sem deilt er um í málinu, á lausa-
fjáruppboði, sem var haldið við embætti sýslumannsins í Reykjavík
eftir kröfu tollyfirvalda 20. nóvember 1993. Varnaraðili hefur lagt
fram gögn, þar sem kemur fram, að um 370 gallabuxur hafi verið að
ræða og kaupverð þeirra á uppboðinu 369.000 krónur. Í tengslum
við lögbannsgerð sóknaraðila hjá varnaraðila voru þær gallabuxur,
sem þá voru óseldar, teknar úr vörslum varnaraðila, en þær reynd-
ust vera 258 talsins.

Í kæru til Hæstaréttar er tekið fram af hálfu sóknaraðila, að í hér-
aði hafi legið fyrir allar upplýsingar um tjón hans og ávinning
varnaraðila, sem unnt sé að veita. Telur sóknaraðili sér ófært að
gera nánari grein fyrir bótakröfum sínum eða rökstyðja þær frekar
en orðið er.

Þegar tekið er tillit til þess, að í héraði lágu orðið fyrir gögn um
sölu varnaraðila á umræddum vörum og kaupverð þeirra, svo og til
fyrrnefndra yfirlýsinga sóknaraðila verður að telja hann eiga rétt á
að fá efnisdóm um skaðabótakröfu sína. Ber því að fella úr gildi
ákvæði í héraðsdóminum um frávísun skaðabótakröfu sóknaraðila
og leggja fyrir héraðsdómara að taka hana til efnismeðferðar.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.

Dómsorð:

Felld eru úr gildi ákvæði í héraðsdómi um frávísun á skaða-
bótakrötu sóknaraðila, Levi Strauss á Co., á hendur varnar-
aðila, Þórmundi Hjálmtýssyni, og er lagt fyrir héraðsdómara
að taka hana til efnismeðferðar.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. nóvember 1994.

Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum flutningi 8. nóvem-
ber sl., er höfðað með stefnu, sem árituð er um viðtöku 1. mars sl. Greinar-
gerð stefnda var lögð fram 5. maí sl. og málinu úthlutað til dómarans 1. júní
sl.

Stefnandi er Levi Strauss ár Co., 1155 Battery Street, San Francisco, Kali-
forníu.

Stefndi er Þórmundur Hjálmtýsson, kt. 130435-3199, Laufbrekku 26,
Kópavogi, og er honum stefnt persónulega og fyrir hönd óskráðs einka-
firma síns, verslunarinnar Strætisins, Hafnarstræti 15, Reykjavík.
2871

Dómkröfur stefnanda eru þær í fyrsta lagi, að staðfest verði lögbann, sem
lagt var á 16. febrúar 1994, við því, að stefndi flytji inn, dreifi, selji eða ráð-
stafi með nokkrum hætti gallabuxum eða öðrum fatnaði, merktum stefn-
anda, sem ekki sé framleiddur á vegum fyrirtækis hans. Í öðru lagi er þess
krafist, að stefndi verði látinn sæta sektum vegna brota á rétti stefnanda
samkvæmt skráðum vörumerkjum nr. T 362/1978, skráð 5. febrúar 1979 og
endurnýjuð skráning 6. janúar 1989, T 363/1978, skráð 5. febrúar 1979 og
endurnýjuð skráning 6. janúar 1989, T 364/1978, skráð 5. febrúar 1979 og
endurnýjuð skráning 6. janúar 1989, T 59/1979, skráð 3. september 1979 og
endurnýjuð skráning 6. janúar 1989, T 152, sem skráð var 15. ágúst 1980 og
endurnýjuð skráning 22. febrúar 1990, T 282/1981, sem skráð var 30. desem-
ber 1985. T 283/1981, sem skráð var 30. desember 1985. og vörumerki með
skráningarnúmeri 1110/1991, sem skráð var 28. nóvember 1991. Í þriðja lagi
krefst stefnandi þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða honum skaða-
bætur, að fjárhæð 2.000.000 kr., með dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla
vaxtalaga nr. 25/1987 frá 16. febrúar 1994 til greiðsludags vegna ólögmætrar
sölu á gallabuxum, sem báru vörumerki í eigu stefnanda, einkum nr. T 362/
1978, T 363/1978, T 364/1978, T 59/1979, T 152/1979, T 282/1981, T 283/1981
og 1110/1991.

Þá er þess krafist, að dæmt verði, að 258 gallabuxur, sem fundust í fórum
stefnda við lögbannsaðgerðina, og eftir atvikum aðrar gallabuxur, sem
stefndi hefur í vörslum sínum og bera vörumerki stefnanda. verði afhentar
stefnanda. Til vara er þess krafist, að buxurnar verði eyðilagðar, og til
þrautavara, að öll vörumerki á þessum buxum verði fjarlægð.

Þá er krafist málskostnaðar.

Stefndi krefst þess, að synjað verði um staðfestingu lögbannsins. Að öðru
leyti krefst hann sýknu og málskostnaðar.

Málavextir.

Á nauðungaruppboði, sem haldið var að kröfu tollstjórans í Reykjavík
20. nóvember 1993, keypti stefndi fatnað og fleira, þar á meðal gallabuxur
þær af Levi's-gerð, sem málið snýst um. Stefnandi skýrir svo frá, að í árs-
byrjun 1994 hafi hann komist að því, að stefndi hefði til sölu í verslun sinni
eftirlíkingar af Levi's-fatnaði, einkum gallabuxum. Stefnandi hafði látið
kaupa einar buxur og rannsaka þær í starfsstöð sinni í Belgíu og niður-
staðan orðið sú, að um eftirlíkingu væri að ræða. Hinn 16. febrúar sl. lagði
sýslumaðurinn í Reykjavík að kröfu stefnanda lögbann við því, að stefndi
„flytji inn, dreifi, selji eða ráðstafi með nokkrum hætti gallabuxum eða öðr-
um fatnaði, merktum“ stefnanda, sem ekki er framleiddur á vegum fyrir-
tækis hans. Í greinargerð sinni hélt stefndi því fram, að hann hefði keypt
2812
buxurnar í þeirri trú, að um Levi's-buxur væri að ræða. Hann féll síðar frá
þessu, og í bréfi til lögmanns stefnanda kveðst hann „falla frá þeirri máls-
ástæðu sinni, að gallabuxur þær, sem málið varðar, séu ekki eftirlíkingar af
Levi's-fatnaði“.

Málsástæður og lagarök.

Stefnandi, sem er fataframleiðandi í Bandaríkjunum og framleiðir m. a.
galla-fatnað, kveðst hafa látið skrá 18 vörumerki hér á landi, þar á meðal
þau, sem greinir í kröfugerð. Hann kveðst hafa varið miklum fjármunum til
kynningar á framleiðslu sinni, sem seld sé m. a. með þessum vörumerkjum.
Sum vörumerkja sinna kveður hann vera meðal hinna þekktustu í heimi og
tákna í hugum kaupenda vandaðar gæðavörur. Stefnandi kveðst oft verða
þess var, að tilraunir séu gerðar til að nota hin þekktu vörumerki sín til að
selja framleiðsluvörur annarra, er framleiddar séu í löndum „þriðja heims-
ins“ svonefnda. Vörur þessar beri fölsuð vörumerki, er eigi að sýna, að þær
séu framleiddar í Bandaríkjunum af stefnanda eða á hans vegum. Stefnandi
kveður notaða eins merkimiða og hann notar svo og aðrar merkingar á
þessum fatnaði. Hafi þetta valdið sér miklu tjóni, enda eftirlíkingarnar unn-
ar af fólki án nokkurrar menntunar eða fagþekkingar, gæðastöðlum sé í
engu sinnt og notuð séu léleg hráefni. Eftirlíkingarnar séu þó vel gerðar í
þeim skilningi, að þær líkist framleiðsluvörum stefnanda.

„Stefnandi kveður Pétur Arason, Laugavegi 37, Reykjavík, sem rekur
verslun, „Levi's-búðina“, á sama stað af hlutafélaginu Pétri Arasyni hf.,
einan hafa haft rétt til innflutnings og dreifingar á fatnaði hér á landi, sem
framleiddur er af stefnanda. Hefur Pétur staðið fyrir innflutningi þessum og
dreifingu sl. 24-25 ár. Stefnandi kveður hann einnig hafa í starfsemi sinni
varið mjög verulegum fjárhæðum í auglýsingar og annars konar kynningu á
framleiðsluvörum stefnanda, sem hann hefur haft til sölumeðferðar. Stefn-
andi kveður Pétur sjá svo til eingöngu um smásölu á þeim fatnaði, sem
hann flytur inn frá stefnanda.“

Stefnandi kveður stefnda hafa vitað, að hann væri að selja eftirlíkingar
og þannig verið að brjóta gegn vörumerkjarétti stefnanda. Engu breyti hér
um rétt stefnanda eða brot stefnda, með hvaða hætti stefndi hafi komist yfir
eftirlíkingarnar. Jafnvel þótt talið yrði, að stefndi hafi ekki gert þetta af
ásetningi, verði að telja, að um hafi verið að ræða stórfellt gáleysi af hans
hálfu.

Stefnandi kveðst reisa bótakröfu sína á ágiskun um fjölda seldra buxna
og hagnað, þar eð hann hafi ekki undir höndum gögn um fjölda eftirlíkinga,
er stefndi hafi selt. „Fyrir liggi, að stefndi seldi buxurnar á verðbilinu 2.000
kr. til 2.900 kr. Sé áætlað, að innkaupsverð auk virðisaukaskatts sé á bilinu
2873
1.000 kr. til 1.900 kr. og að stefndi hafi selt u. þ. b. 1000 buxur, sé ljóst, að
hagnaður hans nálgist það að vera 1.000.000 kr. Sé hins vegar miðað við
tjón stefnanda, kveður stefnandi það vera miklu meira, bæði vegna tapaðs
hagnaðar af innfluttum vörum svo og vegna þess, að það valdi stefnanda
fjártjóni, að vörumerkjarétti hans sé spillt með þeim hætti, sem stefndi hafi
gert.“

Stefnandi kveðst reisa kröfur sínar á lögum um kyrrsetningu og lögbann
nr. 31/1990, vörumerkjalögum nr. 47/1968 og samkeppnislögum nr. 8/1993,
enn fremur á Parísarsamþykktinni um vernd eignarréttinda á sviði iðnaðar,
sbr. lög nr. 102/1961.

Stefndi heldur því fram, að hann hafi grandlaus keypt umræddar galla-
buxur á nauðungaruppboði, þar sem þær hafi verið seldar kvaða- og hafta-
lausar. Hann hafi því verið í góðri trú og talið sér heimilt að selja buxurnar,
enda hafi stefnandi látið það átölulaust, þar til hann hafi fengið lagt á lög-
bann fyrirvaralaust. Þá er því mótmælt, að Pétur Arason hf. hafi einn rétt til
innflutnings og dreifingar hér á landi á fatnaði, sem framleiddur sé af stefn-
anda. Stefndi mótmælir kröfu stefnanda um, að hann verði sektaður, með
þeim rökum, að hann hafi ekki af ásetningi brotið gegn rétti stefnanda á
þeim skráðu vörumerkjum, sem vísað er til í stefnu, en það sé skilyrði til,
að unnt sé að sekta sig samkvæmt ákvæðum vörumerkjalaga. Skaðabóta-
kröfu stefnanda er mótmælt, þar eð stefndi hafi ekki brotið gegn rétti stefn-
anda á vörumerkjunum, sem tilgreind eru í stefnu. Verði hins vegar talið,
að stefndi hafi brotið gegn vörumerkjarétti stefnanda, telur stefndi ósann-
gjarnt að dæma sig til skaðabótagreiðslu, þar eð ósannað sé með öllu, að
stefnandi hafi orðið fyrir tjóni. Í öllu falli komi aðeins til greina að dæma
bætur í samræmi við 2. mgr. 38. gr. vörumerkjalaga. og taka verði mið af
þeirri staðreynd, að stefndi hafi aðeins selt 112 gallabuxur af þeim 369
(svo), er hann hafi keypt á uppboðinu. Kröfu um dráttarvexti af skaðabóta-
kröfu frá 16. febrúar 1994 er mótmælt, og heldur stefndi því fram, að krafan
geti fyrst borið slíka vexti frá 10. mars s. á., sem er þingfestingardagur máls-
ins. Þá er mótmælt kröfum stefnanda um, að hann fái buxur stefnda afhent-
ar eða að þær skuli eyðilagðar. Telur stefndi aðeins koma til greina, að öll
vörumerki stefnanda verði numin af buxunum, ef dómurinn komist að
þeirri niðurstöðu, að brotið hafi verið gegn rétti stefnanda samkvæmt vöru-
merkjalögum. Þannig gæti stefndi nýtt sér buxurnar og dregið úr tjóni sínu,
án þess að brotinn væri réttur á stefnanda. Verði hins vegar orðið við kröfu
stefnanda um að fá buxurnar afhentar, eigi hann að greiða stefnda bætur,
sem nemi kaupverði þeirra á nauðungaruppboðinu.

Stefndi kveðst vitna í vörumerkjalög, lög um nauðungarsölu nr. 90/1991
og lög um kyrrsetningu og lögbann.
2874
Niðurstaða.

Hér að framan var rakið, að stefnandi hefur fengið skráð vörumerki hér
á landi, þar á meðal orðið Levi's, er var á buxunum, sem stefndi hafði til
sölu. Óumdeilt er í málinu, að þær voru eftirlíkingar, er stefndi hafði keypt
á nauðungaruppboði. Sala eftirlíkinga af vöru með skráðu vörumerki án
heimildar frá rétthafa er brot gegn 1., sbr. 4. gr. vörumerkjalaga. Stefnanda
var þar af leiðandi rétt að krefjast lögbanns 16. febrúar 1994 við því, að
stefndi flytti inn, dreifði, seldi eða ráðstafaði með nokkrum hætti gallabux-
um eða öðrum fatnaði, merktum stefnanda, sem ekki væri framleiddur á
vegum fyrirtækis hans. Á lögbannsgerðinni eru engir þeir annmarkar, er
leitt gætu til synjunar á staðfestingu hennar, og verður hún því staðfest.

Því er ekki haldið fram í málinu, að stefndi hafi keypt gallabuxurnar á
uppboðinu, vitandi, að hann væri að kaupa eftirlíkingar. Hins vegar er
sannað með framburði hans fyrir dómi, að honum varð það ljóst, eftir að
hann hóf sölu þeirra, en hélt henni engu að síður áfram. Stefndi kannaðist
við fyrir dómi að hafa merkt buxurnar í verslun sinni sem eftirlíkingar, eftir
að hann hafði heyrt talað um, að þær væru það. Það verður því að virða
stefnda það til ásetnings að hafa haldið áfram að selja þær, eftir að honum
varð ljóst, að um eftirlíkingar væri að ræða.

Samkvæmt framansögðu hefur stefndi brotið gegn ákvæðum 2. mgr. 37.
gr. vörumerkjalaga, og þykir refsing hans hæfilega ákveðin 40.000 króna
sekt til ríkissjóðs, er afplánast skal með 10 daga varðhaldi, verði hún eigi
greidd innan 4 vikna frá birtingu dómsins.

Með því að stefndi braut af ásetningi gegn vörumerkjarétti stefnanda, er
hann skaðabótaskyldur gagnvart honum samkvæmt 1. mgr. 38. gr. vöru-
merkjalaga.

Stefnandi kveður skaðabótakröfu sína byggða „á ágiskun um fjölda
seldra buxna og hagnað“ stefnda. Af gögnum málsins er ljóst, að stefndi
keypti 370 buxur á uppboðinu og hafði selt 112, er lögbannið var lagt á. Það
er einnig upplýst, að stefndi seldi buxurnar á 2.900 kr. stykkið nema einn
dag, er þær voru seldar á sértilboði á 2.000 kr. Það virðist því vera fjarri
sanni, þegar stefnandi heldur því fram, að stefndi hafi selt 1000 buxur og
hagnaður hans nálgist að vera 1.000.000 kr. Stefnandi hefur hvorki upplýst,
á hvaða verði hann selji „ekta“ buxur né hversu mikið hann hagnist á söl-
unni. Það liggur því ekki fyrir, hvert beint fjárhagslegt tjón hans kunni að
hafa verið. Þá hafa buxurnar, sem málið snýst um, ekki heldur verið skoð-
aðar af þar til bærum aðilum, heldur eingöngu af starfsmönnum stefnanda,
og er því ekki í ljós leitt, hvort ímynd varnings stefnanda kunni að hafa
beðið hnekki af atferli stefnda. Skaðabótakrafa stefnanda er því vanreifuð,
og verður henni vísað frá dómi.
2875

Við lögbannsgerðina var því frestað að svipta stefnda vörslum þeirra
buxna, er hann átti óseldar. Vörslusviptingin fór fram 7. mars sl., og reynd-
ist stefndi þá hafa undir höndum 258 buxur. Samkomulag varð um það með
aðilum, að stefnandi tæki að sér að varðveita buxurnar. Að kröfu stefnanda
og með vísan til 41. gr. vörumerkjalaga þykir rétt að heimila stefnda að fjar-
lægja á eigin kostnað og undir eftirliti stefnanda allar merkingar af buxun-
um, er vísa til vörumerkja stefnanda. Skal stefndi hafa frest til og með 31.
desember nk. til að ljúka verkinu og fá þá afhentar þær buxur, er merki
hafa þannig verið fjarlægð af. Þær buxur, sem merki hafa ekki verið fjar-
lægð af á þennan hátt, skulu bótalaust verða eign stefnanda eftir 31. desem-
ber nk.

Samkvæmt þessum málsúrslitum verður stefndi dæmdur til að greiða
stefnanda 150.000 kr. í málskostnað, og hefur þá ekki verið tekið tillit til
virðisaukaskatts.

Arngrímur Ísberg héraðsdómari kvað upp dóminn.

Dómsorð:

Staðfest er lögbann, sem sýslumaðurinn í Reykjavík lagði við því
16. febrúar 1994, að stefndi, Þórmundur Hjálmtýsson, flytji inn, dreifi,
selji eða ráðstafi með nokkrum hætti gallabuxum eða öðrum fatnaði,
merktum stefnanda, Levi Strauss á Co., sem ekki er framleiddur á
vegum fyrirtækis hans.

Stefndi greiði 40.000 krónur í sekt til ríkissjóðs, er afplánist með 10
daga varðhaldi, verði hún eigi greidd innan 4 vikna.

Skaðabótakröfu stefnanda er vísað frá dómi.

Stefnda skal heimilt að fjarlægja á eigin kostnað og undir eftirliti
stefnanda allar merkingar af 258 buxum, er vísa til vörumerkja stefn-
anda. Skal stefndi hafa frest til og með 31. desember nk. til að ljúka
verkinu og fá þá afhentar þær buxur, er merki hafa þannig verið fjar-
lægð af. Þær buxur, sem merki hafa ekki verið fjarlægð af á þennan
hátt, skulu bótalaust verða eign stefnanda eftir 31. desember nk.

Stefndi greiði stefnanda 150.000 kr. í málskostnað auk virðisauka-
skatts.
2876
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 487/1994. — Hreiðar Bergur Hreiðarsson
(Haraldur Blöndal hrl.)
gegn
Wan Eknarin

Kærumál. Stefnubirting. Frávísunarúrskurður staðfestur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason,
Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Sóknaraðili skaut þessu máli til Hæstaréttar með kæru 5. desem-
ber 1994, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 12. sama mán-
aðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðinn
10. nóvember sl., þar sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðila er
vísað frá dómi án kröfu. Kæruheimild er í j-lið 1. mgr. 143. gr. laga
nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst, að hinum
kærða úrskurði verði hrundið og lagt verði fyrir héraðsdómara að
fella efnisdóm á málið. Þá krefst sóknaraðili einnig kærumálskostn-
aðar.

Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka.

Sóknaraðili staðhæfir, að umboðsmaður sinn hafi ekki fengið
vitneskju um hinn kærða úrskurð fyrr en 24. nóvember 1994. Ekki
liggur fyrir, að héraðsdómari hafi tilkynnt sóknaraðila eða umboðs-
manni hans um úrskurðinn fyrir þann tíma. Verður því litið svo á,
að kært hafi verið innan frests samkvæmt 1. mgr. 144. gr. laga nr. 91/
1991.

Í a-lið 1. mgr. 89. gr. laga nr. 91/1991, sem sóknaraðili telur, að feli
í sér heimild til að birta stefnu í málinu í Lögbirtingablaði, er sett
það skilyrði fyrir slíkri birtingu, að ekki sé unnt að afla upplýsinga
um, hvar birta megi stefnu eftir almennum reglum. Varnaraðili mun
eiga lögheimili að Hraunbæ 116 í Reykjavík, þar sem heimilt er að
birta stefnu á hendur henni, sbr. a-lið 3. mgr. 85. gr. laga nr. 91/1991.
Þegar af þessari ástæðu verður ekki byggt á fyrrgreindu ákvæði í 89.
gr. laganna. Ber því að staðfesta hinn kærða úrskurð.

Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur.
2877
Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er staðfestur.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. nóvember 1994.
I.

Mál þetta, sem þingfest var 29. september 1994, er höfðað með stefnu,
birtri í Lögbirtingablaðinu 19. ágúst sl., af Hreiðari Bergi Hreiðarssyni, kt.
301046-7829, Hraunbæ 116, Reykjavík, gegn Wan Eknarin, kt. 110753-2179,
með lögheimili að Hraunbæ 116, Reykjavík, en nú, eins og segir í stefnu,
með óþekktan dvalarstað. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði
dæmd til að þola ógildingu á 3. gr. kaupmála á milli stefnanda og stefndu,
dags. 25. 6. 1991, skrásetts í kaupmálabók sama dag, en greinin hljóðar svo:
„Komi til skilnaðar á milli okkar skv. ósk mannsins, skal litið svo á, að
kaupmáli þessi sé fallinn úr gildi, og fer þá um skipti milli okkar skv. lög-
um.“ Þá gerir stefnandi kröfu um málskostnað samkvæmt fram lögðum
málskostnaðarreikningi úr hendi stefndu að viðbættum virðisaukaskatti á
málflutningsþóknun. Ekki var mætt af hálfu stefndu við þingfestingu máls-
ins 29. september sl., og var málið dómtekið sama dag.

TI.

Málavextir eru í höfuðdráttum þeir, að stefnda, sem er tælenskur ríkis-
borgari, kom til Íslands 10. júní 1991, og gengu stefnandi og stefnda í hjóna-
band 26. júní sama ár. Gerðu þau með sér kaupmála fyrir giftinguna, þar
sem eignir stefnanda, íbúð og bifreið, voru gerðar að séreign stefnanda,
með fyrrnefndum fyrirvara þó í 3. gr. kaupmálans, sem mál þetta snýst um.
Í september 1991 fór stefnda síðan í ferð til Tælands og sneri ekki til Íslands
fyrr en í febrúar 1992. Dvaldist stefnda hér á landi frá þeim tíma, er frá eru
taldar styttri ferðir til Englands og Hollands, þar til í septembermánuði
1992, er hún hélt á ný til Tælands. Stefnda hefur ekki snúið aftur til Íslands.
Við brottför sína gaf stefnda upp heimilisfang í Bangkok í Tælandi, en hef-
ur ekki svarað bréfum stefnanda, sem send hafa verið á það heimilisfang.
Hefur stefnda nokkrum sinnum síðan haft símasamband við stefnanda og
sagst vera í Tælandi, en ekki gefið upp aðsetur sitt.

II.

Stefnandi vísar um lagarök fyrir kröfum sínum til Hl. kafla samningalaga
nr. 7/1936 „um ógilda löggerninga“, sérstaklega 30. gr., 31. gr., 33. gr. og 36.
gr. laganna, og um birtingu stefnu til a-liðar 1. mgr. 89. gr. laga nr. 91/1991.
Hafi honum verið nauðsynlegt að fá stefnu þessa birta í Lögbirtingablaði,
þar sem ómögulegt hafi reynst að afla upplýsinga um, hvar stefnda haldi
sig.
2878
Um heimild til að birta stefnu í Lögbirtingablaði eru ákvæði í 1. mgr. 89.
gr. laga nr. 91/1991, en þar segir:

„Stefnu má birta í Lögbirtingablaði, ef:

a. upplýsinga verður ekki aflað um, hvar megi birta stefnu eftir al-
mennum reglum,

b. erlend yfirvöld neita eða láta hjá líða að verða við ósk um birt-
ingu skv. 90. gr.“

Almennar reglur um, hvar birta megi stefnu, er að finna í XIII. kafla laga
nr. 91/1991, einkum 85. gr. og 90. gr.

Í 2. mgr. 85. gr. segir, að stefnu skuli að jafnaði birta fyrir stefnda sjálfum
á skráðu lögheimili hans eða þar sem hann hefur fasta búsetu, dvalarstað
eða vinnustað. Þá segir í a-lið 3. mgr. sömu greinar, að birting sé alltaf lög-
mæt, þótt hún fari ekki fram skv. 2. mgr., er birt er á skráðu lögheimili
stefnda fyrir heimilismanni hans. Sé heimilismanns ekki kostur, megi birta
fyrir þeim, sem dvelst á skráðu lögheimili stefnda, en sé ekki um neinn slík-
an heldur að ræða, megi birta fyrir þeim, sem þar hittist fyrir.

Í 90. gr. laga nr. 91/1991 eru síðan ákvæði um, hvernig verði farið að við
birtingu stefnu, er stefndi á heimili erlendis og birtingin getur ekki átt sér
stað hér á landi eftir öðrum ákvæðum XIII. kafla laga nr. 91/1991, en greinin
hljóðar svo:

„Nú á stefndi þekkt heimili eða aðsetur erlendis eða það liggur annars
fyrir að hann eigi heimili í tilteknu öðru ríki, og fer þá um birtingu stefnu
eftir lögum þess ríkis ef birting setur ekki farið fram hér á landi eftir öðrum
ákvæðum þessa kafla.“

Ef stefnanda hins vegar reynist ekki unnt að fá birtingu framkvæmda í
heimaríki stefndu, vegna þess að erlend yfirvöld neita eða láta hjá líða að
verða við ósk um birtingu skv. 90. gr., hefur hann þann möguleika að fá
stefnuna birta í Lögbirtingablaði á grundvelli heimildar í b-lið 1. mgr. 89.

