HÆSTARÉTTARDÓMAR 1998 Efnisskrá til bráðabirgða 1. hefti Bls. AðfINNSlUr ....... rr 601 AÖfÖr reri 268 Aflahlutdeild .................. 000. 137 Aflamark „eeen art rrrrrrrnnnnn 137 Aukatekjur presta ............... neee nr rr 536 Ábyrgð 2... 76, 255, 642 Áfrýjunarfr€stur „eeen 154 Búskipti 0... ner rrnnnnrrrrannnrrtran netanna 106 BÖRN rr 408, 525, 626, 666, 726 Daggjöld .................... eeen rrrrrrrrrrrrrrannnn nr 441 Dánarbússkipti ................ eee eeeeeentnnnnnnnnnsnnnnnsnnnnrrrrrrrrrrrrrrrear err 9, 172 Dómarar .........d.....00000 neee r na tr rass r nr Eignarréttur „eee seannerrearannrrrerannrrerrrnn neee Endurgreiðsla . Endurkrafa .............00..000. eens FaðErNi „arena tr t rss Farbann .......rrrrree rennt rr FarmsamniNgUr rr rrrrrr rett nanna 708 Farmskírteini Fasteignakaup Fasteignasali ............... err reerrannnrerrrrrrrrerrannannnrnrrnrerr rr Félag... nr rsannnrrrraannrrrrrra neee Félagsaðild Félagsgjöld FéVÍti rr renna Fiskveiðar 137 Fjárdráttur dd. eereeanneeerrranrrrernan rr 570, 583, 677 Fjárnám -......... rr rseeerrsennerrrrsnnnrrrrannnrerrrarrn rennt 163 Fjárræði 550, 673 Forkaupsréttur ............eeeeeennrerrsssnerresnnnnrrr renn 601 FOrSjá ddr 525, 666, 726 Frávísun: a) Frá héraðsdómi ............0.....a0. enter errarrrrnnrrsnnrrrarrr nr 347 b) Frá Hæstarétti ................000...000eteaannerr etern 154 Frávísunarkröfu hafnað -.....c.........00.00000e eneste 263, 560 Frávísunarúrskurður felldur úr gildi ......................... 36, 41, 323, 337, 386 Bls. Frávísunarúrskurður staðfestur .................. 18, 67, 374, 465 FyYrnNiNg 0... 49, 163, 268, 642 Fæðingarorlof... 500 Gallar „eeen 207 Gjafsókn 238, 255, 408, 525, 592, 632, 656, 666, 693 Gjalddagi ............... err 298 Gjaldþrotaskipti ................. 49, 121, 179, 340, 400, 490 Gjöf renna 121 Gæsluvarðhald: 2. mgr. 103. gr. 1. nr. 19/1991 2... 320 a-liður 1. mgr. 103. gr. Í. fr. 19/1991 .......d....... 6, 557, 730, 732 c-liður 1. mgr. 103.gr. 1. nr. 19/1991 c- og d-liður 1.mgr. 103.gr. Í. nr. 19/1991 dd... 161 Haffæri |... 238 Heimvísun ...........0.... rr 372 Hjón 2... 106 Hjúskapareign .....................0. rr 121 Hlutafélög ................ rare 268 Húsbrot ......... eeen 85 Hæfi nr 1 Innsetning ................. eeen 726 Innsetningarg€rð ................. rr 60 Jafhrétti rr 500 Járðalög „reru 601 Kaup eeen 221 Klám eneste 516 Kröfugerð ner 601 Kynferðisbrot ............. renna 626 Kærumál: AÐÖfÖr nr 268 Barn err 126 Dánarbússkipti ...................... err 9, 172 Dómarar... 1, 734 Eignarréttur... 179 Farbann ................ renn 4, 469 Fjárnám rare 163 Fjárræði ForsSjá nr Frávísun: a) Frá héraðsdómi ....................00... re Frávísunarkröfu hafnað Bls. Frávísunarúrskurður felldur úr gildi .................. 36, 41, 323, 337, 386 Frávísunarúrskurður staðfestur ................00.00...0...00.. 18, 67, 374, 465 FyYrNINÐ renna 49, 163, 268 Gjaldþrotaskipti dd... eeen 49, 179, 340 Gæsluvarðhald: 2. mgr. 103. gr. 1. ir. 19/1991 ddr eeeeaarrreernnrrrrr rr 320 a-liður 1. mgr. 103.gr. Í. nr. 19/1991 ............00..0..... 6, 557, 730, 732 c-liður 1. mgr. 103.gr. 1. nr. 19/1991 ...............000.0 0000... 47, 177, 734 c- og d-liður 1.mgr. 103.gr. 1. nr. 19/1991 ....d......00000eeaa rn. 161 HEIMVÍSUN „Ll. 372 Hlutafélög ............. err reannnnnnrrrrrrrrrrrrrrraannnnnnr eee 268 Hæfi nanna 1 INNSEtNINg rr rerrrrrraannnrrrrrrrrrrrranrnannn renn 726 Innsetningargerð dd... ennrretenannrrrrsnnnrrrrrannrrrn 60 Leigusamningur eeen 455 LöÖgræði anars rrrrrrrrrrrr err „. 550, 673 Lögsaga .......... eeen ner rr 374 Mannréttindasáttmáli Evrópu ...............0)%0... eee eens erna 134 Málshöfðunarfrestur ........................ naar eennnssrrrrnnnrrr 36, 41 Málskostnaður err 342, 673 Nauðungarsala .............000........00.0aaannnnrrrrrrrrrerrnarnnnnnnaee 347, 560 Opinber skipti ÓMErkINg „rr Óvígð sambúð Rekstrartap Res Judicata .................%...0000reer trees Réttindaröð Samningur Sératkvæði Skattar ...........0..0nrerrrreeee err r rr Tryggingarbréf ................... eee ereaannerrrrannner renn 560 Úrskurður héraðsdóms felldur úr gildi .........................0...... 550, 673 Útburðargerð Þ.eas 455 Vanreifun renn 18, 323, 386, 465 Veðréttur ..............00.000n rennt r ars narr ratar 560 VINNUSAMNINÐUr „LL. rrrrnnrrrrrr err 268 Laun í veikindaforföllum ...................0 neee erna er rre nanna 592 Lausafjárkaup ................ eeen rnssnnnnnnnnrsrrrrrrrrrarrarerree 207, 298 LeigusaMNINgUr ........... rr rrrsnnnrrrersnrnrrrnannrr err 455 Líkamsárás ..............0..00.0 0000 rare rnar rr rr 85 Lögmenn .....rrerrrrrerraranannnnnrrrererrernn sannar rett 718 Bls. Lögræði „a reernrr rennt 550, 673 Lögsaga ........... rr 374 Lögskráning ............. renn 238 Mannréttindasáttmáli Evrópu ...............00....e 516, 693, 734 Málshöfðunarfrestur .................00. rr 36, 41 Málskostnaður ..................... enn 342, 673 Meðlag Þ.eas 408 Miskabætur ....................0.. 00 693 Miski „eeen 421 Nauðung .............. eeen 85 Nauðungarsala ....................... 0... 221, 347, 560 Opinber skipti... 28 Opinberir starfsmenn .......................et err 583 Ómerking Brent rr rns ERL E ERL ENN 372 Óvígð SAMbÚð -............ rennur 9, 28 Rekstrartap ............eeererarrrnr ene 268 Res Juðicata dd... 67 Réttindaröð ...................... res rrerr rr 179 Riftun ................. 121, 490 Ríkisstarfsmenn 500 SAMNINÐUF 2... 28 Sératkvæði ............. rr 137, 238, 268, 441, 601 Sjálfskuldarábyrgð ........................0 00. 255 SJÓMENN rr 592, 656 Sjúkrahús 441 Skaðabætur .............00....... nr 227, 400, 421, 471 Skattar rr 49, 163, 268, 536 Skilnaðarsamningur .........................0 rt 106 SKIP eeen 238 SkiptastjÓri .................. rr 400 Skuldabréf .................. rr 71, 255, 305 Skuldskeyting ................... err 71 Staðgreiðsla opinberra gjalda ......................00 0000 583 Stjórnarskrá .............. rr 500, 516, 693 StJÓrNSÝSla „dd... 408, 441, 601 Sveitarstjórn... 642 Tjáningarfrelsi .................. err 516, 693 Tómlæti ............... rr 433 Tryggingarbréf ............. re 560 UMboðssvik ......... rr reeerrrrrerrrerrrrrrrrrr 583, 677 Umboðsviðskipti ............... err 207 Umferðarslys ............00eeeeennnrrrrrreerannannnnnrnrrreerrrnannn narta UPpSÖÐN 2. nerrrrrrrrssnnannnrrrrrrrrrrnnnnnnnn neee Úrskurður héraðsdóms felldur úr gildi .... Útburðargerð .............0..e trees Vanreifun renna renna Varnarþing .........renerrreannrrrrrnnnrrrananrrrrrnnneeern eeen 263 VátryggiNg err rrrannnannerrrrrerrnnnannnnnne ester 421, 632 Veðbókarvottorð ll... r errtu 128 Veðréttur „arena rnnnnssr rs rr 263, 560 Veðskuldabréf ...............0....00. 000 teens err t arena renn 128 Verðtrygging 0... rrannrrrrssnrrrrnnnnnrrrrnnnnn neee 305 Viðurlagaákvörðun .............000...00000eetennnnrttrannrreernnereernnnerrttnnr rr 626 VinnuSAMNINgUr Le errrrerrrennnnrrrrrer renna 268, 592, 656 Vinnuslys ........0...... eeen rr erssnrrttranrrterrnnnn eeen 238 Vörumerki err renna rr ern 433 ÞiNglÝSINg 0... rrennrrerrnnnrrrrrrnnrrernnnnr eeen ret rrrrtann rr 128 Ærumeiðingar ............. eter errsnnrerrrannrrrerrnn neee 693 ÖFOrka rss r rr 421 Hæstaréttardómar. Útgefandi: Hæstiréttur. LXXVIII. árgangur. 1. hefti. 1998 Föstudaginn 2. janúar 1998. Nr. 509/1997. — Sævar G. Skúlason (Kjartan Ragnars hrl.) gegn Kjötumboðinu hf. (enginn) Kærumál. Dómarar. Hæfi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 16. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 18. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. desember 1997, þar sem Valtýr Sigurðsson héraðsdómari hafnaði kröfu sóknaraðila um að víkja sæti í málinu. Kæruheimild er í a-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess, að héraðsdómara verði gert að víkja sæti í málinu, svo og, að varnaraðili verði dæmdur til að greiða sér kærumálskostnað. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður ekki fallist á, að alveg sé næg ástæða til að verða við kröfu sóknaraðila um, að héraðsdómari víki sæti. Samkvæmt því verður hinn kærði úrskurður staðfestur. Kærumálskostnaður dæmist ekki. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. 2 Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 4. desember 1997. Mál þetta var höfðað fyrir dóminum með stefnu, birtri 12. júní 1997. Til- efni málshöfðunarinnar er krafa stefnanda um greiðslu vangoldinna launa í uppsagnarfresti. Í þinghaldi 4. desember sl. lagði lögmaður stefnanda fram bréf til héraðs- dómara, dags. 18. nóvember sl., þar sem fram kemur krafa um, að dómari málsins víki sæti, með vísan til g-liðar 5. gr. laga nr. 91/1991. Í bréfinu segir: „Ég vísa til þinghalds, sem háð var í ofangreindu máli 10. nóvember sl. Í þinghaldi þessu létuð þér þau orð falla, að „verulega væri á brattann að sækja fyrir stefnanda“ í máli þessu. Jafnframt beinduð þér þeim tilmælum til mín sem lögmanns stefnanda, að ég felldi niður málið án kostnaðar, en lögmaður stefnda hafði gefið kost á þeim málalokum“. Af hálfu lögmanns stefnanda er talið, að þessi ummæli feli í sér vanhæfi til að fara framvegis með málið. Leggur hann áherslu á, að ummælin hafi ekki fallið við sáttaumleitanir, heldur verið um að ræða ákveðin og fyrir- varalaus tilmæli til lögmannsins um að fella niður málið, án þess jafnvel að gagnaöflun hefði verið lýst lokið. Í þinghaldi því, sem hér um ræðir, fór fram umræða um málsmeðferð, og í lokin innti dómari aðila málsins eftir því, hvort sættir væru hugsanlegar. Í ljós kom, að lögmenn aðila höfðu reynt að ná sáttum í málinu, og ítrekaði lögmaður stefnanda boð sitt um lyktir málsins með ákveðinni greiðslu. Af hálfu lögmanns stefnda var því hafnað. Dómari fór þá lítillega yfir gögn málsins og benti á, að ágreiningur væri um málsatvik og að framburður stefnda væri eftir því, sem fram kæmi í gögnunum, studdur vitnum. Lög- maður stefnanda benti þá á, að þau vitni væru starfsmenn stefnda. Í fram- haldi innti dómari aðila eftir því, hvort til álita kæmi að fella málið niður án kostnaðar, og benti á, að verulega væri „á brattann að sækja fyrir stefn- anda“ miðað við þau sönnunargögn, sem fyrir dóminum lægju. Því hafnaði lögmaður stefnanda. Samkvæmt 3. tl. 101. gr. laga nr. 91/1991 ber dómara að fylgjast með máli í öllum atriðum og spyrja aðila um hvert það atriði, sem honum þykir óljóst og kann að hafa þýðingu. Samkvæmt 106. gr. sömu laga er fjallað um það, hvenær dómari leiti sátta í máli. Þótt dómari bendi í sáttaskyni á ólíka eða mismunandi stöðu aðila vegna þeirra sönnunargagna, sem lögð hafa verið fram, verður ekki talið, að unnt sé að draga af því þá ályktun, að hann hafi tjáð sig með þeim hætti um niðurstöðu málsins, að hann teljist hlutdrægur. Er kröfu stefnanda um, að dómari víki sæti samkvæmt g-lið 5. gr. laga nr. 91/1991, því hafnað. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp úrskurð þennan. 3 Úrskurðarorð: Kröfu stefnanda, Sævars G. Skúlasonar, að dómari málsins, Valtýr Sigurðsson héraðsdómari, víki sæti, er hafnað. 4 Föstudaginn 2. janúar 1998. Nr. 513/1997. — Ríkislögreglustjóri gegn Jóhanni Stefánssyni (Björgvin Þorsteinsson hrl.) Kærumál. Farbann. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 19. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 22. sama mánað- ar. Kærð er ákvörðun Héraðsdóms Reykjavíkur 19. desember 1997 um að banna varnaraðila brottför af landinu til föstudagsins 30. jan- úar 1998 kl. 16.00, jafnframt því sem honum var gert að halda sig innan umdæma lögreglustjóranna í Reykjavík, Hafnarfirði og Kópa- vogi. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega, að hin kærða ákvörðun verði felld úr gildi, en til vara, að sér verði einungis bönn- uð brottför af landinu. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst staðfestingar hinnar kærðu ákvörðunar. Varnaraðili átti lögheimili í Frakklandi, er rannsókn hófst vegna fjársvikabrota þeirra, sem honum eru gefin að sök og hann hefur játað að hafa framið. Hefur hann sætt takmörkunum á ferðafrelsi frá 10. október 1997. Á því tímabili hefur hann gefið ýtarlegar skýrslur fyrir lögreglu vegna málsins, en ákæra á hendur honum hefur ekki enn verið gefin út. Samkvæmt greinargerð hans fyrir Hæstarétti á hann nú lögheimili á Akureyri, þar sem honum hafi boðist starf. Þegar framangreint er virt, þykir rétt að staðfesta þá niðurstöðu héraðsdóms að banna varnaraðila brottför af landinu. Af hálfu sóknaraðila hafa hins vegar ekki verið færð viðhlítandi rök fyrir nauðsyn þess, að varnaraðili haldi sig á ákveðnu landsvæði. Verður þeirri kröfu hans því hafnað. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. 5 Dómsorð: Varnaraðila, Jóhanni Stefánssyni, er bönnuð brottför af landinu til föstudagsins 30. janúar 1998 kl. 16.00. 6 Mánudaginn $. janúar 1998. Nr. 1/1998. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Kjartani Halldórssyni (Helgi Birgisson hrl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, a-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 1. janúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 2. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 1. janúar 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til föstudagsins 9. sama mánaðar kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/ 1991 um meðferð opinberra mála. Krefst varnaraðili þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfest- ur. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 1. janúar 1998. Ár 1998, fimmtudag 1. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni dóm- arafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur krafist þess, að Kjartani Halldórssyni, kt. 080575-5219, Skipasundi 40, Reykjavík, verði gert að sæta gæsluvarð- haldi allt til fimmtudags 15. janúar nk. kl. 16 vegna grunar um brot gegn 194. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 2. gr. laga nr. 40/1992. Lögreglan í Reykjavík rannsakar nú kæru 22 ára gamallar stúlku á hend- ur kærða vegna nauðgunar, en hún kveður hann hafa nauðgað sér á skemmtistaðnum Tunglinu í Lækjargötu í morgun. 7 Málavextir eru þeir, að laust fyrir kl. 7 í morgun var lögreglumönnum, er voru staddir í Lækjargötu, skýrt frá því, að þá skömmu áður hefði stúlku verið nauðgað á framangreindum skemmtistað, og væri árásarmanninum haldið við inngöngudyr hans. Handtóku þeir manninn, sem var nokkuð ölv- aður, og var hann færður á lögreglustöðina við Hverfisgötu. Á 3. hæð skemmtistaðarins komu lögreglumenn að grátandi stúlku. Hún var íklædd kjól, sokkabuxum og sokk og hafði yfirhöfn um herðar sér. Kærandi hefur skýrt svo frá, að hún hafi verið að skemmta sér með kunningjum sínum á skemmtistaðnum Tunglinu. Um kl. 4.15-4.30 hafi hún hitt kærða og gefið sig á tal við hann, en þau séu gamlir skólafélagar og ná- grannar. Kærði hafi stungið upp á að, þau færu á einhvern stað í húsinu, þar sem þau gætu ræðst við í betra tómi. Hún hafi samþykkt það með það í huga að ræða gamla daga við kærða. Hafi þau síðan farið upp á 3. eða 4. hæð hússins og inn í herbergi, þar sem voru tveir stólar. Þau hafi sest niður og farið að ræða saman, en síðan hafi kærði beðið sig að koma inn í her- bergi þar inn af, en því hafi hún neitað. Kærði hafi þá tekið sig kverkataki og dregið sig þar inn, skellt sér í gólfið, haldið sér, dregið kjól hennar upp og klætt hana úr sokkabuxum og nærbuxum og nauðgað henni. Hún hafi hrópað á hjálp, en hann hafi þá hótað sér lífláti og tekið báðum höndum um háls sér og fyrir munn sér, meðan hann hafði samræði við sig. Því næst hafi hann þröngvað sér til þess að sjúga á sér getnaðarliminn og síðan haft samræði við sig öðru sinni. Eftir að hún hafði sogið lim hans aftur, hefði sér tekist að komast frá honum og leitað aðstoðar tveggja starfsmanna skemmtistaðarins. Fyrra vitnið kvaðst hafa verið statt í eldhúsinu ásamt samstarfsmanni þess, er þangað hafi skyndilega komið stúlka úr herbergjum inn af eldhús- inu. Hún hafi verið grátandi og mjög miður sín og sagt, að sér hefði verið nauðgað. Hafi hún verið klædd í stuttan, dökkan kjól, skólaus og í sokk á öðrum fæti. Vitnið kvaðst ásamt samstarfsmanni sínum hafa farið inn, það- an sem stúlkan kom, og hefði þá verið þar dökkhærður maður, sem hefði verið að hneppa að sér buxunum. Kvaðst vitnið hafa tekið manninn tökum, þegar hann ætlaði út fram hjá því, en misst hann og hann hlaupið út á þak hússins og síðan stokkið þar niður í húsasund. Síðarnefnda vitnið kvaðst hafa verið við vinnu í eldhúsinu, er stúlka kom til þeirra félaga hágrátandi og kvað sér hafa verið nauðgað í herbergi baka til við eldhúsið. Vitnið kvaðst ásamt samstarfsmanni sínum hafa farið þar inn, og hafi þá verið þar ungur, svarthærður maður, sem hefði verið að gyrða sig og hneppa að sér buxunum. Félagi vitnisins hefði tekið manninn tökum, en misst hann og maðurinn komist út á þak og þaðan niður. 8 Kærði hefur viðurkennt að hafa farið með kæranda inn í herbergi á efri hæðum skemmtistaðarins og þaðan inn í annað herbergi. Hann viðurkennir hins vegar ekki að hafa nauðgað henni. Kveðst hann halda, að hann hafi haft við hana samfarir, en muni það ekki. Ber kærði því við, að hann hafi verið undir mjög miklum áfengisáhrifum, en einnig hafi hann verið búinn að fá sér amfetamín í nös, áður en hann kom á staðinn. Kærði kveðst ekki heldur muna, hvort hann hafi þröngvað kæranda til að sjúga á sér liminn, en vilji þó ekki neita því. Þá kveður kærði sig hvorki reka minni til að hafa hótað kæranda lífláti né haldið fyrir munn henni. Af gögnum málsins er ljóst, að rannsókn þess er á frumstigi. Verulegt ósamræmi er milli framburðar kæranda og kærða, að því er varðar hina ætl- uðu refsiverðu háttsemi. Yfirheyra þarf fleiri vitni, afla læknisvottorða og fá niðurstöður úr rannsóknum. Samkvæmt framansögðu eru skilyrði a-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/ 1991 um meðferð opinberra mála til að verða við kröfunni. Rétt þykir þó að ákveða, að gæsluvarðhaldið vari eigi lengur en til föstudags 9. janúar nk. kl. 16. Úrskurðarorð: Kærði, Kjartan Halldórsson, sæti gæsluvarðhaldi, þó eigi lengur en til föstudags 9. janúar nk. kl. 16. 9 Þriðjudaginn 6. janúar 1998. Nr. 506/1997. — Ólína Kristín Guðjónsdóttir (Jóhann Þórðarson hrl.) gegn Þorsteini Ólasyni (Þorsteinn Þorsteinsson) Kærumál. Dánarbússkipti. Óvígð sambúð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 8. desember 1997, sem barst réttinum 17. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 25. nóvember 1997, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um, að viðurkennt yrði við einkaskipti á dánarbúi Petreu Jóhannsdóttur, að helmingur íbúðar á 3. hæð til hægri í fast- eigninni að Gnoðarvogi 38 í Reykjavík teldist eign dánarbús Guð- jóns Brynjólfssonar. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að framangreind krafa sín verði tekin til greina. Einnig krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar, en til vara, að sá kostnaður verði felldur niður. Varnaraðili krefst staðfestingar úrskurðar héraðsdóms og máls- kostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Fyrir liggur, að sóknaraðili fékk leyfi sýslumannsins í Reykjavík 10. apríl 1997 til einkaskipta á dánarbúi Guðjóns Brynjólfssonar. Í leyfisbréfi sýslumanns er sóknaraðili talinn eini erfinginn eftir Guð- jón. Verður að líta svo á, að sóknaraðili geri í reynd framangreinda viðurkenningarkröfu vegna dánarbús Guðjóns, þótt hún sé ekki orðuð með þeim hætti. Samkvæmt gögnum málsins lést Guðjón Brynjólfsson 4. júní 1984. Andlát hans var tilkynnt borgarfógetaembættinu í Reykjavík 12. sama mánaðar. Af gögnum varðandi dánarskrá þess embættis sést, að sóknaraðili undirritaði þá eða á síðari stigum yfirlýsingu um, að hinn látni léti ekki eftir sig eignir, og var skiptum á dánarbúi hans þar með lokið. Telja verður sóknaraðila hafa með þessu afsalað, svo 10 að bindandi sé, dánarbúinu hugsanlegum rétti til að krefjast hlut- deildar í eignamyndun sambúðarkonu Guðjóns, Petreu Jóhanns- dóttur, á sambúðartímanum. Samkvæmt því verður niðurstaða hins kærða úrskurðar staðfest um annað en málskostnað, en rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæsta- rétti. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur um annað en málskostn- að. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 25. nóvember 1997. I. Mál þetta var þingfest 10. júlí 1997 og tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 28. október 1997. Sóknaraðili er Ólína Kristín Guðjónsdóttir, kt. 291034-3669, Rauðagerði 67, Reykjavík. Varnaraðili er Þorsteinn Ólason, kt. 060930-5389, Lökenegatan 21, Grums, Svíþjóð. Dómkröfur sóknaraðila eru þær, að viðurkennd verði krafa dánarbús Guðjóns Brynjólfssonar, kt. 110498-0478, um 50% eignarhlutdeild í íbúð á 3. hæð til hægri í fasteigninni Gnoðarvogi 38, Reykjavík. Þá krefst sóknar- aðili málskostnaðar auk virðisaukaskatts að mati réttarins. Dómkröfur varnaraðila eru þær, að kröfum sóknaraðila verði hrundið og sóknaraðila gert að greiða sér málskostnað auk virðisaukaskatts samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi. 11. Árið 1929 gengu þau Óli Kristinn Þorsteinsson og Petrea Jóhannsdóttir í hjónaband. Þau eignuðust tvö börn, Þorstein Ólason, varnaraðila máls þessa, og óskírðan son, sem dó stuttu eftir fæðingu. Óli Kristinn lést 10. jan- úar 1933. Fljótlega eftir andlát Óla kynntist Petrea Guðjóni Brynjólfssyni. Þau hófu sambúð og eignuðust dótturina Ólínu Kristínu, sóknaraðila máls þessa, árið 1934. Sambúðin stóð óslitið til dánardægurs Guðjóns 4. apríl 1984, en þau gengu aldrei í hjúskap. Guðjón og Petrea ólu upp sonarson hennar, Pétur Þorsteinsson, frá fæðingu hans árið 1957. Árið 1958 keypti Petrea íbúð þá, sem um er fjallað í máli þessu, en hún er 1 á 3. hæð til hægri að Gnoðarvogi 38 í Reykjavík, og var kaupverð hennar 199.500 kr. Öðlaðist Petrea eignarrétt að íbúðinni með afsali 19. október 1967, og bjuggu þau Guðjón í henni til dauðadags. Guðjón starfaði sem skósmiður á eigin verkstæði allt til ársins 1954 eða 1955, en eftir það sem launamaður, fyrst hjá Landssmiðjunni, en síðan Blikksmiðjunni til sjötugs. Eftir það vann hann fullan vinnudag hjá Reykja- víkurborg allt til ársins 1977. Petrea vann ýmis hlutastörf og þá sérstaklega við ræstingar, en lét af störfum 67 ára gömul árið 1970. Guðjón lést síðan árið 1984, og samkvæmt dánarskrá borgarfógeta- embættisins í Reykjavík tilkynnti Pétur Þorsteinsson, barnabarn Guðjóns, andlát hans. Samkvæmt ljósriti úr dánarskrá hefur hann ekki vitað um eign- ir búsins, en sóknaraðili síðan vottað með undirskrift sinni, að dánarbúið væri eignalaust. Petrea andaðist 14. september 1996, og veitti sýslumaðurinn í Reykjavík erfingjum hennar, aðilum máls þessa, leyfi til einkaskipta 20. janúar 1997. Á beiðni um leyfi til einkaskipta er fasteign sú, sem hér er deilt um, tilgreind sem eign búsins. Sýslumaðurinn í Reykjavík veitti síðan sóknaraðila, einkaerfingja Guð- jóns Brynjólfssonar, leyfi til einkaskipta á dánarbúi hans með vísan til 31. gr. laga um skipti á dánarbúum nr. 20/1991. Í framhaldi gerði sóknaraðili f. h. dánarbús Guðjóns kröfu á hendur dánarbúi Petreu, um, að helmingur íbúðar að Gnoðarvogi 38 rynni inn í dánarbú Guðjóns. Sú krafa var ekki samþykkt af meðerfingja hennar í dánarbúi Petreu, og varð að samkomu- lagi með þeim að vísa ágreiningi þessum til héraðsdóms með vísan til 1. mgr. 90. gr., sbr. 123. gr. laga nr. 20/1991. Héraðsdómi Reykjavíkur barst beiðni um úrlausn ágreiningsins í bréfi 26. júní sl., og var málið þingfest, eins og áður greinir, 10. júlí 1997. Fyrir dóminn komu og gáfu skýrslur sóknaraðili, Ólína Kristín Guðjóns- dóttir, Guðrún Jóhanna Eggerz, ættleidd dóttir Guðjóns Brynjólfssonar, og Ásdís Rós Jóhannesdóttir, eiginkona Péturs Þorsteinssonar, sonar varnar- aðila. III. Sóknaraðili kveður íbúðinni að Gnoðarvogi 38 hafa verið úthlutað til útrýmingar heilsuspillandi húsnæðis og að Petrea hafi sótt um þá úthlutun, en hún hafi nokkrum árum áður fengið berkla. Við andlát Guðjóns kveðst sóknaraðili hafa fengið þær upplýsingar frá móður sinni, að hann væri eignalaus, íbúðin að Gnoðarvogi 38 væri skráð á hennar nafn, og væri því ekkert til skipta úr dánarbúinu. Sóknaraðili telur, að viðurkenna eigi eignarrétt dánarbús Guðjóns í íbúð- 12 inni að Gnoðarvogi 38 til jafns við dánarbú Petreu. Hin látnu hafi búið í óvígðri sambúð samfellt í að minnsta kosti 50 ár, og hafi hvorugt þeirra, svo að kunnugt sé, átt eignir, svo að nokkru nam, við upphaf sambúðar. Guð- jón hafi verið aðalfyrirvinna heimilisins á sambúðartíma, enda verið í fullu starfi til 79 ára aldurs. Sóknaraðili bendir á, að fram lögð skattframtöl sýni, að Guðjón hafi öll árin frá 1955 til 1983 haft hærri tekjur en Petrea, og hafi meðalhlutfall tekjuöflunar þessi ár verið á þá leið, að hann hafi aflað 11,92% heildartekna, en hún 28,08%. Af hálfu sóknaraðila er því haldið fram, að Guðjón hafi að jafnaði afhent Petreu laun sín, og hafi þeim verið varið til greiðslu skulda og annarra sam- eiginlegra útgjalda. Því er sérstaklega mótmælt, að Guðjón hafi eytt tekjum sínum í áfengi, tóbak og bifreiðakaup, heldur hafi Guðjón notað áfengi og tóbak í hófi, og sýni skattskýrslur, að bifreiðar þær, sem hann hafi átt, hafi verið verðlitlar. Sóknaraðili kveður óumdeilt, að téð íbúð hafi verið keypt og að fullu greidd á sambúðartíma. Hafi íbúðin verið keypt til sameiginlegs heimilis- halds þeirra og sonarsonar Petreu, sem þau hafi alið upp. Beri því að telja, að íbúðin hafi verið í óskiptri sameign sambúðaraðila að jöfnu. Í engu breyti, þótt íbúðin hafi á sínum tíma verið skráð á nafn Petreu, en að mati sóknaraðila hafi því ráðið, að hún hafi sökum berklasjúkdóms verið um- sækjandi um úthlutun á hinni félagslegu íbúð. Þá telur sóknaraðili réttindi dánarbús Guðjóns ekki hafa verið niður fall- in sökum tómlætis, svo sem atvikum sé háttað. Sóknaraðili hafi á sínum tíma ekki gert sér grein fyrir réttarstöðu dánarbús föður síns, hvað varðaði rétt til eignarhlutdeildar í eignum sambúðaraðila. Er sérstaklega skírskotað til þess, að eftirlifandi sambúðaraðili hafi verið móðir sóknaraðila, sem hafi staðið í þeirri trú, að hún væri eigandi fasteignarinnar, þar sem hún væri þinglýstur eigandi hennar. Sóknaraðili hafi þegar eftir lát móður sinnar gert reka að því að fá leyfi til einkaskipta á búi föður síns til þess að ná fram rétti dánarbús hans og þar með réttmætum föðurarfi sínum. Sóknaraðili tel- ur sönnunarstöðu aðila í málinu vera mjög svipaða nú og við andlát Guð- jóns, enda hefði framburður Petreu tæpast verið lagður til grundvallar. Af hálfu sóknaraðila er talið, að sanngirnisrök eigi að leiða til þess, að hún verði ekki svipt arfi eftir föður sinn, sem unnið hafi fulla vinnu til 79 ára aldurs og alið önn fyrir heimili sínu í 50 ár, vegna þeirrar tilviljunar, að umrædd íbúð hafi verið þinglýst á nafn sambýliskonu hans. Sóknaraðili vísar til reglna íslensks réttar um eignauppgjör sambúðar- fólks við lok sambúðar, reglna um sameignarmyndun og óskipta sameign. Einnig er skírskotað til sanngirnissjónarmiða, eðlis máls og dómafram- kvæmdar á þessu sviði. 13 IV. Varnaraðili kveður Petreu eina hafa tekið ákvörðun um íbúðarkaupin og í óþökk Guðjóns, sem leitt hafi til þess, að hann hafi firrt sig allri fjárhags- legri ábyrgð á íbúðinni. Á sama tíma hafi orðið með þeim munnlegur sátt- máli um aðskilinn fjárhag. Ástæðuna fyrir samkomulagi þessu telur varnar- aðili hafa verið, eftir því sem næst verði komist, ósætti þeirra vegna kaupa Petreu á fyrrnefndri íbúð og einnig vegna þess, að Petreu hafi fundist Guð- jón vera ölkær og/eða varið launum sínum í bílakaup, sem hafi verið hon- um mikið áhugamál. Varnaraðili kveður ekki annað vitað en að tilkynning sú, sem send var skiptaráðanda eftir andlát Guðjóns, hafi verið í samræmi við vitund og vilja sóknaraðila, enda sé ekki vitað til þess, að hann hafi nokkurn tíma gert til- kall til eignarréttar í fyrrgreindri íbúð. Varnaraðili heldur því í fyrsta lagi fram, að hafna beri kröfu sóknaraðila vegna aðgerðaleysis hennar um að gæta réttar síns þau þrettán ár, sem liðu, frá því að faðir hennar lést og til andláts móður hennar. Vegna tómlætis sóknaraðila hljóti sönnunaraðstaða að verða mjög torveld í ágreiningsmáli þessu. Ekki sé unnt að treysta frásögnum, vitnisburði og sönnunarfærslu, sem möguleg hefði verið, ef hafist hefði verið handa þegar eftir andlát föð- ur sóknaraðila. Í því tilviki hefði a. m. k. móðir málsaðila verið til frásagn- ar. Hér beri einnig að telja til allt samtíðarfólk Petreu, sem týnt hafi tölunni á þessu tímabili, en hefði getað varpað ljósi á mál þetta. Hér sé því um að ræða greinileg tómlætisáhrif. Varnaraðili bendir í öðru lagi á, að erfðaréttarkrafa sóknaraðila sé fyrnd. Erfðaréttur lúti fyrningu samkvæmt fyrningarlögum nr. 14/1905, en skv. 2. tl. 4. gr. laganna fyrnist erfðaréttur á tíu árum. Varnaraðili kveður kröfu um hlutdeild í eignamyndun sambúðarfólks verða að koma frá öðrum hvorum sambúðaraðila í lifanda lífi. Erfingi hafi enga heimild, hvorki samkvæmt lögum né öðrum réttarheimildum, til að gera kröfu um hlutdeild arfleifanda í eignamyndun hans, á meðan hann var í sambúð. Hin óskipta sameign verði því aldrei til, nema gerð sé krafa um það frá öðrum hvorum sambúðaraðila. Ótvírætt sé, að Guðjón gerði aldrei slíka kröfu, og þegar af þessari ástæðu beri að hafna kröfu sóknaraðila. Leiði ofangreindar ástæður ekki til þess, að kröfu sóknaraðila verði hafn- að, vísar varnaraðili til þess, að sóknaraðili hafi við andlát föður síns afsal- að sér erfðarétti eftir hann. Sóknaraðili hafi haft alla möguleika á að kynna sér réttarstöðu sína eftir andlát hans. Það hafi hún ekki gert og villa hennar um réttarstöðu sína engin afsökun. Verði ekki á neitt ofangreint fallist, heldur varnaraðili því fram, að rangt 14 sé að meta óvígða sambúð til jafns við hjónaband í tilfelli sem þessu. Í því sambandi beri umfram allt að hafa í huga, að þegar Petrea festi kaup á fyrr- nefndri íbúð, hafi verið verulegur munur á fjárhagsstöðu hjóna og sambýlis- fólks. Enda þótt sambúðaraðilar hafi nú að mörgu leyti álíka réttarstöðu og hjón, beri að hafa í huga, að svo hafi ekki verið, þegar eignamyndun Petreu varð. Varnaraðili telur ástæðuna fyrir óvígðri sambúð Guðjóns og Petreu hafa getað verið áherslu á sameiginlegri ósk þeirra um aðskilinn fjárhag, þar með talinn ótvíræðan eignarrétt Petreu á fasteigninni. Af þessu megi ætla, að Petrea hafi valið að giftast Guðjóni ekki og að þau hafi í góðri trú kosið þetta sambúðarform til þess að ákvarða réttarstöðu sín á milli. Einnig megi ætla, að gild ástæða hafi legið að baki því, að Petrea var þinglýstur eigandi íbúðarinnar, en óvenjulegt hafi verið á þessum tíma, að sambýliskona væri þinglýstur eigandi fasteignar. Allt þetta styðji, að um aðskilinn fjárhag hafi verið að ræða. Eignarréttur Petreu á fasteigninni hafi verið ótvíræður, en fram lögð gögn sýni, að hún greiddi andvirði hennar. Auk þess hafi hún haldið því fram alla tíð, að hún ætti íbúðina. Hún hafi verið réttlát kona og sannsögul og varla haldið eignarrétti sínum á lofti, ef minnsti vafi hefði leikið á rétt- mæti hans gagnvart Guðjóni, enda hafi hann aldrei gert tilkall til íbúðarinn- ar. Varnaraðili telur, að hafa beri í huga í máli þessu, að sönnunaraðstaða sé mjög torveld vegna allra atvika. Krafa sóknaraðila sé með öllu ósönnuð, en ríkar kröfur verði að gera til sönnunar á hlutdeild í eignamyndun á sam- búðartíma sambýlisfólks. Beri fjölmargir dómar Hæstaréttar þessu ótvírætt vitni. Telur varnaraðili það liggja í augum uppi, að sönnunarbyrði um allar staðreyndir málsins sé hjá sóknaraðila. Tómlætisáhrifin valdi því, að sóknaraðili hafi hagnast á biðinni, þar sem Petrea og fleiri séu ekki lengur til frásagnar um málsatvik. Þetta hafi torveldað og gert leit að sönnunar- gögnum í máli þessu illviðráðanlega. Varnaraðili vísar til almennra reglna íslensks réttar um tómlæti og fyrn- ingu, almennra reglna sifjaréttarins um óvígða sambúð og almennra reglna erfðaréttarins. V. Það hefur verið talin meginregla íslensks réttar um fjárhagslegt uppgjör við slit óvígðrar sambúðar, að hvor aðili um sig teljist eiga þær eignir, er hann átti við upphaf sambúðarinnar og enn voru til, er henni lauk. Einnig hefur verið talið, að hvor aðili í slíkri sambúð eigi þau verðmæti, sem hann 15 eignast á sambúðartímanum. Þar sem ekki er formlegt fjárfélag með fólki, sem býr í óvígðri sambúð, hafa dómstólar í mörgum tilvikum talið óhjá- kvæmilegt við úrlausn ágreinings um slík fjárskipti að líta fram hjá beinni nafnskráningu eigna, sem myndast hafa á sambúðartíma, til að komast að sanngjarnri niðurstöðu. Þá verður að telja eðlilegt, að við skipti á búi sam- búðarfólks sé höfð hliðsjón af lengd sambúðar, fjárhag beggja aðila og framlagi hvors um sig til sameiginlegs heimilis á sambúðartíma. Óumdeilt er, að Petrea keypti fasteign þá, sem um er deilt. Hún fjár- magnaði kaupverðið, 199.500 kr., með því að taka á sig tvö áhvílandi lán, samtals að fjárhæð 100.000 kr., með andvirði braggainnréttingar, sem henni hafði verið gefin og metin var á 25.000 kr., og með peningagreiðslum, 74.500 kr. Í skattframtali Petreu árið 1959 kemur fram, að hún átti fyrir kaupin 25.000 kr. í peningum, sem hún notaði til kaupa á íbúðinni. Á sama skattframtali er þess einnig getið, að hún hafi fengið lán frá Þorsteini, syni sínum, 33.380 kr., og frá Guðjóni, sambýlismanni sínum, 15.000 kr. Ofangreind tvö lán, sem Petrea tók á sig, voru hvort um sig að fjárhæð 50.000 kr. Annað var frá bæjarsjóði Reykjavíkur, og skyldi endurgreiða það á fimmtíu árum með jöfnum greiðslum vaxta og afborgana, 2.327,51 kr. ár hvert, í fyrsta sinn 1. júní 1960. Hitt lánið var frá Byggingarsjóði ríkisins, og skyldi endurgreiða það á 25 árum með jöfnum árgjöldum vaxta, afborgana og 1% tillags til rekstrarkostnaðar, 4.387,60 kr. ár hvert, í fyrsta sinn Í nóvember 1961. Þar sem bæði lánin voru óverðtryggð, er ljóst, að lánskjör voru mjög hagstæð, enda umtalsverð verðbólga á lánstímanum, sem létti greiðslubyrði. Þá er til þess að líta, að frá 1960 hafði Petrea aldrei lægri árs- tekjur en 28.158 kr. og frá 1970 lægst 89.167 kr., svo að hún hefur haft góð tök á að greiða árlegar afborganir, sem voru samtals 6.715,11 kr. af áhvílandi lánum. Ekkert hefur komið fram í málinu, sem hrekur þá fullyrðingu varnar- aðila, að Petrea hafi sjálf fjármagnað kaup fasteignarinnar. Því til stuðnings er ekki síst sú staðreynd, að Guðjón, sambýlismaður hennar, lánaði henni 15.000 kr. árið 1958, og er lánsins sérstaklega getið á skattframtali hennar. Þrátt fyrir fimmtíu ára sambúð stofnuðu Guðjón og Petrea aldrei til hjú- skapar, og af gögnum málsins og framburði vitna verður ráðið, að það hafi aldrei staðið til. Þau ólu saman upp dóttur sína, sóknaraðila þessa máls, og dótturson Petreu, sem fæddist árið 1957. Guðjón og Petrea öfluðu bæði tekna, en hann hafði alla tíð hærri tekjur. Þau töldu ávallt fram til skatts hvort í sínu lagi, og samkvæmt skattskýrslum var eignum þeirra haldið að- skildum. Gögn málsins og framburður vitna þykja renna stoðum undir þá fullyrðingu varnaraðila, að ekki hafi verið fjárhagsleg samstaða með Guð- 16 Jóni og Petreu nema að litlu leyti; þau hafi haldið saman heimili, en hvort um sig borgað sínar skuldir með sínum tekjum og gefið gjafir hvort í sínu lagi. Bæði virðast þau hafa litið svo á, að Petrea ætti íbúðina, og er ekkert komið fram í málinu, sem bendir til þess, að Guðjón hafi talið sig eiga til- kall til hlutdeildar í henni. Miklu heldur hafa vitni borið, að hún hafi haft frumkvæði að kaupum á íbúðinni, en hann fremur latt hana. Svo virðist sem hann hafi sætt sig vel við þá skipan, sem var á fjármálum þeirra Petreu. Vitnið Guðrún Jóhanna Eggerz, ættleidd dóttir Guðjóns, bar fyrir dómi, að Guðjón hefði jafnan afhent Petreu þau laun, sem hann vann sér inn, en sá framburður fær hvorki stuðning í framburði annarra né í gögnum máls- ins, og verður það ekki talið sannað. Einnig telst ósannað, að Guðjón hafi að mestu eytt tekjum sínum í áfengi, tóbak og bílakaup, eins og varnaraðili hefur haldið fram. Skattframtöl þeirra Guðjóns og Petreu sýna, að verulegur munur var á launatekjum þeirra, en tekjur beggja voru þó tiltölulega lágar. Eins og at- vikum máls þessa er háttað, þykir tekjumunur þeirra þó ekki einn og sér veita örugga vísbendingu um, að Guðjón hafi lagt fram fé til sameiginlegs heimilishalds umfram Petreu og þar með stuðlað að eignamyndun Petreu á sambúðartíma. Því hefur ekki verið haldið fram í málinu, að Guðjón hafi með vinnu sinni á heimilinu eignast hlutdeild í eignamyndun hennar. Sóknaraðili vottaði sjálf hjá skiptaráðanda 12. júní 1984, að dánarbú föð- ur síns væri eignalaust, og bendir það til þess, að hún hafi, eins og móðir hennar, litið svo á, að faðir sinn hefði ekkert tilkall átt til fasteignarinnar. Hefur hún lýst því fyrir dóminum, að hún hafi ekki þorað að gera kröfu um, að dánarbúi föður síns væri skipt strax eftir andlát hans, af ótta við, að það gæti stofnað heilsu móður sinnar í hættu. Þá hefur hún borið, að sér hefði verið kunnugt um stöðu mála, þegar hún tilkynnti um eignaleysi bús- ins fyrir þrettán árum. Hún gerði þó enga tilraun til þess að leiðrétta ætlaða ranga yfirlýsingu sína fyrr en í apríl 1997, er hún fékk leyfi sýslumannsins í Reykjavík til einkaskipta á dánarbúi föður síns, nokkrum mánuðum eftir að hún sótti um leyfi til einkaskipta á dánarbúi móður sinnar. Með hliðsjón af kröfugerð sóknaraðila í þessu máli hefði verið full ástæða til þess, að hún gerði fyrr athugasemdir við meðferð dánarbús föður síns. Aðgerðaleysi sóknaraðila hefur torveldað sönnunarfærslu í málinu, og verður hún fremur en varnaraðili að gjalda þess. Með hliðsjón af því, sem að framan hefur verið rakið, þykir sóknaraðili ekki hafa fært sönnur fyrir því, að faðir hennar hafi eignast hlutdeild í fast- eign þeirri, sem hér er deilt um, og verður hún að bera hallann af þeim sönnunarskorti. Verður því að hafna kröfum hennar. 17 Eftir atvikum þykir hæfilegt, að sóknaraðili greiði varnaraðila 100.000 kr. í málskostnað, og hefur þá verið tekið tillit til skyldu varnaraðila til að greiða lögmanni sínum virðisaukaskatt af málflutningsþóknun. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kvað upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Hafnað er þeirri kröfu sóknaraðila, Ólínu Kristínar Guðjónsdóttur, að viðurkennt verði, að helmingur íbúðar á 3. hæð til hægri í fast- eigninni Gnoðarvogi 38, Reykjavík, renni í dánarbú Guðjóns Brynj- ólfssonar. Sóknaraðili greiði varnaraðila, Þorsteini Ólasyni, 100.000 krónur í málskostnað. 18 Þriðjudaginn 6. janúar 1998. Nr. 520/1997. — Samtök verslunarinnar — Félag íslenskra stórkaupmanna (Baldvin Hafsteinsson hdl.) gegn íslenska ríkinu og Lyfjaverðsnefnd (Einar Karl Hallvarðsson hrl.) Kærumál. Frávísunarúrskurður staðfestur. Vanreifun. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arn- ljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 12. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 29. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 3. desember 1997, þar sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðilum var að hluta vísað frá dómi. Kæruheimild er í j-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurði héraðs- dómara verði hrundið og lagt fyrir hann að taka málið í heild til efnislegrar meðferðar. Þá krefst sóknaraðili kærumálskostnaðar. Varnaraðilar krefjast þess, að hinn kærði úrskurður verði stað- festur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Rétt þykir, að aðilar beri hver sinn kostnað af kærumáli þessu. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 3. desember 1997. I. Mál þetta, sem tekið var til úrskurðar um kröfu um frávísun málsins að hluta að loknum munnlegum málflutningi 13. nóvember sl., var höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 22. og 23. apríl 1997. Málið var þingfest 15. maí 1997. 19 Stefnandi er Samtök verslunarinnar — Félag íslenskra stórkaupmanna, kt. 530169-5459, Húsi verslunarinnar, Kringlunni 7, Reykjavík. Stefndu eru heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra, kt. 600169-6109, Laugavegi 116, Reykjavík, og Lyfjaverðsnefnd, kt. 600169-6109, Laugavegi 163, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru eftirfarandi: 1. Að ákvörðun Lyfjaverðsnefndar, dags. 22. nóvember 1996, sem kynnt var í dreifibréfi nr. 7/1996, dags. 12. desember 1996, þess efnis, að hámarks- verð lyfja í heildsölu skyldi frá og með 1. janúar 1997 breytast þannig: öll lyf með kostnaðarverð 1.000 kr. og lægra hækki um 1,77%, öll lyf með kostnaðarverð 3.000 kr. og hærra lækki um 2,65%, verði felld úr gildi og dæmd ógild. 2. Að kveðið verði með dómi á um, að heilbrigðis- og tryggingamálaráð- herra sé skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda vegna félagsmanna sinna á því tjóni, sem þeir hafa nú þegar beðið og munu koma til með að bíða sem afleiðingu af hinni umstefndu, ólögmætu ákvörðun Lyfjaverðsnefndar, dags. 22. nóvember 1996. Þá krefst stefnandi málskostnaðar úr hendi stefndu ásamt virðisauka- skatti, 24,5%, auk dráttarvaxta lögum samkvæmt. Dómkröfur stefndu eru þær aðallega: 1. Að vísað verði frá dómi kröfum stefnanda samkvæmt öðrum lið dóm- krafnanna. 2. Að stefndu verði sýknaðir af öðrum kröfum stefnanda. Til vara, að stefndu verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda. Í öllum tilvikum er þess krafist, að stefnanda verði gert að greiða stefndu málskostnað samkvæmt mati dómsins. Í frávísunarhluta málsins eru eftirfarandi kröfur gerðar: Af hálfu stefndu er þess nánar tiltekið krafist, að vísað verði frá dómi svohljóðandi kröfum stefnanda: „Í öðru lagi krefst stefnandi þess, að kveð- ið verði með dómi á um, að heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra sé skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda vegna félagsmanna sinna á því tjóni, sem þeir hafa nú þegar beðið og munu koma til með að bíða sem afleiðingu af hinni umstefndu, ólögmætu ákvörðun Lyfjaverðsnefndar, dags. 22. nóvember 1996.“ Þá er krafist málskostnaðar vegna þessa þáttar málsins. Af hálfu stefnanda er þess krafist, að frávísunarkröfu stefndu verði hafn- að. Málið er upphaflega höfðað af Félagi íslenskra stórkaupmanna. Félagið sameinaðist Samtökum verslunarinnar 27. maí 1997, og ber hið sameinaða 20 félag nafnið Samtök verslunarinnar — Félag íslenskra stórkaupmanna. Hið sameinaða félag tók við aðild málsins sóknar megin við fyrirtöku 24. októ- ber sl. TI. Málsatvik eru í stórum dráttum þau, að með ákvörðun, dags. 22. nóvem- ber 1996, ákvað Lyfjaverðsnefnd, sem starfar á grundvelli 40. gr. lyfjalaga nr. 93/1994, að gera þá almennu breytingu á hámarksverði lyfja í heildsölu, að öll lyf með kostnaðarverð 1.000 kr. og lægra skyldu hækka um 1,77% og að öll lyf með kostnaðarverð 3.000 kr. og hærra skyldu lækka um 2,65%. Þessi ákvörðun var tilkynnt í dreifibréfi heilbrigðis- og tryggingamálaráðu- neytisins nr. 7/1996. Að mati Lyfjaverðsnefndar var talið, að breyting þessi myndi hafa í för með sér heildartekjulækkun, að fjárhæð 46.207.754 kr. miðað við óbreytta heildarlyfjaveltu. Með bréfi, dags. 18. desember 1996, var ákvörðun þessari harðlega mót- mælt af hálfu stefnanda og þess krafist, að hún yrði felld úr gildi. III. Stefnandi kveður það vera hlutverk Lyfjaverðsnefndar að ákvarða há- marksverð á lyfseðilsskyldum lyfjum, bæði í heildsölu og smásölu, en skv. 2. mgr. 40. gr. laga nr. 93/1994 skuli lyfjainnflytjendur, -framleiðendur eða um- boðsmenn þeirra sækja um hámarksverð lyfja svo og allar verðbreytingar á lyfseðilsskyldum lyfjum. Stefnandi kveður Lyfjaverðsnefnd vera þannig saman setta, að í henni sitji þrír menn skipaðir af heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra til fjögurra ára Í senn. Jafnframt taki fulltrúar samtaka lyfsala annars vegar og innflytj- enda hins vegar sæti í nefndinni eftir því, hvort verið er að ræða um há- marksverð í smásölu eða heildsölu. Með reglugerð nr. 501/1996 hafi með tilvísun til 44. gr. lyfjalaga verið sett nánari ákvæði um ákvörðun lyfjaverðs. Í 1. mgr. 4. gr. reglugerðarinnar segi m. a., að markaðsleyfishafar eða umboðsmenn þeirra skuli sækja um há- marksverð í heildsölu og allar verðbreytingar til hækkunar. Í 1. mgr. 8. gr. sé ákvæði, sem heimili bæði Lyfjaverðsnefnd og/eða hagsmunaaðilum að krefjast endurskoðunar á áður ákvörðuðu hámarksverði, þegar um breyttar aðstæður eða nýjar upplýsingar er að ræða. Stefnandi heldur því fram, að almennt geti nefndin ekki að eigin frum- kvæði tekið fyrri ákvarðanir um verðlagningu lyfja í heildsölu til endur- skoðunar. Nefndinni beri eingöngu að taka afstöðu til einstakra lyfjaverðs- umsókna og samþykkja það verð, sem sótt er um, eða hafna því. Stefnandi styður kröfur sínar um ógildingu ákvörðunar Lyfjaverðsnefnd- ar því, að hún brjóti gegn ákvæðum lyfjalaga nr. 93/1994 og reglugerðar nr. 21 501/1996 og að bæði ákvæði reglugerðarinnar og ákvarðana Lyfjaverðs- nefndar séu andstæð ákvæðum tilskipunar EB nr. 89/105/EB. Stefnandi kveður Lyfjaverðsnefnd, frá því að hún tók til starfa í byrjun árs 1996, hafa m. a. lagt áherslu á breytingar á álagningu í heildsölu, þannig, að álagningin færi stiglækkandi, eftir því sem kostnaðarverð lyfja hækkaði. Þessum hugmyndum hafi margsinnis verið hafnað af stefnanda, sem álíti, að slík breyting samræmist ekki hlutverki nefndarinnar. Stefnandi telur, að vegna þeirra breytinga, sem gerðar voru á ákvæðum laga um ákvörðun lyfjaverðs með setningu laga nr. 93/1994, sé Lyfjaverðsnefnd með öllu óheimilt að taka ákvarðanir um álagningu í heildsölu eina og sér, enda kveði lögin skýrt á um, að ákveða skuli hámarksverð lyfs. Jafnframt telur stefnandi, að liggja verði fyrir umsókn frá lögákveðnum aðila ásamt upplýs- ingum frá honum, til þess að unnt sé að taka ákvörðun. Stefnandi telur, að ákvæði 8. gr. reglugerðar nr. 501/1996, að því er varðar heimild Lyfjaverðsnefndar til að krefjast endurskoðunar á fyrri ákvörð- unum sínum, skorti fullnægjandi lagastoð. Einnig brjóti ákvörðun nefndar- innar gegn ákvæði 8. gr., þar sem orðalag ákvæðisins bendi ótvírætt til þess, að fram þurfi að fara viðræður milli aðila um breytingar á áður ákvörðuðu hámarksverði í heildsölu, áður en slík ákvörðun er tekin. Þá liggi ekki fyrir, að ákvörðunin hafi verið tekin vegna breyttra aðstæðna eða nýrra upplýs- inga, og ekki sé að finna nokkurn rökstuðning í hinni umdeildu ákvörðun. Stefnandi telur, að við ákvarðanir um lyfjaverð verði að hafa hliðsjón af ákvæðum 2., 3. og 6. gr. tilskipunar Evrópusambandsins nr. 105/1989, en nefnd tilskipun hafi verið meðal þeirra gerða, sem aðilar að samningnum um hið evrópska efnahagssvæði hafi skuldbundið sig til að taka mið af, sbr. lög nr. 2/1993. Með hliðsjón af ofangreindum ákvæðum tilskipunarinnar tel- ur stefnandi, að Lyfjaverðsnefnd eigi að skoða verðútreikninga innflytjenda og framleiðenda á heildstæðan hátt, og því sé hin umstefnda ákvörðun Lyfjaverðsnefndar í heild andstæð tilskipuninni. Stefnandi reisir kröfu sína um viðurkenningu á skaðabótaskyldu stefnda heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra á því, að hin umstefnda ákvörðun Lyfjaverðsnefndar hafi á ólögmætan hátt rýrt tekjur félagsmanna sinna og að nauðsynlegt sé að fá kveðið á um það í dómi, að heilbrigðisyfirvöldum beri að bæta það tjón, sem aðilar muni bíða sem afleiðingu af ætlaðri, ólög- mætri ákvörðun. Stefnandi kveður Lyfjaverðsnefnd starfa á ábyrgð og í skjóli ráðherra, enda segi í 2. mgr. 1. gr. lyfjalaga, að nefndin skuli ásamt öðrum nefndum vera ráðherra til ráðuneytis um framkvæmd laganna. Hin umstefnda ákvörðun hafi beinlínis verið tekin til að lækka lyfjaverð og án alls samráðs 22 við markaðsleyfishafa. Ákvörðunin hafi bein áhrif á heildsöluálagningu lyfja og skerði verulega tekjur þeirra af sölu lyfseðilsskyldra lyfja. Lyfja- verðsnefnd hafi reiknað út, að tekjuskerðing næmi u. þ. b. 46.207.000 kr. miðað við óbreytta lyfjaveltu. Stefnandi telur aukna lyfjaveltu vera varlega áætlaða 12% á ári og tekjuskerðinguna því nærri 52 m. kr. Tilgangur breytinganna hafi eingöngu verið sá að lækka lyfjakostnað hins opinbera á kostnað markaðsleyfishafa og hafi þannig leitt til tjóns fyrir fé- lagsmenn stefnanda. Hins vegar sé enn ekki ljóst, á meðan hinu ólögmæta ástandi sé ekki lokið, hvert endanlegt tjón muni verða. Stefnanda sé því nauðsynlegt, samhliða því að fá hinni ólögmætu ákvörðun hnekkt að fá staðfestingu á bótaskyldu stefnda félagsmönnum sínum til handa. Um laga- rök að þessu leyti vísar stefnandi m. a. til 2. mgr., sbr. 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991. IV. Frávísunarkrafa stefndu er aðallega byggð á því, að stefnandi geti ekki haft uppi bótakröfu á grundvelli 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991, enda ekki raunhæft að sérgreina hugsanlegan bótarétt félagsmanna stefnanda sem til- tekin réttindi í skilningi ákvæðisins. Stefndu telja, að skýra verði ákvæði 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991 þröngt og að viðfangsefnið verði að kristallast í lögum viðkomandi félags. Félagið geti ekki haft uppi viðurkenningarkröfu vegna félagsmanna sinna um skaðabótaskyldu á grundvelli almennt orðaðra ákvæða um, að félagið skuli gæta hagsmuna félagsmanna sinna á allan hátt. Stefndu telja það ekki sam- rýmast hlutverki, markmiði eða tilgangi stefnanda samkvæmt lögum fé- lagsins á þeim tíma, sem málið var höfðað, að gera kröfu um viðurkenningu á skaðabótaskyldu vegna félagsmanna sinna. Skaðabótakröfur séu einstakl- ingsbundnir hagsmunir, sem hver tjónþoli verði að sækja sjálfur, og verði ekki skildir frá honum nema með framsali. Ljóst sé, að stefnandi geti ekki án sérstaks umboðs eða framsals bótakröfu orðið aðili að máli varðandi ágreining um fjárhæð skaðabóta og geti því ekki heldur fengið viðurkenn- ingardóm um skaðabótaskyldu. Þá telja stefndu, að málarekstur um viðurkenningu á bótaskyldu verði að vera milli sömu aðila og málarekstur um fjárhæð skaðabótanna og vísa um það til 31. gr. laga nr. 91/1991, sem fjallar um skiptingu á sakarefni. Stefndu telja 2. mgr. 25. gr. ekki gera ráð fyrir, að einn aðili geti fengið dóm á hend- ur öðrum um bótaskyldu hans og þriðji aðilinn svo sótt bæturnar í öðru máli. Þá benda stefndu á, að mörgum skilyrðum þurfi að fullnægja, til þess að 23 um skaðabótaskyldu teljist vera að ræða. Sýna þurfi fram á orsakatengs|, sennilega afleiðingu og hvort viðkomandi hagsmunir njóti skaðabótavernd- ar. Því sé ekki nægjanlegt að sýna fram á sök eða ólögmæta athöfn. Stefndu telja það geta valdið sér réttarspjöllum að þurfa að verjast bótaskyldu með þessum hætti, þar sem ekki sé unnt að kanna bótagrundvöll í einstaka til- fellum. Þá verði sú skylda ekki lögð á stefndu að útdeila bótafjárhæð til ótiltekins fjölda bótakrefjenda. Frávísunarkrafan er einnig studd því, að krafa stefnanda um viðurkenn- ingu á skaðabótaskyldu sé óljós og vanreifuð og þannig ósamrýmanleg meginreglum réttarfars um skýran og glöggan málatilbúnað, sbr. d- og e-lið 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991. Óljóst sé, hvort umkrafinn viðurkenningar- dómur eigi að binda heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra gagnvart stefn- anda eða einstökum félagsmönnum, einum eða fleirum. Engin grein sé gerð fyrir fjölda bótakrefjenda, tjón þeirra ekki útlistað og ekki fjallað um orsakatengsl. Þá verði ekki ráðið af kröfugerð stefnanda, eins og hún sé fram sett í stefnu, milli hverra bótaábyrgð stofnist, en þess sé krafist, að heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra verði dæmdur skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda vegna félagsmanna sinna. Ekki liggi fyrir nein umboð frá félagsmönnum stefnanda eða framsöl á bótakröfum, en ljóst sé, að stefnandi eigi ekki bótakröfu á hendur stefndu. Í rökstuðningi fyrir sýknu af kröfu stefnanda um viðurkenningu á skaða- bótaskyldu kemur fram, að óraunhæft sé að telja stefnanda réttan aðila að réttarsambandi um bótaskyldu, svo sem kröfugerð sé sett fram, enda sé fé- lagið ekki aðili, sem hafi beina hagsmuni af ákvörðun Lyfjaverðsnefndar. Telja stefndu, að þar sem engu réttarsambandi geti verið til að dreifa milli ákvarðana Lyfjaverðsnefndar og réttarstöðu stefnanda, verði að sýkna vegna aðildarskorts, sbr. 2. mgr. 16. gr. laga nr. 19/1991, enda hafi engin sönnun komið fram um, að stefnandi eigi aðild að viðurkenningarmáli um bótaskyldu eða að stefnandi hafi að lögum milligöngu um að fá viður- kenndan bótarétt fyrir einstaka félagsmenn. Enn fremur halda stefndu því fram, að stefnanda hafi ekki verið valdið tjóni og ekki verið sýnt fram á, að ákvarðanir Lyfjaverðsnefndar hafi bitnað á stefnanda með bótaskyldum hætti. Jafnframt vísa stefndu til þess, að fulltrúi stefnanda í Lyfjaverðsnefnd hafi ekki verið andsnúinn ákvörðun nefndarinnar og ákvörðunin m. a. ver- ið reist á tillögum hans í nafni stefnanda. Þá mótmæla stefndu viðurkenningarkröfu stefnanda um bótaskyldu sem of víðtækri að því leyti, að hún vísi til hins ókomna, en ef fallist verði á ógildingarkröfu stefnanda, sé bótaskylda óraunhæf nema sem afleiðing af ákvörðun nefndarinnar, uns hún sæti ógildingu. 24 v. Stefnandi kveður frávísunarkröfuna svo órökstudda og vanreifaða, að erfitt hafi verið fyrir stefnanda að verjast henni. Sá, sem haldi því fram, að krafa sé vanreifuð, verði að benda á, í hverju sú vanreifun sé fólgin. Það hafi stefndu ekki gert og verði að bera hallann af þeim málatilbúnaði. Stefnandi telur, að ef löggjafinn hafi ætlað að takmarka rétt til að höfða mál á grundvelli 2. og 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991, hafi borið að kveða skýrt á um það í lögunum. Þar sem svo hafi ekki verið gert, séu engin efni til að skýra ákvæðin þröngt. Stefnandi telur rökstuðning stefndu fyrir frávísunarkröfu öðru fremur snúa að því, gagnvart hverjum skaðabótaskyldan stofnist, og sé því í raun byggt á aðildarskorti. Stefnandi bendir í því sambandi á, að aðildarskortur leiði til sýknu, en ekki frávísunar. Stefnandi upplýsir, að innan félagsins starfi ýmsir hópar félagsmanna, svo sem matvöruhópur og lyfjahópur. Ríkisvaldið hafi viðurkennt stöðu sam- takanna og hlutverk þeirra sem hagsmunagæsluaðila. Þannig hafi t. d. Sam- tök verslunarinnar tilnefnt einn aðila af fjórum, þegar fjallað sé um málefni lyfjaheildsölu í Lyfjaverðsnefnd. Stefnandi telur það fyllilega samrýmast til- gangi félagsins að fjalla um þau mál, sem lögð séu fyrir dóminn. Stefnandi kveður framsetningu kröfunnar alls ekki andstæða 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991, heldur til þess fallna að skýra þann farveg, sem málið sé rekið eftir. Stefnandi telur enn fremur, að í 2. mgr. 25. gr. laganna sé tekið af skarið um að heimila viðurkenningarkröfur eins og þá, sem höfð sé uppi í þessu máli. Ákvæðið heimili í raun skiptingu sakarefnis, áður en mál er höfðað, þar sem 31. gr. laganna heimili aftur á móti slíka skiptingu, eftir að mál hefur verið höfðað. Af skipun 3. mgr. 25. gr. í lögunum megi ráða, að félagasamtök hafi samkvæmt ákvæðinu tök á að gera sömu kröfur og ein- staklingar skv. 2. mgr. 25. gr. Stefnandi telur ekkert vera því til fyrirstöðu, að félagið krefji stefndu um bætur vegna félagsmanna sinna án sérstaks umboðs. Þá telur stefnandi, að túlka verði 3. mgr. 25. gr. með þeim hætti, að félagi sé í raun gert kleift að standa vörð um hagsmuni félagsmanna sinna sem heildar. Frá því sjónar- miði sé vafasamt að gera kröfu um, að í stefnu sé afmarkað, hvaða fé- lagsmenn það séu, sem eigi hagsmuna að gæta. Ljóst sé, að málið sé rekið vegna þeirra aðila, sem standi að innflutningi og heildsölu lyfja í landinu. At hálfu stefnanda er fallist á, að heimild félagsins nái aðeins til þess að fá dóm um skyldu stefndu til að greiða bætur, en að sækja þurfi bótafjár- hæð í öðru máli. Krafa um greiðslu tiltekinnar bótafjárhæðar verði ekki sett fram nema á grundvelli framsals. Í slíku máli verði að sýna fram á, að til- 25 tekinn aðili hafi orðið fyrir tjóni og hvert tjónið er. Þar sem mál þetta sé ekki höfðað til innheimtu skaðabóta, geti ekki verið um vanreifun að ræða, þótt ekki sé gerð grein fyrir tjóni vegna hinnar ólögmætu ákvörðunar. VI. Niðurstaða. Í 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991 er það skilyrði sett fyrir því, að félag eða samtök manna geti rekið mál til viðurkenningar á tilteknum réttindum fé- lagsmanna, að það samrýmist tilgangi félagsins eða samtakanna að gæta þeirra hagsmuna, sem dómkrafan tekur til. Mál þetta er, sem fyrr segir, upphaflega höfðað af Félagi íslenskra stór- kaupmanna. Þegar málið var höfðað, höfðu lög félagsins að geyma svo- hljóðandi ákvæði um hlutverk, markmið og tilgang félagsins: „2. BI. Hlutverk félagsins er að efla samvinnu meðal fyrirtækja í innflutningi, út- flutningi og vörudreifingu, að gæta hagsmuna félagsmanna á allan hátt og stuðla að því, að verslun í landinu sé rekin á frjálsum og heilbrigðum grundvelli. 3. gr. Markmiði sínu hyggst félagið ná þannig: 1. Beita sér fyrir því, að öll starfandi fyrirtæki í innflutningi, útflutningi og vörudreifingu gangi í félagið. 2. Reka skrifstofu, sem m. a. hafi það verkefni að veita félagsmönnum, erlendum aðilum og opinberum stofnunum sem fyllstar upplýsingar um allt það, sem gæti komið þeim að gagni við starfsemi þeirra, svo og annast allan rekstur félagsins. 3. Beita sér fyrir umbótum á verslunarlöggjöf og verslunarháttum, sporna við löggjöf og fyrirmælum stjórnvalda, er skapa misrétti og skerða rétt og frjálsræði kaupsýslumanna. 4. Beita sér fyrir því við stjórnvöld landsins, að hvers konar höft, verð- lagsákvæði og þvinganir í verslun og viðskiptum verði afnumin. 5. Vinna gegn óheilbrigðum viðskiptaháttum. 6. Safna skýrslum, eftir því sem föng eru á, um utanríkisverslun og vöru- dreifingu almennt. 7. Vinna að því, að komið verði á sem mestri og bestri verknýtingu og fá til þess sérfræðing að leiðbeina félagsmönnum, ef þörf krefur. 8. Vinna að tryggingu vinnufriðar í landinu og enn fremur að koma í veg fyrir verkföll og verkbönn með friðsamlegum samningum vinnusala og vinnukaupenda. 26 9. Að fela stjórn að fara með samningsumboð fyrir félagsmenn sína í kjarasamningum við launþega. Stjórn er heimilt að fela það öðrum, eftir því sem heppilegt þykir.“ Ljóst þykir, að krafa stefnanda um ógildingu á ákvörðun Lyfjaverðs- nefndar frá 22. nóvember 1996 samrýmist vel hlutverki félagsins og tilgangi, sbr. 2. gr. og 3. og 4. tl. 3. gr. laga félagsins. Sú hagsmunagæsla, sem felst í kröfu um viðurkenningu á skaðabótaábyrgð gagnvart stefnanda vegna fé- lagsmanna, á sér hins vegar ekki beina stoð í lögum félagsins. Ekki er af hálfu stefnda gerð athugasemd við aðild eða fyrirsvar varnar megin, enda þótt eðlilegra hefði talist, að íslenska ríkinu væri stefnt. Aðild stefnanda að kröfu um viðurkenningu á bótaskyldu er, sem fyrr segir, grundvölluð á 2. og 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991. Samkvæmt 2. mgr. 25. gr. laganna er heimilt að hafa uppi viðurkenningarkröfu um tilvist eða efni réttinda eða réttarsambands, sem aðili hefur lögvarða hagsmuni af að fá skorið úr um. Fallast má á með stefnanda, að þessi heimild taki einnig til fé- lags eða samtaka manna, sem hafa uppi kröfu á grundvelli 3. mgr. 25. gr. Dómari getur samkvæmt 31. gr. laga nr. 91/1991 ákveðið að skipta sakar- efni þannig, að fyrst verði dæmt sérstaklega um tiltekin atriði máls, meðan Önnur atriði þess hvíla og bíða þess að verða dæmd, og tekur heimildin m. a. til skaðabótamála, sbr. 2. mgr. 31. gr. Af ákvæðinu verður ekki dregin sú ályktun, að ekki megi höfða sérstakt mál um viðurkenningu á bóta- skyldu á grundvelli 2. eða 3. mgr. 25. gr. og annað um sjálfa bótafjárhæðina. Telja verður, að úrlausnir um bótaábyrgð og greiðslu skaðabóta séu svo tengdar, að gera verði þá kröfu, að sá, sem krefst viðurkenningar á bóta- ábyrgð, hafi forræði á skaðabótakröfunni í heild og geti þar með höfðað mál til greiðslu skaðabóta. Fyrir liggur, að stefnandi krefst ekki viðurkenn- ingar á bótaábyrgð á grundvelli umboðs eða framsals bótakrafna frá fé- lagsmönnum sínum. Þar sem ljóst þykir, að stefnandi gæti ekki í eigin nafni gert kröfu um greiðslu skaðabóta vegna félagsmanna sinna, er honum ekki heldur unnt að krefjast dóms um afmarkaðan hluta skaðabótakrafnanna. Til að knýja fram dóm um viðurkenningu á bótaskyldu þarf bótakrefj- andi að sýna fram á fleira en saknæma og ólögmæta athöfn. Hann þarf að leiða í ljós, að um orsakasamband sé að ræða, tjónið sé sennileg afleiðing af hinni ólögmætu athöfn og raskað hafi verið hagsmunum, sem verndaðir eru með skaðabótareglum. Telja verður, að þessi skilyrði skaðabótaábyrgðar séu svo tengd einstökum tjónþolum, að dómur um viðurkenningu á bóta- ábyrgð verði ekki felldur, nema einstök tjónstilvik séu skoðuð. Með hliðsjón af því, sem að framan er rakið um eðli skaðabótakrafna, þykir það ekki samrýmast tilgangi stefnanda, eins og hann kom fram í lög- um Félags íslenskra stórkaupmanna, þegar mál þetta var höfðað, að gæta 21 þeirra hagsmuna, sem felast í kröfu um, að skorið verði úr um skaðabóta- ábyrgð heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra gagnvart ótilgreindum félags- mönnum stefnanda. Með vísan til þessa og annars, sem fyrr var rakið, verð- ur ekki talið, að höfðun málsins fullnægi skilyrðum 3. mgr. 25. gr. laga nr. 91/1991. Þá er fallist á með stefndu, að málið teljist ekki nægjanlega reifað af hálfu stefnanda um aðild stefnanda, hvað skaðabótakröfuna varðar, og um önnur skilyrði bótaábyrgðar en ólögmæti ákvörðunar Lyfjaverðsnefndar, og er málatilbúnaður stefnanda ekki í samræmi við d- og e-lið 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991 að þessu leyti. Af ofangreindum ástæðum verður ekki hjá því komist að vísa frá dómi kröfu stefnanda um viðurkenningu á skaðabótaskyldu stefnda, heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra. Rétt er eftir atvikum, að hvor aðili beri sinn kostnað af þessum þætti málsins. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kvað upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Vísað er frá dómi þeirri kröfu stefnanda, Samtaka verslunarinnar - Félags íslenskra stórkaupmanna, að kveðið verði með dómi á um, að heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra sé skaðabótaskyldur gagnvart stefnanda vegna félagsmanna sinna á því tjóni, sem þeir hafi nú þegar beðið og muni koma til með að bíða sem afleiðingu af hinni um- stefndu, ólögmætu ákvörðun Lyfjaverðsnefndar, dags. 22. nóvember 1996. Málskostnaður í þessum þætti málsins fellur niður. 28 Miðvikudaginn 7. janúar 1998. Nr. 503/1997. — Eysteinn Þorvaldsson (Magnús Thoroddsen hrl.) segn Hörn Harðardóttur (Dögg Pálsdóttir hrl.) Kærumál. Opinber skipti. Óvígð sambúð. Samningur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 4. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 12. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1997, þar sem fallist var á kröfu varnaraðila um, að opinber skipti færu fram til fjárslita vegna slita á óvígðri sambúð hennar og sóknaraðila. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að hafnað verði kröfu varnaraðila um opinber skipti. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Samkvæmt gögnum málsins voru aðilar í óvígðri sambúð frá ár- inu 1967 þar til í júlí 1994. Eins og nánar er rakið í úrskurði héraðs- dómara, átti sóknaraðili við sambúðarslitin íbúð að Drápuhlíð 43 í Reykjavík og bifreið, en auk þess áttu aðilar innanstokksmuni, þar með talið bókasafn og málverk. Í tengslum við sambúðarslitin keypti varnaraðili íbúð að Kárastíg 9 a í Reykjavík. Varnaraðili hef- ur ekki andmælt staðhæfingum sóknaraðila um, að hann hafi greitt alla útborgun kaupverðs íbúðarinnar auk þess að taka að sér gagn- vart varnaraðila að greiða afborganir af veðskuldum, sem hvíldu á íbúðinni við kaupin. Varnaraðili hefur ekki heldur mótmælt því, að í fram lögðum gögnum frá sóknaraðila sé réttilega greint frá því, hvernig innanstokksmunum hafi verið skipt á milli þeirra við lok sambúðarinnar, en samkvæmt þeim gögnum fékk varnaraðili veru- legan hluta munanna, ef frá er talið bókasafn. Þá verður ekki séð, 29 að varnaraðili hafi sérstaklega mótmælt þeirri fullyrðingu sóknar- aðila, að hann hafi greitt henni með peningum sem svaraði helmingi af verðmæti fyrrnefndrar bifreiðar. Sóknaraðili reisir kröfur sínar í málinu á því, að samningur hafi komist á milli sín og varnaraðila um fjárslit við lok sambúðar þeirra, og hafi sá samningur verið efndur með framangreindum ráðstöfunum. Varnaraðili byggir hins vegar á því, að vegna ágreinings við sóknar- aðila hafi ekki verið gengið frá endanlegu samkomulagi um eigna- skipti, þótt munum hafi að einhverju leyti verið skipt á milli þeirra við sambúðarslitin og íbúð hafi þá verið keypt fyrir varnaraðila. Í lögum eru ekki gerðar sérstakar kröfur um form samnings um fjárslit við lok óvígðrar sambúðar. Gilda því um það efni almennar reglur. Ljóst er, að fyrrnefndar ráðstafanir, sem aðilar gerðu um eignaskipti í beinum tengslum við sambúðarslit, hljóta að hafa stuðst við samkomulag þeirra á milli. Af þeim upplýsingum, sem liggja fyrir í málinu um fjármál aðila, verður ekki séð, að einhver ákveðin atriði varðandi fjárslitin hafi að þessu gerðu þurft að teljast óútkljáð. Þegar þess er gætt, verður að fallast á, að sóknaraðili hafi sýnt nægilega fram á, að samningur hafi komist á um fjárslit á milli aðila, enda lét varnaraðili ekki sannanlega í ljós fyrr en í desember 1996, að hún teldi fjárslitunum ekki hafa verið lokið með þeim ráð- stöfunum, sem áður er getið. Samkvæmt þessu verður að hafna kröfu varnaraðila um opinber skipti. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hafnað er kröfu varnaraðila, Harnar Harðardóttur, um opinber skipti til fjárslita vegna slita á óvígðri sambúð hennar og sóknaraðila, Eysteins Þorvaldssonar. Málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 24. nóvember 1997. I. Mál þetta var þingfest 12. júní 1997 og tekið til úrskurðar 27. október sl. að loknum munnlegum málflutningi. Sóknaraðili er Hörn Harðardóttir, kt. 141038-4869, Hólavegi 3, Dalvík. 30 Varnaraðili er Eysteinn Þorvaldsson, kt. 230632-4489, Drápuhlíð 43, Reykjavík. Dómkröfur sóknaraðila eru þær, að kveðinn verði upp úrskurður um opinber skipti til fjárslita milli hennar og varnaraðila. Einnig gerir sóknar- aðili kröfu um málskostnað úr hendi varnaraðila að mati dómsins auk virðisaukaskatts að skaðlausu. Dómkröfur varnaraðila eru þær, að kröfu sóknaraðila um opinber skipti á búi málsaðila verði hrundið og sóknaraðila gert að greiða varnaraðila málskostnað að skaðlausu að mati dómsins. I. Aðilar þessa máls voru í sambúð frá árinu 1967 til 12. júlí 1994, þegar þau slitu samvistir. Á sambúðartímanum eignuðust þau eina dóttur, fædda 11. Júní 1977. Síðast bjuggu þau saman í íbúð að Drápuhlíð 43, sem var þing- lesin eign varnaraðila. Við sambúðarslitin fluttist sóknaraðili í minni íbúð að Kárastíg 9 a í Reykjavík, sem varnaraðili greiddi að öllu leyti, þ. á m. með andvirði láns, sem hann tók og hefur greitt afborganir af. Varnaraðili bjó áfram í íbúðinni að Drápuhlíð 43 ásamt dóttur málsaðila. Íbúðin að Drápuhlíð 43 er veðsett fyrir þremur lánum frá Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins, upphaflega að höfuðstól 670.000 kr., sem sóknaraðili tók á árunum 1986 til 1990 og hefur alla tíð greitt af. lll. Sóknaraðili kveður fjárhagslega samstöðu hafa myndast með aðilum á sambúðartímanum. Fjármál þeirra hafi verið sameiginleg svo og eignir, sem urðu til í þeirra búi. Við sambúðarslitin hafi þau m.a. átt íbúðina að Drápuhlíð 43, innbú þar á heimilinu og Toyota Tercel-bifreið. Eignir og skuldir hafi því verið sameiginlegar. Heimilishald og innkaup hafi verið að fullu á ábyrgð sóknaraðila á sambúðartímanum, en auk þess hafi hún verið útivinnandi nánast allan sambúðartímann. Þau hafi bæði aflað fjár til heim- ilishalds, en sóknaraðili þó meira, þar sem hún hafi ekki verið skemur í námi á sambúðartímanum. Þau hafi hins vegar ekki verið skráð í sambúð hjá Hagstofu Íslands og ekki talið fram til skatts saman. En þau hafi sann- anlega búið saman í 26 ár og eignast barn í sambúðinni. Öllum skilyrðum 100. gr. laga nr. 20/1991 fyrir kröfu um opinber skipti til fjárslita milli aðila sé því fullnægt. Sóknaraðili styður kröfu sína um opinber skipti enn fremur þeim rökum, að skiptum á búi aðila sé ekki lokið, heldur hafi ágreiningur verið með þeim, síðan sambúð lauk, hvernig ætti að ljúka skiptum. Varnaraðili hafi einn ráðið, hvernig staðið var að þeim ráðstöfunum, sem gerðar voru í kjöl- a far sambúðarslitanna, og hafi verið ófáanlegur til að taka hennar sjónarmið til greina. Samkomulag hafi því ekki orðið um fjárslit milli þeirra, og beri varnaraðili sönnunarbyrði fyrir því, að skiptum hafi verið lokið. Sóknaraðili bendir á eftirfarandi atriði til stuðnings því, að skiptum sé ekki lokið: . Óvissa sé um rétt verðmat á fasteigninni Drápuhlíð 43. . Ágreiningur sé um ráðstöfun andvirðis Toyota-bifreiðar. . Bókasafni aðila sé enn óskipt. . Verðmæt málverk hafi ekki komið til skipta. . Hugsanlegar bankainnstæður varnaraðila hafi ekki verið kannaðar við sambúðarslit. 