Samkvæmt gögnum máls þessa á stefnda skráð lögheimili að Hraunbæ
116, á heimili stefnanda, en þar hefur hún ekki búið frá því í september
1992, er hún hélt til Tælands. Það liggur fyrir í málinu, að stefnda hefur ekki
komið til Íslands eftir það. Hins vegar liggur fyrir, að stefnda hefur sjálf
sagst búa í Tælandi, þótt hún hafi ekki gefið upp aðsetur sitt þar.

Með vísan til framanritaðs þykir ekki vera fullnægt skilyrðum 89. gr. laga
nr. 91/1991, til að birta megi stefnu í Lögbirtingablaði, og ber því að vísa
máli þessu frá dómi án kröfu. Málskostnaður dæmist ekki.

Sigurjóna Símonardóttir, fulltrúi dómstjóra, kvað upp úrskurð þennan.

Uppkvaðning úrskurðar þessa hefur dregist vegna embættisanna dóm-
arans.
2879
Úrskurðarorð:
Máli þessu er vísað frá dómi.
Málskostnaður fellur niður.
2880
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 344/1992. — Víkurverk hf.
(Björgvin Þorsteinsson hrl.)
gegn
Póst- og símamálastofnuninni
(Andri Árnason hrl.)

Skriflega flutt mál. Skuldamál. Verksamningur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason og
Markús Sigurbjörnsson og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 28. ágúst
1992. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér
221.141 krónu með dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 frá 10. ágúst 1988 til greiðsludags. Þá krefst hann málskostn-
aðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti.

Samkvæmt 24. gr. laga nr. 38/1994 um breyting á lögum nr. 91/1991
um meðferð einkamála var mál þetta skriflega flutt hér fyrir dómi.
Skrifleg vörn barst frá stefnda, en sókn hefur ekki borist frá áfrýj-
anda.

Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta
hann.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í
dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.
Áfrýjandi, Víkurverk hf., greiði stefnda, Póst- og símamála-
stofnuninni, 70.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.
Dómur bæjarþings Reykjavíkur 29. maí 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 22. maí sl., er höfðað með áskorunarstefnu,
birtri 27. apríl 1990.
2881

Stefnandi er Víkurverk hf., kt. 631173-0559, Vagnhöfða 19, Reykjavík.

Stefndi er Póst- og símamálastofnunin, kt. 490784-2179, Landssímahúsinu
við Austurvöll.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða
stefnanda 221.141 krónu auk vanskilavaxta skv. 10. gr. vaxtalaga, sbr. 12. gr.
s. 1., frá 10. ágúst 1988 til greiðsludags og málskostnað |...|.

Stefnandi gerir þannig grein fyrir málinu í aðalatriðum: Dagana 21. og 22.
Júní 1988 var traktorsgrafa af Case-gerð. sem stefnandi átti, fengin til þess
að aðstoða vinnuflokk frá símanum við að taka niður símastaura, sem lína
hafði legið um úti í Viðey. Heldur stefnandi því fram, að verk þetta hafi
hafist kl. 9 að morgni 21. júní, en af stefnda hálfu er því haldið fram, að
verkið hafi hafist um kl. 13.00. Stefnandi kveður það hafa verið um kl.
14.00, að grafan festist í fjöru, þar sem heitir Kríusandur, á suðaustanverðri
eynni, og hafi svo farið, að stjórnandi hennar hafi ekki getað losað hana án
þess að fá aðstoð við það. Leitaði hann til félaga sinna, sem komu til hjálp-
ar með Bröyt-gröfu og vörubíl og hjálpuðu við að losa gröfuna.

Kröfur stefnanda sundurliðast þannig:

Stefnandi reisir kröfur sínar á því, að grafan hafi verið við vinnu hjá
stefnda, er hún festist. Ekki sé við stefnanda að sakast um það, að óhappið
varð, og kostnað af því að losa tækið eigi stefndi að bera, þar sem vinnu í
hans þágu hafi ekki verið lokið. Stefnandi heldur því fram, að um tilvik
þetta gildi svohljóðandi ákvæði 4. greinar Almennra skilmála Félags vinnu-

„ Vélaeigenda: „Þegar vinnuvél festist á vinnustað, greiðir leigutaki fulla leigu
fyrir hana, meðan á losun hennar stendur, svo og annan kostnað við losun-
ina, nema um augljóst gáleysi eða vanrækslu sé að ræða.“

Vélin hafi verið á leið frá vinnu í þágu stefnda, og samkvæmt b-lið skil-
mála frá því í júlí 1988, 7. málslið, greiði verkkaupi flutningskostnað frá
vinnustað vegna þessa, þar sem ekki verði þess krafist, að sá aðili, sem ver-
ið var að vinna fyrir, er starfsmaður stefnanda fór til að vinna fyrir símann,
greiði kostnað vegna til og frá vegna annars verks, sem unnið var í þágu
annars.

Í þinghaldi 17. mars 1992 greiddi stefndi stefnanda 9.063 krónur, sem
sundurliðast þannig: Fyrir vélgröfu 4 stundir á 1.275 krónur hver stund og
fyrir vélarmann 4 stundir á 537,60 fyrir hverja stund, 25% söluskatt, sem
samtals gerði 9.063 krónur.

Telur stefndi, að með þessari greiðslu hafi hann gert upp við stefnanda,
en stefnda hafi aldrei borist krafa frá stefnanda fyrir verkið, sem óumdeilt
er, að unnið var í þágu stefnda. Heldur stefndi því fram, að það hafi verið

21 Hæstaréttardómar IV
2882

um kl. 14.00 21. júní 1988, sem verkið hófst, og að því hafi lokið um kl.
17.00, og styðjist í þessu efni við frásögn vitnisins Árna Frímannssonar, sem
var verkstjóri umrætt sinn, en hann kvaðst hafa farið út í Viðey með vinnu-
flokk sinn, og verk hafi hafist um kl. 14.00 og verið lokið um kl. 17.00.
Kveðst stefndi greiða fyrir vélina, frá því að hún var tekin úr því verki, er
verið var að vinna á eynni austanverðri á vegum Reykjavíkurborgar, og þar
til verki í þágu stefnda lauk um kl. 17.00.

Stefndi krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af öllum frekari
kröfum stefnanda.

Meginmálsástæða stefnda er, að með fyrrgreindri greiðslu til stefnanda
hafi hann gert upp við stefnanda fyrir afnot vélarinnar umrætt sinn. Það, að
vélin hafi fest, sé algerlega á áhættu og ábyrgð stefnanda, enda hafi verki í
þágu hans verið lokið, er grafan festist, og stefnandi verði að eiga um það
við einhverja aðra en stefnda, hvernig á því stóð, að vélinni var ekið um
fjöruna, en aðrar leiðir hafi verið færar til baka á þann stað, sem vélin hafði
verið notuð á, áður en tekið var til við að taka niður staurana.

Forsendur og niðurstaða.

Óumdeilt er, að Almennir skilmálar Félags vinnuvélaeigenda eiga við um
tilvik það, sem hér er til úrlausnar.

Samkvæmt ákvæði því, sem stefnandi ber fyrir sig, skal leigutaki greiða
fulla leigu fyrir vél, ef hún festist á vinnustað.

Í þessu tilviki var starfsmaður stefnanda á leið af vinnustað með vélina,
og starfsmenn stefnda höfðu yfirgefið vinnusvæðið, og verki var lokið.
Verður við það að miða, að starfsmaður sá, er ók gröfunni, hafi sjálfur“
ákveðið, hvaða leið hann fór til baka, og þykir áhættan af því, að óhapp
yrði á leiðinni af vinnustað, hvíla á stefnanda sjálfum, með því að stefndi
hafi ekkert um það að segja, hvaða leið var farin, og ekki verður fallist á
það með stefnanda, að ákvæði skilmála verði skilin á þann veg, að verði
tafir á ferð tækis að loknu verki, beri verkkaupa skilmálalaust að greiða
kostnað, sem stafa kann af því.

Verður það því niðurstaða málsins, að sýkna beri stefnda af öllum kröf-
um stefnanda, með því að telja verður, að stefndi hafi greitt stefnanda það,
sem honum bar vegna verksins, með fyrrgreindri greiðslu 17. mars sl. Ber í
því sambandi að líta til þess, að stefnanda hefur ekki tekist sönnun um, að
verk hafi hafist fyrr en kl. 14.00, og enn fremur er byggt á því, að því hafi
verið lokið um kl. 17.00.

Eftir úrslitum málsins verður stefnandi dæmdur til að greiða stefnda
100.000 krónur í málskostnað.

Allan Vagn Magnússon borgardómari kvað upp dóm þennan.
2883
Dómsorð:
Stefndi, Póst- og símamálastofnunin, skal sýkn af öllum kröfum
stefnanda, Víkurverks hf.
Stefnandi greiði stefnda 100.000 krónur í málskostnað, sem beri
dráttarvexti skv. 1. kafla vaxtalaga, frá því að 15 dagar eru liðnir frá
dómsuppsögu til greiðsludags.
2884
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 215/1992. — Jóhann Viðar Jóhannsson
(Ingólfur Hjartarson hrl.)
gegn
Ellert Skúlasyni hf.
(Jónas A. Aðalsteinsson hrl.)

Skriflega flutt mál. Verksamningur. Sönnun. Nauðasamningur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson
og Gunnlaugur Claessen og Ingibjörg Benediktsdóttir, settur hæsta-
réttardómari.

Áfrýjandi skaut þessu máli til Hæstaréttar með stefnu 15. maí
1992. Hann krefst þess, að stefnda verði gert að greiða sér 247.821
krónu með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987
frá 2. október 1990 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og
fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst aðallega staðfestingar hins áfrýjaða dóms og máls-
kostnaðar fyrir Hæstarétti úr hendi áfrýjanda. Til vara gerir stefndi
þá kröfu, að ef krafa áfrýjanda verði tekin til greina að hluta eða
öllu leyti, verði staðfest, að hún falli undir ákvæði nauðasamnings
stefnda, sem komst á 20. janúar 1994, en málskostnaður í héraði og
fyrir Hæstarétti verði þá felldur niður.

Samkvæmt 24. gr. laga nr. 38/1994 um breyting á lögum nr. 91/1991
um meðferð einkamála var mál þetta skriflega flutt fyrir Hæstarétti,
og voru nokkur ný gögn lögð fram í því.

I.

Áfrýjandi mun hafa gengið í þjónustu stefnda í kjölfar auglýsing-
ar hins síðarnefnda í dagblaði, sem var birt 20. maí 1990, en þar
auglýsti stefndi meðal annars eftir „starfskrafti til... stjórnunar
jarðvinnuverka“. Aðilar munu ekki hafa gert skriflegan samning sín
á milli, en óumdeilt er, að samið hafi verið um, að áfrýjandi hefði
stöðu undirverktaka í þjónustu stefnda og fengi greidda tiltekna
fjárhæð fyrir hverja unna klukkustund, svo sem nánar greinir í hin-
um áfrýjaða dómi. Af málatilbúnaði aðila verður ráðið, að áfrýjandi
2885
hafi átt að gegna störfum verkstjóra hjá stefnda, hann hafi tekið
sem slíkur til starfa 12. júní 1990 í verki, sem stefndi hafði tekið að
sér við vegagerð, og fengið greitt fyrir verk sitt samkvæmt samningi
þeirra til 28. júlí 1990, en þá virðist frekari vinnu við verkið hafa
verið frestað.

Áfrýjandi heldur því fram, að sér hafi verið tilkynnt 28. júlí 1990,
að hætt væri í bili við fyrrnefnt verk og stefndi hefði ekki lengur
þörf fyrir þjónustu sína. Er að skilja af munnlegri skýrslu, sem áfrýj-
andi gaf fyrir héraðsdómi, að hann hafi fellt sig við þetta og ætlað
að láta af störfum hjá stefnda. Daginn eftir hafi forráðamaður
stefnda hins vegar boðið sér vinnu sem flokksstjóra við annað verk,
sem stefndi hafði með höndum, og hafi áfrýjandi þegið það boð, en
starfað þó fyrst um sinn á verkstæði hjá stefnda. Heldur áfrýjandi
því fram, að sömu kjör hafi átt að gilda um störf sín við þetta verk,
en um það hafi ekki verið gerður skriflegur samningur. Vann áfrýj-
andi við verkið þar til í lok ágúst 1990, þegar hann hvarf endanlega
úr þjónustu stefnda. Áfrýjandi gerði þá tvo reikninga á hendur
stefnda vegna starfa sinna frá 30. júlí til 31. ágúst 1990, samtals að
fjárhæð 419.478 krónur, og tók þar mið af þeim kjörum, sem aðilar
sömdu um í upphafi. Stefndi greiddi ekki þessa reikninga, en með
launaseðli, þar sem útborgunardagur er tilgreindur 1. október 1990,
greiddi hann áfrýjanda 171.657 krónur fyrir vinnu á áðurnefndu
tímabili og tók þar mið af lægri fjárhæð fyrir unna klukkustund en
áfrýjandi hafði gert í reikningum sínum. Í málinu sækir áfrýjandi
stefnda um mismuninn, 247.821 krónu, eins og kröfugerð hans
hljóðar nú fyrir Hæstarétti.

At hálfu stefnda er haldið fram, að hann hafi sagt upp samningi
um verktakastörf áfrýjanda 28. júlí 1990. Áfrýjandi hafi þá sóst eftir
öðru starfi hjá stefnda, sem hafi næsta dag boðið áfrýjanda vinnu á
verkstæði og síðan sem flokksstjóra í jarðvinnuverki. Af hendi
stefnda hafi verið tekið skýrlega fram, að áfrýjandi yrði ekki lengur
undirverktaki, heldur á launaskrá hjá stefnda með launakjör sem
iðnaðarmaður með flokksstjóraálagi, sem áfrýjandi hafi ekki hreyft
neinum athugasemdum við. Að loknum störfum áfrýjanda hafi
stefndi neitað að greiða reikninga hans, en þess í stað greitt honum
að fullu laun samkvæmt breyttum samningi þeirra.
2886
11.

Störf áfrýjanda, sem deilt er um endurgjald fyrir, voru leyst af
hendi í beinu framhaldi af öðrum störfum hans í þágu stefnda, sem
er óumdeilt, að áfrýjandi hafi fengið greitt tiltekið endurgjald fyrir
sem undirverktaki. Þessi nýju störf áfrýjanda gátu í meginatriðum
átt undir lýsingu á starfssviði samkvæmt fyrrnefndri auglýsingu, sem
bjó að baki upphaflegri ráðningu hans. Verður því sönnunarbyrði
að hvíla á stefnda um, að samið hafi verið í lok júlí 1990 um breyt-
ingu á launakjörum áfrýjanda, enda stóð á þeim tíma nær stefnda
að tryggja sér sönnur fyrir, að fyrri samningi þeirra hefði verið
breytt en áfrýjanda að tryggja sönnun um hið gagnstæða.

Til sönnunar staðhæfingu sinni um, að hann hafi samið við áfrýj-
anda um breytingu á launakjörum, hefur stefndi ekki fært fram
önnur sönnunargögn en ljósrit úr dagbók forráðamanns stefnda, þar
sem eru minnispunktar um ætluð samtöl hans við áfrýjanda, og
vitnisburð og vottorð frá þremur starfsmönnum stefnda, sem hafa
þó aðeins borið, að forráðamaðurinn hafi greint þeim frá breyting-
um á stöðu og kjörum áfrýjanda. Gegn eindreginni neitun áfrýjanda
verður ekki talið, að þessi gögn nægi til að sanna, að komist hafi á
samningur þess efnis, sem stefndi heldur fram. Verður því að fallast
á það með áfrýjanda, að hann hafi átt rétt á að fá greitt fyrir störf
sín á umræddu tímabili samkvæmt samningi þeim, sem hann og
stefndi gerðu við upphaf ráðningarsambandsins. Af hálfu stefnda
hafa ekki komið fram rökstudd mótmæli gegn þeirri fjárhæð, sem
reikningar áfrýjanda nema samanlagt, þegar frá eru dregnar greiðsl-
ur frá stefnda. Ber þannig að taka kröfuna til greina.

Stefndi hefur gert þá varakröfu, að staðfest verði, að nauðasamn-
ingur, sem komst á milli stefnda og lánardrottna hans 20. janúar
1994, taki til kröfu áfrýjanda. Stefndi hefur ekki gert ákveðna kröfu
um þá fjárhæð, sem hann telur kröfu áfrýjanda eiga að lækka um
vegna nauðasamningsins, eða hvernig eftirstöðvar kröfunnar ættu
að koma til greiðslu. Er þessi kröfugerð stefnda í þeim búningi, að
ekki er unnt að fella dóm á hana, og verður þegar af þeirri ástæðu
ekki tekin afstaða til þessa atriðis í málinu.

Samkvæmt þessu verður stefndi dæmdur til að greiða áfrýjanda
247.821 krónu með dráttarvöxtum, eins og í dómsorði greinir, svo
og málskostnað, eins og þar getur, í héraði og fyrir Hæstarétti.
2887
Dómsorð:

Stefndi, Ellert Skúlason hf., greiði áfrýjanda, Jóhanni Viðari
Jóhannssyni, 247.821 krónu með dráttarvöxtum samkvæmt 111.
kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 2. október 1990 til greiðsludags.

Stefndi greiði áfrýjanda 120.000 krónur samanlagt í máls-
kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Njarðvíkur 18. febrúar 1992.
1.

Mál þetta, sem tekið var til dóms 28. janúar, höfðaði Jóhann Viðar Jó-
hannsson, kt. 310355-5429, Vallargötu 26, Keflavík, með stefnu, sem birt var
11. apríl 1991, gegn Ellert Skúlasyni, kt. 091035-3839, Tjarnargötu 39, Kefla-
vík, stjórnarformanni Ellerts Skúlasonar hf., kt. 610472-0289, Borgarvegi 15,
Ytri-Njarðvík, vegna félagsins.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða
316.123 kr. auk dráttarvaxta |...|. Þá er krafist málskostnaðar |...)

Af hálfu stefnda eru gerðar þær dómkröfur, að hann verði sýknaður af
öllum kröfum stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hans hendi |...|.

11.

Stefnandi vann hjá stefnda frá 12. 6. 1990 til 28. 7. 1990 sem undirverktaki
á umsömdum taxta, 1.100 kr. fyrir dagvinnustund og 1.540 kr. fyrir yfir-
vinnustund að viðbættum virðisaukaskatti. Fyrir framangreint tímabil
greiddi stefndi stefnanda án athugasemda samkvæmt þeim taxta, sem um
hafði verið samið, samtals 671.191 kr. Það tímabil er upp gert og enginn
ágreiningur um það. Stefnandi heldur því fram, að fyrir tímabilið frá 30. 7.
1990 til 31. 8. 1990 hafi sama tímagjald átt að gilda fyrir vinnu sína, og því
hafi stefndi átt að greiða sér 419.478 kr. samkvæmt reikningum. Stefndi hafi
greitt 103.355 kr. inn á skuldina, og því hafi stefndi haldið eftir. Hann hafi
dregið það frá reikningsfjárhæðinni, og þá sé stefnufjárhæðin mismunurinn,
316.123 kr.

Stefndi heldur því fram, að stefnanda hafi verið sagt upp störfum 28. 7.
1990, þar sem ekki hafi verið lengur þörf fyrir hann sem undirverktaka.
Hinn 29. sama mánaðar hafi stefnandi hins vegar sótt um starf hjá stefnda,
og hafi hann þá verið ráðinn sem viðgerðarmaður á verkstæði, en um hafði
verið talað, að síðar kæmi til greina, að hann ynni sem flokksstjóri í Vatns-
holti. Skýrt hafi þó verið tekið fram, að laun hans yrðu í samræmi við starf-
ið, það er flokksstjóralaun samkvæmt taxta fyrir málm- og skipasmíði.

Um það er deilt í máli þessu, hvort stefndi hafi verið í vinnu hjá stefnda
2888
sem launþegi eða sem verktaki eftir 28. 7. 1990. Óumdeilt er, að stefnandi
vann hjá stefnda tímabilið 12. 6. 1990 til 28. 7. 1990 sem undirverktaki, og er
gjald fyrir það tímabil að fullu upp gert. Einnig er ljóst, að 28. 7. er hætt við
það verk, sem stefnandi vann við, og fer hann þá að starfa við annað hjá
stefnda. Þá greinir á um þetta. Forstjóri stefnda, Ellert Skúlason, heldur því
fram, að hann hafi ráðið hann í vinnu sem venjulegan launþega.

Jóhann Viðar Jóhannsson heldur því fram, að hann hafi unnið áfram á
sömu kjörum og fyrir 28. 7. 1990. Vitnin Hörður Karlsson og Vilborg Yrsa
Sigurðardóttir segjast hafa vitað af þessu, en urðu ekki vitni að samtali
stefnanda og stefnda um framhald vinnunnar. Segir Hörður Karlsson, að
framkvæmdastjóri stefnanda hafi tilkynnt sér, að framvegis yrði Jóhann
Viðar Jóhannsson á launum hjá fyrirtækinu. Vitnið Vilborg Yrsa Sigurðar-
dóttir segist hafa haft sem verkfræðingur umsjón með verkinu, sem stefn-
andi vann við, eftir 28. 7. 1990.

Álit réttarins er. að Jóhann Viðar Jóhannsson hafi unnið sem launþegi
hjá fyrirtækinu eftir 28. 7. 1990. Hann vann alls ekki við hið sama eftir þann
tíma. Hafi hann viljað tryggja það að verða áfram sem verktaki, hefði hann
átt að gangast eftir því, að um það væri gerður skriflegur samningur. Það
gerði hann ekki, og eins og máli þessu er háttað, verður hann að bera hall-
ann af því að geta ekki sannað, að hann hafi unnið sem verktaki áfram. Því
skal stefndi, Ellert Skúlason hf., vera sýkn af kröfum stefnanda, Jóhanns
Viðars Jóhannssonar.

Stefnandi greiði stefnda 90.000 kr. í málskostnað, þ.m.t. virðisauka-
skattur. Aðfararfrestur er 15 dagar.

Dóminn kvað upp Þorsteinn Pétursson aðalfulltrúi.

Dómsorð:
Stefndi, Ellert Skúlason hf., skal vera sýkn af öllum kröfum stefn-
anda, Jóhanns V. Jóhannssonar í máli þessu.
Stefnandi greiði stefnda 90.000 kr., þ.m.t. virðisaukaskattur, í
málskostnað.
Aðfararfrestur er 15 dagar.
2889
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 353/1994. — Ákæruvaldið
(Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari)
gegn
Ásberg Þorsteinssyni
(Atli Gíslason hrl.)

Þjófnaður.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómarinn Garðar Gíslason og Ingibjörg
Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari, og Björn Þ. Guðmunds-
son prófessor.

Ákærði áfrýjaði málinu eingöngu um lagaatriði og viðurlög, en af
hálfu ákæruvalds var því skotið til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu
22. apríl 1994 til þyngingar á refsiákvörðun hins áfrýjaða dóms,
„þ. á m. á grundvelli skilorðsrofa á dómi héraðsdóms Vestfjarða frá
28. 9. 1993“.

Fallist er á sakarmat hins áfrýjaða dóms með skírskotun til for-
sendna hans.

Frá árinu 1975 hefur ákærði 14 sinnum gengist undir dómsátt, þar
af fjórum sinnum fyrir hegningarlagabrot og þrisvar fyrir ölvun við
akstur, síðast 16. október 1993. Á árunum 1985 og 1986 hlaut hann
fjóra refsidóma fyrir þjófnað, þjófnaðartilraun, skjalafals og fjár-
svik. Með þeim dómum var hann dæmdur til fangelsisrefsingar, og
var hún í öll skiptin skilorðsbundin. Þá var hann dæmdur með dómi
sakadóms Reykjavíkur 25. október 1991 í þriggja mánaða fangelsi,
skilorðsbundið í þrjú ár, fyrir þjófnað, skjalafals og fjársvik. Með
dómi Héraðsdóms Vesturlands 28. september 1993 var hann dæmd-
ur í fjögurra mánaða fangelsi, skilorðsbundið í þrjú ár, fyrir þjófnað
og líkamsárás með vísan til 77. gr. og 78. gr. almennra hegningar-
laga nr. 19/1940, en brot ákærða voru framin fyrir uppsögu dómsins
frá 25. október 1991. Brot ákærða, sem hér er til umfjöllunar, var
framið 22. nóvember sl. Í hinum áfrýjaða dómi er dómurinn frá 25.
október 1991 tekinn upp og dæmdur með. Er ljóst, að héraðsdómara
hefur ekki verið kunnugt um dóminn frá 28. september 1993.
2890

Ákærði hefur nú rofið skilorð síðargreinds dóms. Ber með vísan til
60. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 7. gr. laga nr. 22/1955, að taka
það mál einnig til meðferðar og dæma ákærða refsingu í einu lagi
fyrir öll brotin. Þykir refsingin með hliðsjón af 77. gr. almennra
hegningarlaga hæfilega ákveðin fangelsi í 6 mánuði.

Ákvæði héraðsdóms um sakarkostnað er staðfest.

Ákærði greiði áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði grein-
ir.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.

Ákærði greiði áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin sak-
sóknarlaun í ríkissjóð, 20.000 krónur, og málsvarnarlaun til
skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Atla Gíslasonar hæsta-
réttarlögmanns, 20.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Vesturlands 22. mars 1994.

Ár 1994, þriðjudaginn 22. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Vesturlands,
sem háð er að Þjóðbraut 13, Akranesi, af Inga Tryggvasyni dómarafulltrúa,
kveðinn upp dómur í héraðsdómsmálinu nr. S-1/1994: Ákæruvaldið gegn
Ásberg Þorsteinssyni, sem tekið var til dóms sama dag.

Málið er höfðað fyrir dóminum með ákæruskjali ríkissaksóknara, dag-
settu 29. desember 1993, á hendur Ásberg Þorsteinssyni. Stekkjarholti 18,
Akranesi, fæddum 23. nóvember 1957, fæðingarnúmer 662. Dómari fékk
málið til meðferðar 4. janúar 1994 og gaf út fyrirkall í því 7. janúar sl. Birt-
ing þess fyrirkalls tókst ekki, og gaf dómari út annað fyrirkall 31. janúar sl.,
og var málið þingfest 24. febrúar sl.

Í ákæru segir, að málið sé höfðað á hendur ákærða „fyrir þjófnað með
því að hafa aðfaranótt mánudags 22. nóvember 1993 brotist inn í verslun
Trésmiðjunnar Akurs hf. að Smiðjuvöllum 9 á Akranesi og stolið þaðan
þremur borvélum og topplyklasetti, alls að verðmæti 61.219 kr.

Telst þetta varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.

Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar“.

Ákærði. Ásberg Þorsteinsson, hefur við rannsókn og meðferð málsins
viðurkennt að hafa brotist inn í verslun Trésmiðjunnar Akurs hf. að
Smiðjuvöllum 9, Akranesi, aðfaranótt 22. nóvember 1993. Ákærði skýrði
svo frá, að hann hefði brotið rúðu í útidyrahurð og farið inn í verslunina og
tekið þar þrjár borvélar og topplyklasett. Topplyklasettið hafi hann geymt
heima hjá sér, uns lögregla handtók ákærða vegna málsins, en farið með
2891
borvélarnar í hús við Vesturgötu, þar sem þær hafi verið, er lögregla hand-
tók ákærða.

Með játningu ákærða, sem er í samræmi við önnur gögn málsins, er sann-
að, að ákærði hefur með háttsemi sinni gerst sekur um þjófnað samkvæmt
1. mgr. 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940.

Samkvæmt sakavottorði ákærða hefur hann á árunum 1975 til 1983 geng-
ist undir 21 sátt fyrir brot gegn áfengislögum, umferðarlögum og almennum
hegningarlögum. Í október 1993 gekkst ákærði og undir sátt fyrir brot á
umferðarlögum og fyrir eignaspjöll. Þá hefur ákærði hlotið 5 refsidóma á
árunum 1985 til 1991. Árið 1985 hlaut ákærði 3 refsidóma, í febrúar hlaut
hann 4 mánaða skilorðsbundið fangelsi í 2 ár fyrir skjalafals, þjófnað og
fjársvik, í mars 5 mánaða skilorðsbundið fangelsi í 2 ár fyrir skjalafals, og í
september 1985 hlaut ákærði 7 mánaða fangelsi, þar af 4 mánuði skilorðs-
bundna í 3 ár, fyrir þjófnað og tilraun til þjófnaðar. Í nóvember 1986 hlaut
ákærði 5 mánaða fangelsi, skilorðsbundið í 3 ár, fyrir tilraun til þjófnaðar.
Loks hlaut ákærði 3 mánaða fangelsi, skilorðsbundið í 3 ár, 25. október 1991
fyrir skjalafals, þjófnað og fjársvik.

Ákærði hefur með greindri háttsemi unnið sér til refsingar samkvæmt 1.
mgr. 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Brot það, sem ákærði er
nú sakfelldur fyrir, er framið eftir uppsögu skilorðsdóms frá 25. október
1991 og því rof á honum. Ber því að taka þann dóm upp samkvæmt reglum
60. gr. almennra hegningarlaga, sbr. 7. gr. laga nr. 22/1955, og ákvarða
ákærða nú refsingu í einu lagi fyrir það brot, sem nú er ákært fyrir, og þau
brot, sem ákærði hlaut skilorðsdóm fyrir. Með vísan til sakaferils ákærða og
TI. gr. almennra hegningarlaga þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin fang-
elsi í 6 mánuði.

Þá ber að dæma ákærða til að greiða allan sakarkostnað.

Dómsorð:
Ákærði, Ásberg Þorsteinsson, sæti fangelsi í 6 mánuði.
Ákærði greiði allan sakarkostnað.
2892
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 361/1994. — Ákæruvaldið
(Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari)
gegn
Baldri Gunnari Ásgeirssyni
(Skarphéðinn Þórisson hrl.)

Bifreiðar. Umferðarlög. Svipting ökuréttar.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómarinn Garðar Gíslason, Ingibjörg
Benediktsdóttir, settur hæstaréttardómari, og Björn Þ. Guðmunds-
son prófessor.

Ákærði áfrýjaði málinu í heild sinni, og var því af hálfu ákæru-
valds skotið til Hæstaréttar með áfrýjunarstefnu 2. ágúst 1994.
Krefst ákæruvaldið staðfestingar hins áfrýjaða dóms. Ákærði krefst
sýknu af öllum kröfum ákæruvalds.

Þegar litið er til gagna málsins, einkum lögregluskýrslu, ljós-
mynda og uppdráttar af vettvangi, þykir varhugavert að telja sann-
að gegn neitun ákærða, að er hann hóf framúraksturinn og ók yfir á
gagnstæðan vegarhelming, hafi hann eingöngu ekið yfir óbrotna
línu, hindrunarlínu. Telst því einvörðungu sannað með framburði
hans og gögnum málsins, að hann hafi ekið bifreið sinni yfir ak-
reinalínu, sem máluð var samhliða hindrunarlínunni.

Þegar ákærði hóf framúraksturinn, var hann aftastur í röð fjög-
urra bifreiða, og var mjög stutt á milli þeirra. Við þessar aðstæður
freistaði ákærði þess að aka fram úr bifreiðunum þremur og ók því
yfir á gagnstæðan vegarhelming, þrátt fyrir það að hann hafði ekki
næga yfirsýn yfir veginn fram undan, með þeim afleiðingum, sem í
ákæru greinir. Var þessi akstur gáleysislegur og vítaverður, eins og
aðstæðum var háttað, en á þessum vegarkafla á Vesturlandsvegi eru
blindbeygjur og vegurinn hæðóttur. Varðar háttsemi ákærða við til-
greind lagaákvæði í ákæru, en þó hefur þar láðst að vísa til umferðar-
laga nr. 50/1987, þar sem skírskotað er til 1. mgr. 4. gr. og 1. mgr. $.
gr. laganna.

Fallist er á ákvæði héraðsdóms um varðhald og sviptingu ökurétt-
ar ákærða svo og sakarkostnað.
2893

Ákærði varð sjálfur fyrir alvarlegu heilsutjóni við áreksturinn.
Þykir mega líta til þess við ákvörðun sektar á hendur honum, og
telst hún hæfilega ákveðin 100.000 krónur. Skal sektin renna í ríkis-
sjóð, og komi 30 daga varðhald í hennar stað, ef hún greiðist ekki
innan 4 vikna frá birtingu dóms þessa.

Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, eins og í dómsorði
greinir.

Dómsorð:

Ákvæði hins áfrýjaða dóms um varðhald, sviptingu ökurétt-
ar og sakarkostnað í héraði eiga að vera óröskuð.

Ákærði, Baldur Gunnar Ásgeirsson, greiði 100.000 króna
sekt til ríkissjóðs, og komi 30 daga varðhald í stað sektarinnar,
verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna frá birtingu dóms
þessa.

Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað sakarinnar, þar með
talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 25.000 krónur, og málsvarnar-
laun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Skarphéðins Þóris-
sonar hæstaréttarlögmanns, 25.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 24. júní 1994.

Ár 1994. föstudaginn 24. júní, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur,
sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Sverri Einarssyni héraðsdóm-
ara, kveðinn upp dómur í sakamálinu nr. 415/1994: Ákæruvaldið segn
Baldri Gunnari Ásgeirssyni, sem tekið var til dóms 22. þ. m.

Málið er höfðað fyrir dóminum með ákæruskjali lögreglustjórans í
Reykjavík, dagsettu 6. júní sl., á hendur ákærða, Baldri Gunnari Ásgeirs-
syni, Fornuströnd 4, Seltjarnarnesi, kt. 080842-2609.

Í ákæru segir, að málið sé höfðað á hendur ákærða „fyrir að hafa fimmtu-
daginn 10. júní 1993 á leið sinni vestur þjóðveg nr. 1 í Þyrilshlíð í Hvalfirði í
framúrakstri ekið bifreiðinni G-9556 svo óvarlega yfir gula hindrunarlínu,
að hann lenti í árekstri við bifreiðina JC-747, sem kom á móti. með þeim
afleiðingum, að tveir menn slösuðust. Ökumaður bifreiðarinnar JC-747.
Einar Árni Pálsson, fæddur 17. júní 1972, hlaut eftirtalin meiðsl: Görn fór í
sundur til hálfs, og innihald lak út í kviðarhol, talsvert mar innvortis, lítils
háttar mar á heila, tvísýni. dofi í hægri kinn, og kvarnaðist úr beini á hægri
rist. Farþegi í framsæti bifreiðarinnar G-9556, Þórunn Ólafsdóttir, fædd 10.
2894
október 1944, eiginkona ákærða, hlaut brot á fjórum ristarbeinum, II-V,
hægra megin, og varð að nema brott hluta af ristarbeini IV, mar á brjóst-
kassa, og smáflís losnaði úr bringubeini.

Telst þetta varða við 219. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 vegna
meiðsla beggja og 1. mgr. 4. gr., 1. mgr. 5. gr., sbr. 1. mgr. 15. gr., sbr 13. gr.
reglugerðar nr. 341/1989 um umferðarmerki og notkun þeirra, sbr. 1. mgr.
84. gr., a-lið 2. mgr. 20. gr. og 2. mgr. 22. gr., sbr 1. mgr. 100. gr., umferðar-
laga nr. 50/1987.

Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar og til sviptingar öku-
réttar samkvæmt 101. gr. umferðarlaga nr. 50/1987, sbr. 25. gr. laga nr. 44/
1993“.

Málavextir.

Fimmtudaginn 10. júní 1993 klukkan 15.34 var lögreglunni í Borgarnesi
tilkynnt um mjög harðan árekstur tveggja bifreiða, sem orðið hafði á þjóð-
vegi nr. 1 við svokallaðar Kleifar í Þyrilshlíð í Hvalfirði, um 2,5 km vestan
við Botnsskála. Jafnframt var tilkynnt um þrjá aðila mikið slasaða.

Tveir lögreglumenn fóru á vettvang. Annar þeirra kvaddi áður til sjúkra-
bifreið og lækni frá Akranesi og hafði samband við Landhelgisgæsluna og
óskaði eftir því, að þyrla yrði höfð í viðbragðsstöðu. Hinn lögreglumað-
urinn tók með sér vökvaklippur, sem síðar voru notaðar til þess að losa
ákærða, Baldur Gunnar Ásgeirsson, sem var ökumaður annarrar bifreiðar-
innar, frá sæti sínu. Klukkan 16.03 var óskað eftir, að Landhelgisgæslan
sendi þyrlu á vettvang.

Þegar lögregla úr Borgarnesi kom á vettvang, voru komnir þangað tveir
lögreglumenn úr Reykjavík og sjúkrabifreiðar frá Akranesi. Þarna höfðu
rekist saman fólksbifreiðarnar G-9556 og JC-747, hin fyrrnefnda af Buick-
gerð, en hin af gerðinni Toyota. Hafði bifreiðinni G-9556 verið ekið vestur
þjóðveginn, en bifreiðinni JC-747 austur hann. Varð áreksturinn, þegar
ákærði ók bifreiðinni G-9556 yfir á öfugan vegarhelming og í veg fyrir hina
bifreiðina, en í henni var ökumaðurinn, Einar Árni Pálsson, einn, en auk
ákærða var í bifreið hans eiginkona hans, Þórunn Ólafsdóttir, sem sat í
framsæti við hlið hans.

Þegar lögreglumennirnir komu á vettvang, var verið að flytja eiginkonu
ákærða í sjúkrabifreið, og var hún flutt í sjúkrahúsið á Akranesi, og þangað
var ákærði einnig fluttur, eftir að vinstri hurðarstafur bifreiðar hans hafði
verið sagaður laus og vökvaklippur notaðar á vinstra framsæti til þess að
losa hann úr sæti sínu. Ökumaður bifreiðarinnar JC-747, Einar Árni Páls-
son, var fluttur með þyrlu á Borgarspítalann í Reykjavík.

Aðstæður á vettvangi eru þær, þegar ekið er vestur þjóðveg nr. 1 í Þyrils-
2895

hlíð í Hvalfirði, að talsvert er um blindhæðir og blindbeygjur. Um 160
metra austan við slysstaðinn er klettasnös, sem veldur blindbeygju, og er
hindrunarlína máluð þar á veginn, og liggur hún fram hjá slysstaðnum, en
11 metrum fyrir austan hann, mælt frá afturenda bifreiðar ákærða, var upp-
haf akreinalínu, sem máluð var þar samhliða hindrunarlínunni, en akreina-
líman var hægra megin við hindrunarlínuna miðað við akstursstefnu
ákærða. Var það ágiskun annars lögreglumannanna frá Akranesi, að ákærði
hefði að öllum líkindum hafið framúrakstur, áður en hann kom að þeim
stað, þar sem akreinalínan byrjaði.

Fjögur vitni gáfu sig fram á vettvangi, en hvorki voru tekin af þeim
skýrslur við rannsókn málsins né var óskað eftir því við meðferð þess fyrir
dóminum, enda vart þörf á því, þar sem ljóst er af uppdrætti og myndum,
hvernig áreksturinn bar að.

Þegar slysið gerðist, var bjart og malbikað yfirborð vegarins þurrt. Bif-
reiðarnar skemmdust mjög mikið. Ekki var hægt að ræða við ákærða og
hinn ökumanninn á vettvangi vegna þess, hversu mikið þeir voru slasaðir.

Meiðsli ökumanns bifreiðarinnar JC-747 og eiginkonu ákærða eru ræki-
lega rakin í ákæru í samræmi við læknisvottorð.

Við þingfestingu málsins lýsir ákærði yfir, að hann kannist ekki við að
hafa ekið óvarlega yfir gula hindrunarlínu umrætt sin. Hann skýrir svo frá
slysinu við meðferð málsins, að hann hafi ekið fólksbifreiðinni G-9556
nokkru eftir hádegi fimmtudaginn 10. júní f. á. um Vesturlandsveg í Hval-
firði á leið í Borgarfjörð. Þegar ákærði ók inn fjörðinn að sunnanverðu, var
hann á eftir tveimur bifreiðum á sömu leið og um 200 metrar á milli bif-
reiðanna, sem allar voru á um 80 km hraða. Þegar ekið var yfir brúna á
Botnsá, minnkaði hraðinn, og bilið á milli bifreiðanna styttist. Þegar komið
var fram hjá Botnsskála, var hraði bifreiðanna kominn í 50-70 km hraða,
þar sem hægja þurfti ferðina vegna þriggja bifreiða, sem þarna voru fyrir
framan. Bifreiðarnar tvær, sem verið höfðu á undan ákærða, komust fljót-
lega fram úr bifreiðunum þremur, og var ákærði þá orðinn síðastur í fjög-
urra bifreiða röð og bilið á milli bifreiðanna mjög lítið. Ákærði beið færis til
framúraksturs og fylgdist með bifreiðum, sem komu á móti, og þegar hann
hafði mætt tveimur bifreiðum, hóf hann framúrakstur og var í upphafi hans
á 5055 km hraða. Taldi ákærði þetta óhætt og ók yfir á öfugan vegarhelm-
ing og jók um leið ferðina. Þegar ákærði var kominn á móts við aftasta
hluta öftustu bifreiðarinnar, sem hann ætlaði að aka fram úr, sá hann bif-
reið koma á móti. Ákærði hafði séð veginn örstuttu áður hindrunarlausan
og kann ekki skýringu á því, hvers vegna hann sá ekki umrædda bifreið, en
bifreið ákærða og hún skullu saman með framendana, og varð áreksturinn
2896
mjög harður. Ákærði kveðst hafa stigið á hemlana, en honum er kunnugt
um, að engin hemlaför voru eftir bifreið hans, og hefur hún því væntanlega
ekki náð að festa hjólin, áður en áreksturinn varð. Ákærði telur, að hann
hafi byrjað framúraksturinn á akreinalínunni á veginum, en ekki á
hindrunarlínunni, og kveðst hann hafa séð útsýnið opnast um veginn og
taldi óhætt að aka fram úr.

Ákærði kveðst vera kunnugur á þessum slóðum og hafði oft ekið þennan
veg, áður en slysið varð. Hann telur mögulegt, að stór jeppi, sem var á und-
an bifreiðinni, sem ákærði lenti í árekstri við, hafi byrgt sér sýn og hann því
ekki séð bifreiðina.

Ákærði segir konu sína hafa náð sér að fullu a. ö. 1. en því, að bein hafi
verið tekið úr fæti hennar.

Í læknisvottorði um meiðsl Einars Árna segir, að honum hafi heilsast
býsna vel eftir aðgerðina, sem gera þurfti á honum, og útskrifaðist hann
talsvert slappur af sjúkrahúsi 22. júní f. á. Talið var líklegast, að hann myndi
jafna sig til fulls.

Lögreglumaður hjá rannsóknardeild lögreglunnar í Reykjavík hefur eftir
Einari Árna í símtali 31. maí sl., að hann hafi verið frá vinnu þar til 10. sept-
ember sl., þ. e. í þrjá mánuði, og gengi hann enn reglulega til læknis og væri
slæmur í ristinni, sem flísaðist úr beini. Þá kvaðst Einar Árni vera mjög
slæmur í baki eftir slysið og hefði gengið til læknis af þeim sökum, og væri
ákveðið að skera sig upp við bakmeiðslunum í haust. Kvaðst Einar Árni
hafa kvalir í baki daglega, og segja mætti, að hann losnaði ekki við verk úr
bakinu.

Niðurstöður.

Með framburði ákærða, sem er í samræmi við annað, sem fram er komið
í málinu, er sannað þrátt fyrir neitun hans, að hann hafi ekið óvarlega yfir
gula hindrunarlínu á leið sinni um Þyrilshlíð í Hvalfirði, en það leiddi til
þess, að hann lenti í árekstri við bifreiðina JC-747, sem kom á móti, með
þeim afleiðingum, sem frá greinir í ákæru og læknisvottorðum. Er þessi
háttsemi ákærða rétt færð til refsiákvæða í ákæru.

Ákærði gekkst fimm sinnum á árunum 1963-1977 með dómsátt undir að
greiða sektir, þrívegis fyrir brot á tollalögum, einu sinni fyrir ökuhraða og
einu sinni fyrir ölvunarakstur. Hann var dæmdur í desember 1987 fyrir brot
á tollalögum og áfengislögum, en ákvörðun refsingar frestað skilorðsbund-
ið í 2 ár. Ekkert þessara mála skiptir máli við ákvörðun refsingar ákærða í
máli þessu.

Við ákvörðun refsingar ákærða er til þess að líta, að brot ákærða er mjög
2897

alvarlegt og olli miklum meiðslum. Var hending ein, að ekki hlaust af því
mannsbani. Með hliðsjón af þessu þykir refsing ákærða hæfilega ákveðin
varðhald í 2 mánuði, en eftir atvikum þykir mega ákveða, að fresta skuli
fullnustu refsingarinnar og niður skuli hún falla að 3 árum liðnum frá upp-
kvaðningu dómsins að telja, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. almennra
hegningarlaga, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Þá skal ákærði greiða 200.000
króna sekt til ríkissjóðs innan 4 vikna, en sæta ella varðhaldi í 30 daga í stað
sektarinnar.

Eins og fram er komið, er brot ákærða mjög alvarlegt, og telst akstur
hans umrætt sinn mjög vítaverður. Eru því skilyrði til þess að svipta ákærða
ökurétti, svo sem krafist er í ákæru og samkvæmt lagaákvæði því, er þar
greinir. Þykir hæfilegt að svipta ákærða þessum rétti í 2 ár frá uppkvaðn-
ingu dómsins að telja.

Loks ber að dæma ákærða samkvæmt 1. tl. 165. gr. laga nr. 19/1991 til þess
að greiða allan sakarkostnað, þar með taldar 25.000 krónur í málsvarnar-
laun til skipaðs verjanda síns, Skarphéðins Þórissonar hæstaréttarlögmanns,
og 15.000 krónur í saksóknarlaun til ríkissjóðs.

Þorsteinn Skúlason deildarlögfræðingur flutti málið af hálfu ákæruvalds-
ins.

Dómsorð:

Á kærði, Baldur Gunnar Ásgeirsson, sæti varðhaldi í 2 mánuði, en
fresta skal fullnustu refsingarinnar, og niður skal hún falla að 3 árum
liðnum frá uppkvaðningu dómsins að telja, haldi ákærði almennt skil-
orð 57. gr. almennra hegningarlaga.

Þá greiði ákærði 200.000 króna sekt til ríkissjóðs innan 4 vikna frá
uppkvaðningu dómsins að telja, en sæti ella varðhaldi í 30 daga.

Ákærði er sviptur ökurétti í 2 ár frá uppkvaðningu dómsins að
telja.

Ákærði greiði allan sakarkostnað. þar með taldar 25.000 krónur í
málsvarnarlaun tl skipaðs verjanda síns, Skarphéðins Þórissonar
hæstaréttarlögmanns, og 15.000 krónur í saksóknarlaun til ríkissjóðs.
2898
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 272/1992. — Þrotabú Töggs hf.
(Skarphéðinn Þórisson hrl.)
gegn
Bíldshöfða 16 hf.

(Árni Grétar Finnsson hrl.)
Gjaldþrot. Riftun. Bætur.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 25. júní
1992. Hann gerir eftirfarandi dómkröfur: „1. Að rift verði með dómi
greiðslu Töggs hf. við stefnda, að fjárhæð 14.021.034 kr., per 31. 12.
1986, sbr. bréf Ingvars Björnssonar hdl., dags. 20. mars 1987, til
Töggs hf. 2. Að stefndi verði dæmdur til að greiða áfrýjanda
14.021.034 kr. með 49,2% ársvöxtum frá 1. desember 1987 til 15. des-
ember 1987, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga
nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags“. Þá krefst hann máls-
kostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
fyrir Hæstarétti.

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Framsal Töggs hf. til
stefnda á viðskiptamannakröfu fór fram, meðan á greiðslustöðvun
stóð hjá Töggi hf. Var sú ráðstöfun óheimil samkvæmt 1. mgr. 8. gr.
gjaldþrotalaga nr. 6/1978, sem í gildi voru á þeim tíma, og riftanleg
samkvæmt $9. gr. sömu laga. Stefndi samþykkti þegar riftun. Þrátt
fyrir framsal kröfunnar til stefnda voru öll bókhaldsgögn hana varð-
andi í höndum áfrýjanda. Skiptastjóri þrotabúsins hefði haft tök á
að hlutast til um innheimtu kröfunnar hjá skuldara hennar eftir
samþykkt riftunar. Með öllu er ósannað, að áfrýjandi hafi beðið
tjón af ráðstöfun þessari, og verða honum því eigi dæmdar bætur
samkvæmt 63. gr. laga nr. 6/1978. Samkvæmt þessu ber að staðfesta
hinn áfrýjaða dóm um annað en málskostnað.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti,
svo sem í dómsorði greinir.
2899
Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður um annað en
málskostnað.
Áfrýjandi, þrotabú Töggs hf., greiði stefnda, Bíldshöfða 16
hf., 300.000 krónur samtals í málskostnað í héraði og fyrir
Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 26. maí 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 28. apríl sl., er höfðað fyrir bæjarþingi
Reykjavíkur af þrotabúi Töggs hf., nnr. 8959—-1902, Bíldshöfða 16, Reykja-
vík, gegn Bíldshöfða 16 hf., nnr. 1109-0567, Bíldshöfða 16, Reykjavík, með
stefnu, birtri 8. desember 1987.

Dómkröfur stefnanda eru þessar:

1. Að rift verði með dómi greiðslu Töggs hf. við stefnda, að fjárhæð
14.021.034 kr., per 31. 12. 1986, sbr. bréf Ingvars Björnssonar hdl., dags. 20.
mars 1987, til Töggs hf.

2. Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 14.021.034 kr. með
49,2% ársvöxtum frá Í. desember 1987 til 15. desember 1987, en með dráttar-
vöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðslu-
dags. {...|

3. Þá er krafist málskostnaðar |...|.

Dómkröfur stefnda eru þær, að rift verði greiðslu Töggs hf. við stefnda,
að fjárhæð 14.021.034 kr. miðað við 31. 12. 1986, skil verði á greiðslu skv. 64.
gr. laga nr. 6/1978 og að stefndi komi að kröfu sömu fjárhæðar vegna skuld-
ar stefnanda við stefnda vegna veðskulda, sem hvíla á fasteign stefnda, en
stefnandi er skuldari að, við skipti á búi stefnanda. Þess er krafist, að
stefndi verði að öðru leyti sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Þá krefst
stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda auk virðisaukaskatts.

Mál þetta var dæmt í héraði með dómi bæjarþings Reykjavíkur 27. febrú-
ar 1989. Með dómi Hæstaréttar, upp kveðnum 7. nóvember 1991, var sá
dómur og málsmeðferð frá og með 31. janúar 1989 ómerkt og málinu vísað
heim í hérað til löglegrar meðferðar og uppsögu dóms að nýju. Málið var
dómtekið að loknum munnlegum málflutningi 28. apríl 1992.

1.

Stefnandi kveður málavexti vera þá, að 16. júní 1987 hafi bú Töggs hf.
verið tekið til gjaldþrotaskipta hjá borgarfógetaembættinu í Reykjavík. Áð-
ur hafi félagið verið í miklum greiðsluerfiðleikum og hafi 30. janúar 1987
farið þess á leit við borgarfógetaembættið í Reykjavík, að félaginu yrði
2900

veitt heimild til greiðslustöðvunar. Heimild til greiðslustöðvunar hafi verið
veitt með úrskurði, dags. 2. febrúar 1987, í 3 mánuði, og hafi sá frestur verið
framlengdur tvisvar og runnið út 15. júní 1987.