6. Skuldauppgjör hafi aldrei farið fram, og aðilar greiði af skuldum, sem tryggð eru með veði í fasteign hins. Sóknaraðili mótmælir því, að réttur hennar til að krefjast skipta sé niður fallinn fyrir tómlæti, og telur tómlætisáhrif ekki geta átt við, hvað varðar kröfu um fjárslit í kjölfar sambúðarslita. Skammt sé enn liðið frá sambúðar- slitunum, og enginn hámarksfrestur sé gefinn fyrir aðila að leggja fram kröfu um opinber skipti og því ekki hægt að byggja á tómlæti eða fyrningu á slíkri kröfu. Þá kveðst hún hafa reynt til þrautar að ná samkomulagi við varnaraðila um skipti, en það hafi ekki tekist. Fjárslit hafi ekki farið fram með einkaskiptum, og telji sóknaraðili sig eiga kröfur á hendur varnaraðila. Eigi hún því rétt á opinberum skiptum til fjárslita milli aðila. Um IV. Varnaraðili kveður aðila hafa verið í óskráðri sambúð frá 1967 til 12. júlí 1994 og átt saman barn. Báðir málsaðilar hafi unnið utan heimilis, en varnaraðili mun meira og lengur. Hann hafi haft um 100% hærri tekjur en hún á sambúðartímanum. Hann hafi átt íbúð við upphaf sambúðarinnar og fjármagnað kaupin á Drápuhlíð 43 einn, utan sóknaraðili hafi lagt til 1 milljón gamlar krónur af 28,5 milljón króna kaupverði íbúðarinnar. Þá hafi hann annast bílakaup einn svo og öll rekstrargjöld. Útgjöld til heimilisins hafi varnaraðili séð um að stærstum hluta. Sóknaraðili hafi haldið sínum fjármunum sér. Þau hafi talið fram hvort í sínu lagi. Hæpið sé því að full- yrða, að fjárhagsleg samstaða hafi myndast milli sambúðaraðila á sam- búðartíma. Varnaraðili kveður lífeyrissjóðslán, sem sóknaraðili tók og tryggð hafi verið með veði í Drápuhlíð 43, hafa runnið til einkanota sóknaraðila. Ekk- ert af þessu fé hafi runnið til heimilisins og varnaraðili ekkert vitað, hvað af því varð, þrátt fyrir ítrekaða eftirgrennslan. Sóknaraðili hafi hins vegar greitt af lánunum, eins og hún lofaði og henni bar sem lántakanda. Engu að síður hafi varnaraðili viljað gera vel við sóknaraðila við sam- 32 búðarslitin og talið rétt, að eignum yrði skipt jafnt á milli þeirra. Skiptum milli aðila hafi verið hagað með eftirfarandi hætti: 1. Íbúð varnaraðila að Drápuhlíð 43 hafi af fasteignasölum verið metin á 8,5 m. kr. við sambúðarslit. Varnaraðili hafi keypt handa sóknaraðila íbúð að Kárastíg 9 a í Reykjavík á 4,3 m. kr., meira en helming af verð- mæti íbúðarinnar í Drápuhlíð, sem á þessum tíma hafi verið óseljanleg, nema smáíbúð væri tekin upp í. Íbúðina við Kárastíg hafi hann greitt með peningum, 2.067.693 kr., og yfirtöku skulda. Þá hafi hann greitt 12.500 kr. vegna viðgerða á íbúðinni. Af þessu sjáist, að sóknaraðili fékk ríflega sinn hlut af verði Drápuhlíðaríbúðarinnar þegar í stað án þess að þurfa að bíða eftir afborgunum eða selja húsbréf með afföllum, sem hún hefði þurft að gera, ef sú íbúð hefði verið seld. 2. Tovota Tercel-bifreiðin hafi verið að staðgreiðsluverðmæti 400.000 kr. Hafi varnaraðili greitt sóknaraðila helming af andvirði hennar með 150.000 kr. í peningum og þeim 50.000 kr., sem kaupverð íbúðarinnar að Kárastíg var hærra en nam helmingi af verðmæti Drápuhlíðaríbúðarinn- ar. 3. Skipting á innbúi hafi farið þannig fram, að sóknaraðili hafi tekið það úr innbúinu og þau heimilistæki, sem hún vildi. 4. Varnaraðili kveðst vera opinber starfsmaður og laun sín lögð inn á reikning í Sparisjóði Reykjavíkur og nágrennis. Hann hafi aldrei safnað neinum sjóðum, og um bankainnstæður hafi því ekki verið að ræða. Varnaraðili skírskotar til þess, að málsaðilar hafi samið um skiptingu eigna, er þau slitu sambúð í júlí 1994, og því til sönnunar sé sú framkvæmd skiptanna, sem áður hafi verið lýst. Í þeim samningum hafi hvergi verið hallað á sóknaraðila. Dóttir málsaðila hafi þannig búið áfram hjá sér og hann séð um framfærslu hennar. Þá kveður varnaraðili megnið af bókum, sem til voru á heimilinu, hafa verið fræðibækur, handbækur og fagurbók- menntir, sem séu vinnutæki sín sem prófessors og þýðanda. Þessar bækur teljist því munir, sem hann eigi rétt á að fá utan skipta vegna atvinnu sinn- ar. Í stað bókanna hafi sóknaraðili fengið í sinn hlut hljómplötur og geisla- diska. Varnaraðili kveður ofangreindan samning bindandi fyrir báða aðila, enda hafi verið farið eftir honum, varnaraðili efnt hann af sinni hálfu og treyst því, að ekki kæmi til eftirmála síðar. Það hafi því komið sér í opna skjöldu, þegar sóknaraðili setti fram kröfu um búskipti og greiðslu á framfærslu- kostnaði tveimur og hálfu ári síðar. Samningur aðila hafi verið gerður með fullu samþykki beggja. Hann sé endanlegur og bindandi og verði ekki rift nú, enda hafi verið farið eftir 33 honum í tvö og hálft ár. Hafi sóknaraðili talið sig vera hlunnfarna, hafi hún vitanlega átt að bera strax fram sínar kröfur, en ekki draga það svo sem raun ber vitni. Hér sé því einnig um tómlæti að ræða af hennar hálfu. Endurupptöku á skiptunum sé því mótmælt. v. Niðurstaða. Heimild til opinberra skipta á búi sambúðarfólks var fyrst leidd í lög með breytingu, sem gerð var á 90. gr. eldri skiptalaga nr. 3/1878 með lögum nr. 13/1986. Í upphafi greinargerðar með frumvarpi því, sem varð að lögum nr. 13/1986, segir, að markmið þess sé að tryggja réttarstöðu fólks í óvígðri sambúð, að því er snerti fjármálauppgjör við sambúðarslit. Í lögum um skipti á dánarbúum o. fl. nr. 20/1991 er fjallað um skipti á ýmsum tegundum búa, og er lögunum m. a. ætlað að tryggja réttindi allra þeirra, sem átt geta tilkall til fjármuna úr slíkum búum. Heimild til að krefj- ast opinberra skipta til fjárslita milli karls og konu í óvígðri sambúð er nú að finna í 100. gr. síðastgreindra laga. Það skilyrði er sett fyrir því, að annað þeirra eða bæði geti krafist opinberra skipta til fjárslita, að þau hafi búið saman samfleytt í að minnsta kosti tvö ár eða búið saman skemmri tíma og annaðhvort eignast barn eða konan sé þunguð af völdum karlsins. Í athuga- semdum með frumvarpi, sem varð að lögum nr. 20/1991, er vísað til þess, að sama heimild hafi falist í ákvæðum 1. og 2. mgr. 90. gr. skiptalaga nr. 3/1878 og ákvæði 100. gr. frumvarpsins sé í alla staði sama efnis og þágildandi ákvæði um þetta. Fyrir liggur, að málsaðilar voru í sambúð í 26 ár og áttu saman barn á sambúðartíma. Ágreiningur er einkum um það, hvort aðilar hafi í raun lok- ið skiptum í kjölfar sambúðarslitanna, en einnig telur varnaraðili, að sóknaraðili hafi með tómlæti fyrirgert hugsanlegum rétti sínum til að krefj- ast opinberra skipta. Um fjárskipti hjóna við skilnað eru svohljóðandi ákvæði í 6. gr. hjúskapar- laga nr. 31/1993: „... Hjón geta samið um fjárskipti sín vegna skilnaðar að borði og sæng og lögskilnaðar, en ella getur annað þeirra eða þau bæði krafist opinberra skipta til fjárslita milli þeirra“. Í 95. gr. laganna er mælt fyrir um, að hjón geti ráðið fjárskiptum sínum vegna skilnaðar til lykta með samningi. Fjárskiptasamningur skal vera skriflegur og undirritaður af hjón- um eða umboðsmönnum þeirra, og samninginn skal staðfesta fyrir sýslu- manni eða dómara. Gagnstætt því, sem er um fjárslit milli hjóna, er ekki við lögfestar réttar- reglur að styðjast um skiptingu eigna og skulda við fjárslit sambúðarfólks. 2 Hæstaréttardómar Í 34 Dómstólar hafa þó talið, að sambúðaraðilar geti átt gagnkvæmt tilkall til hlutdeildar í eignaaukningu hins á sambúðartíma. Þá er ljóst, að sambúðar- fólk getur á sama hátt og hjón lokið fjárslitum með samkomulagi, svo að skuldbindandi sé, án þess að til opinberra skipta komi. Fyrir liggur, að aðilar gerðu ekki með sér skriflegan samning um fjárslit sín á milli við sambúðarslit. Enda þótt ekki verði gert að skilyrði, að sam- komulag um fjárslit sambúðarfólks sé skriflegt, fer ekki hjá því, að sönn- unarbyrði fyrir því, að fjárslit hafi farið fram samkvæmt munnlegu sam- komulagi, hvílir á þeim aðila, sem heldur því fram. Varnaraðili hefur leitast við að sýna fram á, að samkomulag hafi tekist með aðilum um fjárslit og að þau hafi farið fram þegar eftir sambúðarslitin. Hefur hann fært að þessu rök, svo sem þau, að sóknaraðili hafi fengið í sinn hlut helming af andvirði íbúðarinnar að Drápuhlíð 43, helming af andvirði Toyota-bifreiðar, það af innbúi, sem hún hafi kært sig um, svo og hljóm- plötur og geisladiska. Sóknaraðili telur hins vegar, að varnaraðili hafi einhliða staðið að fjár- málalegum ráðstöfunum í kjölfar sambúðarslita og að þær hafi hvorki byggst á samkomulagi né tekið til allra eigna og skulda. Sóknaraðili telur halla á sig um fjárhagslegt uppgjör við sambúðarslitin og hefur bent á nokkur atriði, sem séu óútkljáð varðandi fjárslitin. Hún telur, að hvorki bókasafni né verðmætum málverkum hafi verið skipt. Ekki hafi verið tekið tillit til lífeyrissjóðslána, sem hún hafi tekið og hvíli á íbúðinni að Drápu- hlíð 43, en andvirði lánanna hafi verið varið til sameiginlegra þarfa. Þá hafi engin könnun farið fram á bankainnstæðum aðila við sambúðarslit eða öðr- um skuldum en veðskuldum. Það er m. a. tilgangur opinberra skipta að draga fram í dagsljósið eignir og skuldir þeirra aðila, sem slíta á fjárfélagi með, og komast að niðurstöðu um fjárhagslegt uppgjör, ef samkomulag hefur ekki tekist um það með aðil- um. Enda þótt sóknaraðili hafi í kjölfar sambúðarslita fengið í sinn hlut íbúð og peningagreiðslu, sem samanlagt gæti verið helmingur að verðmæti fasteignar og bifreiðar, sem skráð var á nafn varnaraðila, svo og hluta af innbúi og fjármálalegt uppgjör hafi þannig farið fram að nokkru milli þeirra í kjölfar sambúðarslita, þykir varnaraðila ekki hafa tekist að sýna fram á, að fjárslitum hafi verið lokið milli málsaðila með samkomulagi eða í reynd. Með vísan til þess þykir óvarlegt að hafna kröfu um opinber skipti. Sambúð aðila lauk í júlí 1994, en krafa sóknaraðila um búskipti var fyrst sett fram, svo að sannað sé, í bréfi lögmanns hennar, dags. 16. desember 1996, tæpu hálfu þriðja ári eftir sambúðarslit. Aðilar munu þó hafa hist í júní 1995 og sóknaraðili rætt um skiptingu bókasafns. Krafa um opinber 35 skipti barst síðan Héraðsdómi Reykjavíkur 20. maí 1997. Í XIV. kafla laga nr. 20/1991 er fjallað um opinber skipti til fjárslita milli hjóna o. fl., en þar eru ekki gefnir neinir frestir til að setja fram kröfu um opinber skipti. Með hliðsjón af atvikum öllum þykir sá dráttur, sem varð á, að sóknaraðili hefði uppi kröfu um opinber skipti, ekki svo verulegur, að réttur hennar til þess teljist fallinn niður fyrir tómlæti. Þar sem öllum skilyrðum 100. gr. laga nr. 20/1991 er fullnægt, verður fall- ist á kröfu sóknaraðila um, að opinber skipti fari fram til fjárslita milli máls- aðila. Ekki hefur af hálfu varnaraðila verið gerð krafa um, að sóknaraðili setji tryggingu fyrir skiptakostnaði, og ekki þykir þörf á, að slík trygging verði sett. Með hliðsjón af atvikum öllum og með vísan til þess, hversu seint sóknaraðili hafði uppi kröfu um opinber skipti, þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af ágreiningsmáli þessu. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kvað upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Opinber skipti skulu fara fram til fjárslita vegna slita á óvígðri sam- búð sóknaraðila, Harnar Harðardóttur, kt. 141038-4869, og varnar- aðila, Eysteins Þorvaldssonar, kt. 230632-4489. Málskostnaður fellur niður. 36 Miðvikudaginn 7. janúar 1998. Nr. 5/1998. Þrotabú Einars V. Tryggvasonar (Andri Árnason hrl.) gegn Sæunni Halldórsdóttur (Sigurður Sigurjónsson hrl.) Kærumál. Frávísunarúrskurður felldur úr gildi. Málshöfðunarfrestur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 8. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 5. janúar sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 26. nóvember 1997, þar sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðila var vísað frá dómi. Kæruheimild er í j-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurði héraðsdómara verði hrundið og lagt fyrir hann að taka málið til efnismeðferðar. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Í málinu leitar sóknaraðili riftunar á veðrétti samkvæmt skulda- bréfi í eigu varnaraðila, að fjárhæð 2.000.000 krónur, út gefnu til handhafa 14. desember 1994 af Einari V. Tryggvasyni, syni varnar- aðila. Skuldina átti að greiða með fimmtán jöfnum árlegum afborg- unum, en hvorki var hún verðtryggð né skyldi hún bera vexti. Til tryggingar skuldinni setti Einar að veði lóð úr landi Miðdals í Mos- fellsbæ, um 77 hektara að stærð, að baki fjárnámi fyrir 483.838 krónum og þremur skuldabréfum, sams konar því, sem hér um ræð- ir. Um leið voru gefin út tvö önnur sams konar skuldabréf, sem stóðu aftar í réttindaröð. Skuldabréfunum sex var öllum þinglýst 30. desember 1994. Samkvæmt gögnum málsins var bú Einars V. Tryggvasonar tekið til gjaldþrotaskipta 25. mars 1996, en frestdagur við skiptin telst vera 29. nóvember 1995. Við skýrslugjöf hjá skiptastjóra 19. apríl 1996 kvaðst þrotamaður eiga fyrrnefnda spildu í landi Miðdals, sem 37 á hvíli „veð vegna skuldabréfa“, en um þau veðréttindi voru ekki skráðar nánari upplýsingar eftir þrotamanni. Kröfulýsingarfresti við gjaldþrotaskiptin mun hafa lokið 16. júní 1996, og var ekki lýst kröf- um með veðrétti í umræddri landspildu. Í kjölfarið aflaði skipta- stjóri mats fasteignasala á verðmæti landspildunnar, en boðaði því næst til veðhafafundar með auglýsingu í Lögbirtingablaði 23. ágúst 1996. Fundinn, sem var haldinn 5. september sama árs, sótti lög- maður af hálfu eigenda fyrrnefndra sex skuldabréfa. Kvað lögmað- urinn eigendur skuldabréfanna vera þrjá talsins, en sagðist að svo stöddu ekki upplýsa, hverjir þeir væru. Á fundinum boðaði skipta- stjóri til nýs veðhafafundar 24. september 1996 og beindi því til lög- mannsins, að upplýsingar yrðu veittar um eigendur skuldabréfanna við það tækifæri. Samkvæmt fundargerð frá síðastnefndum degi kom enginn til þess veðhafafundar, en þess er þar getið, að lögmað- ur eigenda skuldabréfanna hafi óskað símleiðis eftir frestun fundar- ins. Veðhafafundur var haldinn að nýju 2. október 1996 og sóttur af umræddum lögmanni. Hann kvaðst þar gæta hagsmuna systur þrotamanns, sem ætti þrjú skuldabréfanna, og varnaraðila þessa máls, sem ætti eitt þeirra. Hann greindi frá því, að umbjóðendur sínir hefðu fengið skuldabréfin sem endurgreiðslu á lánum til þrota- manns. Af þessu tilefni boðaði skiptastjóri þrotamann þrívegis til frekari skýrslugjafar án árangurs, en þrotamaður sinnti loks boðun með því að koma í þessu skyni á fund skiptastjóra 7. nóvember 1996. Við það tækifæri veitti þrotamaður meðal annars upplýsingar um, að hann hefði afhent tilteknum skyldmennum sínum öll skulda- bréfin vegna lánveitinga til sín á löngu tímabili svo og vegna vinnu eins skyldmennanna við landspilduna. Skiptastjóri boðaði til skipta- fundar í þrotabúinu 9. apríl 1997, og var þar leitað afstöðu kröfu- hafa til þess, hvort höfða ætti mál til riftunar á veðréttindum sam- kvæmt umræddum skuldabréfum, svo og, hvort þeir myndu ábyrgj- ast greiðslu kostnaðar af þeim málum, sem var talinn geta numið hærri fjárhæð en peningaeign þrotabúsins. Stefna í málinu var gefin út 5. maí 1997 og birt fyrir varnaraðila næsta dag. Í ljósi þess, sem að framan greinir, verður að telja, að skiptastjóri hafi ekki haft nægar upplýsingar til að gera kröfu á hendur varnar- aðila um riftun á veðrétti samkvæmt skuldabréfi hennar fyrr en að fenginni skýrslu þrotamanns 7. nóvember 1996. Þann dag hófst því 38 sex mánaða frestur til málshöfðunar samkvæmt 1. mgr. 148. gr. laga nr. 21/991 um gjaldþrotaskipti o. fl., en ekki urðu slíkar tafir á öflun upplýsinga, sem skiptastjóra verður um kennt, að efni séu til að telja frestinn hafa byrjað að líða á fyrra tímamarki. Málið var því höfðað innan frestsins með birtingu héraðsdómsstefnu 6. maí 1997. Samkvæmt framansögðu verður hinn kærði úrskurður felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af þessum þætti málsins í héraði, en varnaraðili verður dæmd til að greiða sóknaraðila kæru- málskostnað, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi, og er lagt fyrir hér- aðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Varnaraðil, Sæunn Halldórsdóttir, greiði sóknaraðila, þrota- búi Einars V. Tryggvasonar, 40.000 krónur í kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 26. nóvember 1997. Mál þetta var höfðað með stefnu, birtri 6. maí 1997. Stefnandi er þrotabú Einars V. Tryggvasonar, kt. 170242-4599, Miðdal, Mosfellsbæ. Stefnda er Sæunn Halldórsdóttir, kt. 070313-2359, Miðdal, Mosfellsbæ. Dómkröfur stefnanda eru þær, að rift verði veðrétti stefndu samkvæmt veðskuldabréfi nr. 01089, út gefnu 14. 12. 1994, að fjárhæð 2.000.000 króna, með veði í landspildu úr landi Miðdals I, Mosfellsbæ. Bréfið er til fimmtán bréfinu er Einar V. Tryggvason. Það er óverðtryggt og vaxtalaust. Bréfið var afhent til þinglýsingar 14. desember 1994 og innfært 30. sama mánaðar. Þá er krafist málskostnaðar. Stefnda krefst þess aðallega, að kröfu stefnanda verði vísað frá dómi, en til vara, að henni verði hafnað. Þá er krafist málskostnaðar. Málið var tekið til úrskurðar um aðalkröfu stefndu að loknum málflutn- ingi 21. þessa mánaðar. Krafa um að vísa málinu frá dómi var ítrekuð, en stefnda krafðist þess, að henni yrði hafnað, og báðir aðilar höfðu uppi kröfu um málskostnað í þessum þætti málsins. Stefnda er móðir þrotamanns, Einars V. Tryggvasonar, og er málsóknin reist á 1. og 2. mgr. 137. gr. og 141. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. fl. nr. 21/ 1991. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 25. mars 1996, var 39 bú Einars V. Tryggvasonar tekið til gjaldþrotaskipta. Frestdagur við skiptin var 29. nóvember 1995, og kröfulýsingarfresti lauk 16. júní 1996. Lýstar kröfur námu 30.192.188 krónum. Veðhafar lýstu ekki kröfum í búið. Í skýrslutöku hjá skiptastjóra 19. apríl 1996 er skráð, að þrotamaður hafi verið spurður, hvaða eignir gætu staðið undir lýstum kröfum í þrotabúið. Kvaðst hann eiga tvær landspildur í landi Miðdals í Mosfellsbæ. „Á landinu hvíli veð vegna skuldabréfa.“ Ekki kemur fram, að þrotamaður hafi verið inntur neins frekar um þetta efni. Samkvæmt fram lögðu þinglýsingarvottorði, dags. 11. 7. 1996, hvíldu á eigninni þrjú fjárnám Mosfellsbæjar, á 1., 3. og 4. veðrétti, að fjárhæð sam- tals 2.961.753 krónur, sex handhafaveðskuldabréf á 2. veðrétti, hvert að fjárhæð 2.000.000 króna, og handhafatryggingarbréf, að fjárhæð 15.000.000 krónur, á 4. veðrétti. Með bréfi skiptastjóra til bæjarskrifstofu Mosfellsbæj- ar, dags. 13. maí 1996, var óskað upplýsinga um stöðu veðkrafna, og var því svarað, eftir því sem upplýst var við málflutning, 11. júlí 1996, á þann veg, að fjárnámin hefðu fengist greidd við uppboðssölu annarrar eignar þrota- manns. Hinn 2. ágúst 1996 óskaði skiptastjóri eftir verðmati fasteignasala á landspildum, sem féllu til þrotabúsins, í landi Miðdals í Mosfellssveit. Matið er dagsett 25. ágúst 1996. Á veðhafafundi 5. september 1996 upplýsti lögmaður stefndu í máli þessu, að hann sækti fund fyrir þrjá aðila, sem væru eigendur sex veð- skuldabréfa, hvers að fjárhæð 2.000.000 króna, sem hvíldu á Miðdal 1, en kvaðst ekki upplýsa um eigendur þeirra að svo stöddu, þar sem hann þyrfti að ræða við umbjóðendur sína áður og m. a. gera þeim grein fyrir matsgerð þeirri, sem fyrir lægi, og réttarstöðu að öðru leyti. Skiptastjóri áskildi sér rétt til að mótmæla kröfum í landið á grundvelli veðskuldabréfanna. Í fundargerð veðhafafundar þriðjudaginn 24. september 1996 er skráð, að lögmaðurinn hafi haft samband við skiptastjóra símleiðis fyrir fundinn og óskað eftir því, að honum yrði frestað til nk. fimmtudags vegna anna lög- mannsins. Var ákveðið að fresta fundinum til fimmtudags 26. september. Næsti veðhafafundur var haldinn 2. október 1996, og var tilefni hans að upplýsa um eigendur veðkrafna þeirra, sem hér um ræðir. Lögmaður stefndu sótti fundinn og kvaðst vera með í innheimtu veðkröfur fyrir tvo aðila, annars vegar skuldabréf, að fjárhæð 2.000.000 króna, fyrir stefndu í máli þessu, sem hefði lánað Einari, syni sínum, fjármuni í fjárhagsvand- ræðum hans og fengið skuldabréfið afhent í desember 1994 sem greiðslu. Hins vegar kvaðst lögmaðurinn vera með skuldabréf, samtals að fjárhæð 6.000.000 króna, í innheimtu fyrir systur Einars, Margréti Tryggvadóttur, sem einnig hefði fengið skuldabréfin í desember 1994 sem endurgreiðslu á 40 lánum til hans (mál þrotabúsins gegn Margréti Tryggvadóttur er rekið sam- hliða þessu máli). Þrotamaður kom til skýrslutöku hjá skiptastjóra 7. nóvember 1996 og gaf nokkru nánari upplýsingar um veðskuldabréfin, ástæður þeirra og viðskipti að baki þeim, en fram höfðu komið; hann hafði ekki orðið við kvaðningum skiptastjóra um að koma 22. október, síðan 25. október og að lokum 31. október. Hið næsta, sem gerist, er það, að skiptastjóri boðar til skiptafundar 19. mars 1997 til að leita „afstöðu kröfuhafa til höfðunar riftunarmála á hendur ættingjum nákomnum þrotamanni vegna veðsetninga á landi Miðdals Í og II og eftir atvikum tryggingu málskostnaðar“. Stefna í máli þessu var gefin út 5. maí 1997. Við skýrslutöku, sem fram fór í Héraðsdómi Reykjavíkur 13. maí 1997, upplýsti þrotamaður um tilurð framangreinds tryggingarbréfs, að fjárhæð 15.000.000 krónur, og þau viðskipti, sem liggja því að baki. Skýrslu- takan fór fram að beiðni skiptastjóra í bréfi, dags. 24. apríl 1997, á grund- velli 3. mgr. 81. gr. laga nr. 21/1991. Frávísunarkrafa stefndu er reist á því, að um sé að ræða tómlæti skipta- stjóra og að málið sé bersýnilega höfðað of seint, sbr. 1. mgr. 148. gr. gjald- þrotalaga. Sex mánaða frestur til málshöfðunar samkvæmt því lagaákvæði hafi í síðasta lagi byrjað að líða 2. október 1996. Af hálfu stefnanda er fært fram, að málið hafi verið höfðað innan sex mánaða, frá því að skiptastjóri átti þess fyrst kost að gera riftunarkröfuna. Þrátt fyrir eftirgangsmuni hafi þrotamaður neitað að veita upplýsingar um handhafa veðréttinda í eigninni. Málshöfðunarfrestur hafi í fyrsta lagi byrj- að að líða 7. nóvember 1996. Samkvæmt því, sem rakið hefur verið, þykir skiptastjóri stefnanda hafa sýnt verulegt tómlæti, og verða tafir að litlu leyti raktar til tregðu af hálfu þrotamanns. Ljóst þykir, að skiptastjóri átti þess kost að gera riftunarkröf- una fyrir 6. nóvember 1996. Sex mánaða frestur til málshöfðunar samkvæmt 1. mgr. 148. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. fl. nr. 21/1991 var því liðinn, er stefna í máli þessu var birt 5. maí 1997. Niðurstaða úrskurðar þessa er því sú, að fallist er á kröfu stefndu um að vísa málinu frá dómi. Þá er fallist á kröfu hennar um málskostnað, sem ákveðst 70.000 krónur. Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Stefnandi, þrotabú Einars V. Tryggvasonar, greiði stefndu, Sæunni Halldórsdóttur, 70.000 krónur í málskostnað. 41 Miðvikudaginn 7. janúar 1998. Nr. 6/1998. Þrotabú Einars V. Tryggvasonar (Andri Árnason hrl.) gegn Margréti Tryggvadóttur (Sigurður Sigurjónsson hrl.) Kærumál. Frávísunarúrskurður felldur úr gildi. Málshöfðunarfrest- ur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arn- ljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 8. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum $. janúar sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 26. nóvember 1997, þar sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðila var vísað frá dómi. Kæruheimild er í j-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurði héraðsdómara verði hrundið og lagt fyrir hann að taka málið til efnismeðferðar. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. Í málinu leitar sóknaraðili riftunar á veðrétti samkvæmt þremur skuldabréfum í eigu varnaraðila, hverju að fjárhæð 2.000.000 krón- ur, út gefnum til handhafa 14. desember 1994 af Einari V. Tryggva- syni, bróður varnaraðila. Skuldina átti að greiða með fimmtán jöfn- um árlegum afborgunum, en hvorki var hún verðtryggð né skyldi hún bera vexti. Til tryggingar skuldinni setti Einar að veði lóð úr landi Miðdals í Mosfellsbæ, um 77 hektara að stærð, að baki fjár- námi fyrir 483.838 krónum. Um leið voru gefin út þrjú önnur skuldabréf, sams konar þeim, sem hér um ræðir, og stóðu þau aftar í réttindaröð. Skuldabréfunum sex var öllum þinglýst 30. desember 1994. Samkvæmt gögnum málsins var bú Einars V. Tryggvasonar tekið til gjaldþrotaskipta 25. mars 1996, en frestdagur við skiptin telst vera 29. nóvember 1995. Við skýrslugjöf hjá skiptastjóra 19. apríl 42 1996 kvaðst þrotamaður eiga fyrrnefnda spildu í landi Miðdals, sem á hvíli „veð vegna skuldabréfa“, en um þau veðréttindi voru ekki skráðar nánari upplýsingar eftir þrotamanninum. Kröfulýsingar- fresti við gjaldþrotaskiptin mun hafa lokið 16. júní 1996, og var ekki lýst kröfum með veðrétti í umræddri landspildu. Í kjölfarið aflaði skiptastjóri mats fasteignasala á verðmæti landspildunnar, en boð- aði því næst til veðhafafundar með auglýsingu í Lögbirtingablaði 23. ágúst 1996. Fundurinn, sem var haldinn S. september sama árs, sótti lögmaður af hálfu eigenda fyrrnefndra sex skuldabréfa. Kvað lög- maðurinn eigendur skuldabréfanna vera þrjá talsins, en sagðist að svo stöddu ekki upplýsa, hverjir þeir væru. Á fundinum boðaði skiptastjóri til nýs veðhafafundar 24. september 1996 og beindi því til lögmannsins, að upplýsingar yrðu veittar um eigendur skulda- bréfanna við það tækifæri. Samkvæmt fundargerð frá síðastnefnd- um degi kom enginn til þess veðhafafundar, en þess er þar getið, að lögmaður eigenda skuldabréfanna hafi óskað símleiðis eftir frestun fundarins. Veðhafafundur var haldinn að nýju 2. október 1996 og sóttur af umræddum lögmanni. Hann kvaðst þar gæta hagsmuna móður þrotamanns, sem ætti eitt skuldabréfanna, og varnaraðila þessa máls, sem ætti þrjú þeirra. Hann greindi frá því, að umbjóð- endur sínir hefðu fengið skuldabréfin sem endurgreiðslu á lánum til þrotamanns. Af þessu tilefni boðaði skiptastjóri þrotamann þrívegis til frekari skýrslugjafar án árangurs, en þrotamaður sinnti loks boð- un með því að koma í þessu skyni á fund skiptastjóra 7. nóvember 1996. Við það tækifæri veitti þrotamaður meðal annars upplýsingar um, að hann hefði afhent tilteknum skyldmennum sínum öll skulda- bréfin vegna lánveitinga til sín á löngu tímabili svo og vegna vinnu eins skyldmennanna við landspilduna. Skiptastjóri boðaði til skipta- fundar í þrotabúinu 9. apríl 1997, og var þar leitað afstöðu kröfu- hafa til þess, hvort höfða ætti mál til riftunar á veðréttindum sam- kvæmt umræddum skuldabréfum, svo og, hvort þeir myndu ábyrgj- ast greiðslu kostnaðar af þeim málum, sem var talinn geta numið hærri fjárhæð en peningaeign þrotabúsins. Stefna í málinu var gefin út 5. maí 1997 og birt fyrir varnaraðila sama dag. Í ljósi þess, sem að framan greinir, verður að telja, að skiptastjóri hafi ekki haft nægar upplýsingar til að gera kröfu á hendur varnar- aðila um riftun á veðrétti samkvæmt skuldabréfum hennar fyrr en 43 að fenginni skýrslu þrotamanns 7. nóvember 1996. Þann dag hófst því sex mánaða frestur til málshöfðunar samkvæmt 1. mgr. 148. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl., en ekki urðu slíkar tafir á öflun upplýsinga, sem skiptastjóra verður um kennt, að efni séu til að telja frestinn hafa byrjað að líða á fyrra tímamarki. Málið var því höfðað innan frestsins með birtingu héraðsdómsstefnu 5. maí 1997. Samkvæmt framansögðu verður hinn kærði úrskurður felldur úr gildi og lagt fyrir héraðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af þessum þætti málsins í héraði, en varnaraðili verður dæmd til að greiða sóknaraðila kæru- málskostnað, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er felldur úr gildi, og er lagt fyrir hér- aðsdómara að taka málið til efnismeðferðar. Varnaraðili, Margrét Tryggvadóttir, greiði sóknaraðila, þrotabúi Einars V. Tryggvasonar, 40.000 krónur í kærumáls- kostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 26. nóvember 1997. Mál þetta var höfðað með stefnu, birtri 5. maí 1997. Stefnandi er þrotabú Einars V. Tryggvasonar, kt. 170242-4599, Miðdal, Mosfellsbæ. Stefnda er Margrét Tryggvadóttir, kt. 010345-3759, Austurvegi 15, Hvols- velli. Dómkröfur stefnanda eru þær, að rift verði veðrétti stefndu samkvæmt þremur veðskuldabréfum nr. 01086, 01087 og 01088, út gefnum 14. 12. 1994, hvert að fjárhæð 2.000.000 króna, með veði í landspildu úr landi Miðdals 1, Mosfellsbæ. Bréfin eru til fimmtán ára með gjalddaga einu sinni á ári, Í fyrsta skipti 1. janúar 1996. Skuldari á bréfunum er Einar V. Tryggvason. Þau eru óverðtryggð og vaxtalaus. Bréfin voru afhent til þinglýsingar 14. desember 1994 og innfærð 30. sama mánaðar. Þá er krafist málskostnaðar. Stefnda krefst þess aðallega, að kröfu stefnanda verði vísað frá dómi, en til vara, að henni verði hafnað. Þá er krafist málskostnaðar. Málið var tekið til úrskurðar um aðalkröfu stefndu að loknum málflutn- ingi 21. þessa mánaðar. Krafa um að vísa málinu frá dómi var ítrekuð, en stefnda krafðist þess, að henni yrði hafnað, og báðir aðilar höfðu uppi kröfu um málskostnað í þessum þætti málsins. 44 Stefnda er systir þrotamanns, Einars V. Tryggvasonar, og er málsóknin reist á 1. og 2. mgr. 137. gr. og 141. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. fl. nr. 21/ 1991. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 25. mars 1996, var bú Einars V. Tryggvasonar tekið til gjaldþrotaskipta. Frestdagur við skiptin var 29. nóvember 1995, og kröfulýsingarfresti lauk 16. júní 1996. Lýstar kröfur námu 30.192.188 krónum. Veðhafar lýstu ekki kröfum í búið. Í skýrslutöku hjá skiptastjóra 19. apríl 1996 er skráð, að þrotamaður hafi verið spurður, hvaða eignir gætu staðið undir lýstum kröfum í þrotabúið. Kvaðst hann eiga tvær landspildur í landi Miðdals í Mosfellsbæ. „Á landinu hvíli veð vegna skuldabréfa.“ Ekki kemur fram, að þrotamaður hafi verið inntur neins frekar um þetta efni. Samkvæmt fram lögðu þinglýsingarvottorði, dags. 11. 7. 1996, hvíldu á eigninni þrjú fjárnám Mostellsbæjar, á 1., 3. og 4. veðrétti, að fjárhæð sam- tals 2.961.753 krónur, sex handhafaveðskuldabréf á 2. veðrétti, hvert að fjárhæð 2.000.000 króna, og handhafatryggingarbréf, að fjárhæð 15.000.000 krónur, á 4. veðrétti. Með bréfi skiptastjóra til bæjarskrifstofu Mosfellsbæj- ar, dags. 13. maí 1996, var óskað upplýsinga um stöðu veðkrafna, og var því svarað, eftir því sem upplýst var við málflutning 11. júlí 1996, á þann veg, að fjárnámin hefðu fengist greidd við uppboðssölu annarrar eignar þrota- manns. Hinn 2. ágúst 1996 óskaði skiptastjóri eftir verðmati fasteignasala á landspildum, sem féllu til þrotabúsins, í landi Miðdals í Mosfellssveit. Matið er dagsett 25. ágúst 1996. Á veðhafafundi 5. september 1996 upplýsti lögmaður stefndu í máli þessu, að hann sækti fund fyrir þrjá aðila, sem væru eigendur sex veð- skuldabréfa, hvers að fjárhæð 2.000.000 króna, sem hvíldu á Miðdal |, en kvaðst ekki upplýsa um eigendur þeirra að svo stöddu, þar sem hann þyrfti að ræða við umbjóðendur sína áður og m. a. gera þeim grein fyrir matsgerð þeirri, sem fyrir lægi, og réttarstöðu að öðru leyti. Skiptastjóri áskildi sér rétt til að mótmæla kröfum í landið á grundvelli veðskuldabréfanna. Í fundargerð veðhafafundar 24. september 1996 er skráð, að lögmaðurinn hafi haft samband við skiptastjóra símleiðis fyrir fundinn og óskað eftir því, að honum yrði frestað til nk. fimmtudags vegna anna lögmannsins. Var ákveðið að fresta fundinum til fimmtudags 26. september. Næsti veðhafafundur var haldinn 2. október 1996, og var tilefni hans að upplýsa um eigendur veðkrafna þeirra, sem hér um ræðir. Lögmaður stefndu sótti fundinn og kvaðst vera með í innheimtu veðkröfur fyrir tvo aðila, annars vegar fyrir stefndu í máli þessu, 6.000.000 króna, en skulda- bréfin hefði hún fengið í desember 1994 sem endurgreiðslu á lánum til Ein- 45 ars, bróður síns. Hins vegar kvaðst lögmaðurinn vera með skuldabréf, að fjárhæð 2.000.000 króna, í innheimtu fyrir móður Einars, Sæunni Halldórs- dóttur, sem einnig hefði lánað honum fjármuni í fjárhagsvandræðum hans og fengið skuldabréfið afhent í desember 1994, sem greiðslu (mál þrota- búsins gegn Sæunni Halldórsdóttur er rekið samhliða þessu máli). Þrota- maður kom til skýrslutöku hjá skiptastjóra 7. nóvember 1996 og gaf nokkru nánari upplýsingar um veðskuldabréfin, ástæður þeirra og viðskipti að baki þeim, en fram höfðu komið; hann hafði ekki orðið við kvaðningum skipta- stjóra um að koma 22. október, síðan 25. október og að lokum 31. október. Hið næsta, sem gerist, er það, að skiptastjóri boðar til skiptafundar 19. mars 1997 til að leita „afstöðu kröfuhafa til höfðunar riftunarmála á hendur ættingjum nákomnum þrotamanni vegna veðsetninga á landi Miðdals Í og Il og eftir atvikum tryggingu málskostnaðar“. Stefna í máli þessu var gefin út 5. maí 1997. Við skýrslutöku, sem fram fór í Héraðsdómi Reykjavíkur 13. maí 1997, upplýsti þrotamaður um tilurð framangreinds tryggingarbréfs, að fjárhæð 15.000.000 krónur, og þau viðskipti, sem liggja því að baki. Skýrslu- takan fór fram að beiðni skiptastjóra í bréfi, dags. 24. apríl 1997, á grund- velli 3. mgr. 81. gr. laga nr. 21/1991. Frávísunarkrafa stefndu er reist á því, að um sé að ræða tómlæti skipta- stjóra og að málið sé bersýnilega höfðað of seint, sbr. 1. mgr. 148. gr. gjald- þrotalaga. Sex mánaða frestur til málshöfðunar samkvæmt því lagaákvæði hafi í síðasta lagi byrjað að líða 2. október 1996. Af hálfu stefnanda er fært fram, að málið hafi verið höfðað innan sex mánaða, frá því að skiptastjóri átti þess fyrst kost að gera riftunarkröfuna. Þrátt fyrir eftirgangsmuni hafi þrotamaður neitað að veita upplýsingar um handhafa veðréttinda í eigninni. Málshöfðunarfrestur hafi í fyrsta lagi byrj- að að líða 7. nóvember 1996. Samkvæmt því, sem rakið hefur verið, þykir skiptastjóri stefnanda hafa sýnt verulegt tómlæti, og verða tafir að litlu leyti raktar til tregðu af hálfu þrotamanns. Ljóst þykir, að skiptastjóri átti þess kost að gera riftunarkröf- una fyrir 5. nóvember 1996. Sex mánaða frestur til málshöfðunar samkvæmt 1. mgr. 148. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. fl. nr. 21/1991 var því liðinn, er stefna í máli þessu var birt 5. maí 1997. Niðurstaða úrskurðar þessa er því sú, að fallist er á kröfu stefndu um að vísa málinu frá dómi. Þá er fallist á kröfu hennar um málskostnað, sem ákveðst 70.000 krónur. Sigurður Hallur Stefánsson héraðsdómari kveður upp úrskurðinn. 46 Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Stefnandi, þrotabú Einars V. Tryggvasonar, greiði stefndu, Mar- gréti Tryggvadóttur, 70.000 krónur í málskostnað. 47 Föstudaginn 9. janúar 1998. Nr. 11/1998. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Jóhanni Braga Baldurssyni (Pétur Þór Sigurðsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, c-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 6. janúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 7. sama mánaðar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 6. janúar 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til mánudagsins 19. sama mánaðar kl. 16.00. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi. Hann krefst einnig kærumáls- kostnaðar. Sóknaraðili krefst staðfestingar úrskurðar héraðsdóms. Með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann stað- festur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 6. janúar 1998. Ár 1998, þriðjudaginn 6. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Arnfríði Einarsdóttur dóm- arafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur með vísan til c-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 krafist þess, að Jóhanni Braga Baldurssyni, kt. 020157-4969, óstaðsettum í hús í Reykjavík, en með dvalarstað að Frostafold 20, Reykja- vík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til mánudagsins 19. janúar 1998 kl. 16.00 vegna grunar um brot gegn 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 48 Kærði var úrskurðaður í gæsluvarðhald 20. desember sl. til mánudagsins 5. janúar sl. kl. 16.00. Lögreglan í Reykjavík hefur rannsakað innbrot í hús í Grafarvogi undanfarna mánuði. Kærði hefur viðurkennt að hafa brotist inn að Funafold 33 13. desember sl. og þvertekur ekki fyrir að hafa gert tilraun sama dag til innbrots í hús við Hverafold. Kærði hefur borið, að hann kann- ist ekki við önnur brot, sem honum eru gefin að sök í kröfu lögreglustjóra. Með vísan til rannsóknargagna þykir þó fram kominn rökstuddur grunur um, að kærði hafi jafnframt átt hlut að máli í fleiri innbrotum, sem til rann- sóknar hafa verið og tilgreind eru í fram kominni kröfu. Um er að ræða sjö innbrot og þjófnaði á tímabilinu október fram í miðjan desember sl. til við- bótar þeim, sem kærði kannast við. Kærði er því undir rökstuddum grun um að hafa brotið gegn 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en slík brot geta varðað kærða fangelsi, ef sekt telst sönnuð. Kærði hlaut tveggja ára fangelsisdóm árið 1995 vegna brota gegn 194. og 231. gr. almennra hegningarlaga. Hinn 22. desember 1996 fékk hann reynslulausn í tvö ár á eftirstöðvum refsingar, 240 dögum. Fyrir dóminum upplýsti kærði, að hann væri öryrki og þægi örorkubætur sér til lífsviður- væris. Með hliðsjón af framanrituðu, fjölda ætlaðra brota og rannsóknar- gögnum verður að fallast á með lögreglu, að hætta sé á, að kærði muni halda áfram brotum, meðan máli hans er ekki lokið. Verður því að fallast á kröfu lögreglustjórans í Reykjavík, eins og hún er fram sett, með vísan til c- líðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Úrskurðarorð: Kærði, Jóhann Bragi Baldursson, sæti gæsluvarðhaldi allt til mánu- dagsins 19. janúar 1998 kl. 16.00. 49 Mánudaginn 12. janúar 1998. Nr. 521/1997. — Þrotabú Eignarhaldsfélagsins Áss hf, (Jóhannes A. Sævarsson hdl.) gegn sýslumanninum á Seyðisfirði (sjálfur) Kærumál. Gjaldþrotaskipti. Skattar. Fyrning. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru $. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 30. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Austurlands 21. nóvember 1997, þar sem viðurkennd var almenn krafa varnaraðila, að fjárhæð 6.142.141 króna, við gjaldþrotaskipti sóknaraðila. Kæruheimild er í 179. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að hinum kærða úrskurði verði „hrundið og breytt í samræmi við kröfur kæranda í héraðsdómsmálinu“. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur og sóknaraðila gert að greiða kærumálskostnað. I. Fyrir héraðsdómi krafðist varnaraðili þess, að viðurkennd yrði al- menn krafa sín á hendur sóknaraðila um söluskatt, að fjárhæð 6.032.888 krónur, vörugjald vegna 4. gjaldatímabils árið 1989, að fjárhæð 80.955 krónur, vörugjald vegna 1. gjaldatímabils árið 1991, að fjárhæð 109.253 krónur, og kostnað, að fjárhæð 39.200 krónur, samtals 6.262.296 krónur. Í greinargerð sóknaraðila í héraði var fall- ist á, að varnaraðili ætti að fá viðurkennda almenna kröfu, að fjár- hæð 109.253 krónur, vegna vörugjaldsins frá árinu 1991. Sóknaraðili krafðist hins vegar að öðru leyti „sýknu“ af kröfum varnaraðila. Með hinum kærða úrskurði voru teknar til greina kröfur varnar- aðila um vörugjald frá árinu 1991 og söluskatt, en öðrum liðum í kröfum hans var hafnað. Að þessu gættu verður að skýra fyrrnefnda kröfu sóknaraðila fyrir Hæstarétti svo, að hann krefjist þess, að 50 varnaraðili fái aðeins viðurkennda almenna kröfu, að fjárhæð 109.253 krónur. Þar sem varnaraðili hefur ekki kært úrskurð héraðsdóms fyrir sitt leyti, stendur ágreiningur málsaðila nú eingöngu um það, hvort viðurkenna eigi kröfu hans um söluskatt, að fjárhæð 6.032.888 krón- ur, svo og um málskostnað. 11. Fyrrnefnd krafa um söluskatt á rætur að rekja til skattrannsókn- ar, sem mun hafa beinst að Brúnási hf. árið 1987, en á grundvelli hennar gekk úrskurður ríkisskattstjóra 29. desember 1989, þar sem félaginu var ákveðið viðbótarsölugjald vegna rekstraráranna 1983, 1984 og 1985, samtals 6.065.078 krónur að frátöldu álagi. Ríkisskatt- stjóri tók málið til meðferðar að nýju í tilefni af kærum Brúnáss hf. 17. janúar og 1. febrúar 1990 og felldi úrskurð á það 21. ágúst 1991 með þeirri niðurstöðu, að sölugjald vegna fyrrgreindra ára skyldi standa óbreytt. Þennan úrskurð kærði Brúnás hf. til ríkisskatta- nefndar 2. september 1991. Hinn 7. janúar 1994 kvað yfirskatta- nefnd, sem þá hafði komið í stað ríkisskattanefndar, upp úrskurð um kæruna og lækkaði þar fyrrnefnda gjaldafjárhæð í 1.636.516 krónur. Á því tímabili, sem málið var til þessarar meðferðar fyrir skattyfirvöldum, var heiti Brúnáss hf. breytt í Eignarhaldsfélagið Ás hf. Samkvæmt gögnum málsins tók sýslumaðurinn í Suður-Múlasýslu fyrir 12. febrúar 1992 að gera lögtak hjá Brúnási hf. fyrir sölugjaldi frá árunum 1984 og 1985, að höfuðstól samtals 5.373.219 krónur. Mun þetta hafa verið hluti fyrrnefndrar álagningar samkvæmt úr- skurði ríkisskattstjóra 29. desember 1989. Mætt var við gerðina af hálfu gerðarþola og framgangi hennar mótmælt á þeirri forsendu, að ágreiningur um þessa skattskyldu félagsins væri til úrlausnar fyrir ríkisskattanefnd. Sýslumaður féllst á að fresta gerðinni, þar til úr- skurður nefndarinnar lægi fyrir. Af gögnum málsins verður ráðið, að ekkert frekar hafi gerst í tengslum við það, fyrr en sýslumaður- inn á Seyðisfirði gerði fjárnám 2. desember 1992 fyrir áðurgreindri kröfu samkvæmt beiðni um gerðina 13. október sama árs. Í endur- riti úr gerðabók sýslumanns segir, að nafngreindur framkvæmda- stjóri gerðarþola hafi verið við gerðina. Hafi honum verið kynnt S1 krafa gerðarbeiðanda og leiðbeint um stöðu sína, en hann hafi ekki orðið við áskorun um að greiða kröfuna, og hafi samkvæmt ábend- ingu hans verið gert fjárnám fyrir kröfunni í tiltekinni fasteign. Krafist var nauðungarsölu fasteignarinnar á grundvelli þessa fjár- náms 13. janúar 1993. Fasteignin var seld 31. mars 1995. Af söluverði hennar fékkst ekki greiðsla upp í kröfu samkvæmt umræddu fjár- námi. Bú Eignarhaldsfélagsins Áss hf. var tekið til gjaldþrotaskipta 7. apríl 1995. Varnaraðili lýsti kröfu í þrotabúið 28. júní 1995 og aftur 25. september sama árs. Var þar meðal annars höfð uppi krafa vegna sölugjaldsskuldar félagsins, sem um ræðir í málinu. Skipta- stjóri tók kröfuna ekki til greina í skrá um lýstar kröfur 7. nóvem- ber 1995. Þessa afstöðu til kröfunnar ítrekaði hann á skiptafundi 2. janúar 1996 á þeirri forsendu, að hann teldi hana fyrnda. Í bréfi 5. sama mánaðar færði varnaraðili nánari rök fyrir kröfunni og lét þá jafnframt í té upplýsingar um sundurliðun hennar. Þar kom fram, að höfuðstóll kröfunnar væri að eftirstöðvum 1.516.641 króna, viður- lög 303.331 króna, dráttarvextir til upphafs gjaldþrotaskipta 4.229.986 krónur og kostnaður 39.200 krónur, en að frádreginni inn- borgun, 56.270 krónur, var fjárhæð kröfunnar talin vera 6.032.888 krónur. Þessi gögn voru lögð fram á skiptafundi 25. janúar 1996, þar sem skiptastjóri lét í ljós, að hann hygðist kanna þau betur, en fundi síðan frestað ótiltekið. Samkvæmt gögnum málsins hélt skiptastjóri þessu næst skiptafund 11. ágúst 1997, sem virðist andstætt lögum hvorki hafa verið auglýstur né boðað til á annan hátt. Á fundinum, sem var ekki sóttur af öðrum en skiptastjóra, tók hann loksins ákvörðun um að vísa ágreiningsefnum þessa máls til úrlausnar Héraðsdóms Austurlands. III. Sölugjaldið, sem ágreiningur aðila stendur um, var, sem áður seg- ir, upphaflega lagt á Brúnás hf. með úrskurði ríkisskattstjóra 29. desember 1989. Í öðrum úrskurði ríkisskattstjóra vegna gjaldsins 21. ágúst 1991 er greint frá því, að fram hafi komið af hálfu félagsins, að því hafi borist fyrri úrskurðurinn 16. janúar 1990. Samkvæmt Í. mgr. 28. gr. áðurgildandi laga nr. 10/1960 um söluskatt með áorðnum breytingum, sbr. 6. mgr. 110. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og 52 eignarskatt, féll álagning samkvæmt úrskurðinum 29. desember 1989 í gjalddaga tíu dögum eftir, að gjaldanda var tilkynnt um hana. Fær ákvæði 2. málsliðar 4. mgr. 96. gr. síðarnefndu laganna þessu ekki breytt. Verður því miðað hér við, að gjalddagi skattkröfunnar hafi verið 26. janúar 1990. Þar með hófst fyrningarfrestur kröfunnar, sbr. upphafsorð 1. mgr. 5. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda, en síðari úrskurðir skattyfirvalda í kærumál- um um hana marka ekki nýtt upphaf frestsins. Samkvæmt 3. tölulið 3. gr. sömu laga verður krafa varnaraðila um sölugjald því talin hafa fyrnst 26. janúar 1994, ef ekki er sýnt fram á, að fyrningu hafi áður verið slitið. Sýslumaðurinn í Suður-Múlasýslu, sem hafði með höndum inn- heimtu sölugjaldskröfunnar á hendur Brúnási hf. fram til 1. júlí 1992, tók, sem áður segir, fyrir 12. febrúar 1992 að gera lögtak fyrir henni. Síðastgreindan dag voru meira en tvö ár liðin frá gjalddaga kröfunnar. Samkvæmt þágildandi 2. gr. laga nr. 29/1885 um lögtak og fjárnám án undanfarins dóms eða sáttar, sbr. 1. gr. laga nr. 83/ 1947, var því fallinn niður lögtaksréttur, sem fylgdi kröfunni, en ekki var á valdi gerðarþola að vekja þann rétt að nýju með því að hreyfa ekki á þessari forsendu andmælum gegn framgangi gerðar- innar. Þegar af þessari ástæðu gat byrjun lögtaksgerðar 12. febrúar 1992, sem studdist ekki við lögmæta heimild, ekki leitt til slita fyrn- ingar á kröfunni. Þegar sýslumaðurinn á Seyðisfirði leitaði sem innheimtumaður ríkissjóðs fjárnáms hjá Brúnási hf. með fyrrnefndri beiðni 13. októ- ber 1992, höfðu tekið gildi lög nr. 90/1989 um aðför. Vegna ákvæðis síðari málsliðar 1. mgr. 102. gr. laganna var ekki unnt að styðja heimild til aðfararinnar við 9. eða 10. tölulið 1. mgr. 1. gr. þeirra, enda leiðir af áðursögðu, að lögtaksréttur fyrir kröfunni var fallinn niður við gildistöku laganna. Skorti þannig lagastoð fyrir aðfarar- gerðinni. Breytir engu í því sambandi, að gerðarþoli hafi ekki við framkvæmd gerðarinnar gert athugasemdir af þessu tilefni. Fjárnám sýslumannsins á Seyðisfirði 2. desember 1992 fyrir umræddri kröfu um sölugjald getur því ekki talist hafa slitið fyrningu hennar og þá ekki heldur þær frekari fullnustugerðir, sem fóru fram á grundvelli fjárnámsins. Varnaraðili hefur ekki borið fyrir sig önnur atvik en að framan 53 greinir á tímaskeiðinu fram til 26. janúar 1994, sem hafi að lögum getað leitt til slita á fyrningu sölugjaldskröfunnar á hendur sóknar- aðila. Samkvæmt því verður þessi krafa varnaraðila ekki viður- kennd við gjaldþrotaskipti sóknaraðila. Í samræmi við kröfugerð aðila fyrir Hæstarétti verður viðurkennd almenn krafa varnaraðila á hendur sóknaraðila, að fjárhæð 109.253 krónur, vegna vörugjalds frá árinu 1991. Samkvæmt þessum úrslitum málsins verður varnaraðili dæmdur til að greiða sóknaraðila málskostnað í héraði og kærumálskostnað, sem ákveðinn er í einu lagi, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Viðurkennd er almenn krafa varnaraðila, sýslumannsins á Seyðisfirði, að fjárhæð 109.253 krónur, við gjaldþrotaskipti sóknaraðila, þrotabús Eignarhaldsfélagsins Áss hf. Varnaraðili greiði sóknaraðila samtals 200.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Austurlands 21. nóvember 1997. Ár 1997, föstudaginn 21. nóvember, er á dómþingi Héraðsdóms Austur- lands, sem háð er í dómsalnum að Lyngási 15, Egilsstöðum, af Hilmari Gunnlaugssyni, settum héraðsdómara, kveðinn upp úrskurður í málinu nr. X 1/1997. Mál þetta var þingfest 10. september 1997 og tekið til úrskurðar að lok- inni vitnaleiðslu og munnlegum flutningi 13. október 1997. Málið var endur- upptekið 31. október 1997 og tekið til úrskurðar að nýju sama dag. Sóknaraðili er sýslumaðurinn á Seyðisfirði, kt. 490169-5479, Bjólfsgötu 7, Seyðisfirði, en varnaraðili er þrotabú Eignarhaldsfélagsins Áss hf, kt. 480169-5499, Austurströnd 6, Seltjarnarnesi. Kröfur sóknaraðila eru þær, að dómurinn hnekki þeirri ákvörðun skipta- stjóra í ofangreindu þrotabúi að hafna hluta af lýstri kröfu sem almennri kröfu í þrotabúið. Þá er þess krafist, að viðurkennd verði krafa sóknaraðila, að fjárhæð 6.262.296 krónur. Loks er gerð krafa um málskostnað úr hendi varnaraðila vegna þessa sérstaka máls að mati réttarins. Varnaraðili krefst sýknu á fram kominni kröfu sóknaraðila, að hnekkt verði með dómi þeirri ákvörðun skiptastjóra frá 2. janúar 1996 að hafna fram kominni söluskattskröfu sóknaraðila, að fjárhæð 6.032.888 kr. Þá er krafist sýknu á fram kominni kröfu sóknaraðila um, að hnekkt verði með 54 dómi þeirri ákvörðun skiptastjóra frá 2. janúar 1996 að hafna vörugjalds- kröfu sóknaraðila fyrir tímabilið 04 1989, að fjárhæð 80.955 kr., og kröfu vegna kostnaðar, að fjárhæð 39.200 krónur. Til vara krefst varnaraðili þess, að kröfur sóknaraðila verði lækkaðar verulega frá kröfulýsingu. Í öllum kröfuliðum er krafist málskostnaðar að skaðlausu úr hendi sóknaraðila samkvæmt mati dómsins. Málavextir. Með úrskurði ríkisskattstjóra 28. desember 1989 var Brúnási hf., Egils- stöðum, kt. 480169-5499, gert að greiða viðbótarsölugjald og álag vegna gjaldáranna 1983, 1984 og 1985. Úrskurður þessi var kærður að nýju til ríkis- skattstjóra 17. janúar 1990 til lækkunar. Hinn 21. ágúst 1991 kvað ríkis- skattstjóri upp kæruúrskurð, sem var sama efnis og fyrri úrskurður hans. Þessum kæruúrskurði var skotið til ríkisskattanefndar með kæru, dagsettri 2. september 1991. 2. desember 1992 var gert fjárnám fyrir skuld samkvæmt úrskurðinum og því þinglýst á hina fjárnumdu fasteign. Uppboðs var óskað 13. janúar 1993 og nauðungarsölumál rekið á grundvelli hennar til 31. mars 1995, þegar endanlega var haldið vanefndauppboð á hinni fjárnumdu eign. Hinn 26. janúar 1993 var Brúnási hf. breytt í eignarhaldsfélag, og var nafni félagsins þá breytt í Eignarhaldsfélagið Ás hf. Tilkynning um nafnbreytinguna barst Hlutafélagaskrá 1. apríl 1993. 7. janúar 1994 gekk úrskurður yfirskattanefndar, sem þá hafði tekið við hlutverki ríkisskattanefndar. Þar var að hluta fallist á rök Eignarhalds- félagsins Áss hf. og skuld þess lækkuð verulega. Með úrskurði Héraðsdóms Austurlands 7. apríl 1995 var Eignarhalds- félagið Ás hf. úrskurðað gjaldþrota. Sýslumaðurinn á Seyðisfirði lýsti kröfu á grundvelli úrskurðar yfirskattanefndar í þrotabúið, sem að lokum var tek- in til greina að hluta, en hluta hennar var hafnað, þar sem skiptastjóri taldi, að söluskattskrafa vegna tímabilsins desember 1983 til desember 1985 væri fyrnd. Einnig taldi skiptastjóri, að vörugjaldskrafa sóknaraðila vegna tíma- bilanna 04 1989 og 01 1991 væri fyrnd, en skiptastjóri hafði fallið frá þeirri afstöðu sinni, að því er varðaði vörugjald vegna tímabilsins 01 1991, í greinargerð sinni og við flutning máls þessa. Málsástæður og lagarök sóknaraðila. Sóknaraðili vísar til þess, að gangur innheimtumálsins hafi verið óslitinn og samfelldur, allt frá því að réttbær skattyfirvöld höfðu lagt hin umþrættu gjöld á fyrirtækið. Sóknaraðili heldur því fram, að þótt líta megi svo á. að lögtaksréttur hafi verið fyrndur, þegar fjárnám var gert 2. desember 1992. hafi þeirri mótbáru aldrei verið haldið fram af framkvæmdastjóra fyrir- 55 tækisins. Krafan sjálf hafi ekki verið fyrnd við það tímamark, þar sem fyrn- ingarfrestur sé fjögur ár á kröfur, sem lögtaksréttur fylgi. Forsvarsmönnum fyrirtækisins hafi verið þetta fullljóst, þegar fjárnámsins var krafist, enda hafi þá verið búið að skjóta úrskurði ríkisskattstjóra til yfirskattanefndar með kæru 2. september 1991. Hið gjaldþrota fyrirtæki hafi notið aðstoðar lögmanns á þessu tímabili og því gert sér ágæta grein fyrir greiðsluskyldu sinni. Sjáist það annars vegar á því, að lögmaðurinn hafi komið í fógetarétt Suður-Múlasýslu 12. febrúar 1992 og mótmælt því þá, að lögtak næði fram að ganga, á þeirri forsendu, að deila um skattskyldu hafi verið til meðferðar hjá ríkisskattanefnd, og hins vegar af því, að þegar úrskurður yfirskatta- nefndar hafi loksins gengið í málinu, hafi strax verið farið fram á greiðslu- stöðvun, sem að lokum hafi endað með beiðni um gjaldþrotaskipti af hálfu fyrirsvarsmanna fyrirtækisins, þar sem ekki hafi verið útlit fyrir, að nauða- samningar myndu takast. Þá bendir sóknaraðili á, að aldrei hafi fyrningu verið borið við af hálfu fyrirtækisins, meðan nafnbreytingar og stofnun annars félags um hluta rekstrarins stóðu yfir. Sóknaraðili styður kröfu sína við úrskurð yfirskattanefndar um fjárhæð söluskatts. Kröfulýsing sóknaraðila í þrotabú Eignarhaldsfélagsins Áss hf. sé dagsett 25. september 1995, og hafi endanleg ákvörðun yfirskattanefndar þá verið átján mánaða gömul. Geti krafan því ekki verið fyrnd. Í þessu sambandi bendir sóknaraðili á, að Eignarhaldsfélagið Ás hf. hafi haft greiðslustöðvun frá 22. apríl 1994, sem hafi staðið að minnsta kosti til 9. nóvember 1994. Sóknaraðili bendir einnig á, að kröfur vegna vörugjaldsskuldar fyrir tímabilin 04 1989 og 01 1991 fyrnist á fjórum árum, þar sem þær njóti lög- taksréttar. Fjárnám hafi verið gert fyrir kröfum þessum 29. desember 1993. Framkvæmdastjóri fyrirtækisins hafi verið við fjárnámið og ekki sagst hafa neitt við kröfuna að athuga. Upphaflega hafi verið um áætlun að ræða, að fjárhæð 1.000.000 kr., en 30. mars 1992 hafi verið gerð skattbreyting á gjöld- um þessum og heildarvelta þá verið 1.054.772 kr. og vörugjaldsstofn 843.818 kr. Sóknaraðili telur eðlilegt, að fyrningarfrestur fjárnámsréttarins teljist í þessu tilviki frá 30. mars 1992, þegar skattbreytingin er gerð, og að það verði gjaldanda ekki til framdráttar að skila ekki skýrslum, fyrr en raun bar vitni. Til vara vísar sóknaraðili til, að framkvæmdastjórinn hafi ekki við fjárnámið borið fyrir sig fyrningu, að því er varðaði vörugjaldið. Frestur til að bera fjárnámið undir héraðsdóm sé löngu liðinn, en fjárnáminu hafi verið þinglýst, nauðungarsölumál rekið með beiðni frá 24. janúar 1994 og kröfunni réttilega lýst í þrotabúið. Sóknaraðili vísar máli sínu til stuðnings til laga nr. 21/1991 um gjaldþrota- 56 skipti o. fl., laga nr. 30/1992 um yfirskattanefnd, laga nr. 10/1960 um sölu- skatt, einkum 2. mgr. 16. gr. og 7. og 8. mgr. 21. gr., 102. gr. laga nr. 90/1989 um aðför og laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda. Um rétt til dráttarvaxta vísar sóknaraðili til laga nr. 25/1987. Málsástæður og lagarök varnaraðila. Varnaraðili heldur því í fyrsta lagi fram, að söluskattskrafa sóknaraðila sé fyrnd. Söluskattskröfum hafi fylgt lögtaksréttur skv. 1. tl. 1. mgr. 1. gr. laga nr. 29/1885 um lögtök, sbr. 1. gr. laga nr. 10/1960 um söluskatt. Gjalddagi söluskattskrafna hafi verið fimmtándi dagur næsta mánaðar eftir uppgjörs- mánuð og eindagi tíu dögum síðar samkvæmt 4. mgr. 12. gr. laga nr. 10/1960, sbr. 1. mgr. 12. gr. sömu laga. Varnaraðili bendir á, að samkvæmt 5. mgr. 13. gr. söluskattslaga nr. 10/1960 hafi áfrýjun skattákvörðunar eða deila um skattskyldu ekki frestað eindaga skattsins né leyst skuldara undan neinum þeim viðurlögum, sem lögð voru við vangreiðslu hans. Varnaraðili telur, að krafan hafi orðið gjaldkræf með úrskurði ríkisskattstjóra 28. desember 1989, og þar sem hún hafi notið lögtaksréttar, sbr. 3. tl. 3. gr. laga nr. 14/ 1905, hafi hún fyrnst á fjórum árum. Varnaraðili telur, að ekki liggi í máli þessu fyrir viðurkenning forsvars- manna Eignarhaldsfélagsins Áss hf. á söluskattsskuld þeirri, sem um er deilt. Viðvera lögmanns félagsins við fyrirtöku málsins í fógetarétti hafi ekki falið í sér viðurkenningu á kröfunni né nærvera framkvæmdastjóra fé- lagsins við aðför hjá sóknaraðila 2. desember 1992. Varnaraðili telur viður- kenningu skuldara á kröfu eða annarri skuld þurfa að birtast í ótvíræðum vilja hans til að ljúka skuldinni, svo sem með greiðslu kröfunnar. Brúnás hf. hafi ekki talið sig eiga að greiða þann söluskatt og álag, sem ríkisskattstjóri úrskurðaði félaginu, og kærði því úrskurðinn til ríkisskattanefndar. Varnar- aðili heldur því fram, að krafa fyrnist, þótt skuldara sé kunnugt um tilvist hennar og þekki ekki fyrningarreglur. Telur varnaraðili, að síðara skilyrði 1. mgr. 1. gr. laga nr. 14/1905 um, að lögsókn skuli heimt innan fyrningarfrests, hafi ekki verið fullnægt. Með lögsókn sé í lögunum átt við málsókn fyrir dómstólum til viðurkenningar á dómkröfum og birta þurfi stefnu innan nefnds tíma, til að málsókn sé byrjuð. Þá bendir varnaraðili á, að frá því að úrskurður ríkisskattstjóra féll 28. desember 1989 og þar til vanefndauppboð var haldið á fasteigninni Miðási 11, Egilsstöðum, hafi aldrei hafist lögsókn til heimtu kröfunnar. Sé litið svo á, að úrskurðardagur ríkisskattstjóra skuli vera gjalddagi lögtakskröfunnar, teljist krafa sóknaraðila vegna söluskattsskuldar vera fyrnd fjórum árum síðar skv. 3. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905. Þá fresti kæra til ríkisskattanefndar ekki eindaga skattsins. 57 Varnaraðili kveður lögtaksbeiðanda hafa átt samkvæmt lögum nr. 29/ 1885 um lögtök að láta fógeta í té bréfleg skilríki eða sönnunargögn fyrir skuld sinni, til að hann gæti skorið úr um, hvort lögtak mætti fara fram. Fógeti hafi ritað úrskurð um, að lögtak mætti fara fram, og hafi sú áritun verið dómsathöfn. Fyrir setningu laga nr. 90/1989, sem tóku gildi 1. júlí 1992, hafi fógetar og sýslumenn farið með dómsvald í ákveðnum málaflokkum, m. a. lögtaksmálum. Eftir gildistöku laga nr. 90/1989 hafi dómsathafnir færst yfir til héraðsdómara, sbr. t. d. 2. tl. 11. gr. þeirra laga. Jafnframt hafi fallið úr gildi önnur ákvæði lögtakslaga nr. 29/1885 en 1.-7., 10. og 11. tl.1. mgr. Í. gr. laganna. Í endurriti úr fógetabók embættis bæjarfógetans á Eski- firði og sýslumannsins í Suður-Múlasýslu frá 12. febrúar 1992 sé sérstaklega tekið fram, að lögtaksúrskurðurinn hafi ekki verið kveðinn upp, enda hafi verið mætt af hálfu gerðarþola að hans eigin frumkvæði. Málinu hafi því verið frestað, án þess að lögtaksúrskurður hafi gengið skv. 3. gr. laga nr. 29/ 1885, og því hafi fyrning söluskattskröfunnar ekki verið rofin með lögtaks- úrskurði. Um kröfu sóknaraðila vegna vörugjalds miði varnaraðili við það, að upp- gjörstímabil vörugjalds hafi verið tveir mánuðir skv. lögum nr. 97/1987 og gjalddagi fimmtándi dagur annars mánaðar eftir lok uppgjörstímabils. Þannig hafi gjalddagi vörugjalds vegna tímabilsins 04 1989 verið 15. október 1989. Telur varnaraðili sömu röksemdir eiga við um vörugjald vegna þessa tímabils og söluskattskröfu sóknaraðila, þ. e., að hún sé niður fallin fyrir fyrningu, þar sem forsvarsmenn Brúnáss hf. hafi aldrei viðurkennt skuld sína og lögsókn ekki verið heimt innan fyrningarfrests. Varakröfu sína um lækkun krafna sóknaraðila styður varnaraðili því, að álagður söluskattur skuli ekki bera dráttarvexti frá gjalddaga þeirra sölu- skattstímabila, sem álagningin stafar frá, þar sem slíkt hafi ekki stoð í 8. mgr. 21. gr. laga nr. 10/1960. Dráttarvaxtakrafa sóknaraðila sé að mestum hluta fyrnd skv. 2. tl. 3. gr. laga nr. 14/1905. Þannig beri einungis að sam- þykkja dráttarvexti fjögur ár aftur í tímann frá úrskurðardegi um gjaldþrot varnaraðila, sem var 7. apríl 1995, sbr. 13. gr. laga nr. 14/1905. Niðurstöður. Eins og áður hefur komið fram, kvað ríkisskattstjóri fyrst upp úrskurð 28. desember 1989 og að nýju 21. ágúst 1991. Síðari úrskurður ríkisskatt- stjóra var kærður til ríkisskattanefndar 2. september 1991, en með lögum nr. 30/1992 var yfirskattanefnd sett á laggirnar, og tók hún við störfum ríkis- skattanefndar, sbr. 23. gr. laganna. Kvað yfirskattanefnd upp úrskurð sinn í málinu 7. janúar 1994. Telja verður, að fyrningarfrestur hafi rofnað við upp- kvaðningu kæruúrskurðar ríkisskattstjóra 21. ágúst 1991, og verður þegar af 58 þeirri ástæðu að fallast á það með sóknaraðila, að krafa hans vegna sölu- skattsskuldar varnaraðila hafi ekki verið niður fallin fyrir fyrningu. Varnaraðili hefur fallist á réttmæti þess hluta kröfu sóknaraðila, sem staf- ar af vörugjaldi, ásamt dráttarvöxtum vegna tímabilsins 01 1991, að fjárhæð 109.253 krónur. Af hálfu varnaraðila er því fram haldið, að vörugjaldskrafa sóknaraðila Vegna tímabilsins 04 1989 sé niður fallin fyrir fyrningu. Fallast ber á það með varnaraðila, að samkvæmt 3. mgr. 8. gr. laga nr. 97/1987, sbr. 2. gr. laga nr. 95/1988 um vörugjald, hafi gjalddagi vegna þessa tímabils verið 15. októ- ber 1989. Af hálfu sóknaraðila hefur því verið haldið fram, að miða eigi við, að skattbreyting, sem gerð var 30. mars 1992, hafi rofið fyrningu. Vísaði sóknaraðili í þessu sambandi til dómskjals nr. 14, en þar er að finna lista yfir samsafnaðar hreyfingar vegna tímabilsins 01 1991. Sambærilegt skjal er ekki að finna í gögnum málsins fyrir tímabilið 04 1989. Samkvæmt 52. gr. að- fararlaga nr. 90/1989 er fyrningu aðfararhæfrar kröfu slitið, ef aðfararbeiðni berst héraðsdómara eða sýslumanni fyrir lok fyrningartíma og gerðinni er síðan fram haldið án ástæðulauss dráttar. Samkvæmt endurriti úr gerðabók sýslumannsins á Seyðisfirði var aðfararbeiðni dagsett 8. desember 1993. Voru þá liðin meira en fjögur ár, frá því að krafan féll í gjalddaga. Við fjárnámið mætti framkvæmdastjóri Brúnáss hf., og í endurriti úr gerðabók sýslumannsins á Seyðisfirði hefur m. a. verið bókað: „Gerðarþola er leiðbeint um réttarstöðu sína og kröfu gerðarbeiðanda. Hann segist ekk- ert hafa við kröfu gerðarbeiðanda að athuga, en verður ekki við áskorun um að greiða hana.“ Telur sóknaraðili, að þar sem gerðarþoli hafi ekki bor- ið fyrir sig fyrningu og frestur til að bera fjárnámið undir héraðsdóm sé löngu liðinn, eigi það að leiða til þess, að krafan hafi ekki fallið niður fyrir fyrningu. Í 9. gr. laga um aðför nr. 90/1989 segir, að aðfarar megi krefjast að liðnum aðfararfresti svo lengi sem hlutaðeigandi krafa sé ekki niður fallin fyrir fyrningu, en einnig að liðnum fyrningartíma, ef gerðarþoli er staddur við gerð og lýsir yfir, að hann beri ekki fyrir sig fyrningu kröfunnar. Ekki verður séð af fram lögðu endurriti úr gerðabók sýslumannsins á Seyðistirði, að slík yfirlýsing hafi verið gefin af hálfu gerðarþola. Eins og eðli máls er háttað, þykir sú staðreynd, að ágreiningi um réttmæti fjárnámsins var ekki skotið til héraðsdóms, ekki eiga að leiða til þess, að varnaraðili hafi firrt sig rétti til að bera fyrningu fyrir sig á þessu stigi málsins. Verður því að fallast á það með varnaraðila, að krafa sóknaraðila vegna vörugjalds fyrir tímabil- ið 04 1989 hafi verið niður fallin fyrir fyrningu, þegar fjárnámið fór fram. Þá hefur sóknaraðili krafist viðurkenningar á kostnaði, að fjárhæð 39.200 kr. Ekki hafa verið færð sérstök rök fyrir þessari kröfu, en í yfirliti vegna 59 söluskattsskuldar varnaraðila, sem áður hefur verið fjallað um, kemur fram, að í liðnum kostnaði er færð fjárhæðin 39.200 kr. Áður hefur verið fallist á söluskattshluta kröfu sóknaraðila, en ekki eru rök til að viðurkenna að auki kröfu sóknaraðila um kostnað að þessari fjárhæð, sem bætist við áður- nefnda söluskattskröfu. Verður þessum kröfulið því hafnað. Eins og áður hefur verið rakið, byrjaði nýr fyrningarfrestur að líða við uppkvaðningu úrskurða ríkisskattstjóra frá 1989 og 1991 og yfirskattanefnd- ar frá 1994. Telja verður, að þar með hafi fyrningu bæði höfuðstóls kröfunn- ar sem og áfallinna vaxta verið slitið, enda var dráttarvaxta ávallt krafist í þeim innheimtuaðgerðum sóknaraðila, sem fram fóru, meðan á meðferð málsins stóð hjá skattyfirvöldum. Verður því ekki fallist á þá varakröfu varnaraðila, að sá hluti dráttarvaxta, sem hafi fallið á kröfu sóknaraðila fyr- ir 7. apríl 1991, sé niður fallinn fyrir fyrningu. Ekki hafa verið gerðar athugasemdir við þá útreikninga sóknaraðila, sem liggja að baki kröfu hans. Samkvæmt framansögðu er viðurkennt réttmæti kröfu sóknaraðila vegna söluskattsskuldar, að fjárhæð 6.032.888 krónur, og vegna vörugjalds fyrir tímabilið 01 1991, að fjárhæð 109.253 krónur, samtals að fjárhæð 6.142.141 króna. Samkvæmt fram lagðri úthlutunargerð varnaraðila fengust um 20% greidd af almennum kröfum, sem lýst var í þrotabúið. Með hliðsjón af framansögðu skal varnaraðili greiða sóknaraðila 120.000 krónur í máls- kostnað. Úrskurð þennan kvað upp Hilmar Gunnlaugsson, settur héraðsdómari. Úrskurðarorð: Viðurkennd er krafa sóknaraðila, sýslumannsins á Seyðisfirði, að fjárhæð 6.142.141 króna, sem almenn krafa í þrotabú varnaraðila, Eignarhaldsfélagsins Áss hf. Varnaraðili greiði sóknaraðila 120.000 krónur í málskostnað. 60 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 16/1998. Guðjón Rúnar Sverrisson (Róbert Árni Hreiðarsson hdl.) gegn Bílasölunni Borg ehf. og sýslumanninum í Reykjavík (Sigurður Sigurjónsson hrl.) Kærumál. Innsetningargerð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 23. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 7. janúar sl. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. desember 1997, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um, að nánar tiltekið skulda- bréf yrði fengið sér úr vörslum varnaraðilans sýslumannsins í Reykjavík með beinni aðfarargerð. Kæruheimild er í 4. mgr. 84. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess aðallega, að umbeðin aðfarargerð verði heimiluð og sér dæmdur málskostnaður í héraði og kærumálskostnaður, en til vara, að málskostnaður í héraði verði felldur niður eða lækkaður. Varnaraðilinn Bílasalan Borg ehf. krefst staðfestingar hins kærða úrskurðar og kærumálskostnaðar. Varnaraðilinn sýslumaðurinn í Reykjavík hefur ekki látið málið til sín taka. Samkvæmt gögnum málsins var skuldabréfið, sem krafa sóknar- aðila snýr að, lagt fram hjá sýslumanninum í Reykjavík við fjárnám, sem var gert 11. janúar 1996 hjá Þráni Stefánssyni samkvæmt kröfu varnaraðilans Bílasölunnar Borgar ehf. Mun skuldabréfið síðan hafa verið í vörslum sýslumannsins. Innsetningargerð samkvæmt 78. gr., sbr. 73. gr. laga nr. 90/1989, verður eftir eðli máls beint að þeim, sem hefur í vörslum sínum þann hlut, sem gerðarbeiðandi leitast við að fá umráð yfir með gerðinni. Samkvæmt áðursögðu er umrætt skuldabréf komið í vörsl- ur sýslumannsins í Reykjavík með því, að það var lagt fram við að- ól farargerð. Vegna ákvæða 2. mgr. 32. gr. laga nr. 90/1989, sbr. 2. mgr. og 3. mgr. 13. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála og 2. mgr. 10. gr. reglugerðar nr. 17/1992 um málaskrár og gerðabækur vegna aðfarargerða, kyrrsetningar, löggeymslu og lögbanns, getur sýslu- maður ekki afhent skuldabréfið öðrum en varnaraðilanum Bílasöl- unni Borg ehf., sem lagði það fram við aðfarargerðina, nema til komi samþykki hans eða annar sýni fram á heimild til skuldabréts- ins, sem gangi framar rétti varnaraðilans. Slíkt samþykki liggur ekki fyrir í málinu. Sóknaraðila stoðar ekki að leitast við að sýna fram á aðra heimild til skuldabréfsins með því að beina kröfum að ófyrir- synju í máli þessu að varnaraðilanum Bílasölunni Borg ehf. Sam- kvæmt því eru ekki skilyrði til að heimila umbeðna innsetningar- gerð. Verður niðurstaða hins kærða úrskurðar því staðfest. Sóknaraðili verður dæmdur til að greiða kærumálskostnað, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Guðjón Rúnar Sverrisson, greiði varnaraðila, Bílasölunni Borg ehf., 50.000 krónur í kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 11. desember 1997. I. Ágreiningsmál þetta, sem barst Héraðsdómi Reykjavíkur með aðfarar- beiðni, dagsettri 29. september 1997, var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 13. nóvember sl. Gerðarbeiðandi er Guðjón Rúnar Sverrisson, kt. 291263-5699, Hrafnhól- um 8, Reykjavík. Gerðarþolar eru Bílasalan Borg ehf., kt. 511094-2089, Skeifunni 6, Reykjavík, og sýslumaðurinn í Reykjavík, kt. 640692-2199, Skógarhlíð 6, Reykjavík. Dómkröfur gerðarbeiðanda eru þær, að kveðinn verði upp úrskurður um, að skuldabréf, að fjárhæð 1.000.000 kr., sem greiða skyldi með 36 mán- aðarlegum afborgunum, fyrst 15. mars 1995, út gefið 10. febrúar 1995 af Gleðigjafanum ehf. til gerðarþola Bílasölunnar Borgar ehf. með sjálf- skuldarábyrgð gerðarbeiðanda og Þráins Stefánssonar, verði tekið með beinni aðfarargerð úr vörslum gerðarþola sýslumannsins í Reykjavík og fengið gerðarbeiðanda til umráða. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi 62 gerðarþola Bílasölunnar Borgar ehf. að mati dómsins og fjárnám auk þess heimilað á hendur honum fyrir kostnaði af væntanlegri gerð. Dómkröfur gerðarþola Bílasölunnar Borgar ehf. eru þær aðallega, að máli þessu verði vísað frá dómi, en til vara, að kröfum gerðarbeiðanda verði hafnað. Í báðum tilvikum krefst gerðarþoli málskostnaðar að skað- lausu að mati réttarins. Sýslumaðurinn í Reykjavík hefur ekki sótt þing eða gert kröfur í málinu. TI. Með kaupsamningi 19. janúar 1995 keypti gerðarbeiðandi af gerðarþola Bílasölunni Borg rekstur veitingastaðarins Café Bóhem, Vitastíg 3, Reykja- vík. Samkvæmt 3. gr. kaupsamningsins skyldi kaupverðið, 3.000.000 kr., greitt svo: „1. Með skuldabréfi, útg. af óstofnuðu hlutafélagi með sjálfskuldarábyrgð Guðjóns Sverrissonar, kt. 291263-5699, Hrafnhólum 8, Reykjavík, Þrá- ins Stefánssonar, kt. 291161-2789, Glaðheimum 14, Reykjavík, og Sverr- is Þorleifssonar, kt. 180725-4319, Hrafnhólum 8, Reykjavík, 1.000.000 kr. 2. Með veðskuldabréfi, útg. af óstofnuðu hlutafélagi með sjálfskuldar- ábyrgð Guðjóns Sverrissonar og Þráins Stefánssonar, 1.000.000 kr. 3. Með veðskuldabréfi útg. af óstofnuðu hlutafélagi með sjálfskuldar- ábyrgð Guðjóns Sverrissonar og Þráins Stefánssonar, 1.000.000 kr.“. Síðan segir í kaupsamningnum, að „líftími“ ofangreindra skuldabréfa sé þrjú ár og greiðsla afborgana og vaxta fari fram með jöfnum mánaðarlegum afborgunum, í fyrsta sinn 15. mars 1995. Í samningnum er svohljóðandi ákvæði til bráðabirgða: „Komi til þess, að synjað verði um endurnýjun útgáfu vínveitingaleyfis fyrir 1. júní 1995, eru aðilar ásáttir um, að kaupverð lækki þannig, að seljandi skili kaupanda skuldabréfi, að fjárhæð 1.000.000 kr., skv. 3. tl. 3. gr. samnings þessa, en kaupin standi að öðru leyti.“ Umrætt vínveitingaleyfi fékkst ekki endurnýj- að fyrir 1. júní 1995. Starfsemi skemmtistaðarins var eftir það flutt í annað húsnæði, þar sem tilskilin leyfi fengust. Með aðfararbeiðni 23. júní 1995 krafðist gerðarþoli Bílasalan Borg hf. fjárnáms á grundvelli eins skuldabréfsins hjá Þráni Stefánssyni, öðrum ábyrgðarmanna á því. Var fjárnám gert í eignum gerðarþola 11. janúar 1996. III. Kröfu sína kveðst gerðarbeiðandi styðja samningi gerðarbeiðanda og gerðarþola Bílasölunnar Borgar ehf. um kaup gerðarbeiðanda á veitinga- staðnum Café Bóhem, Vitastíg 3, Reykjavík. Samkvæmt 3. pr. samningsins hafi kaupverð verið ákveðið 3.000.000 kr., sem greiða skyldi með útgáfu 63 þriggja skuldabréfa til gerðarþola Bílasölunnar Borgar ehf. Gerðarbeiðandi hafi staðið við samninginn að sínu leyti og gefið út f. h. Gleðigjafans ehf. þrjú skuldabréf til Bílasölunnar Borgar ehf. Skuldabréfin hafi verið sam- hljóða að öðru leyti en því, að Sverrir Þorleifsson hafi verið þriðji sjálf- skuldarábyrgðarmaðurinn á einu skuldabréfanna í samræmi við 1. tl. 1. mgr. 3. gr. kaupsamningsins. Gerðarbeiðandi kveður það skuldabréf upp greitt. Gerðarbeiðandi kveður gerðarþola Bílasöluna Borg ehf. hafa framselt Óskari Guðnasyni skuldabréf skv. 2. tl. 1. mgr. 3. gr. samningsins, og sé það, eftir því sem gerðarbeiðandi viti best, enn í hans eigu. Skuldabréf skv. 3. tl. og það, sem krafist sé umráða yfir, kveður gerðarbeiðandi enn í eigu gerðarþola Bílasölunnar Borgar ehf., en sé sem standi í vörslum sýslu- mannsins í Reykjavík sem heimildarskjal í aðfararmáli. Gerðarbeiðandi vísar til þess, að í sérstöku bráðabirgðaákvæði áður- greinds kaupsamnings um veitingastaðinn Café Bóhem hafi verið kveðið á um, að kæmi til þess, að synjað yrði um endurnýjun vínveitingaleyfis fyrir veitingastaðinn fyrir 1. júní 1995, myndi kaupverðið lækka með þeim hætti, að seljandi, Bílasalan Borg ehf., skilaði kaupanda skuldabréfi samkvæmt 3. tl. 1. mgr. 3. gr. samningsins. Með bréfi, dags. 26. maí 1995, hafi lögreglustjórinn í Reykjavík hafnað beiðni gerðarbeiðanda um framlengingu vínveitingaleyfisins. Þar sem vín- veitingaleyfi hafi ekki fengist fyrir 1. júní 1995, hafi gerðarþola borið að skila einu skuldabréfanna í samræmi við áðurnefnt ákvæði kaupsamnings- ins. Það hafi hann hins vegar ekki gert, heldur falið lögmanni sínum inn- heimtu bréfsins. Hafi gerðarbeiðandi iðulega skorað á gerðarþola Bílasöl- una Borg ehf. að láta af innheimtu skuldabréfsins og afhenda sér það, en án árangurs. Þar sem umræddu skuldabréfi hafi ekki enn verið skilað, sé nú krafist umráða yfir því samkvæmt heimild í samningnum sjálfum og með vísan til 78. gr. laga nr. 90/1989. Kveðst gerðarbeiðandi beina kröfu að sýslumanninum í Reykjavík sem vörsluhafa bréfsins, en Bílasölunni Borg ehf. sem rétthafa samkvæmt því. IV. Af hálfu gerðarþola Bílasölunnar Borgar ehf. er því haldið fram, að laga- grundvöll bresti fyrir kröfum gerðarbeiðanda, þar sem krafa hans viti að efnisúrlausn og hugsanlegum ágreiningi milli aðila. Beri því að vísa málinu frá dómi ex officio. Einnig er krafist frávísunar með vísan til 100. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 1. og 2. mgr. 78. gr. og 3. mgr. 83. gr. laga nr. 90/1989. Gerðarþoli kveður 1. mgr. 78. gr. laga nr. 90/1989 veita heimild til inn- setningar- og útburðargerða, sem í reynd sé krafa um, að sýslumaður færi eign úr vörslum gerðarþola í hendur gerðarbeiðanda. Samkvæmt ákvæðinu 64 sé unnt að beina til héraðsdómara beiðni um, að bein aðfarargerð verði heimiluð, ef manni sé með ólögmætum hætti aftrað að neyta réttinda, sem hann tjáir sig eiga og telur svo ljós. Í máli þessu liggi fyrir og sé staðfest í aðfararbeiðni, að umrædd réttindi, skuldabréfið, séu í eigu gerðarþola, en í aðfararbeiðni segi: „Skuldabréf skv. 3. tl. og það, sem krafist er umráða yfir, er enn í eigu gerðarþola Bílasöl- unnar Borgar ehf., en er sem stendur í vörslum gerðarþola sýslumannsins í Reykjavík sem heimildarskjal í aðfararmáli.“ Þannig sé upplýst og óum- deilt, að um tilgreind skilyrði 1. mgr. 78. gr. aðfararlaga sé ekki að ræða. Beri því þegar af þeirri ástæðu að hafna kröfu gerðarbeiðanda. Gerðarþoli kveður skuldabréfi samkvæmt 1. tl. 1. mgr. 3. gr. hafa verið skuldbreytt vegna vanskila og nýtt skuldabréf gefið út í stað hins upp- runalega. Sé það bréf enn ógreitt. Hinum tveimur skuldabréfunum hafi ver- ið lýst nákvæmlega eins í 2. og 3. tl. 1. mgr. 3. gr. samningsins, og sé ógern- ingur að vita, hvort það bréf, sem gerðarbeiðandi krefjist að fá afhent með innsetningargerð, sé skuldabréf samkvæmt 2. eða 3. tl. Af hvorugu bréf- anna hafi hins vegar verið greitt, og sé kaupverð veitingastaðarins Café Bóhem því í vanskilum að mestum hluta. Kveður gerðarþoli rétt að geta þess, að gegn greiðslu á kröfu samkvæmt umræddu skuldabréfi sé gerðar- þoli reiðubúinn að afhenda gerðarbeiðanda skuldabréfið, en óumdeilt sé, að krafa að baki því sé ógreidd. Gerðarþoli heldur því fram, að synjað hafi verið um endurnýjun vínveit- ingaleyfis handa veitingastaðnum Café Bóhem af ástæðum, sem nýjum eig- anda hafi verið um að kenna, og geti gerðarbeiðandi því ekki borið fyrir sig ákvæði um lækkun kaupverðs. Því er einnig haldið fram, að ágreiningur um réttar efndir kaupsamningsins sé óútkljáður og réttur gerðarbeiðanda eng- an veginn svo ljós, að hann geti fengið skuldabréfið afhent með innsetn- ingargerð. Þá bendir gerðarþoli á, að skuldabréf það, sem krafist sé innsetningar í, sé hið eina af kaupverðinu, sem einhver líkindi séu til, að fáist greitt, þar sem tekist hafi að tryggja greiðslu þess með fjárnámi, en skuldarar á bréf- unum séu að öðru leyti eignalausir. Með innsetningarbeiðninni sé gerðar- beiðandi þannig að reyna að losna að öllu leyti undan því að greiða kaup- verð veitingastaðarins. Gerðarþoli krefst málskostnaðar úr hendi gerðarbeiðanda með vísan til 1. mgr. 130. gr., sbr. 129. gr. og 131. gr. laga nr. 91/1991, þar sem hann telur allan málatilbúnað gerðarbeiðanda tilgangslausan og óþarfan. 65 V. Fyrir liggur, að samkvæmt sérstöku ákvæði til bráðabirgða í kaupsamn- ingi aðila um rekstur veitingastaðarins Café Bóhem urðu aðilar ásáttir um, að kaupverðið myndi lækka úr 3 m. kr. í 2. m. kr., ef synjað yrði um endur- nýjun útgáfu vínveitingaleyfis fyrir 1. júní 1995, og að þá myndi seljandi af- henda kaupanda skuldabréf, að fjárhæð 1.000.000 kr., skv. 3. tl. 3. gr. samn- ingsins. Fyrir liggur, að endurnýjun vínveitingaleyfis fékkst ekki, en aðilar eru ekki á einu máli um, hvor þeirra beri ábyrgð á því. Gerðarþoli hefur haldið því fram í málinu, að skuldabréf, sem gefin voru út í samræmi við 2. og 3. tl.1. mgr. 3. gr. kaupsamningsins, séu að öllu leyti ógreidd, og skuldabréf, sem komið hafi í stað skuldabréfs, er gefið hafi ver- ið út í samræmi við 1. tl., sé í vanskilum. Gerðarbeiðandi hefur lagt fram í málinu frumrit upphaflegs skuldabréfs skv. 1. tl. og ljósrit af því skuldabréfi, sem hann kveður vera í vörslum sýslumannsins í Reykjavík. Gerðarbeið- andi hefur hins vegar ekki sýnt fram á með kvittunum eða öðrum hætti, að hann hafi greitt af skuldabréfum þeim, sem gefin voru út samkvæmt 2. og 3. tl. 1. mgr. 3. gr. samningsins. Verður því að leggja til grundvallar í málinu, að kaupverð veitingastaðarins hafi aðeins að litlu leyti verið greitt og gerðarbeiðandi því ekki staðið við þær skyldur, sem honum bar að efna án tillits til þess, hvort tækist að endurnýja vínveitingaleyfið. Svo sem að framan er rakið, var í fyrrgreindu bráðabirgðaákvæði mælt fyrir um afhendingu á skuldabréfi samkvæmt 3. tl. 1. mgr. 3. gr. samnings- ins, ef endurnýjun vínveitingaleyfis fengist ekki. Þar sem skuldabréfum þeim, sem gefa skyldi út samkvæmt 2. og 3. tl., var lýst á nákvæmlega sama hátt og þau ekki aðgreind með númerum eða á annan hátt, þykir gerðar- beiðandi ekki hafa sýnt fram á, að skuldabréf það, sem sýslumaðurinn í Reykjavík gerði fjárnám fyrir í eigum Þráins Stefánssonar 11. janúar 1996, sé skuldabréf það, sem afhenda skyldi samkvæmt bráðabirgðaákvæði kaup- samningsins. Þetta skiptir meira máli fyrir þær sakir, að leggja verður til grundvallar, að bæði bréfin séu ógreidd. Með hliðsjón af öllu framangreindu þykir gerðarbeiðandi engan veginn hafa sýnt fram á, að réttur hans til þess að fá umrætt skuldabréf afhent sé svo ljós, að rétt sé að heimila, að honum verði fengin umráð þess með að- farargerð á grundvelli 78. gr. laga nr. 90/1989. Rétt þykir, að gerðarbeiðandi greiði gerðarþola Bílasölunni Borg ehf. málskostnað, sem telst hæfilega ákveðinn 50.000 krónur. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kvað upp úrskurðinn. 3 Hæstaréttardómar 1 66 Úrskurðarorð: Hafnað er þeirri kröfu gerðarbeiðanda, Guðjóns Rúnars Sverris- sonar, að heimilað verði, að skuldabréf, að fjárhæð 1.000.000 kr., út gefið 10. febrúar 1995 af Gleðigjafanum ehf. til gerðarþola Bílasöl- unnar Borgar ehf. með sjálfskuldarábyrgð gerðarbeiðanda og Þráins Stefánssonar, verði tekið með beinni aðfarargerð úr vörslum gerðar- þola sýslumannsins í Reykjavík og fengið gerðarbeiðanda til umráða. Gerðarbeiðandi greiði gerðarþola 50.000 krónur í málskostnað. 67 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 4/1998. Edda Gréta Guðmundsdóttir (Pétur Jónsson) gegn íslenska ríkinu (Jón G. Tómasson hrl.) Kærumál. Frávísunarúrskurður staðfestur. Res judicata. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 19. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 5. janúar 1998. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 12. desember 1997, þar sem máli sóknaraðila á hendur varnaraðila var vísað frá dómi. Kæruheimild er í j-lið 1. mgr. 143. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Í kæru kemur fram, að þess sé „krafist, að úrskurði hér- aðsdóms verði hrundið“. Varnaraðili krefst staðfestingar úrskurðar héraðsdóms og kæru- málskostnaðar. Í forsendum hins kærða úrskurðar kemur fram, að lýsingu í mála- tilbúnaði sóknaraðila á málsástæðum og öðrum atvikum sé svo áfátt, að skilyrði e-liðar 1. mgr. 80. gr. laga nr. 91/1991 teljist ekki vera uppfyllt. Með vísan til þessara forsendna verður niðurstaða héraðsdómara staðfest. Sóknaraðila verður gert að greiða kæru- málskostnað, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Edda Gréta Guðmundsdóttir, greiði varnar- aðila, íslenska ríkinu, 40.000 krónur í kærumálskostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 12. desember 1997. Mál þetta, sem höfðað er með stefnu, þingfestri 4. september 1997, var tekið til úrskurðar 2. desember síðastliðinn að loknum munnlegum mál- flutningi um fram komna frávísunarkröfu stefndu. 68 Stefnandi er Edda Gréta Guðmundsdóttir, kt. 130738-2069, Vesturgötu 15, Ólafsfirði. Stefnt er viðskiptaráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði gert að greiða stefnanda 7.593.832,67 kr. auk vanskilavaxta „p. a. skv. 10. gr., sbr. 12. gr. vaxtalaga, frá 23. 3. 1987 til greiðsludags“. Þá er krafist málskostnaðar í þessum þætti málsins úr hendi stefndu. Stefndu krefjast þess aðallega, að málinu verði vísað frá dómi og stefn- andi úrskurðaður til að greiða stefndu hæfilegan málskostnað að mati dómsins. I. Stefnandi lýsir málsatvikum svo í stefnu, að hún hafi átt „ábótareikning“ í Útvegsbanka Íslands, sem hún hafi haft þar í geymslu í öryggisskyni. Hafi peningainnstæðan á reikningnum 28. september 1987 verið 7.593.832,67 kr., en þann dag hafi starfsmenn bankans tekið „traustataki“ alla þá fjárhæð og notað hana „í eigin þágu bankans“. Númer áðurnefnds reiknings stefnanda hafi verið 506093 í aðalbanka Útvegsbanka Íslands í Austurstræti, en starfs- menn bankans hafi ónýtt reikninginn „þegar eftir stuld þeirra á innstæðu ábótareikningsins“. Í kafla í stefnu, sem ber yfirskriftina Málsástæður og lagarök, er í upphafi vísað um ábyrgð viðskiptaráðherra til þess, að Útvegsbanki Íslands hafi verið í eigu ríkisins á þeim tíma, sem hinar ólögmætu aðgerðir starfsmanna bankans hafi verið framdar, og hljóti ríkið sem eigandi bankans að bera ábyrgð á því tjóni, sem af þeim aðgerðum hafi leitt. Er vísað til 6. gr. laga nr. 7/1987 um stofnun hlutafélagsbanka um Útvegsbanka Íslands. Þá sé fjár- málaráðherra stefnt sem fyrirsvarsmanni fyrir ráðstöfun fjármuna úr ríkis- sjóði. Er því fram haldið af hálfu stefnanda, að Útvegsbanki Íslands hafi „tekið traustataki“ 7.593.832,67 kr. út af bankabók stefnanda og ráðstafað fénu í eigin þágu. 1. Stefndu reisa frávísunarkröfu sína í fyrsta lagi á því, að framangreind lýs- ing á málsástæðum og tilvísun til lagaákvæða sé svo óskýr og óljós, að erfitt sé að koma við raunhæfum vörnum. Skorti því viðhlítandi grunn fyrir því, að dómur verði lagður á kröfur stefnanda, eins og þeim er lýst og þær rök- studdar í stefnu. Beri að vísa málinu frá dómi þegar af þeirri ástæðu. Vísa stefndu í því sambandi til e- og f-liðar 80. gr. laga nr. 91/1991. Í annan stað benda stefndu á, að með dómi Hæstaréttar frá 29. júní 1995 hafi Íslandsbanki hf. verið sýknaður af kröfum stefnanda í máli um sama sakarefni og um greiðslu á sömu fjárhæð og nú er stefnt fyrir. Í niðurstöðu 69 Héraðsdóms Reykjavíkur 16. maí 1991, sem Hæstiréttur hafi staðfest með vísan til forsendna, segi meðal annars, að stefnandi hafi samþykkt, að 6.800.000 kr. af láni, sem Útvegsbanki Íslands hafði veitt stefnanda, yrði Í höndum bankans sem trygging fyrir greiðslu skuldar sambýlismanns stefn- anda og bróður hans við bankans. Hafi æðsti dómstóll landsins þannig þeg- ar dæmt um sakarefni, sem stefnandi virðist nú ætla Héraðsdómi Reykja- víkur að fjalla um öðru sinni. Beri því einnig að vísa málinu frá dómi af þessum sökum, sbr. 2. tl. 116. gr. laga nr. 91/1991. Il. Samkvæmt 12. gr. laga nr. 7/1987 var Útvegsbanki Íslands gerður að hlutafélagi undir sama nafni 1. maí 1987, sem við þá breytingu tók við rekstri bankans. Ríkissjóður bar þó áfram ábyrgð á skuldbindingum bank- ans, sem stofnað hafði verið til, áður en hann var lagður niður. Féll ríkis- ábyrgð niður tveimur árum eftir viðtöku hlutafélagsbankans, sbr. 6. gr. áðurnefndra laga, 1. maí 1989. Með samningi 29. júní 1989 keyptu þrír hluta- félagabankar, Alþýðubankinn, Iðnaðarbanki Íslands og Verslunarbanki Íslands, hlutabréf ríkissjóðs í Útvegsbanka Íslands hf. Var bankarekstur allra bankanna sameinaður að fullu fyrir lok júní 1990, en þá tók Íslands- banki hf. til starfa og tók um leið við öllum réttindum og skyldum Útvegs- banka Íslands hf., er þá hætti bankastarfsemi, sbr. 1. mgr. 50. gr. þágildandi laga um viðskiptabanka nr. 86/1985. Mál þetta á rætur að rekja til þess, að 13. mars 1987 tók stefnandi lán hjá Útvegsbanka Íslands og gaf út veðskuldabréf til 6 ára, að fjárhæð 9.000.000 kr., til tryggingar láninu. Af þeirri fjárhæð voru 6.800.000 kr. lagðar inn á reikning nr. 606093 við bankann, en afganginn að frádregnum lántöku- kostnaði, 1.927.658 kr., fékk stefnandi í hendur. Reikningurinn var ónýttur 22. september 1987 og innstæðu hans, sem þá nam 7.593.832,67 kr., ráðstaf- að til lúkningar skuld samkvæmt skuldabréfi, að fjárhæð NLG 315.000, sem sambýlismaður stefnanda og bróðir hans höfðu gefið út til Útvegsbanka Ís- lands 30. júlí 1985. Með stefnu, birtri 18. október 1990, höfðaði stefnandi mál á hendur Ís- landsbanka hf. og gerði meðal annars þá kröfu, yrði ekki orðið við A-lið aðalkröfu hennar, að stefndi yrði dæmdur til að greiða stefnanda 7.593.832,67 kr. ásamt dráttarvöxtum. Segir svo um þennan þátt málsins í niðurstöðu dóms bæjarþings Reykjavíkur, upp kveðins 16. mars 1991: „Það þykir fram komið, að stefnandi hafi samþykkt, að 6.800.000 kr. af láninu, sem málið er risið af, yrðu í höndum Útvegsbanka sem trygging fyr- ir greiðslu þeirra Péturs Jónssonar og Baldurs Jónssonar á skuldum þeirra við bankann. Þar sem þeir Pétur og Baldur greiddu ekki skuldir sínar, verð- 70 ur að telja, að bankanum hafi verið heimilt að ganga að tryggingunni til greiðslu skulda þessara.“ Var stefndi því sýknaður af þessari kröfu stefn- anda sem og öðrum kröfum, er hún hafði uppi í málinu á hendur honum. Þess skal getið, að í upphafi niðurstöðukafla dómsins er greint frá því, að aðild stefnda í málinu sé óumdeild. Stefnandi áfrýjaði dómi þessum til Hæstaréttar og hafði uppi sömu endurgreiðslukröfu á hendur Íslandsbanka hf. og áður greinir. Með dómi réttarins 29. júní 1995 var hinn áfrýjaði dómur staðfestur með vísan til for- sendna hans. Með umræddum dómi Hæstaréttar var endanlega kveðið á um, að Út- vegsbanka Íslands hefði 22. september 1987 verið heimilt að ráðstafa 7.593.832,67 kr. út af umræddum reikningi stefnanda við bankann til greiðslu á vanskilaskuldum sambýlismanns hennar og bróður hans við bankann. Verður sama sakarefni ekki borið undir dómstóla öðru sinni. Ber því með skírskotun til 2. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991 að vísa málinu frá dómi, en að auki verður að telja, að lýsingu stefnanda á málsástæðum og atvikum í stefnu sé svo áfátt, að eigi sé fullnægt skilyrðum e-liðar 1. mgr. 80. gr. sömu laga. Eftir þessum úrslitum verður stefnandi úrskurðaður til að greiða stefndu málskostnað, er þykir hæfilega ákveðinn 75.000 kr. Úrskurðinn kveður upp Helgi 1. Jónsson héraðsdómari. Úrskurðarorð: Máli þessu er vísað frá dómi. Stefnandi, Edda Gréta Guðmundsdóttir, greiði stefndu, viðskipta- ráðherra og fjármálaráðherra f. h. ríkissjóðs, 75.000 kr. í málskostnað. Mm Fimmtudaginn 1S. janúar 1998. Nr. 261/1997. Guðrún R. Einarsdóttir (Einar Gautur Steingrímsson hdl.) gegn Lífeyrissjóði verslunarmanna (Ólafur Gústafsson hrl.) Skuldabréf. Skuldskeyting. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 19. júní 1997 og krefst sýknu af öllum kröfum stefnda, en til vara lækkunar svo og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Mál þetta var tekið til dóms að loknum munnlegum málflutningi í héraði 13. mars 1997. Dómur var þar kveðinn upp 30. apríl sama árs, eftir að lögmenn aðila lýstu því yfir, að ekki væri þörf á flutningi málsins að nýju, sbr. 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfest- ur. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Guðrún R. Einarsdóttir, greiði stefnda, Lífeyris- 2 sjóði verslunarmanna, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 30. apríl 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 13. mars sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Lífeyrissjóði verslunarmanna, kt. 430269-4459, Húsi versl- unarinnar, Kringlunni 7, Reykjavík, gegn Guðrúnu R. Einarsdóttur, kt. 090923-3239, Háagerði 20, Reykjavík, með stefnu, birtri 31. júlí 1996. 72 Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefnda verði dæmd til að greiða stefn- anda skuld, að fjárhæð 1.072.746,90 kr., ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 16. september 1994 til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt mati réttarins auk virðisaukaskatts. Dómkröfur stefndu eru þær, að hún verði sýknuð af öllum kröfum stefn- anda og honum gert að greiða stefndu málskostnað að skaðlausu. I. Atvik máls og ágreiningsefni. Tildrög máls þessa eru þau, að fyrirtækið Langförull, Suðurlandsbraut 46, Reykjavík, keypti eignarhluta í húsinu nr. 2 við Framnesveg, Reykjavík, 1. hæð til vinstri og kjallara, af Pétri Péturssyni, Hraunteigi 11, Reykjavík, samkvæmt afsali, dags. 29. mars 1994. Með afsali, dags. 6. júní 1994, var sú eign seld Helgu Guðjónsdóttur, Heiðnabergi 4, Reykjavík. Kaupverð eignarinnar var m.a. greitt með því, að kaupandi tók að sér að greiða áhvílandi veðskuldir, þ. m. t. skuld á „4. veðr. við Lífeyrissjóð Verslunar- manna/Langförul, óþinglýsta, grunnvísitala útgáfumánaðar, að fjárhæð 1.200.000 kr.“. Hinn 22. júní 1994 var þinglýst á eignina með 4. veðrétti skuld við Lífeyrissjóð verslunarmanna samkvæmt veðbréfi, dags. 16. júní 1994, út gefnu af stefndu, Guðrúnu Einarsdóttur, upphaflega að fjárhæð 1.050.000 kr. Með bréfi, dags. 26. ágúst, var stefnanda tilkynnt, að Helga Guðjónsdótt- ir væri nýr skuldari að greindu veðskuldabréfi í stað stefndu, Guðrúnar Einarsdóttur. Formleg nafnbreyting fór hins vegar ekki fram. Með afsali, dags. 4. október 1994, var greind eign seld Trésmiðju Aðalsteins K. Krist- Jánssonar hf., og var kaupverð m. a. greitt með því, að kaupandi tók á sig greinda skuld á 4. veðrétti við Lífeyrissjóð verslunarmanna. Með afsali, dags. 1. nóvember 1994 var eignin seld Nýbergi sf., og var kaupverð m. a. greitt með því, að kaupandi tók á sig greinda skuld á 4. veðrétti við Líf- eyrissjóð verslunarmanna. Fasteignin Framnesvegur 2, Reykjavík, 1. hæð til vinstri og kjallari, var seld nauðungarsölu 9. nóvember 1995, og greiddist ekkert upp í kröfuna samkvæmt greindu veðskuldabréfi. Hefur stefnandi höfðað mál þetta til heimtu skuldarinnar á hendur stefndu sem útgefanda bréfsins. II. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi reisir kröfu sína á veðskuldabréfi nr. 27029, út gefnu 16. júní 1994 af stefndu, Guðrúnu R. Einarsdóttur. Bréf þetta hafi upphaflega verið að fjárhæð 1.050.000 kr. og skyldi endurgreitt með sextíu jöfnum afborgun- um á gjalddaga 16. mars, 16. júní, 16. september og 16. desember ár hvert, í 13 fyrsta sinn 16. september 1994. Vexti samkvæmt nánari ákvörðun sjóðsins, þó eigi hærri en hæstu leyfilega vexti á hverjum tíma, skyldi greiða eftir á á sömu gjalddögum og afborganir. Skuldin sé bundin lánskjaravísitölu með grunnvísitölu 3351 stigi. Skuldin hafi verið tryggð með 4. veðrétti í fast- eigninni að Framnesvegi 2, 1. hæð t.v. og kjallara, merktri 002, eignarhluta í húsi 34,70%, Reykjavík. Eignin hafi verið seld nauðungarsölu 9. nóvember 1995 og ekkert greiðst upp í kröfu samkvæmt veðskuldabréfinu af uppboðs- andvirði, sbr. frumvarp til úthlutunar á söluverði, dags. 29. janúar 1996. Skuldin sé einnig í vanskilum frá fyrsta gjalddaga, 16. september 1994, og sé því öll í gjalddaga fallin samkvæmt ákvæðum skuldabréfsins sjálfs. Krafan samkvæmt veðskuldabréfinu, þegar það fór í vanskil 16. september 1994, hafi verið 1.056.893,50 kr. Áfallnir samningsvextir þann dag hafi verið 15.853,40 kr., samtals 1.072.746,90 kr., sem er stefnufjárhæð. Skuldin hafi ekki fengist greidd þrátt fyrir innheimtutilraunir, og sé því nauðsynlegt að höfða mál til greiðslu hennar. Vísað er til meginreglna samningaréttar um skuldbindingargildi samninga og almennra reglna kröfuréttar. Málið sé rekið á grundvelli XVII. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Kröfur um dráttarvexti, þ. m. t. vaxtavexti, styður stefnandi við reglur TI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum. Krafan um málskostnað styðst við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Krafan um virðisaukaskatt af málflutnings- þóknun er reist á lögum nr. 50/1988. Stefnandi sé ekki virðisaukaskatts- skyldur aðili, og beri honum nauðsyn að fá dóm fyrir virðisaukaskatti úr hendi stefndu. Um varnarþing er vísað til 32. gr. laga nr. 91/1991 svo og ákvæða í veð- skuldabréfinu sjálfu. III. Málsástæður og lagarök stefndu. Af hálfu stefndu er tekið fram, að hún hafi 13. september 1994, þremur dögum fyrir fyrsta gjalddaga bréfsins, greitt í ógáti fyrstu afborgun þess. Sama dag og hún hafi greitt þennan greiðsluseðil hafi hún áttað sig á því, að hún hafði greitt af láni, sem hún taldi sér óviðkomandi. Hafi hún snúið sér til stefnanda, sem annaðhvort hafði þá þegar fallist á skuldaraskipti á láninu eða fallist á það á þessum degi með því að endurgreiða afborgunina. Ljóst sé, að þeir, sem hafi keypt eftir þetta eignarhlutann í fasteigninni Framnesvegi 2, Reykjavík, hafi persónulega orðið ábyrgir fyrir kröfunni, sbr. H. 1936, 294, og H. 1983, 691. Stefnda vísar til reglunnar um skuldbindingargildi samninga, en komist hafi á samningur um skuldaraskipti. Stefnda bendir á, að hún hafi í orði og 74 verki verið leyst undan hinni persónulegu skuldbindingu á bréfinu. Per- sónuleg skuldbinding hafi hvílt á Helgu Guðjónsdóttur, Trésmiðju Aðal- steins K. Kristjánssonar hf. og Nýbergi sf., sbr. tilvitnaða dóma. Persónuleg skuldbinding annarra skipti þó í raun ekki máli í þessu sambandi, enda geti veðréttur staðið sjálfstætt. Með hliðsjón af atvikum beri að fella kröfuna niður eða lækka hana sam- kvæmt ákvæðum 36. gr. samningalaga nr. 7/1936. IV. Niðurstaða. Mál þetta er höfðað sem skuldabréfamál samkvæmt XVII. kafla laga nr. 91/1991. Miðar stefnda málsvörn sína við, að skuldaraskipti hafi orðið og hún verið leyst undan persónulegri skuldbindingu sinni á veðskuldabréfi því, sem hér um ræðir. Fyrir liggur, að stefnanda var tilkynnt um það með bréfi, dags. 26. ágúst 1994, að Helga Guðjónsdóttir væri nýr skuldari að greindu veðskuldabréfi í stað stefndu, Guðrúnar Einarsdóttur. Nafnbreyting á láninu fór hins vegar ekki fram, þar sem beiðni um framsal á því barst ekki stefnanda, svo sem áskilið var af hans hálfu. Ekki verður talið, að endurgreiðsla fyrstu afborg- unar af láninu til stefndu hafi falið í sér samþykki stefnanda til skuldara- skipta að láninu. Verður því að telja ósannað, að skuldskeyting hafi verið gerð. Lagt hefur verið fram í málinu frumrit veðskuldabréfsins, sem gefið er út af stefndu, Guðrúnu Einarsdóttur, 16. júní 1994. Samkvæmt því viðurkennir stefnda að skulda stefnanda eða þeim, sem síðar kunni að eignast bréfið, 1.050.000 kr. Til tryggingar greiðslu skuldarinnar var skuldareiganda veð- settur eignarhluti í Framnesvegi 2, Reykjavík, 1. hæð til vinstri og kjallari, svo sem fyrr getur. Persónuleg krafa stefnanda á hendur stefndu til greiðslu skuldarinnar féll ekki niður við afsal hinnar veðsettu eignar og viðtöku kaupanda á skuldinni samkvæmt bréfinu. Veðskuldabréfið var gjaldfellt vegna vanskila í samræmi við ákvæði þess. Ekkert greiddist upp í bréfið við nauðungarsölu þeirrar eignar, sem veðsett var til tryggingar greiðslu skuldar- innar. Engin efni eru til að fella kröfuna niður eða lækka hana samkvæmt ákvæðum 36. gr. samningalaga nr. 7/1936, og er þeirri kröfu hafnað. Ber því samkvæmt framansögðu að taka dómkröfur stefnanda til greina, sem hefur ekki verið andmælt tölulega, svo sem nánar greinir í dómsorði. Þá ber að dæma stefndu til greiðslu málskostnaðar, sem telst hæfilega ákveðinn 100.000 kr. Hefur þá verið tekið tillit til virðisaukaskatts. Eggert Óskarsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. 75 Dómsorð: Stefnda, Guðrún R. Einarsdóttir, greiði stefnanda, Lífeyrissjóði verslunarmanna, 1.072.746,90 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 16. september 1994 til greiðsludags og 100.000 kr. í málskostnað. 76 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 149/1997. — Íslandsbanki hf. (Jón G. Briem hrl.) gegn Reiknistofu fiskmarkaða hf. (Vilhjálmur H. Vilhjálmsson hrl.) Ábyrgð. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 3. apríl 1997 og krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður, en til vara, að krafa stefnda verði lækkuð í 1.035.539 krónur. Einnig krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst þess, að héraðsdómur verði staðfestur með þeirri breytingu, að áfrýjandi greiði 1.035.539 krónur ásamt dráttarvöxt- um, eins og greinir í héraðsdómi. Skýrir stefndi þessa lækkun með því, að 1.100.000 krónur hafi borist upp í kröfu sína frá Íslenskum gæðafiski hf. Þá krefst stefndi málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Fyrir Hæstarétti féll áfrýjandi frá sýknukröfu á grundvelli aðildar- skorts. I. Í bréfi 1. júlí 1993 tók áfrýjandi á sig ábyrgðarskuldbindingu, allt að fjárhæð 500.000 krónur, gagnvart stefnda. Skuldbindingin var til tryggingar því, að Íslenskur gæðafiskur hf. greiddi andvirði fisks, sem félagið keypti á Fiskmarkaði Suðurnesja hf. Tekið er fram í bréfinu, að ábyrgðin falli úr gildi 1. júlí 1993, en aðilar eru sammála um, að þar sé um misritun að ræða, og eigi ártalið að vera 1994. Svo sem greinir í héraðsdómi, framlengdi áfrýjandi ábyrgðar- skuldbindingu sína tvisvar. Segir í bréfi áfrýjanda til stefnda 30. júní 1994, að gildistími ábyrgðarinnar sé framlengdur til 1. janúar 1995. Í öðru bréfi, dagsettu 3. janúar 1995, er ábyrgðin framlengd til 1. júlí 1995. Fjárhæð hennar nam þá 3.000.000 króna eftir hækkun, sem 71 gerð var 31. mars 1995. Starfsmaður áfrýjanda bar fyrir dómi, að hann hefði að jafnaði ekki framlengt ábyrgðir fyrir stefnda fyrr en um mánaðamót. Il. Áfrýjandi heldur því í fyrsta lagi fram, að greiðsluskylda sín sam- kvæmt ábyrgðinni sé bundin því skilyrði, að farið sé eftir starfsregl- um fiskmarkaðarins, en samkvæmt grein 4.8 í starfsreglum fyrir Fiskmarkað Suðurnesja hf., er settar voru í janúar 1995, skal kaup- andi greiða andvirði fisks, sem hann kaupir á markaðinum, „ekki síðar en á fimmtudegi næstu viku eftir uppboð“. Einnig segir í ákvæði þessu, að greiði kaupandi ekki á tilskildum tíma, það er á fimmtudegi, verði greiðslan „tekin út á ábyrgð kaupanda á föstu- degi“. Telur áfrýjandi, að stefnda hafi verið skylt að ganga að ábyrgð bankans strax daginn eftir vanskil af hálfu fiskkaupanda eða á nánar tilgreindum dögum í apríl 1995. Það hafi stefndi hins vegar ekki gert. Eftir gögnum málsins sendi stefndi áfrýjanda ekki skrif- lega kröfu um greiðslu af ábyrgðinni fyrr en 6. júlí 1995. Í bréfi áfrýjanda 1. júlí 1993 um stofnun ábyrgðarinnar til handa stefnda segir svo: „Samkvæmt starfsreglum yðar. .. ber kaupanda fisks á uppboðsmarkaði yðar að setja greiðslutryggingu fyrir væntanlegum viðskiptum sínum við yður. Greiðslur vegna viðskiptanna skulu fara fram í síðasta lagi á fimmtudegi í vikunni eftir, að uppboð fer fram.“ Ekki verður talið, að af orðalagi þessu verði dregin sú ályktun, að stefnda hafi verið skylt að krefja áfrýjanda um efndir samkvæmt ábyrgðinni, jafnskjótt og stefndi gat sýnt fram á, að aðalskuldari, Ís- lenskur gæðafiskur hf., var í vanskilum gagnvart stefnda. Áfrýjandi hefur ekki fært fram önnur haldbær rök fyrir þeirri málsástæðu, sem hér um ræðir. Er því ekki fallist á hana. III. Í öðru lagi ber áfrýjandi fyrir sig, að eftir ábyrgðarskilmálunum sé ábyrgðarmanni ekki skylt að greiða ábyrgðarkröfu, sem höfð var uppi af hálfu kröfuhafa, eftir að ábyrgðartíma lauk, það er 1. júlí 1995, en eins og fyrr segir, sendi stefndi áfrýjanda ekki skriflega kröfu um greiðslu fyrr en 6. júlí 1995. Um gildistíma ábyrgðarinnar segir aðeins í bréfi áfrýjanda 1. júlí 1993, að hún falli úr gildi nánar tiltekinn dag. Sama á við um bréf, sem áfrýjandi ritaði stefnda um 78 framlengingu ábyrgðartímans, fyrst til 1. janúar 1995 og síðar til 1. júlí 1995. Ágreiningslaust er, að kröfur stefnda á hendur aðalskuld- ara, Íslenskum gæðafiski hf., féllu í gjalddaga, áður en gildistíma ábyrgðar áfrýjanda lauk 1. júlí 1995. Hafi það verið ætlun áfrýjanda að binda ábyrgðina því skilyrði, að stefndi krefðist greiðslu ábyrgðar- kröfunnar fyrir 1. júlí, hefði áfrýjanda verið í lófa lagið að láta það koma skýrt fram í ábyrgðarskilmálum. Verður því að velja þann skýringarkost, sem er hagstæðari stefnda, og telja, að umdeild ábyrgð takmarkist ekki við ábyrgðarkröfur, sem gerðar voru á hendur áfrýjanda fyrir 1. júlí 1995. Að fenginni þessari niðurstöðu þarf ekki að fjalla sérstaklega um rök stefnda, sem lúta að því, hvernig áfrýjandi hagaði framlengingu á ábyrgðum, sem hann tókst á hendur fyrir stefnda. IV. Með vísun til forsendna héraðsdóms er fallist á þá niðurstöðu hans, að áfrýjanda sé óskylt að greiða stefnda vegna fiskkaupa, sem gerð voru eftir 6. apríl 1995, þegar ljóst varð, að aðalskuldari, Ís- lenskur gæðafiskur hf., innti ekki af hendi greiðslur, sem honum bar að standa skil á vegna fisks, sem hann keypti 31. mars og 1. apríl 1995. Samkvæmt því og þegar litið er til kröfugerðar stefnda fyrir Hæstarétti, verður áfrýjandi dæmdur til að greiða stefnda 1.035.539 krónur með dráttarvöxtum, svo sem segir í dómsorði. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað, sem ákveðinn er í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Áfrýjandi, Íslandsbanki hf., greiði stefnda, Reiknistofu fiskmarkaða hf., 1.035.539 krónur með dráttarvöxtum sam- kvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. febrúar 1996 til greiðsludags. Áfrýjandi greiði stefnda 350.000 krónur samtals í máls- kostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 23. janúar 1997. Ár 1997, fimmtudaginn 23. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykja- ness, sem háð er að Brekkugötu 2, Hafnarfirði, af Gunnari Aðalsteinssyni 79 héraðsdómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. E-1024/1996: Reiknistofa fiskmarkaða hf. gegn Íslandsbanka hf. Mál þetta var þingfest 25. september 1996 og tekið til dóms 16. janúar sl. Stefnandi er Reiknistofa fiskmarkaða hf., kt. 480592-2479, Hafnarbakka 13, Njarðvík. Stefndi er Íslandsbanki hf., kt. 421289-5069, Kirkjusandi 2, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til greiðslu 2.500.000 króna með dráttarvöxtum skv. Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. febrúar 1996 til greiðsludags og til greiðslu málskostnaðar. Stefndi krefst sýknu og málskostnaðar. I. Stefnandi rekur hug- og tölvubúnað og annast uppgjör og reikningsskil fyrir fiskkaupendur og fiskseljendur við fiskmarkaði og skyld fyrirtæki. Stefnandi starfar m. a. í þágu Fiskmarkaðar Suðurnesja hf., sem hefur leyfi stjórnvalda til að reka uppboðsmarkað fyrir sjávarafla, sbr. lög nr. 123/1989. Íslenskur gæðafiskur hf. keypti um nokkurt skeið fisk af Fiskmarkaði Suðurnesja hf. Íslenskur gæðafiskur hf. staðgreiddi ekki, heldur nýtti sér greiðslufrest, sem í boði var. Samkvæmt 2. mgr. 6. gr. laga nr. 123/1989 skal leyfishafi uppboðsmarkaðar krefja kaupanda fisks um greiðslutryggingu í slíkum tilvikum. Þar kom stefndi til skjalanna og veitti Íslenskum gæðafiski hf. ábyrgð vegna viðskiptanna. Ábyrgðin var stíluð á stefnanda, og var hún út gefin 1. júlí 1993, að fjárhæð 500.000 krónur, og skyldi hún gilda til 1. júlí 1994. Segir í ábyrgðinni, að greiðslur vegna fiskviðskiptanna skuli fara fram í síðasta laga á fimmtudegi í vikunni eftir, að uppboð var haldið. Þá segir jafnframt í ábyrgðinni, að verði greiðslufall af hálfu Íslensks gæðafisks hf., ábyrgist stefndi greiðslur gagnvart stefnanda gegn framvísun reiknings og árangurslauss kröfubréfs á hendur Íslenskum gæðafiski hf. 30. júní 1994 framlengdi stefndi ábyrgðina til 1. janúar 1995, og 3. janúar 1995 var gildistími hennar enn framlengdur til 1. júlí 1995. Með bréfi 31. mars 1995 hækkaði stefndi ábyrgðina um 2.500.000 króna, og var hún þá komin í 3.000.000 króna. Svo fór, að Íslenskur gæðafiskur hf. lenti í vanskilum vegna kaupa á fiski tímabilið 31. mars til 11. apríl 1995, samtals að fjárhæð 4.665.224 krónur. Lokað var á frekari viðskipti. Forsvarsmaður stefnanda tilkynnti stefnda bréflega 6. júlí 1995 um vanskilin, en kveðst hafa verið í sambandi við starfsmann útibús stefnda í Keflavík um framgang málsins, eftir að vanskil urðu ljós. Með bréfinu 6. júlí 1995 var stefnda tilkynnt, að gengið yrði að ábyrgðinni, og daginn eftir voru 2.500.000 krónur skuldfærðar á sérstökum millifærslureikningi hjá Sparisjóðnum í Grindavík. Skuldfærsla þessi var 80 heimil samkvæmt skilmálum í ábyrgðarskjalinu. Með bréfi stefnda til stefn- anda 22. september 1995 mótmælti stefndi skuldfærslunni og krafði stefn- anda um endurgreiðslu aðallega vegna þess, að ábyrgðin hefði fallið niður 1. júlí 1995. Með bréfi 21. september 1995 til Sparisjóðsins í Grindavík á- skildi stefndi sér rétt til að skuldfæra millifærslureikning sparisjóðsins, yrði stefnandi ekki við kröfu stefnda um endurgreiðslu. Aðilar héldu fund um málið í lok árs 1995, án þess að samkomulag næðist. Hinn 29. febrúar 1996 skuldfærði stefndi áðurnefndan millifærslureikning hjá Sparisjóðnum í Grindavík um 2.500.000 krónur. Sama dag tók sparisjóðurinn sömu fjárhæð út af reikningi stefnanda við Sparisjóðinn í Grindavík. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 123/1989 um uppboðsmarkað fyrir sjávarafla veitir sjávarútvegsráðherra leyfi til reksturs uppboðsmarkaðar. Leyfisveit- ingin er háð því skilyrði, að áður sé búið að samþykkja reglur fyrir fisk- markaðinn, sbr. 4. gr. laganna. Þegar umdeild viðskipti fóru fram, voru í gildi starfsreglur, sem ráðherra samþykkti 17. janúar 1995 fyrir Fiskmarkað Suðurnesja hf. Í starfsreglum segir m. a.: „Endanlegar greiðslur á fiskkaupum samkvæmt bankaábyrgðum fara fram ekki síðar en á fimmtudegi næstu viku eftir uppboð. Daginn eftir verður „nettó“ uppboðsandvirði greitt til seljanda í gegnum viðskiptabanka þeirra. Greiði kaupandi ekki á tilskildum tíma, þ. e. á fimmtudeginum, reiknast hæstu lögleyfðu dráttarvextir á skuldina, og greiðslan verður tekin út á ábyrgð kaupanda á föstudegi. Kaupanda, er ekki greiðir á gjalddaga, er ekki heimilt að kaupa áfram, þó að ábyrgð sé ekki að fullu nýtt.“ Ágreiningslaust er, að umdeild viðskipti Íslensks gæðafisks hf. fóru fram sem hér segir: 31. mars kr. 40.879 1. apríl - 18.350 2. apríl - 0 3 apríl - 18.698 4. apríl — 1.776.442 S. apríl — „ 165.208 6. apríl — „ 115.962 7. apríl - 17.797 10. apríl - 706.713 11. apríl — 1.805.175 12.-19. apríl - 0 20. apríl - 9.338 (karagjald, þar sem körum var ekki skilað) Samtals kr. 4.674.562 sl 1. Stefnandi telur, að ábyrgðin hafi verið í fullu gildi, þegar viðskiptin fóru fram í byrjun apríl 1995. Enda þótt í ábyrgðarskjali segi, að ábyrgðin gildi til 1. júlí 1995 og stefnandi hafi ekki sett fram kröfu fyrr en eftir þann tíma, beri engu að síður að miða við þann tíma, er viðskiptin fóru fram. Sam- kvæmt starfsreglum stefnanda, sem hann vísar sérstaklega til í ábyrgðar- skjali sínu, sé fyrirkomulag á greiðslum þannig, að þær skuli inna af hendi eigi síðar en á fimmtudegi í næstu viku eftir uppboð. Þannig verði ekki ljóst fyrr en allt að tveimur vikum eftir kaupdag, hvort vanskil hafi orðið á greiðslu. Ef fallist væri á sjónarmið stefnda um gildistíma, myndi sú niður- staða leiða til þess, að endurnýja þyrfti ábyrgð í síðasta lagi fjórtán dögum áður en hún rynni út, svo að versla mætti út gildistímann. Þetta sé gagnstætt venju og allri skynsemi. Stefnandi bendir sérstaklega á, að stefndi hafi í þrígang framlengt þá ábyrgð, sem hér sé deilt um, og eitt skiptið þremur dögum eftir að gildis- tími rann út. Þannig sé stefndi í algjörri mótsögn við eigin starfshætti, þegar hann haldi því fram, að ábyrgðin gildi í raun einungis fyrir viðskipti, sem fari fram stað í síðasta lagi sjö til fjórtán dögum fyrir lokadagsetningu, sem í henni sé tilgreind. Það liggi í augum uppi, að ekki sé hægt að framlengja ábyrgð, eftir að hún sé fallin úr gildi. Stefnandi telur, að hann hafi sett kröfu sína fram innan réttra tímamarka. Engin skilyrði séu í ábyrgðinni um, að krafa þurfi að koma fram innan til- tekins frests, frá því að vanskil verði á skuld. Stefnda hafi verið í lófa lagið að setja slík skilyrði í ábyrgðina, eins og sumir aðrir bankar geri. Hann verði því að bera hallann af því, að það var ekki gert. Sú sérstaka skylda hvíli á fjármálastofnunum að ganga vel og tryggilega frá þeim skilmálum og samningum, sem þær hyggjast bera fyrir sig í við- skiptum. Að lokum eru kröfur stefnanda studdar þeim rökum, að stefndi hafi með tómlæti fyrirgert rétti sínum til endurgreiðslu ábyrgðarinnar. Svo langur tími leið, frá því að ábyrgðin greiddist út og þangað til stefndi gerði reka að því að krefjast ætlaðs réttar síns, að stefnandi mátti á þeim tíma ekki búast við neinum mótmælum gegn ábyrgðinni. Sérstaklega ríka kröfu verði að gera til tafarlausra tilkynninga í viðskiptum sem þessum. Stefnandi hafi því um langt skeið enga ástæðu haft til að leita annarra leiða til að tryggja kröfu sína á hendur Íslenskum gæðafiski hf. Í því sambandi megi benda á, að árangurslaust fjárnám hafi verið gert hjá Íslenskum gæðafiski hf. og ljóst. að innheimta á hendur félaginu sé vonlaus. Stefndi styður sýknukröfu sína í fyrsta lagi aðildarskorti. Stefnanda beri 82 að beina málsókn sinni að Sparisjóðnum í Grindavík, sem hafi án umboðs millifært 2.500.000 krónur af reikningi stefnanda. Sú millifærsla hafi verið stefnda óviðkomandi. Sparisjóðurinn hafi auk þess farið út fyrir umboð sitt, Þegar hann greiddi stefnanda, eftir að gildistími ábyrgðar var útrunninn. Í öðru lagi reisir stefnandi sýknukröfu sína á þeim grunni, að krafa stefnanda um greiðslu hafi verið of seint fram komin. Heimild Sparisjóðsins í Grinda- vík til að skuldfæra millifærslureikning stefnda hafi fallið niður 1. júlí 1995, og eftir þau tímamörk hafi sparisjóðnum borið að synja um greiðslu. Í þriðja lagi bendir stefndi á, að stefnandi hefði átt að stöðva viðskipti við Ís- lenskan gæðafisk hf. og krefja stefnanda um greiðslu 7. apríl 1995 sam- kvæmt þeim starfsreglum, sem í gildi voru, er viðskiptin fóru fram. Hinn 7. apríl hafi stefnanda verið kunnugt um vanskil Íslensks gæðafisks hf. Öll frekari viðskipti voru því á áhættu stefnanda. Stefnandi hafi brotið þær reglur, sem um hans starfsemi giltu. Málatilbúningur stefnanda sé einnig Í andstöðu við ákvæði laga nr. 123/1989. Stefndi mótmælir þeirri málsástæðu stefnanda, að stefndi hafi fyrirgert rétti sínum sökum tómlætis. Þá mótmælir stefndi þeirri málsástæðu, að hann beri einhverjar skyldur umfram stefnanda á grundvelli aðstöðumunar aðila. Við aðalmeðferð komu fyrir dóminn Ólafur Þór Jóhannsson, starfsmaður stefnanda, Albert Svavarsson, fyrrverandi framkvæmdastjóri Íslensks gæða- fisks hf., og Jón Ólafur Jónsson og Eiríkur Alexandersson, báðir starfsmenn stefnda. II. Um viðskipti aðila giltu lög nr. 123/1989 um uppboðsmarkaði fyrir sjávar- afla. Samkvæmt 2. mgr. 6. gr. laganna skal uppboðsmarkaður krefja kaup- anda fisks um greiðslutryggingu, ef ekki er um staðgreiðslu að ræða. Sam- kvæmt 4. gr. laganna skal uppboðsmarkaður setja sér starfsreglur, sem ráðuneyti samþykkir. Þegar umdeild viðskipti fóru fram, voru í gildi starfs- reglur, sem samþykktar höfðu verið 17. janúar 1995. Í þeim reglum segir, að sé um lánsviðskipti að ræða samkvæmt bankaábyrgð, skuli kaupandi greiða eigi síðar en á fimmtudegi í næstu viku eftir uppboð. Greiði kaupandi ekki á gjalddaga, skulu honum óheimil frekari viðskipti. Fiskmarkaður Suðurnesja hf. heimilaði Íslenskum gæðafiski hf. kaup í lengri tíma en reglur heimiluðu. Kaup á fiski föstudaginn 31. mars og Í. apríl 1995 voru gerð í 13. viku ársins. Kaupandi greiddi ekki fimmtudaginn 6. apríl í 14. viku, eins og starfsreglur kváðu á um. Voru þá vanskil komin í ljós, og bar stefnanda að stöðva frekari kaup. Kaup eftir þann tíma voru á 83 ábyrgð og áhættu Fiskmarkaðar Suðurnesja hf. og stefnanda. Samsöfnuð skuld var þá 2.135.539 krónur. Stefndi ber fyrir sig aðildarskort. Telja verður, að beint réttarsamband hafi verið milli aðila, sem grundvallaðist á ábyrgðarskjalinu. Í því er tekið fram, að stefndi sé að ábyrgjast þriðja mann gagnvart stefnanda. Deila aðila snýst um þetta réttarsamband og greiðslur úr þessari ábyrgð. Telst aðild því rétt varnar megin. Meginágreiningur aðila er um gildistíma ábyrgðarinnar. Heldur stefndi því fram, að ábyrgðin hafi runnið út 1. júlí 1995 eftir orðanna hljóðan í ábyrgðarskjali. Stefnandi heldur því aftur á móti fram, að túlka beri ábyrgðaryfirlýsingu stefnda þannig, að hún eigi við viðskipti allt til 1. júlí 1995, óháð því, hvenær krafa hafi verið gerð. Af hálfu stefnanda er því haldið fram, að hann hafi kynnt fyrirsvarsmönnum stefnda framgang máls- ins, eftir að vanskil urðu ljós. Gegn andmælum stefnda telst þessi staðhæt- ing ósönnuð. Þá hefur einnig komið fram í málinu, að stefndi breytti ábyrgðarskilmálum, og er nú skilmerkilega tekið fram, fyrir hvaða tímabil ábyrgð eigi að gilda og hvenær krafa skuli í síðasta lagi koma fram. Fallast ber á með stefnanda, að viðskipti væru óhugsandi síðustu tólf daga ábyrgðartímans, ef sjónarmið stefnda réðu. Sú var hins vegar ekki reyndin lengi vel og kaup gerð allt fram á síðasta dag. Stefndi taldi einnig nægilegt að framlengja ábyrgðina á síðasta degi. Stefnandi mátti því gera ráð fyrir miðað við fyrri viðskipti aðila, að ábyrgðin næði til þeirra við- skipta, sem fram fóru á gildistímanum, óháð því, hvenær krafa kæmi fram. Telja verður einnig, að ábyrgðin hafi verið ófullkomin að því leyti, að ekki var getið um, hvenær kröfu skyldi gera. Stefnandi gat því verið í óvissu um þetta atriði, sérstaklega með tilliti til fyrri viðskipta aðila og þeirrar venju stefnda að framlengja gjarnan ábyrgðir á síðasta degi. Þá ber einnig til þess að líta, að stefndi er fjármálastofnun og hefur yfir að ráða reynslu og sér- þekkingu á þessu sviði. Niðurstaða málsins verður því sú, að kröfuréttur stefnanda á hendur stefnda vegna ábyrgðarinnar verður ekki talinn hafa verið niður fallinn 6. júlí 1995. Stefndi verður því dæmdur til að endurgreiða stefnanda 2.135.539 krónur með dráttarvöxtum frá 29. febrúar 1996 til greiðsludags. Eftir þess- ari niðurstöðu verður stefndi dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað, að fjárhæð 300.000 krónur. Ekki er þá tekið tillit til reglna um virðisauka- skatt. Gunnar Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. 84 Dómsorð: Stefndi, Íslandsbanki hf., greiði stefnanda, Reiknistofu fiskmark- aða hf., 2.135.539 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt Ill. kafla laga nr. 25/1987 frá 29. febrúar 1996 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 300.000 krónur í málskostnað. 85 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 362/1997. — Ákæruvaldið (Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari) gegn Kristni Kristinssyni (Ólafur Birgir Árnason hrl.) Líkamsárás. Nauðung. Húsbrot. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arn- ljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar af hálfu ákærða og ákæruvalds með stefnu 28. ágúst 1997. Vísar ákærði til a- og b-liðar 147. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, sbr. 7. gr. laga nr. 37/1994. Hann krefst þess, að refsing verði milduð. Endanleg krafa ákæruvalds er sú, að niðurstaða héraðsdóms um refsingu ákærða verði staðfest og jafnframt heimfærsla dómsins á brotum ákærða til refsiákvæða. Ásamt ákærða fyrir Hæstarétti voru tveir aðrir menn ákærðir í máli þessu. Kemur niðurstaða héraðsdóms um sakargiftir á hendur þeim ekki til endurskoðunar fyrir Hæstarétti. I. Kröfu um mildun refsingar reisir ákærði á því, að hann hafi ekki beitt tvær nafngreindar stúlkur nauðung, svo að varðað geti við 225. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, meðan tveir félagar hans misþyrmdu Hlyni Jónssyni á heimili hans að Ægisbyggð 4 á Ólafs- firði 1. desember 1996, þar sem stúlkurnar gættu ungs barns hans. Ákærði hafði þá skömmu áður ruðst óboðinn inn á heimilið ásamt fyrrnefndum félögum sínum. Verður fallist á þá niðurstöðu héraðs- dóms, að háttsemi ákærða hafi verið til þess fallin að valda stúlkun- um ótta og að þær hafi jafnframt haft fullt tilefni til að álíta, að þeim væri ófrjálst að fara af staðnum eða gera lögreglu eða öðrum viðvart. Að þessu virtu verður staðfest sú niðurstaða héraðsdóms, að með athæfi sínu hafi ákærði brotið gegn 225. gr. laga nr. 19/1940. 86 II. Ákærði vefengir þá niðurstöðu héraðsdóms, að brot sitt varði við 1. mgr. 218. gr. laga nr. 19/1940. Telur hann brotið eiga undir 217. gr. sömu laga. Vísar hann um það sérstaklega til áverkavottorðs læknis, sem dagsett er 9. desember 1996, en ekki sé fullt samræmi milli þess og upplýsinga í öðru vottorði, sem dagsett er 19. mars 1997. Þegar nefnd gögn og framburður Hlyns Jónssonar fyrir dómi eru virt, verður fallist á, að ekki sé alveg nægilega í ljós leitt, að meiðsl hans séu þess háttar, að 1. mgr. 218. gr. laga nr. 19/1940 taki til brots ákærða. Verður brot hans, sem að þessu lýtur, heimfært undir 217. gr. sömu laga, en svo sem í héraðsdómi greinir, tók ákærði þátt í at- lögunni gegn Hlyni að því leyti, sem hún fór fram utan hússins að Ægisbyggð 4. Árás ákærða og félaga hans á Hlyn Jónsson var hrottafengin. Við ákvörðun refsingar verður meðal annars litið til þess, að fleiri menn unnu verkið í sameiningu, sbr. 2. mgr. 70. gr. laga nr. 19/1940. Að virtu öllu framanröktu verður niðurstaða héraðsdóms um refsingu ákærða staðfest, svo sem ákæruvaldið nú krefst. Verður jafnframt staðfest niðurstaða hans um greiðslu sakarkostnaðar. Þá skal ákærði greiða allan áfrýjunarkostnað málsins, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður, að því er varðar ákærða, Kristin Kristinsson. Ákærði greiði allan áfrýjunarkostnað málsins, þar með talin saksóknarlaun í ríkissjóð, 30.000 krónur, og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns fyrir Hæstarétti, Ólafs B. Árnasonar hæstaréttarlögmanns, 30.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 24. júní 1997. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 18. júní sl., var höfðað með ákæruskjali ríkissaksóknara, út gefnu 4. febrúar 1997, og ákæruskjali sýslumannsins í Ólafsfirði, út gefnu 10. febrúar sl. Með heimild í 3. mgr. 23. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála voru málin sameinuð. 87 Ákæruskjal ríkissaksóknara, út gefið 4. febrúar 1997. Með ákæruskjali þessu eru ákærðu A, Kristinn Kristinsson, Aðalgötu 28, kennitala 060474-3039, og B, Ólafsfirði, saksóttir fyrir eftirgreind brot gegn almennum hegningarlögum árið 1996: „Á. ——-- B. Ákærðu er öllum gefið að sök: 1. Þjófnaður með því að hafa aðfaranótt fimmtudagsins 14. nóvember brot- ist inn í vöruafgreiðslu Sveins Stefánssonar hf., Hafnargötu 8, Ólafsfirði, og stolið fimm póstpökkum. Teljast brot ákærðu varða við 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. 2. Líkamsárás og nauðung með því að hafa aðfaranótt sunnudagsins Í. desember ruðst heimildarlaust inn í einbýlishúsið nr. 4 við Bylgjubyggð í Ólafsfirði, ákærðu A og B veist þar að húsráðanda, Hlyni Jónssyni, kt. 270770-3659, sem svaf í einu svefnherbergi hússins, og veitt honum mörg hnefahögg í andlit og á höfuð og ákærði Á jafnframt veitt honum högg með priki, á meðan ákærði Kristinn varnaði tveimur stúlkum, T, f. 1982, og J, Í. 1983, þess að hringja á lögreglu, meðal annars með því að hóta því, að ákærðu myndu þá drepa Hlyn. Þá er ákærða A gefið að sök að hafa skömmu síðar veitt Hlyni högg aft- an á höfuð með borðlampa utan við húsið og ákærðu öllum að hafa í fram- haldi sparkað víða í líkama ákærða (sic), á meðan hann lá, svo, að ákærði (sic) missti meðvitund. Afleiðingar árásarinnar urðu þær, að Hlynur marðist og bólgnaði í and- liti, bólgnaði á hnakka, hruflaðist og marðist um allan líkamann og fram- tönn í neðri gómi brotnaði. Telst brot allra ákærðu varða við 1. mgr. 218. gr. og 231. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 og brot ákærða Kristins gagnvart stúlkunum J og T jafnframt við 225. gr. sömu laga. Þess er krafist, að ákærðu verði dæmdir til refsingar.“ Fyrir dómi hefur sækjandi leiðrétt misritanir í 2. tl. B-kafla ákæru. Þannig er vettvangur ætlaðs brots að Ægisbyggð 4, en eigi að Bylgjubyggð 4. Þá er ranglega farið með síðara nafn ákærða A, og loks er í lokaorðum verkn- aðarlýsingar átt við, að húsráðandi, Hlynur Jónsson, hafi hlotið spörk víða í líkama og misst meðvitund vegna barsmíða ákærða. Ákæruskjal sýslumannsins í Ólafsfirði, út gefið 10. febrúar 1997. 88 I. Ákæruskjal ríkissaksóknara, út gefið 4. febrúar 1997. B-kafli ákæru, 1. töluliður. B-kafli ákæru, 2. töluliður. Sunnudaginn Í. desember 1996 kl. 5.10 var óskað eftir aðstoð lögreglu að Ægisbyggð 4 í Ólafsfirði. Er lögreglumennirnir Guðni Aðalsteinsson að- stoðarvarðstjóri og Jón Konráðsson varðstjóri komu á vettvang, voru fyrir í íbúðinni telpurnar J, 13 ára, og T, 14 ára, en þær höfðu þá um nóttina verið að gæta átta mánaða gamals sveinbarns. Á vettvangi var og unglingspiltur, sem telpurnar höfðu kvatt á vettvang þá skömmu áður. Í hjónaherbergi íbúðarinnar fundu lögreglumennirnir húsráðandann, Hlyn Jónsson, 26 ára. Er aðstæðum og aðgerðum lögreglu nánar lýst í frumskýrslu Guðna Aðal- steinssonar svofellt: Tekið er fram í frumskýrslu, að telpurnar J og T hafi verið í mikilli geðs- hræringu við komu lögreglu. Við vettvangsathugun á lóð íbúðarhússins fundu lögreglumennirnir fiskihníf, og var blaðlengd hans 10 cm. Á meðan lögregla og læknir voru á vettvangi að Ægisbyggð 4, var óskað eftir aðstoð að Ólafsvegi 13 vegna ákærða Kristins Kristinssonar. Erindinu var þegar sinnt kl. 6.10, en að lokinni aðgerð á kviði var ákærði Kristinn vistaður í fangaklefa lögreglustöðvarinnar í Ólafsfirði. Ákærðu A og B voru handteknir í vistarverum sínum að Kirkjuvegi 16 og færðir í fangaklefa kl. 8.00. Samkvæmt handtökuskýrslu voru ákærðu ölvaðir. Fundur kæranda, ákærðu og vitna. Hlynur Jónsson vélstjóri, 26 ára, var yfirheyrður um málsatvik hjá lög- reglu 1. desember kl. 21.10 svo og 5. desember sl. Þá var hann yfirheyrður fyrir dómi við aðalmeðferð málsins. Hlynur greindi í upphafi frá því, að hann hefði farið frá heimili sínu, Ægisbyggð 4, ásamt sambýliskonu skömmu eftir miðnætti 1. desember sl. og farið á Grillbarinn í Ólafsfirði. Kvaðst hann hafa fengið tilvonandi mág- konu sína, telpuna J, svo og vinkonu hennar, T, til að gæta barns þeirra þá um nóttina. Hann kvaðst hafa gerst allölvaður, er á leið nóttina, og um kl. 3.00 átt í einhverjum ryskingum við ákærða A á veitingastaðnum. Ekki hafði hann hugmynd um ástæðu illindanna, en engin eftirmál kvað hann hafa orðið af þeim. Hann minntist þess hins vegar ekki að hafa átt í útistöðum við ákærðu fyrir utan Grillbarinn síðar um nóttina og tók fram, að hann 89 hefði ekkert þekkt ákærðu nema af afspurn. Hann kannaðist við að hafa fengið heimakstur lögreglu frá veitingastaðnum, og bar, að áðurnefndar stúlkur hefðu opnað útidyr við komu sína á heimilið. Eftir skamma viðdvöl í stofunni hjá stúlkunum kvaðst hann hafa farið til svefnherbergis, afklæðst öllum fötum utan nærbuxum og lagst til hvílu. Hann bar, að ungur sonur sinn, átta mánaða gamall, hefði verið sofandi í barnarúmi í herberginu. Kvaðst hann hafa vaknað upp við það, að tveir menn, ákærðu Á og B, voru komnir inn í svefnherbergið, og jafnframt veitt því athygli, hvar þriðji mað- ur stóð í dyragættinni. Kvað hann tvo hina fyrrnefndu engin umsvif hafa haft, heldur ráðist að sér, þar sem hann lá í rúminu. Í nefndri skýrslu, sem dagsett er 1. 12. sl. og staðfest fyrir dómi, lýsti hann framhaldinu svofellt: „Hann segist hafa komist á fætur úr rúminu og með B á undan sér, kom- ið honum í gólfið fyrir aftan rúmið og getað haldið honum þar niðri, en þá hafi A komist aftan að sér, tekið sig hálstaki og hert að, svo að hann segist hafa verið kominn að því að missa meðvitund og því orðið að sleppa B. Segist hann hafa komist á fætur, þótt hann hafi verið fastur í hálstakinu, sem A hafði náð. Hafi þá B líka komist á fætur, en sér tekist að ná taki Í bringuna á honum með annarri hendi og með hinni einhverju taki á Kristni, sem hafi staðið hinum megin, nær dyrum herbergisins, og þannig reynt að halda þeim tveimur frá sér til að sleppa við högg frá þeim. Segist hann hafa reynt að berjast um og losna úr hálstakinu og hafa þá fengið mörg högg í andlit bæði frá Kristni og B. Segist hann síðan hafa náð einhverju taki á B aftur og enn komið honum í gólfið fyrir aftan rúmið, en A þá aftur náð á sér föstu hálstaki, svo að hann hafi verið að missa meðvitund. Segir hann Kristin þá hafa verið orðinn lausan og barið sig oft í höfuðið með borð- lampa, sem hafi staðið á náttborði við rúmið. Lampinn hafi síðan brotnað í einu högginu. Á meðan þessu fór fram, hafi B náð föstu taki um kynfæri sér og haldið þar þvílíku taki, að hann segist ekki hafa getað annað en sleppt takinu á B. Segist hann hafa verið fastur í hálstakinu og staðið fyrir aftan rúmið, þegar B komst á fætur, og segist hann þá hafa sætt stanslausum höggum bæði frá Kristni og B og annar þeirra verið með eitthvert barefli, en segist ekki vita, hvað það hafi verið, en það verið harður hlutur. Aldrei kveðst hann þó hafa misst meðvitund og getað staðið af sér barsmíðarnar og leikurinn borist um herbergið og upp í rúm. Aðspurður segist hann ekki hafa orðið var við, að barnið var tekið út úr herberginu, en kveðst hafa reynt að fylgjast með því, að leikurinn bærist ekki að barnarúminu, þar sem drengurinn svaf. Segist hann hafa reynt að komast út úr herberginu, þar sem hann hafi ekki vitað, hvort mennirnir voru fleiri en þrír né hvað gengi á frammi í íbúðinni, en Kristinn þá staðið í dyrunum og varnað sér út- 90 göngu. Segir hann nú barsmíðarnar hafa stöðvast og mennirnir farið fram í íbúðina. Hann kveður sig minna, að hann hafi farið fram á eftir þeim, en segist ekki muna vel, hvað gerðist eftir það, en hafa verið hrakinn aftur inn í herbergið af mönnunum, verið þar barinn niður við rúmið, en reynt að verjast eftir megni. Hafi þeir B og A bæði sparkað í sig og slegið látlaust, en Kristinn þá ekki verið inni í herberginu. Segist hann sennilega að lokum hafa misst meðvitund og ekki muna meira, fyrr en læknir og lögregla komu á vettvang. Aðspurður um það, hvort hann hefði tekið hníf í eldhúsi og beint að Kristni Kristinssyni, segir hann: „Ég man ekki eftir því, að ég hafi verið með hníf í höndunum, en ég var orðinn ofsahræddur og ruglaður eftir barsmíðarnar og farinn að halda, að mennirnir myndu drepa mig og aðra í íbúðinni.““ Í skýrslutöku hjá lögreglu 5. 12. sl. ítrekaði vitnið þátt ákærðu A og B við upphaf átakanna og staðhæfði jafnframt, að þriðji aðilinn, Kristinn, hefði einnig sparkað til sín í herberginu. Í skýrslunni er eftirfarandi skráð: „Mætti kveðst muna þetta mjög óljóst, en þó að hafa reynt að sjá, hvort sonur sinn væri í barnarúminu, og er hann hafi ekki séð hann, hafi gripið sig ofsahræðsla. Hann segist mikið hafa reynt að komast út úr herberginu til að finna eiginkonu sína, sem hann hélt vera komna heim. Honum er sýndur glerkúpull af borðlampa, sem fannst á gólfi svefnherbergisins, og segist hann kannast við lampann og að hann hafi verið á öðru náttborðinu. Hann segist muna, að hann hafi verið laminn hvað eftir annað í höfuðið með ein- hverjum hörðum hlut, en hvort það hafi verið þessi lampi, segist hann ekki muna.“ Fyrir dómi kvaðst vitnið hafa hugleitt atburðarásina í svefnherberginu nánar eftir yfirheyrslur lögreglu og ætlað, að um misskilning eða ranghug- mynd hefði verið að ræða um þátt þriðja aðilans, ákærða Kristins. Atvikum máls, eftir að atganginum linnti í svefnherberginu, lýsti Hlynur Jónsson svofellt í áðurgreindum lögregluyfirheyrslum: „Hann segist aðeins muna eftir því að hafa staðið upp, eftir að átökum lauk við A og B og þeir farnir út úr herberginu. Hið næsta, sem hann muni, sé, að hann hafi verið á leið út um útidyrnar á eftir mönnunum. Hann kveðst muna eftir að hafa séð Kristin utan við húsið og ráðist á hann, en þá fengið högg aftan á höfuðið. Telur hann sig hafa vankast við höggið, því að hið næsta, sem hann muni, sé, að verið var að bera sig inn ganginn og hann reynt að spyrna hægra fæti í veggi og gólf. Inni í hjónaherberginu segist hann muna eftir að hafa legið úti í horni við ofninn og reynt að verjast höggum, sem hafi dunið á sér.“ Fyrir dómi var frásögn vitnisins í öllu aðalatriðum samhljóða framan- 91 greindum skýrslum lögreglu, þ. á m. um viðskipti sín við ákærða A á Grillbarnum. Þá rengdi hann það ekki, að hann hefði þar einnig átt í ein- hverjum útistöðum við ákærðu Kristin Kristinsson og B, og vísaði í því samhengi til minnisglapa vegna áfengisdrykkju. Hann staðhæfði og, að hann hefði vaknað í hjónaherberginu, er ákærðu A og B voru komnir þar inn, og bar, að A hefði þá verið uppi í miðju hjónarúmi, en B þar til hliðar. Vitnið staðhæfði, að ákærði A hefði tekið sig hálstaki, er hann reis upp, en hann engu að síður náð tökum á ákærða B, og þannig hefðu átökin verið með þeim allt frá upphafi. Kveðst hann margoft hafa mátt þola spörk og barsmíðar, þ. á m. í andlit. Hann kvaðst í raun aldrei hafa vitað, hver var tilgangur ákærðu umrædda nótt, og kannaðist ekki við, að þeir hefðu farið fram á, að hann ritaði undir einhvers konar skuldayfirlýsingu. Öll þessi at- burðarás hefði því komið sér furðulega fyrir sjónir, en umfram allt hefði hann þó haft áhyggjur af barni sínu og sambýliskonu. Kvaðst hann hafa fundið fyrir logandi hræðslu og verið staðráðinn í því allan tímann „að klóra í bakkann“ og gefast ekki upp fyrir árásarmönnum. Undir lok at- gangsins í herberginu kvaðst hann hafa fallið í gólfið og ætlaði, að hann hefði þá rotast. Eftir það átti hann í erfiðleikum með að greina frá atburð- um, en kannaðist þó við að hafa átt í stimpingum við ákærða Kristin. Jafn- framt staðfesti hann eign sína á hnífi þeim, sem lögregla fann fyrir utan íbúðarhúsið, og rengdi ekki frásögn ákærðu um hnífsburðinn. Hafði hann þá skýringu eina á athæfinu, að hann hefði misst stjórn á gjörðum sínum sökum ofsahræðslu. Hann kannaðist við að hafa staðið andspænis Kristni rétt við útidyr, er hann fékk mikið högg, og kvaðst þá hafa hnigið niður og ekki rankað við sér að nýju í hjónaherberginu, fyrr en ákærðu voru að drösla sér til. Á þeirri stundu kvaðst hann hafa verið mjög vankaður og hnigið í gólfið, er ákærðu slepptu tökum sínum. Eftir það kvaðst hann hafa hlotið spörk og högg í höfuð og líkama og misst meðvitund, en rankað við sér, er lögregla og læknir voru komin á vettvang. Áverkum sínum lýsti hann í samræmi við fyrirliggjandi áverkavottorð. Hann kvaðst eftir atburðinn hafa verið mjög bólginn um allan líkamann, ekki síst í andliti, og með nokkur brot á þremur framtönnum í neðra og efra gómi, en einnig haft eymsli í kjálka og í úlnlið, hnút í æð á gagnauga, dökka bauga undir augum og eymsli í kinnbeini. Vegna áverkanna kvaðst hann hafa verið með samfelldan höfuðverk tvo sólarhringa og óvinnufær í vikutíma. Fyrir dómi kvaðst hann að mestu hafa náð sér líkamlega, en merki barsmíðanna enn augljós, baugar undir augum, hnútur á gagnauga og eymsli í kinnbeini. Áverkum Hlyns Jónssonar er nánar lýst í áverkavottorði Hjartar Þ. 92 Haukssonar, heilsugæslulæknis í Ólafsfirði, sem dagsett er 9. desember 1997, en líkt og áður var rakið, fór læknirinn á vettvang aðfaranótt 1. desember sl. Lýsing hans var svofelld í vottorðinu: „Lögreglan hringdi í undirritaðan 1. 12. 1997 um kl. 5.15 og bað um vitjun, þar sem ráðist hefði verið á Hlyn sofandi á heimili hans af nefndum mönn- um. Við komu fáum mínútum síðar liggur Hlynur á maga og hæ. hlið á gólfi í hjónaherbergi, þar sem greinilega höfðu orðið mikil átök. Áfengislykt leggur af vitum, og hann verður æstur fyrst, er byrjað er að tala við hann, en róast fljótlega og getur smám saman tjáð sig. Segir hann á sig hafa verið ráðist sofandi af umgetnum mönnum, kveðst allur vera lurkum laminn, með glóðarauga vi. megin, eymsli framan vi. eyra, eymsli í hnakka, hálsi og í baki. Við skoðun er Hlynur nokkuð ölvaður, er með bólgu og mar um- hverfis vi. auga, kveðst aðspurður sjá með því og telur fingur, en ekki er hægt að prófa frekar með öryggi vegna ölvunar. Svolítið hrufl er fyrir neð- an vi. auga, tveir blettir, sem eru u. þ. b. 1 cm í þvermál hvor um sig. Mikil eymsli eru í beinumgjörð neðan og utan vi. auga, bólga og hrufl framan vi. eyra, hrufl um 2 cm í þvermál, en bólga 4 cm. Er með þrota og eymsli í nefi og storkið blóð í nösum og á vörum. Bólguhnútur er í hnakka hæ. megin hvirfils og neðan, um það bil 2 cm í þvermál, sem hefur aðeins sprungið fyr- ir. Er með rispu þvert yfir háls aftanverðan, sem nær fram undir barkakýli vi. megin, um 2 mm á breidd, og svolítið hrufl ofan við þessa rispu alla leið. Þá er hann með þrjá óreglulega roðabletti, rúma 2 cm í þvermál, ofan á vi. öxl. Hrufl er yfir vi. herðablaði, 5 cm á breidd og 12 cm á hæð. Er síðan með samfellt hrufl frá herðablaði og niður á vi. síðu, um 12 cm á lengd og 16 cm á breidd. Þá er hann með tvo roðabletti, rúm. 1 cm í þvermál, ofan á hæ. öxl. Er með hrufl á hæ. herðablaði ofarlega, 3x5 cm, og neðarlega, ca. 5x5 cm. Er síðan með nær samfellt hrufl frá neðri brún hæ. herðablaðs og niður undir mjaðmarspaða, grunnt og óreglulegt. Er með bólgu í húð yfir ca. 11. lendarlið, sem er 2x5 cm, með djúpri rispu í miðju. Er með hrufl hæ. megin framan á brjóstkassa, ca. 2-3 cm í þvermál. Þá er hann blóðrisa á svæði, ca. 2x5 cm, á mótum læris og rasskinnar hæ. megin. Þá er hann með hrufl á báðum hnjám, vi. megin 1 cm í þvermál og hæ. megin heldur minna. Er með hruflsár yfir nærlið hæ. löngutangar, handarbaks megin, u. þ. b. 1 cm í þvermál. Við nýja skoðun sama dag kl. 15.30 kvartar Hlynur um slæman höfuð- verk og kveðst sjá lítið með vi. auga fyrir bólgu. Til viðbótar segir hann framtönn no. 1 hæ. megin í neðra gómi hafa brotnað innanvert, og þá sé hann með mar á hæ. olnboga og ofan á hæ. rist. Við skoðun er hann kom- inn með mikla bólgu umhverfis bæði augu, en getur lesið smæsta texta með báðum augum hvoru um sig. Þá kemur í ljós, að flísast hefur smávegis inn- 93 an af fyrrnefndri tönn. Er með hrufl aftan á hæ. olnboga, ca. 2-3 cm í þver- mál. Hlynur er síðan sendur af undirrituðum í röntgenmyndir af hálshrygg og andlitsbeinum 2. 