Meðan á greiðslustöðvun stóð, hafi Töggur hf. og stefndi tekið þá
ákvörðun að framselja stefnda viðskiptamannakröfu á hendur Ingvari
Sveinssyni, nnr. 4778-0810, Hegranesi 22, Garðabæ, en nefndur Ingvar hafi
verið forstjóri Töges hf. á þessum tíma og aðalhluthafi þess. Fjárhæð kröfu
þessarar hafi numið 14.021.034 krónum, sem er sama og stefnufjárhæð, og
hafi yfirtakan verið reiknuð miðað við 31. 12. 1986. Viðskipti þessi hafi ver-
ið færð í ársreikninga félaganna beggja árið 1986. Formlega virðist endan-
lega vera tekin ákvörðun um þetta með bréfi Ingvars Björnssonar hdl. til
Töggs hf., dags. 20. mars 1987, en þar segi svo: „Það staðfestist hér með, að
Bíldshöfði 16 hf. hefur samkvæmt beiðni yðar samþykkt að yfirtaka lang-
tímaskuldir Töggs hf. per 31. 12. 1986, að upphæð 12.914.216 kr., auk áfall-
inna vaxta m. v. sömu tímamörk, 1.106.818 kr., þ. e. alls 14.021.034 kr., gegn
framsali Töggs hf. til Bíldshöfða 16 hf. á inneign Töggs hf. hjá Ingvari
Sveinssyni á viðskiptareikningi hans sömu fjárhæðar.“

Stefnandi heldur því fram, að sú ráðstöfun Töggs hf. að afhenda stefnda
ofangreinda kröfu til greiðslu á öðrum skuldbindingum Töggs hf. hafi verið
ólögmæt, greiðslueyrir óvenjulegur og greiðslan ekki venjuleg eftir atvik-
um, sbr. 54. gr. 1. nr. 6/1978. Jafnframt er því haldið fram, að rifta megi
greiðslu þessari á grundvelli ól. gr. 1. nr. 6/1978, þar sem ráðstöfun þessi hafi
á ótilhlýðilegan hátt verið kröfuhafa, þ. e. stefnda, til hagsbóta á kostnað
annarra eða leitt til þess, að eignir þrotamanns hafi ekki verið til reiðu til
fullnustu öðrum kröfuhöfum. Þá sé ítrekað, að greiðsla þessi hafi farið
fram, á meðan greiðslustöðvun hafi staðið yfir.

Á grundvelli 62. gr. 1. nr. 6/1978 sé þess krafist, að stefndi verði dæmdur
til að greiða stefnanda ofangreinda kröfu, þar sem hann hafi ekki fengist til
að greiða hana þrátt fyrir áskorun þar að lútandi.

Á skiptafundi í þrotabúi Töggs hf. 12. október 1987 hafi verið samþykkt
málshöfðunarheimild handa skiptastjóra þrotabúsins til riftunar ofan-
greindrar kröfu.

11.

At hálfu stefnda er tekið fram um málsástæður og málavexti, að skömmu
eftir móttöku stefnda á kröfubréfi stefnanda, dags. 13. október, hafi lög-
maður stefnda tilkynnt lögmanni stefnanda, að stjórn stefnda myndi sam-
þykkja riftun, en þar sem framkvæmdastjóri stefnda væri á förum til út-
landa, yrði erindi stefnanda afgreitt á formlegum stjórnarfundi hjá stefnda
eftir heimkomu framkvæmdastjórans, en þó með því skilyrði, að krafa
2901

stefnda á hendur stefnanda sömu fjárhæðar kæmist að við skipti á búi stefn-
anda, en þeirri kröfu hafði eðlilega ekki verið lýst í búið vegna kröfufram-
salsins. Jafnframt var tekið fram, að stjórn stefnda hefði samþykkt riftunar-
kröfu stefnanda að þessu leyti með vísan til hins víðtæka riftunarréttar, sem
VIII. kafli 1. nr. 6978 heimili, sbr. t. d. 59. gr. þeirra laga, en án þess þó að
stefndi teldi sig á nokkurn hátt hafa brotið gegn ákvæðum |. nr. 6/1978 eða
reynt að hagnast á einhvern hátt með ráðstöfunum þessum.

Greiðslukröfu stefnanda um framangreinda fjárhæð sem og vaxtakröfu
sé eindregið mótmælt. Engar greiðslur hafi gengið milli aðila, né hafi hinn
nafngreindi einstaklingur greitt stefnda framangreinda fjárhæð. Við riftun-
ina hafi stefnandi öðlast rétt til greiðslu frá hinum nafngreinda einstaklingi,
og ósannað sé með öllu, að hin umdeilda ráðstöfun hafi á nokkurn hátt haft
tjón í för með sér fyrir stefnanda né stefndi hagnast á nokkurn hátt.

Jafnframt telji stefndi mjög ósanngjarnt og óeðlilegt, að stefndi greiddi
stefnanda fjárhæðir þessar, þar sem stefndi hafi ekki fengið þessar fjárhæðir
greiddar, sbr. 65. gr. Í. nr. 6/1978.

Jafnframt sé á það að líta, að skv. 65. gr. 1. nr. 6/1978 sé heimilt að skila
greiðslum í þeim mæli, sem þær séu til, og þar sem kröfuframsalið falli úr
gildi með máli þessu, þyki stefnda rétt, að tilvitnuðu lagaákvæði verði beitt,
þ. e., að stefnandi fái kröfuna á hinn nafngreinda einstakling, en stefndi fái
að nýju kröfu, að fjárhæð 14.021.034 kr., á hendur stefnanda, og komist sú
krafa að við búskiptin.

Því sé mótmælt með öllu, að 54. og 61. gr. 1. nr. 6/1978 eigi við um atvik
málsins.

Getið hafa skýrslur fyrir dómi í máli þessu Ingvar Björnsson, Ingvar
Sveinsson og Garðar Eyland Bárðarson.

III.

Fyrir liggur, sbr. tilvitnað bréf lögmanns stefnda til Töggs hf., dags. 20.
mars 1987, að Töggur hf. framseldi stefnda þá viðskiptamannakröfu, sem
mál þetta er sprottið af og fyrr greinir. Ráðstöfun þessi var gerð, meðan á
greiðslustöðvun hjá Töggi hf. stóð, en heimild til greiðslustöðvunar var veitt
2. febrúar 1987. Frestdagur telst vera 30. janúar 1987, er beiðni um greiðslu-
stöðvun var sett fram, sbr. 1. tl. 1. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978. Krafa þessi
er færð stefnda til eignar árið 1986, svo sem sést af fram lögðum ársreikn-
ingum félaganna og bréfi Gylfa Gunnarssonar, löggilts endurskoðanda,
dags. 28. Júní 1987. Svo sem fram kemur í sóknargögnum, var tekin sú
ákvörðun á skiptafundi í þrotabúi Töggs hf. 12. október 1987 að mótmæla
þeirri ráðstöfun félagsins fyrir gjaldþrot að framselja stefnda kröfur þessar
2902

á Ingvar Sveinsson, og var skiptastjóra veitt málshöfðunarheimild vegna
búsins.

Framangreind ráðstöfun á kröfu þessari var Töggi hf. óheimil samkvæmt
8. gr. laga nr. 6/1978. Þar sem hér var um að ræða ráðstöfun, sem gerð var
eftir frestdag, á riftunarkrafa stefnanda sér stoð í 1. mgr. 59. gr. laganna,
auk þess sem telja verður, að greiðslueyrir hafi verið óvenjulegur í skilningi
54. gr. laganna. Að þessu virtu, en einnig því, að aðilar eru sammála um, að
riftun nái fram að ganga, verður fallist á riftunarkröfu stefnanda í málinu.

Samkvæmt fram lagðri yfirlýsingu skiptaráðandans í Kjósarsýslu, dags.
23. október 1991, var bú Ingvars Sveinssonar tekið til gjaldþrotaskipta með
úrskurði skiptaréttar Kjósarsýslu 14. mars 1990. Þar segir og, að engar eign-
ir hafi fundist í búinu og skiptum verið lokið 5. september 1990, með vísan
til 120. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978. Fyrir liggur, að kröfu þeirri, sem mál
þetta fjallar um, að fjárhæð 14.021.034 kr., var ekki lýst í þrotabúið, en alls
var lýst kröfum samtals að fjárhæð 18.021.612,65 kr.

Samkvæmt fram lögðu vottorði Gylfa Gunnarssonar, löggilts endur-
skoðanda, dags. 31. október 1991, hefur stefndi gert upp skuldir Töggs hf.,
sem yfirteknar voru og hvíldu á fasteigninni Bíldshöfða 16 í Reykjavík, með
samtals 34.848.810 krónum. Hins vegar hefur framseld viðskiptakrafa á
hendur Ingvari Sveinssyni að engu leyti komið stefnda að notum, og má
ætla, að um ónýta kröfu hafi verið að ræða frá upphafi. Samkvæmt framan-
sögðu verður ekki talið, að skilyrði séu til greiðslu umstefndrar fjárhæðar
úr hendi stefnda, og þá, hvort sem farið er að ákvæðum 62. eða 63. gr. laga
nr. 6/1978. Ber því að sýkna stefnda af þeirri kröfu stefnanda.

Fyrir liggur samkvæmt framansögðu, að stefndi hefur greitt samtals
34.848.810 kr. vegna yfirtöku veðskulda, sem stefnandi er skuldari að. Þykir
því rétt að taka til greina þá kröfu stefnda, að hann komi að kröfu sömu
fjárhæðar og rift er við skipti á búi stefnanda.

Með hliðsjón af úrslitum málsins samkvæmt framansögðu þykja ákvæði
64. gr. laga nr. 6/1978 ekki koma til álita.

Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður falli niður.

Eggert Óskarsson borgardómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Greiðslu Töggs hf. til stefnda, Bíldshöfða 16 hf., að fjárhæð
14.021.034 kr., per 31.12. 1986, sbr. bréf Ingvars Björnssonar hdl.,
dags. 20. mars 1987, er rift.

Stefndi, Bíldshöfði 16 hf., skal vera sýkn af fjárkröfu stefnanda,
þrotabús Töggs hf., í máli þessu.
2903
Krafa stefnda sömu fjárhæðar skal komast að við skipti á búi stefn-
anda.
Málskostnaður fellur niður.
Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum.
2904
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 330/1992. — Bíldshöfði 16 hf.
(Árni Grétar Finnsson hrl.)
gegn
þrotabúi Töggs hf.
(Skarphéðinn Þórisson hrl.)

Gjaldþrot. Riftun. Endurgreiðsla.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 13. ágúst
1992. Hann krefst þess, að rift verði greiðslu Töggs hf. til áfrýjanda,
að fjárhæð 1.096.211 krónur, miðað við 31. desember 1986, skil verði
á greiðslu samkvæmt fyrri málsgrein 64. gr. laga nr. 6/1978 og áfrýj-
andi komi að kröfu sömu fjárhæðar við skipti á búi stefnda. Þá
krefst hann sýknu að öðru leyti af öllum kröfum stefnda og máls-
kostnaðar úr hans hendi í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti.

Málavöxtum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Töggur hf. framseldi
áfrýjanda viðskiptamannakröfur fjórum dögum fyrir gjaldþrot sitt,
meðan á greiðslustöðvun stóð hjá félaginu. Með þessu móti greiddi
Töggur hf. skuld við áfrýjanda. Ráðstöfun þessi var óheimil sam-
kvæmt 1. mgr. 8. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978, sem þá voru í gildi, og
riftanleg samkvæmt 59. gr., auk þess sem greiðslueyrir var óvenju-
legur í skilningi $4. gr. laganna. Áfrýjandi samþykkti þegar riftun,
en gerði engar ráðstafanir til skila á kröfunum. Ber því með vísan til
62. gr. og 63. gr. laga nr. 6/1978 að taka til greina fjárkröfu stefnda.
Samkvæmt þessu ber að staðfesta hinn áfrýjaða dóm.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem í
dómsorði greinir.
2905
Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður.
Áfrýjandi, Bíldshöfði 16 hf., greiði stefnda, þrotabúi Töggs
ht., 90.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 26. maí 1992.

Mál þetta, sem dómtekið var 28. apríl sl., er höfðað fyrir bæjarþingi
Reykjavíkur af þrotabúi Töggs hf., nnr. 8959-1902, Bíldshöfða 16, Reykja-
vík, gegn Bíldshöfða 16 hf., nnr. 1109-0567, Bíldshöfða 16, Reykjavík, með
stefnu, birtri 8. desember 1987.

Dómkröfur stefnanda eru þessar:

1. Að rift verði með dómi greiðslu Töggs hf. til stefnda, að fjárhæð
1.096.211 kr., per 31. 12. 1986, sbr. bréf Bíldshöfða 16 hf., dags. 12. júní 1987
til Töggs hf.

2. Að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 1.096.211 kr. með
Ínánar tilgreindum vöxtum.

3. Þá er krafist málskostnaðar |...|.

Dómkröfur stefnda eru þær, að rift verði greiðslu Töggs hf. til stefnda, að
fjárhæð 1.096.211 kr. miðað við 31. 12. 1986, skil verði á greiðslu skv. 64. gr.
laga nr. 6/1978 og að stefndi komi að kröfu sömu fjárhæðar vegna við-
skiptaskuldar stefnanda við stefnda við skipti á búi stefnanda. Þess er kraf-
ist, að stefndi verði að öðru leyti sýknaður af öllum kröfum stefnanda. Þá
krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda auk virðisaukaskatts.

Mál þetta var dæmt í héraði með dómi bæjarþings Reykjavíkur 27. febrú-
ar 1989. Með dómi Hæstaréttar, upp kveðnum 7. nóvember 1991, var sá
dómur og málsmeðferð frá og með 31. janúar 1989 ómerkt og málinu vísað
heim í hérað til löglegrar meðferðar og uppsögu dóms að nýju. Málið var
dómtekið að loknum munnlegum málflutningi 28. apríl 1992.

I.

Stefnandi kveður málavexti vera þá, að 16. júní 1987 hafi bú Töggs hf.
verið tekið til gjaldþrotaskipta hjá borgarfógetaembættinu í Reykjavík. Áð-
ur hafi félagið verið í miklum greiðsluerfiðleikum og 30. janúar 1987 farið
þess á leit við borgarfógetacmbættið í Reykjavík, að félaginu yrði veitt
heimild til greiðslustöðvunar. Heimild til greiðslustöðvunar hafi verið veitt
með úrskurði, dags. 2. febrúar 1987, í 3 mánuði, og hafi sá frestur verið
framlengdur tvisvar og runnið út 15. júní 1987.

Meðan á greiðslustöðvun stóð, hafi Töggur hf. og stefndi tekið þá
ákvörðun að framselja stefnda viðskiptamannakröfur á hendur eftirtöldum
aðilum:
2906

1. Eyjólfi R. Ármannssyni skv. reikn. nr. 6003............. kr. 145.318
2. Birni Sveinssyni skv. reikn. nr. 6004 ....................... - 110.343
3. Kristínu Ingvarsdóttur skv. reikn. nr. 6008............... - 68.506
4. Kristínu Sveinsdóttur skv. reikn. nr. 6009 ................ - 112.043

Kr. 1.096.210

Formlega virðast Töggur hf. og stefndi taka ákvörðun þessa fjórum dög-
um fyrir upphaf gjaldþrotaskipta, þ. e. 12. júní 1987, sbr. bréf stefnda til
stefnanda. Í bréfi þessu segi, að Bíldshöfði 16 hf. skuldajafni við Tögg, hf. inn-
eign hjá félaginu og telji síðan upp þær kröfur, sem að framan greini. Yfirtaka
krafnanna hafi miðast við 31. 12. 1986.

Stefnandi heldur því fram, að sú ráðstöfun Töggs hf. að afhenda stefnda
ofangreinda kröfu til greiðslu á öðrum skuldbindingum Töggs hf. hafi verið
ólögmæt, greiðslueyrir óvenjulegur og greiðslan ekki venjuleg eftir atvik-
um, sbr. 54. gr. 1. nr. 6/1978. Jafnframt er því haldið fram, að rifta megi
greiðslu þessari á grundvelli 61. gr. 1. nr. 6/1978, þar sem ráðstöfun þessi hafi
á ótilhlýðilegan hátt verið kröfuhafa, þ. e. stefnda, til hagsbóta á kostnað
annarra eða leitt til þess, að eignir þrotamanns hafi ekki verið til reiðu til
fullnustu öðrum kröfuhöfum. Þá sé ítrekað, að greiðsla þessi hafi farið
fram, á meðan greiðslustöðvun hafi staðið yfir.

Á grundvelli 62. gr. 1. nr. 6/1978 sé þess krafist, að stefndi verði dæmdur
til að greiða til stefnanda ofangreinda kröfu, þar sem hann hafi ekki fengist
til að greiða hana þrátt fyrir áskorun þar að lútandi.

Á skiptafundi í þrotabúi Töggs hf. 12. október 1987 hafi verið samþykkt
málshöfðunarheimild til skiptastjóra þrotabúsins til riftunar ofangreindrar
kröfu.

1.

Af hálfu stefnda er tekið fram um málsástæður og málavexti, að skömmu
eftir móttöku stefnda á kröfubréfi stefnanda. dags. 13. október, hafi lög-
maður stefnda tilkynnt lögmanni stefnanda, að stjórn stefnda myndi sam-
þykkja riftun, en þar sem framkvæmdastjóri stefnda væri á förum til út-
landa, yrði erindi stefnanda afgreitt á formlegum stjórnarfundi hjá stefnda
eftir heimkomu framkvæmdastjórans, en þó með því skilyrði, að krafa
stefnda á hendur stefnanda sömu fjárhæðar kæmist að við skipti á búi stefn-
anda, en þeirri kröfu hafði eðlilega ekki verið lýst í búið vegna skuldajafn-
aðaryfirlýsingarinnar. Jafnframt sé rétt að taka fram, að stjórn stefnda hafi
samþykkt riftunarkröfu stefnanda að þessu leyti með vísan til hins víðtæka
riftunarréttar, sem VIII. kafli |. nr. 6/1978 heimili, sbr. t. d. 59. gr. þeirra
laga, en jafnframt hafi stefndi talið rétt að verða við ósk stefnanda um rift-
2907

un, án þess þó að stefndi teldi sig á nokkurn hátt hafa brotið gegn ákvæð-
um Í. nr. 6/1978 eða reynt að hagnast á einhvern hátt með ráðstöfunum
þessum.

Greiðslukröfu stefnanda um framangreinda fjárhæð sem og vaxtakröfu
sé eindregið mótmælt. Engar greiðslur hafi gengið milli aðila, né hafi hinir
nafngreindu einstaklingar greitt stefnda framangreindar fjárhæðir. Við rift-
unina hafi stefnandi öðlast rétt til greiðslu frá fjórum hinna nafngreindu
einstaklinga, og ósannað sé með öllu, að hin umdeilda ráðstöfun hafi á
nokkurn hátt haft tjón í för með sér fyrir stefnanda né stefndi hagnast á
nokkurn hátt.

Jafnframt telji stefndi mjög ósanngjarnt og óeðlilegt, að stefndi greiddi
stefnanda fjárhæðir þessar, þar sem stefndi hafi ekki fengið þessar fjárhæðir
greiddar, sbr. 65. gr. 1. nr. 6/1978.

Jafnframt sé á það að líta, að skv. 64. gr. 1. nr. 6/1978 sé heimilt að skila
greiðslum í þeim mæli, sem þær séu til, og þar sem skuldajafnaðaryfirlýsing-
in falli úr gildi með máli þessu, þyki stefnda rétt, að tilvitnuðu lagaákvæði
verði beitt, þ. e., að stefnandi fái kröfurnar á fjóra hina nafngreindu ein-
staklinga, en stefndi fái að nýju kröfu, að fjárhæð 1.096.211 kr., á hendur
stefnanda, og komist sú krafa að við búskiptin.

Því sé mótmælt með öllu, að 54. og 61. gr. 1. nr. 6/1978 eigi við um atvik
málsins.

Tveir hinna nafngreindu einstaklinga, Björn Sveinsson og Kristín Sveins-
dóttir, hafi verið hluthafar í Töggi hf. og eigi jafnframt hvort um sig u. þ. b.
1% af hlutafé Bíldshöfða 16 hf. Eyjólfur R. Ármannsson eigi hvorki hlut í
Töggi hf. né Bíldshöfða 16 hf., en Kristín Ingvarsdóttir sé stærsti hluthafinn í
Bíldshöfða 16 hf., en hafi aldrei átt neinn hlut í Töggi hf.

Gefið hafa skýrslur fyrir dómi í máli þessu Ingvar Sveinsson og Garðar
Eyland Bárðarson.

III.

Fyrir liggur, sbr. yfirlýsingu stefnda um skuldajöfnuð, dags. 12. júní 1987,
að Töggur hf. framseldi stefnda þær viðskiptamannakröfur, sem mál þetta
er sprottið af og fyrr greinir. Með þessu móti voru gerðar upp útistandandi
skuldir, sem stefndi átti hjá Töggi hf. Þegar ráðstöfun þessi var gerð, voru
liðnir rúmir fjórir mánuðir frá frestdegi, og fjórum dögum síðar var bú
Töggs hf. tekið til gjaldþrotaskipta. Kröfur þessar eru færðar stefnda til
eignar í ársreikningi árið 1986, sbr. bréf Gylfa Gunnarssonar, löggilts endur-
skoðanda, dags. 28. júní 1987.

Í sóknargögnum kemur fram, að á skiptafundi í þrotabúi Töggs hf. 12.
október 1987 hafi sú ákvörðun verið tekin að mótmæla þeirri ráðstöfun fé-
2908
lagsins fyrir gjaldþrot að framselja stefnda kröfur þessar, og var skiptastjóra
veitt málshöfðunarheimild vegna búsins.

Framangreind ráðstöfun á viðskiptamannakröfum þessum var Töggi hf.
óheimil samkvæmt 8. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978. Þar sem hér var um að
ræða ráðstöfun, sem gerð var eftir frestdag, á riftunarkrafa stefnanda sér
stoð í 1. mgr. 59. gr. laganna, auk þess sem telja verður, að greiðslueyrir hafi
verið óvenjulegur í skilningi 54. gr. laganna. Þá verður talið, að ráðstöfun
þessi hafi verið stefnda til hagsbóta á kostnað annarra kröfuhafa og þannig
brotið í bága við ákvæði ól. gr. gjaldþrotalaga. Að þessu virtu, en einnig
því, að aðilar eru sammála um, að riftun nái fram að ganga, verður fallist á
riftunarkröfu stefnanda í málinu.

Samkvæmt framansögðu og með vísan til 63. gr. laga nr. 6/1978 ber að
taka til greina fjárkröfu stefnanda í málinu og með þeim vöxtum, sem kraf-
ist er og nánar greinir í dómsorði.

Eftir atvikum þykir rétt að taka til greina þá kröfu stefnda, að hann komi
að kröfu sömu fjárhæðar við skipti á búi stefnanda.

Stefndi hefur engin gögn lagt fram til styrktar kröfu sinni um skil á
greiðslu samkvæmt 64. gr. laga nr. 6/1978. Ber því að hafna þeirri kröfu
stefnda.

Eftir þessum málalokum ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda
málskostnað, sem telst hæfilega ákveðinn 210.000 kr.

Eggert Óskarsson borgardómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Greiðslu Töggs hf. til stefnda, Bíldshöfða 16 hf., að fjárhæð
1.096.211 kr., per 31. 12. 1986, sbr. bréf stefnda, dags. 12. júní 1987, er
rift.

Stefndi, Bíldshöfði 16 hf., greiði stefnanda, þrotabúi Töggs hf.,
1.096.211 kr. með 49,2% ársvöxtum frá 1. desember 1987 til 15. desem-
ber 1987, en með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/
1987 frá þeim degi til greiðsludags.

Vextir leggjast við höfuðstól á 12 mánaða fresti, í fyrsta skipti 1.
desember 1988.

Krafa stefnda sömu fjárhæðar skal komast að við skipti á búi stefn-
anda.

Stefndi greiði stefnanda 210.000 kr. í málskostnað.

Dómi þessum ber að fullnægja að viðlagðri aðför að lögum.
2909
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 160/1992. — Jón Hafsteinn Oddsson vegna

þrotabús Einars Jónssonar

(Jón Oddsson hrl.)

gegn

Mánafelli hf.

(Haraldur Blöndal hrl.)

Skriflega flutt mál. Útivist í Hæstarétti. Kaupsamningur. Frávísun
frá héraðsdómi.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason,
Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson.

Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 7. apríl 1992.
Hann gerir þær dómkröfur, að stefnda verði gert að greiða sér
859.276 krónur með tilgreindum dráttarvöxtum frá 5. maí 1984 til
greiðsludags. Þá krefst hann málskostnaðar úr hendi stefnda í hér-
aði og fyrir Hæstarétti.

Af hálfu stefnda féll þingsókn niður eftir þingfestingu málsins fyr-
ir Hæstarétti. Málið sætir skriflegum flutningi hér fyrir dómi sam-
kvæmt 3. mgr. 158. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr.
12. gr. laga nr. 38/1994.

I.

Með kaupsamningi 15. maí 1984 seldi Einar Jónsson stefnda m/b
Skálafell, ÍS-100. Samkvæmt samningnum skyldi kaupandi yfirtaka
veðskuldir, að fjárhæð 790.724 krónur, og greiða Einari Jónssyni
eftirstöðvar kaupverðs, 859.276 krónur. Svo var um samið munn-
lega milli aðila og er óumdeilt, að útborgað söluverð bátsins skyldi
renna til greiðslu á fjárkröfum Vélsmiðjunnar Mjölnis hf. á hendur
Einari Jónssyni. Bú Einars Jónssonar var tekið til gjaldþrotaskipta
með úrskurði skiptaréttar Ísafjarðarsýslu 8. desember 1989. Á
skiptafundi í þrotabúinu 11. mars 1991 var Jóni Hafsteini Oddssyni
veitt heimild til málareksturs þessa fyrir hönd þrotabúsins sam-
kvæmt 1. mgr. 114. gr. gjaldþrotalaga nr. 6/1978, sbr. nú 130. gr. laga
nr. 21/991 um gjaldþrotaskipti o. fl.
2910
Il.

Málsaðila greinir á um, hvort það samkomulag að söluverð m/b
Skálafells, ÍS-100, skyldi ganga til greiðslu á fjárkröfum Vélsmiðj-
unnar Mjölnis hf. á hendur Einari Jónssyni, hafi verið efnt. Í hér-
aðsdómi er rakinn málatilbúnaður aðila, eins og þeir lögðu málið
fyrir í héraði. Er því haldið fram af hálfu áfrýjanda, að engin bók-
haldsgögn hafi verið lögð fram af hálfu stefnda, er sýni millifærslur
eða önnur viðskipti milli Einars Jónssonar, Vélsmiðjunnar Mjölnis
hf. og stefnda. Í raun hafi stefndi enga reikninga greitt né yfirtekið
neinar skuldir Einars Jónssonar gagnvart Vélsmiðjunni Mjölni ht.