12. á röntgendeild Fjórðungssjúkrahússins á Akureyri. Ekki var að sjá nein áverkamerki á beinum að sögn röntgenlæknis. Hlynur hefur síðan sb. við undirritaðan sex dögum síðar og kveðst þá alltaf fá verki í vi. úlnlið, ef hann reyni eitthvað að beita honum. Við skoðun 9. 12. er ekki að finna neinar hreyfihindranir í vi. úlnlið, en fær verki í lok réttingar og beygingar í úlnliðnum. Ráðgeri að sjá til með frekari rannsóknir á úln- liðnum. Í samantekt er hér um að ræða 26 ára gamlan karlmann, sem segir, að ráðist hafi verið á sig svolítilli stundu áður en undirritaður sá hann fyrst. Saga og endurtekin skoðun benda eindregið til þess, að hann hafi á nefnd- um tíma lent í miklum átökum og heppni ein ráðið, að ekki fór verr. Er áfram með eymsli vi. megin á enni, undir og utan vi. auga og í vinstri úlnlið. Ekki er hægt að sinni að segja, hvort hann hlýtur einhver varanleg mein af þessari meintu líkamsárás.“ Þá liggur fyrir í málinu vottorð læknisins frá 19. 3. sl. vegna áverka Hlyns, og er það svohljóðandi: „Hlynur kveðst engan veginn hafa náð sér ennþá eftir árásina 1. 12. 1996, kveðst áfram vera með fyrirferðir í húð á enni og vi. gagnauga. Þá kveðst hann vera með mar undir báðum augum, sem ekki hefur lýst, fá smell og eymsli í vi. kjálkalið, þegar hann liggur á hæ. hlið og opnar munninn. Kveðst hann hafa farið til Bessa Skírnissonar, tannlæknis á Akureyri, að ráði undirritaðs. Upplýsti Bessi við skoðun strax eftir áverka, að hann væri með kvarnað upp úr þremur tönnum, auk þess kvarnað upp úr postulíns- krónu. Kvartar enn fremur um, að hann fái ónot í vi. úlnlið við mikil átök. Við síðustu skoðun í lok febrúar var hann með mjúkar fyrirferðir á enni vi. megin og vi. gagnauga, sem voru rúmur Í cm í þvermál, en í miðju þessara fyrirferða var harður kjarni, ca. 3-4 mm í þvermál. Þá var hann með dökk- an lit í húð á vi. gagnauga neðan þessarar fyrirferðar og einnig dökkan lit í húð undir báðum augum, sem gæti samrýmst járnútfellingum eftir mar á viðkomandi svæði. Fær eymsli í vi. kjálkalið, þegar hann spennir kjálka til hliðar á móti átaki, væg eymsli við þreifingu yfir vi. kjálkalið. Ekki er að finna nein eymsli yfir vinstri úlnlið. Í samantekt er Hlynur áfram með lýti á höfði og í andliti eftir meinta árás 1. 12. Einnig kvartar hann um verki frá vi. kjálkalið og vi. úlnlið. Tannlæknir fann fersk áverkamerki á tönnum, sem þurftu lagfæringar við. Hlynur var með öllu óvinnufær frá 1. 12. til 8. 12. 1996. Undirritaður treystir sér, enn sem komið er, ekki til að segja til um, hvort hann hljóti einhver varanleg mein eftir þessa meintu árás.“ 94 Fyrir dómi hefur Hjörtur Þ. Hauksson staðfest læknisverk sín svo og þær ljósmyndir, sem hann tók við komu á vettvang og fyrir liggja í málinu. Vitn- ið bar, að áverkar Hlyns Jónssonar hefðu fyrsta hálfa sólarhringinn litið mjög alvarlega út, og staðhæfði, að Hlynur hefði greinilega verið með snert af heilahristingi. Vitnið kvað einkennin þó fljótlega hafa gengið til baka og meðferð eftir það gengið vel og Hlynur jafnað sig á u. þ. b. vikutíma. Vitn- ið staðfesti, að Hlynur bæri þó enn merki barsmíðanna, væri með Járnútfell- ingar í húð undir augum, kúlu á vinstra gagnauga, brot í þremur tönnum, en auk þess kvaðst vitnið nýlega hafa fundið slit á liðböndum í vinstri úlnlið hans. Samkvæmt gögnum málsins skoðaði áðurnefndur læknir m. a. að beiðni lögreglunnar í Ólafsfirði ákærðu Kristin Kristinsson og B 1. desember sl. Vottorð um hinn fyrrnefnda er svohljóðandi: „Um kl. 5.15 aðfaranótt sunnudagsins 1. 12. 1996 var hringt í mig undirrit- aðan frá Ólafsvegi 13 hér í bæ og beðið um, að ég kæmi til að líta á Kristin, því að hann væri með stórt sár á kvið. Ekki hafði hann beðið um þetta sjálf- ur, en fólk, sem var þar með honum í veislu, taldi slíkt nauðsynlegt. Undir- ritaður kemur þangað tæplega hálfri klukkustund síðar, því að hann var á sömu mínútu kallaður í aðra vitjun. Þá var Kristinn mjög ölvaður og nokk- uð viðskotaillur og vildi ekkert tjá sig um, hvernig þetta sár hefði til komið. Lögreglan flutti hann á heilsugæslustöðina. Þar segist hann hafa fengið hníf í kviðinn, en vill ekkert útskýra það nánar. Við skoðun var hann með skurðsár, u. þ. b. 4 em á lengd, 10 cm utan nafla, er undir ca. 45 gráðu horni, nær miðju neðst, er tæpur 0,5 cm á dýpt, skálaga niður á við, ca. 60 gráðu horn, grynnra til beggja enda. Sárið var þrifið, deyft og saumað auð- veldlega. Neðan við sár var húðrispa, u. þ. b. 5 em á lengd, með nærri sömu stefnu, en þó örlítið láréttari. Þá var hrufl á hæ. hendi, tæpur 1 cm í þver- mál, á milli hnúa IV. og V. fingurs, handarbaks megin. Kristinn nefndi að- eins sárið á kvið, en kvartaði ekki um annað. Við skoðun í dag, 6. 12., er sár gróið og lítur vel út, en áfram er hrufl á milli IV. og V. hnúa hæ. megin, en er að gróa. Engin teikn eru um, að skaði hafi orðið dýpra í kviðnum.“ Læknirinn staðfesti vottorðið fyrir dómi og bar, að greinilegt hefði verið, að áverkinn hefði verið eftir eggvopn. Vitnið kvaðst hafa saumað finm spor Í sárið, en vísaði til þess, að í raun hefði verið um smáskurð eða skinn- sprettu að ræða, og bar, að sjúklingur hefði náð fullum bata. Líkt og áður var lýst, voru vitnin J og T við barnsgæslu að Ægisbyggð 4 aðfaranótt 1. desember sl. Var vitnisburður telpnanna samhljóða að því leyti, að þær kváðu húsráðanda, Hlyn Jónsson, hafa staldrað stutt við í stof- unni við heimkomu, en farið inn í hjónaherbergið, þar sem sonur hans hefði verið sofandi. 95 Vitnið J lýsti atvikum máls nánar í lögregluskýrslu svofellt: „J segir, að skömmu síðar hafi verið barið og hún farið til dyra, þar sem hún taldi, að systir sín væri að koma heim. Er hún hafi opnað dyrnar, hafi þeir A, B og Kristinn Kristinsson staðið fyrir utan. Hafi þeir spurt, hvar Hlynur væri, og kveðst hún hafa sagt þeim, að hann væri sofandi. Þeir hafi þá spurt, í hvaða herbergi hann væri, en hún sagt við þá, að hún vildi frekar ná í Hlyn en þeir færu inn í herbergið. Hefðu þeir þá ruðst inn ganginn og á eftir sér að hjónaherberginu. Hefðu þeir B og A farið inn í hjónaherbergið, en ekki segist hún gera sér alveg grein fyrir því, hvar Kristinn var. Segist hún hafa hlaupið fram ganginn, og hafi þá T verið staðin upp úr sófanum, og segist hún hafa kallað í hana: „Viltu ná í E.“ Kveður hún T hafa hlaupið inn í hjónaherbergið, náð í E, sem svaf í barnarúmi við hjónarúmið, og komið með hann fram í stofu. Þar hafi þær sest í sófann og Kristinn líka. Hafi þær verið mjög hræddar og lítið getað gert, þar sem Kristinn hafi verið þar hjá þeim og búinn að hóta þeim, ef þær hringdu í lögreglu. Hafi þær margbeðið Kristin að fara inn og biðja A og B að koma út, en þeir ekki sinnt því. Þá hafi þær verið búnar að heyra læti inni í hjónaherberginu, eins og einhverju væri slegið utan í skáp. Þeir hafi svo síðan komið fram, og hafi þá A hótað þeim, að ef þær hringdu á lögreglu, myndu þeir kála Hlyni. Segir hún Hlyn þá hafa komið á eftir þeim fram í stofu og sagt við sig: „J mín, viltu hringja á lögreglu.“ Þá hafi þeir félagar sagt: „Hvað sagði hann?“ Kvaðst hún þá hafa sagt: „Hann sagði, að ég mætti ekki hringja á lögreglu.“ Hafi þeir félagar síðan farið út og Hlynur á eftir þeim. Skömmu síðar hafi þeir komið inn aftur og Kristinn sagt: „Hann skar mig.“ Hafi hann lyft upp skyrtunni og þær séð smásár á maga hans. Þeir A og B hafi farið á eftir Hlyni inn í hjónaherbergið og haldið áfram að lúskra á honum. Síðan hafi þeir farið út. Ekki segist hún hafa séð Hlyn taka hníf í eldhúsinu og ekki vitað, hvað af hnífnum varð. Þær hafi síðan hringt í bróður J, þar sem þær hafi ekki þorað að hringja í lögreglu.“ Fyrir dómi kvaðst hún hafa farið ein til dyra, er barið var, og í fyrstu ekki þekkt komumenn. Kvaðst hún í tvígang hafa sagt þeim, að þeir gætu ekki haft tal af húsráðanda, sökum þess að hann væri sofandi, og í síðara sinnið bætt því við, að hún skyldi athuga, hvort hún gæti vakið hann, og gengið í átt að hjónaherberginu, en þá orðið þess áskynja, að ákærðu gengu inn í húsið og fylgdu sér eftir. Kvaðst hún þó aldrei hafa boðið ákærðu inn í hús- ið og auk þess tekið það skýrt fram við þá, að þeir mættu ekki fara inn í svefnherbergið vegna barnsins, er þar væri sofandi. Fyrir dómi kvaðst vitnið hafa opnað svefnherbergisdyrnar og kallað til Hlyns, þar sem hann lá í rúminu, en ekkert svar fengið. Hefði ákærði B þá 96 gengið inn í herbergið og A fylgt á eftir. Kvaðst hún hafa fylgst með því, er B fór að rúminu og hristi Hlyn harkalega til með þeim afleiðingum, að hann féll í gólfið. Kvaðst hún þá hafa orðið hrædd og hlaupið út úr her- berginu. Hefði ákærði Kristinn þá staðið í dyragættinni. Kvaðst hún hafa óskað eftir því við T, að hún færi inn í herbergið og næði í barnið. Eftir það kveðst hún hafa setið og T með barnið ásamt ákærða Kristni í stofunni. Kvaðst hún stöðugt hafa heyrt hávaða og læti frá hjónaherberginu og af þeim sökum margoft farið fram á það við ákærða Kristin, að hann færi með félaga sína út úr húsinu. Að nokkrum tíma liðnum kvað hún ákærða A hafa komið fram og beðið um blað og penna, en að því búnu horfið aftur inn í herbergið. Staðhæfði hún, að ákærði Kristinn hefði allan þann tíma, er fé- lagar hans höfðust við í hjónaherberginu, setið rövlandi yfir þeim vinkonun- um í stofunni, en þó skilist á orðum hans, að Hlynur hefði eitthvað gert þeim félögum. Vegna alls þessa kvaðst hún hafa fundið til mikillar hræðslu, og vegna viðveru Kristins taldi hún sig ekki hafa haft tækifæri til að komast í síma og kalla á aðstoð. Fyrir dómi bar hún, að ákærði Kristinn hefði í sjálfu sér ekki komið illa fram við þær stöllur og m. a. tekið þátt í því að leita að bleiu á barnið svo og farið að orðum þeirra um að reykja ekki í ná- lægð við það. Frásögn T fyrir lögreglu var með svipuðum hætti og vitnisins J, þ. á m. um, að þær stöllur hefðu haldið áfram að horfa á sjónvarp, eftir að Hlynur hafði lagst til hvílu, og að J hefði ein tekið á móti ákærðu, er þeir knúðu dyra á heimilinu. Þá kvaðst vitnið hafa heyrt ákærðu spyrja J eftir húsráð- anda og svo er J svaraði: „Bíðið þið, ég ætla að ná í hann.“ Síðan kvaðst hún hafa séð ákærðu hlaupa inn ganginn í átt að hjónaherberginu. Kvaðst hún vel hafa greint orðaskil og m. a. heyrt J hafa orð á því, að hún vildi ekki, að ákærðu vektu barn húsráðanda. Framhaldinu lýsti vitnið svofellt í skýrslu hjá lögreglu, sem dagsett er 1. 12. 1996. T segir, að þeir hafi ekki sinnt þessu og vaðið inn. Hafi B og A farið rak- leitt inn í hjónaherbergið, en Kristinn stansað í ganginum, þar sem gengið er inn í eldhús og stofu. Segir hún J hafa verið á ganginum á svipuðum stað og Kristinn og kallað: „T, viltu ná í E!“ Kveðst hún hafa hlaupið fram hjá Kristni inn í hjónaherbergið og náð í E, sem var sofandi í barnarúminu, sem stóð við hjónarúmið, tekið hann úr rúminu og hlaupið með hann fram í stofu. Kvaðst hún hafa séð, er hún var að fara til baka með barnið úr hjóna- herberginu, að þeir A og B voru byrjaðir að berja Hlyn, þar sem hann stóð fyrir aftan hjónarúmið. Segist hún ekki gera sér alveg grein fyrir því, hvort A var með eitthvað í höndum, sem hann barði Hlyn með, en halda, að hann hafi verið með spýtu. Segist hún hafa forðað sér út úr herberginu og 97 fram í stofu með barnið, og hafi það þá verið vaknað. Hún hafi sest í horn- sófa fyrir framan sjónvarpið með barnið og J einnig verið komin fram í stofuna, þegar hún kom fram með E. Kveður hún Kristin einnig hafa sest í sófann og sagt við þær: „Þið megið ekki hringja á lögreglu. Þá drepum við Hlyn.“ Fyrir dómi staðfesti T ofangreinda frásögn og taldi, að ekki hefði liðið nema u. þ. b. hálf mínúta, frá því að J kom út úr hjónaherberginu, þar til hún fór sjálf þar inn og náði í barnið. Kvaðst hún hafa stokkið til, hlaupið inn í hjónaherbergið, þrifið barnið upp úr barnarúminu og hlaupið út. Kvaðst hún því einungis hafa verið nokkrar sekúndur í herberginu, en engu að síður séð út undan sér, hvar ákærðu A og B svo og Hlynur stóðu upp- réttir við gafl hjónarúmsins. Hefði mikil hreyfing verið á mönnunum og há- treysti. Þá kvaðst hún hafa séð, að ákærði A hélt á spýtu, og virst sem hann væri að berja á Hlyni. Kvaðst hún svo hafa heyrt nær stöðugan hávaða og dynki frá svefnherberginu, sem þó hefði dregið úr, er frá leið. Þá kvaðst hún og hafa heyrt einstaka setningar frá ákærðu, þ. á m.: „Það abbast eng- inn upp á okkur.“ Vitnið kvað þær stöllur hafa haldið sig í stofunni, meðan á þessu gekk, en margoft farið fram á það við ákærða Kristin, að hann færi til félaga sinna og stöðvaði atganginn. Hefði ákærði Kristinn nokkrum sinn- um farið að orðum þeirra, en jafnharðan komið aftur með þeim orðum, að þessu væri að verða lokið. Vitnið kvað ákærða Kristin nær alltaf hafa verið yfir þeim í stofunni, og af þeim sökum taldi hún sig ekki hafa haft tækifæri til að ná í aðstoð eða hringja á lögreglu. Kvað hún allt tal ákærða Kristins hafa verið ruglingslegt, en þó kvaðst hún hafa skilið orð hans þannig, að ef þær stöllur tilkynntu lögreglu um atburðinn, myndu þeir félagarnir koma aftur og berja Hlyn enn frekar. Fyrir dómi kvaðst hún enn fremur hafa skil- ið orð Kristins á þann veg, að hann væri í stofunni hjá þeim í þeim tilgangi að koma í veg fyrir, að þær gætu kvatt til aðstoð í síma. Vegna alls þessa kvaðst hún hafa verið mjög óttaslegin, og lýsti hún ástandinu nánar þannig hjá lögreglu: „T segir, að þær J hafi ekkert getað annað en setið kyrrar í sófanum. Kristinn hafi ætlað að fara að reykja þarna inni, en honum verið bent á, að það væri bannað, og hafi hann því hætt við að fá sér sígarettu. Þá hafi B komið fram og sagt: „Látið þið mig hafa blað og penna.“ Þær hefðu fengið honum penna og blað og hann farið með það inn í hjónaherbergið, en ekki segist hún hafa vitað, hvað hann ætlaði að gera með blað og penna. Hafi þær endurtekið við Kristin, hvort þeir gætu ekki farið að fara. Hafi hann þá farið inn í hjónaherbergið, og skömmu síðar hafi þeir A, B og Kristinn komið fram. A hafi komið æðandi til þeirra og sagt: „Þið hringið ekkert í 4 Hæstaréttardómar Í 98 lögguna. Ef þið gerið það, þá er Hlynur dauður.“ Hafi þá Kristinn sagt: „Ég er búinn að segja þeim það.“ Segir hún A hafa verið miklu æstari en B og Kristin, og hafi hún verið mjög hrædd við hann, því að hann hafi verið mjög alvarlegur á svip og vís til að gera, hvað sem var.“ Fyrir dómi áætlaði vitnið, að atgangur ákærðu að Ægisbyggð 4 umrædda nótt hefði varað í um eina og hálfa klukkustund. Líkt og að framan var rakið, voru ákærðu handteknir að morgni 1. desember sl. Var ákærði Kristinn Kristinsson yfirheyrður 2. desember frá kl. 2.05 til 2.30, en við yfirheyrsluna vísaði hann til mikillar ölvunar um- rædda nótt. Hann kannaðist við að hafa verið á veitingastaðnum Grillbarn- um og lent í smávegis ryskingum við Hlyn Jónsson fyrir utan staðinn, en minntist þess ekki, að meðákærði B hefði skipt sér af málum. Sökum minnisglapa gat ákærði ekki gert grein fyrir ferðum sínum, eftir að hann fór frá veitingastaðnum og allt þar til hann átti í útistöðum við Hlyn Jónsson fyrir utan íbúðarhúsið að Ægisbyggð 4. Var frásögn ákærða svofelld: „ =. Og þar hafi Hlynur Jónsson verið með hníf og reynt að stinga A með honum, en segist hafa lent fyrir hnífnum og fengið skurð á maga. Segist hann muna eftir því að hafa slegið Hlyn með krepptum hnefa í andlit þarna fyrir utan húsið og segist telja, að Hlynur hafi verið sleginn niður þarna úti. Eftir það hafi málin tekið nýja stefnu og Hlynur verið laminn og í hann sparkað af þeim félögum öllum, sér, Á og B, án þess að hann kæmist á fæt- ur. Kveðst hann ekki muna eftir því, hvort Hlynur hafi verið með meðvit- und, þegar hann var borinn inn í íbúðina eftir barsmíðarnar. Telur hann sig ekkert muna frekar um ferðir sínar, fyrr en hann vaknaði í fangageymslum lögreglunnar.“ Ákærði Kristinn Kristinsson staðfesti framangreinda frásögn fyrir dómi, en gat sem fyrr ekki greint frá veru sinni í íbúðarhúsinu að Ægisbyggð 4, og hefði ekki rofað til í minni sínu, fyrr en hann varð fyrir hnífi Hlyns Jónsson- ar við íbúðarhúsið. Við atlöguna kvaðst hann hafa umturnast og viður- kenndi að hafa slegið Hlyn í andlitið. Ákærði kvað áverka sinn á kviði hafa gróið á u. þ. b. mánuði, og ekki kvaðst hann hafa misst úr vinnu. Ákærði B bar við yfirheyrslu hjá lögreglu, að hann hefði aðfaranótt 1. desember hafst við á Grillbarnum ásamt meðákærðu og eftir lokun staðar- ins gengið á milli meðákærða Kristins og Hlyns Jónssonar, þar sem þeir voru í einhverjum stælum. Vegna þessara afskipta og tilverknaðar Hlyns kvaðst hann hafa fallið og þá hlotið meiðsli á fingri og hægra fæti. Frekari afskipti kvaðst hann ekki hafa haft af Hlyni við veitingastaðinn, en kannað- ist hins vegar við að hafa átt frumkvæði að því, að þeir félagarnir fóru á heimili hans í því skyni að fá hann til að rita undir skuldayfirlýsingu vegna 99 mögulegs tekjutaps vegna áðurgreindra áverka. Í skýrslu sinni hjá lögreglu lýsti ákærði B atvikum máls nánar svo: „B segir, að er þeir félagar komu að húsinu Ægisbyggð 4, hafi Kristinn knúið þar dyra og stúlka komið til dyranna. ... Hafi þeir félagar spurt eftir Hlyni, en stúlkan sagt hann sofandi. Ekki segist hann muna til þess, að stúlkan hafi bannað þeim að koma inn í húsið. Hafi Kristinn haft orð fyrir þeim félögum. Sjálfur hafi hann ásamt A farið inn ganginn og inn í hjóna- herbergið, þar sem Hlynur lá sofandi í hjónarúminu, en Kristinn orðið eftir frammi í ganginum, þar sem gengið er inn í stofuna og eldhúsið. Og er Hlynur hafi vaknað og séð A, hafi hann ráðist á hann. Hafi áflog þá byrjað og borist um herbergið. Kveðst hann muna eftir að hafa slegið Hlyn mörg högg með krepptum hnefa í andlitið, svo að hann hafi strax fengið glóðar- augu, blóðnasir og sprungnar varir. Á hafi einnig slegið Hlyn í andlitið. Í átökunum hafi hjónarúmið brotnað og gluggatjöld rifnað. Eftir að þeir A hefðu barið Hlyn um stund, hefðu þeir farið út úr herberginu og fram í stofu, þar sem Kristinn var og stúlkurnar tvær. Hlynur hafi einnig komið fram og fyrst farið inn á baðherbergi og síðan í eldhúsið og komið þaðan aftur með flökunarhníf, sem hafi verið með mjóu blaði. Segist hann þá hafa tekið til fótanna út úr húsinu og hlaupið alla leið út á götu og því ekki séð, hverju fram fór inni í íbúðinni. ... Aðspurður segist hann ekkert muna, hvað gerðist fyrir utan íbúðina að Ægisbyggð 4, þegar Hlynur kom þaðan út með hnífinn. Þó muni hann eftir einhverjum átökum á lóðinni fyrir fram- an húsið, en ekkert geta sagt um, hverjir þar áttust við. Kveðst hann muna eftir því, þegar hann var inni í húsinu, en síðan ekkert, fyrr en þeir félagar voru á leið út í bæ frá Ægisbyggð 4.“ Við yfirheyrsluna kannaðist hann við að vera eigandi úrs, er lögreglu- menn fundu í svefnherberginu að Ægisbyggð 4. Fyrir dómi ítrekaði B tildrög þess, að þeir félagar fóru að heimili Hlyns Jónssonar að Ægisbyggð 4, en andmælti, að þeir hefðu ruðst inn á heimilið, heldur kvað hann þá félagana hafa gengið inn í húsið, er opnað var fyrir þeim. Hefði þeim í raun hvorki verið meinaður aðgangur né boðið inn. Hann kannaðist við að hafa farið rakleitt inn í svefnherbergið, og hefði Hlynur þegar vaknað við komu þeirra, stokkið upp úr rúminu á nærbuxun- um einum fata og ráðist að A, þar sem hann stóð í dyragættinni. Ákærði áætlaði, að átökin í herberginu hefðu staðið yfir í 5-10 mínútur með hléum. Kvaðst hann stundum hafa tekið Hlyn tökum og haldið honum föstum og þá reynt að ræða við hann og fá hann til að rita undir skuldayfirlýsinguna. Hann viðurkenndi að hafa kýlt Hlyn nokkrum sinnum og að atganginum í herberginu hefði ekki lokið, fyrr en Hlynur hafði fallist á að rita undir 100 yfirlýsinguna. Fyrir dómi taldi ákærði, að Hlynur hefði hætt andstöðu sinni, er honum varð ljóst, að hann réð ekki við þá félagana. Þá hefur ákærði bor- ið, að hann hafi týnt margnefndri skuldaviðurkenningu, sem Hlynur Jóns- son ritaði undir umrædda nótt. Fyrir dómi hefur ákærði B staðhæft, að meðákærði Kristinn hafi ekkert blandað sér í átökin í svefnherberginu. Jafnframt kvaðst hann ekki hafa séð það, er Hlynur beitti hnífnum gegn Kristni fyrir utan íbúðarhúsið, en séð áverkann og þá misst stjórn á skapi sínu og ráðist að Hlyni með spörkum og höggum líkt og félagar hans, ákærðu ÁA og Kristinn. Taldi ákærði, að hann hefði barið og sparkað til Hlyns a. m. k. tíu sinnum og Hlynur þá hlotið helstu áverka sína. Hefði viðskiptum þeirra við Hlyn Jónsson lokið þannig, að þeir félagar hefðu dregið hann aftur inn í svefnherbergið og síðan skilið við hann kjökrandi. Taldi hann, að þeir félagar hefðu dvalist á heimili Hlyns í a. m. k. hálfa klukkustund. Ákærði B kvaðst fyrir dómi hafa verið undir verulegum áhrifum áfengis umrædda nótt. Hann kannaðist ekki við að hafa veitt því athygli, að barn var í svefnherberginu við komu þeirra. Ekki kvaðst hann hafa hlotið aðra áverka í átökunum að Ægisbyggð 4 en smááverka á hálsi. Fyrir greindan at- burð kvaðst hann ekki hafa þekkt Hlyn Jónsson og því ekkert átt sökótt við hann. Ákærði A staðhæfði fyrir dómi líkt og í yfirheyrslu hjá lögreglu, að hann hefði hitt Hlyn Jónsson á Grillbarnum aðfaranótt 1. desember sl. og þar án ástæðu hlotið frá honum hnefahögg í andlitið. Ákærði staðhæfði, að bar- smíð Hlyns hefði engin eftirmál haft og atburðir þeir, er síðar gerðust, því ekki verið í tengslum við hegðan Hlyns á veitingastaðnum. Hins vegar hefði hann verið á þvælingi með meðákærðu, B og Kristni, er hinn fyrr- nefndi stakk upp á því, að þeir færu að Ægisbyggð 4. Á leið þangað kvaðst ákærði hafa tekið með sér prik. Í lögregluskýrslu, sem tekin var af ákærða 2. desember sl., lýsti hann atvikum máls nánar svofellt: „A segist telja, að hann, B og Kristinn hafi farið að heimili Hlyns með því hugarfari að sýna honum, hvað framkoma hans á veitingastaðnum myndi kosta. Segir hann þá hafa farið að heimili Hlyns og barið þar að dyr- um. Út hafi komið einhver stúlka. Hafi þeir allir farið inn í íbúðina, þegar dyrnar voru opnaðar, og hann með B rakleitt inn ganginn og inn í hjóna- herbergið, þar sem Hlynur lá sofandi í hjónarúminu. Kristinn hafi orðið eft- ir á ganginum. Aðspurður segist hann ekki muna eftir að hafa séð barn hjá stúlkunum í stofunni. Hafi þeir B vakið Hlyn, sem strax hafi orðið hinn versti, og áflog hafist. Hafi bæði hann og B slegið Hlyn mörg högg í andlit og víðar, svo að á honum hafi séð, bæði glóðarauga og sprungnar varir. 101 Segist hann hafa verið með spýtuna, sem fannst í herberginu og honum het- ur verið sýnd, og notað hana til að berja á Hlyni. Mikið hafi gengið á í her- berginu, rúmið brotnað og gluggatjöld rifnað. Hafi þeir B síðan farið út úr herberginu og fram á ganginn við stofuna, þar sem Kristinn var, og kveðst hann muna eftir því að hafa sagt eitthvað við stúlkurnar, sem þar voru, en ekki muna hvað. Hafi Hlynur þá komið fram úr herberginu og farið inn í eldhús og komið þaðan aftur með hníf í hendi. Hafi Hlynur aðeins verið á nærbuxunum, eins og hann var, þegar komið var að honum í rúminu. Segist hann strax hafa farið út á eftir félögum sínum, en ekki muna nákvæmlega eftir því, hvað við tók, er út kom, nema hann hafi tekið einhvern hlut með sér, lampa eða eitthvað, og komið aftan að Hlyni fyrir utan húsið og slegið hann í höfuðið, svo að hann féll á jörðina. Þó segist hann ekki muna nákvæmlega, hvort Hlynur og Kristinn voru standandi eða hvort þeir voru í einhverjum átökum á jörðinni, þegar hann kom út. Einhver viðureign hafi síðan orðið, er þeir og Kristinn reyndu að ná hnífnum af Hlyni, en hann hafi komist á fætur og þá sveiflað hnífnum í átt að sér, en Kristinn orðið fyrir og fengið skurð á kviðinn. Segist hann þá hafa náð að slá Hlyn aftur í jörðina með þessum hlut, sem hann var með í hendinni, og eftir það allt farið úr böndunum og að hann, B og Kristinn þá barið og sparkað í Hlyn í einhverja stund, þar sem hann lá á jörðinni, en þó verið með meðvitund, á meðan á barsmíðunum stóð, en aldrei haft tækifæri til að standa á fætur. Segist hann ekki geta sagt um, hversu oft Hlynur var laminn eða í hann sparkað, en ekkert hafi verið dregið af höggunum. Aðspurður um, hvað orðið hafi af hnífnum, segist hann ekki geta sagt um það, en hann hljóti að hafa orðið eftir á lóðinni. Að lokum hafi Hlynur verið dreginn á fætur og borinn inn í húsið, en ekki kveðst hann muna, hvar hann var skilinn eftir. Síðan hafi hann og þeir B og Kristinn farið úr íbúðinni og að Ólafsvegi 13. Þar hafi Kristinn fengið að hringja á lækni, en sjálfur segist hann hafa farið með B að Kirkjuvegi 16. Ekki kveðst hann geta gefið skýringar á framferði sínu í þessu máli.“ Fyrir dómi minntist ákærði A þess ekki, hvort þeir félagarnir hefðu barið að dyrum eða hringt dyrabjöllu á heimili Hlyns Jónssonar eða hvort báðar eða einungis önnur telpan hefði komið til dyra, en fullyrti hins vegar, að telpurnar hefðu ekki hindrað för þeirra inn í íbúðina, og kannaðist auk þess ekki við, að þær hefðu sýnt á eindreginn hátt, að þeir félagar væru óvel- komnir í húsinu. Ákærði kvaðst ásamt meðákærða B hafa farið rakleitt inn í svefnherbergið til Hlyns, og var frásögn ákærða af áflogunum í svefnher- berginu, brottför þeirra félaga út úr húsinu og atganginum utan dyra í öll- um aðalatriðum samhljóða skýrslu hans fyrir lögreglu. Þá staðhæfði ákærði, 102 að hann hefði ekki farið á brott úr svefnherberginu ásamt B, fyrr en þeir höfðu í raun neytt Hlyn til að rita undir margnefnda skuldaviðurkenningu. Fyrir dómi kvaðst ákærði A ekki hafa séð ungbarn í herbergi Hlyns Jóns- sonar við komu þeirra. Þá kvaðst hann ekki hafa séð það, er félagi sinn, Kristinn, fékk áverka á kviðinn, einungis séð sárið, en við þá sýn kvaðst hann hálfvegis hafa truflast af reiði og hræðslu og eftir það gengið í skrokk á Hlyni með spörkum og höggum líkt og félagar sínir, meðákærðu B og Kristinn. Að dómi ákærða hlaut Hlynur verstu ákomurnar í þessum síðasta atgangi, og er honum linnti, kvaðst ákærði hafa dröslað Hlyni aftur inn í íbúðarhúsið. Ákærði kvaðst enga áverka hafa hlotið umrædda nótt. Vitnið Arnþór Guðjón Benediktsson verkamaður, fæddur 1975, kvaðst fyrir dómi hafa séð Hlyn Jónsson slá til ákærða A á Grillbarnum aðfaranótt 1. desember sl. og jafnframt fylgst með smáryskingum þeirra í milli þar á eftir. Síðar um nóttina kvaðst vitnið enn fremur hafa veitt því athygli, hvar Hlynur var að argast í ákærðu fyrir utan veitingastaðinn. Ekki kvaðst vitnið hafa fylgst grannt með þessum atgangi, en þó því, er lögregla kom á vett- vang og fjarlægði Hlyn. Loks kvaðst vitnið hafa séð á heimili vinar síns, ákærða B, 2. desember sl. handskrifaðan miða með undirritun Hlyns Jóns- sonar, er staðfesti, að hann ætlaði að greiða tiltekið vinnutap B vegna rysk- inga þeirra margnefnda nótt. Við aðalmeðferð máls komu fyrir dóm þeir lögreglumenn, er unnu að rannsókn málsins, og staðfestu verk sín, þ. á m. frumskýrslu og ljósmyndir. Samkvæmt vætti þeirra voru ákærðu svo og Hlynur Jónsson mjög ölvaðir umrædda nótt. Það var og mat lögreglumannanna, að telpurnar T og J hefðu verið í miklu uppnámi við komu þeirra á vettvang. Niðurstaða. Í máli þessu er upplýst, að ákærðu og Hlynur Jónsson hittust á veitinga- stað í Ólafsfirði aðfaranótt 1. desember 1996. Allir voru þeir ölvaðir, en kynni með þeim harla lítil. Af framburði aðila verður það og lagt til grund- vallar, að til smávægilegra ýfinga hafi komið með Hlyni og ákærðu og ákærði B vegna þeirra fengið þær ákomur, sem lýst er í áverkavottorði heilsugæslulæknis. Ekkert verður þó fullyrt frekar um tilkomu áverka hans. Á hinn bóginn er upplýst, að ýfingar þessar urðu tilefni ferðar ákærðu á heimili Hlyns Jónssonar síðar um nóttina. - Ákærðu B, A og Kristinn hafa neitað sakargiftum svo og heimfærslu til 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga. Með vætti vitnanna J og T er að mati dómsins upplýst, að er ákærðu knúðu dyra að Ægisbyggð 4, hafi húsráðandi, Hlynur Jónsson, svo og átta 103 mánaða gamall sonur hans verið sofandi í hjónaherberginu á heimilinu. Samkvæmt framburði J, er stoð hefur í framburði T, var ákærðu strax við komu greint frá ástandi húsráðanda, ekki boðið inn í íbúðarhúsið, en sagt að bíða utan dyra. Að mati dómsins er framburður stúlknanna trúverðugur, en frásögn ákærðu að þessu leyti hins vegar þokukennd. Að þessu virtu og með hliðsjón af því, að ákærðu þekktu ekkert til heimilisfólks að Ægis- byggð 4, þykir nægilega sannað, að ákærðu hafi ruðst í heimildarleysi inn á heimili Hlyns Jónssonar, líkt og lýst er í ákæru. Varðar háttsemi þeirra allra við 231. gr. almennra hegningarlaga. Ákærðu B og A hafa allt frá upphafi lögreglurannsóknar viðurkennt að hafa farið rakleitt inn í hjónaherbergið að Ægisbyggð 4 og veist þar saman að Hlyni Jónssyni með mörgum hnefahöggum. Þá hefur ákærði A auk þess staðhæft, að hann hafi slegið til Hlyns með priki. Samkvæmt vætti áður- nefndra stúlkna veittust ákærðu að Hlyni, nær um leið og þeir höfðu farið inn í herbergið. Að mati dómsins er það því vafalaust, að ákærðu Á og B áttu upptökin að átökunum í svefnherberginu, og samkvæmt eigin frásögn ákærðu, sem einnig hefur stoð í framburði nefndra vitna, létu þeir ekki af barsmíðinni, fyrr en þeir höfðu þvingað húsráðanda til að rita undir skulda- viðurkenningu, sem var tilefni komu þeirra. Ákærðu A og B hjálpuðust þannig að við verknaðinn í svefnherberginu, og verður ekki gerður greinar- munur á þætti hvors um sig. Samkvæmt frásögn ákærðu, sem er í samræmi við framburð Hlyns Jónssonar, bar hann sýnilega áverka í andliti vegna barsmíðanna í herberginu, með glóðaraugu, blóðnasir og sprungnar varir. Með frásögn vitna, ákærðu og vettvangsathugun lögreglu þykir nægjan- lega sannað, að atburðarásin, eftir að atganginum í hjónaherberginu að Ægisbyggð 4 lauk, hafi verið á þá leið, að húsráðandinn, Hlynur Jónsson, hafi elt ákærðu B og Kristin út úr íbúðarhúsinu með hníf í hendi og þar veitt hinum síðarnefnda áverka á kvið, líkt og lýst er í áverkavottorði lækn- is. Með framburði ákærða A, sem stoð hefur í öðrum gögnum, verður það lagt til grundvallar, að hann hafi við nefndar aðstæður slegið Hlyn Jónsson aftan á höfuð með borðlampa og þannig náð að afvopna hann. Með sam- hljóða frásögn ákærðu A og B, er stoð hefur í frásögn Kristins, er sannað, að ákærðu hafa eftir þetta allir veist að Hlyni og beitt hann ofbeldi með því að slá og sparka í líkama hans. Verður ekki með vissu fullyrt um þátt ákærðu hvers um sig, en þó verður til þeirra staðhæfinga ákærðu B og A lit- ið, að þeir félagarnir hafi ekkert dregið af sér við barsmíðina. Að öllu ofangreindu virtu þykir sannað, að ákærðu A, Kristinn og B hafi gerst sekir um líkamsárás. Að virtum læknisvottorðum þykja afleiðingar árásarinnar hafa orðið þær, sem í ákæru greinir, þannig, að varði við 1. mgr. 218. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 11. gr. laga nr. 20/1981. 104 Ákærði Kristinn Kristinsson hefur ekkert getað borið um atvik þau, er gerðust innan dyra að Ægisbyggð 4, sökum minnisleysis af völdum áfengis- drykkju, en samkvæmt vætti vitnanna J og T, sem er í samræmi við frásögn meðákærðu, tók hann fyrst beinan þátt í atlögunni gegn Hlyni Jónssyni, eft- ir að hann sjálfur hafði fengið áverka á kvið. Með samhljóða framburði nefndra vitna er það og upplýst, að ákærði Kristinn hafðist að mestu við í stofunni ásamt vitnunum og ungu barni húsráðanda, á meðan félagar hans, meðákærðu, gengu í skrokk á föður þess með framangreindum hætti. Hafa vitnin staðfastlega borið, að ákærði Kristinn hafi við þessar aðstæður haft í frammi hótanir, líkt og lýst er í ákæruskjali. Að mati dómsins var allur sá at- gangur, sem ákærðu stóðu fyrir að Ægisbyggð 4 umrædda nótt, til þess fall- inn að valda stúlkunum miklum ótta og að þær hafi haft fullt tilefni til að halda, að þeim væri ófrjálst að fara eða gera lögreglu viðvart. Verður eigi heldur fram hjá því horft, að vitnin voru á fjórtánda og fimmtánda aldursári. Að þessu virtu og með hliðsjón af framburði lögreglumanna, er lýst hafa ástandi vitnanna við komu á vettvang, þykir sannað, að ákærði Kristinn hafi gerst sekur um brot gegn frjálsræðisákvæði 225. gr. almennra hegningarlaga. 11. III. Ákærði Kristinn Kristinsson er fæddur 6. apríl 1974. Samkvæmt sakavott- orði hefur hann þrívegis gengist undir dómsáttir, árið 1993 vegna fjársvika, árið 1994 vegna ölvunaraksturs og árið 1995 vegna brota gegn ávana- og fíkniefnalöggjöf. Þá var hann 13. júní 1996 dæmdur skilorðsbundið í 30 daga fangelsi til tveggja ára fyrir hylmingarbrot, sbr. 254. gr. almennra hegn- ingarlaga, en auk þess til sektarrefsingar vegna ölvunaraksturs. Við ákvörðun refsingar verður m. a. litið til þess, að árás ákærðu á Hlyn Jónsson á heimili hans aðfaranótt 1. desember sl. var fólskuleg og hefði hæglega getað leitt til stórkostlegra líkamsmeiðsla. Ber því að hafa hliðsjón af 1. tl. 1. mgr. svo og 2. mgr. 70. gr. almennra hegningarlaga. Ákærði Kristinn hefur í máli þessu auk nefndrar líkamsárásar, sbr. 218. gr. almennra hegningarlaga, unnið sér til refsingar samkvæmt 225. gr., 231. gr. og 244. gr. nefndra laga. Með brotum sínum nú hefur ákærði rofið skil- orð dóms frá 13. júní 1996. Ber því að taka upp skilorðsdóminn, sbr. 60. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 2. gr. laga nr. 20/1981 og 7. gr. laga nr. 22/1955, og ákveða refsingu hans í einu lagi eftir reglum 77. gr. laganna. Þykir refsing hans eftir atvikum hæfilega ákveðin sex mánaða fangelsi. 105 Samkv. 1. mgr. 165. gr. laga nr. 19/1940 ber að dæma ákærðu til greiðslu alls sakarkostnaðar óskipt, þar á meðal saksóknarlauna til ríkissjóðs, sem þykja hæfilega ákveðin 100.000 krónur. Þá greiði ákærðu A og Kristinn Kristinsson sameiginlega málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Heiðrúnar Jónsdóttur héraðsdómslögmanns, 150.000 krónur, en ákærði B málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns, Þorsteins Hjaltasonar héraðsdómslögmanns, er þykja hæfilega ákveðin 100.000 krónur. Mál þetta var dómtekið 30. apríl sl., en með vísan til 133. gr. laga nr. 19/ 1991 var það endurflutt og dómtekið að nýju 18. júní sl. Dóm þennan kvað upp Ólafur Ólafsson héraðsdómari. Dómsorð: Ákærði Kristinn Kristinsson sæti fangelsi í 6 mánuði. Ákærði B sæti fangelsi í 7 mánuði. Ákærði A sæti fangelsi í 15 mánuði. Ákærðu greiði allan sakarkostnað óskipt, þ. m. t. saksóknarlaun til ríkissjóðs 100.000 krónur. Ákærðu A og Kristinn Kristinsson greiði sameiginlega málsvarnar- laun skipaðs verjanda síns, Heiðrúnar Jónsdóttur héraðsdómslög- manns, 150.000 kr. Ákærði B greiði málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Þorsteins Hjaltasonar héraðsdómslögmanns, 100.000 krónur. 106 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 155/1997. — Steinar Kristjánsson (Ingibjörg Þ. Rafnar hrl.) gegn Vilborgu Kristjánsdóttur (Jón Ólafsson hrl.) og Vilborg Kristjánsdóttir gegn Steinari Kristjánssyni og Geirsprenti sf. Hjón. Búskipti. Skilnaðarsamningur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guð- rún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 4. apríl 1997. Hann krefst þess aðallega, að 4. — 10. gr. samnings síns og gagnáfrýjanda um skilnað og skilnaðarkjör, sem staðfestur var hjá sýslumanninum í Reykjavík 31. júlí 1995, verði dæmdar óskuldbind- andi og hann sýknaður af öllum kröfum gagnáfrýjanda. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst aðaláfrýjandi þess, að dæmdar fjárhæðir verði lækkaðar og máls- kostnaður á báðum dómstigum látinn falla niður. Málinu var gagnáfrýjað með stefnu 6. júní 1997. Gagnáfrýjandi krefst sýknu í aðalsök og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Í gagnsök er þess í fyrsta lagi krafist, að gagnstefndi Steinar Krist- jánsson verði dæmdur til að greiða 286.520 krónur ásamt dráttar- vöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1996 til greiðsludags. Í öðru lagi eru gerðar þær kröfur á hendur gagn- stefnda Steinari persónulega og honum og Kristjáni K. Pálssyni, einkaeigendum gagnstefnda Geirsprents sf. fyrir hönd félagsins, að gagnstefndi Steinar verði dæmdur til að gefa út skuldabréf, að fjár- hæð 3.120.591 króna, til sex ára með mánaðarlegum greiðslum, sem beri meðalvexti samkvæmt ákvörðun Seðlabanka Íslands frá 1. apríl 1996 með fyrsta gjalddaga 1. maí 1996, og að gagnstefnda Geirs- 107 prenti sf. verði dæmt að rita á bréfið sem sjálfskuldarábyrgðaraðili. Þá er í þriðja lagi krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Varakröfur í gagnsök eru þær, að gagnstefndi Steinar verði dæmdur til að greiða 3.407.111 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga frá 1. apríl 1996 til greiðsludags auk málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Af hálfu gagnstefnda Steinars Kristjánssonar er krafist sýknu Í gagnsök. Af hálfu gagnstefnda Geirsprents sf. er þess aðallega kraf- ist, að kröfu gagnáfrýjanda á hendur félaginu verði vísað frá Hæsta- rétti, en til vara er krafist sýknu. Í báðum tilvikum er krafist máls- kostnaðar fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi krefst þess, að kröfu gagnstefnda Geirsprents sf. verði hafnað. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. I. Héraðsdómur var kveðinn upp 6. janúar 1997, og var málinu áfrýjað af hálfu aðaláfrýjanda Steinars Kristjánssonar innan lögboð- ins áfrýjunarfrests samkvæmt 1. mgr. 153. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. 7. gr. laga nr. 38/1994. Gagnáfrýjandi hafði frest til að skila greinargerð til 28. júní 1997. Málinu var því réttilega gagnáfrýjað 6. júní 1997 á hendur aðaláfrýjanda og gagnstefnda Steinari Kristjánssyni, sbr. 3. mgr. 153. gr. einkamálalaga. Á hinn bóginn var málinu ekki áfrýjað af hálfu gagnstefnda Geirsprents sf. Áfrýjunarfrestur gagnvart félaginu var því liðinn, er gagnáfrýjunar- stefna var gefin út, en áfrýjunarleyfis var ekki leitað samkvæmt 2. mgr. 153. gr. nefndra laga. Ber því að vísa kröfum gagnáfrýjanda á hendur gagnstefnda Geirsprenti sf. frá Hæstarétti. II. Málavöxtum og forsendum kröfugerðar aðila er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Eins og þar kemur fram, slitu aðilar samvistir 15. maí 1995, en leyfi til skilnaðar að borði og sæng var gefið út 3. ágúst 1995. Gagnstefna í héraði var birt gagnáfrýjanda hér fyrir dómi 23. júlí 1996. Var gagnsakarmálið því réttilega höfðað innan málshöfð- unarfrests 2. mgr. 95. gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993, en það var jafn- framt byggt á 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga, sbr. 6. gr. laga nr. 11/1986. 108 Samningur málsaðila um skilnað og skilnaðarkjör var staðfestur hjá sýslumanninum í Reykjavík 31. júlí 1995. Hann er ekki svo skýr sem skyldi um stöðu eigna og skulda við hjúskaparslit þeirra. Þann- ig er hvorki áætlað verðmæti innbús, bifreiða og eignarhluta í Geirsprenti sf. né skulda í því félagi og Hrynjanda hf. Eins og málið liggur fyrir, er óvissa um raunverulega hagsmuni aðaláfrýjanda af því að fá í sinn hlut óskiptan eignarhlut í þessum félögum. Fyrr- nefnda félagið stofnaði aðaláfrýjandi ásamt föður sínum 1987 og virðist að minnsta kosti hafa átt atvinnu sína og afkomuhorfur undir rekstri þess. Einungis liggur fyrir ársreikningur félagsins 1994. Þótt eigið fé sé í lok þess árs neikvætt um rúmar 5 milljónir króna, þykir hann einn sér ekki gefa tæmandi upplýsingar um raunverulega stöðu félagsins. Fram er komið, að rekstur þess var sameinaður öðru félagi í prentiðnaði árið 1996 undir heitinu Offsetprent/Geirs- prent ehf., og enn var nýtt félag stofnað 1997, Otfsetprent ehf., með sama lögheimili og hið fyrra, en aðaláfrýjandi er annar endurskoð- enda þess og ekki í stjórn. Engar upplýsingar eru í málinu um eignaraðild að því félagi. Loks liggur fyrir samkvæmt vottorði úr firmaskrá, að gagnstefndi Geirsprent sf. er enn skráður sem sjálf- stæður skattaðili. Aðaláfrýjandi byggir ógildingarkröfu sína á því, að hann hafi ver- ið undir miklum þrýstingi frá gagnáfrýjanda um að ganga frá skiln- aðarsamningi og ekki átt þess nokkurn kost að hafa áhrif á efni hans. Hann hafi verið í andlegu ójafnvægi vegna langvarandi veik- inda gagnáfrýjanda og ekki notið aðstoðar lögmanns. Þá hafi hann ekki gert sér grein fyrir fjárhagslegri þýðingu skilnaðarsamningsins, enda ekki verið kunnar reglur hjúskaparlaga um fjárskipti. Fyrir því hafa ekki verið færð haldbær rök, að gagnáfrýjandi hafi beitt aðaláfrýjanda óeðlilegum þrýstingi við gerð skilnaðarsamn- ingsins eða hann ekki getað haft áhrif á einstök atriði hans. Verður ekki séð, að aðaláfrýjandi, sem reynslu hafði af viðskiptum, bæði við rekstur prentsmiðju og verslunar, hafi staðið höllum fæti við samningsgerðina gagnvart gagnáfrýjanda, sem átt hafði við heilsu- brest að stríða. Áður en kom að staðfestingu skilnaðarsamningsins hjá sýslumanni tveimur og hálfum mánuði eftir samvistarslit aðila, átti aðaláfrýjandi nokkur samskipti við þann lögmann, er gagnáfrýj- andi hafði snúið sér til og samdi samninginn. Honum var í lófa lagið að leita sér ráðgjafar annars staðar, ef hann taldi þess þörf, og getur 109 hann ekki borið fyrir sig misskilning um efni samningsins eða van- kunnáttu. Hann mátti best vita um stöðu eigna og skulda í þessu búi. Samningurinn virðist fela í sér allnokkurt frávik frá helminga- skiptareglu 103. gr. hjúskaparlaga, hvernig sem á hann er litið, en hlutlægur mælikvarði um það ræður ekki úrslitum, sbr. 104. gr. lag- anna. Frelsi hjóna til samninga um skipti eigna og skulda við hjú- skaparslit er hins vegar háð því, að samningur verði ekki talinn hafa verið bersýnilega ósanngjarn á þeim tíma, er til hans var stofnað, sbr. 2. mgr. 95. gr. hjúskaparlaga, og að ógildingarreglur samninga- laga komi ekki til álita. Áður er vikið að óvissuþáttum í skilnaðar- samningnum, en samkvæmt honum skyldi sonur málsaðila, sem fæddur er 1991, vera hjá móður sinni, þótt forsjá hans yrði sameigin- leg. Þá verður að ætla, að aðaláfrýjandi hafi talið mikilvægt að halda óskertum hlut í atvinnufyrirtækjum sínum. Eins og þetta mál liggur fyrir, þykja ekki vera lagaskilyrði til ógildingar samningsins. 11. Í 8. gr. skilnaðarsamningsins segir, að aðaláfrýjandi taki að sér greiðslu lausaskulda búsins, hverju nafni sem nefnist, en gagnáfrýj- andi skuli þó greiða 50.000 króna skuld við Landsbanka Íslands vegna yfirdráttar á tékkareikningi sínum. Síðar kom í ljós, að yfir- dráttarskuldin nam 29.173 króna hærri fjárhæð. Við það verður að miða, að gagnáfrýjandi hafi ein notað þennan reikning. Orðalag samningsins bendir ekki til þess, að aðaláfrýjandi hafi tekið að sér að greiða hverja þá yfirdráttarskuld, sem kynni að vera um að ræða. Verður hann því sýknaður af þessari kröfu gagnáfrýjanda. Með skírskotun til forsendna héraðsdóms verður staðfest úrlausn hans um skyldu aðaláfrýjanda til að greiða helming afborgunar- greiðslna af fasteigninni Reykjafold 7 í Reykjavík, 93.845 krónur, skuldir á 5. og 7. veðrétti fasteignarinnar, 2.359.513 krónur, 40% skuldar við húsbréfadeild Húsnæðisstofnunar ríkisins, 396.193 krón- ur, og 58.223 krónur vegna vanskila á húsbréfum. Þá verður aðal- áfrýjandi og dæmdur til að greiða hlutdeild í hitareikningi vegna sameiginlegra nota fyrir samvistarslit, 12.113 krónur, en í héraðs- dómi hefur misritast, að þessi fjárhæð væri vegna sameiginlegrar símanotkunar. Loks þykir rétt, að aðaláfrýjandi greiði helming kostnaðar vegna sölu Reykjafoldar 7, 75.694 krónur, en samkvæmt 110 5. gr. skilnaðarsamningsins skyldi gagnáfrýjandi fá nettóeign fast- eignarinnar. Er eðlilegt að líta svo á, að sala hennar hafi verið fyrir- huguð og hér sé átt við eignina að frádregnum skuldum og kostnaði við sölu, er báðir aðilar standi straum af. Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð gögn um greiðslur aðaláfrýjanda af láni á 8. veðrétti Reykjafoldar 7 á síðari helmingi ársins 1995, samtals 250.254 krónur, og hafa þau ekki sætt andmælum af hálfu gagnáfrýjanda. Í 2. mgr. 4. gr. skilnaðarsamningsins segir, að aðal- áfrýjandi taki að sér afborganir á áhvílandi veðskuldum, en gagn- áfrýjandi endurgreiði honum við uppgjör vegna sölu fasteignarinnar helming þess, er hann hafi greitt af veðskuldum, öðrum en þeim, sem tilheyri Geirsprenti sf. Skuli útreikningur á skuld gagnáfrýjanda miðast við, að afborganir hafi verið greiddar á gjalddaga, þannig að dráttarvextir og innheimtukostnaður teljist ekki til skuldarinnar. Því er rétt, að sú fjárhæð, sem aðaláfrýjandi er dæmdur til að greiða gagnáfrýjanda, lækki um helming framangreindrar fjárhæðar auk vanskilagjalda og dráttarvaxta, sem nema samtals 4.894 krónum, eða um 130.021 krónu. Samkvæmt framansögðu verður aðaláfrýjandi dæmdur til að greiða gagnáfrýjanda 2.865.560 krónur með dráttarvöxtum sam- kvæmt Il. kafla vaxtalaga frá 1. apríl 1996 til greiðsludags, en með vísun til forsendna héraðsdóms eru ekki efni til að dæma hann til að gefa út skuldabréf. Rétt þykir að staðfesta málskostnaðarákvæði héraðsdóms og dæma aðaláfrýjanda til að greiða gagnáfrýjanda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Kröfum gagnáfrýjanda, Vilborgar Kristjánsdóttur, á hendur sagnstefnda Geirsprenti sf. er vísað frá Hæstarétti. Gagnáfrýjandi er sýkn af kröfum aðaláfrýjanda, Steinars Kristjánssonar. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda 2.865.560 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1996 til greiðsludags. Málskostnaðarákvæði héraðsdóms er staðfest. 111 Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda 150.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 6. janúar 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 9. desember síðastliðinn, er höfðað með stefnu, þingfestri 25. júní 1996, og gagnstefnu, þingfestri 3. september sama ár. Aðalstefnandi er Vilborg Kristjánsdóttir, kt. 221055-5519, Safamýri 56, Reykjavík. Aðalstefndu eru Steinar Kristjánsson, kt. 180960-4819, persónulega, og Steinar Kristjánsson og Kristján K. Pálsson, kt. 150733-2789, báðir til heim- ilis að Krummahólum 4, Reykjavík, fyrir hönd Geirsprents sf., kt. 550176- 0259, Ármúla 22, Reykjavík. Í aðalsök eru endanlegar dómkröfur stefnanda þær aðallega, að stefndi Steinar Kristjánsson verði dæmdur til greiðslu skuldar, að fjárhæð 286.520 kr., ásamt dráttarvöxtum samkvæmt I. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 1. apríl 1996 til greiðsludags. Þá gerir stefnandi þá kröfu á hendur stefndu, Steinari Kristjánssyni og Kristjáni K. Pálssyni, einkaeigendum Geirsprents sf., að þeir verði fyrir hönd Geirsprents sf. dæmdir til að gefa út skuldabréf, að fjárhæð 3.120.591 kr., til sex ára með mánaðarlegum greiðslum, sem beri meðalvexti samkvæmt ákvörðun Seðla- banka Íslands frá 1. apríl 1996 með fyrsta gjalddaga 1. maí 1996 með sjálf- skuldarábyrgð stefnda Geirsprents sf. Til vara er þess krafist, að stefndi Steinar Kristjánsson verði dæmdur til að greiða stefnanda 3.407.111 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá 1. apríl 1996 til greiðsludags og að dráttarvextir leggist við höfuðstól skuldar á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 1. apríl 1996. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt mati dómsins. Af hálfu stefndu eru eftirfarandi dómkröfur gerðar: A. Af hálfu stefndu, Steinars Kristjánssonar og Kristjáns K. Pálssonar f. h. Geirsprents sf., er þess krafist, að Geirsprent sf. verði sýknað af öllum kröfum í málinu og að tildæmdur verði málskostnaður að skaðlausu. B. Af hálfu stefnda Steinars Kristjánssonar er þess aðallega krafist, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda í málinu, bæði í aðalkröfu og varakröfu, og honum tildæmdur málskostnaður að skaðlausu. Til vara er þess krafist, að kröfur stefnanda verði lækkaðar og málskostnaður felldur niður. Í gagnsök krefst gagnstefnandi Steinar Kristjánsson, kt. 180960-4819, þess, að ákvæði 4. gr., 5. gr., 6. gr., 7. gr., 8. gr., 9. gr. og 10. gr. samnings gagn- 112 stefnanda og gagnstefndu, Vilborgar Kristjánsdóttur, kt. 221055-5519, um skilnað og skilnaðarkjör, sem staðfestur var hjá sýslumanninum í Reykjavík 31. júlí 1995, verði dæmd óskuldbindandi. Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu úr hendi gagnstefndu. Gagnstefnda, Vilborg Kristjánsdóttir, krefst sýknu af öllum kröfum gagn- stefnanda í gagnsök og að sér verði þar tildæmdur málskostnaður að skað- lausu að mati réttarins. I. Aðalstefnandi og aðalstefndi Steinar Kristjánsson hófu sambúð árið 1985 og bjuggu saman um tíu ára skeið, og þar af voru þau í hjúskap í fimm ár. Þau eignuðust son árið 1991. Í júlímánuði árið 1995 ákváðu aðilar að leita skilnaðar að borði og sæng, en samvistarslit höfðu orðið 15. maí sama ár. Samkvæmt ódagsettum samningi um skilnað og skilnaðarkjör, sem staðfest- ur var hjá sýslumanninum í Reykjavík 31. júlí 1995, var ákveðið, að forsjá sonar þeirra skyldi vera sameiginleg, en að hann skyldi eiga lögheimili hjá aðalstefnanda. Skyldi aðalstefndi Steinar greiða einfalt meðalmeðlag með drengnum frá 1. júlí 1995 allt til átján ára aldurs hans. Samkvæmt samningnum voru eignir félagsbúsins við skilnað sem hér seg- ir: . Einbýlishúsið að Reykjafold 7, Reykjavík. - Bifreiðin KT-007, Chevrolet Blazer, árgerð 1985. - Bifreiðin E-929, Daihatsu Charade, árgerð 1986. „ Helmingseignarhluti í Geirsprenti sf. 5. Hlutabréf í Hrynjanda hf. I > Í 4. gr. samningsins kemur fram, að samkomulag hafi orðið um, að fast- eignin Reykjafold 7, Reykjavík, yrði sett í sölu. Skyldi aðalstefnandi búa í eigninni og greiða rafmagn og hita og annan eðlilegan rekstrarkostnað, meðan hún byggi þar. Aðalstefndi Steinar skyldi taka að sér afborganir af áhvílandi veðskuldum, en aðalstefnandi endurgreiða honum við uppgjör vegna sölu eignarinnar helming þess, er hann hefði greitt af þeim, öðrum en þeim skuldum, er tilheyrðu Geirsprenti sf. Í 5. gr. er að finna upptalningu á því, sem kom í hlut aðalstefnanda við skiptin. Samkvæmt þeirri grein skyldi hún fá í sinn hlut nettóeign ofan- greindrar fasteignar. Við mat á nettóeign aðalstefnanda er tekið fram, að skuld við Íslandsbanka hf. á 5. veðrétti lað nafnverði 1.500.000 kr.|, tvö handhafabréf á 7. veðrétti (að nafnverði 1.500.000 kr.} sem og 1.000.000 kr. af skuld við húsbréfadeild Húsnæðisstofnunar á 4. veðrétti (að nafnverði 2.500.000 kr.| séu skuldir Geirsprents sf. Þá skyldi aðalstefnandi fá í sinn hlut bifreiðarnar E-929, Daihatsu Charade, árgerð 1986, og KT-007, 113 Chevrolet Blazer, árgerð 1985. Enn fremur skyldi aðalstefnandi fá við skipt- in verðtryggt skuldabréf, út gefið af aðalstefnda Steinari til hennar, að sömu fjárhæð og uppgreiðslufjárhæð skulda stefnda Geirsprents sf. sam- kvæmt útreikningi hlutlauss aðila. Frá þeirri fjárhæð skyldi dregin skuld aðalstefnanda við aðalstefnda Steinar vegna afborgana af öðrum veðskuld- um, sbr. það, er áður greinir. Skuldabréfið skyldi gefið út til sex ára og greitt af því mánaðarlega. Skyldi það bera meðalvexti samkvæmt ákvörðun Seðlabanka Íslands frá útgáfudegi. Skuldin skyldi tryggð með sjálfskuldar- ábyrgð aðalstefndu Steinars og Geirsprents sf., en jafnframt með veði í til- greindum tækjum Geirsprents sf. Í hlut aðalstefnda Steinars samkvæmt 6. gr. samningsins kom eignarhluti búsins í Geirsprenti sf. ásamt skuldum félagsins, sem þau hjónin voru í ábyrgð fyrir. Þá skyldi hann fá hlutabréf búsins í Hrynjanda hf., en á móti tæki hann að sér greiðslu skulda félagsins, sem aðalstefnandi kynni að vera í ábyrgð fyrir, m. a. tryggingarvíxil vegna húsaleigu að Faxafeni 5. Í samningnum er tekið fram í 7. gr., að samkomulag sé um skiptingu inn- bús og að henni sé lokið. Í 8. gr. segir, að aðalstefndi Steinar taki að sér lausaskuldir búsins, hverju nafni sem nefnist. Meðal annars taki það til víxils, að fjárhæð 150.000 kr., gefnum út af aðalstefnanda til Landsbanka Íslands, aðalbanka. Aðalstefn- andi skuli þó greiða 50.000 kr. skuld við Landsbanka Íslands, Höfðabakka, vegna yfirdráttar á tilgreindum tékkareikningi sínum. Þá kemur fram, að aðalstefnandi sé í sjálfskuldarábyrgð fyrir skuld móður aðalstefnda Stein- ars, og komi til þess, að aðalstefnandi þurfi að leysa til sín skuldina, muni aðalstefndi Steinar ábyrgjast endurgreiðslu þess, sem aðalstefnandi þyrfti að greiða vegna þeirrar ábyrgðar sem og allra annarra ábyrgða, m. a. vegna Geirsprents sf. og Hrynjanda ht. Samkvæmt 9. gr. skyldi hvort hjóna um sig greiða skattskuldir sínar vegna „tekjuársins“ 1994 og 1995 sem og hirða skattalegar endurgreiðslur, ef einhverjar kynnu að vera, fyrir sama tímabil, og í 10. gr. segir, að líf- eyrisgreiðslur frá aðalstefnda Steinari til aðalstefnanda teljist upp gerðar með því, að aðalstefnandi fái í sinn hlut umræddan Chevrolet Blazer-jeppa. TI. Málsástæður og lagarök í aðalsök. Aðalstefnandi reisir kröfur sínar á hendur aðalstefnda Steinari Krist- jánssyni á því, að fram komi í 4. gr. samningsins, að aðalstefndi skuli taka að sér afborganir á áhvílandi veðskuldum á fasteigninni Reykjafold 7 í Reykjavík. Þessar afborganir hafi aðalstefnandi greitt, og krefji hún aðal- stefnda um hans hlut í þeim, sem nemi 93.845 kr. 114 ÍS. gr. samningsins segi, að aðalstefnandi taki að sér að greiða 50.000 kr. af skuld við Landsbanka Íslands, Höfðabakka, vegna yfirdráttar á tiltekn- um tékkareikningi sínum. Skuld á þessum reikningi hafi verið 84.861 kr., og beri því aðalstefnda að greiða 34.861 kr. Við aðalmeðferð málsins féllst aðalstefnandi á það, að skuldin hefði verið 79.173,41 kr., og lækkaði kröfu sína samkvæmt því niður í 29.173 kr. Í 5. gr. sé einnig ákveðið, að aðalstefnandi fái í sinn hlut nettóandvirði Reykjafoldar 7, þannig að aðalstefnda Steinari beri að greiða sölulaun vegna sölu eignarinnar, sem nemi 151.389 kr. Aðalstefnandi hafi greitt rafmagnsreikning, að fjárhæð 33.897 kr., sem hafi verið fyrir notkun í 21 mánuð, en krefji aðalstefnda Steinar um helm- ing af sameiginlegri notkun, er hafi varað í 15 mánuði, 12.113 kr. 5. gr. samningsins kveði á um, að við mat á nettóeign Reykjafoldar 7 skuli tekið fram, að skuld við Íslandsbanka hf. á 5. veðrétti, tvö handhafa- bréf á 7. veðrétti, sem og 1.000.000 kr. af skuld við húsbréfadeild Húsnæðis- stofnunar séu skuldir Geirsprents sf., en samkvæmt 4. tl. nefndrar greinar taki aðalstefndi Steinar að sér að greiða þessar skuldir, sem nemi 3.417.736 kr. Skuli skuld þessi greidd á sex árum, sbr. lýsingu í stefnukröfu í aðalsök og 5. gr. samningsins. Aðalstefndi Steinar hafi nú hafnað greiðslu þessarar skuldar, og sé aðalstefnanda því nauðsyn að fá dóm um þessa kröfu sína á hendur honum. Við aðalmeðferð málsins lækkaði aðalstefnandi kröfu þessa í 3.120.591 kr. Um kröfur aðalstefnanda á hendur aðalstefnda Geirsprenti sf. vísist til 4. tl. 5. gr. skilnaðarsamningsins, en þar sé lofað, að stefndi Geirsprent sf. taki að sér sjálfskuldarábyrgð á skuldum þeim, er taldar séu upp í 1. tl. 5. gr., sem nemi 3.120.591 kr., auk vaxta, og eins, að veitt verði veð í þeim vélum, er þar greini, til tryggingar skuldinni. Hafi aðalstefndi Steinar haft umboð til að rita firmað Geirsprent sl., og því sé yfirlýsingin í 4. tl. 5. gr. samnings- ins fullgild. Sýknukrafa stefnda Geirsprents sf. er reist á sjónarmiðum um aðildar- skort, en firmanu sé stefnt til útgáfu skuldabréfs á grundvelli skilnaðar samningsins, sem firmað hafi ekki staðfest. Samkvæmt félagssamningi þurfi samþykki beggja félagsmanna til að skuldbinda félagið sem ábyrgðaraðila, og að auki þurfi samþykki beggja aðila til að veðsetja eignir félagsins. Með vísan til þessa og þess, að firmað sé ekki aðili að skilnaðarsamkomulagi því, sem fjárkrafan í málinu er byggð á, beri að sýkna firmað af öllum kröfum í málinu á grundvelli aðildarskorts, en þar að auki sé firmanu ekki unnt að efna það loforð, sem í skilnaðarsamkomulaginu felist, þar sem það hafi nú hætt rekstri og ráðstafað þeim eignum, er um ræði. 115 Aðalstefndi Steinar Kristjánsson reisir sýknukröfu sína í aðalsök á því, að krafa sín í gagnsök um, að framangreint hjónaskilnaðarsamkomulag verði lýst óskuldbindandi, nái fram að ganga. Vísist um málsástæður og rökstuðning til stefnu í gagnsök, en krafan þar sé um ógildingu 4. — 10. gr. samnings aðila um skilnað og skilnaðarkjör. Sé krafan byggð á 95. gr. laga nr. 31/1993 svo og grunnrökum 36. gr. laga nr. 7/1936. Varakröfu sína um lækkun krafna, verði ekki fallist á aðalkröfu, styður aðalstefndi eftirfarandi rökum: Í fyrsta lagi kveði 4. gr. samningsins á um greiðslu á lánum á eigninni eft- ir samkomulagi. Hluti af þeim greiðslum, sem aðalstefnandi endurkrefji um, hafi verið inntur af hendi fyrir gerð samkomulagsins, 47.035,70 kr., og þurfi því að leiðrétta þennan kröfulið. Í öðru lagi sé staðan á tékkareikningi, sbr. 8. gr. samningsins, miðuð við 5. júlí 1995, en ekki sé upplýst, hver hún hafi verið við gerð samkomulags- ins. Eigi þessi líður því að óbreyttu að falla út í heild sinni. Í þriðja lagi sé á grundvelli 5. gr. krafist endurgreiðslu sölulauna, sem aðalstefnandi hafi greitt vegna sölu umræddrar fasteignar. Sé krafa þessi í eðli sínu fráleit og ósanngjörn. Verði nettóeign aldrei skýrð þannig, að það leiði til þess, að aðalstefndi verði skuldbundinn til greiðslu sölulauna af eign, sem hann hafi áður gefið stefnanda hlut sinn í, og eigi þessi kröfuliður því að falla út í heild sinni. Í fjórða lagi sé krafist endurgreiðslu á lánum, sem stefnandi hafi greitt upp eða gerðust upp við sölu Reykjafoldar 7. Vaxta sé krafist frá 1. apríl 1996, sem að hluta til sé, áður en greiðslur voru inntar af hendi, og þurfi því að leiðrétta. Að hluta til sé krafan um endurgreiðslu þessara fjárhæða studd þeirri staðreynd, að aðalstefnda hafi verið afhent vegna Geirsprents sf. 1.000.000 kr. af húsbréfaláni, að fjárhæð 2.500.000 kr., við lántöku þess, 40% alls lánsins. Hins vegar gleymist að taka tillit til þess, að a. m. k. 60% þeirrar fjárhæðar komi til lækkunar á þessum kröfulið. Meginkrafan sé þó sú, að þessi kröfuliður, 1.000.000 kr., falli út, enda hafi greiðslur verið inntar af hendi á löngum tíma og aðalstefnandi notið vaxtabóta vegna heildar- greiðslna. 11. Málsástæður og lagarök í gagnsök. Gagnstefnandi Steinar Kristjánsson reisir kröfu sína um ógildingu þess hluta skilnaðarsamnings aðila, sem varðar fjárskipti aðila við skilnað, 4.-10. gr. hans, á 95. gr. laga nr. 31/1993 um hjúskap, sem kveði á um, að unnt sé að fella samning úr gildi að nokkru leyti eða öllu, ef hann var bersýnilega 116 Ósanngjarn, er til hans var stofnað. Þá sé og vísað til grunnraka og lagasjónar- miða 36. gr. laga nr. 7/1936 í þessu sambandi. Gagnstefnandi vísi til þess, að samkomulagið hafi komist á við staðfestingu þess hjá sýslumanni „31. september 1995“ (31. júlí 1995}, og sé hann því innan marka ársfrests við útgáfu gagnstefnu. Krafa gagnstefnanda byggist á þeirri staðreynd, að ákvæði skilnaðar- samnings aðila um fjárskipti séu bersýnilega ósanngjörn. Í hlut gagnstefndu hafi í raun komið allt innbú, sem aðilar hafi átt og höfðu komið sér upp á sambúðartíma, að verðmæti u. þ. b. 2.500.000—3.000.000 kr. Þá hafi fasteign búsins að Reykjafold 7, sem seld hafi verið fyrir 13.050.000 kr. 30. mars 1996, komið í hlut gagnstefndu. Nettóeign í umræddri fasteign, eftir að búið sé að draga frá kaupverði sölulaun, 151.389 kr., lán, sem kaupendur hafi tekið á sig, 2.584.651 kr., lán, sem gagnstefnda hafi flutt af eigninni, þ. e. Önnur lán en gagnstefnandi sé krafinn um, eða lán við Eftirlaunasjóð Landsbanka Íslands á 1., 2., 3. og 6. veðrétti, 1.367.986 kr., sé að fjárhæð 8.945.974 kr. Þessu til viðbótar hafi komið í hlut gagnstefndu tvær bifreiðar, að verðmæti u. þ. b. 1.500.000 kr. Samtals sé hér um að ræða verðmæti að fjárhæð u. þ. b. 13.000.000 kr., en í hlut gagnstefnanda hafi komið hlutabréf, að nafnverði 200.000 kr., sem hann hafi selt á því verði, og 50% eignarhluti í sameignarfélaginu Geirsprenti, en samkvæmt ársreikningi firmans hafi eigið fé þess verið neikvætt um 5.315.979 kr. í árslok 1994. Sé tekið tillit til alls ofanritaðs, liggi fyrir, að á hlutlægan mælikvarða verði ekki um það deilt, að skilnaðarsamningur aðila hafi verið bersýnilega ósanngjarn. Þá bendi gagnstefnandi á, að samningurinn sé ófullkominn, þar sem í honum liggi hvorki fyrir mat á verðmæti eigna né uppreiknuð staða skulda eða útreikningur á mögulegri endurkröfu gagnstefndu á hendur gagnstefn- anda, sem samkvæmt kröfu hennar í aðalsök og hennar skilningi sé vel á fjórðu milljón. Þá liggi og fyrir, að búshlutar aðila hafi ekki verið reiknaðir út, en gagnstefnanda hafi ekki verið kunnar búshlutareglur hjúskaparlaga og hvaða áhrif hin neikvæða eign í sameignarfélaginu gæti haft á mögulega búshluta og kröfur aðila. Þá sé ljóst, að samningur sé gerður samkvæmt beiðni og forskrift gagnstefndu, án þess að gagnstefnandi hafi komið þar nærri. Enn fremur liggi fyrir, að gagnstefnandi hafi ekki notið sérfræði- aðstoðar við gerð hans. Gagnstefnandi telur jafnframt, að vankunnátta sín hafi orðið þess vald- andi, að samningur hafi komist á með því efni, sem raun varð á, og að hann hafi talið, að gagnstefndu bæri meira af innbúsmunum, þar sem barn aðila væri hjá henni og hún átt eignir fyrir hjúskap á sínu nafni. Undir þennan misskilning hafi ýtt, að slysabótum hefði verið haldið fyrir utan skiptin sem 117 eign gagnstefndu sem hennar fé án sérstakra skýringa, þó að gagnstefnandi vefengi ekki, að það hafi verið rétt. Af hálfu gagnstefndu er því mótmælt, að hún hafi við samninginn um skilnað og skilnaðarkjör eignast í reynd alla nettóeign búsins og gagn- stefnandi tekið á sig ábyrgð á mestöllum skuldum. Er aðilar hafi tekið upp sambúð, hafi gagnstefnda átt tveggja herbergja íbúð á 3. hæð í húsinu nr. 44 við Safamýri hér í borg og hún orðið hjúskapareign aðila við hjónaband þeirra árið 1991. Sé stærstur hluti stefnufjárhæðar í aðalsök skuld, sem stofnað hafi verið til af einkafyrirtæki gagnstefnanda og föður hans, Geirs- prenti sf. Gagnstefnandi hafi fengið í sinn hlut eignarhluta búsins í Geirsprenti sí., jafnframt því sem hann hafi fengið hlutabréf búsins í Hrynjanda hf., sem hafi verið fornmunaverslun og rekin með miklum blóma. Sé því algerlega mótmælt, að gagnstefnandi hafi ekki gert sér grein fyrir efni skilnaðar- samkomulagsins og misskilið hluta þess, en hann hafi í langan tíma stundað viðskipti og hafi því reynslu í fjármálum. Gagnstefnandi hafi getað skuld- bundið Geirsprent sf., enda hafi hann haft heimild til að rita firmað sam- kvæmt stofnsamningi. Krafa gagnstefnanda sé því óraunhæf, og hljóti ákvæði í nefndum grein- um samningsins að vera skuldbindandi fyrir hann. Þá séu hugmyndir gagn- stefnanda um verðmæti innbús og bifreiða algerlega óraunhæfar. IV. Ágreiningur aðila máls þessa lýtur að skilnaðarsamningi milli aðalstefn- anda Vilborgar Kristjánsdóttur og aðalstefnda Steinars Kristjánssonar, sem staðfestur var hjá sýslumanninum í Reykjavík 31. júlí 1995. Þar sem úrslit málsins, bæði í aðalsök og gagnsök, ráðast af túlkun þess samnings, verður fjallað í einu lagi um málið og þá fyrst um þá kröfu gagnstefnanda, að sá hluti skilnaðarsamnings aðila, sem varðar fjárskipti þeirra, 4.-10. gr., verði felldur úr gildi. Óumdeilt er, að við upphaf sambúðar aðila hafi gagnstefnda átt tveggja herbergja íbúð í Safamýri hér í borg og að andvirði þeirrar íbúðar hafi gengið upp í kaup á fasteigninni nr. 7 við Reykjafold. Þá kemur fram í skilnaðarsamningnum, að lífeyrisgreiðslur gagnstefnanda til gagnstefndu séu upp gerðar með því, að gagnstefnda hafi fengið í sinn hlut bifreiðina KT-007, Chevrolet Blazer, árgerð 1985, og að samkomulag hafi orðið með aðilum um skiptingu innbús. Ekki verður annað ráðið af gögnum málsins en aðilar hafi af fúsum og frjálsum vilja gengið frá því skilnaðarsamkomulagi, sem mál þetta er sprott- 118 ið af, og gert sér fullkomlega grein fyrir, um hvað hafi verið samið. Þá er ljóst af aðilaskýrslum, að nokkurn tíma tók að ganga frá samningum milli þeirra, aðallega vegna deilna um forsjá sonar þeirra, en um tveir og hálfur mánuður leið frá samvistarslitum og þar til gengið var frá samkomulaginu. Jafnframt verður ekki fram hjá því litið, að gagnstefnandi hefur haft með höndum bæði rekstur prentsmiðju og verslunar og verður því að teljast van- ur í viðskiptum. Var því síður en svo hallað á hann í því tilliti við umrædda samningsgerð. Enn fremur kom fram í aðilaskýrslutöku af honum, að hann hefði, áður en samkomulag náðist, ráðfært sig við annan lögmann en þann, er samningsgerðina annaðist. Þegar framangreint er virt, verður ekki fallist á það með gagnstefnanda, að framangreind ákvæði skilnaðarsamningsins um fjárskipti aðila hafi verið svo bersýnilega ósanngjörn á þeim tíma, er til hins samningsins var stofnað, að leiði til þess, að hann verði felldur úr gildi að því leyti samkvæmt 2. mgr. 95. gr. laga nr. 31/1993 eða grunnrök 36. gr. laga nr. 7/1936 leiði til þeirrar niðurstöðu. Ber því að sýkna gagnstefndu af þeirri kröfu gagnstefnanda. Verður nú vikið að einstökum kröfum aðalstefnanda. Aðalstefnandi hefur lagt fram kvittanir fyrir afborgunargreiðslum ásamt vöxtum og verðbótum á veðskuldum af fasteigninni nr. 7 við Reykjafold hér í borg, samtals að fjárhæð 187.690 kr. Er ómótmælt af hálfu aðalstefnda Steinars, að aðalstefnandi hafi innt þessar greiðslur af hendi, en kvittanir bera með sér, að þær hafi allar farið fram, eftir að aðilar slitu samvistir. Samkvæmt 4. gr. skilnaðarsamkomulagsins tók aðalstefndi Steinar að sér greiðslur á veðskuldum þessum, en stóð ekki við það. Ber því að taka til greina kröfu aðalstefnanda um, að fyrrgreindur aðalstefndi greiði helming ofangreindrar fjárhæðar, 93.845 kr. Með vísan til 8. gr. umrædds skilnaðarsamnings ber að fallast á kröfu aðalstefnanda um, að aðalstefndi Steinar greiði aðalstefnanda þær 29.173 kr., sem voru umfram þann yfirdrátt á tékkareikningi aðalstefnanda, 50.000 kr., sem aðalstefnandi skuldbatt sig til að greiða. Þá ber að taka til greina kröfu aðalstefnanda um hlutdeild aðalstefnda Steinars í sameiginlegri síma- notkun, að fjárhæð 12.113 kr. Samkvæmt 5. gr. samkomulagsins kom „nettóeign“ fasteignarinnar nr. 7 við Reykjafold í hlut aðalstefnanda. Hugtakið „nettóeign“, eða hrein eign, verður skilið svo. að þar sé átt við heildarverðmæti eignar, að frádregnum skuldum. Þau verðmæti, sem eftir stóðu, er búið var að draga skuldir frá eignum, komu því í hlut aðalstefnanda við skipti á félagsbúi þeirra hjóna. At því leiðir, að henni sem eiganda fasteignarinnar bar að greiða þann kostnað, sem leiddi af sölu hennar. Ber því að sýkna aðalstefnda Steinar af 119 þeirri kröfu aðalstefnanda, að honum beri að greiða aðalstefnanda sölulaun og auglýsingakostnað vegna sölu eignarinnar, samtals að fjárhæð 151.389 kr., sem aðalstefnandi innti af hendi til þeirrar fasteignasölu, er um söluna sá. Í nefndri 5. gr. skilnaðarsamningsins kemur einnig fram, að aðalstefndi Steinar skuli taka að sér að greiða skuld við Íslandsbanka hf. á 5. veðrétti, tvö handhafabréf á 7. veðrétti og skuld við húsbréfadeild Húsnæðisstofn- unar ríkisins, að fjárhæð 1.000.000 kr., en þetta séu allt skuldir aðalstefnda Geirsprents sf. Jafnframt er óumdeilt, að aðalstefnandi hafi greitt samtals 2.359.513 kr. vegna skuldanna á 5. og 7. veðrétti og vanskil á húsbréfum, að fjárhæð 58.223 kr., samtals 2.417.736 kr. Um húsbréfin segir enn fremur, að 1.000.000 kr. af þeim 2.500.000 kr., sem þau hljóðuðu upp á, sé skuld aðal- stefnda Geirsprents sf. Komu þannig 60% bréfanna í hlut aðalstefnanda og 40% í hlut sameignarfélagsins. Hefur aðalstefnandi greitt samtals 990.483 kr. af bréfunum, og samkvæmt því koma 396.193 kr. í hlut aðalstefnanda. Nemur því skuld aðalstefnda Steinars við aðalstefnanda að þessu leyti sam- tals 2.814.939 kr. Í skilnaðarsamningnum er svofellt ákvæði í þeim kafla, sem fjallar um hlut aðalstefnanda við búskiptin: „Verðtryggt skuldabréf, út gefið af Steinari til Vilborgar, að sömu fjárhæð og uppgreiðslufjárhæð skulda Geirsprents sf. skv. útreikningi hlutlauss aðila, sbr. lið 1 hér að ofan, á útgáfudegi bréfsins, sem verður söludagur fasteignarinnar. Skal frá þeirri fjárhæð dregin skuld Vilborgar við Steinar vegna afborgana af öðrum veðskuldum, sbr. 4. gr. samnings þessa. Skal skuldabréfið gefið út til sex ára og greitt af því mánaðarlega. Þá skal það bera meðalvexti skv. ákvörðun Seðlabanka Íslands frá útgáfudegi þess. Skal skuldin tryggð með sjálfskuldarábyrgð Steinars og Geirsprents sf., en jafn- framt með veði í eftirtöldum prentvélum.. .“ Samkvæmt þessu skuldbatt aðalstefndi Steinar meðstefnda Geirsprent sf. til þess að vera sjálfskuldarábyrgðaraðili á hinu fyrirhugaða skuldabréfi og jafnframt til veðsetningar tilgreindra tækja félagsins. Í 3. gr. sameignarfélagssamnings aðalstefnda Steinars og föður hans, stefnda Kristjáns K. Pálssonar, vegna Geirsprents sf. er að finna ákvæði þess efnis, að samþykki þeirra beggja þurfi til að lána eða láta af hendi pen- inga eða aðrar eignir félagsins, nema að svo miklu leyti sem nauðsynlegt væri að veita viðskiptavinum greiðslufrest. Þá segir þar einnig, að hvorug- um þeirra sé heimilt án samþykkis hins að skuldbinda félagið með víxilárit- un eða á annan hátt sem ábyrgðarmenn fyrir skuldum annarra, nema ábyrgðin standi í beinu sambandi við viðskipti félagsins eða sé afleiðing 120 þeirra. Á sama hátt þurfi samþykki þeirra beggja til að selja eða veðsetja eignir, sem félagið eigi eða kunni að eignast. Stefndi Kristján hefur staðhæft, að aðalstefndi Steinar hafi skuldbundið félagið samkvæmt framansögðu á sitt eindæmi og stefndi ekkert af því vit- að. Er því ósannað gegn mótmælum hans, að aðalstefndi Steinar hafi haft umboð til að skuldbinda stefnda Geirsprent sf. með þeim hætti, sem kveðið er á um í skilnaðarsamningi. Ber því að sýkna félagið af kröfum aðalstefn- anda í máli þessu. Þá skýrði stefndi svo frá hér fyrir dómi, að Geirsprent sf. hefði verið sameinað Offsetprenti í janúar 1995, og heiti félagið upp frá því Oftfsetprent — Geirsprent hf. Af þessari niðurstöðu þykir jafnframt leiða, að það þjóni ekki hagsmunum aðalstefnanda, að aðalstefndi Steinar gefi skuldabréfið út án sjálfskuldarábyrgðar sameignarfélagsins og veðs í vélum þess, enda hefur aðalstefnandi nú þegar að verulegu leyti greitt þá fjárhæð, sem hún átti að fá í sinn hlut samkvæmt skuldabréfinu. Í samræmi við það, sem áður greinir, ber að fallast á varakröfu aðalstefn- anda og dæma aðalstefnda Steinar Kristjánsson til að greiða henni 2.949.060 kr. (2.359.513 - 396.193 93.845 58.223 s 29.173 -- 12.113) með dráttarvöxtum, eins og krafist er. Ekki er þó tilefni til að kveða sérstaklega á um höfuðstólsfærslu dráttarvaxta í dómi þessum, þar sem í 12. gr. vaxta- laga er að finna lögbundna heimild til þess. Eftir þessum úrslitum ber að dæma aðalstefnda Steinar til að greiða aðal- stefnanda málskostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 250.000 kr., án virðis- aukaskatts, en eftir atvikum er rétt, að málskostnaður milli aðalstefnanda og aðalstefnda Geirsprents sf. falli niður sem og málskostnaður í gagnsök. Dóminn kveður upp Helgi I. Jónsson héraðsdómari. Dómsorð: Aðalstefndi Geirsprent sf. er sýknaður af kröfum aðalstefnanda í máli þessu. Gagnstefnda, Vilborg Kristjánsdóttir, er sýknuð af kröfum gagn- stefnanda, Steinars Kristjánssonar, í málinu. Aðalstefndi, Steinar Kristjánsson, greiði aðalstefnanda, Vilborgu Kristjánsdóttur, 2.949.060 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 1. apríl 1996 til greiðsludags. Aðalstefndi, Steinar Kristjánsson, greiði aðalstefnanda, 250.000 kr. í málskostnað, en málskostnaður milli aðalstefnanda og aðalstefnda, Geirsprents sf., fellur niður sem og málskostnaður í gagnsök. 121 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 4/1997. Guðlaug Brynja Hjaltadóttir (Ólafur Sigurgeirsson hdl.) gegn þrotabúi Leifs Gunnars Leifssonar (Vilhjálmur H. Vilhjálmsson hrl.) Gjaldþrotaskipti. Riftun. Gjöf. Hjúskapareign. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Gunnlaugur Claessen og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 3. janúar 1997 og krefst sýknu af öllum kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Áfrýjandi hefur lagt fyrir Hæstarétt lóðarleigusamning þann, sem bæjarstjórinn í Keflavík gerði 5. nóvember 1980 við Leif Gunnar Leifsson, sem þá var sambúðarmaður hennar, um lóðina nr. 4 við Heiðarbakka. Var samningnum þinglýst 12. sama mánaðar. Þessari þinglýstu heimild að fasteigninni Heiðarbakka 4, Keflavík, óskuðu þau hjónin eftir að fá breytt með bréfi sínu 28. febrúar 1995, þannig, að eignin yrði eftirleiðis þinglýst eign beggja, eins og í héraðsdómi greinir. Svo sem þar er og rakið höfðu þau lóðina sameiginlega á hendi á tímabilinu frá mars 1980, þar til þessi samningur var gerður í nóvember sama árs. Þinglýst eignarheimild Leifs Gunnars Leifssonar að fasteigninni Heiðarbakka 4 veitir líkindi fyrir því, að hún hafi í heild verið hjú- skapareign hans, þegar þau áfrýjandi gengu í hjúskap 19. júní 1982. Til þess að hnekkja þeim líkindum þarf áfrýjandi að sýna fram á, að hún hafi í reynd látið af hendi fé til þess að greiða tiltekinn byggingar- kostnað eða lagt nánar tilgreinda vinnu í húsbygginguna í þeim mæli, að myndast hafi hlutdeild hennar í eignarrétti. Það hefur áfrýjanda ekki tekist. Samkvæmt þessu og með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms að öðru leyti verður hann staðfestur. Áfrýjandi greiði stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og Í dómsorði greinir. 122 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Guðlaug Brynja Hjaltadóttir, greiði stefnda, þrotabúi Leifs Gunnars Leifssonar, 100.000 krónur í máls- kostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 23. desember 1996. I. Mál þetta, sem dómtekið var að loknum munnlegum málflutningi 12. desember 1996, er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjaness af þrotabúi Leifs Gunnars Leifssonar, kt. 030956-2579, Hafnargötu 31 í Keflavík, með stefnu, birtri 25. september 1996, á hendur Guðlaugu Brynju Hjaltadóttur, kt. 111058-2539, Heiðarbakka 4 í Keflavík. Stefnandi gerir þær dómkröfur, að rift verði með dómi gjöf eða sölu þrotamanns á bifreiðinni KD-057 til stefndu, sem fram fór með tilkynningu, sem barst Bifreiðaskoðun Íslands hf. 18. febrúar 1996, að rift verði með dómi gjöf þrotamanns til stefndu á 50% fasteignarinnar Heiðarbakka 4 í Keflavík, sem gerð var með yfirlýsingu þess efnis milli hjónanna 28. febrúar 1995, að stefnda verði dæmd til að skila þrotabúinu þeim greiðslum, sem hún fékk með ofangreindum ráðstöfunum, með því að afhenda þær þrota- búinu til fullrar ráðstöfunar og gefa út afsal innan fimmtán daga frá upp- kvaðningu dóms. Þá krefst stefnandi málskostnaðar að mati dómsins. Stefnda krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og málskostnaðar að mati dómsins að teknu tilliti til virðisaukaskatts. Sáttatilraunir dómara hafa reynst árangurslausar. 11. Málsatvik eru þau, að með kröfu, áritaðri um viðtöku í Héraðsdómi Reykjaness 22. maí 1996, krafðist Landsbanki Íslands þess, að bú Leifs Gunnars Leifssonar yrði tekið til gjaldþrotaskipta. Úrskurður þessa efnis var kveðinn upp 7. júní s. á. Eina eign búsins er helmingur fasteignarinnar að Heiðarbakka 4 í Keflavík. Stefnandi lýsir málsatvikum svo, að við skoð- un á þinglýsingabókum hafi komið í ljós, að 1. mars 1995 hafi svohljóðandi yfirlýsingu verið þinglýst að ósk Leifs Gunnars Leifssonar og stefndu: „Við undirrituð, hjónin Leifur G. Leifsson, kt. 030956-2579, og Guð- laug Brynja Hjaltadóttir, kt. 111058-2539, bæði til heimilis að Heiðar- 123 bakka 4, Keflavík, óskum hér með eftir, að eign okkar, Heiðarbakki 4, Keflavík, sem nú er einungis þinglýst á nafn Leifs, verði hér eftir þinglýst eign beggja. Eftir þessa þinglýsingu skal Leifur vera þinglýstur eigandi 50% eignarinnar og Guðlaug Brynja 50%, og skal það skráð í veðmála- bækur sýslumannsins í Keflavík...“ Stefnandi segir enn fremur, að Leifur Gunnar hafi verið eigandi bif- reiðarinnar KD-057 (Ö-51), sem sé af gerðinni Ford Sierra, árg. 1984. Hinn 18. febrúar 1996 hafi verið tilkynnt breyting á skráningu bifreiðarinnar til Bifreiðaskrár Íslands, þess efnis, að stefnda hefði keypt framangreinda bif- reið af eiginmanni sínum, Leifi Gunnari. Í þar til gerðum reit, þar sem skrá eigi dagsetningu kaupsamnings eða afsals, sé eingöngu ritað „milli hjóna“. Hinn 10. september 1996 lýsti skiptastjóri í þrotabúi Leifs Gunnars yfir riftun beggja ofangreindra ráðstafana á þeim grundvelli, að um gjafir til ná- kominna hefði verið að ræða. Með bréfi, dagsettu 13. september s. á., upplýsti lögmaður stefndu, að hann hefði sem lögfræðilegur ráðgjafi þeirra hjóna ráðlagt þeim að hraða þinglýsingu eignarhluta stefndu til að verja hana fyrir skuldheimtumönn- um. Stefnda hefur mótmælt kröfum um riftun, og er það ástæða málshöfð- unar stefnanda. Il. Við aðalmeðferð málsins gáfu skýrslu fyrir dómi Leifur Gunnar Leifsson og stefnda. Í aðilaskýrslu stefndu kom fram, að bygging hússins að Heiðarbakka 4 hefði hafist árið 1977. Sambúð stefndu og Leifs Gunnars hafi hafist í júlí 1979. Stefnda hafi lagt bæði vinnu sína og tekjur í byggingu hússins. Þau hafi gengið í hjúskap í júní 1982 og upp frá því talið fram til skatts sameigin- lega. Stefnda og Leifur hafi upp frá því talið ónauðsynlegt að tiltaka helm- ingshlutdeild stefndu í eigninni, hvorki í þinglýsingabókum né í skattfram- tölum. Þau hafi aldrei talið, að Leifur Gunnar hafi gefið stefndu eignarhlut hennar í húsinu að Heiðarbakka 4. Í framburði Leifs Gunnars kom fram, að hann hefði einn byrjað bygg- ingu hússins að Heiðarbakka 4. Eftir að samband þeirra stefndu hafi byrj- að, hafi hún farið að leggja sitt af mörkum til byggingarinnar. Þar sem þau hafi ekki verið í hjúskap á þessum tíma, hafi þau talið sanngjarnt og eðli- legt, að stefnda yrði meðeigandi hússins ásamt sér, enda gæti hann annars gengið burt, án þess að hún fengi eyri. Í þessu skyni hafi stefnda orðið lóðarhafi ásamt sér og fokheldisvottorð verið gefið út á nafn þeirra beggja. Þegar þau stefnda hafi gengið í hjúskap árið 1982, hafi þau talið óþarft að skrá stefndu sérstaklega fyrir eigninni vegna reglna um fjármál hjóna. 124 IV. Stefnandi reisir málatilbúnað sinn aðallega á því, að umræddir gerningar hafi verið gjafir í skilningi 131. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. og því riftanlegir. Ljóst sé, að öll fasteignin að Heiðarbakka 4 hafi verið hjúskapareign þrotamanns samkvæmt 54. gr. hjúskaparlaga nr. 31/1993. Enda þótt þau stefnda og Leifur Gunnar hafi talið sig vera að staðfesta það eignarfyrirkomulag, sem í raun hafi gilt með þeim, sé sýnt, að umræddur gerningur sé gjöf á hjúskapareign. Einu gildi, hvaða búningi gjöfin hafi verið klædd. Samkvæmt íslenskum lögum beri sá sönnunarbyrðina, sem haldi því fram, að eignarheimild sé í raun með öðru móti en þinglýsinga- bækur lýsi. Kröfur um sönnun séu sérstaklega ríkar, þegar um tengda aðila sé að ræða. Stefnda hafi ekki sýnt fram á eignarhluta sinn í eignunum þrátt fyrir tækifæri til þess. Um bifreiðina KD-057 tiltekur stefnandi, að engin gögn liggi fyrir um greiðslur til Leifs Gunnars þrátt fyrir yfirlýsingar í þá átt. Einnig styður stefnandi riftunarkröfu sína við 140. gr. laga um gjaldþrota- skipti o. fl., með því að um ótilhlýðilegar ráðstafanir hafi verið að ræða, sem hafi leitt til þess, að eignir Leifs Gunnars voru kröfuhöfum ekki til reiðu. Stefnda hafi mátt vita um ógjaldfærni Leifs Gunnars og aðrar að- stæður. Kröfuhafar hefðu þegar hafið þær innheimtuaðgerðir, sem síðar hafi leitt til gjaldþrots. Í bréfi lögmanns stefndu, þar sem fram komi, að nauðsynlegt hafi verið að verja eignarhluta stefndu í Heiðarbakka 4 fyrir skuldheimtumönnum, liggi fyrir huglæg afstaða stefndu. Gerningurinn hafi verið gerður til að koma undan eign, sem annars hefði verið til reiðu fyrir skuldheimtumenn Leifs Gunnars. Í stefnu skorar stefnandi á stefndu að leggja fram gögn, sem hnekki þessum sjónarmiðum. Stefnandi styður endurgreiðslukröfu sína við 144. gr. laga um gjaldþrota- skipti o. fl. Stefnandi tiltekur, að stefnda sé enn skráður eigandi umræddra eigna og í stakk búin til að skila þeim. Samkvæmt skattframtölum séu tekj- ur stefndu lágar, og því virðist einsýnt, að fjárkrafa yrði henni enn þungbær- ari en krafa um skil verðmæta, sem höfð sé uppi. Hagkvæmara sé, að að- eins einn eigandi sé að fasteigninni Heiðarbakka 4 í stað þess, að þrotabúið eigi eignina til helminga við stefndu. Í ráðstöfunargerningum Leifs Gunnars og stefndu séu hvergi tilgreindar fjárhæðir og því erfitt að gera sérstaka kröfu um peningagreiðslu, nema fram fari sérstakt mat. Það sé í höndum stefnanda að ákveða, hvort krafist sé endurgreiðslu samkvæmt 144. gr. eða 142. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. fl., þ. e. hvort krafist sé endurgreiðslu peninga eða skila á verðmætunum sjálfum. Stefnda reisir sýknukröfu sína á því, að hún hafi frá upphafi verið eigandi 125 helmingshlutar Heiðarbakka 4 í Keflavík. Þau Leifur Gunnar hafi byrjað sambúð árið 1980 og hafist þegar handa um byggingu Heiðarbakka 4. Stefnda hafi með samþykkt byggingarnefndar 12. mars 1980 orðið lóðarhafi ásamt honum. Stefnda hafi unnið að byggingunni ásamt Leifi Gunnari. Stefnda hafi lagt til byggingarinnar skyldusparnað í upphafi byggingartím- ans. Þá hafi hún verið útivinnandi allt til 1982, að hún eignaðist fyrsta barn sitt og þau hjónin fluttust í húsið. Þá hafi lítið hvílt á eigninni, en bæði stefnda og Leifur Gunnar hafi greitt af lánum. Leifur hafi þannig ekkert gefið stefndu, heldur hafi hún einungis varið eignarrétt sinn með þing- lýsingu. Stefnda reisir mótmæli sín við riftun á ráðstöfun bifreiðarinnar KD-057 á því, að hún hafi keypt bifreiðina á eðlilegu verði fyrir eigið fé. Hún hafi m. a. selt ríkisskuldabréf í þessum tilgangi. Ástæða þessarar eignaryfir- færslu hafi verið kostnaður af fermingu, sem Leifur Gunnar hafi átt að kosta til jafns við sig. Þá sé verðmæti bílsins ekki mikið. Vv. Samkvæmt 1. mgr. 131. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. má krefjast riftunar gjafagernings, ef gjöfin var afhent á síðustu sex mánuðum fyrir frestdag. Samkvæmt 2. mgr. sama ákvæðis má krefjast riftunar á gjöf til nákominna, sem afhent hefur verið sex til tuttugu og fjórum mánuðum fyrir frestdag, nema leitt sé í ljós, að þrotamaður hafi þá verið gjaldfær þrátt fyrir afhendinguna. Dómari leggur til grundvallar, að það sé gjafþega að sýna fram á, að raunverulegt endurgjald hafi komið fyrir afhent verð- mæti, svo að riftun sé óheimil samkvæmt framangreindu. Þykir þetta eiga því frekar við í máli þessu, að um er að ræða ráðstafanir milli hjóna. Samkvæmt því, sem komið er fram í málinu, hóf Leifur Gunnar, síðar eiginmaður stefndu, einn byggingu hússins að Heiðarbakka 4 í Keflavík ár- ið 1977. Fullyrðing stefndu um, að hún hafi tekið þátt í byggingu hússins með vinnu og fjárframlögum, eftir að kynni þeirra Leifs Gunnars hófust, þykir trúverðug að virtum gögnum málsins. Á hinn bóginn hefur stefnda ekki sýnt fram á, hverjar greiðslur hún innti af hendi til byggingarinnar eða hvaða fjárhæðum þær námu. Því síður hefur stefnda sýnt fram á, að þessar greiðslur hafi verið til jafns við greiðslur Leifs Gunnars. Enn fremur þykir ekki hafa verið sýnt fram á, að stefnda hafi orðið eigandi að helmingi hússins með vinnu og öðrum framlögum, þegar litið er til þess, að Leifur Gunnar var einn þinglýstur eigandi hússins að Heiðarbakka 4 á þeim tíma, sem stefnda innti af hendi framlög sín. Er því óhjákvæmilegt að líta á samkomulag stefndu og Leifs Gunnars um jafna eignaraðild að húsinu sem gjöf í skiln- 126 ingi 131. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Í samræmi við 140. gr. sömu laga ber að leggja það tímamark til grundvallar, þegar framangreindri ráðstöfun var þinglýst, en í málinu er ágreiningslaust, að það var gert 1. mars 1995. Ekki hafa verið leiddar líkur að því, að Leifur Gunnar hafi verið gjaldfær á þessu tímamarki þrátt fyrir framangreinda ráðstöfun. Samkvæmt framansögðu verður því að fallast á kröfu stefnanda um riftun á ráðstöfun Leifs Gunnars til stefndu á helmingi fasteignarinnar að Heiðarbakka 4 í Keflavík í samræmi við fyrirmæli 2. mgr. 131. gr. laga um gjaldþrotaskipti. Með tilkynningu, áritaðri um viðtöku hjá ökutækjaskrá 18. febrúar 1996, var bifreiðin KD-057 skráð af nafni Leifs Gunnars yfir á nafn stefndu. Í málinu líggur hvorki fyrir kaupsamningur né önnur gögn, er staðfesti, að endurgjald hafi komið fyrir þessa yfirfærslu bifreiðarinnar til stefndu. Verð- ur stefnda að bera hallann af skorti á sönnun um þetta atriði. Í samræmi við 1. mgr. 131. gr. laga um gjaldþrotaskipti o. fl. verður því að fallast á kröfu stefnanda um riftun á umræddri ráðstöfun. Af hálfu stefndu er hvorki kröfu um endurgreiðslu sérstaklega mótmælt né krafist lækkunar endurgreiðslu samkvæmt 145. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Með vísan til 144. gr. sömu laga ber því að dæma stefndu til að afhenda stefnanda bifreiðina KD-057 og gefa út afsal, eins og nánar segir í dómsorði. Þá ber samkvæmt sama ákvæði að dæma stefndu til að standa stefnanda skil á helmingseignarhluta sínum í fasteigninni að Heiðarbakka 4 í Keflavík. Eðli máls samkvæmt þykir ekki verða kveðið á um þau skil öðruvísi en að skylda stefndu til að gefa út afsal til stefnanda fyrir eignarhlutanum. Krafa stefnanda um, að stefnda verði dæmd til að skila greiðslunum innan fimmtán daga, þykir óþörf, með því að kveðið er á um fimmtán daga aðfararfrest frá dómsuppsögu í 5. gr. laga nr. 90/1989 um aðför. Eftir úrslitum málsins verður stefnda dæmd til að greiða stefnanda máls- kostnað, sem þykir hæfilega ákveðinn 75.000 krónur. Ólöf Pétursdóttir héraðsdómari kveður upp dóm þennan. Dómsorð: Ráðstöfun Leifs Gunnars Leifssonar á bifreiðinni KD-057 til stefndu, Guðlaugar Brynju Hjaltadóttur, sbr. tilkynningu til öku- tækjaskrár 18. febrúar 1996, er rift. Ráðstöfun Leifs Gunnars Leifssonar á helmingseignarhlutdeild í fasteigninni að Heiðarbakka 4 í Keflavík til stefndu, þinglýstri 1. mars 1995, er rift. Stefnda afhendi stefnanda bifreiðina KD-057 og gefi út afsal fyrir bifreiðinni til stefnanda. 127 Stefnda gefi út afsal til stefnanda fyrir eignarhlutdeild sinni í fast- eigninni að Heiðarbakka 4 í Keflavík. Stefnda greiði stefnanda 75.000 krónur í málskostnað. 128 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 98/1997. Íslenska ríkið (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) gegn Landsbanka Íslands hf. (Reinhold Kristjánsson hrl.) Þinglýsing. Veðbókarvottorð. Veðskuldabrét. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir og Haraldur Henrysson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 3. mars 1997 og krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnda og sér dæmdur málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti. Til vara krefst hann lækkunar á dæmdum fjárhæðum og málskostn- aður á báðum dómstigum verði þá látinn niður falla. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Samkvæmt 3. gr. laga nr. 50/1997 um stofnun hlutafélaga um Landsbanka Íslands og Búnaðarbanka Íslands tók Landsbanki Ís- lands hf. við rekstri fyrrnefnda bankans 1. janúar 1998. Málsatvikum er lýst í hinum áfrýjaða dómi. Máli þessu verður ráðið til lykta á grundvelli 49. gr. þinglýsinga- laga nr. 39/1978, sbr. lög nr. 85/1989. Óumdeilt er, að mistök urðu hjá borgarfógetaembættinu í Reykjavík við útgáfu veðbókarvottorðs 2. júní 1992 fyrir eignarhluta Samlags hf. í húseigninni Suðurlands- braut 16. Var skuld við Iðnlánasjóð samkvæmt veðskuldabréfi, sem hvíldi á 1. veðrétti eignarinnar, sögð að fjárhæð 1.800.000 krónur, en hún var í raun 8.000.000 króna og hafði verið færð þannig inn í þinglýsingabók. Hinn 12. júní 1992 var síðan þinglýst án athuga- semda veðskuldabréfi með 2. veðrétti í eigninni, sem forsvarsmenn Samlags hf. gáfu út til stefnda, að fjárhæð 1.315.000 krónur, en þar var skuldin við Iðnlánasjóð sögð að fjárhæð 1.800.000 krónur. Samlag hf. keypti umræddan eignarhlut af Iðnlánasjóði 30. apríl 1992 fyrir 9.000.000 krónur. Var kaupverðið meðal annars greitt með útgáfu fyrrgreinds veðskuldabréfs, að fjárhæð 8.000.000 krón- 129 ur, sem gefið var út sama dag. Í tilefni lánsumsóknar Samlags hf. aflaði stefndi til viðbótar veðbókarvottorði einungis vottorðs skrán- ingardeildar fasteigna um brunabóta- og fasteignamat eignarinnar. Samkvæmt því nam brunabótamat hennar 28.068.018 krónum, en fasteignamat samtals 7.523.000 krónum. Þrátt fyrir þetta misvísandi mat aflaði stefndi ekki nýlegs kaupsamnings um eignina, þar sem kaupverð kom fram, en hann bar einnig með sér útgáfu 8.000.000 króna skuldabréfsins sem lið í greiðslu kaupverðs. Verður að telja, að stefndi, sem er opinber lánastofnun, hafi ekki sýnt þá aðgæslu, sem krefjast verður. Viðsemjandi hans var ekki grandlaus og nýtti sér þau mistök, sem urðu við útgáfu veðbókarvottorðsins 2. júní 1992. Hefði svo ekki verið gert, hefðu mistökin ekki komið að sök. Tjón stefnda verður því ekki talin sennileg afleiðing mistakanna í skilningi 49. gr. þinglýsingalaga. Að þessu athuguðu eru ekki skil- yrði til að dæma áfrýjanda til að greiða stefnda bætur. Verður hann því sýknaður af kröfum stefnda. Eftir atvikum er rétt, að málskostnaður í héraði og fyrir Hæsta- rétti falli niður. Dómsorð: Áfrýjandi, íslenska ríkið, á að vera sýkn af kröfum stefnda, Landsbanka Íslands hf. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 5. febrúar 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 8. janúar sl., er höfðað með stefnu, þing- festri 18. júní 1996, af Landsbanka Íslands, Austurstræti 11, Reykjavík, gegn fjármálaráðherra fyrir hönd ríkissjóðs, Arnarhváli, Reykjavík. Dómkröfur. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til þess að greiða stefnanda skaðabætur, að fjárhæð 1.751.005 kr., með 0,90% ársvöxtum frá 23. nóvember 1993 til 31. (sic) nóvember s. á., með 0,50% ársvöxtum frá þeim degi til 13. ágúst 1994, en með dráttarvöxtum samkvæmt Hl. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum frá þeim degi til greiðsludags. Gerð er krafa um lagningu vaxta við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta skipti 23. nóvember 1994. Enn fremur er krafist málskostnaðar samkvæmt mati dómsins að teknu tilliti til virðisaukaskatts. 5 Hæstaréttardómar Í 130 Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og sér tildæmdur málskostnaður að mati réttarins. Til vara er gerð krafa um verulega lækkun á dómkröfum stefnanda og að málskostnaður verði í því tilviki látinn falla niður. Málsástæður og lagarök. Stefnandi reisir kröfur sínar á því, að krafa sú, sem mál þetta er höfðað til heimtu á, sé krafa fyrir tjón, er stafi af mistökum, sem urðu við borgar- fógetaembættið í Reykjavík við útgáfu veðbókarvottorðs og síðar við fram- kvæmd þinglýsingar á veðskuldabréfi, sem stefnandi keypti í framhaldi þinglýsingarinnar. 2. júní 1992 hafi borgarfógetaembættið í Reykjavík gefið út veðbókar- vottorð fyrir eignarhluta Samlags hf. í fasteigninni Suðurlandsbraut 16, skrifstofuhúsnæði á 3. hæð. Í téðu vottorði komi fram, að eina veðskuldin, sem á eigninni hvíli, sé við Iðnlánasjóð, að fjárhæð 1.800.000 kr. Ofangreint vottorð hafi forsvarsmenn Samlags hf. haft með sér á fund útibússtjóra stefnanda í Breiðholtsútibúi. Á þeim fundi hafi þeir óskað eftir því að fá lán gegn veði í eignarhluta Samlags hf. í fasteigninni Suðurlandsbraut 16. Af hálfu stefnanda hafi verið kannað, hvort unnt væri að að verða við þeirri ósk samlagsmanna. Hafi sú athugun stefnanda hafist með könnun á fasteignamatsvottorði frá skráningardeild fasteigna hjá Reykjavíkurborg, sem gefið var út samdægurs ofangreindu veðbókarvottorði. Samkvæmt fasteignamatsvottorðinu hafi brunabótamat fasteignar Samlags hf. verið 28.068.018 kr., en fasteignamat húss og lóðar verið 7.523.000 kr. Þannig megi sjá, að veðsetningarhlutfall eignarinnar hafi einungis verið 6,41% af brunabótamati og aðeins 23,93% af fasteignamati. Við mat á því, hvort veita skyldi Samlagi hf. lán, hafi verið gert ráð fyrir því, að upplýsingar samkvæmt veðbókarvottorðinu um kvaðabindingu og veðsetningu eignarinnar væru réttar. Sú afstaða hljóti almennt séð að teljast eðlileg. Auk þess hafi, eins og hér stóð á, engin sérstök ástæða verið til þess að rengja vottorðið, enda hafi hvorki vottorðið sem slíkt, staðsetning veðs- ins eða áætlað verðmæti þess gefið tilefni til slíkra efasemda. Verði því að líta svo á, að stefnandi hafi verið grandlaus um annmarka vottorðsins. Með því að eignin var, að því er ráða mátti af veðbókarvottorðinu, ein- ungis veðsett að litlum hluta, hafi verið ákveðið að lána Samlagi hf. 1.315.000 kr. gegn veði í umræddri eign. Hafi verið talið, að ekki væri tilefni til þess að skoða eignina. Hafi það stafað af upplýsingum frá skráningar- deild fasteigna um stærð og matsverð fasteignarinnar, en auk þess hafi ver- ið um vel þekkta fasteign að ræða á góðum stað í Reykjavíkurborg og því 131 ekki sérstök ástæða til að ætla annað en hún tryggði fyllilega það lán, sem stefnandi veitti Samlagi hf. Til þess að búa í haginn fyrir lánveitinguna hafi stefnandi tekið að sér að vélrita texta skuldabréfsins. Í samræmi við veðbókarvottorðið hafi í texta nýja veðskuldabréfsins skuldin við Iðnlánasjóð verið sögð vera að fjárhæð 1.800.000 kr. Við þessu skuldabréfi hafi samlagsmenn tekið. Það hafi verið gefið út 5. júní 1992 og afhent til þinglýsingar samdægurs. Skuldabréfið hafi verið fært inn í þinglýsingabækur 12. júní s. á. Þegar skuldabréfið hafi verið stimplað til staðfestingar um þinglýsinguna, hafi þinglýsingarstjóri ekki gert athugasemd við þær upplýsingar í bréfinu, að skuldin samkvæmt því stæði einungis fyrir aftan skuld Samlags hf. við Iðnlánasjóð, að fjárhæð 1.800.000 kr. Sama dag og skuldabréfið var fært inn í þinglýsingabækur, hafi það borist stefnanda, sem hafi greitt út lánið til Samlags hf. gegn afhendingu bréfsins. 23. nóvember 1993 hafi fasteign Samlags hf. við Suðurlandsbraut verið seld nauðungarsölu. Þá fyrst hafi stefnanda orðið kunnugt um, að þing- lýsingarstjóra höfðu orðið á mistök, bæði við útgáfu ofangreinds veðbókar- vottorðs og við færslu skuldabréfs stefnanda í þinglýsingabækur, þar sem raunveruleg fjárhæð veðskuldarinnar við Iðnlánasjóð var 8.000.000 kr. í stað 1.800.000 kr. Á uppboðinu hafi eignin verið seld hæstbjóðanda á 6.000.000 kr. og ekkert af því fé runnið til stefnanda. Hefði veðbókarvottorðið verið í samræmi við raunverulega veðstöðu eignarinnar við Suðurlandsbraut, megi telja, að mikill vafi hefði leikið á því, að lánveiting hefði farið fram. Á þessum tíma hafi gilt sú starfsregla, að ekki væri lánað með veði í fasteign, ef sú veðsetning færi fram úr 60% markaðsverðs, sbr. dskj. nr. 25. Spurning sé, hvert markaðsverð eignarinnar hafi verið á þessum tíma. Til vísbendingar megi benda á, að 30. apríl 1992 hafi Samlag hf. keypt húsnæðið að Suðurlandsbraut fyrir 9.000.000 kr. af Iðnlánasjóði, sbr. afrit af kaupsamningi, undirrituðum 30. apríl 1992, dskj. 24. Af 9.000.000 kr. kaupverði hafi útborgun aðeins verið 1.000.000 kr., en 88,3% af kaupverðinu verið lánað til tólf ára. Með hærri útborgun hefði heildarverð lækkað verulega. Af þessu sé ljóst, að stefnandi hefði ekki veitt Samlagi hf. umrætt lán nema gegn frekari tryggingum, enda sé veðsetningin komin langt umfram þau viðmið stefnanda, að veðsetning skuli ekki fara fram úr 60% markaðsverðs. Stefnandi hafi aldrei fengið greiðslur inn á veðskuldabréfið, og ljóst sé, að greiðslur muni ekki berast. Samlag hf. hafi verið tekið til gjaldþrota- skipta, og sé skiptum á því lokið, án þess að nokkrar eignir fyndust í þrota- búinu. 132 13. júlí 1994 hafi stefnandi farið þess á leit við stefnda, að hann stæði stefnanda skil á bótum á því tjóni, sem leiddi af ofangreindum mistökum þinglýsingarstjóra. Í kjölfarið hafi sýslumaðurinn í Reykjavík staðfest, að um mistök hafi verið að ræða. Hins vegar hafi stefndi þrátt fyrir langar sáttaumleitanir stefnanda þráfaldlega neitað greiðslu eða nokkurs konar málamiðlun. Kröfugerð stefnanda hvílir á því, að hefði staða veðskulda á eignarhluta Samlags hf. í Suðurlandsbraut 16 verið á þann veg, sem greindi í veðbókar- vottorði því, er gefið var út 2. júní 1992, og ætla mætti, að hún væri af þing- lýsingarvottorði því, sem gefið var 12. júní 1992, hefði krafa stefnanda í söluandvirði eignarinnar verið greidd að fullu af andvirði því, sem fékkst við nauðungarsölu eignarinnar. Upphaf vaxtakröfu stefnanda miðist við tjónsdag og upphaf dráttarvaxta- kröfunnar við þann dag, þegar mánuður var liðinn, frá því að hann krafði stefnda fyrst um greiðslu skaðabóta. Stefnandi krefst lagningar vaxta við höfuðstól á ársfresti í samræmi við ákvæði vaxtalaga, þ. e. viðlagningar sé fyrst krafist ár frá tjónsdegi. Stefnandi vísar til þess, að bótaregla a-liðar 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/ 1978 leiði til bótaskyldu stefnda. Stefnandi heldur því enn fremur fram, að almennar reglur um bótaskyldu ríkisins á skaðaverkum starfsmanna sinna leiði til sömu niðurstöðu. Í því samhengi sé vert að minnast þess, að reglum þinglýsinga sé ekki einvörð- ungu ætlað að tryggja öryggi í viðskiptum almennt, heldur sé þinglýsingar- vottorðum ætlað að vera einhlít sönnunargögn um atriði, sem varði einstök viðskipti manna í millum. Auk þess sé vert að nefna, að þær reglur séu rýmri, þegar um vítaverða vanrækslu sé að ræða af hálfu starfsmanna ríkis- ins. Af hálfu stefnda er því hafnað, að um bótaskyldu geti verið að ræða, þar sem skilyrðum 49. gr. þinglýsingalaga sé ekki fullnægt. Samkvæmt því ákvæði verði að vera um að ræða endanlegt tjón, sem verði að vera senni- leg afleiðing af mistökum þinglýsingardómara og bótakrefjandi að vera grandlaus og ekki eiga sjálfur sök á tjóninu. Sama eigi við um þann, er hann leiðir rétt sinn frá. Þessum skilyrðum verði öllum að vera fullnægt. Jafn- framt verði tjónið að stafa af einhverju þeirra atriða, sem upp eru talin í a- til e-liðar greinarinnar. Í fyrsta lagi er miðað við, að bótakrefjandi eða sá aðili, er hann leiðir rétt sinn frá, megi ekki eiga sök á tjóninu og verði að vera grandlaus. Skulda- bréfið á dskj. 4 sé út gefið 5. júní 1992 af Samlagi hf., og undir það riti tveir stjórnarmenn þess, þeir Snorri Snorrason og Benedikt Gústafsson. Samlag 133 hf. hafði keypt Suðurlandsbraut 16 fimm vikum áður, 30. apríl 1992, sbr. dskj. 26. Meginhluti kaupverðsins, 8.000.000 kr., hafi verið greiddur með eftirstöðvaskuldabréfi, er hvíldi á 1. veðrétti á Suðurlandsbraut 16. For- svarsmenn Samlags hf. gátu aldrei verið í góðri trú um réttmæti veðbókar- vottorðsins á dskj. 3. Því gátu þeir ekki átt kröfu á hendur ríkissjóði vegna þinglýsingarmistaka. Stefnandi leiði rétt sinn frá þessum aðila. Stefnandi geti ekki átt meiri rétt en sá átti, er hann leiðir rétt sinn frá, og eigi því ekki kröfu á hendur ríkissjóði. Þinglýsing veðskuldabréfsins 12. júní 1992 sé í eðli sínu rétt. Bréfinu hafi verið þinglýst á 2. veðrétt eignarinnar Suðurlandsbrautar 16, Reykjavík, sbr. ljósrit úr þinglýsingabók á dskj. nr. 4. Bent sé á, að á veðskuldabréfinu sjálfu, er stefnandi samdi, sé sérstaklega tekið fram, að veðhafa séu kunnar þinglýstar kvaðir, sem á eigninni hvíli. Í ljósi þessa mátti gera ráð fyrir því, að stefnandi, sem er bankastofnun, hefði sérstaklega kynnt sér áhvílandi kvaðir. Þá er því haldið fram, að stefnandi geti ekki talist grandlaus í skilningi 19. gr. þinglýsingalaga. Til vara er gerð krafa um verulega lækkun á dómkröfum stefnanda og málskostnaður í því tilviki verði látinn falla niður. Taka beri tillit til eigin sakar og aðgæsluleysis stefnanda við kaup á bréfinu. Öllum kostnaði um- fram höfuðstól bréfsins, 1.350.000 kr., er mótmælt, en sundurliðun stefnu- kröfu sé ekki að finna í stefnu. Jafnframt er upphafstíma dráttarvaxta mót- mælt. Bréf stefnanda á dskj. 17 hafi ekki að geyma sundurliðaða bótakröfu, heldur beiðni um greinargerð stefnda með tilliti til hugsanlegs bótaréttar. Einnig er bent á, að bréf stefnanda sé upphaflega skrifað 1994, en málið sé ekki þingfest fyrr en 18. júní 1996. Þessi dráttur sé ekki á ábyrgð stefnda. Þá er einnig bent á, að ótækt sé að gera stefnda að greiða bætur án þess að fá skuldabréfið framselt, en kröfur stefnanda séu ekki um það. Um málskostnaðarkröfu stefnda vísast til 130. gr. laga nr. 91/1991. Niðurstaða. Stefnandi reisir kröfur sínar á a-lið 49. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978, en samkvæmt því ákvæði á sá maður rétt á bótum úr ríkissjóði, sem grandlaus hefur treyst þinglýsingarvottorði þinglýsingarstjóra eða vottorði þinglýs- ingarstjóra um efni þinglýsingabóka, enda hafi hann beðið tjón, sem telja verði sennilega afleiðingu mistaka við þinglýsingu og hann eigi ekki sjálfur sök á. Óumdeilt er, að mistök urðu við útgáfu veðbókarvottorðs og síðar við þinglýsingu veðskuldabréfs. 134 Er forsvarsmenn Samlags hf. gengu á fund stefnanda til þess að freista þess að fá lán gegn veði í eignarhluta Samlags hf. í fasteigninni Suður- landsbraut 16, höfðu þeir meðferðis veðbókarvottorð, út gefið 2. júní 1992. Af hálfu stefnanda var síðan aflað fasteignamatsvottorðs. Eins og fram er komið, var skuldabréf útbúið af hálfu stefnanda og stuðst við upplýsingar í veðbókarvottorði. Var útgáfudagur veðskuldabréfsins 5. júní 1992, en þá voru aðeins liðnir þrír dagar frá dagsetningu veðbókarvottorðs þess, er fyrir lá. Telja verður, að af hálfu stefnanda hafi verið leitað þeirra upplýsinga, sem eðlilegt var að leita eftir, til þess að unnt væri að meta, hvort umrætt veð nægði sem trygging fyrir því láni, er óskað hafði verið eftir. Þykir ekk- ert í þeim gögnum, sem aflað var, óljóst eða tortryggilegt, þannig að það gæfi forsvarsmönnum stefnanda tilefni til þess að afla frekari gagna eða upplýs- inga. Þegar veðskuldabréfið, sem miðað var við í þessu nýlega veðbókar- vottorði, var síðan stimplað til staðfestingar um þinglýsinguna án athuga- semda, verður að telja, að stefnandi hafi mátt treysta því, að fyrirliggjandi veðbókarvottorð væri rétt. Samkvæmt 49. gr. þinglýsingalaga er bótaréttur bundinn því skilyrði, að bótakrefjandi eigi ekki sjálfur sök á tjóni og jafnframt, eins og segir í a-lið greinarinnar, „enda sé aðili grandlaus“. Í athugasemdum með frumvarpi að þinglýsingalögum segir m. a.: „Aðalatriði um bótaskylduna sjálfa kemur raunverulega fram í því ákvæði 49. gr., að bótakrefjandi sjálfur eigi ekki sök á tjóni. Það á einnig við, ef sá, er bótakrefjandi leiðir rétt sinn frá, á sök á tjóni, svo og t. d., ef starfsmaður bótakrefjanda á sök á þessum misfellum eða annar sá maður, sem bótakrefjandi ber að þessu leyti „ábyrgð“ á“. Af hálfu stefnanda er því ekki mótmælt, að forsvarsmenn Samlags hf. hafi verið grandsamir, þ. e., að þeim hafi verið ljóst, að mistök höfðu gerst við útgáfu veðbókarvottorðsins. Þykir sú grandsemi ekki girða fyrir bóta- rétt stefnanda. Gegn skýrum orðum lagagreinarinnar geta tilgreind ummæli í greinargerð ekki leitt til þrengingar bótaréttar, enda þykir ekki unnt að líta svo á, að stefnandi leiði rétt sinn til bóta frá Samlagi hf., sem samkvæmt framansögðu hefði ekki átt neinn bótagrundvöll. Tjón stefnanda verður rakið til þess, að hann treysti veðbókarvottorði og athugasemdalausri þinglýsingu veðskuldabréfsins. Ekkert hefur komið fram í málinu, er sýni fram á, að stefnandi hafi sjálfur átt þátt í tjóninu eða verið grandsamur. Þá þykir nægilega sýnt fram á í málinu, að stefnandi hefði ekki keypt veðskuldabréfið af Samlagi hf., ef umrædd mistök hefðu ekki komið fyrir. Telst stefnandi því eiga rétt á bótum samkvæmt 49. gr. þinglýsingalaga. 135 Eins og fram er komið, fékk stefnandi ekkert greitt upp í kröfu sína við nauðungarsölu hinnar veðsettu eignar og varð þar með fyrir tjóni, sem verður með hliðsjón af því, sem áður er rakið, að telja sennilega afleiðingu umræddra mistaka. Stefnandi sundurliðar ekki kröfu sína í stefnu, en styður kröfur sínar kröfulýsingu vegna nauðungarsölu á eigninni Suðurlandsbraut 16, Reykja- vík, sbr. dskj. nr. 14. Samkvæmt því skjali sundurliðast krafa stefnanda þannig: Höfuðstóll kr. 1.315.000 Samningsvextir - 94.542 Dráttarvextir - 218.733 Kostnaður upprunadeildar - 275 Innheimtukostn. m. vsk. - 122.455 Samtals kr. 1.751.005 Við ákvörðun bóta þykir rétt að hafa til hliðsjónar það sjónarmið, að stefnandi verði eins settur fjárhagslega og hann hefði orðið, ef umrædd mis- tök hefðu ekki orðið. Með þetta í huga þykir mega fallast á, að stefnanda beri bætur, sem nemi höfuðstól veðskuldabréfs þess, er stefnandi keypti af Samlagi hf., en ekki er litið til samningsvaxta eða dráttarvaxta í þessu sam- bandi. Stefnandi hefur ekki sýnt fram á, að hann hafi orðið fyrir tjóni vegna útlagðs innheimtukostnaðar eða kostnaðar upprunadeildar, og koma þeir kröfuliðir því ekki til álita við ákvörðun bóta. Kröfur stefnanda verða ekki bundnar því skilyrði, að stefndi fái veð- skuldabréfið framselt, enda hefur slík krafa ekki komið fram af hálfu stefnda. Þá liggur fyrir, að Samlag hf. var tekið til gjaldþrotaskipta, og lauk skiptum, án þess að nokkrar eignir fyndust í þrotabúinu. Verða kröfur stefnanda samkvæmt framansögðu teknar til greina með 1.315.000 kr. Dráttarvextir dæmast frá 4. september 1994, en þá var liðinn mánuður, frá því að stefnandi sendi stefnda bréf ásamt kröfulýsingu þeirri, er hann reisir á kröfur sínar í málinu. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber stefnda að greiða stefnanda máls- kostnað, sem ákveðst 230.000 kr. Ekki er tekið tillit til virðisaukaskatts. Kristjana Jónsdóttir héraðsdómari kvað upp dóm þennan. 136 Dómsorð: Stefndi, ríkissjóður, greiði stefnanda, Landsbanka Íslands, 1.315.000 kr. með 0,90% ársvöxtum frá 23. nóvember 1993 til 31. nóvember s. á., með 0,50% ársvöxtum frá þeim degi til 4. september 1994, en með dráttarvöxtum samkvæmt IH. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá þeim degi til greiðsludags og 230.000 kr. í málskostnað. 137 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 286/1997. — Siglfirðingur ehf. (Baldur Guðlaugsson hrl.) gegn íslenska ríkinu (Jón G. Tómasson hrl.) Fiskveiðar. Aflahlutdeild. Aflamark. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 2. júlí 1997. Hann krefst þess, að ógiltur verði með dómi úrskurður sjávar- útvegsráðuneytisins frá 21. mars 1997, þar sem staðfestar voru ákvarðanir Fiskistofu frá 7. febrúar 1997 um úthlutun aflaheimilda í úthafskarfa á Reykjaneshrygg til m/s Siglis, SI-250. Þá krefst hann þess, að kveðið verði á um það með dómi, að stefnda hafi verið óheimilt að skerða veiðireynslu skipsins í úthafskarfa á Reykja- neshrygg um 301.200 kg með vísan til þess, að umræddur afli hafi verið fenginn í andstöðu við ákvæði laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur. Loks krefst hann þess, að viðurkenndur verði með dómi réttur sinn til þess að fá metinn til aflareynslu allan afla m/s Siglis, SI-250, í úthafskarfa á Reykjaneshrygg, óháð því, hvort hann hafi verið nýttur í bræðslu eða unnar úr honum frystar afurðir. Til vara krefst áfrýjandi þess, að viðurkenndur verði réttur sinn til þess að fá metinn til aflareynslu allan sannanlegan afla m/s Siglis, SI-250, af „ósýktum“ úthafskarfa á Reykjaneshrygg, óháð því, hvort hann hafi verið nýttur í bræðslu eða unnar úr honum frystar afurðir. Áfrýjandi krefst í öllum tilvikum málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Mörg ný skjöl hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. 138 I. Eins og fram kemur í héraðsdómi, er Ísland aðili að Norðaustur- Atlantshafsfiskveiðinefndinni, sem sett var á stofn með samningi um framtíðarsamvinnu ríkja varðandi fiskveiðar á Norðaustur-Atl- antshafi, sbr. lög nr. 68/1981 um aðild Íslands að þeim samningi. Í 4. gr. samningsins er kveðið á um það, að nefndin skuli rækja störf sín til verndunar og bestu nýtingar á fiskiauðlindum innan samnings- svæðisins og taka mið af bestu tiltækum vísindalegum niðurstöðum. Samkvæmt e- og Í-lið 7. gr. samningsins má nefndin meðal annars íhuga ráðstafanir varðandi ákvörðun á hámarksafla og skiptingu hans milli samningsaðila og stjórnun fiskveiðisóknarinnar og skipt- ingu hennar milli samningsaðila. Á ársfundi nefndarinnar í nóvem- ber 1996 varð samkomulag milli aðildarríkja um nýtingu úthafs- karfastofnsins á Reykjaneshrygg árið 1997. Úthlutað var 158.000 tonnum, og komu 45.000 tonn í hlut Íslands. Í samþykktinni var miðað við heildarafla að undanskildu svonefndu frákasti. Með reglugerð nr. 27/1997 um úthlutun veiðiheimilda í úthafskarfa á Reykjaneshrygg var tekin sú ákvörðun að úthluta hverju skipi, sem stundað hafði veiðar á úthafskarfa tiltekinn tíma, aflahlutdeild í úthafskarfa á grundvelli veiðireynslu þess, sbr. 2. mgr. 5. gr. laga nr. 151/1996 um fiskveiðar utan lögsögu Íslands. Samkvæmt síðast- nefndu lagaákvæði var með 1. mgr. 3. gr. reglugerðarinnar ákveðið, að aflahlutdeild hvers skips skyldi að meginstefnu reiknuð í hlutfalli við afla skips þrjú bestu veiðiár þess almanaksárin 1991-1996. Í 2. - 4. mgr. 3. gr., sbr. og S. gr., var kveðið nánar á um reikningsgrund- völl og skilyrði úthlutunarinnar. Í 4. gr. reglugerðarinnar var síðan mælt fyrir um skiptingu fyrrgreindra 45.000 tonna milli þessara fiskiskipa með úthlutun aflamarks á árinu 1997. Hinn 7. mars 1997 úthlutaði Fiskistofa 51 skipi aflahlutdeild í úthafskarfa á Reykjaneshrygg, þar á meðal skipi áfrýjanda, m/s Sigli, SI-250, sem hafði stundað veiðar á þessu svæði árin 1995 og 1996. Sama dag var skipinu einnig úthlutað aflamarki fyrir árið 1997. Við útreikning aflahlutdeildar var eingöngu miðað við frystar af- urðir skipsins, en ekki var tekið tillit til afla, sem veiddur hafði verið og nýttur í bræðslu. Á umræddu skipi áfrýjanda er búnaður til bræðslu auk frystingar á afla. Kveðst áfrýjandi ekki eingöngu hafa brætt sýktan karfa, heldur einnig þann hluta aflans, sem ekki hent- 139 aði til frystingar af öðrum ástæðum. Telur áfrýjandi, að það hlutfall heildaraflans, sem fór í bræðslu, hafi verið á milli 28-32% í hverri veiðiferð. Krefst hann þess, að sá afli verði metinn til aflareynslu við úthlutun veiðiheimilda, enda sé hvorki heimild í lögum né reglugerð til þess að undanskilja þann afla. Fram er komið í málinu, að Norðaustur-Atlantshafsfiskveiði- nefndin hafi talið eðlilegra í framkvæmd og einfaldara í eftirliti að miða heildaraflaheimildir og aflaheimildir einstakra þjóða við ósýktan fisk, þegar hún fjallaði um stjórn úthafskarfaveiðanna. Ákvörðun nefndarinnar um skiptingu aflaheimilda hafi byggst á því, að um ósýktan karfa væri að ræða. Talið hefur verið, að um 16% af heildaraflanum séu sýkt. Þykir í ljós leitt, að sá hluti hafi ekki verið notaður til viðmiðunar við úthlutun veiðiheimilda til ein- stakra ríkja. Hafi ákvæði reglugerðar nr. 27/1997 um skiptingu veiði- heimildar Íslands milli einstakra skipa jafnframt verið á því byggð. Er því hafnað kröfu áfrýjanda um að meta til veiðireynslu sýktan karfa, sem fór í bræðslu. II. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að við úthlutun veiðiheimilda til aðildarríkja að Norðaustur- Atlantshafsfiskveiðinefndinni hafi verið miðað við, að allur ósýktur úthafskarfi væri nýttur til frysting- ar, og skyldi hlutur Íslands, 45.000 tonn, þannig miðast við hirtan fisk. Það hafi verið grundvallarforsenda og í samræmi við verndunar- sjónarmið samningsins, að allur ósýktur fiskur væri nýttur til mann- eldis. Því hafi verið ákveðið í 4. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 27/1997, að við útreikning afla skyldi miða við 55% nýtingu, hafi karfanum verið landað hausskornum, en 30%, hafi honum verið landað flök- uðum með roði og beinum, sbr. og 2. mgr. 4. gr. um aflamark. Hjá frystitogara, sem ekki er með búnað til bræðslu, sé þannig miðað við 46% af karfaafla upp úr sjó, en 16% hans eru talin sýkt, eins og áður segir. Ísfiskstogari fái hins vegar úthlutað aflahlutdeild miðað við allan afla, sem landað sé. Við úthlutun aflahlutdeildar verði skipin því eins sett, hvort sem um sé að ræða frystitogara eða ís- fiskstogara og hvort sem skip sé með búnað til bræðslu eða ekki. Í 3. gr. laga nr. 151/1996 er sjávarútvegsráðherra veitt heimild til að setja reglur um veiðar íslenskra skipa utan lögsögu, sem nauð- 140 synlegar eru til að fullnægja almennum skyldum Íslands til verndun- ar lifandi auðlindum hafsins. Í 2. mgr. 4. gr. sömu laga er sú skylda lögð á herðar ráðherra að binda með reglugerð veiðar íslenskra skipa á úthafinu sérstökum leyfum, sé það nauðsynlegt vegna al- þjóðlegra samningsskuldbindinga Íslands, til þess að fullnægja al- mennum ákvörðunum, sem teknar séu með stoð í 3. gr., eða til að vernda hagsmuni Íslands, að því er varðar fiskstofna, sem veiðast bæði innan og utan íslensku lögsögunnar, sbr. 5. gr. Samkvæmt 7. gr. laganna getur ráðherra sett reglur meðal annars um þær aðgerðir, sem nauðsynlegar kunna að vera til að tryggja ábyrgar veiðar, og skal hann í þessum efnum byggja á samningum, sem Ísland er aðili að. Í 2. gr. laga nr. 68/1981 er ráðherra enn heimilað að setja reglur um framkvæmd áðurnefnds samnings um framtíðarsamvinnu ríkja um fiskveiðar á Norðaustur-Atlantshafi. Í úrskurði sjávarútvegsráðuneytisins 21. mars 1997 segir meðal annars, að eðli bakreiknistuðla í lögum og reglugerðum um fisk- veiðistjórn sé að reyna að meta magn afla upp úr sjó út frá magni þeirra afurða, sem landað sé og komi til vigtunar eða eftirlits með öðrum hætti. Með því að miða við, að nýting á hausskornum karfa sé 55%, sé mörkuð aðferð til að reikna út heildarafla skips óháð því, hvort þau 45%, sem ekki nýtist til frystingar, séu brædd eða ekki hirt. Á það verður að fallast með stefnda, að þær útreikningsaðferðir, sem fram koma í 4. mgr. 3. gr. og 2. mgr. 4. gr. reglugerðar nr. 27/ 1997, séu eðlilegar og réttmætar og til þess fallnar að tryggja jafn- ræði þeirra, er stunda veiðar úthafskarfa á Reykjaneshrygg, og um leið skynsamlega nýtingu fiskstofnsins. Þær eiga sér stoð í víðtækum heimildum laga nr. 151/1996 og laga nr. 68/1981 og eru um leið í sam- ræmi við markmið laga nr. 38/1990 um stjórn fiskveiða, sbr. 1. gr. Sjávarútvegsráðuneytinu var þannig heimilt að ákveða, að sá hluti afla m/s Siglis, SI-250, sem fór til bræðslu um borð, skyldi ekki met- inn við úthlutun aflaheimilda á úthafskarfa. 111. Í 2. málslið 3. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 27/1997 segir, að við út- hlutun aflahlutdeildar skuli ekki taka tillit til afla, sem fenginn sé í andstöðu við ákvæði laga um stéttarfélög og vinnudeilur og laga nr. 11 20/1987 um sjómannadag. Áfrýjandi krefst þess, að afli sá, sem m/s Siglir, SI-250, fékk, á meðan verkfall Sjómannasambands Íslands og aðildarfélaga þess stóð yfir árið 1995, 301.200 kg, verði talinn með við útreikning aflahlutdeildar skipsins, en Fiskistofa og sjávarút- vegsráðuneyti tóku ekki tillit til þess afla. Byggir áfrýjandi aðallega á því, að reglugerðarákvæðið skorti lagastoð. Með dómi Félags- dóms 10. júní 1996 var áfrýjandi dæmdur fyrir brot gegn 4. gr. laga nr. 80/1938 með því að víkja tilteknum félagsmönnum Verkalýðsfé- lagsins Vöku á Siglufirði úr skiprúmi fyrir að sinna ekki brottfarar- kvaðningu til skips í verkfallinu og gegn 18. gr. sömu laga með því að reyna að koma í veg fyrir, að vinnustöðvunin næði fram að ganga. Í lögum nr. 151/1996 er ekki að finna sérstakt ákvæði, sem framan- greindur málsliður reglugerðarinnar gæti átt efnislega stoð í. Varð úrskurður sjávarútvegsráðuneytisins 21. mars 1997 því ekki byggður á þessu reglugerðarákvæði sem slíku. Það brýtur hins vegar í bága við jafnræðisreglu íslensks réttar, að þeir, sem stunda veiðar, er fela í sér brot gegn löggjöf um almenna framkvæmd fiskveiða íslenskra skipa, geti öðlast betri rétt til leyfisveitinga úr hendi stjórnvalda en hinir, sem fara að lögum. Þær stjórnvaldsaðgerðir, sem áfrýjandi ber brigður á, voru í raun byggðar á þessum sjónarmiðum. Þær voru til þess fallnar að jafna hlut þeirra við úthlutun aflahlutdeildar í úthafskarfa, sem þannig stóðu misjafnlega að vígi. Af þessum ástæðum var réttmæt sú ákvörðun ráðuneytisins að líta ekki til þess afla, sem fenginn var í umræddu verkfalli, en hún verður hvorki tal- in fela í sér refsingu né refsikennd viðurlög. Ber því einnig að stað- festa niðurstöðu hins áfrýjaða dóms um þennan þátt. IV. Samkvæmt öllu framansögðu verður hinn áfrýjaði dómur stað- festur og áfrýjandi dæmdur til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. 142 Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áffrýjandi, Siglfirðingur eht., greiði stefnda, íslenska ríkinu, 200.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur Ég er samþykk því, sem segir í I. og III. kafla atkvæðis meiri hluta dómenda, en ósamþykk niðurstöðu í II. kafla þess. Eins og greinir í 1. kafla, notaði áfrýjandi ekki eingöngu sýktan fisk til bræðslu á þeim tíma, er máli skipti við mat á veiðireynslu, heldur einnig ósýktan fisk, sem hann taldi, að ekki hentaði til fryst- ingar. Við útreikning á aflahlutdeild samkvæmt 4. mgr. 3. gr. reglu- gerðar nr. 27/1997 var eingöngu miðað við frystan eða ísaðan fisk, en ekki tekið tillit til fisks, sem fór í bræðslu. Í lögum nr. 151/1996 er ekki kveðið á um það, hvernig einstaka fiskistofnar skuli nýttir eða hvernig úthlutað skuli afla úr þeim, en ráðherra er veitt heimild í 2. mgr. 4. gr. að setja ákvæði í reglugerð til að fullnægja samnings- skuldbindingum Íslands, sbr. og 19. gr. Í 1. gr. laganna er hugtakið veiðar skilgreint á þann veg, að það teljist „hvers konar nýting nytjastofna“. Bræðsla á karfa í lýsi og mjöl felur í sér nýtingu á nytjastofni. Þótt sú nýting sé ekki sambærileg að verðmætasköpun við frystingu aflans, er hér um vinnslumöguleika að ræða, sem nauðsynlegt var að taka afstöðu til, þegar fjallað var um úthlutun aflahlutdeildar, og meta til veiðireynslu í hlutfalli við nýtinguna. Samkvæmt framansögðu tel ég, að 4. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 27/ 1997 hafi ekki næga lagastoð, og beri því að ógilda úrskurð sjávar- útvegsráðuneytisins frá 21. mars 1997, að því er varðar þá ákvörðun Fiskistofu, að við úthlutun aflahlutdeildar til m/s Siglis, SI-250, skuli eingöngu miða við frystar afurðir skipsins. Einnig tel ég, að viður- kenna beri rétt áfrýjanda til þess að fá metinn til aflareynslu afla skipsins af ósýktum úthafskarfa, sem var nýttur í bræðslu. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 19. júní 1997. I. Mál þetta var höfðað með stefnu, út gefinni 21. apríl 1997, en dómstjóri Héraðsdóms Reykjavíkur féllst sama dag á beiðni stefnanda þess efnis, 143 að mál þetta sætti flýtimeðferð eftir ákvæðum XIX. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Málinu var við þingfestingu 22. s. m. frestað til greinargerðar stefnda til 5. maí sl. Þann dag var munnlegur málflutningur ákveðinn 22. maí. Fór hann fram þann dag og málið dómtekið. Stefnandi er Siglfirðingur ehf., kt. 580679-0729, Aðalgötu 34, Siglufirði. Stefndi er sjávarútvegsráðherra í. h. íslenska ríkisins. Stefnandi gerir eftirtaldar dómkröfur: 1. að ógiltur verði með dómi úrskurður sjávarútvegsráðuneytisins frá 21. mars 1997, þar sem staðfestar voru ákvarðanir Fiskistofu, dags. 7. febrúar 1997, um úthlutun aflaheimilda í úthafskarfa á Reykjaneshrygg til Siglis, SI-250, 2. að kveðið verði á um það með dómi, að stefnda hafi verið óheimilt að skerða veiðireynslu Siglis, SI-250, í úthafskarfa á Reykjaneshrygg um 301.200 kg með vísan til þess, að umræddur afli hafi verið fenginn í and- stöðu við ákvæði laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur, 3. að viðurkenndur verði með dómi réttur stefnanda til að fá metinn til aflareynslu allan afla Siglis, SI-250, í úthafskarfa á Reykjaneshrygg óháð því, hvort hann hafi verið nýttur í bræðslu eða unnar úr honum frystar af- urðir. Til vara er þess krafist, að viðurkenndur verði réttur stefnanda til að fá metinn til aflareynslu allan sannanlegan afla Siglis, SI-250, af „ósýktum“ úthafskarfa á Reykjaneshrygg óháð því, hvort hann hafi verið nýttur í bræðslu eða unnar úr honum frystar afurðir. Stefnandi krefst þess, að stefnda verði gert að greiða sér málskostnað að mati dómsins eða samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi, hvort tveggja vegna aðal- og varakröfu. Af hálfu stefnda er krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda, þ. e., að öll- um dómkröfum stefnanda verði hafnað og stefnanda gert að greiða stefnda málskostnað eftir mati dómsins. 11. Málavextir. Stefnandi á og gerir út skipið Sigli, SI-250. Skipið, sem hefur verið skráð hér á landi frá byrjun árs 1995, hefur ekki veiðileyfi, en var gert út til veiða á úthafskarfa á Reykjaneshrygg árin 1995 og 1996. Úthafskarfinn á Reykjaneshrygg er að hluta til óhæfur til frystingar vegna skemmda á fiskholdinu, en þeim valda sníkjudýr, er lifa á fiskinum. Þessi úthafskarfi hefur verið kallaður „sýktur“ og er almennt ekki nýttur til frystingar og því kastað. Siglir, SI-250, er búinn fiskimjölsverksmiðju auk búnaðar til frystingar á 144 afla og nýtir því þann hluta karfa til bræðslu, sem ekki fer í frystingu. Hefur hlutfall heildarafla Siglis, SI-250, sem hefur farið í bræðslu, verið á milli 28—- 32% í hverri veiðiferð, en hlutfall „sýkts“ karfa af heildarafla telst almennt vera um 16%. 25. maí til 15. júní 1995 stóð yfir verkfall sjómanna. Stefnandi taldi útgerð Siglis, SI-250, falla utan þess og hélt skipinu til veiða 2. júní. Voru þá fjórir skipverja, sem neituðu að fara út með skipinu við þær aðstæður, leystir frá störfum. Með dómi Félagsdóms 10. júní 1996 var talið, að stefnandi hefði með brottrekstri umræddra skipverja brotið gegn 4. og 18. gr. laga nr. 80/ 1938, og var stefnanda gert að greiða 500.000 kr. í sekt í ríkissjóð. 7. febrúar 1997 úthlutaði Fiskistofa Sigli, SI-250, til bráðabirgða aflaheim- ildum í úthafskarfa á Reykjaneshrygg á grundvelli laga nr. 151/1996 um fisk- veiðar utan lögsögu Íslands, sbr. reglugerð nr. 27/1997 um úthlutun veiði- heimilda í úthafskarfa á Reykjaneshrygg. Þar var stefnanda tilkynnt, að við útreikning á aflahlutdeild stefnanda skv. aflareynslu áranna 1995 og 1996 skyldi ekki tekið tillit til afla, sem veiddur hefði verið og nýttur í bræðslu, en auk þess skyldi frá veiðireynslu stefnanda draga 301.200 kg, sem veidd voru, meðan á verkfalli sjómanna stóð. Stefnandi mótmælti þessari ákvörð- un og kærði hana til sjávarútvegsráðuneytisins, sem staðfesti ákvarðanir Fiskistofu með úrskurði, dags. 21. mars 1997. Mál þetta er höfðað til ógildingar á úrskurði sjávarútvegsráðuneytisins og til viðurkenningar á sjónarmiðum stefnanda. Málsástæður og lagarök stefnanda. Krafa stefnanda um ógildingu úrskurðar stefnda styðst við það, að með úrskurðinum hafi stefndi með ólögmætum hætti skert rétt stefnanda til afla- hlutdeildar í úthafskarfa á Reykjaneshrygg skv. lögum nr. 151/1996 og reglu- gerð nr. 27/1997 með síðari breytingum. Stefnandi heldur því fram, að ákvörðun stefnda þess efnis að draga frá veiðireynslu skipsins 301.200 kg með vísan til þess, að umræddur afli hafi verið fenginn í andstöðu við lög nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur, hafi verið ólögmæt. Reglugerðarákvæðið, sem hin umdeilda ákvörðun hvíli á, þ. e.3. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 27/1997, skorti lagastoð. Hvorki í lögum nr. 151/1996 né lögum nr. 80/1938 sé að finna heimild til handa ráðherra að setja í reglugerð slíkt skerðingarákvæði. Þá skorti ráðherra vald til að setja í reglugerðir ákvæði um refsikennd viðurlög eða skerðingu réttinda borgara fyrir ætluð brot á lögum, nema honum hafi með skýrum hætti verið fengið slíkt vald með lögum. Telur stefnandi, að hið umdeilda reglugerðarákvæði og ákvörðun stefnda um skerðingu veiðireynslu Siglis, SI-250, á grundvelli 145 þess hafi brotið gegn 2. og 69. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944 og 1. og 2. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Stefnandi vísar einnig til þess, að samkvæmt 70. gr. laga nr. 80/1938 varði brot á ákvæðum laganna sektum og skaðabótum. Í 44. gr. laga nr. 80/1938 sé kveðið á um, að Félagsdómur dæmi í málum, er rísa út af kærum um brot á lögunum. Þá bendir stefnandi á, að í lögum nr. 80/1938 séu engin ákvæði, er fjalli um fiskveiðar eða afla, og því vandséð, hvernig hægt sé að veiða úthafskarfa í andstöðu við lögin. Stefnandi hafnar því, að Siglir, SI-250, hafi fengið nokkurn afla í andstöðu við ákvæði laga nr. 80/1938, þrátt fyrir það að Félagsdómur hafi komist að þeirri niðurstöðu með dómi, dags. 10. júní 1996, að brottrekstur fjögurra skipverja Siglis, SI-250, 12. júní 1995 hafi brotið gegn 4. og 18. gr. laga nr. 80/1938. Fyrir það brot hafi stefnanda verið refsað með sekt í ríkissjóð, að fjárhæð 500.000 kr. Stefnandi leggur jafn- framt á það áherslu, að í dómi Félagsdóms sé ekki kveðið á um það, að veiðar eða afli Siglis, SI-250, dagana 2.-15. júní 1995 hafi brotið gegn ákvæðum laga nr. 80/1938. Stefnandi telur samkvæmt þessu, að ákvæði reglugerðar nr. 27/1997 þess efnis, að við mat á veiðireynslu skuli ekki tekið tillit til afla, sem fenginn hafi verið í andstöðu við lög nr. 80/1938, skorti lagastoð. Þá heldur stefn- andi því fram, að þar sem ákvæðið feli í sér ákvörðun um viðurlög fyrir ætl- uð lögbrot, brjóti það gegn 69. gr. stjórnarskrárinnar með þrennum hætti. Í fyrsta lagi sé kveðið á um viðurlög fyrir háttsemi, sem gerðist fyrir gildis- töku ákvæðisins, í öðru lagi skorti lagastoð fyrir refsinæmi háttseminnar, og í þriðja lagi sé í ákvæðinu kveðið á um aðra og þyngri refsingu en ákvæði laga nr. 80/1938 heimili fyrir brot á þeim lögum, enda verði í því tilfelli tal- ið, að hægt verði að fá afla í andstöðu við lög nr. 80/1938. Fiskistofu og/eða sjávarútvegsráðuneytinu sé ekki falið að dæma um það, hvort brotið hafi verið gegn ákvæðum laga nr. 80/1938, enda brjóti það gegn 70. gr. stjórnarskrárinnar. Stefnandi telur tilraun sjávarútvegsráðherra til að gera félaginu frekari viðurlög en kveðið var á um í dómi Félagsdóms fyrir brot á lögum nr. 80/1938 gróft brot á 67. gr. laga nr. 80/1938 og 116. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 69. gr. laga nr. 80/1938, en þessi ákvæði eiga að tryggja aðila gegn því að þurfa að svara tvisvar til sakar fyrir sama brot. Þá telur stefn- andi framsal refslákvörðunar og refsivalds til Fiskistofu með reglugerð nr. 21/1997 grótt brot á 69. gr. og 70. gr. stjórnarskrárinnar og afturvirkni refs- ingarinnar berlegt brot á 69. gr. stjórnarskrárinnar og 7. gr. mannréttinda- sáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994. Stefnandi ítrekar, að jafnvel þótt talið verði, að Fiskistofa hafi einungis verið að framfylgja almennum skilyrðum við mat á veiðireynslu, hafi ráð- 146 herra skort lagaheimild til að setja slíkt skilyrði eða skerða aflareynslu ein- stakra aðila á þessum forsendum. Þá vísar stefnandi til þess, að umrædd regla geti ekki talist almenn, þar sem einungis sé skert aflareynsla aðila fyrir tiltekin og afmörkuð lögbrot og beinist að atburðum, sem þegar hafi gerst. Stefnandi bendir á, að þær útgerðir, sem gerast sekar um brot gegn „fisk- veiðilöggjöf, vinnulöggjöf eða almennum hegningarlögum“ eða öðrum lög- um en lögum nr. 80/1938 og nr. 20/1987, séu ekki sviptar veiðireynslu vegna þeirra brota, og því fái rökstuðningur ráðuneytisins ekki staðist. Þá telur stefnandi, að í rökstuðningi ráðuneytisins felist ákveðin staðfesting á þeirri augljósu mismunun, sem felist í ákvæðum reglugerðarinnar og komi í veg fyrir, að þau geti talist almenn eða réttlætt sem slík, enda sé ekki um það að ræða, að öll hugsanleg lögbrot útgerða við veiðar á úthafskarfa séu með- höndluð með sama hætti eða valdi skerðingu á aflareynslu. Telur stefnandi, að með setningu sérreglu um sviptingu veiðireynslu fyrir brot gegn lögum nr. 80/1938 og lögum nr. 20/1987 hafi stefndi brotið gegn þeirri grundvallar- reglu, að allir skuli vera jafnir fyrir lögum, sbr. 65. gr. stjórnarskrárinnar og ll. gr. stjórnsýslulaga nr. 37/1993. Stefnandi fullyrðir, að ráðherra hafi ekki vald til að setja í reglugerð önn- ur skilyrði eða aðrar efnisreglur en fram koma í þeim lögum, sem ráðherra er að framfylgja með setningu viðeigandi reglugerðar, enda er ráðherra með því að grípa fram fyrir hendur löggjafans með ólögmætum hætti, sbr. 2. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33/1944. Lagastoð hafi skort fyrir þeirri ákvörðun stefnda að hafna því að telja til aflareynslu Siglis, SI-250, þann afla, sem nýttur hefur verið í bræðslu. Telur stefnandi, að hvorki í lögum nr. 151/1996 né reglugerð nr. 27/1997 sé að finna heimild til handa stefnda til að undanskilja frá veiðireynslu Siglis, S1-250, afla, sem nýttur hefur verið í bræðslu. Í 1. gr. laga nr. 151/1996 komi skýrlega fram, að veiðar samkvæmt lögunum skuli teljist hvers konar nýting nytjastofna. Í 2. mgr. 5. gr. laganna segi, að sé tekin ákvörðun um að tak- marka heildarafla úr slíkum stofni, sem samfelld veiðireynsla sé á, skuli aflaheimild einstakra skipa ákveðin á grundvelli veiðireynslu þeirra miðað við þrjú bestu veiðitímabil þeirra undangengin sex veiðitímabil. Ákvæði reglugerðar nr. 27/1997 sé efnislega samhljóða lögunum, og í reglugerðinni sé engar heimildir að finna til þess að undanskilja afla, er nýttur hafi verið til bræðslu, við mat á veiðireynslu. Hafnar stefnandi algerlega þeim skiln- ingi Fiskistofu, að heimilt sé að gagnálykta út frá 4. mgr. 3. gr. reglugerðar- innar á þá leið, að þar sem ekki sé tiltekið í greininni, hvert skuli vera nýt- ingarhlutfall við útreikning á afla, er nýttur hefur verið í bræðslu, beri að undanskilja hann við útreikning heildarafla. 147 Stefnandi telur samkvæmt ofanskráðu, að til veiða samkvæmt lögum nr. 151/1996 skuli telja allan afla óháð því, hvernig hann var að lokum nýttur, enda er það hin almenna regla. Fullyrðir stefnandi, að til þess að undan- tekningarregla þess efnis, að karfi, sem veiddur hefur verið og nýttur til bræðslu, skuli ekki teljast til veiða eða veiðireynslu úr úthafskarfastofnun- um á Reykjaneshrygg, fái staðist, hefði verið nauðsynlegt að kveða á um það í lögum nr. 151/1996. Samkvæmt framansögðu beri því að viðurkenna rétt stefnanda til að fá allan úthafskarfaafla Siglis, SI-250, metinn til afla- reynslu óháð því, hvort hann hafi verið nýttur í bræðslu eða unnar úr hon- um frystar afurðir. Varakrafa stefnanda er studd þeim rökum, að verði stefnda talið heimilt að líta fram hjá ætluðum afla Siglis, SI-250, af „sýktum“ úthafskarfa við mat á veiðireynslu, eigi stefnandi eftir sem áður rétt til þess að fá metinn til veiðireynslu allan sannanlegan afla af „ósýktum“ úthafskarfa. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi vísar til þess, að Ísland sé aðili að samningi um framtíðarsam- vinnu ríkja um fiskveiðar á Norðaustur-Atlantshafi, sbr. lög nr. 68/1981, en samningurinn er birtur sem fylgiskjal með lögunum. Á ársfundi Norð- austur-Atlantshafsfiskveiðinefndarinnar (NEAFC) í nóvember 1996 hafi orðið samkomulag með aðildarríkjunum um nýtingu úthafskarfastofnsins á Reykjaneshrygg árið 1997. Samkvæmt því komu 45.000 lestir af úthafskarfa í hlut Íslands. Það magn sé miðað við hirtan fisk og miðist við 5. grein áður- nefnds samnings. Þegar fjallað var um stjórn veiða á þessum stofni innan NEAFC, hafi verið talið, að eina leiðin væri að miða þann heildarafla, sem kom í hlut hverrar þjóðar, við þann afla, er að landi kæmi, og var þá gert ráð fyrir, að allur ósýktur fiskur væri nýttur til frystingar. Hlutfall þessa sýkta fisks sé breytilegt, en hafi að meðaltali verið talið nærri 16%. Veiðar á karfa til bræðslu hafa ekki verið stundaðar síðustu 2-3 áratugi. Með reglugerð um úthlutun veiðiheimilda úthafskarfa á Reykjaneshrygg nr. 27 frá 27. janúar 1997 var sú ákvörðun tekin að úthluta hverju skipi, sem stundað hafði veiðar á úthafskarfa tiltekinn tíma, aflahlutdeild í úthafs- karfa, sbr. 5. gr. laga um fiskveiðar utan lögsögu Íslands nr. 51/1996. Afla- hlutdeild skips sé reiknuð í hlutfalli við afla þess þrjú bestu veiðiárin al- manaksárin 1991-1996. Í 3. gr. reglugerðarinnar segi, að ekki skuli taka tillit til afla, sem fenginn sé í andstöðu við ákvæði laga nr. 80/1938 um stéttar- félög og vinnudeilur og laga nr. 20/1987 um sjómannadag. Þá segi, að vegna afla árið 1996 skuli aðeins miða við afla, sem tekinn er af aflaheimildum Ís- lands. 148 Í lokamálsgrein 3. gr. sér kveðið á um, hvernig reikna skuli út afla ein- stakra skipa viðmiðunarárin. Sé miðað við 55% nýtingu, hafi úthafskarfa verið landað hausskornum, en við 30% nýtingu, hafi karfanum verið landað flökuðum með roði og beinum. Til skýringar skuli þess getið, að uppistaða úthafskarfaaflans hafi verið unnin með því móti, að karfinn hefur verið hausaður og síðan frystur. Nýtingin hafi lengst af verið talin u. þ. b. 50%, en heldur aukist með árunum, og því hafi viðmiðun í reglugerðinni verið ákveðin 55% hjá þeim skipum, sem hausa og frysta aflann, en 30% hjá þeim, sem flaka hann. Þó sé ljóst, að nýting hljóti að vera nokkuð mismun- andi hjá einstökum skipum, m. a. eftir aflamagni, tækjakosti, ástandi fisks- ins og jafnvel vandvirkni áhafnar. Hins vegar hafi ekki verið talið fært að meta nýtingu einstakra veiðiskipa, enda um mjög flókið ferli að ræða og engar upplýsingar legið fyrir um þau atriði, sem til þess væru nauðsynlegar. Sú aðferð að leggja fasta nýtingu til grundvallar útreikningi á afla hafi verið í samræmi við þá framkvæmd, sem notuð hafi verið, þegar árlegur heildar- afli Íslands hafi verið gefinn upp til NEAFC. Í samræmi við ofangreind sjónarmið hafi Fiskistofa úthlutað útgerð stefnanda veiðiheimildum. Ekki hafi verið tekið tillit til annarra afurða Siglis, SI-250, en frystra. Þar sem skipið stundaði veiðar, á meðan verkfall Sjómannasambands Íslands og aðildarfélaga þess stóð yfir, hafi sá afli, sem fenginn var þann tíma, 301.200 kg, ekki komið til álita við útreikning afla- hlutdeildar. Stefndi telur það almenna reglu, að afli, sem fenginn sé með lögbrotum, veiti ekki aflareynslu. Brot á lögum eigi ekki að geta veitt óeðlilegan ávinn- ing. Þegar reglugerð nr. 27/1997 var gefin út, lá fyrir, að einhver skip hefðu stundað veiðar í andstöðu við lög nr. 80/1938. Því hafi verið kveðið á um það með skýrum hætti í reglugerðinni, að afli, fenginn í andstöðu við þau lög, skyldi ekki metinn til aflareynslu. Við setningu reglugerðarinnar höfðu hins vegar engar útgerðir orðið uppvísar að því að stunda úthafsveiðar í andstöðu við fiskveiðilöggjöf eða almenn hegningarlög, og því var óþarft að tilgreina sérstaklega, að slík brot hefðu sömu afleiðingar og brot á lögum nr. 80/1938. Samkvæmt dómi Félagsdóms frá 10. júní 1996 liggi það fyrir, að vinnustöðvun verkalýðsfélagsins Vöku hafi að formi og efni verið gild fyrir stefnanda, og hafi því útgerð Siglis, SI-250, verið óheimilt lögum samkvæmt að halda skipinu til veiða þann tíma, sem verkfallið stóð yfir. Um þetta efni sé dómur Félagsdóms endanlegur. Um þá kröfu, að viðurkenndur verði með dómi réttur stefnanda til að fá metinn til aflareynslu allan afla Siglis, SI-250, á úthafskarfa óháð því, hvort hann hafi verið bræddur eða unnar úr honum frystar afurðir, vísar stefndi 149 til rökstuðnings í stjórnsýsluúrskurði sjávarútvegsráðuneytisins frá 21. mars 1997 svo og til þeirra málsraka, sem fram koma í málavaxtalýsingu í greinargerð þessari. Gildir hið sama um varakröfu stefnanda þess efnis, að viðurkenndur verði réttur hans til að fá metinn til aflareynslu allan sannan- legan afla skipsins af ósýktum úthafskarfa óháð því, hvort hann hafi verið nýttur í bræðslu eða unnar úr honum frystar afurðir. Vegna þeirra gagna og röksemda, sem nú hafa komið fram af hálfu stefn- anda, bendir stefndi á, að við samanburð á fram lögðum skjölum komi fram, að skoðanir stefnanda um nýtingu afla í frystingu og mjölvinnslu séu nokkuð á reiki. Varakrafa stefnanda sé, að allur ósýktur karfi án tillits til þess, hvort hann er bræddur eða frystur, verði reiknaður til aflareynslu skipsins. Stefn- andi leggi ekki fram nein gögn um, hve mikill hluti aflans hafi verið sýktur, en miðað sé í stefnu við 16%. Af tölum stefnanda verði ekki dregin önnur ályktun en sú, að bræddar hafi verið rúmlega 2.065 lestir af ósýktum fiski um borð í skipinu og tæp 37% af heildaraflanum þannig farið til bræðslu. Í stefnu sé látið að því liggja, að hluti hins ósýkta afla sé ekki hæfur til frystingar, en útgerðir annarra skipa hafi fryst hann og ísað og því fengið þann afla metinn til aflareynslu. Þessari röksemd hafnar stefndi. Við nýt- ingu úthafskarfastofnsins sé miðað við, að allur ósýktur fiskur væri nýttur til manneldis, en við veiðar á þessum stofni fæst aðeins kynþroska fiskur, og er því enginn smáfiskur í aflanum. Frákast sé því lítið sem ekkert nema af sýktum fiski. Í stefnunni sé leitast við að leiða rök að því, að rúmlega 2000 lestir af ósýktum fiski hafi verið bræddar um borð í skipi stefnanda, án þess að því til staðfestingar liggi nokkur frekari gögn. Af hálfu stefnda er slíkt talið með ólíkindum, einkum ef litið er til þess verðmætismunar, sem sé á bræddum fiski og fiski, sem nýttur er til manneldis. Í gildandi lögum um stjórn og nýtingu auðlinda hafsins sé farið eftir þeirri meginreglu, að fiskistofnarnir séu nýttir á sem hagkvæmastan hátt fyrir þjóðarbúið, sbr. 1. gr. laga nr. 38/1990, 1. gr. laga nr. 151/1996 og Í. gr. laga nr. 57/1996. Hafi bræðsla á ósýktum, nýtanlegum fiski verið stunduð um borð í skipi stefnanda í þeim mæli, sem ráða megi af stefnu, telur stefndi, að slíkt hafi brotið gegn þeirri nýtingarstefnu, sem mörkuð er í áðurgreind- um lögum, og leggur áherslu á, að ekki megi til þess koma, að slík um- gengni um auðlindir geti aukið hlut skips stefnanda á kostnað annarra, sem staðið hafi skynsamlegar að verki. Því virðist haldið fram af stefnanda, að við ákvörðun á veiðireynslu beri að líta til alls afla, sem skip kemur með að landi, án tillits til þess, hvernig 150 aflinn er nýttur. Af hálfu stefnda sé hins vegar litið svo á, að í þessu tilviki merki afli þann úthafskarfa, sem fiskiskip fær í veiðarfæri sín og kemur á þilfar fiskiskips. Úr frystitogara, sem ekki sé búinn til bræðslu, sé miðað við, að 46% af karfaaflanum komi að landi. Úr frystitogara, sem búinn sé bræðslu, komi allur afli á land. Með því að beita þeirri reglu að miða ein- göngu við nýtingu hinna frystu afurða sé ekki gengið á rétt þess skips, sem bræðir hluta aflans, og sú regla eigi að endurspegla afla skipanna, hafi rétt verið að málum staðið. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að sú aðferð, sem ákveðin er í 4. mgr. 4. gr. reglugerðar nr. 27/1997 til útreiknings aflareynslu og til útreikn- ings aflamarks, sbr. 2. mgr. 4. gr., sé eðlileg og réttmæt til að ná þeim mark- miðum, sem að er stefnt, þ. e. að tryggja jafnræði með þeim aðilum, er veiðarnar hafa stundað, og skynsamlega nýtingu fiskistofnsins. Stefndi telur, að slík almenn heimild til að setja reglur um útreikning aflahlutdeildar felist í 19. gr. laga nr. 51/1996 um veiðar utan lögsögu Ís- lands, sbr. einnig 4. gr. laga nr. 68/1981 um framtíðarsamvinnu ríkja um fisk- veiðar í Norðaustur-Atlantshafi. III. Forsendur og niðurstaða. Með lögum nr. 68/1981 var ríkisstjórninni heimilað að fullgilda fyrir Ís- lands hönd samning frá 18. nóvember 1980 um framtíðarsamvinnu ríkja um fiskveiðar á Norðaustur- Atlantshafi. Í 2. gr. laganna kemur fram, að sjávar- útvegsráðherra sé heimilt að setja reglur um framkvæmd samningsins. Sam- kvæmt 1. tl. 3. gr. laganna samþykkja samningsaðilar að setja á stofn og starfrækja Norðaustur-Atlantshafsfiskveiðinefnd, sem í lögunum er kölluð nefndin. Á ársfundi nefndarinnar í nóvember 1996 varð samkomulag með aðildar- ríkjum um nýtingu úthafskarfastofnsins á Reykjaneshrygg árið 1997. Í hlut Íslands komu 45.000 tonn. Hluti úthafskarfastofnsins á Reykjaneshrygg er sýktur og óhæfur til fryst- ingar vegna sníkjudýra, sem vaxa á fiskinum og ganga inn í fiskholdið. Hlutfall sýkts fisks telst að meðaltali 16%, og er þeim fiski að jafnaði hent. Í3. gr. laga nr. 151/1996 um fiskveiðar utan lögsögu Íslands segir, að ráð- herra geti sett reglur um veiðar íslenskra skipa utan lögsögu, sem nauðsyn- legar séu til að fullnægja almennum skyldum Íslands til verndunar lifandi auðlindum hafsins, eins og nánar er kveðið á um í lögum þessum. Í 2. mgr. 4. gr. laganna segir, að ráðherra skuli með reglugerð binda veiðar íslenskra skipa á úthafinu sérstökum leyfum, sé það nauðsynlegt vegna alþjóðlegrar 151 samningsskuldbindingar Íslands til þess að fullnægja almennum ákvörð- unum, sem teknar eru með stoð í 3. gr., eða til verndar hagsmunum Íslands, að því er varðar fiskistofna, sem rætt er um í S. gr., og eru veiðar í þessum tilvikum óheimilar án slíkra leyfa. Skulu leyfin bundin þeim skilyrðum, sem nauðsynleg eru. Í 5. gr. laganna segir, að um veiðar utan lögsögu Íslands úr stofnum, sem veiðast bæði innan og utan hennar, íslenskum deilistofnum, skuli gilda ákvæði laga um stjórn fiskveiða, eftir því sem við getur átt, sbr. þó ákvæði þessarar greinar. Samkvæmt 1. gr. laga nr. 38 frá 1990 um stjórn fiskveiða segir, að nytja- stofnar á Íslandsmiðum séu sameign íslensku þjóðarinnar. Markmið laga þessara er að stuðla að verndun og hagkvæmri nýtingu þeirra og tryggja með því trausta atvinnu og byggð í landinu. Í 13. gr. laganna segir, að ráð- herra geti sett nánari reglur um framkvæmd þeirra. Reglugerð nr. 27/1997 um úthlutun veiðiheimilda í úthafskarfa á Reykja- neshrygg er sett með heimild í nefndum lögum og til þess ætluð að tryggja samningsskyldur Íslands samkvæmt alþjóðasamningi um veiðar á Norð- austur- Atlantshafi. Í 1. mgr. 3. gr. reglugerðarinnar segir: „Hverju íslensku fiskiskipi skal reiknuð aflahlutdeild í úthafskarfa, sem úthlutað er sam- kvæmt reglugerð þessari, og skal aflahlutdeild hvers skips reiknuð í hlutfalli við afla skips, miðað við þrjú bestu veiðiár þess almanaksárin 1991-1996.“ Í 4. mgr. 3. gr. reglugerðarinnar kemur svo fram, að við útreikning afla samkvæmt greininni skuli miða við 55% nýtingu, hafi úthafskarfanum verið landað hausskornum, en 30%, hafi honum verið landað flökuðum með roði og beinum. Hinn 7. mars 1997 úthlutaði Fiskistofa 51 skipi aflahlutdeild í úthafskarfa á Reykjaneshrygg. Skipi stefnanda, Sigli, SI-250, var sama dag úthlutað aflahlutdeild í úthafskarfanum og aflamarki árið 1997. Úthlutun þessi var byggð á útreikningsgrunni 3. gr. reglugerðarinnar og er ágrein- ingslaus að öðru leyti en því, er varðar þá ákvörðun Fiskistofu að telja ekki með til veiðireynslu skipsins þann hluta aflans, sem bræddur var, svo og að draga frá veiðireynslu skipsins þann afla, sem fenginn var, meðan á sjó- mannaverkfalli stóð. Í úrskurði sjávarútvegsráðuneytisins frá 21. mars 1997 kemur fram, að er fjallað hafi verið um stjórn úthafskarfaveiða innan Norðaustur-Atlantshafs- fiskveiðinefndarinnar, hafi verið talið eðlilegra í framkvæmd og einfaldara í eftirliti að miða heildaraflaheimildir og aflaheimildir einstakra þjóða við ósýktan fisk, þ. e. þann hluta aflans, sem almennt sé komið með að landi og unnt að staðreyna. Til skipta milli landa hafi því verið ósýktur úthafskarfi, en sýktur fiskur verið utan kvóta, hvort sem honum var hent fyrir borð eða hann nýttur til bræðslu. Eingöngu aflareynsla af ósýktum fiski hafi verið notuð til viðmiðunar við skiptingu aflaheimilda. 152 Í lögum nr. 151/1996 er ekki kveðið á um það, hvernig einstaka fiski- stofnar skuli nýttir eða hvernig úthlutað skuli afla úr þeim. Þess í stað er ráðherra veitt heimild í 2. mgr. 4. gr. laganna til þess í reglugerð að binda veiðar íslenskra skipa á úthafinu þeim sérstöku leyfum, sem nauðsynleg eru talin hverju sinni. Skal þá m. a. miða við veiðireynslu, sem nánar er kveðið á um í 5. gr. laganna. Ákvæði 4. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 27/1996 felur það í sér, að við út- reikning afla samkvæmt greininni skuli miða við ósýktan karfa, sem komið er með frystan að landi. Þetta voru þau sjónarmið, sem lágu að baki, þegar ákveðin var heildaraflaheimild úthafskarfastofnsins svo og aflaheimildir einstakra þjóða, enda skip þau, sem þessar veiðar stunda, venjulegir frysti- togarar án sérstaks útbúnaðar til að bræða aflann. Þessari viðmiðun var einnig beitt, þegar hluta Íslands var skipt milli þeirra skipa, sem rétt áttu til úthlutunar veiðiheimilda í úthafskarfa á Reykjaneshrygg árið 1997. Reglu- gerðarákvæði þetta er þannig í samræmi við samning Norðaustur-Atlants- hafsfiskveiðinefndarinnar, sem áður var vísað til. Ákvæði 3. gr. reglugerðar- innar felur það einnig í sér, að stefnanda er heimilt að nýta bæði sýktan karfa sem og ósýktan til bræðslu, án þess að sá hluti aflans teldist til afla- hlutdeildar skipsins. Með þeim hætti getur stefnandi fullnýtt kosti skipsins til að skapa verðmæti úr öllum veiddum afla. Heimildir ráðherra samkvæmt lögum nr. 151/1996 til að binda veiðileyfi skilyrðum á grundvelli veiðireynslu eru víðtækar, og er takmörkunin, sem kveðið er á um í 4. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 27/1996, innan marka þeirra. Með hliðsjón af því og að öðru leyti með vísan til þess, sem hér að framan hefur verið rakið, ber að hafna þeirri málsástæðu stefnanda, að skort hafi lagaheimild til að setja með reglugerð ákvæði, sem fól í sér, að bræðslu- fiskur teldist ekki til afla í skilningi 3. gr. hennar. Ber því að sýkna stefnda af þeirri aðalkröfu stefnanda, að sér beri aukin aflahlutdeild, vegna þess að hann hafi nýtt ósýktan karfa til bræðslu. Um varakröfu stefnanda ber að vísa til sömu efnisraka og hér að framan. Með dómi Félagsdóms frá 10. júní 1996 í máli Alþýðusambands Íslands f. h. Sjómannasambands Íslands vegna verkalýðsfélagsins Vöku gegn Sigl- firðingi hf. var komist að þeirri niðurstöðu, að vinnustöðvun verkalýðs- félagsins Vöku hefði að formi og efni verið gild gagnvart stefnanda í því máli. Jafnframt var stefnandi talinn hafa brotið gegn 18. gr. laga nr. 80/1938. Um þetta atriði er niðurstaða Félagsdóms bindandi í því máli, sem hér er til úrlausnar. Óumdeilt er, að afli Siglis, SI-250, á tímabilinu nam samtals 301.200 kg og að ekki var af hálfu Fiskistofu miðað við þann afla við útreikninga á 153 aflareynslu skipsins. Hefði þessi afli verið talinn með til veiðireynslu, hefði það falið í sér mismunun gagnvart þeim skipum, sem þessar veiðar stund- uðu og fóru að lögum. Ákvörðun Fiskistofu hvíldi því á samræmi og jafn- ræði í lagalegu tilliti. Til áréttingar þessari meginreglu var síðan kveðið á um það í 3. mgr. 3. gr. reglugerðar nr. 27/1997, að ekki skuli tekið tillit til afla, sem fenginn er í andstöðu við ákvæði laga nr. 80/1938 um stéttarfélög og vinnudeilur og laga nr. 20/1987 um sjómannadag. Afli sá, sem veiddur var á umræddum tíma, var nýttur svo sem annar afli skipsins. Ekki er því fallist á, að í ákvörðun Fiskistofu hafi falist refsing eða viðurlög. Samkvæmt þessu er ekki fallist á með stefnanda, að stefndi hafi brotið gegn ákvæðum stjórnarskrárinnar, þegar veiðireynsla Siglis, SI-250, var skert um það, sem aflaðist, meðan á umræddu verkfalli stóð. Með vísan til þess, sem hér hefur verið rakið, ber að sýkna stefnda af öll- um kröfum stefnanda í málinu. Rétt þykir eftir atvikum, að hvor aðili beri sinn hluta málskostnaðar. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, sjávarútvegsráðherra fyrir hönd íslenska ríkisins, skal vera sýkn af kröfum stefnanda, Siglfirðings ehf., í málinu. Málskostnaður fellur niður. 154 Fimmtudaginn 15. janúar 1998. Nr. 405/1997. — Ákæruvaldið (Bragi Steinarsson vararíkissaksóknari) gegn Heiðari Á gústi Ólafssyni (Vilhjálmur Þórhallsson hrl.) Á frýjunarfrestur. Frávísun frá Hæstarétti. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Haraldur Henrysson. Ríkissaksóknari skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 2. sept- ember 1997 á grundvelli a-liðar 147. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Í stefnunni var af hálfu ákæruvalds einvörðungu krafist endurskoðunar og endurmats á refsingu og sviptingu öku- réttar á grundvelli eigin sakaferlis ákærða. Eftir uppkvaðningu héraðsdóms kom í ljós, að niðurstaða hans var reist á sakavottorði annars manns en ákærða. Samkvæmt ákvörðun Hæstaréttar var málið eingöngu flutt um formhlið þess. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti kom fram, að endanlegar dómkröfur ákæruvalds voru þær, að refsi- ákvörðun og svipting ökuréttar yrðu staðfestar, en hvor tveggja grundvölluð á sakaferli ákærða samkvæmt hans eigin sakavottorði. Ákærði krefst þess, að málinu verði vísað frá Hæstarétti. Héraðsdómur var kveðinn upp 2. júlí 1997. Hann var birtur ákærða 21. júlí 1997, en ákærði óskaði ekki áfrýjunar innan frests, sem hann hafði til áfrýjunar samkvæmt 2. mgr. 151. gr. laga nr. 19/ 1991, sbr. 11. gr. laga nr. 37/1994. Svo sem fyrr segir, áfrýjaði ríkissak- sóknari málinu ekki fyrr en 2. september 1997. Voru þá liðnar meira en átta vikur frá uppkvaðningu héraðsdóms og því liðinn áfrýjunar- frestur samkvæmt 152. gr. laga nr. 19/1991, sbr. 12. gr. laga nr. 37/ 1994. Af þeim sökum verður máli þessu af sjálfsdáðum vísað frá Hæstarétti. Um greiðslu áfrýjunarkostnaðar fer, svo sem greinir í dómsorði. 155 Dómsorð: Málinu er vísað frá Hæstarétti. Áfrýjunarkostnaður málsins greiðist úr ríkissjóði, þar með talin málsvarnarlaun skipaðs verjanda ákærða fyrir Hæstarétti, Vilhjálms Þórhallssonar hæstaréttarlögmanns, 25.000 krónur. Dómur Héraðsdóms Reykjaness 2. júlí 1997. Ár 1997, miðvikudag 2. júlí, er á dómþingi í Héraðsdómi Reykjaness, sem haldið er á reglulegum þingstað í Hafnarfirði af Má Péturssyni héraðs- dómara, kveðinn upp dómur í málinu nr. S-100/1997: Ákæruvaldið gegn Heiðari Á gústi Ólafssyni. 1. Mál þetta, sem dómtekið var að lokinni aðalmeðferð 11. júní 1997, er höfðað af sýslumanninum í Keflavík með ákæru, út gefinni 24. mars 1997 og þingfestri 18. apríl sama ár, á hendur Heiðari Á gústi Ólafssyni, kt. 071075- 4439, Eyjaholti 14, Garði, fyrir nytjastuld og ölvunarakstur með því að hafa aðfaranótt sunnudagsins 2. mars 1997 ekið bifreiðinni JU-923 án heimildar og undir áhrifum áfengis frá Heiðarhvammi 8, Keflavík, að félagsheimilinu Sæborg, Garðabraut 69 a, Garði (mál nr. 34-1997-903). Telst þetta varða við 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 20/1956 og 1. mgr. 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Þess er krafist, að ákærði verði dæmdur til refsingar, sbr. 1. mgr. 259. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, sbr. 1. gr. laga nr. 20/1956 og 100. gr. umferðarlaga, og sviptingar ökuréttar, sbr. 101. gr. og 102. gr. umferðarlaga, sbr. 25. og 26. gr. laga nr. 44/1993. Af hálfu ákærða er krafist sýknu af ákæru fyrir ölvunarakstur skv. 45. gr. umferðarlaga nr. 50/1987. Að öðru leyti er krafist vægustu refsingar, er lög leyfa, og að hún verði skilorðsbundin. Þá er krafist málskostnaðar til handa ákærða úr ríkissjóði. I. Ákærði hefur játað nytjastuld þann, sem honum er gefinn að sök, en þrætt fyrir að hafa verið undir áhrifum áfengis við aksturinn. Samkvæmt skýrslum lögreglunnar í Keflavík var það kl. 5.00 aðfaranótt sunnudags 2. mars 1997, sem hringt var og tilkynnt, að verið væri að stela bifreiðinni JN-923, er stæði við Heiðarhvamm 8 í Keflavík. Fóru lögreglu- menn þegar á vettvang, og er þeir höfðu tal af kæranda, eiganda bifreiðar- innar, Þórhalli Garðarssyni, kt. 020370-4599, Heiðarhvammi 8, Keflavík, 156 skýrði hann þeim frá því, að hann hefði þá skömmu fyrr, rétt fyrir kl. 5, verið á leið til vinnu. Hefði hann verið kominn út og búinn að gangsetja bifreið sína, en gengið inn aftur og verið inni rétt innan við fimm mínútur. En er hann gekk út aftur, hefði hann séð, að maður var sestur undir stýri bifreiðarinnar, og hefði hann ekið henni burt. Kvaðst hann telja, að maður- inn, sem var undir stýri, væri ákærði, sem byggi í Garðinum. Héldu lögreglumennirnir nú út í Garð, fundu bifreiðina óskemmda á bif- reiðastæði við félagsheimilið Sæborg, Garðabraut 69 a, óku síðan að heim- ili ákærða að Eyjaholti 14, knúðu þar dyra, en fengu ekkert svar. Héldu þeir þangað í annað sinn kl. 9.00 og börðu að dyrum, en var ekki svarað. Höfð- ust þeir þá ekki að frekar að svo stöddu. Mánudaginn 3. mars kl. 11.16 tókst lögreglunni að finna ákærða og færa til yfirheyrslu. Ekki var tekið blóðsýni, enda liðið á annan sólarhring, frá því að hinn heimildarlausi verknaður ákærða var framinn. Ill. Þá er ákærði var fyrst yfirheyrður laust fyrir hádegi mánudaginn 3. mars 1997, þrætti hann fyrir nytjastuld, sagði kunningja sinn, Arnar Hólm Bjarnason, hafa ekið sér heim eftir samkvæmi, sem hann hefði verið í að Heiðarbóli 6, Keflavík, sem er þvergata á Heiðarhvamm og sjónmál þaðan, að Heiðarhvammi 8. Kvaðst ákærði hafa verið „vel fullur“. Nánar spurður kvaðst ákærði hafa hafið drykkju um hádegisbil laugar- daginn 1. mars, drukkið þá einn bjór, farið síðan á veitingahúsið Flugkaffi og keypt sér hálfan lítra af bjór og farið með hann heim til kunningja síns, Guðmundar Haukssonar, drukkið bjórinn þar og eitthvað af víni. Þeir hafi síðan farið á veitingastaðinn Pizzu 67 og fengið sér að borða. Ákærði kvaðst hafa drukkið þar tvo til þrjá hálfs lítra bjóra. Þaðan kvaðst ákærði hafa farið á Kaffi Keflavík og keypt sér þar fjóra hálfs lítra bjóra, en síðan haldið á skemmtistaðinn Strikið. Ákærði kvaðst ekki muna, hvort og þá hve mikið áfengi hann drakk þar, en þó ekki hafa verið svo ölvaður, að minnið hefði „dottið út“ hjá sér um kvöldið eða nóttina. Eftir að þessari skýrslutöku lauk mánudaginn 3. mars kl. 12.00, var ákærði færður í fangahús vegna málsrannsóknar. Síðdegis yfirheyrði lög- reglan nokkur vitni. Að fengnum þeim skýrslum var ákærði yfirheyrður að nýju, en hann hafði þá fengið réttargæslumann. Breytti ákærði þá fram- burði sínum, játaði nytjastuldinn og bar eftirfarandi um áfengisneyslu sína og áfengisáhrif við aksturinn: „Mætti segist hafa verið „léttur“ og varla fundið á sér. Er honum þá bent á framburð sinn við fyrri skýrslutöku lögreglu, þar sem fram kemur, að 157 hann hafi verið „vel fullur“ og drukkið bjór um kvöldið. Kveður hann þá áfengisvímu hafa verið runna af sér að einhverju leyti, þegar hann tók bif- reiðina. Er hann þá spurður, hvort hann hafi haft samband við Adda (Arnar Hólm Björnsson) og beðið hann að segja ósatt við skýrslutöku hjá lögreglu. Viðurkenndi hann það. Kvaðst hann hafa ætlað að reyna að sleppa þannig frá þessu, þar sem hann hefði ekki verið tekinn við akstur bifreiðarinnar. Kvaðst hann nú hafa skýrt satt og rétt frá þessu. Var hann þá beðinn að lesa yfir fyrri skýrslu, sem hann gaf hjá lögreglu kl. 11.16. Vildi hann þá bæta við, að hann hefði drukkið 4 hálfs lítra bjóra um kvöldið til miðnættis og líka fyrr um daginn bjór (flöskubjór) heima hjá Sóleyju, frænku sinni, bjór heima hjá Adda (Prince Christian), keypt hálfan lítra af bjór á Kaffi Flugi, sem hann hefði tekið með sér heim til Guð- mundar Haukssonar og drukkið þar, og loks hafa drukkið eitthvert vín heima hjá Guðmundi, en það hafi varla verið ofan í þá báða. Segist hann hafa hætt drykkju milli kl. 23.00--24.00, en þó hafa keypt sér bjór á „happy hour“ á Kaffi Keflavík, þar sem tveir bjórar fáist á verði eins á þessu tíma- bili.“ Fyrir dómi neitaði ákærði því, sem fyrr segir, að hafa verið undir áfengis- áhrifum við aksturinn. Hann kvaðst hafa fengið sér einn bjór um hádegis- bilið, síðan drukkið einn bjór og eitt glas af tvöföldum vodka hjá kunningja sínum, Guðmundi Haukssyni, haldið þaðan á Flugkaffi og drukkið einn bjór um kvöldmatarleytið, síðan drukkið einn bjór á Pizzu 67, farið á Kaffi Keflavík um ellefuleytið, drukkið þar tvo bjóra milli 11 og 12, en ekki drukk- ið meira eftir það fyrir aksturinn. Hann kvað ekkert áfengi hafa verið haft um hönd í samkvæmi því, sem hann var í að Heiðarbóli 6, áður en hann ók bifreiðinni. Hann kvaðst hafa verið á „fylliríi“ kvöldið áður, þ. e. á föstu- dagskvöldið. Vitnið Brynja Sigurðardóttir, kt. 171066-3289, kvaðst hafa hitt ákærða fyrir utan skemmtistaðinn Strikið eftir dansleik umrædda nótt. Hún taldi, að ákærði hefði verið „vel ölvaður“, en ekki ofurölvi. Hún og kunningi sinn, varnarliðsmaður, hafi verið á leið til kunningjakonu sinnar, sem býr að Heiðarbóli 6, þar sem hún hefði talið, að koma mætti á samkvæmi. Hefði orðið úr, að ákærði kæmi með þeim. En er þau komu að Heiðarbóli 6, hafi kunningjakonan legið áfengisdauð á gólfinu og einungis barnapían, 14 ára að aldri, verið vakandi. Því hafi ekkert orðið úr samkvæmi og hún farið eftir fáeinar mínútur ásamt varnarliðsmanninum, en ákærði orðið eft- ir. Hún kvaðst hafa verið undir áhrifum áfengis. Spurð um, hvort hún hefði séð ölvunarmerki á ákærða, kvaðst hún telja, að hann hefði verið búinn að 158 drekka, en samt ekki verið ofurölvi. Hún kvað ekkert áfengi hafa verið haft um hönd, meðan hún dvaldist að Heiðarbóli 6, en það hefði, sem fyrr segir, aðeins verið fáar mínútur. Hún kvaðst ekki hafa fundið áfengislykt af ákærða, enda hefði hún sjálf verið ölvuð. Áðurnefnd barnfóstra, Þ, f. 1982, gaf skýrslu bæði fyrir lögreglu og dómi. Hún taldi, að ákærði hefði verið ölvaður og hún fundið áfengislykt af hon- um. Hún taldi sig muna með fullri vissu, að ákærði hefði verið valtur í göngulagi, er hann gekk frá húsinu út að bifreiðinni, sem hann stal. Kvaðst hún hafa horft á eftir honum út um glugga. Arnar Hólm Björnsson, kt. 070577-3649, gaf skýrslu hjá lögreglu, en ekki fyrir dómi. Hann kvaðst hafa ekið ákærða að Katfi Keflavík umrætt kvöld 1. mars um kl. 23.00. Hann kvað ákærða þá hafa verið ölvaðan, en ekki of- urðlvi. Verjandi telur og hefur lagt áherslu á, að ákærði hafi gefið fullnægjandi skýringu á því, hvers vegna hann hafi borið rangt um ölvunarástand sitt við fyrstu skýrslutöku. Hann hafi viljað sýna fram á, að hann hafi verið svo ölv- aður, að fráleitt væri, að hann hefði getað ekið bifreiðinni slysalaust, og með því viljað afsanna nytjastuldinn. Því verði að leggja til grundvallar framburð hans fyrir dómi um áfengisneyslu og áfengisáhrif. Magnið sé svo lítið og drukkið svo löngu fyrir aksturinn, að sá framburður ákærða, að hann hafi ekki fundið til áfengisáhrifa við aksturinn, sé trúverðugur. Þá hafi aðeins tvö vitni komið fyrir dóminn, sem borið hafi um, að þau hafi séð ölv- unarmerki á ákærða fyrir aksturinn. Annað þessara vitna hafi sjálft verið ölvað, en hitt sé barn. Sakfelling verði ekki reist á slíkum framburði. Verjandi mótmælti því, að framburður Arnars Hólm Björnssonar fyrir lögreglu hefði þýðingu fyrir málið, þar eð hann hefði ekki komið fyrir dóm og því ekki verið gagnspurður. Þá hefur verjandi gagnrýnt það, að Guð- mundur Hauksson, sem ákærði heimsótti og snæddi með ákærða á Pizzu 67, var hvorki yfirheyrður af lögreglu né fyrir dómi. Niðurstöður. Miðað við þá áfengisneyslu, sem ákærði viðurkenndi fyrir dómi, sýnist sá framburður hans geta staðist, að hann hafi ekki fundið til áfengisáhrifa við aksturinn. Til hins er að líta, að sá framburður ákærða er ekki trúverðugur, að hann hafi einskis áfengis neytt á skemmtistaðnum Strikinu, þar sem hann dvald- ist, frá því að hann fór af Kaffi Keflavík um miðnætti, þar til dansleik lauk, að því er virðist um kl. 3.00. Síðastnefnt dregur úr þýðingu þess, að ákærði dró mjög úr framburði sínum fyrir lögreglu um magn neytts áfengis og ölv- 159 un, bæði hinum fyrsta, sem hann dró nánast til baka, og síðari, sem að framan er orðrétt til vitnað, en þar er bókað eftir ákærða, að hann hafi ver- ið „léttur og varla fundið á sér“, sem verður að túlka svo, að ákærði viður- kenni í þessari síðari lögregluskýrslu að hafa verið undir áhrifum áfengis í merkingu 45. gr. umferðarlaga og 2. málsliðar 2. mgr. sömu laga. Framburður vitnanna Brynju Sigurðardóttur og Þ hefur þýðingu og styrkir framangreint, enda þótt fallast megi á það með verjanda, að það veikir sönnunargildi þessa framburðar, að fyrrnefnda vitnið var ölvað, en hið síð- ara undir sakhæfisaldri, sbr. 14. gr. alm. hgl., þar á meðal um refsiábyrgð á röngum framburði fyrir dómi. Samkvæmt framansögðu og þar sem ákærði hefur skýlaust játað nytja- stuld, verður hann sakfelldur fyrir þau brot, sem honum eru gefin að sök í ákæru og teljast þar réttilega heimfærð til refsiákvæða. Samkvæmt fram lögðu sakavottorði var ákærði sviptur ökuleyfi í eitt ár frá 6. 2. 1996 með dómi Héraðsdóms Norðurlands 6. 2. 1996, og með dómi sama dómstóls 14. 10. 1996 var hann dæmdur í varðhald í 35 daga, skil- orðsbundið í tvö ár, fyrir brot á 244. gr. alm. hgl. Fyrrnefndi dómurinn hefur ítrekunaráhrif, þau er greinir í fyrri málslið 3. mgr. 102. gr. umferðarlaga, en síðarnefnda málið ber samkvæmt 60. gr. alm. hgl. að taka að nýju til meðferðar og dæma málin bæði í einu lagi og tiltaka refsingu eftir reglum 77. gr. sömu laga. Með tilliti til þeirra málsbóta, er ákærði hefur um nytjastuldinn, að öku- maður bifreiðarinnar sýndi þá ógætni að skilja bifreiðina eftir í gangi og að ákærði olli engum skemmdum á bifreiðinni, þykir mega hafa hinn nýja dóm skilorðsbundinn, að því er varðar refsivist, og dæma blandaða refsingu, fangelsi og sekt. , Refsing ákærða fyrir öll brotin í báðum málum ákveðst fjörutíu daga fangelsi, skilorðsbundið í tvö ár, og sekt að fjárhæð 100.000 kr. Ákærði er sviptur ökurétti í tvö ár frá birtingu dóms þessa. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar á meðal saksóknarlaun í ríkissjóð, 85.000 kr., og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Vilhjálms Þórhallsson- ar hrl., 85.000 kr. Dómsorð: Ákærði, Heiðar Ágúst Ólafsson, sæti fangelsi í 40 daga. Fresta skal fullnustu þeirrar refsingar, og falli hún niður að liðnum tveimur árum frá birtingu dóms þessa, haldi ákærði almennt skilorð 57. gr. laga nr. 19/1940, sbr. 4. gr. laga nr. 22/1955. Ákærði greiði sekt í ríkissjóð, að fjárhæð 100.000 kr., og komi 20 daga varðhald í hennar stað, greiðist sektin eigi innan fjögurra vikna frá birtingu dóms þessa. 160 Ákærði er sviptur ökurétti í tvö ár frá birtingu dóms þessa. Ákærði greiði allan sakarkostnað, þar á meðal saksóknarlaun í ríkissjóð, 85.000 kr., og málsvarnarlaun skipaðs verjanda síns, Vil- hjálms Þórhallssonar hrl., 85.000 kr. 161 Mánudaginn 19. janúar 1998. Nr. 27/1998. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Joseph Georg Adessa (Guðmundur Á gústsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, c- og d-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/ 1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 12. janúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 13. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. janúar 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til föstu- dagsins 20. febrúar nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Krefst varnaraðili þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en tl vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími og „vistun hans fari fram á sjúkrastofnun, en ekki Litla-Hrauni“. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst staðfestingar úrskurðar héraðsdóms. Ekki liggja fyrir viðhlítandi læknisfræðileg gögn til stuðnings þeirri varakröfu varnaraðila, að hann verði vistaður á sjúkrastofn- un. Samkvæmt því og að öðru leyti með vísan til forsendna hins kærða úrskurðar verður hann staðfestur. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 9. janúar 1998. Ár 1998, föstudaginn 9. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Arnfríði Einarsdóttur dómara- fulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur krafist þess með vísan til c- og d-liðar 6 Hæstaréttardómar Í 162 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála, að Joseph Georg Adessa, kt. 190977-4639, Aðallandi 8, Reykjavík, verði gert að sæta gæsluvarðhaldi allt til föstudagsins 20. febrúar 1998 kl. 16.00 vegna grunar um brot gegn almennum hegningarlögum nr. 19/1940, 217. gr., 244. gr., 257. gr. og 233. gr., og gegn ávana- og fíkniefnalögum nr. 65/1974. Lögreglan í Reykjavík hefur að undanförnu margsinnis haft afskipti af kærða vegna ýmiss konar afbrota. Kærði var síðast handtekinn 8. janúar sl. fyrir að hafa valdið eignaspjöllum á strætisvagni við Sjúkrahús Reykjavíkur og í framhaldi þess ráðist á mann, sem staddur var utan við bráðamóttöku sjúkrahússins. Kærði hefur alls ellefu mál skráð í málaskrá lögreglunnar í Reykjavík vegna afbrota á sl. ári og hefur, það sem af er þessu ári, tvö mál skráð. Í fram kominni kröfu eru tilgreind fjögur afbrot kærða, sem enn eru óaf- greidd hjá lögreglu, á ólíku stigi. Eitt þeirra brota kærða fólst í því að ráðast með trékylfu á dyr íbúðar að Kleppsvegi 70 í Reykjavík og skemma þær og að hóta íbúum þar lífláti. Lögregla kveður mikilvægt, að náist að sameina flest þessara mála, og kveður ákæru á hendur kærða verða gefna út á næst- unni. Kærða var 19. febrúar 1997 veitt reynslulausn, skilorðsbundið í tvö ár, á 310 daga eftirstöðvum tveggja ára fangelsisrefsingar að frádreginni 24 daga gæsluvarðhaldsvist frá 4. júlí 1995, þriggja mánaða fangelsisrefsingar frá 2. júlí 1996 og fjögurra mánaða fangelsisrefsingar frá 2. desember 1996. Með vísan til framanritaðs og rannsóknargagna, þar á meðal sakavott- orðs og málaskrár lögreglunnar í Reykjavík, þykir verða að fallast á það með lögreglustjóranum í Reykjavík, að skilyrðum c- og d-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 sé fullnægt. Þykir því verða að taka kröfu lögreglustjór- ans í Reykjavík til greina, eins og hún er fram sett og nánar greinir í úr- skurðarorði. Úrskurðarorð: Kærði, Joseph Georg Adessa, sæti gæsluvarðhaldi allt til föstudags- ins 20. febrúar 1998 kl. 16.00. 163 Þriðjudaginn 20. janúar 1998. Nr. 12/1998. Kristín Björk Axelsdóttir (Hilmar Ingimundarson hrl.) gegn tollstjóranum í Reykjavík (enginn) Kærumál. Fjárnám. Skattar. Fyrning. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 18. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 7. janúar 1998. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 5. desember 1997, þar sem staðfest var sú ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík frá 8. júlí 1997, að fjárnámsgerð varnaraðila á hendur sóknaraðila yrði fram haldið. Kæruheimild er í 4. mgr. 91. gr. laga nr. 90/1989 um að- för, sbr. 102. gr. laga nr. 92/1991. Sóknaraðili krefst þess, að ákvörð- un sýslumannsins í Reykjavík verði felld úr gildi. Hann krefst einnig málskostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili hefur ekki látið málið til sín taka fyrir Hæstarétti. Svo sem getur í hinum kærða úrskurði, barst sýslumanninum í Reykjavík 4. mars 1993 beiðni varnaraðila um fjárnám hjá sóknar- aðila vegna tryggingagjalds frá árinu 1992. Sóknaraðili fékk lög- mæta boðun til fjárnámsgerðarinnar, en kom ekki. Var fjárnám gert fyrir kröfunni Í. apríl sama árs í hluta fasteignarinnar nr. 17 við Laufásveg í Reykjavík, en það féll niður síðar af ástæðum, sem greinir í úrskurði héraðsdóms. Verður fallist á með varnaraðila, að þessi beiðni og framgangur gerðarinnar hafi slitið fyrningu kröfu hans um tryggingagjald. Krafa varnaraðila um virðisaukaskatt á rætur að rekja til endur- ákvörðunar gjalda sóknaraðila frá árinu 1991 með álagningu 25. jan- úar 1994. Þegar af þeirri ástæðu var krafan ekki fyrnd, þegar beiðni varnaraðila um fjárnám barst sýslumanni. Að þessu virtu verður hinn kærði úrskurður staðfestur. Kæru- málskostnaður verður ekki dæmdur. 164 Dómsorð: Úrskurður héraðsdóms er staðfestur. Kærumálskostnaður fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 5. desember 1997. I. Mál þetta, sem þingfest var 14. júlí 1997, var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 11. nóvember 1997. Sóknaraðili er Kristín Björk Axelsdóttir, kt. 110644-4189, Laufásvegi 17, Reykjavík. Varnaraðili er tollstjórinn í Reykjavík, kt. 650269-7649, 'Tollhúsinu, Tryggvagötu 19, Reykjavík. Dómkröfur sóknaraðila eru þær, að felld verði úr gildi sú ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík frá 8. júlí 1997, að aðfarargerðinni nr. 11/1997/ 02669, sem hófst 25. júní 1997, skuli fram haldið hjá sóknaraðila fyrir kröf- um varnaraðila samkvæmt aðfararbeiðni, dags. 27. janúar 1997. Þá krefst sóknaraðili þess, að varnaraðili verði dæmdur til að greiða sér málskostnað að skaðlausu. Dómkröfur varnaraðila eru þær, að staðfest verði sú ákvörðun sýslu- mannsins í Reykjavík frá 8. júlí sl., að fjárnámsgerð nr. 11/1997/02669 á hendur sóknaraðila til tryggingar kröfu varnaraðila, að höfuðstól 478.761 kr., auk áfallinna dráttarvaxta og kostnaðar verði fram haldið. Jafnframt er krafist málskostnaðar að mati dómsins. II. Mál þetta er rekið á grundvelli 14. kafla aðfararlaga nr. 90/1989 til úr- lausnar um ágreining, sem varð við framkvæmd aðfarargerðar. Hinn 25. júní 1997 var tekin fyrir hjá sýslumanninum í Reykjavík að Skógarhlíð 6 í Reykjavík aðfarargerð nr. 11/1997/02669 á grundvelli fjár- námsbeiðni, sem barst sýslumanni 28. janúar 1997. Gerðarbeiðandi var varnaraðili máls þessa og gerðarþoli sóknaraðili málsins. Samkvæmt endur- riti úr gerðabók af gerð þessari, krafðist gerðarbeiðandi fjárnáms fyrir kröfu, að fjárhæð 834.821 kr., sem sundurliðast þannig: Höfuðstóll kr. 478.761 Dráttarvextir reiknaðir til 27. 1. 1997 - 322.660 Kostnaður - 25.200 Aðfarargjald í ríkissjóð - 8.200 auk áfallandi dráttarvaxta til greiðsludags og alls kostnaðar af frekari fulln- ustugerðum. 165 Í greiðslustöðuyfirliti gerðarbeiðanda kemur fram, að höfuðstóll kröfunn- ar sundurliðast í skuld vegna tryggingagjalds í staðgreiðslu vegna ársins 1991, 235.010 kr., og virðisaukaskattsskuld frá tímabili 91-40, 243.752 kr. Lögmaður gerðarþola var viðstaddur fyrirtöku aðfarargerðarinnar. Hann kvað kröfu gerðarbeiðanda fyrnda og mótmælti því, að gerðin næði fram að ganga. Þá taldi lögmaðurinn kröfuna vanreifaða, þar sem tvö fjárnám hefðu þegar verið gerð vegna tryggingagjalds, annars vegar í fasteigninni Laufás- vegi 17 og hins vegar í bifreiðinni 1O-527. Ekkert komi fram í skjölum máls- ins, hver hafi orðið afdrif þeirra eigna, sem fjárnám var gert í. Um virðis- aukaskattinn tók lögmaðurinn fram, að ekki kæmi annað fram í gögnum málsins en að hann hefði verið lagður á árið 1991 og krafan því fyrnd. Í endurritinu kemur fram, að lögfræðingur gerðarbeiðanda hafi þá lagt fram greiðslustöðuyfirlit, þar sem fram komi, að virðisaukaskatturinn hafi verið á lagður árið 1994, og haldið því fram, að krafan væri ófyrnd. Þá taldi hann, að fjárnám vegna tryggingagjalds hefðu verið gerð árin 1993 og 1994 og fyrningu þar með slitið. Aftur á móti veiti þau fjárnám ekki lengur trygg- ingu, svo að hægt sé að ganga að veðunum. Ákveðið var að fresta gerðinni til 1. júlí 1997. Gerðinni var fram haldið |. júlí 1997, og tilkynnti fulltrúi sýslumanns þá ákvörðun sína um, að gerðinni yrði fram haldið, þar sem ekki yrði séð, að kröfurnar væru fyrndar. Lögmaður gerðarþola lýsti þá yfir, að hann myndi skjóta þeirri ákvörðun sýslumanns til héraðsdóms. Með vísan til 1. mgr. 86. gr., sbr. 2. mgr. 85. gr. laga nr. 90/1989, var ákveðið að fresta gerðinni, þar til úrlausn héraðsdómara lægi fyrir. Með bréfi, sem barst Héraðsdómi Reykjavíkur 10. júní 1997, krafðist gerðarþoli úrlausnar dómsins, og var málið þingfest 14. júlí 1997. II. Sóknaraðili heldur því fram, að kröfur varnaraðila samkvæmt aðfarar- beiðni séu fyrndar. Hann vísar því á bug, að fyrning vegna tryggingagjalds frá árinu 1992 hafi verið rofin með fjárnámum í eignarhluta sóknaraðila í fasteigninni Laufásvegi 17 og í bifreiðinni 10O-527. Þá mótmælir hann því einnig, að umræddur virðisaukaskattur hafi verið á lagður árið 1994. Sóknaraðili kveður ofangreind fjárnám hafa verið gerð 1. apríl 1993 í fast- eigninni og 15. mars 1994 í bifreiðinni. Engar upplýsingar sé að finna í þeim gögnum, sem varnaraðili lagði fram, hver hefðu orðið afdrif fjárnámsand- laganna, en sóknaraðila sé þó kunnugt um, að umrædd fasteign hafi verið seld á nauðungaruppboði 4. febrúar 1993. Samkvæmt því hafi fjárnámið verið gert í eign annars manns og því með öllu marklaust gagnvart sóknar- aðila og hafi engin réttaráhrif. Um slit fyrningar hafi því ekki verið að ræða 166 skv. 52. gr. laga nr. 90/1989. Sóknaraðili kveður það meginreglu, að fjárnám, sem ekki fái fullnustu við nauðungarsölu, falli brott, og því hafi aldrei kom- ið til álita, að varnaraðili fengi einhverja fullnustu með þessu fjárnámi. Sóknaraðili vísar í þessu sambandi til 2. mgr. 56. gr. laga um nauðungarsölu nr. 90/1991 og 4. mgr. 39. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978. Einnig er því fram haldið, að fjárnámið sem slíkt hafi fyrnst með kröfunni, þar sem ekkert frekar hafi verið aðhafst um kröfuna á grundvelli fjárnámsins, eftir að það var gert. Ekkert hafi heldur verið aðhafst um kröfuna, eftir að fjárnám var gert í bifreiðinni IO-527 fyrir tryggingagjaldinu 15. mars 1994. Samkvæmt 1. mgr. 60. gr. laga nr. 90/1989 falli fjárnám sjálfkrafa niður að liðnu ári, frá því að það var gert, ef krafa um nauðungarsölu hefur ekki borist frá gerðarbeið- anda innan þess tíma. Slíkt hafi ekki gerst, og sé því ljóst, að aðfararveðið sé allt fallið úr gildi og þar með öll réttaráhrif þess. Krafan, sem fjárnámið átti að tryggja, hafi því haldið áfram að fyrnast frá árinu 1992 og fyrnst árið 1996. Sóknaraðili bendir enn fremur á, að varnaraðili hafi þurft að hefjast handa um frekara fjárnám innan sex mánaða, frá því að fyrra fjárnám féll niður, sbr. 1. mgr. 11. gr. laga nr. 14/1905, til þess að rof fyrningar héldist. Sóknaraðili kveður virðisaukaskatt þann, sem krafist sé fjárnáms fyrir, vera frá árinu 1991. Skattur þessi fyrnist á fjórum árum eins og önnur opin- ber gjöld. Sóknaraðili kveður ófullnægjandi gögn hafa verið lögð fram hjá sýslumanni til stuðnings því, að virðisaukaskatturinn hafi verið á lagður ár- ið 1994, og telur, að sýslumaður hefði átt að hafna kröfu varnaraðila um fjárnám vegna vanreifunar. Sóknaraðili telur, að þótt einhver breyting hafi verið gerð á virðisauka- skattsálagningunni árið 1994 vegna ársins 1991, geti það ekki haft í för með sér slit á fyrningu kröfunnar, þar sem upphaf fyrningarfrests verði að miða við upphaflegan gjalddaga kröfunnar, sem hafi verið 5. desember 1991. Sóknaraðili telur því allar kröfur varnaraðila samkvæmt fjárnámsbeiðn- inni fyrndar og að sýslumanni hafi borið að hafna kröfu varnaraðila um fjárnám. IV. Varnaraðili kveður höfuðstól kröfunnar annars vegar vera skuld vegna vangoldins tryggingagjalds, upphaflega að fjárhæð 235.010 kr., sem lagt hafi verið á sóknaraðila af skattstjóranum í Reykjavík 23. júlí 1992, og hins veg- ar skuld, að höfuðstól 243.751 kr., vegna virðisaukaskatts, sem lagður hafi verið á 25. janúar 1994 vegna tímabilsins sept.-okt. 1991. 167 Varnaraðili telur kröfuna ekki vera fyrnda. Tryggingagjaldið hafi verið lagt á 23. júlí 1992 í samræmi við 12. gr. laga nr. 113/1990. Varnaraðili hafi krafist fjárnáms fyrir þessari skuld með aðfararbeiðni, dags. 2. mars 1993, sem borist hafi sýslumanni 4. mars 1993. Sóknaraðila hafi verið send boðun til fjárnámsgerðar og hún verið birt þáverandi eiginmanni hennar á heimili þeirra. Sóknaraðili hafi ekki sinnt þeirri skyldu sinni að koma til gerðarinn- ar og upplýsa um eignastöðu sína. Samkvæmt útskrift úr fasteignaskrá Fast- eignamats ríkisins hafi sóknaraðili verið skráður eigandi hluta fasteignar- innar Laufásvegar 17 og fjárnám verið gert í eigninni Í. apríl 1993. Varnar- aðili hafi verið í góðri trú, er hann benti á eignina til fjárnáms. Uppboðs- afsal til nýs eiganda hafi ekki verið gefið út fyrr en 11. janúar 1994 og varnaraðili þinglýstur eigandi þangað til. Þegar í ljós hafi komið, að sóknaraðili væri ekki lengur eigandi fast- eignarinnar, hefði verið krafist endurupptöku fjárnámsins með beiðni 7. janúar 1994, sem sýslumanni hafi borist 12. janúar 1994. Enn að nýju hafi boðun verið birt á heimili sóknaraðila, en hún ekki komið til gerðarinnar. Að ábendingu varnaraðila hafi verið gert fjárnám 15. mars 1994 í bifreiðinni IO-527, GMV, árgerð 1983, sem þá hafi verið í eigu sóknaraðila. Bifreið þessi hafi hins vegar verið seld á nauðungaruppboði 16. apríl 1994 og ekkert fengist greitt af uppboðsandvirðinu upp í kröfu varnaraðila. Varnaraðili kveður umrædda skattakröfu fyrnast á fjórum árum skv. 3. gr. laga um fyrningu nr. 14/1905. Samkvæmt 52. gr. laga nr. 90/1989 verði fyrn- ingu slitið með því að senda sýslumanni aðfararbeiðni, sem fram er haldið án ástæðulauss dráttar. Engin frekari skilyrði séu sett í ákvæðinu, og skipti ekki máli, hvort fullnusta kröfunnar náist með því að ganga að þessu aðfarar- veði. Varnaraðili telur tilvísun sóknaraðila til 1. mgr. 60. gr. laga nr. 90/1989 ekki eiga við rök að styðjast, þar sem ákvæðið snúi einvörðungu að aðfarar- veðinu sjálfu, en komi fyrningu kröfunnar ekkert við. Fjárnámsbeiðnir þær, sem bárust sýslumanni 4. mars 1993 og 12. janúar 1994, hafi hvor um sig rofið fyrningu kröfunnar, og hafi hún því verið ófyrnd, þegar krafist hafi verið fjárnáms að nýju með beiðni, sem barst sýslumanni 28. janúar 1997. Varnaraðili telur 1. mgr. 11. gr. laga nr. 14/1905 aðeins eiga við um fyrningar- rof með stefnu, og sé augljóslega óheimilt að beita ákvæðinu með lögjöfnun um aðfarargerðir í andstöðu við skýrt og afdráttarlaust ákvæði 52. gr. laga nr. 90/1989. Af hálfu varnaraðila er því haldið fram, að vangreiddur virðisaukaskatt- ur, sem krafist sé fjárnáms fyrir, hafi verið lagður á 25. janúar 1994 í sam- 168 ræmi við IX. kafla laga nr. 50/1988. Þetta komi fram í útskrift úr tekjubók- haldi ríkisins, sem lögð hafi verið fram við aðfarargerðina, og tilkynningu frá skattstjóranum í Reykjavík, þar sem fram komi, að virðisaukaskattur fyrir tímabilið sept.-okt. 1991 hafi verið hækkaður um samtals 292.501 kr., þar af álag skv. 2. mgr. 27. gr. laga nr. 50/1988, 48.750 kr. Höfuðstóll virðis- aukaskattsskuldar vegna tímabilsins hafi því verið 243.751 kr. Af þessu sjá- ist, að fjárnámskrafa varnaraðila vegna virðisaukaskatts sé öll til komin ár- ið 1994, enda þótt hún sé vegna eldra tímabils. Krafa þessi hafi fyrst orðið gjaldkræf við álagningu 25. janúar 1994 og fyrningartími hennar þá byrjað að líða. Varnaraðili kveður sóknaraðila hafa skilað inn virðisaukaskattsskýrslu vegna tímabilsins sept.-okt. 1991 á gjalddaga S. desember 1991. Hafi varnar- aðili þá greitt virðisaukaskatt, að fjárhæð 33.471 kr. Þar sem virðisauka- skatturinn hafi verið greiddur í samræmi við skýrsluna, hafi engin skuld myndast í tekjubókhaldinu vegna tímabilsins. Eftir að samanburðarblað virðisaukaskatts vegna rekstrar varnaraðila árið 1991 barst skattstjóra 6. janúar 1994, hafi álagning virðisaukaskatts verið leiðrétt í samræmi við saman- burðarblaðið. Nemi höfuðstóll skuldar varnaraðila þeim mismun, sem var á upp gefnum virðisaukaskatti samkvæmt hinni röngu virðisaukaskatts- skýrslu, sem skilað var 5. desember 1991, og samanburðarblaðinu. Þar sem sóknaraðili hafi ekki sent skattstjóra gögn til að ákvarða fjárhæð kröfunnar á réttum tíma, eins og lesa megi út úr bréfi skattstjóra frá 25. janúar 1994, sé ekki unnt að miða upphaf fyrningar við fyrra tímamark en það, þegar fyrir lá, hver yrði fjárhæð kröfunnar, sbr. 7. gr. laga nr. 14/1905. Þar sem krafa um greiðslu virðisaukaskatts fyrnist á fjórum árum, sbr. 3. gr. laga nr. 14/1905, sé krafan ófyrnd. Varnaraðili telur sig hafa gert nægilega grein fyrir kröfu sinni við aðfarar- gerðina, sem hófst 25. júní 1997. Lagt hafi verið fram greiðslustöðuyfirlit, þar sem fram komi skuldastaða varnaraðila á þeim degi, sem aðfarar- beiðnin var undirrituð. Enn fremur hafi verið lögð fram útskrift úr tekju- bókhaldi ríkisins, þar sem fram komi, hvenær virðisaukaskattskrafan stofn- aðist, og endurrit fjárnáma, sem slitu fyrningu tryggingagjaldskröfunnar. Varnaraðili telur lög um aðför ekki gera ráð fyrir sönnunarfærslu umfram þetta fyrir sýslumanni, og hafi því ekki verið rétt að hafna kröfu varnar- aðila sökum vanreifunar. V. Niðurstaða. Sóknaraðili var frá 1. júní 1991 á skrá ríkisskattstjóra yfir virðisauka- skattsskylda aðila vegna einstaklingsfyrirtækis síns, Gæðakaupa, heildversl- 169 unar, en rekstrinum var hætt 30. október 1992. Með aðilum er ekki ágrein- ingur um álagningu eða útreikning þeirra opinberu gjalda, sem beiðni um aðför er grundvölluð á. Enda þótt skýrleika þeirra gagna, sem úr tölvukerfi varnaraðila koma, sé nokkuð ábótavant, verður fallist á rök varnaraðila fyrir því, að hann hafi gert nægjanlega grein fyrir kröfu sinni við aðfarargerðina og sýslumanni ekki verið rétt að hafna kröfu um aðför sökum vanreifunar. Um tryggingagjald. Gjalddaga tryggingagjalds ársins 1991, sem var 23. júlí 1992, hefur ekki verið mótmælt af sóknaraðila, og miðast upphaf fyrningarfrests við þann dag. Fyrningarfrestur á kröfunni er fjögur ár, sbr. 3. gr. fyrningarlaga nr. 14/ 1905. Varnaraðili sendi sýslumanninum í Reykjavík beiðni um aðför vegna kröfu um greiðslu tryggingagjalds vegna ársins 1991, og barst beiðnin 4. mars 1993. Fram er komið, að er fjárnám var gert fyrir kröfunni 1. apríl 1993 í fasteigninni Laufásvegi 17 í Reykjavík, hafði eignarhluti varnaraðila ver- ið seldur á nauðungaruppboði, sem fram fór 4. febrúar 1993. Ekki varð því árangur af þessari fjárnámsgerð, og með hliðsjón af eignarráðum varnar- aðila yfir fasteigninni á þeim tíma, sem fjárnámið var gert, þykir eftir atvik- um óvarlegt að líta svo, að framgangur gerðarinnar hafi verið með þeim hætti, að viðtaka aðfararbeiðninnar hafi slitið fyrningu kröfunnar. Sýslumaðurinn í Reykjavík tók við nýrri aðfararbeiðni frá varnaraðila 12. janúar 1994, og var í beiðninni óskað eftir, að fyrra fjárnám yrði endur- upptekið. Krafan var þá enn ófyrnd. Gerðarþola var send lögmæt boðun, og á grundvelli aðfararbeiðninnar var gert fjárnám 15. mars 1994 í bif- reiðinni 10-527, sem þá var í eigu sóknaraðila. Enda þótt bifreið þessi hafi verið seld á nauðungaruppboði 16. apríl 1994 og ekkert fengist upp í kröfu varnaraðila, telst fyrningu á aðfararkröfu varnaraðila hafa verið slitið með viðtöku aðfararbeiðninnar 12. janúar 1994 og fjárnámi því, sem fylgdi í kjöl- farið, sbr. 52. gr. laga nr. 90/1989. Hófst þá nýr fjögurra ára fyrningarfrestur kröfunnar. Fallast má á rök varnaraðila fyrir því, að 1. mgr. 11. gr. fyrningarlaga nr. 14/1905 verði ekki beitt um aðfararbeiðnir. Einnig verður fallist á rök hans fyrir því, að niðurfall fjárnáms í lausafé að liðnu ári, frá því að það var gert, sbr. 1. mgr. 60. gr. laga nr. 90/1989, taki aðeins til aðfararveðsins, en ekki kröfunnar sjálfrar. Krafa varnaraðila vegna tryggingagjalds ársins 1991 var því ófyrnd, þegar aðfararbeiðni varnaraðila barst sýslumanninum í Reykjavík 28. janúar 1997, en þá var fyrningu kröfunnar slitið öðru sinni. Verður því ekki fallist á 170 þá málsástæðu sóknaraðila, að krafa varnaraðila sé fallin niður fyrir fyrn- ingu. Um virðisaukaskatt. Fyrir liggur, að sóknaraðili skilaði virðisaukaskattsskýrslu 5. desember 1991 vegna tímabilsins sept.-okt. 1991, þ. e. á réttum gjalddaga. Jafnframt greiddi hann þá virðisaukaskatt, 33.471 kr., sem var mismunur á uppgefnum útskatti og innskatti tímabilsins, og stofnaðist því engin skuld við ríkissjóð. Samkvæmt gögnum málsins var leiðréttingu á samanburðarblaði virðis- aukaskatts vegna rekstrar sóknaraðila árið 1991 skilað til skattstjórans í Reykjavík 6. janúar 1994. Samkvæmt samanburðarblaðinu var munur á út- skatti og innskatti tímabilsins sept.-okt. 1991 277.222 kr. og vangreiddur virðisaukaskattur varnaraðila samkvæmt því 243.751 kr., sem er höfuðstóll þeirrar virðisaukaskattskröfu, sem aðfarar er krafist fyrir. Á fyrrnefndu samanburðarblaði voru leiðréttingar gerðar vegna annarra tímabila ársins 1991. Hefur varnaraðili gert fullnægjandi grein fyrir því, hvernig með þær leiðréttingar var farið, og er ekki ágreiningur um þetta at- riði. Skattstjórinn í Reykjavík sendi sóknaraðila í kjölfarið tilkynningu, dag- setta 25. janúar 1994, þess efnis, að „til samræmis við innsenda virðisauka- skattsskýrslu, samanburðarblað virðisaukaskatts eða bréf yðar hefur virðis- aukaskatti/álagi yðar fyrir neðangreint tímabil verið breytt“. Nam hækkun- in samtals 292.501 kr., en þar af var álag hækkað um 48.750 kr. Fram kom, að fjárhæðin væri þegar fallin í gjalddaga og að kæra frestaði ekki greiðslu- skyldu. Fallast má á með varnaraðila, að þar sem sóknaraðili hafði þegar skilað inn virðisaukaskattsskýrslu vegna tímabilsins sept.-okt. 1991 á réttum gjald- daga virðisaukaskatts og greitt skuld samkvæmt henni, hafi skattstjóri ekki haft ástæðu til eða tök á að leggja á endanlegan virðisaukaskatt vegna þessa tímabils, fyrr en leiðrétting á hinni röngu virðisaukaskattsskýrslu hafði borist honum. Krafan gat því ekki orðið gjaldkræf fyrr, og þykir rétt að miða upphaf fyrningarfrests við álagningardag, 25. janúar 1994. Krafa þessi fyrnist á fjórum árum og var því ófyrnd, þegar aðfararbeiðni vegna hennar barst sýslumanninum í Reykjavík 27. janúar 1997. Þar sem kröfur varnaraðila eru ófyrndar og tölulegur ágreiningur ekki með aðilum um útreikning þeirra, ber að staðfesta þá ákvörðun sýslu- mannsins í Reykjavík frá 8. júlí sl. í aðfararmálinu nr. 11/1997/02669, að fjár- námsgerð á hendur sóknaraðila til tryggingar kröfu varnaraðila, að höfuð- stól 478.761 kr., auk áfallinna dráttarvaxta og kostnaðar verði fram haldið. 1 Eftir úrslitum málsins þykir rétt, að sóknaraðili greiði varnaraðila máls- kostnað, sem telst hæfilega ákveðinn 60.000 krónur. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kvað upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Staðfest er ákvörðun sýslumannsins í Reykjavík frá 8. júlí sl. í að- fararmálinu nr. 11/1997/02669, að fjárnámsgerð á hendur sóknaraðila, Kristínu Björk Axelsdóttur, til tryggingar kröfu varnaraðila, toll- stjórans í Reykjavík, að höfuðstól 478.761 kr., auk áfallinna dráttar- vaxta og kostnaðar verði fram haldið. Sóknaraðili greiði varnaraðila 60.000 krónur í málskostnað. 172 Miðvikudaginn 21. janúar 1998. Nr. 3/1998. Dánarbú Karls Kristjáns Karlssonar (Sigurbjörn Magnússon hrl.) gegn Karli K. Karlssyni ehf. (Hilmar Ingimundarson hrl.) Kærumál. Dánarbússkipti. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 12. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 5. janúar 1998. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 3. desember 1997, þar sem viðurkennd var krafa varnaraðila á hendur sóknaraðila, að fjárhæð 480.993 krónur, ásamt dráttarvöxtum samkvæmt vaxtalög- um nr. 25/1987 frá 29. október 1996. Kæruheimild er í 133. gr. laga nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o. fl. Sóknaraðili krefst þess aðallega, að framangreind krafa verði ekki viðurkennd, en til vara, að hún verði lækkuð og dráttarvextir fyrst dæmdir frá síðari tíma en kveðið var á um í úrskurði héraðsdóms. Þá krefst sóknaraðili máls- kostnaðar í héraði og kærumálskostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur og sóknaraðili dæmdur til að greiða kærumálskostnað. Varnaraðili styður kröfu sína á hendur sóknaraðila við gögn úr bókhaldi sínu, þar á meðal lista yfir hreyfingar á viðskiptareikn- ingum Karls Kristjáns Karlssonar nr. 230700 og 142200 hjá sér og fylgiskjöl fyrir greiðslum, sem voru skuldfærðar á reikningana og varnaraðili kveðst hafa innt af hendi í þágu Karls. Færslur á um- ræddum reikningum eru allt frá byrjun júlí 1993. Af þessum gögnum verður ráðið, að Karli voru færð mánaðarlaun og arðgreiðslur til eignar á viðskiptareikningi, en þegar á heildina er litið, hafi þessar eignfærslur ekki nægt fyrir útgjöldum og því myndast skuld, sem varnaraðili krefst nú að fá greidda. Eins og getið er í úrskurði héraðsdómara, mun Karl Kristján Karlsson hafa stofnað árið 1946 einkafyrirtæki, sem hann kenndi við 173 sig sjálfan. Það fyrirtæki breyttist síðar að formi, þannig, að til varð varnaraðili, sem Karl var hluthafi í. Í málinu liggur ekkert fyrir um samninga á milli Karls og varnaraðila um tilkall hins fyrrnefnda til eftirlauna eða annarra greiðslna úr hendi hins síðarnefnda eða að öðru leyti um þá umsýslu, sem að framan er getið. Skortir meðal annars gögn um, hvort ætlast hafi verið til þess í lögskiptum Karls og varnaraðila, að hugsanleg skuld á viðskiptareikningum Karls yrði gjaldkræf úr hendi hans eða hvort hún yrði jöfnuð á einhvern annan hátt. Þegar gætt er að þessu og þeim tengslum, sem voru samkvæmt áðursögðu á milli Karls og varnaraðila, verður að fallast á það með sóknaraðila, að ósannað sé, að líta megi á inneign varnaraðila sam- kvæmt viðskiptareikningum Karls sem endurkræft lán. Verður krafa varnaraðila á hendur sóknaraðila því ekki viðurkennd. Rétt þykir, að hvor aðili beri sinn kostnað af málinu í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómsorð: Hafnað er kröfu varnaraðila, Karls K. Karlssonar ehf., við skipti á sóknaraðila, dánarbúi Karls Kristjáns Karlssonar. Málskostnaður í héraði og fyrir Hæstarétti fellur niður. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 3. desember 1997. 1. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 19. nóvember sl. Upphaflega var kveðinn upp úrskurður í málinu $. júní sl. Þann úrskurð ómerkti Hæstiréttur 2. september sl. Sóknaraðili, Karl K. Karlsson ehf., kt. 601289-1489, Skúlatúni 4, Reykja- vík, gerir þær dómkröfur, að viðurkennd verði með úrskurði krafa sín á hendur varnaraðila, að fjárhæð 480.993 kr., með hæstu dráttarvöxtum sam- kvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. október 1996 til greiðsludags. Þá krefst sóknaraðili málskostnaðar úr hendi varnaraðila. Varnaraðili, dánarbú Karls Kr. Karlssonar, kt. 070319-2769, krefst þess, að kröfu sóknaraðila verði hafnað við skipti á dánarbúi varnaraðila. Þá krefst hann málskostnaðar. Il. Málavextir eru þeir, að með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 28. febrúar 1996, var dánarbú Karls Kr. Karlssonar tekið til opin- berra skipta, en Karl andaðist 16. janúar 1996. 174 Var Steinunn Guðbjartsdóttir hdl. skipuð skiptastjóri búsins. Hinn látni stofnaði einkafyrirtækið Karl K. Karlsson árið 1946. Árið 1985 stofnaði hann ásamt Ingvari, syni sínum, sameignarfyrirtækið Karl K. Karlsson sf., og átti Karl “ hluta og Ingvar % hluta. Árið 1989 var félagsforminu breytt aftur og þá í hlutafélag. Var eignarhluti hins látna 15%. Innköllun var gefin út, og lýsti sóknaraðili kröfu 22. maí 1996. Krafan var vegna greiðslna, sem hlutafélagið innti af hendi vegna hins látna. Var kraf- an leiðrétt, frá því að hún var fyrst sett fram hjá skiptastjóra, og er endan- leg kröfufjárhæð að höfuðstól 480.993 kr. Á skiptafundi 6. september 1996 var fjallað um kröfu sóknaraðila í búið. Fjalla átti um kröfuna á fundi, sem boðað var til 30. ágúst 1996, en vegna forfalla var fundinum frestað til 6. september. Var krafa sóknaraðila grund- völluð á hreyfingalista úr bókhaldi félagsins. Óskaði skiptastjóri eftir, að lögð yrðu fram tiltekin gögn til skýringar á kröfunni. Hefur skiptastjóri lýst yfir, að beiðni um framlagningu gagna hafi verið ítrekuð margsinnis, en án árangurs. Skiptafundur til að taka endanlega afstöðu til lýstra krafna var haldinn 29. október 1996. Á þeim fundi hafði lögmaður sóknaraðila boðað forföll, en ekki óskað eftir fresti til að leggja fram umbeðin gögn. Á þeim skiptafundi var kröfu sóknaraðila endanlega hafnað vegna vanreifunar og sú afstaða kynnt lögmanni sóknaraðila. Með bréfi 8. nóvember 1996 var framangreindri afstöðu skiptastjóra mótmælt, lögð fram fylgiskjöl úr bók- haldi og fjárhæð kröfunnar leiðrétt í 480.993 kr. Skiptastjóri taldi, að þar sem hann hefði tekið endanlega afstöðu til kröfu sóknaraðila á fundi 29. október 1996, yrði að telja, að umbeðin gögn væru of seint fram komin, til að það gæti breytt afstöðu skiptastjóra. Sóknaraðili var ekki sáttur við afgreiðslu skiptastjóra og krafðist þess, að ágreiningsefninu yrði vísað til úrlausnar Héraðsdóms Reykjavíkur. Var svo gert með bréfi 19. nóvember 1996 og málið þingfest 11. desember 1996. III. Sóknaraðili kveður kröfu sína svo til komna, að hinn látni hafi verið í reikningi hjá sóknaraðila, sem hafi séð um ýmsar greiðslur fyrir hann. Endan- leg skuld hins látna við sóknaraðila hafi verið 480.993 kr., og vísist um það til útskriftar úr viðskiptareikningi hins látna, sem skiptastjóra hafi verið send. Á skiptafundi 29. október 1996 hafi verið bókuð sú afstaða skipta- stjóra að hafna kröfu sóknaraðila vegna vanreifunar. Muni afstaða skipta- stjóra hafa ráðist af því, að sóknaraðili hafi ekki fyrir fundinn sent ljósrit fylgiskjala af viðskiptareikningi hins látna, sem skiptastjóri hafði sérstak- lega óskað eftir. Hafi sóknaraðila ekki unnist tími til að ganga frá umbeðn- um fylgiskjölum til skiptastjóra fyrir umræddan skiptafund, enda hér um 175 töluverða vinnu að ræða, þar sem óskað hafi verið eftir fylgiskjölum frá ár- inu 1993. Skiptastjóra hafi verið send umbeðin fylgiskjöl með bréfi 8. nóvember 1996. Auk þess hafi kröfulýsing verið leiðrétt, þar sem komið hefði í ljós færsluskekkja. Sú vanreifun, sem skiptastjóri hafi talið vera á kröfugerð sóknaraðila, sé því leiðrétt. Krafa sóknaraðila sé nú í samræmi við viðskipta- reikning hins látna hjá sóknaraðila, og með vísan til framanritaðs beri að taka kröfur sóknaraðila til greina. IV. Varnaraðili reisir kröfu sína á því, að skiptastjóra hafi verið rétt að hafna kröfunni á skiptafundi 29. október 1996 og að þau gögn, sem sóknaraðili hafi sent skiptastjóra með bréfi 8. nóvember 1996, hafi verið of seint fram komin. Sökum þessa eigi sóknaraðili þann einan kost að höfða sérstakt mál á hendur varnaraðila til heimtu skuldarinnar. Þá kveðst varnaraðili miða kröfu sína við það, að vegna þess að fylgiskjöl með kröfunni hafi verið lögð fram of seint fyrir skiptastjóra, hafi hún ekki fengið efnisumfjöllun hjá hon- um. Þá sé krafan einnig studd því, að krafa sóknaraðila sé vanreifuð þrátt fyrir framlagningu fylgiskjala. Til að átta sig á skuldastöðu aðila þessa máls þurfi að fara miklu lengra aftur í tímann en til 1. júlí 1993. Kveður varnar- aðili koma fram í bréfi Guðmundar Sveinssonar, löggilts endurskoðanda, að til þess að hægt sé að meta, hvort staða samkvæmt hreyfingalistum sé rétt, þurfi einnig að liggja fyrir, hvernig eða hvort sameignarfélagið hafi gengið inn í hlutafélagið og hvernig upphafsstaðan á hreyfingalistunum hafi verið fundin. Þá sé einnig bent á, að greiðslur sóknaraðila til hins látna, sem fram komi í gögnum málsins, hafi verið hluti af launakjörum hans sem eig- anda og stofnanda fyrirtækisins. V. Svo sem að framan greinir, kveður sóknaraðili kröfu sína þannig til komna, að hinn látni hafi verið í reikningi hjá sér og sóknaraðili séð um ýmsar greiðslur fyrir hann. Endanleg skuld hins látna við sóknaraðila sé 480.993 kr., og hefur hann lagt fram fylgiskjöl og hreyfingalista úr bókhaldi sínu þessu til stuðnings. Varnaraðili heldur því fram, að krafa sóknaraðila sé vanreifuð þrátt fyrir framlagningu fylgiskjalanna. Til að átta sig á viðskiptum aðila þurfi að fara mun lengra aftur í tímann. Fylgiskjölin, sem sóknaraðili hefur lagt fram, bera það með sér að vera vegna margvíslegra persónulegra útgjalda hins látna, og er þeirri máls- ástæðu varnaraðila hafnað, að krafan sé vanreifuð, enda mótmælti hann því ekki í greinargerð sinni, að skjölin vörðuðu útgjöld vegna hins látna. Það 176 gerði hann ekki fyrr en í munnlegum málflutningi, og var því mótmælt af hálfu sóknaraðila. Þessi málsástæða er því of seint fram komin, sbr. 5. mgr. 101. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 2. mgr. 131. gr. laga nr. 20/1991, og verður ekki miðað við hana við úrlausn málsins. Með vísan til þess, sem nú hefur verið rakið, þykir sóknaraðili hafa með framlagningu framangreindra fylgiskjala nægilega sýnt fram á, að krafa hans sé vegna útgjalda, er hann hafi greitt vegna hins látna. Það er því niðurstaða dómsins, að viðurkenna beri kröfu sóknaraðila á hendur varnar- aðila með vöxtum eins og krafist er og úrskurða varnaraðila auk þess til að greiða sóknaraðila 80.000 krónur í málskostnað, og hefur þá ekki verið tek- ið tillit til virðisaukaskatts. Úrskurðarorð: Viðurkennd er krafa sóknaraðila, Karls K. Karlssonar ehf., á hend- ur varnaraðila, dánarbúi Karls Kr. Karlssonar, að fjárhæð 480.993 kr., með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 29. október 1996 til greiðsludags. Varnaraðili greiði sóknaraðila 80.000 krónur í málskostnað auk virðisaukaskatts. 177 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 45/1998. Lögreglustjórinn í Reykjavík (Egill Stephensen saksóknari) gegn Jóhanni Braga Baldurssyni (Pétur Þór Sigurðsson hdl.) Kærumál. Gæsluvarðhald, c-liður 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Varnaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 19. janúar 1998, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 20. sama mánað- ar. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 19. janúar 1998, þar sem varnaraðila var gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til mánudagsins 16. febrúar nk. kl. 16. Kæruheimild er í 1. mgr. 142. gr. laga nr. 19/1991 um meðferð opinberra mála. Varnaraðili krefst þess aðallega, að hinn kærði úrskurður verði felldur úr gildi, en til vara, að gæsluvarðhaldi verði markaður skemmri tími. Hann krefst einnig kærumálskostnaðar. Sóknaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur. Eins og greinir í hinum kærða úrskurði, fékk varnaraðili reynslu- lausn 22. desember 1996 í tvö ár á 240 daga eftirstöðvum refsingar af tveggja ára fangelsisdómi, sem hann hlaut árið 1995 vegna brota gegn 194. gr. og 231. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Hann er nú undir rökstuddum grun um fjölda innbrota, sem framin voru á tímabilinu frá október 1997 til miðs desember sama árs. Með vísan til framangreinds verður að telja hættu á, að varnaraðili muni halda áfram afbrotum, meðan máli hans er ekki lokið. Samkvæmt þessu er fullnægt skilyrðum c-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991, til að varnaraðili sæti áfram gæsluvarðhaldi. Verður niðurstaða hins kærða úrskurðar því staðfest. Kærumálskostnaður verður ekki dæmdur. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. 178 Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 19. janúar 1998. Ár 1998, mánudag 19. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Júlíusi B. Georgssyni dóm- arafulltrúa, kveðinn upp úrskurður þessi. Lögreglustjórinn í Reykjavík hefur með vísan til c-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/41991 krafist þess, að Jóhanni Braga Baldurssyni, kt. 020157-4969, óstaðsettum í hús, dvalarstaður Frostafold 20, hvort tveggja í Reykjavík, verði gert að sæta áfram gæsluvarðhaldi allt til mánudagsins 16. febrúar nk. kl. 16.00. Kærði hefur sætt gæsluvarðhaldi frá 20. desember sl. vegna grunar um aðild að innbrotsþjófnuðum, flestum í Grafarvogshverfi í Reykjavík. Hefur hann viðurkennt að hafa þann 13. desember sl. brotist inn í húsið nr. 33 við Funafold og tekur ekki fyrir að hafa sama dag gert tilraun til innbrots í hús við Hverafold. Öðrum brotum, sem kærði er grunaður um, hefur hann ekki viljað gangast við. Rannsóknargögn benda hins vegar til, að rökstuddur grunur sé um aðild kærða að fleiri innbrotum. Er þar um að ræða sjö inn- brotsþjófnaði, sem framdir voru á tímabilinu frá því í október fram í miðjan desember á nýliðnu ári, auk þess eða þeirra sem kærði hefur kannast við. Kærði er samkvæmt framansögðu undir rökstuddum grun um að hafa brotið gegn 244. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940, en slík brot geta varðað hann fangelsisrefsingu, verði hann fundinn sekur. Kærði hlaut tveggja ára fangelsisdóm árið 1995 fyrir brot gegn 194. gr. og 231. gr. almennra hegningarlaga. Hinn 22. desember 1996 fékk hann reynslulausn í tvö ár á eftirstöðvum refsingar, 240 dögum. Kærði hefur upp- lýst, að hann sé 75% öryrki og njóti örorkubóta. Kærði hefur sætt gæsluvarðhaldi á grundvelli c-liðar 1. mgr. 103. gr. laga nr. 19/1991 með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 5. janúar sl., sem stað- festur var með dómi Hæstaréttar 9. janúar sl. Af hálfu Lögreglustjórans í Reykjavík hefur verið upplýst, að rannsókn málsins sé lokið og það hafi verið sent lögfræðideild embættisins sl. föstudag. Ákært verði í málinu og stefnt sé að því að senda það til dómsmeðferðar í næstu viku. Með vísan til alls framanritaðs og skírskotun til forsendna tveggja síðast- greindra dómsúrlausna ber að fallast á fram komna kröfu, eins og hún er fram sett og nánar greinir í úrskurðarorði. Úrskurðarorð: Kærði, Jóhann Bragi Baldursson, sæti áfram gæsluvarðhaldi allt til mánudagsins 16. febrúar nk. kl. 16. 179 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 15/1998. Einar Einarsson (Kristján Stefánsson hrl.) gegn þrotabúi Vilhjálms Húnfjörð Vilhjálmssonar (Guðmundur Jónsson hrl.) Kærumál. Gjaldþrotaskipti. Réttindaröð. Eignarréttur. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Sóknaraðili skaut málinu til Hæstaréttar með kæru 23. desember 1997, sem barst réttinum ásamt kærumálsgögnum 7. janúar 1998. Kærður er úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. desember 1997, þar sem hafnað var kröfu sóknaraðila um, að hann fengi utan skuldaraðar við gjaldþrotaskipti varnaraðila 1.814.217 krónur. Kæru- heimild er í 179. gr. laga nr. 21/1991 um gjaldþrotaskipti o. fl. Sóknaraðili krefst þess, að framangreind fjárhæð ásamt dráttarvöxt- um samkvæmt Il. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 28. apríl 1995 til greiðsludags verði afhent sér utan skuldaraðar, sbr. 109. gr. laga nr. 21/1991. Einnig krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumáls- kostnaðar. Varnaraðili krefst þess, að úrskurður héraðsdóms verði staðfestur um annað en málskostnað, sem sóknaraðila verði gert að greiða sér í héraði ásamt kærumálskostnaði. Með vísan til þess, sem greinir um lögskipti málsaðila í forsend- um hins kærða úrskurðar, verður ekki fallist á, að sóknaraðili geti með réttu gert tilkall til framangreindrar fjárhæðar sem eignar í vörslum varnaraðila. Samkvæmt því verður niðurstaða úrskurðar héraðsdómara staðfest, þar á meðal um málskostnað, enda hefur varnaraðili ekki kært úrskurðinn fyrir sitt leyti. Sóknaraðila verður gert að greiða varnaraðila kærumálskostnað, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Hinn kærði úrskurður er staðfestur. Sóknaraðili, Einar Einarsson, greiði varnaraðila, þrotabúi 180 Vilhjálms Húnfjörð Vilhjálmssonar, 40.000 krónur í kærumáls- kostnað. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 10. desember 1997. 1. Mál þetta, sem þingfest var 30. september 1997 og tekið til úrskurðar að loknum munnlegum málflutningi 12. nóvember sl., barst dóminum með bréfi Sigurðar 1. Halldórssonar hdl., skiptastjóra í þrotabúi Vilhjálms Hún- fjörð Vilhjálmssonar, 25. júní 1997. Sóknaraðili er Einar Einarsson, kt. 041154-2419, Dalvegi 2, Kópavogi. Varnaraðili er þrotabú Vilhjálms Húnfjörð Vilhjálmssonar, kt. 230962- 3169, Borgarholtsbraut 61, Kópavogi (áður Hraunbæ 154, Reykjavík). Dómkröfur sóknaraðila eru þær, að eign hans, 1.814.217 kr., ásamt dráttarvöxtum skv. III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 28. apríl 1995 til greiðsludags verði afhent utan skuldaraðar, sbr. 109. gr. laga nr. 21/1991. Þá er krafist málskostnaðar auk dráttarvaxta frá dómsuppsögu, við skipti og fyrir héraðsdómi fyrir að halda kröfu þessari uppi. Dómkröfur varnaraðila eru þær, að hafnað verði kröfu sóknaraðila um sértökurétt á grundvelli 109. gr. laga nr. 21/1991 til greiðslu á skuld, 1.814.217 kr., auk vaxta og kostnaðar og staðfest, að samþykkja beri fjárkröfu sóknaraðila sem almenna kröfu í þrotabú varnaraðila. Jafnframt krefst hann málskostnaðar að mati réttarins að viðbættum virðisaukaskatti. Il. Sóknaraðili, sem er eigandi fyrirtækisins Sandtaks, gerði í júní 1994 um það verksamning við Vilhjálm Húnfjörð Vilhjálmsson, að Sandtak tæki að sér ryðhreinsun brúar á Ölfusá samkvæmt útboðs- og verklýsingu og til- boðsskrá Vegagerðar ríkisins. Endurgjald fyrir verkið skyldi vera 10.176.000 kr. Málsatvikum lýsir sóknaraðili nánar svo, að krafa sín sé til komin vegna greiðslu vegagerðarinnar til Vilhjálms Húnfjörð, sem hafi verið aðalverk- taki að ryðhreinsun og málun Ölfusárbrúar við Selfoss. Sóknaraðili hafi tekið að sér sandblástur sem aukaverktaki og greiðslan frá vegagerðinni verið ætluð sem bætur til hans vegna aukaverka, sem urðu til vegna frávika frá verklýsingu. Samið hafi verið um fjárhæð bóta á fundi aðila og vega- gerðarinnar 30. desember 1994 og náðst samkomulag um greiðslu á 2.212.850 kr. vegna frávika þessara. Frá þeirri fjárhæð hafi verið dregnar 498.638 kr. vegna dagsekta. Mismunurinn, 1.814.217 kr., sé sú fjárhæð, sem gerð sé krafa um, að njóti sértökuréttar í þrotabúi varnaraðila. Í verksamningi milli sóknaraðila og Vilhjálms Húnfjörð var ákvæði í 5. 