Af hálfu stefnda er á því byggt, að umþrættar millifærslur hafi átt
sér stað. Er gerð grein fyrir þeim í bókhaldsgögnum, er fyrir liggja í
málinu, reikningsyfirlitum Einars Jónssonar og Vélsmiðjunnar
Mjölnis hf. Með samanburði á þessum gögnum sé unnt að rekja,
hvernig færslur í bókhaldi vélsmiðjunnar séu samrýmanlegar ein-
stökum færslum í bókhaldi Einars Jónssonar. Þannig hafi að jafnaði
verið fyrir hendi skuldir Einars Jónssonar við Vélsmiðjuna Mjölni
hf. til að mæta söluverði bátsins.

Il.

Í málinu nýtur takmarkaðra heildstæðra gagna um bókhaldsfærsl-
ur Einars Jónssonar og Vélsmiðjunnar Mjölnis hf. Að engu marki er
þar að finna bókhaldsgögn frá stefnda, sem er hlutafélag. Kaup-
samningur Einars Jónssonar og stefnda gerir þó ráð fyrir greiðslum
frá stefnda á fimm gjalddögum á árunum 1984 og 1985. Þar sem við-
skipti aðila voru í því fari, er áður hefur verið rakið, var nauðsyn-
legt, að ýtarlegra gagna væri aflað úr bókhaldi stefnda og Vélsmiðj-
unnar Mjölnis hf., svo að séð yrði, með hverjum hætti viðskipti um
m/b Skálafell, ÍS-100, voru færð.

Verður eigi annað séð af gögnum málsins en að Einar Jónsson
hafi einungis haft munnlega staðfestingu á því, að söluverð bátsins
til stefnda kæmi að fullu til frádráttar kröfum Vélsmiðjunnar Mjöln-
is hf. á hendur honum. Svo sem fram kemur í hinum áfrýjaða dómi,
varð ekki úr, að Einar Jónsson gæfi munnlega skýrslu við meðferð
málsins fyrir héraðsdómi. Brýnt tilefni var þó til þess.

Þegar á þetta er litið, verður að telja, að gögnum málsins og upp-
lýsingum um álitaefni þess hafi verið svo áfátt, að dómur varð ekki
2911
á það lagður. Verður því ekki hjá því komist að ómerkja hinn áfrýj-
aða dóm og vísa málinu frá héraðsdómi.
Rétt er, að málskostnaður fyrir Hæstarétti falli niður.
Það athugast, að rétt hefði verið að kveðja sérfróða meðdómend-
ur til setu í héraðsdómi, sbr. 2. mgr. 2. gr. laga nr. 91/1991.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera ómerkur, og er málinu vísað
frá héraðsdómi.
Málskostnaður fyrir Hæstarétti fellur niður.
2012
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 489/1991. — Fjármálaráðherra

f. h. ríkissjóðs

(Guðrún Margrét Árnadóttir hrl.)

gegn

Halli Árnasyni

(Þorsteinn Júlíusson hrl.)

Skattar. Sjómenn. Afsláttur. Sératkvæði.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjandi hefur skotið máli þessu til Hæstaréttar með stefnu $.
desember 1991. Hann krefst þess, að hinum áfrýjaða dómi verði
hrundið og hann sýknaður af öllum kröfum stefnda. Jafnframt
krefst hann þess aðallega, að stefnda verði gert að greiða sér máls-
kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara, að málskostnaður
verði felldur niður.

Stefndi krefst staðfestingar á hinum áfrýjaða dómi og málskostn-
aðar fyrir Hæstarétti.

Í málinu er um það deilt, hvort stefndi hafi átt rétt á sjómannaaf-
slætti samkvæmt B-lið 68. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eign-
arskatt, sbr. 8. gr. laga nr. 92/1987 um breyting á þeim lögum svo og
II. kafla reglugerðar nr. 79/1988 um persónuafslátt og sjómannaaf-
slátt, við greiðslu skatts af tekjum sínum á skattárinu 1988. Stefndi
var þá hafnsögumaður í Reykjavík, sbr. hafnarreglugerð fyrir
Reykjavíkurhöfn nr. 93/1985, og hafði nær allar tekjur sínar á árinu
af því starfi. Hann var fastur starfsmaður við skipaþjónustu hafnar-
innar og tók laun samkvæmt kjarasamningi Starfsmannafélags
Reykjavíkurborgar. Í starfinu laut hann ákvæðum laga nr. 48/1933
um leiðsögu skipa og reglugerðar nr. 215/1972 um sama efni. Sam-
fara hafnsögunni var hann lögskráður sem stýrimaður á þrjá drátt-
ar- og hafnsögubáta Reykjavíkurhafnar samkvæmt heimild frá sam-
gönguráðuneyti.

Umrædd ákvæði laga um tekjuskatt og eignarskatt komu til fram-
2013

kvæmda á árinu 1988, þegar tekin var upp staðgreiðsla á tekjuskatti,
en hafa síðar sætt efnisbreytingu með 10. gr. laga nr. 85/1991. Þau
komu í stað ákvæða 1. og 2. tl. C-liðar 1. mgr. 30. gr. laganna, sem
síðast hafði verið breytt með 4. og 5. gr. laga nr. 9/1985 um aðgerðir
til að bæta hag sjómanna og sjávarútvegs. Fjölluðu töluliðir þessir
aðallega um tvenns konar frádrátt frá skattskyldum tekjum til
handa sjómönnum, en heimildir þess efnis höfðu lengi verið í lög-
um.

Af hinum nýju ákvæðum og aðdraganda að setningu þeirra verð-
ur ekki ráðið, að sjómannaafslættinum hafi verið ætlað þrengra
gildissvið en þeim frádráttarheimildum, sem hann leysti af hólmi,
heldur hafi breyting þeirra og samsteypa verið gerð til einföldunar
og aðlögunar að staðgreiðslukerfinu. Í 1. mgr. fyrrnefnds B-liðar 68.
gr. laganna var afslættinum lýst þannig, að hans skyldu njóta menn,
er lögskráðir væru á íslenskt skip eða skip gert út af íslensku skipa-
félagi, og skyldi hann nema tiltekinni fjárhæð, 365 krónum, fyrir
hvern dag, er maður teldist stunda sjómannsstörf. Í 3. mgr. B-liðar
var tekið fram, að hlutaráðnir sjómenn og landmenn, sem ekki væru
lögskráðir, skyldu njóta afsláttarins. Í 2. mgr. 12. gr. fyrrnefndrar
reglugerðar nr. 79/1988 var því bætt við, að starfsmenn hjá Hafrann-
sóknastofnun og menn, sem ráðnir væru af hinu opinbera til að hafa
eftirlit með fiskveiðum, skyldu einnig njóta afsláttar fyrir hvern dag,
sem þeir væru á sjó. Allt er þetta hliðstætt því, sem áður átti við um
almennan sjómannafrádrátt samkvæmt 1. tl. C-liðar 1. mgr. 30. gr.
laganna, og verður við það að miða, að gildissviðið sé hið sama.
Fram er komið, að stefndi hafi án athugasemda notið þess frádrátt-
ar, eftir að hann varð hafnsögumaður í Reykjavík.

Þegar litið er á ákvæðin í heild og forsögu þeirra, sýnist megin-
áherslan hvíla á því efnisatriði, að maður hafi tekjur sínar af sjó-
mannsstörfum og að skilyrðið um lögskráningu megi einkum teljast
ætlað til að einfalda staðfestingu þess, að svo sé. Ákvæðin ná til
fleiri sjómanna en þeirra, sem skylt er að lögskrá, og í 14. gr. reglu-
gerðar nr. 79/1988 er gert ráð fyrir, að sjómaður, sem lögskráður
hefur verið, geti átt kost á afslætti fyrir lengri starfstíma en lög-
skráningin nær til, ef hann gerir sérstaka grein fyrir honum. Jafn-
framt gefur forsaga ákvæðanna ekki efni til að ætla, að þau eigi við
sjómannsstörf í sérstaklega þröngum skilningi, þar sem reynslan af

22 Hæstaréttardómar IV
2914

eldri frádráttarheimildum varð sú, að löggjafinn rýmkaði þær með
tímanum. Má segja, að það hafi síðast gerst með þeim ákvæðum,
sem hér eru til umfjöllunar, þar sem sjómannaafsláttur samkvæmt
þeim nær til fleiri manna en sá frádráttur, sem um var mælt í fyrr-
nefndum 2. tl. C-liðar 1. mgr. 30. gr. laganna. Sömuleiðis er ljóst, að
ákvæðin ná til fleiri starfa um borð í skipum en hefðbundinna sjó-
mannsstarfa. Þótt afslátturinn eigi að verulegu leyti rætur að rekja
til ákvarðana í tengslum við kjarasamninga sjómanna og útgerðar-
manna, er hann ekki einskorðaður við menn, sem þessir kjarasamn-
ingar ná til. Nauðsyn afsláttarins í skattalöggjöfinni hefur gjarnan
verið rökstudd með því, að hefðbundin sjómannsstörf séu erfið og
hættusöm og krefjist löngum mikilla fjarvista frá heimili, en þessi
einkenni starfsins eru ekki skilyrði þess, að afslátturinn eigi við.

Leiðsaga skipa hlýtur að teljast til sjómannsstarfa í almennri
merkingu, hvort sem leiðsögumaður er aðfenginn eða í skiprúmi
um borð, og krefst bæði kunnáttu og reynslu á sviði siglinga, eins og
ráða má af lögum nr. 48/1933. Þótt hafnsaga eins og í Reykjavík sé
stunduð frá landi, girðir það eitt ekki fyrir, að umrædd ákvæði nái
til hennar, eins og efni þeirra í heild er varið. Starfið er áhættusamt
og oft unnið við erfið skilyrði, þótt það varði ekki langar siglingar.
Óskylt er að lögskrá hafnsögumenn á skip, sem þeir veita leiðsögu.
Stefndi var hins vegar lögskráður á báta hafnarinnar vegna starfa
síns, og lágu til þess efnisleg rök. Útköll til hafnsögu máttu heita
daglegur viðburður, og áætlar hafnarstjórinn í Reykjavík, að stefndi
hafi farið til vinnu um borð í nær 250 skip á umræddu ári. Styður
allt þetta tilkall hans til hins umdeilda afsláttar. Jafnframt er eðlilegt
að líta til þess, að hann starfaði við hlið skipverja á bátunum, er
tóku laun eftir sama kjarasamningi og hann og nutu þessa afsláttar.

Að athuguðu því, sem hér var rakið, þykir rétt að fallast á það
með héraðsdómara, að viðurkenna beri rétt stefnda til sjómannaaf-
sláttar samkvæmt fyrrnefndum lagaákvæðum á árinu 1988, eins og
hann gerir kröfu til. Verður hinn áfrýjaði dómur því staðfestur.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem
mælt er um í dómsorði.
2915
Dómsorð:
Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður.
Átrýjandi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði stefnda,
Halli Árnasyni, 75.000 krónur í málskostnað fyrir Hæsta-
rétti.

Sératkvæði
Hrafns Bragasonar og
Péturs Kr. Hafstein

Í B-lið 68. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt, sbr. 8.
gr. laga nr. 92/1987, sem í gildi var á þeim tíma, sem hér skiptir máli,
var mælt fyrir um sjómannaafslátt, er dreginn skyldi frá tekjuskatti
fyrir hvern dag, sem viðkomandi maður teldist stunda sjómanns-
störf. Aðalreglan var sú, að afsláttarins skyldu þeir menn njóta, sem
lögskráðir væru á íslenskt skip eða skip gert út af íslensku skipafé-
lagi. Í 3. mgr. ákvæðisins kom fram sú viðbót, að hlutaráðnir sjó-
menn og landmenn, sem ekki voru lögskráðir, skyldu einnig njóta
sjómannaafsláttar.

Undanþágur í lögum frá almennri skattskyldu fela í eðli sínu í sér
mismunun skattborgara. Með skírskotun til grundvallarreglna um
jafnræði verða sérhverjar ívilnanir eða skattundanþágur að vera
byggðar á efnislegum rökum, og ber að skýra þær þröngt. Við þá
skýringu er óhjákvæmilegt að hafa sem ríkasta hliðsjón af forsögu
undanþáguákvæða í löggjöfinni. Upphaf sjómannaafsláttar verður
rakið til ákvæða í lögum nr. 41/1954 um svonefndan hlífðarfatafrá-
drátt og fæðisfrádrátt. Bæði þá og síðar, þegar sjómannafrádráttur
var útfærður með ýmsum hætti í lögum, aðallega í tengslum við
gerð kjarasamninga sjómanna, er augljóslega byggt á þeirri sérstöðu
sjómannsstarfsins, að það er að jafnaði unnið við erfiðar aðstæður
fjarri heimilum og fjölskyldum sjómanna, svo að langtímum skiptir.
Þá eru kjarasamningar sjómanna, sérstaklega fiskimanna, með öðr-
um hætti en þeirra, sem starfa í landi. Sérákvæði 68. gr. skattalaga
um landmenn haggar þessu ekki, þar sem þeir eru fasttengdir
ákveðnu úthaldi á sjó. Það gerir ekki heldur sú útfærsla í 12. gr.
reglugerðar nr. 79/1988 um persónuafslátt og sjómannaafslátt, að

22* Hæstaréttardómar IV
2916
síðarnefnda afsláttarins skuli einnig njóta starfsmenn hjá Hafrann-
sóknastofnun og opinberir eftirlitsmenn með fiskveiðum, en laga-
stoð þessa ákvæðis er vandséð.

Störf hafnsögumanna geta verið erfið og áhættusöm, og til að
gegna þeim þarf staðgóða þekkingu í siglingafræðum og ríka
reynslu af sjómennsku. Aðalverkefni hafnsögumanna á sjó er leið-
saga skipa um borð í þeim sjálfum, en þangað eru þeir fluttir á lóðs-
bátum hafnanna. Þótt hafnsögumenn við Reykjavíkurhöfn séu lög-
skráðir á hafnarbátana á sameiginlega skipshafnarskrá ásamt skip-
verjum þeirra, verða þeir ekki af þeim sökum taldir stunda sjósókn í
þeirri merkingu, að starfsskyldur fylgi því skiprúmi, sem lögskráð er
til. Þá fer um kaup þeirra og kjör eftir kjarasamningum Starfs-
mannafélags Reykjavíkurborgar og Reykjavíkurborgar, en ekki
kjarasamningum sjómanna.

Að öllu þessu athuguðu verður ekki talið, að störf hafnsögu-
manna séu sjómannsstörf í skilningi 68. gr. laga nr. 75/1981, er felur í
sér skýrlega afmarkað frávik frá grundvallarreglu skattalaga um
jafnræði skattborgara. Ber því að hnekkja hinum áfrýjaða dómi og
sýkna áfrýjanda af öllum kröfum stefnda.

Dómur bæjarþings Reykjavíkur 14. október 1991.
1.0.

Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi
föstudaginn 27. september sl., hefur Hallur Árnason, kt. 010548-4849,
Lundahólum 1, Reykjavík, höfðað fyrir bæjarþinginu með stefnu, þingfestri
2. maí 1991, á hendur fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að viðurkennt verði með dómi, að stefn-
andi eigi rétt á sjómannaafslætti samkvæmt B-lið 68. gr. laga nr. 75/1981,
þannig, að skattframtal stefnanda árið 1989 verði lagt óbreytt til grundvall-
ar álagningu opinberra gjalda og stefnanda reiknaður sjómannaafsláttur í
samræmi við tilgreinda lögskráningardaga í lið 9.2 og 9.3 í framtalinu, en
þeir voru á árinu 1988 366.

Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefnda |...}.

Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum
stefnanda og tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati réttar-
ins.

Sáttaumleitanir fyrir dómi hafa ekki borið árangur.
2917

2.0.

Stefnandi kveður málavexti vera þá, að hann hafi starfað sem hafnsögu-
maður hjá Reykjavíkurhöfn frá 30. mars 1982. Hann hafi sem slíkur undan-
farin ár allt til ársins 1989 notið sjómannaafsláttar við álagningu gjalda á
tekjur sínar.

Árið 1989 hafi stefnandi talið fram lögskráningardaga ársins 1988 í reitum
9.2 og 9.3 á framtalseyðublaði, eins og hann hefði gert undanfarin ár, en
honum hafi ekki verið reiknaður sjómannaafsláttur til frádráttar það ár, og
sama sé raunar að segja um aðra hafnsögumenn hjá Reykjavíkurhöfn, sem
hafi verið sviptir þessum frádrætti á sama tíma. Stefnandi hafi kært álagn-
ingu, en skattstjóri synjað leiðréttingar. Stefnandi hafi ekki kært til ríkis-
skattanefndar. Taldi hann það enda vonlaust með tilliti til þess. að viðhorf
skattyfirvalda, þ. m. t. ríkisskattanefndar, til þessa ágreiningsatriðis hafi
verið kunn og því tilgangslítið að kæra þangað. Hins vegar telur stefnandi
viðhorf skattyfirvalda röng, og því sé nauðsynlegt að fá úr því skorið fyrir
dómi, hvort túlkun þeirra sé rétt, að því er varðar viðhorf til sjómannaaf-
sláttar handa hafnsögumönnum.

Málsástæður sínar og lagarök segir stefnandi vera þau, að hann hafi sem
hafnsögumaður notið allt til ársins 1989 sjómannafrádráttar samkvæmt
þeim heimildum, sem í gildi hafi verið um þennan frádráttarlið á hverjum
tíma, og vísist þar til C-liðar 30. gr. laga 75/1981 með eftirfarandi breyting-
um, allt til þess að núgildandi ákvæði um sjómannaafslátt sé að finna í Í.
mgr. B-liðar 68. gr. sömu laga. Ekki verði séð, að síðastnefnd ákvæði feli í
sér neina efnislega breytingu frá þeim ákvæðum, sem í gildi hafi verið áður.
Samkvæmt núgildandi ákvæði njóti hver sá, sem lögskráður sé á íslenskt
skip eða skip, sem gert sé út af íslensku skipafélagi, sérstaks afsláttar, sjó-
mannaafsláttar, er dreginn skuli frá tekjuskatti, en sjómannaafslátturinn
nemi ákveðinni fjárhæð fyrir hvern dag, sem maður teljist stunda sjómanns-
störf.

3.0.

Stefndi kveður í máli þessu deilt um það, hvort stefnandi eigi rétt til að
njóta sjómannaafsláttar vegna álagningar tekjuskatts gjaldárið 1989 skv. B-
lið 68. gr. laga nr. 75/1981 um tekju- og eignarskatt, sbr. 8. gr. laga nr. 92/
1987. Sýknukröfu sína styður stefndi þeim rökum, að sú niðurstaða skatt-
stjórans í Reykjavík að synja stefnanda um sjómannaafslátt vegna hafnsögu-
mannsstarfa við Reykjavíkurhöfn og leiðsögu skipa sé í hvívetna lögmæt.
Samkvæmt 1. mgr. B-liðar 68. gr. laga nr. 75/1981 um tekju- og eignarskatt.
sbr 8. gr. laga nr. 92/1987, skuli maður, sem lögskráður sé á íslenskt skip eða
2918

skip, sem gert sé út af íslensku skipafélagi, njóta sérstaks afsláttar, sjó-
Mannaafsláttar, er dreginn skuli frá tekjuskatti. Sjómannaafsláttur skuli
vera 365 kr. fyrir hvern dag, sem maður telst stunda sjómannastörf. Sam-
kvæmt 3. mgr. skuli einnig hlutaráðnir sjómenn og landmenn, sem ekki séu
lögskráðir, njóta sjómannaafsláttar. Í 12.-20. gr. reglugerðar nr. 79/1988 um
persónuafslátt og sjómannaafslátt sé nánar kveðið á um sjómannaafslátt.

Stefndi segir, að ákvæði B-liðar 68. gr. um sjómannaafslátt sé ívilnandi
undantekningarákvæði, sem beri að skýra þröngt. Með ákvæðinu sé tiltek-
inni starfsstétt, sjómönnum, heimilaður ákveðinn afsláttur frá tekjuskatti
fyrir hvern dag, sem þeir stundi sjómannsstörf. Ákvæðið takmarkist þannig
við þá menn, sem gagngert séu ráðnir til starfa á skip sem sjómenn í ákveð-
ið skipsrúm og sé að lögum skylt að lögskrá. Þetta komi skýrlega fram af
orðalagi ákvæðisins með hugtaksnotkun eins og „lögskráður“, „sjómanns-
störf“ og „sjómaður“ og eigi sér einnig örugga stoð í eldri ákvæðum skatta-
laga um ýmsan frádrátt til handa sjómönnum fyrir upptöku staðgreiðslu
skatta og skattaafsláttar.

4.0. Forsendur og niðurstaða.

Samkvæmt 8. gr. laga nr. 92 28. desember 1987 um breyting á lögum nr.
75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt með síðari breytingum orðaðist B-
líður 68. gr. laganna svo:

Maður, sem lögskráður er á íslenskt skip eða skip, sem gert er út af ís-
lensku skipafélagi, skal njóta sérstaks afsláttar, sjómannaafsláttar, er dreg-
inn skal frá tekjuskatti. Sjómannaafsláttur skal vera 365 kr. fyrir hvern dag,
sem maður telst stunda sjómannsstörf.

Samkvæmt 17. gr. laganna kom ákvæði þetta til framkvæmda við stað-
greiðslu árið 1988 og við álagningu tekjuskatts og eignarskatts árið 1989
vegna tekna árið 1988. Ákvæðinu var ekki breytt fyrr en með 9. gr. laga nr.
97/1988 um breytingu á lögum nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt með
síðari breytingum, en samkvæmt 21. gr. þeirra laga komu þau til fram-
kvæmda 1. janúar 1989 og giltu við staðgreiðslu á árinu 1989 og við álagn-
ingu tekjuskatts og eignarskatts árið 1990 vegna tekna ársins 1989.

Ekki virðist ágreiningur með málsaðilum um, að stefnandi hafi verið lög-
skráður á íslenskt skip og því fullnægt því skilyrði ákvæðisins. Í ákvæðinu
er ekki tekið fram sérstaklega, að sjómannsstörfin skuli stunduð á því skipi.
sem viðkomandi er lögskráður á. Stefnandi mun hafa unnið um borð í þeim
skipum, sem hann var lögskráður á, svo og í þeim skipum, sem hann veitti
leiðsögn hverju sinni. Ágreiningur málsaðila snýst því einvörðungu um
túlkun síðasta orðs ákvæðisins: „sjómannsstörf“, þ. e., hvort stefnandi telj-
2019
ist hafa stundað sjómannsstörf eða ekki í umrædda 366 lögskráningardaga
árið 1988.

Samkvæmt 1. málslið 40. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944
má engan skatt á leggja né breyta né af taka nema með lögum. Skattalög
eru íþyngjandi fyrir borgarana. Með hliðsjón af þessu hefur almennt verið
talið nauðsynlegt, að skattalög væru ótvíræð svo og ýtarleg eftir því, sem
nauðsyn kann að reynast. Beri löggjafanum skylda til að bæta úr óskýrleika
í skattalögum, en bera af því hallann ella. Verður því vafi að öllu jöfnu að
skýrast skattþegni til ívilnunar. Undantekningarreglur í lögum ber oft að
skýra þröngt. Með hliðsjón af framangreindu verður þó ekki fallist á, að
slík regla eigi almennt við orðskýringar í skattalögum. Orðskýring sem
þessi hlýtur því að velta á orðanna hljóðan og almennri málmerkingu.

Ekki er á því vafi, að hafnsögumenn eru að störfum á sjó. Í bréfi sínu,
dagsettu 28. nóvember 1989, telur skólameistari Stýrimannaskólans í
Reykjavík störf hafnsögu- og leiðsögumanna sjómannsstörf, þar sem starfið
lúti að beinni stjórn og leiðbeiningum hafnsögumanna til skipstjórnar-
manna um borð í skipum. Rökstyður hann enn fremur þessa skoðun sína
með þeim kröfum til þekkingar, kunnáttu og reynslu, sem gerðar séu til
þessara starfsmanna. Sömu viðhorf komu fram hjá skólameistaranum við
munnlega skýrslutöku fyrir dómi.

Stefndi telur, að takmarka eigi ákvæðið eingöngu við þá menn, sem
gagngert séu ráðnir til starfa á skip sem sjómenn í ákveðið skiprúm og sé að
lögum skylt að lögskrá. Réttur til sjómannaafsláttar takmarkist við tekjur af
sjómannsstörfum, eins og hann orðar það í greinargerð sinni: „í viðteknum
skilningi þess orðs“.

Þótt leiðsögumaður hafi ekki vald til að gefa áhöfn skipa fyrirskipanir,
ábyrgist hann engu að síður leiðsöguna og starfar um borð í skipi. Sam-
kvæmt 2. mgr. 12. gr. reglugerðar nr. 79/1988 um persónuafslátt og sjó-
mannaafslátt, en reglugerð þessi tekur til þess sjómannaafsláttar, sem hér
er til umfjöllunar, nýtur starfsmaður hjá Hafrannsóknastofnun og maður,
sem ráðinn er af hinu opinbera til að hafa eftirlit með fiskveiðum, þessa af-
sláttar fyrir hvern dag, sem hann er á sjó, þótt þessir aðilar séu ekki til-
greindir í áðurgreindu ákvæði B-liðar 68. gr. laganna. Ekki verður því full-
yrt, að reglugerðin taki algerlega mið af greindum sjónarmiðum stefnda.
Enn fremur kom fram við munnlega skýrslutöku fyrir dómi, að aðrir starfs-
menn á hafnarbátum Reykjavíkurhafnar njóta sjómannaafsláttar. Þá hefur
verið upplýst, að hafnsögumenn séu settir í háan áhættuflokk við ákvörðun
á iðgjaldi almennra slysatrygginga.

Stefnandi mun hafa sem hafnsögumaður notið sjómannafrádráttar allt til
2920

ársins 1989 samkvæmt þeim heimildum, sem í gildi hafa verið um þennan
frádráttarlið á hverjum tíma. Í 1. málslið C.1.-liðar 30. gr. laga nr. 75/1981
sagði svo: „Sjómannafrádrátt að fjárhæð 27 kr. fyrir hvern dag sem lög-
skráður maður á íslensku skipi telst stunda sjómannsstörf.“ Í stað orðsins
„sjómannafrádráttur“ samkvæmt þessum lögum hefur með lögum nr. 97/
1988 komið orðið „sjómannaafsláttur“, og á sú breyting rót sína að rekja til
upptöku staðgreiðslukerfis skatta. Orðið „sjómannsstörf“ hefur því verið
notað af löggjafanum um langan tíma, en skattyfirvöld skilið það með
breytilegum hætti.

Með skírskotun til þess, sem hér hefur verið rakið, verður ekki fallist á
lögskýringu stefnda á orðinu „sjómannsstörf“. Þegar framangreint er virt,
þykja þau störf, sem hér um ræðir, vera með þeim hætti, að telja beri þau til
sjómannsstarfa í skilningi B-liðar 68. gr. laga nr. 75/1981, sbr. 8. gr. laga nr.
92/1987. Með tilvísun til þess og þar sem stefnandi uppfyllir að öðru leyti
skilyrði umrædds ákvæðis, verður að fallast á viðurkenningarkröfu hans.

Eftir atvikum og með tilvísun til 177. gr. laga nr. 85/1936 þykir rétt, að
stefndi greiði stefnanda 100.000 kr. í málskostnað, þ. m. t. virðisaukaskatt.

Jón L. Arnalds borgardómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefnandi, Hallur Árnason. á rétt á sjómannaafslætti samkvæmt B-
lið 68. gr. laga nr. 75/1981, þannig, að skattframtal stefnanda árið 1989
skal að því leyti lagt óbreytt til grundvallar álagningu opinberra
gjalda og stefnanda reiknaður sjómannaafsláttur í samræmi við 366
lögskráningardaga árið 1988.

Stefndi, fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, greiði stefnanda 100.000
kr. í málskostnað, þ. m. t. virðisaukaskatt. Vextir af málskostnaði án
virðisaukaskatts reiknist frá 15. degi eftir uppkvaðningu dóms þessa
samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987.
2921
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 216/1993. — Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og

dómsmálaráðherra

(Sigrún Guðmundsdóttir hrl.)

gegn

Snorra Sævarssyni

(Kristján Stefánsson hrl.)

Handtaka. Lögreglumenn. Skaðabótamál. Gjafvörn.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 26. maí 1993
að fengnu áfrýjunarleyfi 21. sama mánaðar. Krefjast þeir sýknu af
öllum kröfum stefnda jafnframt því, að hann verði dæmdur til
greiðslu málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefjast
þeir lækkunar bóta og að málskostnaður falli niður.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og gjafvarnar-
kostnaðar fyrir Hæstarétti.

Eins og fram kemur í héraðsdómi, var stefndi handtekinn á
Blönduósi um kl. 2.50 aðfaranótt 8. ágúst 1991 vegna kæru um að
hafa þá skömmu áður ásamt fleiri mönnum átt þátt í að hindra störf
lögreglumanns og veiðieftirlitsmanns og taka net úr höndum hins
síðarnefnda. Netið var eign eins þeirra manna, sem stefndi var með
greint sinn, en hald hafði verið lagt á það vegna rannsóknar á ætl-
uðu broti gegn lögum nr. 76/1970 um lax- og silungsveiði og reglum
nr. 205/1990 um netaveiði göngusilungs í sjó. Af atvikum málsins,
sem nánar er lýst í héraðsdómi, þykir í ljós leitt, að framferði
stefnda hafi verið með þeim hætti, að lögregla hafi haft lögmæta
ástæðu til að handtaka hann, sbr. 1. tl. og 4. tl. 1. mgr. 61. gr. þágild-
andi laga um meðferð opinberra mála nr. 74/1974, nú 1. mgr. 97. gr.
laga nr. 19/1991. Atferli stefnda og félaga hans fór í bága við þá megin-
reglu, sem felst í 60. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/
1944, að enginn geti í bráð komið sér hjá að hlýða yfirvaldsboði, og
gat það varðað við ákvæði XII. kafla almennra hegningarlaga nr. 19/
1940 um brot gegn valdstjórninni.
2922

Ettir handtöku var stefndi vistaður í fangageymslu lögreglunnar á
Blönduósi. Sýslumaðurinn í Húnavatnssýslu ákvað að leita liðsinnis
Rannsóknarlögreglu ríkisins við rannsókn málsins. Rannsóknarlög-
reglumenn komu til Blönduóss um kl. 13.30 sama dag, og hófust
skýrslutökur kl. 15.05, er stefndi var tekinn til yfirheyrslu. Henni
lauk kl. 16.10, og var hann þá látinn laus.

Eins og á stóð, var það eðlileg ráðstöfun sýslumanns að óska eftir
því, að Rannsóknarlögregla ríkisins annaðist rannsókn málsins, þar
sem hún hlaut meðal annars að beinast að viðskiptum stefnda við
lögreglu á staðnum. Átti þetta að tryggja óhlutdræga meðferð máls-
ins, en varð óhjákvæmilega til þess, að rannsókn hófst síðar en ella
hefði orðið, þar sem um langan veg var að fara fyrir rannsóknarlög-
reglumenn. Fleiri voru grunaðir en einn í málinu, og var ekki óeðli-
legt, að þeir væru hafðir í haldi, þar til frumrannsókn færi fram. Þótt
nokkur dráttur hafi orðið á því, að hún hæfist, verður hann ekki tal-
inn óhæfilegur í ljósi ofangreindra aðstæðna. Hafa ber einnig í huga,
að stefndi hafði tilnefnt réttargæslumann, sem þurfti að koma frá
Reykjavík. Kom hann til yfirheyrslu yfir stefnda, þegar langt var á
hana liðið, en stefndi hafði í upphafi hennar lýst sig fúsan til að tjá
sig án nærveru hans.

Með hliðsjón af framansögðu verður hvorki á það fallist, að lög-
mæt skilyrði hafi skort til aðgerða lögreglu né að þær hafi verið
harkalegri eða víðtækari en tilefni og aðstæður buðu. Verður því
ekki talið, að bótakrafa stefnda hafi stoð í ákvæðum 151. gr., sbr.
150. gr. laga nr. 74/1974, nú 176. gr., sbr. 175. gr. laga nr. 19/1991.
Verða áfrýjendur því sýknaðir af kröfum stefnda í málinu.

Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir
Hæstarétti falli niður, en gjafsóknar- og gjafvarnarkostnaður
stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, sbr. 178. gr.
laga nr. 19/1991.

Dómsorð:

Áfrýjendur, fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs og dóms-
málaráðherra, skulu vera sýknir af kröfum stefnda, Snorra
Sævarssonar.

Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. All-
2923
ur gjafsóknar- og gjafvarnarkostnaður stefnda í héraði og fyrir
Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutnings-
þóknun talsmanns hans, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttar-
lögmanns, samtals 120.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 27. apríl 1993.

Mál þetta er höfðað með stefnu, dagsettri 15. október 1992. en áritaðri
um birtingu af hálfu Gunnlaugs Claessen hrl. fyrir hönd stefndu og þing-
festri hinn 29. október s. á.

Málið var dómtekið 23. apríl 1993 að loknum aðalflutningi þess.

Stefnandi er Snorri Sævarsson, kt. 071167-3219, Gnoðarvogi 28, Reykja-
vík, en stefndu eru Friðrik Sophusson fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og
Þorsteinn Pálsson dómsmálaráðherra.

Lögmaður stefnanda er Kristján Stefánsson hrl., en Sigrún Guðmunds-
dóttir hrl. gætir hagsmuna stefnda.

Dómkröfur.

Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndu verði dæmdir in solidum til
greiðslu skaðabóta, að fjárhæð 500.000,00 kr., með hæstu dráttarvöxtum
skv. IH. kafla vaxtalaga, þ. m. t. vaxtavöxtum, frá 8. ágúst 1991 til greiðslu-
dags.

Þá er krafist málskostnaðar að mati dómsins |...|.

Stefnandi krefst og gjafsóknar í málinu skv. ákv. 178. gr. laga nr. 19/1991.

Stefndu gera þær dómkröfur aðallega, að þeir verði sýknaðir af öllum
kröfum stefnanda og þeim tildæmdur málskostnaður að mati réttarins, en
til vara, að dómkröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og málskostnaður
þá látinn falla niður.

Málavextir.

Málavextir eru í aðalatriðum sem hér segir:

Miðvikudaginn 7. ágúst 1991 tók Sigurgeir O. Sigmundsson, veiðieftirlits-
maður á vatnasvæði Miðfjarðarár og við sjávarströnd Miðfjarðar, á leigu
bát björgunarsveitar Slysavarnafélags Íslands á Skagaströnd í því skyni að
fara í eftirlitsferð um Miðfjörð og kanna þar netalagnir í sjó. Lagt var upp
frá Skagaströnd laust fyrir kl. 20.00. Með honum í för voru Þröstur Líndal
Gylfason lögreglumaður, Mánabraut 3, Skagaströnd, og tveir félagar í
björgunarsveit Slysavarnafélagsins á Skagaströnd, þeir Víðir Ólafsson, Sól-
2924
arvegi 14, Skagaströnd, og Guðmundur Björnsson, Suðurvegi 3, Skaga-
strönd, en einn félagi björgunarsveitarinnar, Ólafur Halldór Bernódusson,
Bogabraut 27, Skagaströnd, var á vakt í húsi sveitarinnar, meðan á ferð
þeirra stóð.

Er í Miðfjörð var komið, var hugað að netum. Skammt norðan hafnar-
innar á Hvammstanga komu þeir að neti, sem lagt hafði verið út af skeri.
Það var ekki landfast, eins og tilskilið er, og einnig þéttriðnara að þeirra
dómi en lög leyfa. Netið var merkt Ágústi Sigurðssyni, Hvammstanga.
Sigurgeir veiðieftirlitsmaður tók netið úr sjó og afhenti það Þresti Líndal til
vörslu. Ferðinni var síðan heitið suður með austurströnd Miðfjarðar og net
könnuð, sem þar hafði verið lagt, en að því búnu var haldið til Skagastrand-
ar. Þangað var komið laust eftir kl. 1.30 aðfaranótt 8. ágúst og bátnum lagt
utan á annan bát við bryggju, sem kölluð er Skúffukanturinn. Á bryggjunni
beið Ágúst Sigurðsson, eigandi netsins, ásamt stefnanda máls þessa og
Gústav J. Daníelssyni. Þar voru einnig Hannes Ársælsson, Guðmundur
Guðbjörnsson, Hörður Guðbjörnsson og Sigurður Þór Ágústsson, allir bú-
settir á Hvammstanga, svo og Ólafur Bernódusson, sá er var í stjórnstöð,
meðan á sjóferð þeirra fjórmenninga stóð.

Þegar hér er komið sögu, ber viðstöddum ekki saman um framvindu
mála.

Sigurgeir veiðieftirlitsmaður skýrir svo frá atvikum í kæru, sem hann
lagði fram í tilefni þessara atburða.

Við komuna til Skagastrandar hafi mannfjöldi beðið þeirra. Þar hafi
hann kennt Ágúst Sigurðsson, eiganda netsins, sem tekið hafði verið og
hald lagt á. Ágúst hafi byrjað umsvifalaust að ausa yfir þá félaga formæling-
um og skömmum, krafist þess að fá netið og farið ófögrum orðum um starf
eftirlitsmanns og lögreglu. Annar maður var í fylgd með Ágústi, og var sá
með myndavél, sem hann beitti óspart og gerði sér far um að beina leiftur-
ljósi vélarinnar í augu þeirra Þrastar. Maður þessi neitaði að segja til nafns,
en síðar kom í ljós, að þetta var Gústav Daníelsson, sem vikið verður að
síðar. Í kæru veiðieftirlitsmanns er nefndur til sögu enn annar maður, sem
hafði sig mjög í frammi. Síðar kom í ljós. að hér var um stefnanda máls
þessa að ræða. Þessir þrír kröfðust þess margsinnis að fá afhent netið, sem
þeir sögðu vera löglegt í alla staði. Fengu þeir ávallt þau svör, að hald hefði
verið lagt á netið, og væri það í vörslu lögreglu. Reyndu þeir að meina þeim
að færa netið og fylgibúnað þess yfir í bátinn, sem lagt var að, og þaðan upp
á bryggju. Ágúst hafi gripið í netið og reynt að taka það, er það lá í bátnum,
en sleppt því að skipun Þrastar. Tókst þeim félögum að koma netinu og
fylgihlutum þess upp á bryggjuna. Þegar þar var komið, bað Þröstur eftir-
2925

litsmanninn að gæta netsins, meðan hann færi að sækja lögreglubifreiðina,
sem þeir komu á. Þegar Þröstur var farinn, gengu þessir menn harðar að
Sigmundi eftirlitsmanni í því skyni að fá netið afhent, en hann neitað því
jafnan, þar sem hald hefði verið lagt á það, og væri það nú í vörslum lög-
reglu. Fóru þeir þá að hóta honum öllu illu, ef hann léti ekki að vilja þeirra,
m. a. að henda honum í sjóinn. Kvaðst hann hafa reynt með fortölum að
koma vitinu fyrir þá og boðið að sýna þeim skipunarbréf sitt, sem þeir áður
höfðu óskað eftir að sjá, en hann ekki talið ástæðu til. Um þetta leyti hafi
Ólafur Bernódusson kallað til Sigurgeirs og sagst verða að fara af bryggj-
unni, hann gæti ekki verið þar lengur.

Þegar Sigurgeir var orðinn einn, hefði Gústav Daníelsson tekið í netið,
sem lá við stigann upp á bryggjuna, og byrjað að draga það í átt að bif-
reiðinni H-20, sem Ágúst Sigurðsson var eigandi að. Reyndi Sigurgeir að
koma í veg fyrir þetta, en þá hefðu hinir tveir komið Gústav til hjálpar.
Þessu hefði lyktað með þeim hætti, að þeim félögum hefði tekist að koma
netinu í farangursgeymslu bifreiðar Á gústs, enda þótt Sigurgeir hefði reynt
að streitast á móti, m. a. stigið á netið, þegar átti að setja það í farangurs-
geymsluna. Ýmis ófögur orð hefðu hrotið úr munni þeirra félaga, meðan á
átökunum stóð, m. a. hefði stefnandi sagt eftirlitsmann vera „mesta vitleys-
ing, sem hann hefði hitt, og réttast væri að berja'ann í spað“. Sigurgeir eftir-
litsmaður kvaðst hafa margsinnis bent þeim félögum á, þegar þeir tókust á
um netið, að þeir væru að gera mikla skyssu með því að taka hlut, sem lagt
hefði verið hald á, og leggja hendur á opinberan starfsmann og hindra hann
í starfi sínu, en ekkert dugað. Þeir félagar hefðu komið netinu fyrir Í
farangursrými H-20 og ekið af stað.

Einnig kemur fram í kæru Sigmundar eftirlitsmanns, að nokkrir aðrir
ungir menn hafi tekið þátt í því að ná netinu úr vörslum hans. Þeir hafi ýtt
við honum og togað í takt við hina þrjá, þó í mun minna mæli. Þessir ungu
menn hafi farið í bifreiðina A-9998 samtímis þeim Ágústi og félögum hans
og ekið á brott. Verður vikið að þætti þessara manna síðar.

Sigurgeir kveðst hafa tekið á sprett í átt að geymslustað lögreglubif-
reiðarinnar, eftir að bifreiðunum tveimur hafði verið ekið á brott. Hafi
hann mætt Þresti, sem kom akandi á móti sér, og gert honum grein fyrir
því, hvað gerst hafði. Þröstur hafi haft samband við lögregluna á Blönduósi.
sem gerði viðeigandi ráðstafanir. Veittu þeir síðan bifreiðunum tveimur
eftirför og misstu aldrei sjónar á þeim. Lögreglan á Blönduósi hafi síðan
stöðvað bifreiðarnar tvær á Blöndubrú á þjóðvegi 1, og voru ökumenn og
farþegar þeirra færðir á lögreglustöðina, en þeir Á gúst Sigurðsson, Gústav
Daníelsson og stefnandi færðir í fangageymslu lögreglunnar þar.
2026

Kæra Sigurgeirs eftirlitsmanns er á hendur öllum þeim, sem komu við
sögu og voru í bifreiðunum tveimur, og er hún dagsett 8. ágúst 1991.

Þröstur Líndal lögreglumaður gerði skýrslu um atburðinn strax að hon-
um loknum. Er frásögn hans samhljóða kæru Sigurgeirs í öllum atriðum, er
varða atvik, sem báðir voru samtímis vitni að og rakin eru hér að framan. Í
skýrslu Þrastar kemur enn fremur fram, að hann hafi gert Ágústi Sigurðs-
syni ljóst, að netið væri í vörslu lögreglu og hann fengi það ekki afhent.
Einnig skýrir Þröstur frá því, að Ólafur Bernódusson hafi komið upp Í
slysavarnahús, er hann var þar, og sagt honum að flýta sér niður á bryggju,
því að menn þeir, sem á bryggjunni væru, hafi hótað að henda Sigurgeiri í
sjóinn. Í skýrslunni lýsir Þröstur því einnig, að Sigurgeir hafi komið hlaup-
andi neðan frá bryggju og sagt sér, að þeir þremenningar, sem að framan er
lýst, hafi ráðist á sig, hrint sér frá netinu, tekið það og sett það í far-
angursgeymslu bifreiðarinnar H-20.

Í skýrslu, sem Þröstur gaf sem vitni hjá Grétari Sæmundssyni, deildar-
fulltrúa hjá Rannsóknarlögreglu ríkisins 15. ágúst 1991, kom m. a. fram, að
hann, Þröstur, hefði gert Ágústi Sigurðssyni grein fyrir því, að hann væri
lögreglumaður, og gert honum það fyllilega ljóst, að hald væri lagt á umrætt
net.

Framangreindur starfsmaður Rannsóknarlögreglu ríkisins tók einnig
skýrslu af þeim þremur félögum í Slysavarnafélaginu á Skagaströnd, sem
hér koma við sögu.

Víðir Ólafsson. einn bátsverja, kvaðst hafa orðið var við, að tveir menn
hefðu komið niður í bátinn, sem þeir lögðust utan á, og annar þeirra sagst
eiga netið, en hinn verið að taka myndir. Menn þessir hefðu verið að tala
við lögreglumanninn og veiðieftirlitsmanninn um netið og eigandinn viljað
fá það aftur. Ekki kveðst Víðir hafa orðið var við, að lögreglumaðurinn eða
veiðieftirlitsmaðurinn hafi verið hindraðir í því að koma netinu upp á
bryggju, né heldur kveðst hann hafa orðið þess var, að þeir hafi verið beittir
ofbeldi eða þeim hótað beitingu þess.

Bátsverjinn Guðmundur Björnsson tekur í sama streng. Hann kveðst að-
eins hafa heyrt, að veiðivörðurinn og komumenn hafi verið að karpa um
netið og eigandi þess krafist þess að fá það afhent um það leyti, sem hann
fór af vettvangi, og veiðivörðurinn einn orðið eftir við gæslu þess. Engu of-
beldi hafi verið beitt og engum hótunum í þá átt, nema hvað eigandi netsins
hafi hótað málaferlum vegna töku þess.

Skýrsla var einnig tekin af Ólafi Halldóri Bernódussyni, sem var í stjórn-
stöð björgunarsveitarinnar, meðan á Miðfjarðarsiglingunni stóð. Í skýrsl-
unni greinir Ólafur frá því, að um tveimur tímum áður en báturinn kom að
2927

landi, hafi menn komið í hús deildarinnar og beðið þar eftir bátnum. Þar á
meðal hafi verið maður, sem sagðist vera eigandi netsins. Kveðst Ólafur
hafa sagt þessum mönnum, að félagar úr sveitinni hefðu farið með lög-
reglumann og veiðieftirlitsmann í siglingu til Miðfjarðar. Hann kveðst hafa
verið kominn niður á bryggju, er báturinn lagði að landi. Kveðst hann hafa
séð veiðieftirlitsmanninn setja net upp á bryggjuna og einnig heyrt rifrildi
og skammir, en ekki geta tilgreint, hver sagði hvað. Hann kvaðst ekki hafa
séð nein átök og ekki heyrt hótanir, en einhver hefði sagt: „Þeir eiga eftir
að henda honum í sjóinn.“ Hann telur enn fremur, að veiðieftirlitsmaður-
inn hafi verið einn eftir með aðkomumönnunum, þegar hann fór.

Áðurnefndur Grétar rannsóknarlögreglumaður tók skýrslu af þeim
Herði Heiðari Guðbjörnssyni, Guðmundi Teiti Guðbjörnssyni og Hannesi
Ársælssyni, en þeir fóru allir frá Hvammstanga til Skagastrandar í bif-
reiðinni A-9998 í því skyni að fylgjast með atburðum. Skýrslur af þeim voru
teknar 15. ágúst 1991 á lögreglustöðinni á Hvammstanga. Af skýrslum
þeirra allra má ráða:

Að þeim var ljóst af því, sem fram fór, að hald hefði verið lagt á netið,
bæði fyrir það, að því hefði verið ólöglega lagt að mati veiðieftirlitsmanns-
ins, og eins vegna grunsemda hans um, að möskvastærð þess væri andstæð
reglum þar að lútandi.

Að netið hefði verið tekið úr vörslum veiðieftirlitsmannsins, þrátt fyrir
það að hann hefði reynt að sporna við því, enda þótt ofbeldi hefði ekki ver-
ið beitt að þeirra mati gagnvart veiðieftirlitsmanninum.

Í skýrslu Kristjáns Þorbjörnssonar, aðalvarðstjóra hjá lögreglunni í
Húnavatnssýslu, er eftirleiknum lýst, frá því að bifreiðarnar tvær voru
stöðvaðar á Blöndubrú. Þar kemur fram, að allir þeir, sem voru í bif-
reiðunum tveimur, hafi verið handteknir og færðir á lögreglustöðina á
Blönduósi. Að ábendingu Sigurgeirs veiðieftirlitsmanns voru þeir þrír, sem
mest höfðu sig í frammi við töku netsins, vistaðir í fangageymslu lögreg|-
unnar að höfðu samráði við Jón Ísberg sýslumann og ákveðið að leita lið-
sinnis Rannsóknarlögreglu ríkisins, er dagaði. Þeir, sem fangageymsluna
gistu, voru Ágúst Sigurðsson, eigandi netsins, Gústav J. Daníelsson og
stefnandi máls þessa. Skv. skýrslunni var klukkan 2.50, þegar þeir voru
færðir til fangageymslu. Öðrum var sleppt, en þeim tilkynnt, að skýrsla yrði
tekin af þeim síðar. Þetta voru: Hannes Ársælsson, Guðmundur Guð-
björnsson, Hörður Guðbjörnsson og Sigurður Þór Ágústsson. Netið var
tekið í vörslu lögreglunnar, svo og var myndavél tekin og filma, sem í henni
var, og einnig filma, sem fannst í myndavélartösku.

Í skýrslu Kristjáns Þorbjörnssonar, sem gerð var síðar, fimmtudaginn 8.
2928
ágúst 1991, kemur fram, að tveir starfsmenn rannsóknarlögreglunnar hafi
komið kl. 1.30 (á að vera 13.30) og hafið rannsókn. Kristján Stefánsson hrl.
var skipaður réttargæslumaður þremenninganna að þeirra ósk, og var hann
kominn, áður en skýrslutöku stefnanda lauk.
Stefnandi var leystur úr haldi kl. 16.17 skv. skýrslu lögreglu.

Málsástæður og lagarök.

Stefnandi reisir kröfur sínar á því, að hann hafi sætt tilefnislausri og ólög-
mætri frelsisskerðingu, er hann var handtekinn af lögreglunni á Blönduósi
um kl. 2.00 aðfaranótt fimmtudagsins 8. ágúst 1991 og sætt innilokun til kl.
16.10 sama dag. er hann var leystur úr haldi eftir yfirheyrslu hjá
Rannsóknarlögreglu ríkisins. Við handtökuna hafi sér ekki verið gert ljóst,
hvers vegna hann sætti handtöku, og ekki verið gefinn kostur á að fá sér
skipaðan réttargæslumann fyrr en undir hádegi. Hann hafi kært handtök-
una til ríkissaksóknara, en verið tilkynnt síðar bréflega, að ríkissaksóknari
sæi ekki tilefni til aðgerða gegn lögreglu. Einnig hafi hann sætt kæru veiði-
eftirlitsmanns fyrir valdbeitingu gagnvart honum, en kæran hafi ekki komið
fram fyrr en síðar. Með bréfi, dagsettu 15. apríl 1992, hafi ríkissaksóknari
tilkynnt sér, að rannsókn máls leiddi ekki til málshöfðunar gagnvart sér.

Stefnandi telur, að aðgerðir gagnvart sér hafi með öllu verið tilefnislaus-
ar, Og skv. grundvallarreglum laga um meðferð opinberra mála, XXI. kafla
laga nr. 19/1991, einkum 175. gr. og 176. gr. laganna, eigi hann ótvíræðan
bótarétt á hendur stefndu. Athafnir lögreglu hafi verið mjög móðgandi og
harkalegar, ekki hafi verið gætt lögskylds réttar sakaðs manns og löng frelsis-
skerðing og rannsókn RLR verið sér þungbær.

Bótakröfur stefnanda eru reistar á 264. gr. laga nr. 19/1940 og ákvæðum
XXI. kafla laga nr. 19/1991.

Stefndu reisa kröfur sínar á því, að stefnandi hafi með ólögmætu fram-
ferði við lögreglu og veiðieftirlitsmann hindrað þá í að gegna starfsskyldum
sínum. Hann hafi haft í frammi hótanir í þeirra garð og átt þátt í að taka sil-
unganet úr höndum þeirra, sem búið var að leggja hald á. Netið hafi verið
sönnunargagn í opinberu máli og hafi síðar verið gert upptækt með dómi.
Hér hafi því verið um tvímælalaust brot á hegningarlögum að ræða, og geti
stefndi því aldrei átt kröfu um bætur skv. XXI. kafla laga 19/1991.

Þá mótmæla stefndu, að háttsemi lögreglu hafi verið tilefnislaus og
harkaleg gagnvart stefnanda, og einnig því, að honum hafi ekki verið boðin
lögskyld réttindi handtekins manns.

Stefnanda hafi mátt vera ljóst, að hlutur, sem búið sé að leggja hald á,
2929
verði ekki tekinn úr höndum lögreglu. Því hafi verið fullt tilefni til hand-
tökunnar, stefnandi hafi vitað um ástæður hennar og hún ekki verið fram-
kvæmd á harkalegan hátt.

Enn fremur mótmæla stefndu því, að stefnanda hafi ekki verið boðin
réttindi handtekins manns, enda hafi stefnandi ekki tilgreint, hvaða réttur
hafi verið brotinn á honum í þessu tilliti.

Loks mótmæla stefndu þeirri fullyrðingu stefnanda, að frelsisskerðing sú,
sem hann varð að sæta, hafi verið honum mjög þungbær, og telja þessa full-
yrðingu stefnanda ósannaða með öllu. Framferði stefnanda hafi verið ólög-
mætt, og því sé ljóst, að skilyrði 175. gr. laga nr. 19/1991 hafi ekki verið full-
nægt. Jafnframt sé ljóst, að telja verði stefnanda líklegri til að vera sekan en
saklausan, og því eigi 176. gr. laganna nr. 19/1991 ekki við.

Varakrafa stefndu er reist á því, að dómkröfur stefnanda séu langt um-
fram dómvenju, og því sé krafist verulegrar lækkunar á stefnufjárhæð, og
jafnframt, að málskostnaður verði látinn falla niður.

Þá sé vöxtum og upphafstíma þeirra mótmælt.

Forsendur og lagarök.

Málavöxtum er lýst hér að framan, og vísast þar til. Eins og þar kemur
fram, léði stefnandi Ágústi Frímanni Sigurðssyni lið við að ná umræddu
neti úr vörslum veiðieftirlitsmannsins, Sigurgeirs, sem falin hafði verið
gæsla þess. Hald hafði verið lagt á netið af lögreglumanninum Þresti Lín-
dal, og má telja sannað, að stefnanda hafi verið það ljóst eða mátt vera það.

Með þessu athæfi gerðist stefnandi hlutdeildarmaður í broti, sem varðar
við 106. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Engu að síður lítur dómurinn svo
á, að óþarft hafi verið að vista stefnanda í fangageymslu lögreglunnar á
Blönduósi frá kl. 2.50 aðfaranótt fimmtudagsins 8. ágúst 1991 til kl. 16.17
sama dag. Ástæðulaust var að kveðja menn frá Rannsóknarlögreglu ríkisins
til rannsóknar málsins, sem hafði óhjákvæmilega í för með sér lengri frelsis-
skerðingu stefnanda en efni stóðu til miðað við eðli þessa máls. Þess í stað
hefði verið eðlilegt, að lögreglan á Blönduósi hefði tekið skýrslur af þeim,
sem komu við sögu, og látið þá lausa að því búnu.

Með hliðsjón af þessu og með vísan til b-liðar 176. gr. laga nr. 19/1991, sbr.
2. tl. laga nr. 74/1974, sem í gildi voru, þegar umræddur atburður varð, þykir
stefnandi eiga rétt til bóta úr hendi stefndu. Skaðabótaskylda stefndu styðst
jafnframt við þau grundvallarsjónarmið, sem 264. gr. alm. hegningarlaga nr.
19/1940 með síðari breytingum byggist á.

Bætur til stefnanda þykja hæfilegar 50.000 kr. auk vaxta skv. 7. gr. vaxta-
laga nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989, frá 8. ágúst 1991 til 20. október
1992. er mál þetta var þingfest, en dráttarvaxta skv. 111. kafla vaxtalaga frá
2930
þeim degi til greiðsludags. Skv. þessari niðurstöðu greiði stefndu stefnanda
57.000 kr. í málskostnað, og er virðisaukaskattur innifalinn í tildæmdri fjár-
hæð.
Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp þennan dóm.

Dómsorð:

Stefndu greiði stefnanda 50.000 kr. auk vaxta skv. 7. gr. vaxtalaga
nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989, frá 8. ágúst 1991 til 20. október
1992, en dráttarvaxta skv. lll. kafla vaxtalaga frá þeim degi til
greiðsludags.

Stefndu greiði stefnanda 57.000 kr. í málskostnað, þ. m. t. virðis-
aukaskattur.
2031
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 217/1993. — Fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs og

dómsmálaráðherra

(Sigrún Guðmundsdóttir hrl.)

gegn

Gústav Jakobi Daníelssyni

(Kristján Stefánsson hrl.)

Handtaka. Lögreglumenn. Skaðabótamál. Gjafvörn.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Guðrún
Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Pétur Kr.
Hafstein.

Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 26. maí 1993
að fengnu áfrýjunarleyfi 21. sama mánaðar, og krefjast þeir sýknu af
öllum kröfum stefnda jafnframt því, að hann verði dæmdur til
greiðslu málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefjast
þeir lækkunar bóta og að málskostnaður falli niður.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og gjafvarnar-
kostnaðar fyrir Hæstarétti.

Eins og fram kemur í héraðsdómi, var stefndi handtekinn á
Blönduósi um kl. 2.50 aðfaranótt 8. ágúst 1991 vegna kæru um að
hafa þá skömmu áður ásamt fleiri mönnum átt þátt í að hindra störf
lögreglumanns og veiðieftirlitsmanns og taka net úr höndum hins
síðarnefnda. Netið var eign eins þeirra manna, sem stefndi var með
greint sinn, en hald hafði verið lagt á það vegna rannsóknar á ætl-
uðu broti gegn lögum nr. 76/1970 um lax- og silungsveiði og reglum
nr. 205/1990 um netaveiði göngusilungs í sjó. Af atvikum málsins,
sem nánar er lýst í héraðsdómi, þykir í ljós leitt, að framferði
stefnda hafi verið með þeim hætti, að lögregla hafi haft lögmæta
ástæðu til að handtaka hann, sbr. 1. tl. og 4. tl. 1. mgr. ól. gr. þágild-
andi laga um meðferð opinberra mála nr. 74/1974, nú 1. mgr. 97. gr.
laga nr. 19/1991. Atferli stefnda og félaga hans fór í bága við þá
meginreglu, sem felst í 60. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr.
33/1944, að enginn geti í bráð komið sér hjá að hlýða yfirvaldsboði,
og gat það varðað við ákvæði XII. kafla almennra hegningarlaga nr.
19/1940 um brot gegn valdstjórninni.
2032

Ettir handtöku var stefndi vistaður í fangageymslu lögreglunnar á
Blönduósi. Sýslumaðurinn í Húnavatnssýslu ákvað að leita liðsinnis
Rannsóknarlögreglu ríkisins við rannsókn málsins. Rannsóknarlög-
reglumenn komu til Blönduóss um kl. 13.30 sama dag, og hófust
skýrslutökur kl. 15.05. Var stefndi tekinn til yfirheyrslu kl. 16.35, en
henni lauk kl. 17.50, og var hann þá látinn laus.

Eins og á stóð, var það eðlileg ráðstöfun sýslumanns að óska eftir
því, að Rannsóknarlögregla ríkisins annaðist rannsókn málsins. þar
sem hún hlaut meðal annars að beinast að viðskiptum stefnda við
lögreglu á staðnum. Átti þetta að tryggja óhlutdræga meðferð máls-
ins, en varð óhjákvæmilega til þess, að rannsókn hófst síðar en ella
hefði orðið, þar sem um langan veg var að fara fyrir rannsóknarlög-
reglumenn. Fleiri voru grunaðir en einn í málinu, og var ekki óeðli-
legt, að þeir væru hafðir í haldi, þar til frumrannsókn færi fram. Þótt
nokkur dráttur hafi orðið á því, að hún hæfist, verður hann ekki tal-
inn óhæfilegur í ljósi ofangreindra aðstæðna. Hafa ber einnig í huga,
að stefndi hafði tilnefnt réttargæslumann, sem þurfti að koma frá
Reykjavík, og var hann viðstaddur yfirheyrslu yfir honum.

Með hliðsjón af framansögðu verður hvorki á það fallist, að lög-
mæt skilyrði hafi skort til aðgerða lögreglu né að þær hafi verið
harkalegri eða víðtækari en tilefni og aðstæður buðu. Verður því
ekki talið, að bótakrafa stefnda hafi stoð í ákvæðum 151. gr., sbr.
150. gr. laga nr. 74/1974, nú 176. gr., sbr. 175. gr. laga nr. 19/1991.
Verða áfrýjendur því sýknaðir af kröfum stefnda í málinu.

Eftir atvikum þykir rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir
Hæstarétti falli niður, en gjafsóknar- og gjafvarnarkostnaður
stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, eins og í
dómsorði greinir, sbr. 178. gr. laga nr. 19/1991.

Dómsorð:

Áfrýjendur, fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs og dóms-
málaráðherra, skulu vera sýknir af kröfum stefnda, Gústavs
Jakobs Daníelssonar.

Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður.
Gjafsóknar- og gjafvarnarkostnaður stefnda í héraði og fyrir
Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málflutnings-
2933

þóknun talsmanns hans, Kristjáns Stefánssonar hæstaréttar-
lögmanns, samtals 120.000 krónur.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 27. apríl 1993.

Málið er höfðað með stefnu, dagsettri 15. október 1992, en áritaðri um
birtingu af hálfu Gunnlaugs Claessen hrl. fyrir hönd stefndu og þingfest 29.
október s. á.

Málið var dómtekið 23. apríl 1993 að loknum aðalflutningi þess.

Stefnandi er Gústav Jakob Daníelsson, kt. 280563-4719, Hvammstanga-
braut 9, Hvammstanga, en stefndu eru Friðrik Sophusson fjármálaráðherra
f. h. ríkissjóðs og Þorsteinn Pálsson dómsmálaráðherra.

Lögmaður stefnanda er Kristján Stefánsson hrl., en Sigrún Guðmunds-
dóttir hrl. gætir hagsmuna stefnda.

Dómkröfur.

Stefnandi gerir þær dómkröfur, að stefndu verði dæmdir in soliðum til
greiðslu skaðabóta, að fjárhæð 500.000 kr., með hæstu dráttarvöxtum skv.
TII. kafla vaxtalaga, þ. m. t. vaxtavöxtum frá 8. ágúst 1991 til greiðsludags.

Þá er krafist málskostnaðar að mati dómsins. {...).

Stefnandi krefst og gjafsóknar í málinu skv. ákv. 178. gr. laga nr. 19/1991.

Stefndu gera þær dómkröfur aðallega, að þeir verði sýknaðir af öllum
kröfum stefnanda og þeim tildæmdur málskostnaður að mati réttarins. en
til vara, að dómkröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og málskostnaður
þá látinn falla niður.

(Sbr. lýsingu málavaxta og málsástæðna í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur
í málinu: Snorri Sævarsson gegn fjármálaráðherra í. h. ríkissjóðs og dóms-
málaráðherra bls. 2923 hér að framan.)

Forsendur og lagarök.

Málavöxtum er lýst hér að framan, og vísast þar til. Eins og þar kemur
fram. léði stefnandi Ágústi Frímanni Sigurðssyni lið við að ná umræddu
neti úr vörslum veiðieftirlitsmannsins. Sigurgeirs. sem falin hafði verið
gæsla þess. Hald hafði verið lagt á netið af lögreglumanninum Þresti Lín-
dal, og má telja sannað, að stefnanda hafi verið það ljóst eða mátt vera það.

Með þessu athæfi gerðist stefnandi hlutdeildarmaður Í broti, sem varðar
við 106. gr. alm. hegningarlaga nr. 19/1940. Engu að síður lítur dómurinn svo
á, að óþarft hafi verið að vista stefnanda í fangageymslu lögreglunnar á
Blönduósi frá kl. 2.50 aðfaranótt fimmtudagsins 8. ágúst 1991 til kl. 17.50
sama dag. Ástæðulaust var að kveðja menn frá Rannsóknarlögreglu ríkisins
2034
til rannsóknar málsins, sem hafði óhjákvæmilega í för með sér lengri frelsis-
skerðingu stefnanda en efni stóðu til miðað við eðli þessa máls. Þess í stað
hefði verið eðlilegt, að lögreglan á Blönduósi hefði tekið skýrslur af þeim,
sem komu við sögu, og látið þá lausa að því búnu.

Með hliðsjón af þessu og með vísan til b-liðar 176. gr. laga nr. 19/1991, sbr.
2. tl. laga nr. 74/1974, sem í gildi voru, þegar umræddur atburður varð. þykir
stefnandi eiga rétt til bóta úr hendi stefndu. Skaðabótaskylda stefndu styðst
jafnframt við þau grundvallarsjónarmið, sem 264. gr. alm. hegningarlaga nr.
19/1940 með síðari breytingum byggist á.

Bætur til stefnanda þykja hæfilegar 50.000 kr. auk vaxta skv. 7. gr. vaxta-
laga nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989, frá 8. ágúst 1991 til 20. október
1992, er mál þetta var þingfest, en dráttarvaxta skv. III. kafla vaxtalaga frá
þeim degi til greiðsludags. Skv. þessari niðurstöðu greiði stefndu stefnanda
57.000 kr. í málskostnað, og er virðisaukaskattur innifalinn í tildæmdri fjár-
hæð.

Skúli J. Pálmason héraðsdómari kvað upp þennan dóm.

Dómsorð:

Stefndu greiði stefnanda 50.000 kr. auk vaxta skv. 7. gr. vaxtalaga
nr. 25/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 67/1989, frá 8. ágúst 1991 til 20. október
1992, en dráttarvaxta skv. Ill. kafla vaxtalaga frá þeim degi til
greiðsludags.

Stefndu greiði stefnanda 57.000 kr. í málskostnað, þ. m. t. virðis-
aukaskattur.
2935
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 378/1993. — Kristján Stefánsson
(sjálfur)
gegn
Einari Þorgeirssyni
(Jónatan Sveinsson hrl.)

Vinnusamningur. Skriflega flutt mál.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Harald-
ur Henrysson og Pétur Kr. Hafstein.

Áfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 14. septem-
ber 1993. Með stefnunni skaut hann jafnframt til réttarins úrskurði
héraðsdómara 28. janúar 1993, en með honum var kröfu áfrýjanda
um frávísun málsins hafnað. Áfrýjandi krefst þess aðallega, að mál-
inu verði vísað frá héraðsdómi. Til vara krefst hann sýknu af öllum
kröfum stefnda, en til þrautavara lækkunar á kröfunum. Þá krefst
hann málskostnaðar úr hendi stefnda í héraði og fyrir Hæstarétti.

Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar
úr hendi áfrýjanda fyrir Hæstarétti.

Málið er skriflega flutt hér fyrir dómi samkvæmt heimild í 1. mgr.
24. gr. laga nr. 38/1994, sbr. 152. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð
einkamála, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994.

Fallist er á þá niðurstöðu héraðsdómara, að frávísunarástæður
áfrýjanda gefi ekki tilefni til frávísunar málsins. Hinn áfrýjaði úr-
skurður verður því staðfestur.

Með skírskotun til forsendna hins áfrýjaða dóms ber að staðfesta
hann.

Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og Í
dómsorði greinir.

Dómsorð:
Hinn áfrýjaði úrskurður og hinn áfrýjaði dómur eiga að
vera óraskaðir.
Áfrýjandi, Kristján Stefánsson, greiði stefnda, Einari Þor-
geirssyni, 40.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti.
2936

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. júní 1993.
1.0.

Mál þetta. sem tekið var til dóms miðvikudaginn 26. maí sl., hefur Einar
Þorgeirsson skrúðgarðyrkjumeistari, kt. 200947-4449, Hvannhólma 16,
Kópavogi, höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 17.
september 1992, á hendur Kristjáni Stefánssyni, kt. 010345-3169, Frosta-
skjóli 81, Reykjavík.

Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða
honum 156.785 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr.
25/1987 með síðari breytingum frá 29. ágúst 1991 til greiðsludags. Hann
krefst þess, að dráttarvextir leggist við höfuðstól skuldar á tólf mánaða
fresti, í fyrsta sinn 29. ágúst 1992 og síðan árlega þann dag. Þá krefst stefn-
andi málskostnaðar |...|.

Dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að hann verði sýknaður af kröfum
stefnanda, en til vara, að kröfur stefnanda verði verulega lækkaðar. Í báð-
um tilvikum krefst stefndi, að stefnandi verði dæmdur til að greiða sér
málskostnað |...|.

Stefndi gerði upphaflega kröfu um frávísun málsins, en með úrskurði,
upp kveðnum 28. janúar 1993, var þeirri kröfu hafnað og málskostnaður
vegna þess þáttar látinn bíða efnisdóms í málinu.

Sáttaumleitanir fyrir dómi hafa ekki borið árangur.

2.0.

Stefnandi er skrúðgarðyrkjumeistari, sem rekur umfangsmikla þjónustu
við hönnun og frágang lóða í Reykjavík og nágrenni. Í tengslum við þessa
starfsemi rekur stefnandi Gróðrarstöðina Birkihlíð, Birkigrund 1. Kópa-
vogi.

Í júlímánuði 1991 óskaði Magnús Á gústsson garðyrkjumaður, Álfheimum
17, Reykjavík, eftir þjónustu stefnanda við standsetningu og frágang lóðar
umhverfis sumarbústað stefnda við Meðalfellsvatn í Kjósarhreppi. Að sögn
Magnúsar vildi stefndi flýta verkinu, og hafi það orðið að ráði þeirra
beggja, að Magnús fengi stefnanda í verkið með sér með menn og tæki.
Stefnandi segist þegar hafa farið í verkið, og hafi það verið unnið dagana
12. til 25. júlí 1991.

Stefnandi segir, að 29. júlí 1991 hafi verið gefinn út reikningur á hendur
stefnda fyrir verk þetta og stefnda sent frumrit reikningsins með tilmælum
um greiðslu. Stefndi hafi ekki fengist til að greiða reikninginn og borið það
fyrir sig, að hann hafi aldrei beðið stefnanda að vinna verkið. heldur hafi
það verið Magnús, og sé hann því greiðsluskyldur. Stefndi haldi því auk
2937
þess fram, að hann hafi greitt Magnúsi að fullu fyrir verkið. Magnús segi
þessar fullyrðingar rangar og settar fram gegn betri vitund.

3.0.

Stefnandi kveður stefnufjárhæðina grundvallast á reikningi nr. 1152, dags.
29. júlí 1991. að fjárhæð 156.785 kr., sem sé stefnufjárhæð málsins. Krafist sé
dráttarvaxta af þeirri fjárhæð frá 29. ágúst 1991, þ. e.. þegar liðnir hafi verið
30 dagar frá útgáfu reikningsins, svo sem boðað hafi verið með sérstakri
áritun á reikninginn.

Stefnandi segir, að stefnukröfurnar séu studdar við meginreglur
samningsréttar og kröfuréttar um skuldbindingargildi loforða, vanefndir og
vanefndaúrræði, sbr. lög nr. 39 frá 1922 um lausafjárkaup, einkum S5. gr., 6.
gr. og 12. gr., sbr. og 28. gr. þeirra laga.

Kröfur um málskostnað og dráttarvexti af málskostnaði styðji stefnandi
við 4. mgr. 129. gr. og 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

4.0.

Stefndi segir, að sýknukröfur sínar séu meðal annars reistar á þeirri máls-
ástæðu. að hann hafi ekki stofnað til viðskipta við stefnanda eða falið
nokkrum að gera það í sínu umboði. Sýknukrafan sé reist á ákvæðum 2.
mgr. 16. gr. laga nr. 91/1991. Yfirlýsing Magnúsar Ágústssonar sé efnislega
ósönn og sett fram gegn betri vitund. Afstaða stefnda komi ljóslega fram í
bréfi hans til lögmanns stefnanda, dags. 15. janúar 1992. Stefndi hafi ráðið
Magnús Á gústsson verktaka til þess að vinna að jarðvinnu við sumarhús. er
fjölskylda hans eigi við Meðalfellsvatn. Verkefnið hafi falið í sér að jafna úr
fáeinum bílhlössum af gróðurmold og tyrfa 600-1000 fermetra blett. Verk-
efni þetta hafi verið aðgengilegt að vinna, þar sem Magnús hafi haft með
höndum annað verkefni við Meðalfellsvatn á sama tíma.

Stefnda hafi verið kunnugt um, að Magnús væri ekki lærður garðyrkju-
maður, en vanur þessu verkefni. Fyrir verkefnið hafi verið samið um
ákveðið verð, 125.000 kr.. sem Magnúsi hafi verið greitt að verklokum. Hér
hafi verið um lítið verkefni að ræða, sem stefndi hafi ekki viljað kosta
miklu fé til. Verkefni þetta hafi verið einfaldast og eðlilegast að vinna með
handverkfærum.

Stefndi hafi komið á athafnasvæðið í tvígang á verktíma eftir kl. 16.00, en
hitt engan fyrir annan en Magnús og unglingspilt. Á staðnum um helgina
12.-14. júlí hafi verið „lítil hjólaskófla, Bobcat“, sem stefndi hafi talið vera
eign Magnúsar. Aldrei hafi verið rætt um, að Magnús réði að verkinu verk-
taka eða að verkefnið yrði unnið á tímagjaldi. Magnús hafi tekið verkið að
sér sem verktaki.

Komist dómur að þeirri niðurstöðu, að réttarsamband hafi stofnast með
2938
málsaðilum og greiðsluskylda hvíli á stefnda, sé krafist verulegrar lækkunar
á stefnukröfum. Stefnandi beri þá óskipta skyldu og eigi óskipt réttindi
með Magnúsi Á gústssyni, og eigi því greiðsla til Magnúsar Ágústssonar,
125.000 kr., að koma til lækkunar á dómkröfum.

Stefnandi sé skrúðgarðyrkjumeistari, og beri honum sem fagmanni við
framkvæmd verks að haga framkvæmdum með þeim hætti, að alls hófs sé
gætt við tilkostnað og að verk sé unnið á sem hagfelldastan hátt. Hér hafi
verið um lítið verkefni að ræða og tækjavinna fráleitt meiri en dagsverk, ef
til verksins kæmi vanur maður. Stefnandi geti ekki krafist eftirgjalds af vél
allan tímann, þ. e., sem vélin hafi verið á staðnum. Þannig hafi ekki verið
unnið af stefnanda dagana 12. og 15. júlí, en eftirgjalds krafist fyrir vélina þá
daga.

Efnisnótur, nóta nr. 3962 sé dags. 17. júní 1991 og gefin út á Kristin
Stefánsson. Á þeim tíma hafi ekki verið unnið fyrir stefnda og reikningur
þessi stefnda því óviðkomandi, og nóta nr. 3988 sé gefin út á Magnús
Á gústsson og sýnist vera árituð greidd.

Stefnandi beri faglega ábyrgð á verkinu, en verkefnið sé illa af hendi
leyst af fagmanni, kantar ófrágengnir og undirlag undir torf illa sléttað og
grasflöt því dældótt.

Stefndi telji, þegar litið sé til framanritaðs, að reikningur stefnanda sé
bersýnilega ósanngjarn, og því hafi ekki stofnast greiðsluskylda umfram
það, sem greitt hafi verið.

5.0. Forsendur og niðurstaða.

Stefndi fullyrðir, að hann hafi ráðið Magnús Ágústsson sem verktaka til
að vinna jarðvinnu við umrætt sumarhús. Við munnlegar skýrslutökur fyrir
dómi fullyrti Magnús, að hann hefði ekki verið ráðinn sem verktaki fyrir
verkið í heild sinni, heldur aðeins fengið greiðslur frá stefnda fyrir vinnu
sína, akstur og fæðiskostnað.

Þá er viðurkennt af stefnda, að hann hafi komið á staðinn og fylgst með
framvindu verksins án þess að gera athugasemdir. Verður með því að telja
viðurkennt af hans hálfu, að verk þetta skyldi unnið og fyrir það greitt.

Stefndi hefur ekki lagt fram nein gögn eða sýnt fram á það með öðrum
hætti, að hann hafi gert samning við Magnús Ágústsson um verkið í heild
eða að þeir þættir. sem stefnandi og menn hans hafi unnið. hafi einnig verið
fólgnir í því verki við sumarhúsið, er hann greiddi Magnúsi fyrir. Hefur
stefndi ekki lagt fram samning, reikning, kvittun eða neitt þess háttar gagn
vegna verks þess, sem hann telur, að Magnús hafi tekið að sér eða innt af
hendi. Er allt á huldu um. hvað stefndi greiddi Magnúsi í raun fyrir verk
hans, enda kom fram við munnlegar skýrslutökur fyrir dómi, að stefnda og
2939

Magnúsi ber ekki saman um, hversu hárri fjárhæð greiðslan nam, og ekki
liggur fyrir kvittun vegna hennar. Stefndi hefur því ekki sýnt fram á, að
samið hafi verið við Magnús um ákveðið endurgjald fyrir verkið í heild.
Verður því að telja, að stefnandi hafi mátt treysta því, eins og hér stóð á, að
Magnús hefði heimild stefnda til að ráða hann til verksins og að stefndi
greiddi stefnanda þóknun fyrir þann hluta verksins, sem hann innti af
hendi. Breytir hér engu um, að greindur Magnús var verkstjóri yfir verkinu
og bar þannig faglega ábyrgð á því.

Stefndi heldur því enn fremur fram, að reikningar stefnanda séu bersýni-
lega ósanngjarnir. Hefur hann ekki stutt þá fullyrðingu sína neinum gögn-
um utan vitnisburði Jakobs Jakobssonar vörubifreiðarstjóra, sem getur ekki
talist sérfróður um verk sem þetta. Telur dómurinn því ekki kleift að fallast
á þessa málsástæðu stefnda.

Fallast verður á það með stefnanda, að reikningur nr. 3962, dags. 17. júní
1991, að fjárhæð 5.880 kr., fyrir þaramjöl sé ógreiddur af stefnda. Á hinn
bóginn er reikningur nr. 3988, dags. 18. júlí 1991, fyrir þörungamjöl og
græði, að fjárhæð 5.420 kr.. stílaður á Magnús Ágústsson og virðist áritaður
um greiðslu. Verður sú krafa stefnanda því ekki tekin til greina.

Samkvæmt framansögðu ber að fallast á kröfur stefnanda að frádregnum
5.420 kr., þ. e. 151.365 kr., ásamt vöxtum, svo sem í dómsorði greinir, enda
hefur þeim ekki verið mótmælt sérstaklega.

Eftir atvikum og með tilvísun til 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 þykir rétt,
að stefndi greiði stefnanda 60.000 kr. í málskostnað.

Jón L. Arnalds héraðsdómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:

Stefndi, Kristján Stefánsson, greiði stefnanda, Einari Þorgeirssyni.
151.365 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/
1987 frá 29. ágúst 1991 til greiðsludags svo og 60.000 kr. í málskostn-
að. Áfallnir vextir leggist við höfuðstól skuldar á 12 mánaða fresti Í
samræmi við 12. gr. vaxtalaga, í fyrsta sinn 29. ágúst 1992.

Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 28. janúar 1993.

Mál þetta var tekið til úrskurðar fimmtudaginn 21. janúar sl.

Stefndi segist hafa ráðið Magnús Á gústsson verktaka til þess að vinna að
jarðvinnu við sumarhús stefnda við Meðalfellsvatn. Magnús mun hafa feng-
ið stefnanda með sér í verkið með menn og tæki. Deiluefni málsaðila er
reikningur stefnanda á hendur stefnda fyrir verk það. er stefnandi segist
hafa látið í té.
2940

Kröfur stefnda um frávísun eru reistar, eins og segir í greinargerð hans, á
ákvæðum 18. gr. laga nr. 91/1991 um óskipt réttindi og skyldur í máli. Telur
stefndi, að stefnandi og Magnús Ágústsson hafi báðir í sameiningu orðið að
sækja mál vegna umrædds reiknings á hendur stefnda. Við munnlegan
flutning málsins tók stefndi fram, að hann reisti frávísunarkröfu sína ekki á
því, að eiginkona sín væri eigandi þeirrar sumarbústaðarlóðar, sem umrædd
jarðvinna hefði verið unnin á.

Þær málsástæður stefnda, að krafan sé að fullu greidd, að stefnandi og
stefndi hafi ekki stofnað til viðskipta eða stefndi hafi ekki falið neinum að
stofna til viðskipta í sínu umboði, snúa að efni máls og verða því ekki til úr-
lausnar hér.

Ekki verður talið, að umrætt verk sé höfundarréttur í skilningi 7. gr. höf-
undalaga nr. 73/1992. Verður því talið, að hvor fyrir sig, stefnandi eða
Magnús, geti krafið réttan skuldara um greiðslu fyrir þann hluta verksins,
sem hvor þeirra um sig hefur látið í té. Er þá ekki tekin afstaða til þess,
hverjum beri að greiða fyrir verkið né hvort það sé að fullu greitt.

Samkvæmt þessari niðurstöðu er ekki um samaðild að ræða í skilningi 18.
gr. laga nr. 91/1991. Frávísunarástæður stefnda þykja því ekki gefa nægjan-
legt tilefni til frávísunar málsins að svo komnu, og verða kröfur stefnda þar
um ekki teknar til greina.

Málskostnaður verður ekki dæmdur í þessum þætti málsins og bíður efn-
isdóms í málinu.

Jón L. Arnalds héraðsdómari kvað upp úrskurð þennan.

Úrskurðarorð:
Máli þessu er ekki vísað frá dómi.
Málskostnaður dæmist ekki í þessum þætti málsins.
2941
Þriðjudaginn 20. desember 1994.
Nr. 438/1993. — Bragi Ásgeirsson og
Hjördís Jóhannsdóttir
(Guðmundur Kristjánsson hdl.)
gegn
Sigríði Gunnarsdóttur og
Erling Sigurðssyni
(Kjartan Reynir Ólafsson hrl.)

Fasteign. Kaupsamningur. Skriflega flutt mál.

Dómur Hæstaréttar.

Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Haraldur Henrysson,
Hjörtur Torfason og Pétur Kr. Hafstein.

Áfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu Í. nóvember
1993. Krefjast þeir þess, að stefndu verði dæmd til að greiða sér
223.419 krónur óskipt auk ársdráttarvaxta frá 9. júlí 1992 til
greiðsludags, eins og nánar er rakið í kröfugerð. Leggist vextir við
höfuðstól að liðnum hverjum 12 mánuðum, í fyrsta sinn 9. júlí 1993.
Þá krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti úr hendi
stefndu.

Stefndu krefjast staðfestingar hins áfrýjaða dóms og að áfrýjend-
ur verði dæmdir til greiðslu málskostnaðar fyrir Hæstarétti.

Málið er skriflega flutt hér fyrir dómi samkvæmt heimild í 1. mgr.
24. gr. laga nr. 38/1994, sbr. 152. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð
einkamála, sbr. 6. gr. laga nr. 38/1994.

Í upphaflegum kaupsamningi aðila málsins 23. mars 1992 um íbúð
að Norðurási 2 í Reykjavík var kveðið á um, að greiðslutilhögun
hluta útborgunar skyldi vera í samræmi við samning, sem gerður
yrði vegna sölu á eign annars stefndu að Arnartanga 45 í Mosfells-
bæ, en greiðslum skyldi þó lokið eigi síðar en 10. mars 1993. Með
viðauka við kaupsamninginn 12. maí 1992 voru gerðar breytingar á
honum. meðal annars um ofannefndar útborgunargreiðslur. Er nán-
ari grein gerð fyrir þessum samningsákvæðum í héraðsdómi. Er þar
meðal annars mælt fyrir um, að afhending húsbréfa skuli fara fram
eigi síðar en sjö dögum eftir dagsetningu kaupsamnings um Arnar-
2042

tanga 45, en þó aldrei síðar en 10. mars 1993. Áfrýjendur túlka við-
aukann svo, að með honum hafi stefndu skuldbundið sig til að
greiða lokagreiðslu kaupverðs, jafnskjótt og salan á Arnartanga 45
hefði farið fram, óháð því, hvernig kveðið væri á um einstakar
greiðslur í kaupsamningi um þá eign. Eru kröfur áfrýjenda við þetta
miðaðar, en kaupsamningur um Arnartanga 45 var undirritaður 9.
júlí 1992. Á skortir, að orðalag viðaukasamningsins sé skýrt að
þessu leyti, og gegn mótmælum stefndu þykir ekki unnt að byggja á
ofangreindri túlkun áfrýjenda.

Áfrýjendur hafa ekki lagt mál sitt þannig fyrir dómstóla, að unnt
sé að sjá, hvernig sú greiðslutilhögun á húsbréfum og peningum,
sem raun varð á, hafi verið þeim óhagstæðari en gert var ráð fyrir í
kaupsamningi aðila og viðauka við hann. Að þessu athuguðu og
með hliðsjón af framansögðu þykja ekki efni til annars en staðfesta
niðurstöðu hins áfrýjaða dóms um annað en málskostnað.

Eftir atvikum þykir rétt, að áfrýjendur greiði stefndu málskostn-
að í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir.

Dómsorð:

Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður um annað en
málskostnað.

Áfrýjendur, Bragi Ásgeirsson og Hjördís Jóhannsdóttir,
greiði stefndu, Sigríði Gunnarsdóttur og Erling Sigurðssyni,
samtals 120.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæsta-
rétti.

Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 5. október 1993.
I.

Mál þetta, sem dómtekið var 21. september sl., var höfðað með stefnu,
birtri 6. febrúar 1993.

Stefnendur eru Bragi Ásgeirsson, kt. 260350-2429. og Hjördís Jóhanns-
dóttir, kt. 040653-3769, bæði til heimilis að Njarðargötu 5, Reykjavík.

Stefndu eru Sigríður Gunnarsdóttir, kt. 141061-5939, og Erling Sigurðs-
son, kt. 180742-4689, bæði til heimilis að Norðurási 2. Reykjavík.

Endanlegar dómkröfur stefnenda eru þær. að stefndu verði gert að

greiða stefnendum in solidum 223.419 kr. auk dráttarvaxta Í...|. Loks er
krafist málskostnaðar |...
2943

Endanlegar dómkröfur af hálfu stefndu eru þær, að stefndu verði sýknuð
af öllum kröfum stefnenda í máli þessu gegn afhendingu á bankabók nr.
41063 við Landsbanka Íslands, sem stofnuð var 9. mars 1993, og gegn því,
að stefnendur gefi út afsal fyrir eignarhluta þeim í fasteigninni nr. 2 við
Norðurás í Reykjavík, sem stefndu keyptu samkvæmt kaupsamningi, dags.
23. mars 1992, enda fari þá fram lögskilauppgjör milli aðila.

Þá er þess krafist, að stefnendum verði gert að greiða stefndu málskostn-
að |...1.

Il.
Málsatvik.

Með kaupsamningi, dagsettum 23. mars 1992, seldu stefnendur stefndu
fasteign sína í húsinu nr. 2 við Norðurás í Reykjavík. Nam kaupverðið sam-
tals 10.700.000 krónum. Greiðslu þess skyldi háttað þannig, að við undirrit-
un samningsins greiddust 1.970.698 kr., en 10. júlí 1992 1.000.000 kr. Síðan
segir orðrétt í samningi þessum: „Við sölu á eigninni Árnartanga 45, Mos-
fellsbæ, en þó eigi síðar en hinn 10. mars 1993 4.000.000 kr. með framreikn-
uðum húsbréfum og 1.115.650 kr. í peningum. Greiðsla þessi skal vera Í
samræmi við samning þann, sem gerður verður um Arnartanga 45.“

Samkvæmt kaupsamningi skyldu stefndu taka að sér áhvílandi veðlán á
íbúðinni, samtals að fjárhæð 2.613.652 kr. Stefnendum bar hins vegar að af-
létta tilteknum áhvílandi veðskuldum á 2., 3., 5. og 7. veðrétti, samtals að
fjárhæð 1.426.437 kr., af eigninni sem fyrst og eigi síðar en 10. júlí 1992.

Kaupsamningur þessi var gerður á grundvelli kauptilboðs sömu aðila,
dags. 13. mars 1992, og gagntilboðs stefnenda því samfara. Í gagntilboði seg-
ir m.a. um greiðslu kaupverðsins: „Við sölu á eigninni Arnartanga 45,
Mfb., greiðist í húsbréfum 4.000.000 kr. og 1.100.000 kr. í peningum.“

Hinn 12. maí s. á. gerðu aðilar viðauka við nefndan kaupsamning. Sam-
kvæmt honum var sú breyting gerð á greiðslutilhögun, að stefndu tóku á sig
veðskuld á 2. veðrétti, og skyldi greiðsla á húsbréfum., 4.000.000 kr., lækka
sem því láni næmi og verða 3.583.324 kr. Síðan segir orðrétt: „Afhending á
þessum húsbréfum skal fara fram eigi síðar en sjö dögum eftir dagsetningu
kaupsamnings um Arnartanga 45, en þó aldrei síðar en 10. 03. 1993.“

Í sama skjali varð enn fremur sú breyting, að stefnendur skyldu ekki af-
létta láni á 7. veðrétti. heldur greiða af því fram að sölu á Arnartanga 45.
en þá tækju stefndu að sér lánið og greiddu upp, og skyldu eftirstöðvar
þess, eins og þær væru á þeim tíma, dregnar frá peningagreiðslum skv.
kaupsamningi, 1.115.650 kr.

Stefndu seldu fasteign sína, Arnartanga 45, Mosfellsbæ, með kaupsamn-
ingi, dags. 9. júlí 1992, og fengu þá greiddar 100.000 kr. Þá fjárhæð fengu
2944
stefnendur í hendur 9. september 1992. Sama dag fengu stefnendur afhent
húsbréf, að fjárhæð 1.396.146 kr., auk 9.294 kr., sem var mismunur á vöxt-
um, greiddum með ávísun frá Húsnæðisstofnun. Hinn 21. október 1992
greiddu stefndu 600.000 kr. og 16. febrúar 1993 1.000.000 kr.

Af hálfu Fasteignasölunnar Óðals var 8. mars 1993 útbúið uppgjör vaxta
og gjalda miðað við fyrirhugað afsal eignarinnar Norðuráss 2 svo og
greiðsluyfirlit. Samkvæmt vaxtauppgjöri skyldu stefnendur greiða stefndu
69.148 kr. við afsalsgerð. Þá kom fram á greiðsluyfirliti, að mismunur, sem
væri skuld kaupanda við útgáfu afsals, næmi 1.173.247 kr., og hafði þá verið
tekið tillit til inneignar vegna vaxtauppgjörs.

Hinn 9. mars 1993 lögðu stefndu 1.173.247 kr. inn á sparireikning á nafni
stefnenda, enda áttu þá stefnendur eftir að létta áhvílandi lánum af eign-
inni, að fjárhæðum 681.317 kr. og 304.280 kr. Veðskuldir þessar voru greidd-
ar upp 26. mars 1993, og var til þess notuð greiðsla af nefndum spari-
reikningi.

Ekki kom til, að fundur væri haldinn um lögskilauppgjör og afsal gefið
út, svo sem fyrirhugað var að gera 25. mars sl., þar sem stefnendur til-
kynntu, að þau myndu ekki sækja slíkan fund vegna málareksturs þessa.

Stefnandi Bragi Ásgeirsson skýrði svo frá fyrir dóminum, að hann hefði
lagt þann skilning í viðaukann við kaupsamninginn, að greiðslur hefðu átt
að berast stefnendum eigi síðar en 7 dögum eftir, að fasteignin að Arnar-
tanga 45 væri seld.

Stefndi Erling Ólafur Sigurðsson hefur borið fyrir dóminum, að ætíð hafi
verið við það miðað, að greiðslur til stefnenda vegna kaupa á fasteigninni
við Norðurás tengdust sölu hans á fasteigninni við Arnartanga og greiddust
stefnendum eigi síðar en 7 dögum ettir, að þær bærust, en þó aldrei síðar en
10. mars 1993. Hann hafi hins vegar ekki greitt stefnendum 100.000 kr., sem
hann fékk úr sölu Arnartanga, fyrr en 9. september s. á., þar sem sam-
komulag hafi verið um að bíða með þær greiðslur, en stefnendur höfðu þá
ekki aflétt skv. kaupsamningi veðskuldum af eigninni. Aðrar greiðslur hafi
verið inntar af hendi nákvæmlega til stefnenda ettir þeirri greiðslutilhögun,
sem hann hafi fengið við sölu á Arnartanga. Eftir 10. mars 1993 hafi hann
tekið lán og greitt stefnendum. Stefndu hafi aðeins fengið 1.396.146 kr. í
húsbréfum úr eigninni við Arnartanga í september 1992, og hafi þau gengið
beint til stefnenda.

Vitnið Ásta Magnúsdóttir skýrði svo frá fyrir dóminum, að stefndu hefðu
lagt á það ríka áherslu við kaupin, að lokagreiðsla eignarinnar nr. 2 við
Norðurás yrði í samræmi við útborgun úr Arnartanga, svo að ekki kæmi til.
að þau þyrftu að greiða eignina hraðar en þau fengju greiðslur. Stefnandi
2945

Hjördís hafi síðan komi að máli við sig og tjáð áhyggjur sínar um, að túlka
mætti samninginn á þann veg, að ætíð mætti draga greiðslur til 10. mars
1993. Þegar til hafi komið að breyta samningnum vegna viðtöku stefndu á
fleiri lánum en gert hafði verið ráð fyrir, hafi ákvæði um afhendingu hús-
bréfa verið bætt inn í viðaukann. Tilgangurinn hafi verið sá að tryggja, að
stefndu greiddu stefnendum eigi síðar en viku eftir, að greiðsla hefði borist
úr Arnartanga. Ekki hafi staðið til að breyta dagsetningunni 10. mars 1993,
heldur að koma í veg fyrir, að stefndu héldu greiðslum hjá sér lengur en
nauðsynlegt var. Um húsbréfin hafi átt að gilda sömu sjónarmið, þau, að frá
því að stefndu fengju húsbréfin í hendur og þar til þau yrðu afhent stefn-
endum, hafi ekki mátt líða lengri tími en 7 dagar. Yfirfærsla á vöxtum í hús-
bréfunum hafi verið ákveðinn tilboðsdagurinn í eignina að Arnartanga, og
um verðmæti húsbréfagreiðslunnar sé það sú dagsetning, sem skipti máli í
fasteignakaupum. Stefnendur hafi því átt að fá áfallnar verðbætur og vexti
á bréfin frá þeim degi.

Af hálfu stefnenda var framburði vitnisins mótmælt, þar sem hann kynni
að taka mið af mistökum fasteignasölunnar, þar sem það starfaði.

Málsástæður og lagarök.

Stefnendur líta svo á, að með fyrrgreindu kauptilboði, kaupsamningi og
viðauka við hann hafi stefndu skuldbundið sig til þess að greiða eftirstöðvar
kaupverðs íbúðarinnar að Norðurási 2, jafnskjótt og þau seldu fasteign sína
að Arnartanga 45 og eigi síðar en 7 dögum þaðan í frá. Kauptilboð í þá
eign hafi verið samþykkt 12. júní 1992 og kaupsamningur undirritaður 9. júlí
s. á. Ákvæði nefndra gagna verði ekki skilin á annan veg en þann, sem
stefnendur haldi fram. Þrátt fyrir það hafi stefndu ekki greitt kaupverðið að
fullu. Hafi þetta komið stefnendum afar illa, þar sem þau hafi hagað
greiðslufyrirkomulagi vegna íbúðarkaupa sinna Í samræmi við þennan
skilning sinn. Stefnendur halda fram, að ein meginskylda stefndu sé skilvís
greiðsla umsamins kaupverðs. Þetta hafi brugðist, og sé greiðsludráttur
stefndu svo verulegur, að skilyrði riftunar komi til greina. Ekkert af hálfu
stefnenda réttlæti þennan alvarlega greiðsludrátt stefndu. Stefnendur reisi
kröfur sínar á ákvæðum samnings aðila, sem kveði á um greiðsluskyldu
stefndu. Dráttarvaxta sé krafist af umræddri greiðslu útborgunarfjárhæðar,
en tillit tekið til innborgana 9. september og 21. október 1992.

Sýknukrafa stefndu er studd því, að þau hafi í öllu staðið við og efnt að
fullu skuldbindingar þær, er þau tókust á hendur gagnvart stefnendum skv.
kaupsamningi aðila. Komi þetta m. a. fram Í greiðsluyfirliti Fasteignasöl-
unnar Óðals, er hafði haft meðalgöngu um þessi fasteignaviðskipti.
2946

Samkvæmt kaupsamningi og viðauka við þann samning skyldu
útborgunargreiðslur stefndu dreifast á tímabilið 23. mars 1992 og lengst til
10. mars 1993, er afsal skyldi fara fram. Þessar greiðslur hafi verið inntar af
hendi með þeim hætti, sem greiðsluyfirlitið beri með sér, en sá mismunur.
er fram kemur á yfirlitinu greiðist við afsalsgjörð og fullnaðaruppgjör, enda
hafi þá stefnendur fullnægt samningsskyldum sínum og aflétt áhvílandi veð-
skuldum, er hvíla áttu á 3. og 5. veðrétti fasteignarinnar, samtals að fjárhæð
985.597 kr., en þær veðskuldir séu stefndu óviðkomandi.

Il.

Niðurstaða.

Stefnendur telja stefndu hafa vanefnt umdeildan kaupsamning frá 23.
mars 1992 og viðauka við hann, dags. 12. maí 1992. Miðast kröfugerð stefn-
enda við það. að eindagi seinni hluta greiðslna stefndu skv. samningnum
hafi verið sjö dögum eftir dagsetningu kaupsamnings um fasteignina Arnar-
tanga 45.

At hálfu stefndu voru greiðslur hins vegar miðaðar við þá túlkun
greiðsluskilmála, að þær bærust stefnendum eigi síðar en sjö dögum eftir
hvern gjalddaga miðað við sölu eignarinnar við Arnartanga 45.

Upphafleg stefnukrafa í máli þessu nam 2.293.150 krónum. Í þinghaldi
25. maí sl. beindi dómari þeirri kröfu til lögmanns stefnenda að leggja fram
skriflega kröfugerð með útreikningum á kröfum sínum og málsástæðum,
enda var þá upplýst, að verulegur hluti stefnukröfunnar var greiddur. Í
þinghaldi 3. júní sl. lagði lögmaðurinn fram endanlega kröfugerð. Þar voru
stefnukröfur lækkaðar í 223.419 kr. miðað við inngreiðslur og þær leið-
réttingar að öðru leyti. Þá breyttist dráttarvaxtakrafa í samræmi við það.

Fasteignin Arnartangi 45 var seld með kaupsamningi, dags. 9. júlí 1992.
Þann dag fengu stefndu greiddar af kaupverðinu 100.000 kr. Óumdeilt er.
að stefnendur höfðu þá ekki staðið við ákvæði kaupsamningsins um að
létta af hinni seldu eign veðskuldum að fjárhæð u. þ. b. milljón króna, svo
sem þeim bar að gera fyrir 10. júlí 1992 samkvæmt ákvæði kaupsamningsins.
Héldu því stefndu að sér höndum með afhendingu þessa fjár til 9. septem-
ber s. á. skv. ráðleggingum frá Fasteignasölunni Óðali, sem annaðist sölu
eignarinnar. Þessari skýringu stefndu hefur ekki verið mótmælt af hálfu
stefnenda. Dómurinn telur, þegar litið er til þessara skýringa, að stefndu
hafi ekki vanefnt samninginn að þessu leyti, þrátt fyrir það að dráttur hafi
orðið á umræddri greiðslu skv. beinu ákvæði kaupsamningsins.

Stefndi Erling Sigurðsson fékk húsbréf, að fjárhæð 1.396.146 kr., vegna
sölu fasteignarinnar við Arnartanga, og voru þau afhent stefnendum án taf-
ar 9. september 1992. Gera stefnendur kröfur um dráttarvexti vegna van-
2947
skila frá 9. júlí 1992 til afhendingar bréfanna, en af mismuninum frá þeim
degi til greiðsludags. Í málinu liggur ekki fyrir, hvað olli þessum drætti á af-
hendingu húsbréfanna, hvort hann var óeðlilega mikill og hvers vegna fjár-
hæð þeirra var önnur en ráðgert hafði verið.

Verð húsbréfa er háð skráðu gengi, sem sætir daglegum breytingum. Í
viðaukasamningi aðila segir, að reiknað verð húsbréfa miðist við afhend-
ingu þeirra eða söludag Arnartanga 45, ef hann er fyrr. Eins og hér stendur
á, var það hin síðari viðmiðun, sem réð verði húsbréfanna. Ekki verður
annað ráðið af gögnum málsins og kröfugerð stefnenda en að verð þeirra
húsbréfa, sem afhent voru stefnendum, hafi verið í samræmi við þetta
ákvæði. Hafa þau því borið vexti frá söludegi Arnartanga 45 til afhend-
ingardags.

Öll gögn málsins benda til þess, að tilgangur ákvæðis í viðaukasamningi
um afhendingu húsbréfanna hafi verið sá að girða fyrir þann ótta stefn-
enda, sem þá hafði vaknað, að stefndu afhentu ekki húsbréfin fyrir 10. mars
1993, þrátt fyrir það að þau hefðu þau undir höndum. Framburður vitnisins
Ástu Magnúsdóttur styður þennan skilning. Samkvæmt því, sem rakið hef-
ur verið, ber að hafna dráttarvaxtakröfu stefnenda vegna dráttar á afhend-
ingu húsbréfanna.

Umsamin fjárhæð húsbréfa, sem afhenda skyldi stefnendum, var hins
vegar fastákveðin. Óumdeilt er, að fjárhæð bréfanna var 2.187.178 krónum
lægri en gert hafði verið ráð fyrir í viðaukasamningi aðila. Þessi mismunur
var greiddur stefnendum í peningum. Af þeirra hálfu hefur ekki verið lagð-
ur fram útreikningur á því, hver greiðsla stefndu í peningum vegna mis-
munarins hefði átt að vera miðað við þær forsendur, sem giltu um fjárhæð
umsaminna húsbréfa. Verður ekki hjá því komist að sýkna stefndu af kröfu
um dráttarvexti af þessum kröfulið, eins og málið er lagt fyrir dóminn.

Samkvæmt ákvæði kaupsamnings skyldu stefndu greiða 1.115.650 kr. skv.
A-lið. Samkvæmt beinu ákvæði kaupsamningsins skyldi sú geiðsla vera í
samræmi við samninginn um Arnartanga 45. Ekki verður af viðaukasamn-
ingi ráðið, að gjalddögum þeirrar greiðslu hafi verið breytt, en hins vegar
var þar gert ráð fyrir, að hún lækkaði vegna yfirtekins láns. Stefnendur
fengu þessar greiðslur kaupverðsins í beinu framhaldi af greiðslu þeirra til
stefnda Erlings. Er því ekki fallist á með stefnendum, að stefndu hafi van-
efnt greiðslur með þeim hætti.

Stefnendur voru sagðir skulda stefndu 69.148 kr. samkvæmt lögskilaupp-
gjöri. Lögskilauppgjör fór hins vegar ekki fram, þar sem stefnendur höfðu
þá þegar höfðað mál þetta. Fyrir liggur, að 184.621 kr. séu enn á spari-
reikningi á nafni stefnenda til afhendingar þeim við afsalsgjörð auk 14.113
2948
kr., sem séu vegna mismunar eftirstöðva yfirtekinnar skuldar stefndu við
SPRON umfram það, sem fram kemur á greiðsluyfirliti fasteignasölunnar.

Ettir því, sem hér hefur verið rakið, þykja stefnendur ekki eiga neinar
kröfur á hendur stefndu, enda verður að gera ráð fyrir því, að í samræmi
við þessa niðurstöðu muni fara fram lögskilauppgjör, en eins og mál þetta
liggur fyrir dóminum, þykir það ekki deiluatriði, sem skera þurfi úr um.

Samkvæmt þessu ber að sýkna stefndu af öllum kröfum stefnenda í mál-
inu.

Við munnlegan flutning málsins krafðist lögmaður stefndu álags á mál-
flutningsþóknun vegna þarflausrar málshöfðunar. Af hálfu lögmanns stefn-
enda var kröfunni mótmælt sem of seint fram kominni. Krafa þessi á sér
ekki stoð í greinargerð lögmanns stefndu. Verður hún þegar af þeirri
ástæðu ekki tekin til greina.

Eftir þessari niðurstöðu ber stefnendum að greiða stefndu málskostnað.
sem telst hæfilegur 130.000 kr., þar með talinn virðisaukaskattur.

Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan.

Dómsorð:
Stefndu, Sigríður Gunnarsdóttir og Erling Sigurðsson, skulu vera
sýkn af öllum kröfum stefnenda.
Stefnendur, Bragi Ásgeirsson og Hjördís Jóhannsdóttir, greiði
stefndu 130.000 kr. í málskostnað, þar með talinn virðisaukaskattur.