181 gr. þess efnis, að verkkaupi innti umsamið samningsverð þannig af hendi: „Verkkaupi semur við Vegagerð ríkisins um það, að við greiðslu reikninga vegna verksins fái verktaki greitt beint frá vegagerðinni fyrir þá verkþætti, sem lokið er hverju sinni samkvæmt samningi þessum.“ Að kröfu sóknaraðila framkvæmdi sýslumaðurinn í Kópavogi kyrrsetn- ingargerð hjá varnaraðila 29. mars 1995. Að ábendingu lögmanns sóknar- aðila var kyrrsett greiðsla til varnaraðila frá vegagerðinni, að fjárhæð 1.814.217 kr., og bókað í gerðabók, að greiðsla þessi væri til útborgunar föstudaginn 31. mars 1995. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 21. júlí 1995, var bú Vilhjálms Húnfjörð tekið til gjaldþrotaskipta og Sigurður 1. Halldórsson hdl. skipaður skiptastjóri búsins. Skiptastjórinn tilkynnti vegagerðinni með bréfi 21. september 1995, að með vísan til 138. gr. laga nr. 21/991 væri um- rædd kyrrsetning niður fallin og vegagerðinni bæri að greiða skiptastjóra hina kyrrsettu fjárhæð. Vegagerðin greiddi varnaraðila hina kyrrsettu greiðslu 17. nóvember 1995. Með kröfulýsingum, dags. 10. febrúar 1997, lýsti sóknaraðili kröfum sín- um í þrotabúið. Afstaða skiptastjóra var sú að taka þær til greina sem al- mennar kröfur, en hafnaði því, að önnur þeirra nyti sértökuréttar skv. 3. mgr. 120. gr. laga nr. 21/1991. Á skiptafundi 9. maí 1997 var framangreindri afstöðu skiptastjóra mótmælt. Lýsti hann þá yfir, að hann teldi sér ekki fært að hverfa frá fyrri afstöðu sinni og að ekki væri unnt að jafna þann ágrein- ing, sem upp væri kominn. Með bréfi 23. júní 1997 krafðist skiptastjóri úr- lausnar Héraðsdóms Reykjavíkur um ágreininginn með vísan til 120. gr., sbr. 171. gr. laga nr. 21/1991. Fyrrnefnd bótakrafa var til umfjöllunar í máli, sem rekið var fyrir Héraðsdómi Reykjaness. Í dómi, upp kveðnum 17. október 1995, var varnaraðili m. a. dæmdur til að greiða sóknaraðila 3.312.850 kr. að frá- dregnum helmingi dagsekta. Dóminum var áfrýjað til Hæstaréttar Íslands, sem kvað upp dóm 23. janúar 1997 þess efnis, að Vilhjálmi Húnfjörð bæri m. a. að greiða sóknaraðila 2.528.724 kr. Ekki er ágreiningur með aðilum um fjárhæð kröfu sóknaraðila, heldur einungis um það, hvort sá hluti hennar, sem hér er fjallað um, skuli njóta sértökuréttar samkvæmt 109. gr. laga nr. 21/1991. Ill. Af hálfu sóknaraðila er því haldið fram, að hann hafi í raun verið verk- taki að umræddu verki ásamt Vilhjálmi Húnfjörð Vilhjálmssyni. Því til stuðnings er bent á, að hann hafi m. a. lagt fram verktryggingar beint til vegagerðarinnar. Þá hafi sóknaraðili og Vilhjálmur að jafnaði farið saman 182 til vegagerðarinnar, þegar greitt hafi verið út vegna verksins, en vegagerðin þó gert þá kröfu, að allt væri greitt út á eina kennitölu. Þá hafi breytingar á endurgjaldi vegna verksins eingöngu verið vegna verkþátta, sem féllu alger- lega undir verksamning sóknaraðila. Sóknaraðili telur, að með dómi Héraðsdóms Reykjaness 17. október 1995 hafi varnaraðili m. a. verið dæmdur til að afhenda sóknaraðila umrædda greiðslu að frádregnum helmingi dagsekta. Í rökstuðningi fyrir niður- stöðunni segi m. a.: „„Dómendum þykir fullljóst, að bótafjárhæð sú, sem hér um ræðir, er til komin vegna þeirra tafa, sem urðu á verkþætti stefnanda, sökum þess að stefnda vegagerðin bannaði að vinna verkið að nóttu. Þá er og á það að líta, að boð stefndu vegagerðarinnar um bætur er til komið vegna fyrirvara og krafna stefnanda um bætur, en stefndi, Vilhjálmur Húnfjörð, hafði ekki uppi um þetta fyrirvara eða kröfur, hvorki bréflega né á verkfundum. Af þessu leiðir, að dómendur telja rétt, að bótafjárhæð renni til stefnanda.“ Málinu hafi verið áfrýjað af hálfu sóknaraðila til Hæstaréttar, sem dæmt hafi honum bæturnar að fullu án nokkurs frádráttar. Í dómi Hæstaréttar Ís- lands segi svo: „Með skírskotun til raka héraðsdóms ber að staðfesta hann um það að sú fjárhæð, sem um samdist á fundinum 30. desember 1994, skuli renna til áfrýjanda.“ Sóknaraðili telur, að af niðurstöðu dómanna megi sjá, að bótagreiðsla sú, sem afhent hafi verið varnaraðila, sé ótvírætt eign sóknaraðila, enda þótt í 5. gr. verksamnings aðila sé kveðið á um, að greiðslur frá vegagerðinni skuli renna beint til sóknaraðila. Greiðslan hafi verið innt af hendi til varnar- aðila, þar sem vegagerðin hafi ekki samþykkt beint réttarsamband við sóknaraðila. Varnaraðili hafi því eingöngu annast hlutverk milligöngu- manns um viðtöku og greiðslu bótanna. Bæturnar hafi við greiðslu verið eyrnamerktar sóknaraðila og ekki mátt renna saman við fjármuni bús varnaraðila, enda megi sjá af aðdraganda bótagreiðslunnar, að ekki hafi verið um að ræða hefðbundna kröfu á varnaraðila í skilningi kröfuréttar, heldur kröfu í skilningi eignarréttar. Þetta megi sjá af því, að misnotkun á bótagreiðslunni hefði varðað við 247. gr. alm. hgl. nr. 19/1940 um fjárdrátt, en ekki 250. gr. um skilasvik. Bótagreiðsluna beri því að afhenda sóknar- aðila utan skuldaraðar, en ekki nýta til fullnustu kröfum almennra kröfu- hafa. Jafnframt vísar sóknaraðili til þess, að með kyrrsetningunni hafi bóta- greiðslan verið sérgreind í vörslum varnaraðila, og eftir að dómur féll, hafi hún ekki runnið saman við eignir varnaraðila. Enn fremur hafi umkrafin 183 eign aldrei verið í umráðum þrotamanns, þar sem hún hafi verið greidd þrotabúi hans eftir frestdag og því hvorki getað runnið saman við eignir þrotamanns né kröfuhafar hans mátt ætla, að þeir gætu fengið fullnustu í henni. IV. Varnaraðili bendir á, að í forsendum og niðurstöðum héraðsdóms segi m. a. „Samkvæmt þessu verður á það fallist með stefnda vegagerðinni, að milli hans og stefnanda sé ekki samningssamband og stefnandi eigi ekki rétt á að beina að stefnda (vegagerðinni) kröfum í máli þessu. Beri því að sýkna stefndu vegagerðina sökum aðildarskorts.“ Með vísan til þessara forsendna hafi greiðsla sú, sem um sé deilt í máli þessu og sóknaraðili hafði krafist kyrrsetningar á, réttilega verið greidd varnaraðila, en í endurriti kyrrsetn- ingargerðar segi m. a.: „Að ábendingu lögmanns gerðarbeiðanda er kyrr- sett greiðsla til gerðarþola frá Vegagerð ríkisins.“ Því er haldið fram, að sjónarmið skiptastjóra um niðurfellingu kyrrsetn- ingarinnar, sem fram komi í bréfi hans frá 21. september 1995, hafi verið staðfest í héraðsdóminum. Þar hafi m. a. verið komist að eftirfarandi niður- stöðu: „Ekki var samningssamband milli stefnanda og stefndu vegagerðarinnar. Hin kyrrsetta greiðsla var vegna kröfu, sem stefndi, Vilhjálmur Húnfjörð, átti á hendur stefnda vegagerðinni, enda var kyrrsetningin gerð í greiðsl- unni sem hans eign. Greiðslan á því að renna til þrotabúsins, og verður ekki fallist á röksemd stefnanda fyrir staðfestingu kyrrsetningar. Verður í dómsorði kveðið á um, að kyrrsetningin hafi úr gildi fallið við uppkvaðn- ingu gjaldþrotaúrskurðarins 21. júlí 1995.“ — Hæstiréttur hafi staðfest dóm- inn að þessu leyti með vísan til forsendna hans. Varnaraðili kveður sóknaraðila reisa kröfu sína um viðurkenningu sér- tökuréttar á 109. gr. laga nr. 21/1991, þar sem segi, að afhenda skuli eign eða réttindi í vörslum þrotabús þriðja manni, ef hann sanni eignarrétt sinn að þeim. Samkvæmt orðalagi greinarinnar virðist hún einkum taka til eignar- réttar á afmörkuðum munum og réttindum, en síður til peningagreiðslna. Varnaraðili telur, að ósérgreindar fjárhæðir geti alls ekki fallið undir ákvæði 109. gr. gjaldþrotalaga. Taki greinin í raun til peningagreiðslna, hljóti það aðeins að vera í þeim tilvikum, að skuldara hafi af einhverjum ástæðum verið skylt að halda umdeildum fjármunum aðskildum frá sínum eigin og Í raun gert það. Varnaraðili telur hina umdeildu peningagreiðslu eign varnaraðila og vís- 184 ar um það til niðurstöðu héraðsdóms, þar sem segi: „..., enda var kyrrsetn- ingin gerð í greiðslunni sem hans eign“ (eign varnaraðila). Þessi niðurstaða hafi verið staðfest í Hæstarétti. Þegar af þessari ástæðu geti sóknaraðili ekki stutt rétt sinn 109. gr. gjaldþrotalaga. Með hinum tilvitnuðu dómum hafi þrotamaður hins vegar verið dæmdur til að greiða sóknaraðila þá fjárhæð, er mál þetta snúist um, auk hærri fjár- krafna. Allar fjárkröfur sóknaraðila hljóti því að vera almennar kröfur í þrotabúið, eins og varnaraðili hafi haldið fram og samþykkt. Annað skilyrði 109. gr. gjaldþrotalaga sé, að eign þriðja manns hafi verið haldið sérgreindri. Varnaraðili kveður ætlaða sérgreiningu byggjast á því, að sóknaraðili hafi fengið hina umdeildu fjárhæð kyrrsetta. Hann bendir á, að samkvæmt 138. gr. gjaldþrotalaga falli kyrrsetning í eign þrotamanns niður við töku bús hans til gjaldþrotaskipta. Jafnframt heldur hann því fram, að ef fallist yrði á, að með kyrrsetningunni hefðu hinir umdeildu fjár- munir verið sérgreindir í skilningi 109. gr. gjaldþrotalaga, væri vegið að ákveðnum grundvallarreglum gjaldþrotaréttarins og raskað jafnréttisgrund- velli einstakra kröfuhafa innbyrðis. V. Niðurstaða. Lögmaður sóknaraðila, sem jafnframt er skiptastjóri í þrotabúi Vilhjálms Húnfjörð, lýsti yfir í málflutningsræðu, að greiðsla sú, að fjárhæð 1.814.217 kr., sem vegagerðin afhenti honum 17. nóvember 1995, hafi verið lögð inn á reikning þrotabúsins og standi þar óhreyfð. Í fyrrnefndri kyrrsetningarbeiðni sóknaraðila til sýslumannsins í Kópa- vogi var þess farið á leit, „að kyrrsett verði af eignum gerðarþola til trygg- ingar skuld hans við gerðarbeiðanda ...“. Samkvæmt ábendingu frá sóknar- aðila var greiðsla sú frá vegagerðinni, sem um er deilt í máli þessu, kyrrsett af sýslumanni 29. mars 1995. Í dómi Héraðsdóms Reykjaness frá 17. októ- ber 1995 var talið, að ekkert samningssamband hefði verið á milli sóknar- aðila og vegagerðarinnar, og var hún því sýknuð vegna aðildarskorts. Í dóminum var talið, að hin kyrrsetta greiðsla hefði verið vegna kröfu, sem Vilhjálmur Húnfjörð hefði átt á hendur vegagerðinni, enda hafi kyrrsetn- ingin verið gerð í greiðslunni sem hans eign. Varð því niðurstaðan sú, að greiðslan ætti að renna til þrotabúsins og að kyrrsetningin hefði fallið úr gildi við uppkvaðningu gjaldþrotaúrskurðarins 21. júlí 1995. Eftirfarandi orðalag í dómi Hæstaréttar Íslands: „Með skírskotun til raka héraðsdóms ber að staðfesta hann um það, að sú fjárhæð, sem um samdist á fundinum 30. desember 1994, skuli renna til áfrýjanda,“ — verður að skoða 185 með hliðsjón af rökstuðningi í dóminum að öðru leyti. Verður ekki talið, að framangreint orðalag feli í sér annað og meira en rök fyrir þeirri niður- stöðu, að Vilhjálmi Húnfjörð hafi borið að greiða sóknaraðila bótafjárhæð- ina án lækkunar vegna frádreginna dagsekta. Rökstuðningur í héraðs- og hæstaréttardóminum verður ekki skilinn með öðrum hætti en þeim, að sóknaraðili hafi ekki átt kröfu á hendur vegagerð- inni og því aldrei orðið eigandi þeirrar bótafjárhæðar, sem samkomulag náðist um við vegagerðina frá 30. desember 1994 og hún greiddi síðar varnaraðila. Hins vegar var í hæstaréttardóminum fallist á, að sóknaraðili ætti kröfu á hendur Vilhjálmi Húnfjörð, sem næmi þeirri fjárhæð, er vega- gerðin greiddi þrotabúinu, að viðbættri fjárhæð þeirra dagsekta, sem vega- gerðin dró af bótagreiðslunni vegna tafa á verkinu. Í dómsorði sagði, að dómur á hendur Vilhjálmi Húnfjörð væri bindandi fyrir þrotabú hans. Í dómi Hæstaréttar Íslands var, sem fyrr greinir, ekki fallist á, að sóknar- aðili hefði verið í samningssambandi við vegagerðina, og gat hann því ein- göngu beint kröfum sínum að viðsemjanda sínum, Vilhjálmi Húnfjörð. Sú aðstaða, er sóknaraðili sem undirverktaki komst í gagnvart viðsemjanda sínum við gjaldþrot hans, er ekki einsdæmi. Fyrir liggur, að greiðsla sú, sem þrotabúið fékk frá vegagerðinni, var til komin fyrir tilstilli sóknaraðila, og kann því að virðast ósanngjarnt, að hún verði öðrum en honum í hag. Á hitt ber hins vegar að líta, að gjaldþrot veldur viðsemjendum þrotamanns óhjákvæmilega tjóni, og er lögum um gjaldþrotaskipti o. fl. m. a. ætlað að tryggja jafnræði kröfuhafa við skipti. Að því miðar m. a. 109. gr. laganna, þar sem sett eru tiltölulega þröng hlutlæg skilyrði fyrir afhendingu verð- mæta úr þrotabúi utan skuldaraðar. Þegar af þeirri ástæðu, að sóknaraðila hefur ekki tekist að sýna fram á eignarrétt sinn að umræddri greiðslu frá vegagerðinni, verður ekki fallist á, að honum verði afhent greiðslan utan skuldaraðar á grundvelli 109. gr. laga nr. 21/1921. Verður því að fallast á með varnaraðila, að einungis beri að samþykkja fjárkröfu sóknaraðila sem almenna kröfu í þrotabú Vilhjálms Húnfjörð. Með hliðsjón af atvikum öllum þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af rekstri málsins. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kvað upp úrskurðinn. Úrskurðarorð: Kröfu sóknaraðila, Einars Einarssonar, að varnaraðili, þrotabú Vil- hjálms Húnfjörð Vilhjálmssonar, afhendi honum 1.814.217 krónur auk dráttarvaxta samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 utan skulda- 186 raðar, er hafnað. Staðfest er, að samþykkja beri fjárkröfu sóknaraðila sem almenna kröfu í þrotabú varnaraðila. Málskostnaður fellur niður. 187 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 113/1997. — Vatnsveitufélag sumarbústaðaeigenda í Miðengis- og Norðurkotslandi (Ingólfur Hjartarson hrl.) gegn Önnu Bjarnadóttur Kristínu Jónsdóttur og Guðrúnu Guðjónsdóttur (Pétur Guðmundarson hrl.) Félag. Févíti. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 6. mars 1997. Hann krefst sýknu af öllum kröfum stefndu og málskostnaðar í hér- aði og fyrir Hæstarétti. Stefndu krefjast staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. I. Stefndu eiga hver sinn sumarbústað ásamt tilheyrandi lóð í landi Norðurkots í Grímsneshreppi. Landareignir stefndu eru í röð fjög- urra samliggjandi lóða við veg, sem liggur að alls átta lóðum. Allar þessar lóðir urðu til við skiptingu lands í eigu Kristínar Halldórs- dóttur, móður stefndu Önnu Bjarnadóttur, Hjalta Bjarnasonar og Ragnars Bjarnasonar, en stefndu Kristín Jónsdóttir og Guðrún Guðjónsdóttir eru ekkjur eftir þá síðastnefndu. Afsöl Kristínar fyrir lóðunum, sem nú tilheyra stefndu, voru gefin út til nefndra barna hennar 26. október 1967. Samkvæmt gögnum málsins var fyrst gerð almenn vatnsveita fyrir sumarbústaði í landi Norðurkots og Miðengis með framkvæmdum, sem hófust árið 1988 á vegum Böðvars Pálssonar, bónda að Búrfelli í Grímsneshreppi, að ósk félags bústaðaeigenda. Munu vatnslagnir hafa verið að mestu ofan jarðar. Áttu stofnlagnir að vera við götur á svæðinu, en landeigendum var ætlað að koma fyrir á eigin kostnað 188 lögnum á sínum lóðum. Stefndu munu hafa fengið vatn til sumar- bústaða sinna frá þessari veitu. Ettir því sem fram kemur í málatilbúnaði áfrýjanda, tókst nokkr- um árum síðar samkomulag á milli félags sumarbústaðaeigenda og Böðvars Pálssonar um, að stofnað yrði sérstakt félag til að taka við vatnsveitunni. Vorið 1993 hafi verið haldinn fundur sumarbústaða- eigenda og kosin stjórn til að taka við rekstri veitunnar af Böðvari. Á félagsfundi 10. ágúst 1993 hafi síðan verið samþykkt svonefnd lög fyrir áfrýjanda. Stefndu munu frá byrjun hafa verið á meðal um 200 félagsmanna áfrýjanda. Er óumdeilt, að þær hafi frá upphafi greitt tilskilin framlög til áfrýjanda. Áfrýjandi leitaði með útboði í ágúst 1993 eftir tilboðum „í að grafa niður núverandi vatnslagnir í götum sumarbústaðahverfa í landi Miðengis og Norðurkots ásamt tilheyrandi fullnaðarfrágangi á dreifikerfi vatnsveitunnar samkvæmt meðfylgjandi útboðsgögnum“, svo sem sagði í upphafi útboðslýsingar. Samningur var gerður nokkru síðar um verkið, en vegna vanefnda verktaka var samningn- um rift snemma árs 1994, það, sem eftir var af verkinu, boðið út og samningur gerður við annan verktaka um það. Framkvæmdum þess verktaka mun hafa verið lokið að mestu árið 1994. Var þá vatnslögn grafin í jörð að hliði á fyrrnefndum vegi að landareignum stefndu nærri gatnamótum, sem hann liggur frá, en þar virðast forráðamenn áfrýjanda hafa talið vera mörk áðurgreinds landskika, sem var áður í eigu Kristínar Halldórsdóttur. Í málinu er uppi ágreiningur um, hvort áfrýjandi hafi með þessu lokið gagnvart stefndu framkvæmd- um, svo sem honum hafi borið. Stefndu telja áfrýjanda ekki hafa gert það, því að eftir sé að grafa í jörð vatnslögn við veginn frá áðurnefndu hliði að landareign hvers þeirra ásamt því að setja á lögnina tengingar fyrir vatnsheimæðar þeirra. Beinist aðalkrafa stefndu að því að fá dóm um skyldu áfrýjanda til að ljúka fram- kvæmdum með þeim hætti, en til vara krefja stefndu áfrýjanda um bætur, sem svara að sögn stefndu til áætlaðs kostnaðar af því verki. II. Ákvæði 2. gr. samþykkta áfrýjanda eru rakin í hinum áfrýjaða dómi. Eftir orðanna hljóðan felur greinin í sér fyrirmæli um skilyrði fyrir aðild að vatnsveitufélaginu og hlutdeild félagsmanna í eignum 189 þess svo og, að heimæðar séu ekki hluti af veitukerfinu, sem tilheyr- ir því. Ekki eru efni til að draga víðtækari ályktanir af orðum greinarinnar. Geta stefndu því ekki reist kröfur sínar eingöngu á henni. Í 3. gr. samþykkta áfrýjanda segir, að tilgangur vatnsveitufélagsins sé meðal annars „að standa fyrir rekstri vatnsveitunnar á félags- svæðinu, þ. m.t. fullnaðarfrágangi lagna, sameiginlegu viðhaldi, stækkun, ef þurfa þykir, endurbótum á frágangi vatnsbóls, eftirliti með gæðum vatnsins, uppsetningu brunahana, tæmingu lagna að hausti og áhleypingu vatns að vori o. fl.“. Í samþykktum áfrýjanda eru ekki nánari fyrirmæli um, hvernig standa skuli að þeim fulln- aðarfrágangi lagna, sem um ræðir í þessari grein. Þar er ekki heldur kveðið á um, hvar lagnir áfrýjanda eigi nánar að vera eða hvernig honum beri að tryggja félagsmönnum aðgang að þeim fyrir heimæð- ar. Af þessu verður að telja sýnt, að stofnendur áfrýjanda hafi ætlast til þess, að félagsfundir eða stjórn hans tækju ákvarðanir um þessi atriði að gættum þeim almennu reglum, sem gilda um félög af þess- um meiði. Il. Af fundargerð verður ráðið, að í upphafi fyrrnefnds félagsfundar 10. ágúst 1993 hafi verið kynnt drög að samþykktum áfrýjanda. Eins og drögin lágu þá fyrir, sagði meðal annars eftirfarandi í 2. gr. þeirra: „Félagsmenn eru allir þeir í fyrrnefndum sumarbústaðalönd- um, sem greitt hafa stofngjald fyrir minnst eina tengingu vatns- heimæðar á lóðarmörkum frá götuæð að þinglýstri landareign og/ eða húseign samkvæmt fasteignaskrá fyrir gildistöku laga þessara eða óska eftir tengingu við vatnsveituna síðar. Félagsmenn öðlast með þessu hlut í mannvirkjum og öðrum eignum félagsins.“ Segir í fundargerðinni, að í umræðum um drögin hafi meðal annars komið fram spurningar um, hver ætti heimæðar, hvernig þær yrðu skil- greindar og hvort lagnir yrðu grafnar í jörð að mörkum landareigna allra félagsmanna. Af þessu tilefni var samþykkt að breyta um- ræddu ákvæði þannig, að annars vegar voru felld niður orðin „á lóðarmörkum“ í fyrri málslið, sem að framan greinir, og hins vegar var bætt aftan við síðari málslið eftirfarandi orðum: „Heimæð telst ekki til eignar félagsins.“ Voru drögin síðan samþykkt með þessum 190 breytingum. Þessu næst lýsti formaður áfrýjanda hugmyndum um vatnslögn og niðurgröft hennar. Í fundargerð er þeim hugmyndum ekki lýst nánar, svo að máli skipti um ágreiningsefni áfrýjanda og stefndu, en þess er þó getið, að komið hafi fram, að ætlunin væri að hafa loka við hverja heimæð. Samkvæmt fundargerðinni var í um- ræðum um framlög félagsmanna vegna kostnaðar af framkvæmdum við að grafa vatnslagnir í jörð borin upp ósk um, að áfrýjandi sæi um allar vatnslagnir að lóðarmörkum, þannig, að eigendur sumar- bústaða létu ekki sjálfir grafa yfir götur. Formaður félagsins er þar sagður hafa svarað þessu þannig, að sjálfsagt væri, að það léti grafa fyrir vatnslögnum yfir götur. Að öðru leyti verður ekki séð af fundargerðinni, að ákvarðanir hafi verið teknar á félagsfundinum um, hvaða nánari framkvæmdir við vatnsveituna hafi átt að vera á vegum og kostnað áfrýjanda eða hvar lagnir hans hafi átt að liggja. Slíkar ákvarðanir virðast ekki heldur hafa verið teknar á síðari fé- lagsfundum áfrýjanda. Af framangreindu verður því að álykta, að félagsfundurinn hafi ákveðið, að áfrýjandi léti grafa í jörð þær stofnæðar eða götuæðar, sem þegar voru í vatnsveitunni, jafnframt, að heimæðar yrðu í eigu einstakra félagsmanna og teldust vera lögn frá götuæð að húsum eða inn á lóðir þeirra, en ekki eingöngu lögn frá lóðarmörkum. Að auki virðist á því stigi ekki hafa verið gert ráð fyrir, að áfrýjandi hefði með höndum aðrar framkvæmdir við heim- æðar en að setja lokur við þær og leggja þær undir vegi, þar sem þess væri þörf. Í öðrum atriðum en hér um ræðir, verður að leggja til grundvallar, að félagsfundur hafi ætlað stjórn félagsins að taka ákvarðanir um nánari tilhögun framkvæmda. Áfrýjandi hefur ekki lagt fram fundargerðir af stjórnarfundum varðandi ákvarðanir um framkvæmdir við vatnsveituna, sem máli skipta um ágreining hans við stefndu. Liggur því ekki annað fyrir um ákvarðanir stjórnarinnar í þessum efnum en það, sem ályktað verður um af fram lögðum gögnum í málinu. Í verklýsingu, sem var gerð við útboð á framkvæmdum við vatnsveitu áfrýjanda í ágúst 1993, segir meðal annars eftirfarandi í upphafi inngangskafla: „Verk þetta nær til allrar vinnu við að koma dreifikerfi vatnsveitu í jörð og ganga frá henni að fullu, þannig, að hún verði heilsársveita. Ganga skal frá öllum heimæðum við lóðamörk með stoppkrana, en land- eigendur sjá um frágang heimæða inni á sínum löndum.“ Í kafla um 191 heimæðar segir meðal annars: „Verktaki skal ganga frá heimæðum að lóðarmörkum og setja loka á þær heimæðar, sem þá vantar. ... Þar sem bústaðaeigendur hafa grafið heimæð sína niður innan lóðarmarka heim að húsi, skal verktaki ganga þannig frá, að ekki þurfi að eiga frekar við heimæðina. Víða liggur heimæð hins vegar ofan jarðar heim að húsi, og skal verktaki þá tengja yfirborðslögn- ina við niðurgröfnu heimæðina með hæfilegri sveigju.“ Ætla verður, að í verksamningi við fyrri verktakann, sem tók að sér framkvæmd- ir fyrir áfrýjanda samkvæmt áðursögðu, hafi verið tekið mið af þess- ari verklýsingu. Í verklýsingu frá því í mars 1994, sem stuðst var við í verksamningi við síðari verktaka, voru fyrirmæli efnislega sam- svarandi þeim, sem hér hefur verið vitnað til. Af öllu þessu verður ekki annað ráðið en að stjórn áfrýjanda hafi ákveðið að hrinda í framkvæmd fyrrgreindum niðurstöðum félagsfundar með breytingu, þannig, að almenna reglan yrði sú, að öllum þáverandi lögnum vatnsveitunnar yrði komið í jörð á vegum og kostnað áfrýjanda ásamt þeim hluta heimæða, sem lá utan marka lóða einstakra fé- lagsmanna. Þegar gætt er að félagsformi áfrýjanda og þeim reglum, sem gilda um slík félög, verður að líta svo á, að stefndu hafi átt rétt á, að áfrýjandi fylgdi framangreindri almennri reglu í skiptum sín- um við þær, nema því aðeins að málefnalegar ástæður teldust vera til að víkja frá henni. Áfrýjandi heldur því fram, að legið hafi ljóst fyrir við útboð á um- ræddu verki, að ekki væri ætlunin að grafa í jörð vatnslögn í átt að landareignum stefndu lengra en raun varð á. Telur áfrýjandi, að þetta megi ráða af teikningum, sem lagðar hafi verið til grundvallar við framkvæmd verksins, og yfirliti yfir magntölur í tilboðsskrá, sem hafi verið hluti útboðsgagna. Í ljósi þess, sem að framan segir, er ekki tilefni til að leysa úr því, hvort þessar staðhæfingar, sem stefndu hafa mótmælt, séu á rökum reistar. Er þá haft í huga, að þær snúa í reynd að því, hvenær stjórn áfrýjanda hafi tekið ákvörð- un um, hvernig sérstaklega yrði staðið að framkvæmdum í sam- bandi við landareignir stefndu, en ekki að réttmæti þeirrar ákvörð- unar með tilliti til fyrrgreindrar almennrar reglu. Í málinu liggja fyrir áðurnefnd afsöl Kristínar Halldórsdóttur 26. október 1967, þar sem hún tók undan landi sínu átta lóðir með nán- ar tilteknum merkjum, en þrjár af þessum lóðum tilheyra nú 192 stefndu. Óumdeilt er, að þessum afsölum hafi verið þinglýst. Áfrýj- andi lét, sem fyrr segir, grafa í jörð lagnir, sem vatni var veitt um til stefndu, að stað, þar sem hann taldi vera mörk eldri landareignar Kristínar Halldórsdóttur, en ekki að mörkum lóða stefndu sam- kvæmt þinglýstum heimildum. Þegar af þessum sökum hefur áfrýj- andi ekki virt í lögskiptum við stefndu almenna reglu sína um að koma í jörð á sinn kostnað öllum eldri lögnum vatnsveitunnar ásamt heimæðum utan marka lóða einstakra félagsmanna. Í samræmi við það, sem áður segir, kemur þá til skoðunar, hvort áfrýjandi hafi fært fram málefnalegar ástæður fyrir því, að hann hafi vikið frá umræddri almennri reglu gagnvart stefndu. Með vísan til forsendna héraðsdóms verður ekki fallist á, að áfrýjandi hafi sýnt fram á, að sá munur hafi verið á vegi heim að bústöðum stefndu og öðrum vegum á félagssvæði hans, hvað varðar eignarrétt að vegar- stæði, skipan vega í flokka eða umferðarrétt almennings um þá, að réttlætt geti neitun hans um að grafa í eða við veginn vatnslögn að landareignum stefndu. Á sama grunni verður ekki heldur fallist á, að sú neitun áfrýjanda geti helgast af því, að hlið hafi verið á vegin- um að bústöðum stefndu. Þá getur ekki skipt máli í þessu sambandi, hvort vatnslögnin innan umrædds hliðs verði skilgreind sem götuæð eða heimæð, enda átti samkvæmt áðursögðu að koma í hlut áfrýj- anda að grafa í jörð heimæðar utan marka sumarbústaðalóða fé- lagsmanna. Á frýjandi hefur ekki fært fram aðrar haldbærar ástæður fyrir neitun sinni um að grafa í jörð lagnir að sumarbústaðalöndum stefndu. Eru því ekki efni til að fallast á kröfu áfrýjanda um sýknu. IV. Samkvæmt framansögðu hefur áfrýjandi ranglega látið hjá líða að grafa í jörð vatnslögn sömu gerðar og á sama dýpi og lögð hefur verið til hliðstæðra nota annars staðar í vatnsveitu hans frá þeim stað, þar sem hætt var framkvæmdum hans við vatnslögn í átt til sumarbústaða stefndu. Þessa vatnslögn bar áfrýjanda með réttu að leggja í eða við stæði vegar, sem liggur meðfram lóðum stefndu Kristínar og Guðrúnar og að lóð stefndu Önnu. Frá vatnslögn þess- ari bar áfrýjanda jafnframt að grafa í jörð heimæð að mörkum lóðar hverrar stefndu, setja á hana loka og tengja hana á lóðarmörkum við vatnslögn, sem kann að hafa legið þaðan að bústöðum stefndu. 193 Í dómsorði héraðsdóms, sem stefndu krefjast, að verði staðfest, er mælt fyrir um skyldu áfrýjanda til að leggja götuæð að þing- lýstum landareignum stefndu og ganga frá tengingu við vatnsheim- æðar að viðlögðum dagsektum, að fjárhæð 2.000 krónur, sem renni til stefndu í sameiningu og falli til frá 1. júlí 1997. Þessi niðurstaða er í samræmi við kröfur, sem stefndu gerðu í héraði, ef frá er talin fjár- hæð dagsekta og sá tími, sem þær byrja að falla til. Samkvæmt því og í ljósi þess, sem áður segir, verða ákvæði héraðsdóms um verk- skyldu áfrýjanda látin standa efnislega óbreytt, enda verði þau þá skilin þannig, að þau felli skyldu á áfrýjanda til að gera úrbætur á vatnslögn að landareignum stefndu á þann hátt, sem hér að framan greinir. Þess er hins vegar að gæta, að áfrýjandi ber ekki óskipta skyldu gagnvart stefndu, heldur nýtur hver gagnaðila hans sjálf- stæðs réttar til að krefjast efnda fyrir sitt leyti, þar á meðal á kröfu um dagsektir, sem verður því að dæma hverri stefndu fyrir sig. Rétt þykir að veita áfrýjanda frest til að verða við skyldu sinni til 1. júlí 1998, en frá þeim tíma falli á dagsektir, svo sem greinir í dómsorði. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefndu málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi handa hverri stefndu, eins og í dómsorði segir. - Dómsorð: Áfrýjanda, Vatnsveitufélagi sumarbústaðaeigenda í Mið- engis- og Norðurkotslandi, er skylt að leggja fyrir 1. júlí 1998 götuæð að sumarbústaðarlandi hverrar stefndu, Önnu Bjarna- dóttur, Kristínar Jónsdóttur og Guðrúnar Guðjónsdóttur, og ganga þar frá tengingum vatnsheimæða þeirra að viðlögðum dagsektum frá þeim tíma, að fjárhæð 500 krónur, til hverrar stefndu. Áfrýjandi greiði hverri stefndu fyrir sig samtals 100.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. 7 Hæstaréttardómar Í 194 Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 9. desember 1996. I. Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi 12. nóvember 1996, var höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur með stefnu, þingfestri 9. maí 1996. Stefnendur eru Anna Bjarnadóttir, kt. 280520-2849, Hlíðarvegi 14, Kópa- vogi, Kristín Jónsdóttir, kt. 091021-7499, Espigerði 4, Reykjavík, og Guðrún Guðjónsdóttir, kt. 150827-2219, Seljalandi 3, Reykjavík. Stefndi er Vatnsveitufélag sumarbústaðaeigenda í Miðengis- og Norður- kotslandi, kt. 520893-2299, Sólheimum 43, Reykjavík. Dómkröfur stefnenda eru þær aðallega, að stefnda verði dæmt skylt að leggja götuæð (stofnlögn) að þinglýstri landareign þeirra samkvæmt afsali ásamt tengingu við vatnsheimæð að viðlögðum dagsektum, 5.000 kr., frá dómsuppsögudegi, er renni til stefnenda. Til vara gera stefnendur þær dómkröfur, að stefnda verði dæmt skylt að greiða þeim 380.000 kr. í skaðabætur ásamt dráttarvöxtum frá 1. október 1994 til greiðsludags. Þá krefjast stefnendur þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða máls- kostnað samkvæmt fram lögðum málskostnaðarreikningi eða að mati dómsins. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnenda og þeim gert að greiða sér málskostnað með hliðsjón af gjaldskrá Lögfræðiþjónustunnar hf. Málskostnaður beri virðisaukaskatt, 24,5%. Í upphafi aðalmeðferðar 12. nóvember sl. gekk dómari á vettvang ásamt lögmönnum aðila og fleirum. Skoðaður var sá hluti kaldavatnslagnar að sumarbústaðalöndum stefnenda, sem enn hefur ekki verið grafinn niður. Einnig var ekið víðs vegar um sumarbústaðalönd í Miðengis- og Norður- kotslandi og vegir, hlið, kaldavatnslagnir og brunnar skoðað. I. Stefnendur eru þinglýstir eigendur þriggja sumarbústaðalóða úr landi Norðurkots í Grímsnesi. Lóðir stefnenda eru hluti af eignarlandi, sem Kristín Halldórsdóttir skipti í átta aðskilin lönd árið 1967 og afsalaði til átta barna sinna. Að lóðunum liggur vegur frá Sogsvegi, svokallaður 5. brautar- vegur, en hann greinist síðan, og liggja þessi átta lönd við enda eins hliðar- vegarins. Verklegar framkvæmdir við vatnsveitu til sumarbústaða í Norðurkots- og Miðengislandi í Grímsnesi hófust sumarið 1988 fyrir milligöngu Böðvars Pálssonar á Búrfelli í Grímsnesi, og kom stefndi þar hvergi nálægt. Áður en hafist var handa við framkvæmdina, var Verkfræðiskrifstofa Sigurðar Thor- 195 oddsen hf. (VST) fengin til að gera kostnaðaráætlun um verkið. Í dreifi- bréfi Böðvars til sumarbústaðaeigenda um fyrirhugaða vatnsveitu kom fram, að með framreikningi á kostnaðaráætlun verkfræðistofunnar mætti áætla, að kostnaður yrði 33-35.000 kr. á hvern bústað, og var þá miðað við, að stofnlögn væri í götu, en hver bústaðareigandi legði 20 mm plastpípu á sinni lóð. Þátttakendur í vatnsveituframkvæmdirnar skiluðu sér hægar en gert hafði verið ráð fyrir, og sýnt var, að fjármunir nægðu ekki til þess að ljúka þeim í samræmi við upphaflega verk- og kostnaðaráætlun, þó að aðildar- gjald væri hækkað í áföngum í 55.000 kr. Þar sem ýmislegt var talið óljóst í sambandi við frágang og rekstur veitunnar, var komið á laggirnar vatns- veitunefnd á vegum félags sumarbústaðaeigenda til þess að skoða málið. Varð að samkomulagi við Böðvar Pálsson að stofna sérstakt vatnsveitufélag um reksturinn, og boðaði hann til fyrsta fundar með sumarbústaðaeigend- um 24. maí 1993. Á fundinum var kosin stjórn, sem tók við rekstri veitunnar af Böðvari, og var stjórninni falið að gera tillögu að lögum fyrir félagið. Á stofnfundi vatnsveitunnar 10. ágúst sama ár voru drög að félagssamþykkt- um samþykkt með breytingum á 2. gr. laganna. Um aðild að félaginu segir svo Í 2. gr. „Félagsmenn eru allir þeir í fyrrnefndum sumarbústaðalöndum, sem greitt hafa stofngjald fyrir minnst eina tengingu vatnsheimæðar frá götuæð að þinglýstri landareign og/eða húseign samkv. fasteignaskrá, fyrir gildis- töku laga þessara eða óska eftir tengingu við vatnsveituna síðar. Félagsmenn öðlast með þessu hlut í mannvirkjum og öðrum eignum fé- lagsins. Heimæð telst ekki til eigna félagsins. Umsóknir um tengingu skal senda skriflega til stjórnar félagsins. Við eigendaskipti á landi og/eða húsi samkv. fasteignaskrá flyst félags- réttur frá seljanda eignar til kaupanda.“ Þannig urðu þeir sumarbústaðaeigendur, sem þegar höfðu greitt Böðvari Pálssyni stofnframlag, fullgildir félagsmenn, þ. m. t. stefnendur máls þessa, sem höfðu fengið vatn í bústaði sína löngu fyrir stofnun vatnsveitufélags- ins. Samkvæmt 3. gr. laga félagsins er tilgangur þess að standa fyrir rekstri vatnsveitu á félagssvæðinu, þ. m. t. fullnaðarfrágangi lagna, sameiginlegu viðhaldi, stækkun, ef þurfa þykir, endurbótum á frágangi vatnsbóls, eftirliti með gæðum vatnsins, uppsetningu vatnshana, tæmingu vatnslagna að hausti og áhleypingu vatns að vori o. fl. Er félagið var stofnað, lágu allar götu- og stofnæðar ofan jarðar nema 196 stofnæð meðfram Sogsvegi suður að Farbraut. Plastið í rörum veitunnar var ekki ljósþolið og lá því undir skemmdum. Því var talið brýnasta verkefni fé- lagsins að grafa niður götu- og stofnæðar félagsins. Fyrir áðurnefndan fé- lagsfund var gerð lausleg framkvæmda- og kostnaðaráætlun við að koma stofn- og götuæðum félagsins í jörð. Í kjölfarið var gerður samningur við verktaka haustið 1993, og hófst þá verkið. Vegna seinagangs var þeim samningi rift í mars 1994. Var þá gerð ný verklýsing og gengið frá útboði. Á aðalfundi í vatnsveitufélaginu 23. mars 1994 var greint frá upphaflega út- boðinu og verkframkvæmdum og hin nýja verklýsing og útboðsgögn kynnt. Á sama fundi var samþykkt viðbótargjaldtaka frá hverjum félagsmanni til að ljúka framkvæmdum. Í kjölfar þessa fundar var ráðinn nýr verktaki, og lauk hann framkvæmdum árið 1994. Á þeim tíma, sem um ræðir, var ólæst hlið á vegi að lóðum stefnenda nokkra metra innan marka þess eignarlands, sem áður hafði verið eignar- land Kristínar Halldórsdóttur. Innan hliðsins var heimakstur að sumar- bústaðalóð, sem Kristín seldi, áður en hún afsalaði fyrrnefndum sumar- bústaðalóðum til átta barna sinna. Kaldavatnslögnin, sem lá eftir veginum að bústöðum stefnenda, var grafin niður að þessu hliði og þar komið fyrir brunni og loka. Við mörk fyrrnefnds eignarlands, um 30-40 metra innan við hliðið, þrengist vatnslögnin úr 32 mm í 20 mm. TIl. Stefnendur reisa kröfur sínar aðallega á því, að það sé skýlaus réttur þeirra samkvæmt 2. gr. laga vatnsveitufélagsins, að vatnsheimæðin ásamt tengingu sé lögð að þinglýstri landareign hverrar þeirra. Stefnendur hafi staðið að fullu skil á þeim gjöldum, er af þeim hafi verið krafist vegna lagn- ingar vatnsveitunnar, þ. m. t. stofngjalds til félagsins. Stofngjald þetta hafi falið m. a. í sér kostnað vegna niðurgraftar vatnslagna. Stefnendur eigi því í samræmi við 2. gr. laga félagsins hver og ein rétt á niðurgrafinni vatns- heimæð og tengingu hennar að þinglýstri landareign sinni líkt og aðrir fé- lagsmenn. Þess í stað hafi stefndi lagt stefnendunum þremur til eina teng- ingu talsvert frá landareignum þeirra. Stefnendur telja ljóst samkvæmt afsölum, hvar mörk þinglýstra landar- eigna þeirra liggi, en það sé mun innar en þau mörk, er stjórn stefnda vilji miða tengingu vatnsheimæðar við. Orðin „þinglýst landareign“ í 2. gr. lag- anna verði ekki túlkuð á annan veg en þann, að með þeim sé átt við þing- lýsta landareign hverrar um sig samkvæmt þinglýsingabókum og að þeim mörkum beri því að leggja stofnlagnir félagsins. Engin stefnenda eigi land að mörkum þeim, er stjórnin vilji miða við. Hlið hafi á sínum tíma verið 197 sett upp nokkuð utan þessara marka til þess að verjast ágangi búfjár. Það hafi aldrei verið læst og hafi nú verið fjarlægt. Uppsetning hliðs breyti í engu rétti þeirra til lagningar vatnsheimæðar að þinglýstri landareign sinni, enda vegurinn fyrir innan hlið opinn allri umferð og á engan hátt frábrugð- inn veginum að því. Stefnendur benda á, að víða á félagssvæði vatnsveitufélagsins hafi nú ver- ið sett upp hlið, er takmarki mjög almenna umferð um þessi sumarbústaða- lönd, m. a. við Finnheiðarveg, Farveg og 5. brautarveg. Innan allra þessara hliða liggi stofnlagnir vatnsveitufélagsins að einstökum sumarbústaðalönd- um. Þá er því mótmælt, að lagning stofnlagna eigi á einhvern hátt að miðast við viðhald eða umferð um vegi, enda mæli lög félagsins ekki fyrir um slík- an framkvæmdamáta. Stefnendur telja ákvæði um viðhald vegar í afsölum þeirra engu breyta um, hvað teljist vera þinglýst landareign, enda sé vegur- inn, hvað viðhald og eignarhald varði, á engan hátt frábrugðinn öðrum veg- um í Norðurkots- og Miðengislandi. Almennt sé um einhvers konar sam- eiginlegt viðhald vega að sumarbústaðalöndum að ræða. Stefnendur mótmæla því sem ósönnuðu, að félagsfundur hafi ákveðið það viðmið um niðurgröft vatnslagna, að lagnir, sem lægju um vegi, er opn- ir væru almennri umferð, yrðu grafnar niður, en ekki lagnir, sem lægju um vegi á landi í einkaeign. Stefnandi telur slíka viðmiðun hvorki eiga stoð í lögum félagsins, samþykktum félagsfundar né útboðslýsingu fyrir verkið. Þá benda stefnendur á, að ekki hafi verið látið reyna á samþykki sitt fyrir niðurgrefti lagnar um veg að bústöðum sínum. Stefnendur styðja kröfur sínar auk þess því, að jafnræðis hafi ekki verið sætt við niðurgröft vatnslagna til félagsmanna. Dæmi séu um, að grafnar hafi verið niður stofnlagnir að löndum, sem greini sig ekki á nokkurn hátt frá löndum stefnenda, að því er varði uppruna, viðhald vega eða afmörkun vega með hliði. Sem dæmi eru nefnd sumarbústaðalönd í svonefndu „Þjónalandi“, sem áður hafi verið eignarland Félags framreiðslumanna. Í afsali sumarbústaðalands í fyrrgreindu landi komi fram, að það skiptist í 23 landspildur í séreign, en að öðru leyti sé landið í óskiptri sameign. Viðhald vegarins að sumarbústaðalöndunum sé sameiginlegt og hann lokaður með hliði. Þrátt fyrir þessi ákvæði um eignarhald hafi vatnsveitufélagið ekki miðað tengingu vatnsheimæðar við lóðarmörk sameignar, heldur við land einstakra sumarbústaðaeigenda. Annarri túlkun hafi því verið beitt af hálfu stjórnar vatnsveitufélagsins við tengingu vatnsheimæða í landi Félags fram- reiðslumanna en gagnvart stefnendum. Finna megi fleiri lönd á félagssvæði vatnsveitufélagsins, þar sem vegir og önnur svæði séu í óskiptri sameign 198 landeigenda, eins og leitt hafi verið í ljós við vettvangsgöngu. Af hálfu stefnenda er sérstaklega bent á tvo vegarbúta við enda 6. brautar, sem liggi að tveimur eða þremur bústöðum hvor og lokaðir séu með læstu hliði, en vatnsveitulagnir hafi verið lagðar eftir þessum vegum að lóðarmörkum hvers bústaðareiganda. Stefnendur benda á, að hver þeirra sé sjálfstæður kaupandi vatns, en ef einhver þeirra vanræki að greiða vatnsgjald, kunni að verða lokað fyrir vatn til þeirra allra, þar sem einn tengibrunnur sé vegna allra bústað- anna. Stefnendur telja sig hafa kynnt kröfur sínar á félagsfundum, en þeim hafi hvað eftir annað verið hafnað af stjórn félagsins, og því hafi þeim verið nauðugur sá kostur að bera málið undir dómstóla. IV. Stefndi telur verulega skorta á skýrleika í kröfugerð stefnenda, þar sem ekki komi fram í aðalkröfu, hver sverleiki lagnar að lóðarmörkum eignar- landa þeirra eigi að vera. Stefndi gerir þó ekki kröfu um, að málinu verði vísað frá dómi. Þá telur stefndi, að stefnendur eigi ekki rétt, sem hægt sé að sækja fyrir dómi, heldur verði þær að bera kröfur fram á fundi vatnsveitufélagsins, þar sem þær kalli á álögur á félagsmenn. Stefndi kveður það fyrst hafa verið eftir aðalfund vatnsveitufélagsins 23. mars 1994, sem einn stefnenda, Anna Bjarnadóttir, setti fram þær kröfur, sem deilumál þetta snýst um. Kröfum Önnu hafi verið hafnað með bréfi stjórnar félagsins, dags. 2. júní 1994. Hafi Anna þá ítrekað kröfur sínar við stjórn félagsins og kynnt málstað sinn á félagsfundi. Stjórn félagsins hafi þó ekki séð ástæðu til að breyta fyrri afstöðu sinni og vísað til þeirra fram- kvæmdaáætlana, sem samþykktar voru á félagsfundum 10. ágúst 1993 og 23. mars 1994, og þeirra forsendna, sem lágu að baki þeim, þ. e., að stofn- og götuæðar teldust lagnir í og við þær götur og vegi, sem opnir hefðu verið al- mennri umferð og hefðu ekki verið í einkaeign. Stjórn vatnsveitufélagsins hafi ekki talið sér heimilt að nálgast kröfur stefnenda, þar sem hvorki lægi fyrir samþykki félagsfundar til verksins né heimild til gjaldtöku á félags- menn vegna þess. Stefndi kveður verða að skilja aðalkröfu stefnenda þannig með hliðsjón af varakröfu og gögnum málsins, að krafist sé, að stefndi grafi í jörð og ann- ist frágang á núverandi lögn frá götuæð, þar sem núverandi brunnur er, að lóðamörkum sumarbústaðalanda stefnenda, og setji á lögnina loka með spindli við mörk hverrar lóðar. 199 Stefndi telur stefnendur mistúlka ákvæði 2. gr. laga vatnsveitufélagsins. Með því sé einungis verið að skilgreina, hverjir geti orðið félagsmenn, og tilgreina, hvað af lögnum þeim, sem lagðar voru af hálfu Böðvars Pálsson- ar, væru eign félagsins og hverjar séreign félagsmanna, en á engan hátt ver- ið að lofa félagsmönnum öðrum réttindum en hlut í mannvirkjum og öðr- um eignum félagsins í því ástandi, sem þær hafi verið, þegar félagið var stofnað. Samkvæmt fundargerð frá félagsfundi 10. ágúst 1993 voru þar lögð fram drög að félagslögum til samþykktar. Þar sem vafi hafi verið talinn leika á, hvað væri heimæð, hafi sú breyting verið gerð á drögunum, að bætt var inn ákvæði um, að heimæð teldist ekki eign félagsins. Þá hafi verið felld niður orðin „á lóðarmörkum“ á eftir „eina tengingu vatnsheimæðar“, þar sem ljóst hafi verið, að heimæð tengdist götuæð í ýmsum tilvikum fjarri lóðar- mörkum hlutaðeigandi félagsmanns. Teljist heimæð samkvæmt því vera lögnin frá götuæð að húseign eða að landareign í þeim tilvikum, þar sem hús hefur ekki risið, en heimæð engu að síður verið lögð að því landi. Stofn- og götulagnir séu hins vegar eign félagsins svo og tenging heimæða, þ. e. brunnur og loki. Þegar Vatnsveitufélag sumarbústaðaeigenda í Miðengis- og Norðurkots- landi í Grímsnesi var stofnað vorið 1993, voru stefnendur búnir að fá vatn og greiða stofngjald. Við stofnun félagsins hafi verið ákveðið, að þeir skyldu teljast félagsmenn, sem hefðu greitt Böðvari stofngjald fyrir teng- ingu við vatnsveituna, svo og þeir, sem tengdust vatnsveitunni síðar. Fé- lagið hafi ekki tekið við hugsanlegum skuldbindingum Böðvars við ein- staka félagsmenn eða kröfum Böðvars á félagsmenn, heldur eingöngu þeim mannvirkjum og lögnum, sem talið hafi verið, að félagsmenn hefðu greitt fyrir með stofngjaldinu, sem Böðvar hafði innheimt. Stefndi mótmælir því eindregið, að stefnendur eigi á grundvelli 2. gr. laga félagsins skýlausan rétt til, að vatnsheimæð sé grafin niður að þinglýstri landareign þeirra, enda gætu stefnendur sem og allir félagar í vatnsveitunni þá á sama hátt krafist þess, að heimæðar séu grafnar niður á kostnað fé- lagsins að húseignum samkvæmt fasteignaskrá, ef hús er á lóðinni. Með þessu orðalagi sé aðeins verið að lýsa því, að heimæð sé lögnin frá götuæð að þinglýstri landareign eða að húseign, ef lögnin er lögð að húsi. Í lögum félagsins sé hvergi getið um, hvar eða hvernig lagnir félagsins skuli liggja, hvar skuli tengja heimæðar félagsmanna við götu- eða stofnæðar félagsins eða hvort grafa skuli lagnir niður, og af þeim sökum ekkert um, hver skuli bera kostnað af niðurgrefti. Allt þess háttar hafi verið eftirlátið félags- fundum að ákveða. 200 Á félagsfundi 10. ágúst 1993 hafi verið lýst hugmyndum um vatnslögnina og niðurgröft. Að sögn forráðamanna veitunnar hafi á fundinum verið gerð grein fyrir nauðsyn þess að grafa í jörð götu- og stofnæðar, sem lágu enn ofan jarðar. Talið hafi verið mikilvægt að grafa lagnirnar niður fyrir frostskil til þess að tryggja betur varnir við skemmdum af ljósi og frosti og gera kleift að hafa vatn í götu- og stofnæðum, þ. e. lögnum félagsins, allt árið. Á fund- inum hafi verið áréttað, að aðeins væri verið að ræða um lagnir í eigu fé- lagsins, þ. e. stofn- og götulagnir, en með götulögn væri átt við lögn, sem væri Í götu, er teldist opin almenningi, en ekki í einkaeign sumarbústaða- eigenda. Meginröksemdin fyrir þessari viðmiðunarreglu um niðurgröft lagna hafi verið sú, að talið hafi verið óeðlilegt, að stjórn félagsins þyrfti að hafa frumkvæði að því að leita eftir samningum við eigendur hinna svoköll- uðu einkavega á veitusvæðinu um að grafa í þá lagnir og fá að annast eðli- legt viðhald á lögnunum. Í samræmi við ákvæði 3., 4. og 6. gr. félagsins hafi á fundinum verið aflað heimildar til að fara í þær framkvæmdir, sem þar voru kynntar, þ. e. að grafa niður fyrir frostskil allar lagnir, sem töldust sameign allra félags- manna, þ. e. stofnæð og lagnir eftir almenningsgötum og vegum, og koma fyrir tengibrunnum ásamt loka, þar sem heimæðar tengdust götuæðum. Jafnframt hafi verið samþykkt að leggja á félagsmenn ákveðið gjald til að standa undir þessum framkvæmdum. Þessu hafi verið fylgt strangt eftir við gerð áætlana og útboða á niðurgrefti götu- og stofnæða. Því er haldið fram af hálfu stefnda, að unnið hafi verið að frágangi lagnar- innar í samræmi við samþykktir félagsfundar. Eftir að verksamningi við upphaflegan verktaka hafði verið rift, hafi orðið að taka málið aftur upp til afgreiðslu á aðalfundi félagsins 23. mars 1994. Á fundinum hafi einnig verið aflað samþykkis fyrir viðbótargreiðslu, 15.000 kr. frá hverjum félagsmanni, til að ljúka verkinu. Stefndi telur, að stefnendur hafi fengið þá þjónustu, sem félagsfundir 1993 og 1994 hafi samþykkt að veita þeim og öðrum félagsmönnum gegn greiðslu sérstaks viðbótarstofngjalds. Aldrei hafi staðið til, að félagið stæði straum af kostnaði við að grafa niður heimæðar félagsmanna, sem væru sér- eign þeirra samkvæmt félagslögum. Um þetta hafi stefnendum verið kunn- ugt, enda ekki gert reka að því að leita hugsanlegs réttar síns fyrr en á vor- dögum 1994, eftir aðalfund félagsins. Stefndi hyggur ljóst, að skilgreina verði lögn frá núverandi tengibrunni að löndum stefnenda sem heimæð. Slíkt sé eðlilegt, þar sem vegurinn, er lögnin liggi eftir, sé einkavegur stefnenda, þar eð hann liggi um land, sem sé þinglýst sameign þeirra, eins og skýrt komi fram í afsölum. Þá hafi vegurinn 201 til skamms tíma verið lokaður allri almennri umferð, og hafi svo verið, þeg- ar ákvörðun var tekin á félagsfundi um niðurgröft á stofn- og götulögnum í eigu félagsins. Máli sínu til frekari stuðnings bendir stefndi á, að lögnin, sem lögð var af Böðvari Pálssyni eftir vegi stefnenda, hafi að nær öllu leyti verið 20 mm, en lagnir af þeim sverleika hafi sumarbústaðaeigendur átt að kosta sjálfir sam- kvæmt dreifibréfi því, sem Böðvar sendi sumarbústaðaeigendum vorið 1988. Í áætlun VST frá árinu 1988 komi einnig fram, að stofn- og dreifi- lagnir, sem greiða átti með stofngjaldinu, skyldu minnstar vera 25 mm. Stefndi telur, að með þessu fyrirkomulagi á sverleika lagna hafi í raun verið búið að marka, hvaða lagnir teldust heimæðar, og ætti því ekki að grafa niður. Stefndi telur yfirlýsingar Böðvars Pálssonar um sverleika lagna ekki í samræmi við staðreyndir málsins. Stefndi bendir á, að heimæðar séu óhjákvæmilega mislangar, bæði eftir því, hvernig. einstök lönd liggja á veitusvæðinu gagnvart götu- og stofn- æðum, og eftir því, hvar hús standa á hinum ýmsu löndum. Heimæðar sumra félaga liggi meira að segja yfir lönd annarra. Hafi það verið fé- lagsmönnum í sjálfsvald sett, hvort þeir græfu heimæðar sínar niður á eigin kostnað. Stefndi segir niðurgröft á vatnslögninni í einkaveg í svonefndu „Þjóna- landi“ ekki vera hliðstæðu. Að ósk eigenda lóða í „Þjónalandi“ hafi stjórn vatnsveitufélagsins gert við þá sérstakt samkomulag og þeir greitt að fullu kostnað við að grafa niður götulagnir og tengja heimæðar. Sérstaklega hafi verið samið við síðari verktakann um að vinna þennan verkþátt á sama ein- ingaverði og önnur verk, er hann vann fyrir vatnsveituna. Slíkt samkomu- lag hefði að sjálfsögðu staðið stefnendum til boða, ef eftir hefði verið leit- að, gegn greiðslu kostnaðar af slíkri framkvæmd. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að allir þeir vegir, sem stofnlagnir hafi verið grafnar niður við, hafi verið skilgreindir af félaginu sem almenn- ingseign, þó að sumir þeirra hafi verið lokaðir með hliði. Hlið þau, sem sett hafi verið upp síðar, eigi aðeins að hindra umferð aðskotafólks vegna þjófnaðar og skemmda á bústöðum. Stefndi telur stefnendum hafa mátt vera ljóst, að niðurgröftur lagna á vegum félagsins í einkavegi án sérstaks samkomulags sé og hafi einfaldlega ekki verið til umræðu innan félagsins. Miklu heldur séu mörg dæmi um full- komnar hliðstæður við aðstæður stefnenda, þar sem félagar hafa þurft að bera kostnað af mislöngum heimæðum eftir einkavegum, þar sem lönd þeirra liggi hvergi að almenningsvegum með götu- eða stofnæðum. Stefndi kveður hvern stefnenda hafa greitt Böðvari Pálssyni fyrir hans 202 verkþátt 35.000 kr. og öðlast hlutdeild í vatnsveitufélaginu við stofnun þess, þar með götu- eða stofnæðum í því ástandi, sem þær voru í, þegar stefndi tók við rekstri vatnsveitunnar árið 1993. Þá hafi stefnendur greitt vatns- veitufélaginu gjald til að greiða kostnað við niðurgröft ofangreindra götu- eða stofnæða. Fyrir þessi framlög hafa stefnendur fengið hlutdeild í vel vörðum, niðurgröfnum götu- og stofnæðum með vatni allan ársins hring. Stefnendur krefjist samkvæmt varakröfu þessu til viðbótar á kostnað fé- lagsins einkalagna, sem áætlað sé, að kosti 380.000 kr., verulega hærri fjár- hæð en stefnendur hafa greitt félaginu. Ekkert í félagslögum vatnsveitunnar eða samþykktum félagsfunda réttlæti þá mismunun, sem felist í kröfum stefnenda. Verði fallist á aðalkröfu stefnenda, krefst stefndi þess, að dagsektir verði mun lægri en krafist sé og stefnda gefist kostur á að ljúka verkinu á eðlileg- um tíma, áður en dagsektir hefjist. Stefndi bendir á, að krafa um dagsektir sé of há miðað við kostnað við verkið. Þá sé einungis hægt að vinna verkið, þegar frost er ekki í jörðu. Þá séu það ekki verulegir hagsmunir stefnenda að fá lögnina grafna í jörð, þar sem þeir hafi nú þegar vatn allt árið. Stefndi mótmælir fjárhæð varakröfu og telur, að forsendur hennar séu rangar, hvað varðar lengd á lögninni og kostnað á hvern metra. Upphafs- degi vaxta í varakröfu er og mótmælt, þar sem tilboð í verkið sé grundvall- að á verðlagi nóvembermánaðar 1995, og telur stefndi eðlilegt, að vextir miðist við þingfestingu málsins, þar sem þessi krafa stefnenda hafi ekki komið fram fyrr en í stefnu. V. Óumdeilt er, að stefnendur hafa borið fram kröfur um niðurgröft vatns- lagnar að þinglýstum eignarlóðum sínum við stjórn vatnsveitufélagsins og kynnt þær á félagsfundi, en án árangurs. Stefnendur geta borið mál sitt undir dómstóla, þó að dómur þeim í hag geti leitt til útgjalda fyrir aðra fé- lagsmenn í vatnsveitufélaginu. Aðalkrafa stefnenda verður ekki skilin með öðrum hætti en þeim, að þess sé krafist, að stefndi grafi niður og gangi frá vatnsæð eftir vegi frá nú- verandi tengibrunni að þinglýstri landareign hvers stefnanda og frá tengi- brunni vegna hverrar heimæðar á sama hátt og gengið hefur verið frá götu- æðum og tengingu þeirra við aðrar heimæðar. Hefur þessi skilningur komið glöggt fram undir rekstri málsins og er í samræmi við skilning stefnda á aðalkröfu. Verður að miða við, að krafan lúti að frágangi þeirrar lagnar, sem nú liggur eftir veginum, eða annarrar lagnar, sem stefnendur leggja til. Kröfugerð stefnenda verður því ekki misskilin og þykir dómhæt. 203 Í skýrslu Rögnvalds Gíslasonar, formanns stjórnar stefnda, fyrir dómi kom fram, að meginsjónarmið við niðurgröft lagna hafi verið að grafa að- eins niður lagnir við vegi, sem enginn ætti eignarrétt að og allir mættu fara um. Vegurinn að lóðum stefnenda væri í þinglýstri sameign eigenda átta lóða, og því hafi ekki verið lagt eftir honum. Þá bar hann, að e. t. v. hefði einhvers staðar verið lagt í einkavegi fyrir mistök. Vitnið Böðvar Pálsson, sem er mágur eiganda einnar af umræddum átta lóðum, en sá lóðareigandi er jafnframt bróðir stefnanda Önnu, bar fyrir dómi, að við lagningu vatnsveitunnar hefði verið fylgt þeirri reglu, að ekki væru fleiri en þrír til fjórir bústaðir tengdir við 20 mm lögn. Miðað hefði verið við, að hver bústaðareigandi kostaði sjálfur 100 m af heimæð. Þá hélt vitnið því fram, að 25 mm rör hefðu nær ekkert verið notuð, eins og gert hafi verið ráð fyrir við hönnun vatnsveitunnar, en þess í stað 20 og 32 mm rör. Vitnið kvað eigendur sumarbústaðalóða í Norðurkotslandi hafa með sér félag, sem sæi um vegagerð. Þá kvað hann Grímsneshrepp leggja fram árlegt framlag til viðhalds vega í sumarbústaðalöndum, og tæki hrepps- nefndin ákvörðun um, hvaða vegir féllu undir sameiginlegt viðhald. Ekki væri stuðst við neina eina reglu um viðhald vega. Ólafur Erlingsson verkfræðingur sá fyrir hönd VST um undirbúning síð- ara útboðs og frágang verksins. Ólafur bar fyrir dómi, að þá hefði verið bú- ið að grafa niður allar lagnir við $. braut. Í útboðslýsingu hefði ekki verið gert ráð fyrir framkvæmdum fyrir innan hlið á vegi til stefnenda. Hefði það ekki byggst á túlkun VST, heldur fyrirmælum stjórnar vatnsveitufélagsins, en það hefði verið sjónarmið hennar, að lögnin teldist heimæð, þar sem vegurinn fyrir innan hliðið væri ekki öllum opinn og teldist ekki almenn- ingsvegur. Vitnið gat ekki skýrt, hvers vegna lögnin var ekki grafin niður fyrir innan hliðið að lóðarmörkum, þar sem 20 mm lögn tók við af 32 mm lögn. Vitnið kvað sverleika pípna hafa í einstaka tilvikum verið breytt af brýnni þörf, t. d. við brunahana. Þá kvað hann hafa verið skipt um frost- sprungnar lagnir. Fallist er á með stefnda, að 2. gr. laga vatnsveitufélagsins mæli aðallega fyrir um skilyrði fyrir aðild að félaginu og eignarrétt félagsins að öðrum vatnslögnum en heimæðum. Í 2. gr. er gert ráð fyrir, að heimæð taki við af götuæð, en ekki er í lögunum að finna nánari skilgreiningu á heimæð eða ákvæði, sem af verði ráðið, hvaða lagnir teljist til sameiginlegra lagna í eigu vatnsveitunnar. Tilgangur félagsins er m. a. að standa fyrir rekstri vatnsveitunnar á fé- lagssvæðinu, þ. m. t. fullnaðarfrágangi lagna. Ákvörðun var tekin um niður- gröft sameiginlegra lagna vatnsveitunnar á stofnfundi veitunnar 10. ágúst 204 1993. Í fundargerð er ekki að finna neitt, sem bendir til, að fundurinn hafi samþykkt viðmiðunarreglur um, hvaða lagnir skyldu teljast til sameigin- legra lagna, og ekki hefur verið sýnt fram á, að slíkar viðmiðunarreglur hafi verið samþykktar á þessum fundi eða síðari félagsfundum. Þá er ekki að finna í útboðsgögnum neitt, sem styður þá málsástæðu stefnda, að til heim- æða teldust lagnir eftir vegum í einkaeign, er væru ekki opnir almenningi, heldur segir í verklýsingu, að heimæðar séu fyrir hvern bústað. Verður því að miða við, að fyrirmæli um niðurgröft vatnslagna og þær viðmiðunarregl- ur eða sjónarmið, sem þau fyrirmæli studdust við, hafi verið frá stjórn stefnda komin. Fyrra eignarhald framangreindra átta sumarbústaðalóða þykir ekki skipta máli við úrlausn máls þessa. Samkvæmt þinglýstum afsölum tveggja stefnenda er vegurinn, sem stefndi hefur neitað að grafa niður vatnslög eft- ir, þinglýst sameign þeirra átta aðila, sem eiga land að veginum, og ber þeim að kosta viðhald hans í sameiningu. Þá er einnig upplýst, að ólæst hlið hafi verið á veginum, þegar verkið hófst. Í máli þessu hafa ekki verið lögð fram nein gögn um eignarrétt að landi undir öðrum vegum á félagssvæði stefnda og ekki upplýst, að nein könnun hafi farið fram á slíku eignarhaldi af hálfu stjórnar félagsins. Því verður ekki fallist á með stefnda, að eignarhald að umræddum vegi sé frábrugðið því, sem gerist og gengur á félagssvæðinu. Við vettvangsgöngu kom í ljós, að læstum hliðum hefur verið komið fyrir á stofnbrautum við Sogsveg og víðar, en sumarbústaðaeigendur, sem land eiga við þessar brautir, munu hafa lykla. Þá var einnig í ljós leitt, að á nokkrum stöðum hefur vatnslögn verið grafin með vegum fyrir innan læst hlið, sem eingöngu hlutaðeigandi landeigendur virðast hafa aðgang um. Þá hafa engin gögn verið lögð fram um, hvaða vegum á félagssvæði stefnda er haldið við af félagi landeigenda eða með öðrum hætti sameiginlega. Ekki hefur heldur verið sýnt fram á, að sama viðmiðunarregla og stefndi kveðst hafa notað sé notuð af hálfu Grímsneshrepps um viðhald vega í sumar- bústaðalöndum. Loks verður ekki heldur séð, að viðmiðunarreglan eigi stoð í lögum eða öðrum réttarheimildum. Ljóst þykir, að sambærilegra upplýsinga um umferðarrétt og viðhald vega og ákvörðun stefnda hvíldi á, var ekki aflað um aðra vegi á félags- svæði stefnda. Stefndi þykir því ekki hafa sýnt fram á, að umferð um um- ræddan veg eða viðhald hans hafi verið með öðrum hætti en gerist og geng- ur um svipaða vegi á félagssvæði stefnda. Stefndi hefur ekki hnekkt þeim framburði Böðvars Pálssonar, að sver- leiki lagna hafi ekki ráðist af því, hvort um götulögn eða heimæð hafi verið að ræða, heldur fremur af því, til hve margra sumarbústaða vatn átti að 205 leiða. Það, að 32 mm lögn, sem liggur 3040 m inn fyrir margnefnt hlið, var ekki grafin niður, mælir gegn þeirri málsástæðu stefnda, að sverleiki lagna hafi ráðið því, hvaða lagnir teldust götuæðar. Þá hefur stefndi ekki fært sönnur á, að þeirri viðmiðunarreglu, að 20 mm lagnir væru ekki grafnar niður, hefði almennt verið fylgt í reynd við framkvæmd verksins. Eins og að framan hefur verið rakið, greiddi hver stefnenda stofngjald vegna vatnsveituframkvæmda þeirra, sem Böðvar Pálsson stóð fyrir, og síð- an gjald til vatnsveitufélagsins fyrir niðurgröft lagna. Af gögnum málsins verður ekki annað ráðið en að sameiginlegar stofn- og götulagnir hafi al- mennt átt að grafa niður. Eins og áður hefur verið rakið, liggur sameiginleg vatnslögn eftir vegi að lóðarmörkum hverrar stefnenda, þar sem lögnin greinist í heimæðar að hverjum bústað. Eðlilegast er því að líta á lögnina eftir veginum sem götuæð. Telja verður, að stefnendur hafi átt rétt á því, að við ákvörðun um, hvaða lagnir væru grafnar niður, væri fylgt viðmiðunarreglum, sem væru mál- efnalegar og gengju jafnt yfir alla félagsmenn. Þessar viðmiðunarreglur urðu að styðjast við haldgóð rök og vera undantekningarlausar að því leyti, sem þeim var ætlað að skilgreina lagnir, er höfðu eiginleika götuæða sem heimæða, er ekki ætti að grafa niður. Með vísan til þess, sem áður hefur verið rakið, þykir stefnda ekki hafa tekist að sýna fram á, að sú ákvörðun stjórnar vatnsveitufélagsins að líta ekki á vatnslögn um umræddan veg sem götuæð hafi stuðst við réttmæt og málefnaleg sjónarmið, enda hafa stefnendur getað bent á dæmi þess, að lagnir um vegi, sem telja verður að flestu leyti sambærilega, voru grafnar niður á kostnað stefnda. Ber því að taka aðalkröfu stefnenda til greina, og er stefnda gert skylt að ganga frá götuæð og tengingu heimæðar hverrar stefndu við götuæð á sama hátt og gengið er frá öðrum götuæðum og teng- ingum þeirra við aðrar heimæðar félagsmanna vatnsveitunnar. Krafa stefnenda um dagsektir er tekin til greina, og skulu þær reiknaðar 2.000 kr. á dag frá 1. júlí 1997, þar sem stefndi þykir ekki með góðu móti geta fullnægt skyldu sinni fyrr. Eftir þessum úrslitum þykir rétt, að stefndi greiði stefnendum sameigin- lega málskostnað, sem telst hæfilega ákveðinn 125.000 krónur, og hefur þá verið tekið tillit til skyldu stefnenda til að greiða virðisaukaskatt af mál- flutningsþóknun, en þær eru ekki virðisaukaskattsskyldar. Sigurður T. Magnússon héraðsdómari kvað upp dóminn. Dómsorð: Stefnda, Vatnsveitufélagi sumarbústaðaeigenda í Miðengis- og Norðurkotslandi, skal vera skylt að leggja götuæð að þinglýstum 206 landareignum stefnenda, Önnu Bjarnadóttur, Kristínar Jónsdóttur og Guðrúnar Guðjónsdóttur, og ganga frá tengingu við vatnsheimæðar að viðlögðum dagsektum, 2.000 kr., frá 1. júlí 1997, er renni til stefn- enda. Stefndi greiði stefnendum sameiginlega 125.000 krónur í máls- kostnað. 207 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 331/1996. — Kaupfélag Héraðsbúa svf. (Sigmundur Hannesson hrl., Stefán Geir Þórisson hdl.) gegn EMF Seafood GmbH (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) og gagnsök Lausafjárkaup. Umboðsviðskipti. Gallar. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðaláfrýjandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með stefnu 28. ágúst 1996. Hann krefst þess aðallega, að hann verði sýknaður af öllum kröfum gagnáfrýjanda, en til vara, að kröfur gagnáfrýjanda verði lækkaðar verulega. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Málinu var gagnáfrýjað með stefnu 18. mars 1997. Gagnáfrýjandi gerir eftirfarandi kröfur: Aðallega, að dæmt verði, að aðaláfrýjandi skuli greiða gagnáfrýj- anda 72.319 bandaríkjadali með 6,0% dráttarvöxtum á ári af 150.006,42 bandaríkjadölum frá 3. febrúar 1993 til 1. mars sama árs, með 5,7% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. apríl sama árs, með 5,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júní sama árs, með 5,5% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 5. júní sama árs, með sömu dráttarvöxtum á ári af 125.256,42 bandaríkjadölum frá þeim degi til 1. ágúst sama árs, með 5,3% dráttarvöxtum á ári af 87.726,42 bandaríkjadölum frá þeim degi til 1. nóvember sama árs, með 5,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. desember sama árs, með 5,5% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. janúar 1994, með 5,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. febrúar sama árs, með 5,2% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. mars sama árs, með 5,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 4. sama mánaðar, með 5,3% dráttarvöxtum á ári af 72.319,86 bandaríkjadölum frá þeim degi til 1. 208 apríl sama árs, með 6,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. maí sama árs, með 6,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júní sama árs, með 7,0% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júlí sama árs, með 7,2% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. ágúst sama árs, með 7,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. nóvem- ber sama árs, með 7,9% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. desember sama árs, með 8,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. janúar 1995, með $8,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. febrúar sama árs, með 9,1% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. mars sama árs, en frá þeim degi með þeim dráttarvöxtum, sem Seðlabanki Íslands ákveður hverju sinni af peningakröfum í banda- ríkjadölum samkvæmt 11. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Til vara, að dæmt verði, að aðaláfrýjandi skuli greiða gagnáfrýj- anda 61.134 bandaríkjadali með 6,0% dráttarvöxtum á ári af 138.821,20 bandaríkjadölum frá 3. febrúar 1993 til 1. mars sama árs, með 5,7% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. apríl sama árs, með 5,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júní sama árs, með 5,5% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 5. sama mánaðar, með sömu dráttarvöxtum á ári af 114.071,20 bandaríkjadölum frá þeim degi til 1. ágúst sama árs, með 5,3% dráttarvöxtum á ári af 16.541,20 bandaríkjadölum frá þeim degi til 1. nóvember sama árs, með 5,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. desember sama árs, með $,5% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. janúar 1994, með 5,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. febrúar sama árs, með 5,2% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. mars sama árs, með 5,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 4. sama mánaðar, með $,3% dráttarvöxtum á ári af 61.134,64 bandaríkjadölum frá þeim degi til 1. apríl sama árs, með 6,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. maí sama árs, með 6,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júní sama árs, með 7,0% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júlí sama árs, með 7,2% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. ágúst sama árs, með 7,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. október sama árs, með 7,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. nóvember sama árs, með 7,9% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. desember sama árs, með 8,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. janúar 1995, með 8,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. febrúar sama árs, með 9,1% dráttarvöxtum á ári 209 frá þeim degi til 1. mars sama árs, en frá þeim degi með þeim dráttarvöxtum, sem Seðlabanki Íslands ákveður hverju sinni af pen- ingakröfum í bandaríkjadölum samkvæmt 11. gr. vaxtalaga. Þess er í báðum tilvikum krafist, að dæmt verði, að dráttarvextir leggist við þann höfuðstól, sem dráttarvextir reiknast af á 12 mán- aða fresti, í fyrsta sinn 3. febrúar 1994. Þá krefst gagnáfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæsta- rétti. 1. Af hálfu gagnáfrýjanda var því mótmælt, að lögmaður aðaláfrýj- anda legði fram nýja greinargerð, og talið, að fyrir því væri engin lagaheimild. Mál þetta hefur lögmaður aðaláfrýjanda fengið sam- þykkt sem annað prófmál sitt til þess að öðlast réttindi sem mál- flytjandi fyrir Hæstarétti. Við þær aðstæður hefur sú venja skapast, að prófmaður skili nýrri greinargerð, og hefur það verið talið til hluta prófraunar hans. Í þeirri greinargerð hefur hann skýrt mála- vexti og málsástæður. Hann er hins vegar bundinn af áður gerðum kröfum og málsástæðum, sbr. annars 2. mgr. 163. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Málavöxtum frá sjónarhóli hvors aðila um sig er lýst í héraðs- dómi. Rétt hefði verið að gefa stutt óháð yfirlit um óumdeild atvik málsins og ágreiningsefni þess, sbr. d-lið 1. mgr. 114. gr. laga nr. 91/ 1991. ll. Samkvæmt reikningi gagnáfrýjanda 16. desember 1992 seldi hann aðaláfrýjanda 99,342 tonn af frystum þorski fyrir 150.006,42 banda- ríkjadali. Fjárhæðin var miðuð við, að hvert tonn kostaði 1.510 dali, en auk þess skyldi aðaláfrýjandi greiða 165 dali á tonn fyrir flutning fisksins frá Esbjerg til Reyðarfjarðar. Greiða átti fyrir vöruna tveimur dögum eftir afhendingu hennar og reikningsins. Fiskinn hafði gagnáfrýjandi fengið úr rússneskum togurum, og greinir aðila á um, hvort áskilin gæði hans átti að miða við venjulegan slíkan fisk eða hvort gerðar hefðu verið ríkari kröfur. Þorskurinn var keyptur fyrir milligöngu Eyþórs Ólafssonar og fyrirtækis hans, E. Olafsson Marketing. í Reykjavík. Ber að fallast á þá niðurstöðu héraðsdóms, 210 að Eyþór hafi komið fram sem umboðsmaður gagnáfrýjanda í við- skiptum þessum. Í héraðsdómi er því lýst, hvernig fiskurinn barst til Reyðarfjarðar um 10. janúar 1993. Hann hafi eftir það verið skoðaður af starfs- mönnum Fiskistofu, og er skýrsla stofnunarinnar 19. janúar 1993 rakin í dóminum. Af bréfi Eyþórs Ólafssonar til aðaláfrýjanda 27. janúar 1993 má ráða, að kvartað hefur verið undan gölluðum fiski með tilvísun til úttektar Fiskistofu, en gagnáfrýjandi hafi ekki viljað gefa afslátt af verði. Eyþór óskar síðan eftir því, að gerð sé önnur úttekt á gæðunum. Sú úttekt fór fram, og gaf hún samkvæmt skýrslu Fiskistofu 1. febrúar 1993 líka niðurstöðu og hin fyrri. Áður en hún fór fram, hafði aðaláfrýjandi hafið vinnslu þessa fisks og hélt því áfram, þar til aðilar á vegum seljenda fullunna fisksins höfðu látið í ljós, að þeir teldu fiskinn ekki vinnsluhæfan. Í bréfi Eyþórs Ólafs- sonar 8. febrúar 1993 kemur fram, að gagnáfrýjendur hafi fallist á 3,5% afslátt fyrir „ónothæfan“ fisk og 10% afslátt af því 41%, sem ekki færi í a- og b-flokk. Af bréfinu má ráða, að aðilar hafa átt við- ræður um ástand fisksins. Í bréfi aðaláfrýjanda 24. febrúar 1993 kem- ur fram, að þeir, er önnuðust sölu á fullunnum afurðum fyrir hann, hefðu hafnað fiskinum, og er lýst yfir, að greitt verði aðeins fyrir það, sem unnið hafi verið, en hitt muni endursent. Eyþór Ólafsson hafnaði þegar sama dag þessum tilskrifum aðaláfrýjanda og vísaði til þess, að samkomulag hefði orðið um verð á hráefninu eftir út- tektir Fiskistofu. Af hálfu aðaláfrýjanda er því neitað, að þetta sam- komulag hafi tekist, og engin skrifleg sönnunargögn eru því til styrktar, að aðaláfrýjandi hafi samþykkt tillögu gagnáfrýjanda frá 8. febrúar. Í bréfi sínu 24. mars 1993 til Eyþórs Ólafssonar hafnar aðal- áfrýjandi kaupum á þeim fiski, sem eftir var að vinna úr. Þess er far- ið á leit, að við honum verði tekið sem allra fyrst eða sagt fyrir um, hvert eigi að senda hann. Að lokum er lýst yfir því, að greitt verði fyrir það af fiskinum, sem tekið hafi verið til vinnslu, en ekki fyrir óunna fiskinn. Samkvæmt gögnum málsins urðu lyktir þessa máls þær, að Eyþór Ólafsson seldi óunna fiskinn, samtals 60,03 tonn. öðrum í apríl og júlí 1993 fyrir lægra verð, og gerði gagnáfrýjandi þeim aðilum reikning fyrir hann. Gagnáfrýjandi sendi síðan aðal- áfrýjanda bréf 29. júlí 1993 og krafðist þess, að hann greiddi strax fyrir 39,312 tonn, alls 59.361,12 bandaríkjadali. Jafnframt áskildi 211 gagnáfrýjandi sér rétt til að innheimta hjá honum það, sem hann taldi sig hafa tapað á því að selja 60,03 tonnin öðrum. Í bréfinu er þó þeim verðmun í engu lýst. III. Af gögnum málsins verður ekki annað séð en aðaláfrýjandi hafi þegar eftir fyrri úttekt Fiskistofu kvartað undan göllum í fiskinum við umboðsmann gagnáfrýjanda. Af úttektunum verður ekki annað ráðið en gæðin hafi verið misjöfn. Fram er komið, að eftir kvartanir aðaláfrýjanda fara fram viðræður og bréfaskipti, sem leiða til af- sláttarboðs gagnáfrýjanda. Gegn mótmælum aðaláfrýjanda er ósannað, að því boði hafi verið tekið. Þótt gagnáfrýjandi samþykkti ekki höfnun aðaláfrýjanda á þeim hluta fisksins, sem aðaláfrýjandi lét ekki vinna, tók hann við honum og seldi hann öðrum og gerði þeim reikning fyrir. Ósannað er, að hann hafi tekið við honum með fyrirvara um greiðslu verðmunar. Sá áskilnaður kemur fyrst fram 29. júlí 1993, án þess að verðmuninum væri lýst, svo sem áður grein- ir. Ómótmælt er hins vegar, að aðaláfrýjandi lét vinna úr 39,312 tonnum. Hann bauðst margsinnis til að greiða fyrir unninn fisk, þó að ekkert yrði úr efndum þess. Ósannað er, að þessi fiskur fullunn- inn hafi selst fyrir minna en markaðsverð. Niðurstaða málsins verð- ur því sú, að aðaláfrýjanda beri að greiða fyrir þann fisk eða 59.361,12 bandaríkjadali, svo sem krafist var í áðurgreindu bréfi sagnáfrýjanda frá 29. júlí 1993. Rétt þykir, að dráttarvextir greiðist frá þeim tíma, enda eru viðskipti aðila þá á enda, og átti aðaláfrýj- anda ekkert að vera að vanbúnaði að greiða skuld sína eftir það. Gagnáfrýjandi fékk 4. mars 1994 greiddan hluta skuldarinnar, 15.406,56 bandaríkjadali, sem dragast frá dæmdri fjárhæð. Er jafn- framt tekið tillit til þess við vaxtaákvörðun. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber aðaláfrýjanda að greiða gagn- áfrýjanda málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, svo sem nánar er ákveðið í dómsorði. Dómsorð: Aðaláfrýjandi, Kaupfélag Héraðsbúa svf., greiði gagnáfrýj- anda, EMF Seafood GmbH, 43.954,56 bandaríkjadali með 5,5% dráttarvöxtum á ári af 59.361,12 bandaríkjadölum frá 29. 212 júlí 1993 til 1. ágúst sama árs, með 5,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. nóvember sama árs, með 5,4% dráttarvöxt- um á ári frá þeim degi til 1. desember sama árs, með 5,5% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. janúar 1994, með 5,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. febrúar sama árs, með 5,2% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. mars sama árs, með 5,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 4. sama mán- aðar, en af 43.954,56 bandaríkjadölum frá þeim degi til1. apríl sama árs, með 6,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. maí sama árs, með 6,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júní sama árs, með 7,0% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júlí sama árs, með 7,2% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. ágúst sama árs, með 7,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. október sama árs, með 7,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. nóvember sama árs, með 7,9% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. desember sama árs, með 8,3% dráttar- vöxtum á ári frá þeim degi til 1. janúar 1995, en með 8,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. febrúar sama árs, með 9,1% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. mars sama árs, en frá þeim degi til greiðsludags með þeim dráttarvöxtum, sem Seðlabanki Íslands ákveður hverju sinni af peningakröfum í bandaríkjadölum samkvæmt 11. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, og er heimilt að höfuðstólsfæra áfallna dráttarvexti að liðnum hverj- um tólf mánuðum frá upphafsdegi vaxtanna, í fyrsta sinn 29. júlí 1994. Aðaláfrýjandi greiði gagnáfrýjanda samtals 300.000 krónur upp í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 30. maí 1996. Mál þetta var dómtekið 2. maí sl. að lokinni aðalmeðferð. Stefnandi málsins er EMF Seafood GmbH, Am Fischbahnhof 2, 27572 Bremerhaven, Þýskalandi. 213 Stefndi er Kaupfélag Héraðsbúa svf., kt. 680169-6249, Kaupvangi 6, Egilsstöðum. Dómkröfur stefnanda eru þær aðallega, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda USD 72.319,86 með (nánar tilgreindum dráttarvöxtum) til 1. mars 1995, en frá þeim degi með þeim dráttarvöxtum, sem Seðlabanki Ís- lands ákveður hverju sinni af peningakröfum í bandaríkjadölum skv. 11. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Til vara er þess krafist, að stefndi verður dæmdur til að greiða stefnanda USD 61.134,64 með (nánar tilgreindum dráttarvöxtum| til 1. mars 1995, en frá þeim degi með þeim dráttarvöxtum, sem Seðlabanki Íslands ákveður hverju sinni af peningakröfum í bandaríkjadölum skv. 11. gr. vaxtalaga nr. 25/1987. Í báðum tilvikum er þess krafist, að dæmt verði, að dráttarvextir leggist við þann höfuðstól, sem dráttarvextir reiknast af, á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 3. febrúar 1994. Þá er þess í báðum tilvikum krafist, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda málskostnað skv. fram lögðum málskostnaðarreikningi eða að mati dómsins að teknu tilliti til hagsmuna í málinu, útlagðs kostnaðar og vinnu lögmanns. Endanlegar dómkröfur stefnda eru þær aðallega, að stefndi verði sýkn- aður af öllum kröfum stefnanda, og til vara er þess krafist, að kröfur stefn- anda verði stórlega lækkaðar. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi stefnanda að skað- lausu eftir mati dómsins. Stefndi gerði kröfu um frávísun málsins í greinargerð sinni, en kröfu hans var hafnað með úrskurði, upp kveðnum 18. desember 1995. Leitað var sátta með aðilum án árangurs. Málavaxtalýsing stefnanda. Stefnandi kveður málavexti þá, að hann hafi selt stefnda samtals 99,342 tonn af frystum þorski síðla árs 1992 fyrir milligöngu Eyþórs Ólafssonar og einkafyrirtækis hans, E. Olafsson Marketing í Reykjavík. Eyþór hafi verið umboðsmaður fyrir stefnanda í þessum viðskiptum. Stefndi hafi staðfest pöntun á 100 tonnum af rússneskum þorski frá Danmörku 10. desember 1992, en fiskinn hafi átt að senda frystihúsi stefnda á Reyðarfirði. Hafi hann búist við, að verðið yrði USD 1.675 fyrir vöruna afhenta á Reyðarfirði, þ. e. fyrir fiskinn og flutninginn. Reikningur stefnanda nr. 92/369, út gefinn 16. desember 1992, hafi verið fyrir 99,342 tonn af frystum þorski, að fjárhæð 214 USD 150.006,42. Fjárhæð fyrir hvert tonn hafi verið USD 1.510 miðað við afhendingu í Esbjerg, og skyldi kaupandi bera kostnað við flutning þaðan til Reyðarfjarðar, en sá kostnaður væri USD 165 fyrir hvert tonn. Greiðsla skyldi fara fram tveimur dögum eftir afhendingu vörunnar og vörureikn- ings, og gerði stefndi engar athugasemdir við þessa skilmála reikningsins. Stefnandi kveður danska aðila hafa skoðað hinn selda þorsk við uppskip- un í Esbjerg, en samkvæmt vottorðum Fiskerikontrollen þar hafi verið skoðaður fiskur úr rússnesku togurunum Loukhi, Energia og Pirita og verið staðfest, að ekkert væri athugavert við gæði vörunnar. Hinn 15. desember hafi varan verið send með ms. Dísarfelli frá Árósum í Danmörku til Íslands og komið til Reykjavíkur milli jóla og nýárs. Vegna frídaga um hátíðar og veðurs hafi varan ekki komist til Reyðarfjarðar fyrr en um 10. janúar og vegna mikilla snjóa ekki að frystihúsdyrum fyrr en nokkrum dögum síðar. Fiskistofu hafi verið falið að skoða hráefnið, og í skýrslu hennar, dag- settri 19. janúar 1993, komi fram, að ferskleiki þess væri í lagi og að öðru leyti: sæmilegt og gott 57,2% dökkt, lélegt v/ímarbl. 23,9% slæmt v/marbl. 12,6% óvinnsluhæft 6,3% Að beiðni stefnda hafi Fiskistofa skoðað hráefnið að nýju, og í skýrslu frá 1. febrúar 1993 hafi enn komið fram, að ferskleiki væri í lagi og að öðru leyti: þorskur með klumbu: sæmilegt og gott 61,1% lélegt v/mars og blóðbl. 31,3% slæmt v/mikils mars og blóðbl. 7,6% þorskur án klumbu, — prufa Í: sæmilegt og gott 52,5% lélegt v/ímars og blóðbl. 28,8% slæmt v/mikils mars og blóðbl. 16,1% óvinnsluhæft v/mars og blóðs 2.6% þorskur án klumbu, — prufa H: sæmilegt og gott 47,5% lélegt v/ímars og blóðbl. 41,5% slæmt v/mikils mars og blóðbl. 11,0% Stefnandi kveðst hafa selt öðrum kaupendum fisk úr sömu förmum, án þess að nokkrar kvartanir hefðu borist. 215 Þar eð stefndi hafi verið ósáttur við hið keypta hráefni, kveðst stefnandi hafa af viðskiptalegum hagsmunum komið til móts við stefnda og veitt af- slátt af kaupverðinu gegn því, að uppgjör færi þá fram. Hinn 8. febrúar hafi stefnda verið send tillaga stefnanda að uppgjöri málsins, þar sem boðinn hafi verið 3,5% afsláttur fyrir ónothæfan fisk og 10% afsláttur af fiski, sem hefði ekki farið í atb-flokk, þ. e. teldist hvorki góður né sæmilegur. Stefn- andi hafi verið tilbúinn að lækka heildarreikning sinn um USD 11.185,22, úr USD 150.006,42 í USD 138.821,20. Auk þessa hafi stefndi þurft að borga flutningsgjald vörunnar beint til farmflytjanda, DKK 100.144,25. Stefndi hafi fallist á þessa niðurstöðu og strax tekið hluta fisksins til vinnslu. Eyþór Ólafsson hafi fyrir hönd stefnanda sent stefnda bréf 23. febrúar 1993. Þar hafi þess verið óskað, að gengið yrði sem fyrst frá greiðslum til stefnanda á ofangreindum fjárhæðum. Stefndi hafi hins vegar viljað rifta kaupunum, eftir að viðsemjandi hans um unnar afurðir úr hráefninu í Am- eríku hefði ekki viljað kaupa vöruna vegna ætlaðra galla hinnar unnu vöru. Stefnandi hafi strax 24. febrúar 1993 gert stefnda grein fyrir því, að stefn- andi hefði talið samkomulag hafa náðst um frágang málsins, og því ein- dregið hafnað, að stefnandi tæki vöruna aftur. Þessi afstaða hafi verið ítrek- uð í bréfi til stefnda, dagsettu 25. mars 1993, og skorað á stefnda að greiða gjaldfallnar skuldir, og enn ítrekuð með bréfi Eyþórs Ólafssonar, dagsettu 2. apríl 1993. Stefnandi kveður oftlega hafa verið reynt að ná samkomulagi í málinu. Hafi Eyþór Ólafsson haft milligöngu um, að sá hluti hráefnisins, sem ekki hafði verið unnið úr, var seldur til að liðka fyrir samkomulagi með aðilum. Hinn 3. júlí 1993 hafi Vogum hf. í Njarðvík verið seld 22,5 tonn á USD 1.100 hvert tonn og 28. júlí 1993 Vinnslustöðinni hf. í Vestmannaeyjum 37,35 tonn á USD 1.000 hvert tonn. Alls hafi verið seld 60,03 tonn og fyrir þau fengist USD 62.280, sem greiðst hafi inn á kröfu stefnanda á hendur stefnda. Stefnandi kveðst hafa sent stefnda bréf 29. júlí 1993 og þar verið gerð grein fyrir því, að hluti af hráefni stefnda hefði verið selt. Enn væri ógreitt fyrir 39,312 tonn á USD 1.510 hvert tonn, samtals USD 59.361,12. Hafi verið skorað á stefnda að greiða og jafnframt áskilinn réttur til að krefjast frekari greiðslu vegna óunna hráefnisins, sem selst hefði á lægra verði en um hefði verið samið við stefnda í upphafi. Þá hafi stefnandi tekið að sér fyrir stefnda að selja fullunnu vöruna, en unnið hefði verið úr 39,312 tonnum, bæði flakablokkir og marningur. Hafi þetta verið gert til að liðka fyrir samkomulagi. Hafi varan selst til Ameríku á eðlilegu markaðsverði og engar athugasemdir gerðar við ástand hennar af hálfu kaupanda. Í ljós hafi komið, að stefndi hefði veitt Landsbanka Íslands 216 veð í farminum, en stefnandi þó fengið greiddar 1.060.279 kr. eða USD 15.406,56 fyrir þann hluta hans, sem ekki hafi verið veðsettur. Stefnandi kveðst skoða þessa greiðslu sem innborgun á kröfu stefnanda á stefnda. Að lokum kveðst stefnandi hafa sent stefnda bréf 23. júní 1994 og krafist greiðslu útistandandi skulda, enda kveðst hann ekki geta fallist á rök stefnda eða ætlaða riftun hans og því neyðst til að höfða mál þetta. Málsástæður stefnanda. Stefnandi telur sig vera réttan aðila að máli þessu, enda augljóst af gögn- um málsins, að Eyþór Ólafsson eða E. Olafsson Marketing hafi komið fram sem umboðsmaður sinn í málinu. Þessi niðurstaða styðjist bæði við hinn upphaflega vörureikning, sem stefnandi hefði gert stefnda í desember 1992, og bréfaskriftir milli aðila. Aðalkröfu sína reisir stefnandi á reikningi sínum, dagsettum 16. desem- ber 1992. Vörur samkvæmt reikningnum hafi verið afhentar, eins og um hafi samist, og beri stefnda skylda til að greiða þær. Stefnandi hafi fengið inn- borganir inn á kröfuna fyrir þá vöru, sem þegar hafði verið seld, og því sundurliðist aðalkrafa þannig: 1. Reikningur, dags. 16. 2. 1992, alls 99,342 tonn x USD 1.510 USD 150.006,42 2. Vara seld öðrum aðilum, samtals 60,03 tonn — USD 62.280,00 3. Innborgun vegna vöru, sem unnin var úr 39,312 tonnum — USD 15.406,56 Samtals USD 72.319,86 Stefnandi hafni því, að hið selda hráefni hafi verið gallað. Varan, sem af- hent hafi verið, hafi verið í samræmi við pöntun, Rússafiskur af venjulegum gæðum og í samræmi við það, sem kaupandi hefði mátt búast við. Úttektir Fiskistofu og vottorð danskra eftirlitsaðila styðji þá niðurstöðu, og frávik séu eðlileg. Þá séu kvartanir stefnda of seint fram komnar. Eftir tvær út- tektir Fiskistofu hafi stefndi samþykkt hráefnið meðal annars með því að taka hluta þess til vinnslu, og þar sem um sé að ræða verslunarkaup, verði að telja kvörtun, sem berist rúmum þremur vikum eftir síðari úttekt Fiski- stofu, vera of seint fram komna. Stefnandi kveður kvörtunina 24. febrúar 1993 aðeins hafa verið vegna þess hluta hráefnisins, sem ekki hefði verið tekinn til vinnslu, 60,03 tonn, en jafnframt hefði verið lofað greiðslu vegna hins unna hluta þess. Ekki hafi verið staðið við það og 24. mars 1993 kvartað yfir því hráefni, sem tekið hefði verið til vinnslu. Þessi kvörtun verði að teljast allt of seint fram kom- 217 in, enda kaupandi búinn að samþykkja vöruna og sætta sig við ástand henn- ar. Þá hafi kaupandi einnig verið búinn að veita Landsbanka Íslands veð í þeim afurðum, sem unnar voru úr þessum hluta farmsins. Stefnandi kveðst benda á, að hið óunna hráefni, 60,03 tonn, hafi selst á eðlilegu markaðsverði þess tíma, sem selt var, en milliganga um þá sölu hefði einungis verið gerð til þess að hindra frekara tjón. Kaupendur vör- unnar hafi engar athugasemdir gert við hana. Þá mótmælir stefnandi því, að samkomulag um afslátt af verði vörunnar hafi falið í sér viðurkenningu á lélegu ástandi hennar eða kröfum stefnda, heldur hafi samkomulag þetta miðast við þá grundvallarforsendu, að upp- gjör færi fram strax. Þar sem það hefði brugðist, væri stefnandi óbundinn af tilboði sínu og stefnda skylt að greiða fullt uppsett og umsamið verð fyrir vöruna. Varakröfu sína sundurliðar stefnandi þannig: 1. Reikningur, dagsettur 16. 12. 1992 með umsömdum afslætti USD 138.821,20 2. Vara seld öðrum aðilum, samtals 60,03 tonn — USD 62.280,00 3. Innborgun vegna vöru, sem unnin var úr 39,312 tonnum — USD 15.406,56 Samtals USD 61.134,64 Varakrafa stefnanda er að meginstefnu til reist á sömu rökum og aðal- krafa. Enn fremur er vísað til þess, að bindandi samningur hafi komist á milli aðila um uppgjör viðskiptanna í byrjun febrúar 1993, og standi sá samningur enn. Samkomulag hafi tekist um endanlegt verð vörunnar á grundvelli úttekta Fiskistofu, sem sé löglegur opinber matsaðili. Í kjölfar þessa hafi stefndi tekið fiskinn til vinnslu og verði því að teljast bundinn af gerðum samningi, en athugasemdir um ástand vörunnar eftir þennan tíma séu of seint fram komnar. Vaxtakröfu sína styður stefnandi þeim rökum, að samið hafi verið um greiðslur tveimur dögum eftir afhendingu vörunnar, og kveðst stefnandi þess albúinn að miða upphafstíma kröfu sinnar um dráttarvexti við 3. febrúar 1993, sem sé tveimur dögum eftir að síðari úttekt Fiskistofu hafi legið fyrir. Frá kröfunni dragist söluverðmæti hins óunna hráefnis 5. júní og 1. ágúst 1993, og 4. mars 1994 dragist frá innborgun vegna sölu á hinu unna hráefni. Um lagarök vísar stefnandi til meginreglna kauparéttar, einkum ákvæða 4.,6.,28., 51. og 52. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup. Einnig vísar stefn- andi tillaga nr. 93/1992 um meðferð sjávarafurða og eftirlit með framleiðslu 218 þeirra, aðallega 1. og 4. gr., 5., 6. og 11. gr. Dráttarvaxtakröfu styður stefn- andi við 11. og 12. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 með síðari breytingum og máls- kostnaðarkröfu við ákvæði 129., sbr. 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um með- ferð einkamála. Um varnarþing er vísað til 3. mgr. 36. gr. síðasttalinna laga. TI. Málavaxtalýsing stefnda. Stefndi kveður málavexti þá, að Eyþór Ólafsson f. h. E. Olafsson Marketing Co. hafi leitað til stefnda, Kaupfélags Héraðsbúa á Egilsstöðum, í byrjun desember 1992 og boðið til sölu frystan fisk, alls um 100 tonn af rússneskum þorski frá Danmörku. Kveður stefndi seljanda, Eyþór Ólafs- son, hafa sagt, að um væri að ræða gæðahráefni, enda hefði stefndi gert það að skilyrði í umræðum um kaupin, að gæðin væru mikil. Væri það reyndar forsenda kaupanna vegna þess, á hvaða markað stefndi framleiddi vöru sína, og hafi þessir áskildu kostir verið Eyþóri ljósir. Stefndi hafi staðfest pöntun sína á umræddum fiski með bréfi til seljanda, dags. 10. desember 1992, og jafnframt gert að kröfu sinni, að hann fengi lýsingu á vörunni og úttekt ásamt staðfestingu á stærðarhlutfalli. Eyþór hafi síðan sent stefnda símbréf, dags. 17. desember 1992, þakkað honum pöntunina og ætlað að láta stefnda vita um komutíma farmsins til Reyðarfjarðar. Stefndi kveður farminn hafa komið til Reyðarfjarðar í byrjun janúar 1993. Við fyrstu skoðun á sendingunni hafi komið í ljós, að gæðum vörunn- ar væri verulega ábótavant samkvæmt úttekt Fiskistofu 19. janúar 1993, þar sem fram komi, að aðeins rúmlega helmingur sé sæmilegur eða góður, en hinn hlutinn lélegur eða óvinnsluhæfur. Þá hafi einnig komið upp ágrein- ingur um vigtun hráefnisins. Vegna þessara annmarka hefði stefndi haft samband við seljanda og viðsemjanda sinn, Eyþór Ólafsson, og borið fram kvartanir. Eyþór hefði fjallað um þetta í símbréfi 27. janúar 1993 og komið með þá tillögu, að fram færi önnur úttekt á hráefninu og auk þess fjallað um yfirvigt í gámum, en með bréfi stefnda til E. Ólafssonar, dags. 28. jan- úar 1993, séu gefnar umbeðnar upplýsingar um yfirvigt farmsins. Stefndi kveður ráðstöfun hafa verið gerða til þess, að úttekt færi fram 29. janúar, en matsmaður ekki komið til þeirrar úttektar, og því hafi það hrá- efni verið tekið til vinnslu. Hinn 1. febrúar 1993 hafi aftur verið tekið út fryst hráefni og þá farið fram úttekt. Niðurstaða þeirrar úttektar hafi verið nánast á sama veg og í hinni fyrri, og auk þess hafi komið í ljós, að eitthvað af öðrum fisktegundum hafi verið í farminum, sem stefndi hafi ekki fest kaup á í samningum sínum við Eyþór. Stefndi kveðst allan þennan tíma hafa átt viðskipti við E. Ólafsson sem seljanda vörunnar, og ekkert samn- ingssamband sé með stefnanda og stefnda. 219 Ljóst hafi verið á þessu stigi, að gæði hinnar seldu vöru hafi ekki verið þau, sem um hefði samist í samningum stefnda og Eyþórs Ólafssonar. Hafi því farið í gang samningaviðræður að frumkvæði Eyþórs um afslátt af kaup- verðinu, samanber símbréf hans 8. febrúar 1993, þar sem hann skýrir frá viðskiptum sínum við „Rússana“. Ákveðið hafi verið að hefja vinnslu hrá- efnisins í ljósi þeirra niðurstaðna, sem fyrir lágu, og afstöðu Eyþórs til máls- ins og í trausti þess, að samkomulag næðist um afslátt. Vinnslu hafi verið fram haldið til 17. febrúar, en þá hætt, eftir að framleiddar hefðu verið 2796 heilflakablokkir, sem vegi 16,5 lbs hver, og 292 marningsblokkir, jafnþung- ar. Samtals hafi því verið framleidd 23.111 kg, en innvegið magn til flökunar 43.320 kg, sem sé að frádreginni 10% yfirvigt 38.988 kg. Hafi vinnsla þessi farið fram í trausti þess, að verið væri að vinna úr hráefni af normal- gæðum, þegar frá hefðu verið skornar skemmdir og blóðmar, sbr. niður- stöðu skoðunarmanna ríkismatsins og samkomulag aðila um að reyna vinnslu á framangreindum forsendum. Þegar vinnslu hafi verið hætt, hafi eftirlitsmenn frá Íslenskum sjávaraf- urðum hf. og ISC í Bandaríkjunum komið og sagt hráefnið ekki í lagi og blokk þá, sem framleidd hefði verið úr því, ekki söluhæfa. Þá þegar hafi vinnsla verið stöðvuð og strax haft samband við Eyþór Ólafsson, honum gerð grein fyrir málinu og ritað bréf þar um 24. febrúar 1993. Hinn 15. mars hafi Guðmundur Pétursson og Friðrik Blomsterberg frá ÍS komið og tekið út framleiðsluna og hráefnið, og í bréfi þeirra frá 24. mars komi fram, að það standist ekki kröfur um gæði. Hafi þá verið fengnir fleiri menn til skoð- unar og gerðar á vörunni fleiri úttektir að beiðni Eyþórs Ólafssonar. Meðal annars hafi Pétur Ísleifsson verið fenginn frá Vopnafirði og niðurstaða hans orðið sú, að fiskurinn væri ekki nothæfur til framleiðslu, sem fari fram úr frystu hráefni. Stefndi hafi því ritað Eyþóri Ólafssyni bréf þess efnis, að kaupunum væri rift, og skorað á hann að taka aftur við farminum. Stefndi kveður stefnanda þessa máls hafa sent stefnda bréf um það, dags. 25. mars 1993, og komi þar fram, að hann hafi fengið frá Eyþóri kvartanir um galla hráefnisins um miðjan mars það ár, þ. e. þremur mánuðum eftir að viðskiptin fóru fram. Hafi stefnandi þá borið fyrir sig tómlæti og krafist greiðslu. Svo virðist sem Eyþór hafi ekki komið því á framfæri við viðsemj- anda sinn, stefnanda málsins, sem á hefði gengið í málinu allan þennan tíma, en það styrki enn þá skoðun stefnda, að Eyþór hafi verið seljandi vör- unnar og viðsemjandi stefnda um kaupin. Stefndi kveður lögmann sinn hafa ritað Eyþóri Ólafssyni bréf 29. mars 1993, þar sem kröfur stefnda séu fram settar, riftun stefnda á kaupunum 220 ítrekuð og Eyþór hvattur til þess á grundvelli riftunarinnar að taka við vör- unni við frystihúsdyr á Reyðarfirði. Jafnframt hafi Eyþóri verið gerð grein fyrir skilningi stefnda á samningssambandi aðila og því, að Eyþór væri sjálf- ur seljandi vörunnar og viðskiptin umsýsluviðskipti. Í símbréti, dags. 2. apríl 1993, til lögmanns stefnda hafi stefnandi ekki sett fram neinar athuga- semdir um þær fullyrðingar stefnda, að viðskiptin væru umsýsluviðskipti, og um samningssamband aðila, en talið, að til greina komi, að aðilar málsins færu á fund EMF í Bremerhaven. Í bréfinu hafi Eyþór talið, að finna mætti lausn á málinu, sem sættir gætu orðið um. Í bréfi 18. apríl 1993 til stefnda hafi Eyþór síðan látið í ljós þá skoðun, að nær drægi til lausnar þessa leið- indamáls, og hafi því verið ljóst, að Eyþór ynni að lausn málsins og kæmi fram sem seljandi vörunnar á grundvelli umsýsluviðskipta. Stefndi kveður Eyþór Ólafsson hafa tekið við því hráefni, sem ekki hafi verið unnið úr, í tvennu lagi, allt í samræmi við riftun og áskorun stefnda þar um. Hinn 30. apríl 1993 hafi hann tekið við 23.328 kg og 23. júlí 1993 41.700 kg af hafnarvog á Reyðarfirði. Stefndi kveður samskipti þeirra Eyþórs hafa verið lítil á þessum tíma og stefndi staðið í þeirri trú, að Eyþór myndi taka við vörunni og undið yrði ofan af málinu í samræmi við áður sent bréf. Sú hafi orðið raunin og Eyþór tekið við vörunni um sumarið, og hafi hann ekki verið í neinum samskipt- um við stefnda um, hvað hann hygðist gera við hana. Í viðræðum um haust- ið hafi komið fram, að Eyþór hafi selt hráefnið, en leynd virtist hvíla yfir, hverjir hefðu keypt það, en síðar komið í ljós, að Vogar hf. og Vinnslu- stöðin í Vestmannaeyjum hefðu keypt það. Í desember 1993 hafi Eyþór Ólafsson sagst hafa kaupanda að þeim hluta hráefnisins, sem unnið hefði verið úr. Hefði Eyþór talið, að báðir aðilar hefðu orðið fyrir tjóni vegna málsins og viðræður því fjallað um að ná sam- komulagi um skiptingu söluandvirðisins. Varan hefði verið seld í skyndingu, en þá hafi skyndilega komið annað hljóð í Eyþór og hann ekki viljað reyna aðra lausn en þá, að stefnandi fengi allt söluverðið til sín að svo stöddu, en síðan yrði samið um hugsanlega skiptingu þess. Hinn 1. febrúar 1994 hafi honum verið ritað bréf vegna þess og hann hvattur til að koma fram með tillöguna, sem hann hefði heitið. Stefndi kveður hafa komið í ljós 3. mars 1994 við millifærslur á skilaverði vörunnar í banka, að hún hefði verið með hefðbundnum hætti veðsett Landsbanka Íslands. Stefndi hefði þó greitt Eyþóri Ólafssyni 1.060.279 kr., sem verið hefðu sá hluti söluverðsins, er ekki rann til Landsbanka Íslands. Stefndi hafi eins og á fyrri stigum þessa máls verið tilbúinn til samninga um skiptingu söluandvirðisins í samræmi við það samkomulag, sem stefndi telji 221 hafa verið gert, þegar vöruna þurfti að selja með miklum flýti til Bandaríkj- anna. Viðræður stefnda við Eyþór Ólafsson um það atriði hafi ekki borið árangur, og svo hafi virst sem ekki hafi farið saman vilji og yfirlýsingar hans og afstaða stefnanda málsins, sem síðan hafi komið á daginn og falist í höfnun á samkomulagi og vísan málsins til meðferðar fyrir dómstólum. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi styður endanlega aðalkröfu sína við aðildarskort með vísan til 2. mgr. 16. gr. laga um meðferð einkamála. Stefndi sé ekki aðili að því réttar- og samningssambandi, sem stefnandi reisi kröfur sínar á í málinu. Verði hins vegar litið svo á, að stefnandi eigi lögvarða kröfu á hendur stefnda á grundvelli þess samningssambands, sem haldið sé fram í stefnu, og Eyþór Ólafsson hafi aðeins komið fram sem umboðsmaður í umboðsviðskiptum, styðji stefndi sýknukröfu sína því, að kaupunum hafi verið rift og uppgjör hafi þegar farið fram. Stefnandi verði þess vegna samkvæmt því bundinn við allar ákvarðanir, samninga og ráðstafanir, sem Eyþór Ólafsson hafi gert gagnvart stefnda. Stefndi eigi einnig bótakröfu á hendur stefnanda vegna þess tjóns, sem stefndi hefði orðið fyrir vegna viðskiptanna og riftunar kaupanna. Þessari kröfu sinni skuldajafni stefndi við þær kröfur, sem stefn- andi verði hugsanlega talinn eiga á hendur stefnda. Varakröfu sína styður stefndi þeim málsástæðum, að krafa stefnanda geti aldrei orðið hærri en nemi sanngjarnri og eðlilegri greiðslu fyrir það hrá- efni, sem tekið hafi verið til vinnslu. Eyþór Ólafsson hafi tekið athuga- semdalaust og án fyrirvara við því, sem ekki hafi verið unnið úr, og gert það eftir riftunarbréf stefnda, þar sem áskorun þess efnis hafi verið sett fram. Stefnandi hljóti því að verða talinn hafa fallist á þá málsniðurstöðu, hvað varðar þann hluta viðskiptanna. Stefnandi geti því ekki átt kröfu á hendur stefnda, hvað þann hluta varðar, og eftir standi því aðeins að leysa úr þeim hluta hráefnisins, sem unnið hafi verið úr, ef ekki verður fallist á, að riftunin nái til þess alls. Stefndi mótmælir þeirri málsástæðu stefnanda, að bindandi samningur hafi komist á um niðurstöðu í málinu í febrúar 1993. Þá er jafnframt mót- mælt þeirri málsástæðu, að kvartanir stefnda hafi verið of seint fram komn- ar, enda hafi stefndi kvartað við Eyþór Ólafsson, strax og tekið hafi verið á móti vörunni. Þá hafi farið fram ítrekuð skoðun á vörunni, og þegar talið hafi verið unnt með sérstökum aðgerðum að vinna úr hráefninu þá vöru, sem til stóð að framleiða, hafi hluti þess verið tekinn til vinnslu. Síðan hafi komið í ljós, að þetta reyndist ekki unnt, og um það hafi sérfróðir menn verið sammála og einnig menn á vegum Eyþórs Ólafssonar. Þá hafi vinnslu 222 verið hætt og kaupunum rift, þar sem í ljós hafi komið, að vanefndir voru verulegar. Vottorð um úttekt frá Danmörku hafi ekki borist á þessum tíma, en þeg- ar þau bárust, hafi komið í ljós, að hluta hinnar seldu vöru var landað úr togara í Esbjerg 4. ágúst 1992. Hluti vörunnar hafi því verið um sex mánaða gamall, þegar hann var seldur stefnda. Það hafi hins vegar verið forsenda stefnda við kaupin, að hráefnið væri gott og fyrsta flokks. Stefndi kveðst ekki hafa fest kaup á hráefninu, hefði hann vitað, hversu gamalt það var, er kaupin gerðust. Það hafi verið og sé kappsmál stefnda að framleiða fyrsta flokks vöru, enda hafi hann fengið viðurkenningar fyrir slíkt og Eyþóri Ól- afssyni verið fullkunnugt um kröfur stefnda í þessu efni. Þetta hefði því verið ákvörðunarástæða stefnda við kaupin, og megi jafna því til svika af hálfu seljanda að veita ekki þessar upplýsingar við kaupin og jafnframt draga það á langinn og reyna að komast hjá því, að stefndi fengi þessar upplýsingar. Þá kveðst stefndi efast um gæði úttektar þeirrar, sem fram fór í Danmörku, enda sé mikill munur á niðurstöðu hennar og þeirrar, sem fram fór hér á landi af Fiskistofu. Stefndi geri einnig fyrirvara um það magn, sem tilgreint er í stefnu máls- ins. Stefndi mótmæli því, að stefnandi hafi tekið að sér fyrir stefnda að selja þann hluta vörunnar, sem fullunninn hafði verið. Samkomulag hafi hins vegar orðið með stefnda og Eyþóri Ólafssyni að gera það, sem unnt væri, til að koma hráefninu í verð og takmarka þannig tjón. Stefndi byggir á því, að hið selda hafi verið gallað og úttektarskýrslur og ítrekuð skoðun staðfest það. Stefndi hafi átt fullan rétt til riftunar á kaup- unum, og það hafi hann gert og engar athugasemdir komið fram á þeim tíma um það, en seljandi tekið við vörunni aftur við frystihúsdyr á Reyðar- firði og hafi þar með fallist á þá kröfu stefnda. Löngu síðar, þegar sam- komulag um skiptingu söluandvirðis hins fullunna hluta brást, hafi farið að koma fram athugasemdir um, að stefnda bæri að bæta einhvern mismun á verði vörunnar. Sú krafa sé allt of seint fram komin og eigi því ekki rétt á sér. Enginn slíkur áskilnaður hafi komið fram, þegar Eyþór hafi fengið vör- una sumarið 1993. Í greinargerð mótmælti stefndi kröfugerð stefnanda og kveður stefnanda ekki geta krafið sig um mismun á upphaflega umsömdu verði og því, sem fengist hafi fyrir vöruna, þegar hún var seld öðrum kaupanda, eftir að rift- un varð og seljandi tekið við vörunni án athugasemda. Þá andmæli stefndi því, að litið verði á hluta af söluandvirði hins fullunna hluta vörunnar sem innborgun á framangreindan mun. 223 Um lagarök vísar stefndi til laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Þá vísar stefndi til almennra meginreglna íslensks réttar á sviði kauparéttar auk meginreglna kröfuréttar og samningaréttar með vísan m. a. til laga nr. 1936. Þá er vísað til meginreglna laga um lausafjárkaup nr. 39/1922, eink- um 42.-54. gr. þeirra laga. Málskostnaðarkröfu sína styður stefndi við 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. III. Niðurstaða dómsins. Sýknukröfu sína styður stefndi í fyrsta lagi aðildarskorti. Ekki sé um að ræða það réttarsamband með stefnanda og stefnda, sem heimili kröfugerð stefnanda gagnvart stefnda, enda hafi stefndi átt umþrætt viðskipti við Ey- þór Ólafsson, sem komið hafi fram sem umsýsluaðili gagnvart stefnda. Á hinn bóginn kveður stefnandi nefndan Eyþór hafa verið umboðsmann sinn í viðskiptum sínum við stefnda. Björn Ármann Ólafsson, framkvæmdastjóri Hraðfrystihúss Kaupfélags Héraðsbúa, kom fyrir dóminn og kvaðst hafa talið sig vera að eiga viðskipti við Eyþór Ólafsson. Eyþór Ólafsson kom hér fyrir dóminn og kvaðst starfa sem umboðsmaður íslenskra fyrirtækja við út- flutning á sjávarafurðum og sem umboðsmaður erlendra fyrirtækja við inn- flutning á sjávarafurðum. Stefndi fékk sendan reikning, dagsettan 16. desember 1992, frá stefnanda máls þessa, en á honum kemur skýrt fram nafn stefnanda ásamt fleiri upp- lýsingum um hann. Verður því að telja, að fyrirsvarsmanni stefnda hefði átt að vera ljóst, að hann átti í viðskiptum við stefnanda, en ekki Eyþór Ólafs- son. Þá báru farmskírteini og reikningur frá Samskipum hf. vegna flutnings vörunnar það með sér, að stefnandi væri sendandi og stefndi viðtakandi. Í bréfum sínum til stefnda kemur enda Eyþór Ólafsson fram í nafni stefn- anda með beinum eða óbeinum hætti. Að öllu þessu virtu verður að fallast á það með stefnanda, að Eyþór Ól- afsson hafi verið umboðsmaður stefnanda í hinum umþrættu viðskiptum og stefnandi og stefndi því réttir aðilar málsins. Ber af þeim sökum að hafna kröfu stefnda um sýknu vegna aðildarskorts. Við mat á því, hvort hið selda hráefni hafi verið gallað, verður að líta á fram lögð sönnunargögn og framburð vitna fyrir dómi. Sigurður Tómas Garðarsson hjá Vogum hf., sem keypti hluta vörunnar, bar hér fyrir dómi, að það, sem hann fékk, hefði verið af venjulegum Rússa- gæðum á venjulegu verði. Hefði hann framleitt flök og blokk úr þessu hrá- efni og selt án athugasemda á Ameríkumarkaði. Í gögnum málsins kemur fram, að sumarið 1993 keyptu Vogar hf. í Njarðvík 22,5 tonn af hráefninu á 224 USD 1.100 hvert tonn og Vinnslustöðin hf. í Vestmannaeyjum 37,35 tonn á USD 1.000 hvert tonn. Fram komið mat skoðunarmannanna Friðriks Blomsterberg og Guð- mundar Péturssonar er miðað við gæðakröfur Íslenskra sjávarafurða hf., enda kemur fram í fram lagðri skýrslu Friðriks Blomsterberg, dagsettri 24. mars 1993, að hráefnið hljóti að teljast óhæft í þá vinnslu, sem viðeigandi vinnslureglur Íslenskra sjávarafurða hf. kveða á um. Verður því ekki litið á þessa niðurstöðu sem nákvæma, að því er varðar mat á því, hvort hráefnið hafi verið í samræmi við almennt gæðamat á Rússaþorski. Hins vegar kom það fram í framburði vitnisins Péturs Hafsteins Ísleifssonar, framleiðslu- stjóra hjá Tanga hf. á Vopnafirði, sem skoðaði fiskinn að ósk umboðsmanns stefnanda, Eyþórs Ólafssonar, að hann var mun verri en við hefði mátt bú- ast af Rússaþorski. Skýrslur Fiskistofu bera með sér, að nýtingarhlutfall fisksins var að 57,2% sæmilegt og gott við fyrri skoðun, 61,1% sæmilegt og gott við síðari skoðun af þorski með klumbu, 52,5% í fyrri prufu af þorski án klumbu, en 47,5% í síðari prufu við síðari skoðun. Af framburði vitna er ljóst, að þetta nýtingarhlutfall var undir venjulegu nýtingarhlutfalli þorsks úr rússneskum togurum á þessum tíma, sem var frá 60-66% samkvæmt vætti vitna. Að framanrituðu virtu verður því að telja sannað, að hinn umþrætti Rússaþorskur hafi verið gallaður. Gögn málsins bera það með sér, að stefndi hafi sent umboðsmanni stefn- anda, Eyþóri Ólafssyni, bréf 24. febrúar 1993, þar sem fram komi óánægja með hið keypta hráefni og því lýst yfir, að stefndi myndi aðeins greiða fyrir það, sem notað hefði verið af hráefninu, en endursenda það, sem eftir væri, tæp 80 tonn. Hinn 24. mars 1993 hafnaði stefndi kaupunum með öllu og fór þess á leit við Eyþór Ólafsson, að hann tæki við því sem allra fyrst eða segði til um, hvert ætti að senda það. Þá ritaði lögmaður stefnda Eyþóri bréf 29. mars 1993, þar sem afstaða stefnda til riftunar á kaupunum er ítrek- uð vegna verulegra vanefnda. Viðskipti aðila voru verslunarkaup í skilningi laga nr. 39/1922. Ágrein- ingslaust er, að stefndi fékk sent umsamið magn svokallaðs Rússaþorsks, sem barst stefnda í byrjun janúar 1993. Áðurnefndar skýrslur Fiskistofu um ástand fisksins lágu fyrir 19. janúar og 1. febrúar 1993. Með hliðsjón af því, að hér er um verslunarkaup að ræða, verður að telja, að stefnda hefði verið skylt að lýsa yfir riftun, þegar er fyrrnefndar mats- gerðir lágu fyrir, ef sú hefði verið ætlunin, enda þau gögn fram komin um ástand þorsksins, sem stefndi þurfti til að taka afstöðu til riftunar kaup- anna. Verður því fallist á það með stefnanda, að skýr yfirlýsing stefnda um 225 riftun sé of seint fram komin. Er einnig til þess að líta, að stefndi gerði ekki ráðstafanir til að endursenda stefnanda vöruna, eins og eðlilegt hefði verið við riftun. Hann hóf hins vegar vinnslu hráefnisins, og stóð sú vinnsla dög- um saman. Þrátt fyrir athugasemdir stefnda um vöruna áður verður að telja, að með bréfi sínu til umboðsmanns stefnanda, dagsettu 24. febrúar 1993, hafi stefndi loks með nægilega skýrum hætti lýst yfir riftun. Þegar alls þessa er gætt, verður því ekki litið svo á, að kaupum aðila hafi verið rift með lögmætum hætti með ofannefndu bréfi stefnda til umboðsmanns stefn- anda. Með vísan til þessa og þar sem hvorki verður talið, að stefnandi né umboðsmaður hans hafi beitt svikum í viðskiptum aðila, er ekki unnt að fallast á kröfu stefnda um sýknu, sem byggð væri á riftun kaupanna, hvorki að því er varðar þann hluta hráefnisins, sem þegar hafði verið unnið úr, né vegna þess hluta, sem óunninn var. Um þá fullyrðingu stefnda, að þær upplýsingar, sem fram komu í vott- orðum Fiskerikontrollen í Esbjerg, hefðu getað haft úrslitaáhrif um kaup hans á hráefninu, er þess að gæta, að þar kemur fram, að matið hefði ekki gefið tilefni til athugasemda. Verður því ekki séð, að dráttur á afhendingu þessara vottorða hefði getað breytt niðurstöðu stefnda um kaupin, að því er varðar gæði. Ekki verður heldur á það fallist með stefnda, að dagsetning vottorðanna og aldur hráefnisins hafi komið til greina sem riftunarástæða með vísan til niðurstöðu vottorða Fiskistofu um gæði og ferskleika hráefn- isins við mat á því á Reyðarfirði. Gegn neitun stefnda verður ekki talið, að bindandi samkomulag hafi orð- ið með aðilum um uppgjör viðskiptanna í byrjun febrúar 1993, þegar stefn- andi bauð stefnda afslátt af kaupverði hráefnisins. Hins vegar er það niður- staða dómsins, að stefndi eigi rétt á afslætti á kaupverðinu vegna þess, sem að framan er rakið um málavexti, verðs þess hluta hráefnisins, sem selt var öðrum, og takmarkaðra gæða hins keypta hráefnis. Nýtingarhlutfall hráefn- isins, sem sæmilegt var eða gott, var á bilinu frá 47,5% til 61,1%, en fram er komið, að á þessum tíma hefði hlutfallið yfirleitt verið á bilinu 60% til 66%, þegar um Rússaþorsk var að ræða. Stefnandi hafði boðið stefnda 10% afslátt af þeim fiski, sem ekki teldist góður eða sæmilegur, en 3,5% afslátt af ónothæfum fiski. Með vísan til framanritaðs og þess verðs, sem fékkst fyrir afurðir úr hráefninu við sölu þess að lokum, þykir eðlilegt, að stefndi fái afslátt af hinu umsamda kaupverði. Rétt þykir því að dæma stefnda til að greiða stefnanda USD $1.498,96 með dráttarvöxtum, eins og nánar greinir í dómsorði. Eftir úrslitum málsins þykir rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af því. Arnfríður Einarsdóttir, settur héraðsdómari, kveður upp dóm þennan. 8 Hæstaréttardómar Í 226 Dómsorð: Stefndi, Kaupfélag Héraðsbúa svf., greiði stefnanda, EMF Seafood GmbH, USD 51.498,96 með 5,7% dráttarvöxtum á ári af USD 129.005 frá 1. mars 1993 til 1. apríl s. á., með 5,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júní s. á., með 5,5% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 5. júní s. á., með sömu dráttarvöxtum á ári af USD 104.255,00 frá þeim degi til 1. ágúst s. á., með 5,3% dráttarvöxtum á ári af USD 66.905,00 frá þeim degi til 1. nóvember s. á., með 5,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. desember s. á., með 5,5% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. janúar 1994, með 5,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. febrúar s. á., með 5,2% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. mars s. á., með 5,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 4. mars s. á., með 5,3% dráttarvöxtum á ári af USD $1.498,96 frá þeim degi til 1. apríl s. á., með 6,4% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. maí s. á., með 6,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júní s. á., með 7,0% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. júlí s. á., með 7,2% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. ágúst s. á., með 7,3% dráttar- vöxtum á ári frá þeim degi til 1. október s. á., með 7,4% dráttarvöxt- á ári frá þeim degi til 1. desember s. á., með 8,3% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. janúar 1995, með 8,6% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til 1. febrúar s. á., með 9,1% dráttarvöxtum á ári frá þeim degi til1. mars s. á., en frá þeim degi til greiðsludags með þeim dráttar- vöxtum, sem Seðlabanki Íslands ákveður hverju sinni af peningakröf- um í bandaríkjadölum, skv. 11. gr. vaxtalaga nr. 25/1987, og er heimilt að höfuðstólsfæra áfallna dráttarvexti að liðnum hverjum tólf mán- uðum frá upphafsdegi vaxtanna. Málskostnaður fellur niður. 221 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 124/1997. — Íslenska ríkið (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) gegn Þórmundi Hjálmtýssyni (Þorsteinn Einarsson hdl.) Skaðabætur. Nauðungarsala. Kaup. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Arnljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 19. mars 1997. Hann krefst aðallega sýknu af kröfum stefnda og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, en til vara, að þær verði lækkaðar og málskostnaður falli niður. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Á uppboði, sem sýslumaðurinn í Reykjavík hélt 20. nóvember 1993, keypti stefndi 370 gallabuxur fyrir samtals 369.000 krónur. Buxurnar voru seldar samkvæmt beiðni tollstjórans í Reykjavík, en þær höfðu verið gerðar upptækar til ríkisins með dómi 18. júní 1992 í opinberu máli vegna brota á tollalögum. Þær báru auðkenni, sem sýndu, að þær væru af gerðinni Levis. Fékk bandaríska fyrirtækið Levi Strauss é£. Co. lagt lögbann 16. febrúar 1994 við því, að stefndi flytti inn, dreifði, seldi eða ráðstafaði með öðrum hætti fatnaði merktum fyrirtækinu, sem væri ekki framleiddur af því. Var lög- bannið reist á því, að buxurnar, sem áður er getið, væru eftirlíkingar af framleiðslu hins erlenda fyrirtækis, og væri sala þeirra brot á vörumerkjarétti þess. Lögbannið var staðfest með dómi 18. nóvem- ber 1994. Samkvæmt dóminum lét stefndi af hendi til erlenda fyrir- tækisins 258 buxur, sem hann hafði í vörslum sínum, þegar lög- bannið var lagt á. Í málinu krefst stefndi bóta úr hendi áfrýjanda vegna tjóns, sem hann kveðst hafa orðið fyrir vegna kaupa sinna á uppboðinu. Fyrir Hæstarétti er fjárhæð bótakröfu stefnda 564.135 krónur, en þar af eru 257.226 krónur vegna verðsins, sem stefndi greiddi fyrir umræddar 258 buxur við uppboðið, 120.158 krónur 228 vegna málskostnaðar til Levi Strauss £ Co. í fyrrnefndu dómsmáli og 186.751 króna vegna kostnaðar stefnda sjálfs af því máli. Krafa áfrýjanda um sýknu er meðal annars reist á því, að stefndi hafi ekki höfðað málið fyrr en að liðnum fresti samkvæmt 88. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu. Í sambandi við þetta verður að líta til þess, að málshöfðunarfresturinn, sem hér um ræðir, er ein- göngu settur um dómsmál til heimtu skaðabóta samkvæmt reglum í 1. mgr. og 2. mgr. 86. gr. og 1. mgr. 87. gr. nefndra laga um sérstaka bótaábyrgð gerðarbeiðanda og ríkisins. Fresturinn gildir hins vegar ekki, þegar krafa um bætur varðandi nauðungarsölu er reist á öðr- um grunni, svo sem gert er í þessu máli. Verður því ekki fallist á þessa málsástæðu áfrýjanda. Svo sem greinir í hinum áfrýjaða dómi, báru stefndi og tvö vitni í skýrslum fyrir héraðsdómi, að eitthvað af buxunum, sem um ræðir í málinu, hafi verið sýnt við uppboðið 20. nóvember 1993. Hafi sést, að buxurnar væru merktar með tegundarheitinu Levis, en auk þess hafi verið um það rætt á uppboðinu. Þessi framburður fær stuðning í fram lögðu bréfi sýslumannsins í Reykjavík 14. ágúst 1996, sem var ritað ríkislögmanni í tilefni málshöfðunar stefnda, en þar segir, að nafngreindur starfsmaður sýslumanns, sem gerði kvittun handa stefnda fyrir kaupum á uppboðinu, hafi talið buxurnar vera af gerðinni Levis, „þar sem um það hafði verið rætt í uppboðssalnum, þegar buxurnar voru seldar“. Af þessu er sýnt nægilega fram á, að starfsmönnum sýslumanns við uppboðið hafi að minnsta kosti verið svo ljóst, að bjóðendur teldu buxurnar vera þessarar tegundar, að gera hefði þurft sérstakan fyrirvara, ef ætlunin var önnur en bjóða þær til sölu þannig auðkenndar. Leggja verður til grundvallar, að buxurnar, sem stefndi keypti við uppboðið, hafi ekki með réttu verið umræddrar gerðar. Samkvæmt því svöruðu þær ekki til þess heitis, sem þær voru auðkenndar með við söluna, sbr. 48. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup, en ákvæði 7. töluliðar 1. mgr. 65. gr. laga nr. 90/1991, sbr. 8. gr. auglýsingar nr. 42/1992 um almenna skilmála fyrir uppboðssölu á lausafjármunum o. fl., girða ekki fyrir, að stefndi geti nú borið þetta fyrir sig. Ber því áfrýjandi sem gerðar- beiðandi við nauðungarsöluna bótaábyrgð samkvæmt meginreglu 3. mgr. 43. gr. laga nr. 39/1922 á því tjóni, sem kaupin hafa valdið stefnda. 229 Áfrýjandi hefur ekki hreyft sérstökum mótmælum gegn fjárhæð kröfu stefnda, að því er varðar bætur, sem svari til verðsins, er hann greiddi fyrir 258 buxur við uppboðið 20. nóvember 1993. Með vörn- um í fyrrnefndu dómsmáli Levi Strauss á Co. á hendur sér fékk stefndi sig sýknaðan af kröfu um verulegar skaðabætur, þótt honum hafi verið dæmt þar áfall að öðru leyti. Í því ljósi hefur ekki verið rökstutt, hvernig stefndi hefði sérstaklega getað takmarkað tjón sitt, hvað varðar kostnað af því máli. Af þessum sökum og þar sem áfrýjandi hefur ekki fært önnur viðhlítandi rök fyrir varakröfu sinni um lækkun bóta til stefnda, verður niðurstaða hins áfrýjaða dóms staðfest um annað en málskostnað. Áfrýjandi verður dæmdur til að greiða stefnda málskostnað í hér- aði og fyrir Hæstarétti, sem er ákveðinn í einu lagi, eins og í dóms- orði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður um annað en málskostn- að. Áfrýjandi, íslenska ríkið, greiði stefnda, Þórmundi Hjálm- týssyni, samtals 300.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. febrúar 1997. I. Mál þetta var höfðað með stefnu, birtri 22. maí 1996. Því var úthlutað dómara 1. október s. á. Málið var tekið fyrir 28. s.m. og því frestað til gagnaöflunar til 29. nóvember sl. Í þinghaldi þann dag var aðalmeðferð þess ákveðin 29. janúar sl. og það dómtekið. Stefnandi er Þórmundur Hjálmtýsson, kt. 130345-3199, nú Gullsmára 9, Kópavogi. Stefndi er íslenska ríkið. Stefnandi krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 693.135 kr., með 0,9% ársvöxtum af 257.226 kr. frá 22. nóvember 1993 til 1. desember 1993, með 0,5% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til 3. júlí 1994, en með dráttarvöxtum skv. lögum nr. 25/1987 af sömu fjárhæð frá þeim degi til 11. apríl 1995, af 347.226 kr. frá þeim degi til 27. júní 1995, af 467.384 kr. frá þeim degi til 22. september 1995, af 564.135 kr. frá þeim degi til 21. júní 1996, en af 693.135 kr. frá þeim degi til greiðsludags. 230 Þá krefst stefnandi þess, að stefndi verði dæmdur til greiðslu málskostn- aðar að viðbættum 24,5% virðisaukaskatti skv. fram lögðum málskostn- aðarreikningi. Stefndi gerir þær dómkröfur, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda og sér tildæmdur málskostnaður úr hendi stefnanda að mati rétt- arins. Til vara er gerð sú krafa, að stefnufjárhæð verði stórlega lækkuð og máls- kostnaður í því tilviki látinn niður falla. II. Málsástæður og önnur atvik. 20. nóvember 1993 keypti stefnandi m. a. 370 gallabuxur, sem seldar voru að beiðni tollstjórans í Reykjavík á nauðungarsölu, er haldin var af sýslu- manninum í Reykjavík. Kaupverð gallabuxnanna var 369.000 kr. Fékk stefnandi kvittun fyrir kaupunum, og má af henni ráða, að um Levis-galla- buxur hafi verið að ræða. Stefnandi rak á þeim tíma verslun í Reykjavík og hugðist selja buxurnar, en 16. febrúar 1994 var af hálfu Levis Strauss £c Co. í Bandaríkjunum lagt lögbann við því. Byggðist lögbannskrafan á því, að buxurnar væru eftirlík- ingar af Levis-gallabuxum og sala þeirra brot á vörumerkjarétti Levis Strauss. Hinn 7. mars 1994 tók umboðsmaður Levis Strauss úr vörslu stefn- anda 258 gallabuxur, sem óseldar voru. Í framhaldi lögbannsgerðar Levis Strauss höfðaði félagið mál á hendur stefnanda fyrir Héraðsdómi Reykja- víkur og gerði m. a. kröfur um, að stefnandi yrði látinn sæta sektum og greiðslu skaðabóta. Í framhaldi af kröfum stefnda í greinargerð sinni boðaði lögmaður Levis Strauss á. Co., að hann myndi óska eftir dómkvaðningu matsmanns til að meta buxur þær, sem málið varðaði. Því næst tóku stefndi og lögmaður Levis Strauss á. Co. upp viðræður um sættir í máli þeirra. Eftir þær viðræð- ur bauð lögmaður Levis Strauss stefnda að ljúka málinu með því að greiða Levis Strauss 112.000 kr. í skaðabætur vegna sölu á 112 gallabuxum og greiðslu málskostnaðar, að fjárhæð 150.000 kr. Þá krafðist lögmaður Levis Strauss þess jafnframt, að 258 óseldar gallabuxur í eigu stefnda yrðu eyði- lagðar. Stefndi taldi, að ríkissjóður bæri ábyrgð á tjóni sínu vegna sölu galla- buxnanna, og lýsti þeirri skoðun sinni í bréfi, dags. 3. júní 1994, til ríkislög- manns. Í því bréfi krafðist stefndi þess, að ríkissjóður bætti tjón sitt að fullu og að gengið yrði að sáttaboði lögmanns Levis Strauss. Var krafa sú, sem stefnandi gerði á hendur ríkissjóði í því bréfi, að fjárhæð 781.000 kr. og 231 var sundurliðuð. Með bréfi ríkislögmanns, dags. 8. júlí 1994, var kröfu stefn- anda hafnað algerlega. Dómur var kveðinn upp í málinu 18. nóvember 1994, og er dómsorð eftir- farandi: Staðfest er lögbann, sem sýslumaðurinn í Reykjavík lagði við því 16. febrúar 1994, að stefndi, Þórmundur Hjálmtýsson, flytji inn, dreifi, selji eða ráðstafi með nokkrum hætti gallabuxum eða öðrum fatnaði merktum stefnanda, Levis Strauss ér Co., sem ekki er framleiddur á vegum fyrir- tækis hans. Stefndi greiði 40.000 krónur í sekt til ríkissjóðs, er afplánist með tíu daga varðhaldi, verði hún ekki greidd innan fjögurra vikna. Skaðabótakröfu stefnanda er vísað frá dómi. Stefnda skal heimilt að fjarlægja, á eigin kostnað og undir eftirliti stefnanda, allar merkingar á 258 buxum, er vísa til vörumerkja stefnanda. Skal stefndi hafa frest til og með 31. desember nk. til að ljúka verkinu og fá þá afhentar þær buxur, er merki hafa þannig verið fjarlægð af. Þær buxur, sem merki hafa ekki verið fjarlægð af á þennan hátt, skulu bóta- laust verða eign stefnda eftir 31. desember nk. Stefndi greiði stefnanda 150.000 kr. í málskostnað auk virðisaukaskatts. Levi Strauss á Co. kærði til Hæstaréttar ákvæði dóms Héraðsdóms Reykjavíkur um frávísun skaðabótakröfu stefnanda, og felldi Hæstiréttur frávísunarákvæðið úr gildi með dómi, upp kveðnum 20. desember 1994. Dómur gekk í Héraðsdómi Reykjavíkur um skaðabótakröfu Levis Strauss ér Co. 30. janúar 1995, og var stefndi þar sýknaður og Levi Strauss á Co. dæmt til að greiða stefnda 40.000 kr. í málskostnað auk virðisaukaskatts. Stefndi ákvað að una dómi Héraðsdóms Reykjavíkur. Þegar til kom, reyndist ekki framkvæmanlegt að fjarlægja af buxunum vörumerki stefn- anda, án þess að skemma buxurnar, og urðu þær því eign Levis Strauss ár Co. 31. desember 1994 í samræmi við dóm Héraðsdóms Reykjavíkur. Levi Strauss ér Co. hefur nú þegar látið eyða gallabuxunum nema tveimur, sem eftir eru sem sönnunargagn. Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi reisir kröfur sínar á hendur stefnda á því, að nauðungarsala sýslumannsins í Reykjavík á fyrrgreindum buxum að beiðni tollstjórans í Reykjavík hafi verið ólögmæt og óheimil og sala þeirra brotið gegn vöru- merkjarétti Levis Strauss á Co., og því einnig gegn ákvæðum 37. gr. og 38. gr. laga nr. 47/1968 og jafnframt gegn ákvæðum Parísarsamþykktarinnar um 232 vernd eignarréttinda á sviði iðnaðar, sem öðlaðist lagagildi með lögum nr. 102/1961, sbr. einkum 5. gr. a, 6. gr. b, 9. gr. og 10. gr. laganna. Fyrrgreind nauðungarsala hafi farið fram að beiðni tollstjórans í Reykjavík og á ábyrgð hans, og því beri ríkissjóður ábyrgð á því tjóni, sem stefnandi varð fyrir vegna hinnar ólögmætu sölu. Stefnandi telur jafnframt, að ríkissjóður vegna sýslumannsins í Reykjavík beri ábyrgð á tjóni sínu, þar sem sýslumaðurinn í Reykjavík hafi ábyrgst, að um Levis-gallabuxur hafi verið ræða. Fyrir liggi dómur Héraðsdóms Reykjavíkur um, að sala stefnanda á gallabuxunum hafi verið brot á vöru- merkjarétti Levis Strauss á Co. Því sé augljóst, að nauðungarsala á fyrr- greindum buxum að beiðni tollstjórans í Reykjavík hafi þá jafnframt verið brot á vörumerkjarétti sama aðila og því ólögmæt. Stefnandi bendir á, að réttur til vörumerkis sé ekki aðeins varinn fyrir brotum einstaklinga á þeim rétti, heldur jafnframt fyrir brotum ríkisvaldsins á þeim rétti. Þá bendir stefnandi á, að ekki skiptir máli um ólögmæti ráðstöfunar, hvort vara sé seld í verslun eða við nauðungarsölu. Stefnandi bendir jafnframt á, að eftir að mál þetta kom upp árið 1994, hafi stefndi viðurkennt, að sér væri óheimilt að selja eftirlíkingar af Levis- gallabuxum á nauðungarsölu, og því hafi verið fallið frá nauðungarsölu á 204 stk. af eftirlíkingum af slíkum buxum, sem tollgæslan hafði þá gert upp- tækar, og lét stefndi eyða þeim, sbr. bréf fjármálaráðuneytisins, dags. 16. febrúar 1994. Stefnandi telur, að í þeirri afstöðu stefnda felist viðurkenning á því, að sala eftirlíkinga gallabuxna á nauðungarsölu 20. nóvember 1993 hafi verið ólögmæt. Stefnandi telur ekki skipta máli um ábyrgð stefnda, hvort starfsmönnum sínum hafi verið kunnugt eða mátt vera kunnugt um, að um eftirlíkingar hafi verið að ræða, áður en uppboðs var óskað. Grandsemi starfsmanna stefnda sé ekki skilyrði ábyrgðar stefnda skv. lögum um vörumerki nr. 47/ 1968, heldur aðeins sú staðreynd, að um eftirlíkingar var að ræða. Stefndi heldur því jafnframt fram, að um saknæma og ólögmæta háttsemi hafi verið að ræða af hálfu starfsmanna tollstjórans í Reykjavík að óska eft- ir nauðungarsölu á gallabuxunum og jafnframt starfsmanna sýslumannsins í Reykjavík og að ríkissjóður beri því ábyrgð á tjóni stefnanda skv. almennu skaðabótareglunni. Starfsmenn stefnda hafi vitað, að um eftirlíkingar hafi verið að ræða, eða a. m. k. mátt vita það, þar sem þær voru fluttar inn frá Thailandi, en alkunna sé, að í því landi sé mikil framleiðsla á eftirlíkingum Ýmissa vörutegunda. Starfsmenn stefnda hafi átt að ganga úr skugga um það, hvort heimilt væri að selja buxurnar, áður en þeir létu nauðungarsölu fara fram. Þá bendir stefnandi á, að nauðungarsalan hafi farið fram á 233 ábyrgð tollstjórans í Reykjavík, og felst í því, að hann ábyrgist, að honum hafi verið heimilt að láta selja buxurnar. Stefnandi telur, að líkja megi fyrrgreindri uppboðssölu við sölu á stolnum munum. Óumdeilt sé, að eigandi stolins munar geti brigðað honum frá að- ila, sem keypt hafi muninn á nauðungarsölu, og jafnframt, að uppboðs- beiðandi beri ábyrgð á tjóni uppboðskaupanda. Stefnda hafi verið skylt skv. vörumerkjalögum nr. 47/1968 og þeim skuld- bindingum, sem stefndi tók á sig við samþykkt Parísarsamþykktarinnar um vernd eignarréttinda á sviði iðnaðar, sbr. lög nr. 102/1961, að láta eyða fyrr- greindum gallabuxum, líkt og tollstjórinn í Reykjavík gerir nú, en ekki að selja þær grandlausum aðilum á nauðungarsölu. Stefnandi bendir á, að stefndi öðlist ekki betri rétt við það eitt að selja vörur á nauðungarsölu en ef tollstjórinn í Reykjavík ræki verslun og hefði selt stefnanda þar fyrr- greindar buxur. Vegna kaupa stefnanda á buxunum á nauðungaruppboði 20. nóvember 1993 hafi stefndi orðið fyrir verulegu tjóni. Nemi tjón stefnda kaupverði gallabuxna þeirra, sem urðu eign Levis Strauss á. Co. skv. dómi Héraðs- dóms Reykjavíkur, áætluðum hagnaði hans af sölu þeirra og kostnaði hans af málaferlum við Levi Strauss á Co. Hinn 27. júní 1995 greiddi stefnandi Levi Strauss á. Co. málskostnað auk dráttarvaxta að frádregnum máls- kostnaði, sem Levi Strauss ér Co. var dæmt til að greiða stefnanda auk dráttarvaxta. Stefnandi áætlar hagnað sinn af sölu gallabuxna þeirra, sem urðu eign Levis Strauss £ Co., lítinn, aðeins 500 kr. stykkið, og bendir á, að útsöluverð gallabuxna þeirra, sem mál þetta varðar, var 2.000 kr. til 2.900 kr., en stefnandi keypti 370 buxur á 369.000 kr., 997 kr. hvert stykki. Stefnukrafa sundurliðast þannig: Kaupverð 258 gallabuxna, er gerðar voru upptækar með dómi kr. 257.226 Dæmdur málskostnaður Levis Strauss ér Co. skv. dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 18. 11. '94, greiddur af stefnanda 27. 6. '95 — 162.367 Dæmdur málskostnaður stefnanda skv. dómi Héraðsdóms Reykjavíkur, upp kveðnum 30. janúar 1995, greiddur af Levi Strauss á Co. 27. 6. '95 — -42.209 Lögmannskostnaður stefnanda vegna málaferla við Levi Strauss ár Co. — 186.7S1 Tjón stefnanda vegna tapaðs hagnaðar af sölu 258 gallabuxna, 258 stk. x 500 kr. — 129.000 234 Stefnandi styður kröfur sínar á hendur stefnda við reglur kröfuréttar, al- mennu skaðabótaregluna, vörumerkjalög nr. 47/1968, sbr. einkum 38. gr. þeirra, og Parísarsamþykktina um vernd eignarréttinda á sviði iðnaðar, sbr. lög nr. 102/1961. Þá vísar stefnandi jafnframt til tollalaga nr. 55/1987 og 2. kafla laga nr. 92/1989. Loks vísar stefnandi til 5. tl. 17. gr. laga nr. 91/1991. Málsástæður og lagarök stefnda. Af hálfu stefnda er því haldið fram, að málshöfðunarfrestir séu liðnir, og, þegar af þeirri ástæðu beri að sýkna stefnda. Í XV. kafla laga nr. 90/1991 sé fjallað um ábyrgð á nauðungarsölu. Sá, er telji sig verða fyrir tjóni vegna nauðungarsölu, geti krafið gerðarbeiðanda bóta vegna þess tjóns, sbr. 86. gr. laganna. Í málinu sé tollstjórinn í Reykjavík gerðarbeiðandi. Samkvæmt 1. mgr. 87. gr. sé tjónþola jafnframt heimilt að beina málskoti óskipt að rík- inu með gerðarbeiðanda, ef sá, er framkvæmdi nauðungarsölu, sýndi af sér gáleysi, sem leiddi til tjóns. Málsókn á hendur sýslumanni virðist á því reist. Í 88. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu segi, að til heimtu bóta skv. 86. gr., sbr. 1. mgr. 87. gr., beri að höfða mál fyrir héraðsdómi, áður en þrír mánuðir séu liðnir, frá því að sá, sem hefur orðið fyrir tjóni, átti þess fyrst kost að hafa kröfu sína uppi. Nauðungarsalan hafi farið fram 20. nóvember 1993. Gögn málsins beri með sér, að þessi frestur var löngu útrunninn, þeg- ar málið var höfðað 23. 5. 1996. Því beri að sýkna stefnda. Gallabuxurnar hafi verið gerðar upptækar til ríkissjóðs. Salan hafi farið fram að kröfu og á ábyrgð tollstjórans í Reykjavík. Samkvæmt endurriti úr gerðabók sýslumanns hafi verið um að ræða gallabuxur af ótilgreindri teg- und. Fyrst eftir að stefnandi var orðinn hæstbjóðandi á uppboðinu, hafi starfsmaður sýslumannsembættisins gefið út kvittun, þar sem fram kom, að um Levis-gallabuxur hafi verið að ræða. Sé því haldið fram, að stefnandi geti augljóslega ekki treyst á síðar til komna kvittun. Mótmælt sé rangri fullyrðingu stefnanda, að honum hafi verið seldar Levis-gallabuxur. Þá sé því einnig mótmælt sem röngu, að sýslumaður hafi við söluna „ábyrgst, að um Levis-gallabuxur væri að ræða“. Af hálfu stefnda er einnig vísað til 7. tl. 1. mgr. 65. gr. laga nr. 90/1991 um nauðungarsölu, sbr. einnig 8. gr. augl. nr. 42/1992 um almenna skilmála fyrir uppboðssölu á lausafjármunum. Samkvæmt almennum uppboðsskilmálum seljist munir í því ástandi, sem þeir eru, þegar hamar fellur, greiðsla fari fram við hamarshögg, engin ábyrgð sé tekin á ástandi muna og kaupandi geti ekki haft uppi neinar kröfur um riftun, afslátt eða skaðabætur, eftir að söluverði hafi verið ráðstafað. Stefnandi ákvað sjálfur að kaupa umræddar gallabuxur á uppboðinu, og það gerði hann allsendis á eigin ábyrgð. Stefn- 235 andi geti því ekki haldið því fram, að ríkissjóður beri ábyrgð á því tjóni, sem hann telji sig hafa orðið fyrir vegna kaupanna. Einnig er bent á 48. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup. Skv. því ákvæði verði sá, sem kaupir hlut á uppboði, að taka hið selda eins og það er og geti ekki borið fyrir sig neina galla á því, nema seljandi hafi haft svik í frammi eða hið selda svari ekki til þess heitis, sem það var auðkennt með við söluna. Þessum skilyrðum sé ekki fullnægt. Því sé hafnað, að ákvæði 37. gr. og 38. gr. 1. nr. 47/1968 um vörumerki eigi við í málinu og þau ákvæði Parísarsamþykktarinnar, sem stefnandi vísi til í stefnu. Vörumerkjalögin verndi rétthafa vörumerkis, en stefnandi sé ekki rétthafi þess. Þá verði ekki sagt, að sýslumaður sjái um nauðungarsölu „í atvinnuskyni“ í skilningi 1. mgr. 4. gr. laga nr. 47/1968 um vörumerki. Vöru- merkið „Levis“ hafi ekki verið notað við nauðungarsöluna, heldur hafi vör- unni aðeins verið lýst sem „gallabuxum“. Fram komi í bréfi tollstjóra, dags. 14. 6. 1996, að tollstjóri hafði engar upplýsingar haft um tegund gallabuxn- anna. Sýslumaður hafi ekki heldur vitað, hverrar tegundar umræddar buxur voru, og því síður gat hann vitað, að um eftirlíkingar af ákveðinni tegund væri að ræða. Af hálfu stefnanda er vísað til dskj. 19, þ. e. bréfs fjármálaráðuneytisins til Viðars Más Matthíassonar hrl., dags. 16. febr. 1994, og talið, að í því bréfi felist viðurkenning þess, að nauðungarsala 20. nóvember 1993 hafi verið ólögmæt. Því er algjörlega hafnað, að bréf fjármálaráðuneytisins, dags. 16. febrúar 1994, feli í sér viðurkenningu þess, að nauðungarsalan hafi verið ólögmæt. Álit ráðuneytisins hafi verið fyllilega réttmætt í ljósi þeirra upp- lýsinga, er ráðuneytinu höfðu þá borist. Verði eigi fallist á sýknukröfu stefndu, er til vara gerð krafa um verulega lækkun stefnufjárhæðar og málskostnaður í því tilviki látinn falla niður. Mótmælt sé öllum kostnaði stefnanda vegna málaferla við Levi Strauss ér Co., þar sem hann sé óviðkomandi nauðungaruppboðinu. Þá sé mótmælt tjóni vegna tapaðs hagnaðar. Þá beri einnig að taka tillit til eigin sakar stefnanda við kaupin á nauðungaruppboðinu. Einnig sé bent á, að við út- reikning bótakröfu sé ekki tekið tillit til hagnaðar seljanda eða sölu á þeim 112 gallabuxum, sem keyptar voru á uppboðinu. Upphafstíma dráttarvaxta sé mótmælt. Stefnandi gaf aðilaskýrslu fyrir dóminum. Þá komu fyrir dóminn sem vitni Hólmfríður Jónsdóttir húsmóðir, Óskar Kristinn Ásgeirsson fulltrúi og Sólveig Backman Gunnarsdóttir deildarstjóri. 236 III. Forsendur og niðurstaða. Með dómi sakadóms Reykjavíkur, upp kveðnum 18. júní 1992, var til- teknum aðilum gert að sæta upptöku í ríkissjóð, m. a. á 396 gallabuxum, sem tollgæslan hafði lagt hald á, en tilraun hafði verið gerð til að smygla þeim til landsins frá Thailandi. Fór tollstjórinn í Reykjavík fram á uppboð á 370 af umræddum buxum til lúkningar aðflutningsgjöldum. Gallabuxur þessar voru seldar á uppboði 20. nóvember 1993. Stefnandi keypti buxurnar og fékk kvittun, þar sem fram kemur, að um Levis-gallabuxur sé að ræða. Stefnandi hefur lýst því hér fyrir dóminum, að á uppboðinu hafi komið fram, að boðnar væru upp Levis-gallabuxur og það hefði ráðið ákvörðun hans um að bjóða í vöruna. Hólmfríður Jónsdóttir, eiginkona stefnanda, bar sömuleiðis fyrir dóminum, að hún hefði verið á umræddu uppboði og tilkynnt hafi verið, að um Levis-gallabuxur væri að ræða, og auk þess hafi aðstoðarmaður uppboðshaldara sýnt viðstöddum eintak, sem merkt var Levis 501. Vitnið Óskar Kristinn Ásgeirsson, sem var starfsmaður ríkiskaupa á upp- boðinu, bar fyrir dóminum, að ekki hefði farið á milli mála, að þarna var talað um Levis-gallabuxur. Fram hafi komið spurning úr sal, hvort um væri að ræða slíkar buxur. Buxurnar hafi greinilega verið merktar Levis, og starfsmaður uppboðsins hafi upplýst, að um Levis-gallabuxur væri að ræða. Í 48. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup segir, að sé hlutur seldur á uppboði, geti kaupandi ekki borið fyrir sig neinn galla á hlutnum, nema hluturinn svari ekki til þess heitis, er hann var auðkenndur með við söluna, eða seljandi haft svik í frammi. Í málinu liggur fyrir, að sýslumaðurinn í Reykjavík seldi að beiðni toll- gæslunnar í Reykjavík gallabuxur, sem báru vörumerki Levis Strauss ér Co. Í ljós kom, að varningur þessi svaraði ekki til þess heitis. Vörumerki Levis Strauss ér Co. nýtur verndar ákvæða 37. og 38. gr. laga nr. 47/1968 um vöru- merki. Frekari dreifing gallabuxnanna var því stöðvuð með lögbanni af hálfu rétthafa vörumerkisins og buxurnar síðan eyðilagðar að undangengn- um dómi. Varð stefnandi fyrir tjóni af þessum sökum, sem stefndi ber ábyrgð á. Af hálfu stefnda er á það bent m. a., að málshöfðunarfrestur í máli þessu sé liðinn samkvæmt 88. gr. laga nr. 90/1989 um nauðungarsölu. Af hálfu stefnanda er þessu mótmælt. Uppboð það, sem mál þetta er sprottið af, fór fram á grundvelli 1. mgr. 8. gr. laga nr. 90/1989, en samkvæmt þeirri grein verður ákvæðum laga um nauðungarsölu beitt, eftir því sem átt getur við, til að ráðstafa eign, ef þess er krafist af eiganda hennar. Samkvæmt 3. mgr. sömu greinar hefur ráðstöf- 237 un eignar á grundvelli 1. mgr. ekki áhrif á réttindi yfir henni umfram það, sem myndi almennt gæta við sölu hennar. Hinn skammi málshöfðunarfrestur bótakröfu skv. 88. gr. laga nr. 90/1989 er slíkt frávik frá almennum reglum og meginreglum kauparéttar, að ekki fær staðist, að honum verði beitt í lögskiptum aðila nema á grundvelli skýlausrar lagaheimildar. Slíka heimild er ekki að finna í 8. gr. Ber því að líta til fyrningarreglu 54. gr. laga nr. 22/1933 um lausafjárkaup, en sam- kvæmt þeirri grein ber að skýra seljanda frá því innan árs, frá því að kaup- andi fékk söluhlut í hendur, að hann ætli að bera fyrir sig, að söluhlutnum hafi verið ábótavant. Stefnandi beindi kröfu til stefnda með bréfi, dags. 3. júní 1994, þ. e. innan árs, frá því að uppboðið fór fram, um, að hann tæki á sig alla ábyrgð vegna sölu á gallabuxunum. Málaferli á hendur stefnanda vegna kaupa á buxunum stóðu allt til 30. janúar 1995, er stefnandi var sýkn- aður af skaðabótakröfu Levis Strauss £. Co. Umræddum buxum var eytt í júní 1995, og 26. júní s. á. var gengið frá uppgjöri stefnanda vegna héraðs- dómsmálsins. Þegar stefnandi höfðaði mál þetta með birtingu stefnu 22. maí 1996, var krafa hans á hendur stefnda því ekki fyrnd. Ekki er fallist á með stefnda, að um eigin sök stefnanda hafi verið að ræða í málinu, enda ekkert, sem styður þá málsástæðu. Stefnandi hefur áætlað hagnað af sölu þeirra gallabuxna, sem gerðar voru upptækar, og krefur stefnda um þá fjárhæð. Kröfuliður þessi er ekki studdur gögnum, og ber að hafna honum. Bótakrafa stefnanda er að öðru leyti studd gögnum. Með þessari breytingu ber að taka stefnukröfuna til greina. Samkvæmt þessari niðurstöðu ber stefnda að greiða stefnanda máls- kostnað. Lögmaður stefnanda hefur lagt fram málskostnaðarreikning, samtals 272.282 kr. Ber að leggja þá fjárhæð til grundvallar. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, greiði stefnanda, Þórmundi Hjálmtýssyni, 564.135 kr. með 0,9% ársvöxtum af 257.226 kr. frá 22. nóvember 1993 til 1. desember 1993, með 0,5% ársvöxtum af sömu fjárhæð frá þeim degi til 3. júlí 1994, með dráttarvöxtum skv. lögum nr. 25/1987 af sömu fjárhæð frá þeim degi til 11. apríl 1995, af 347.226 kr. frá þeim degi til 27. júní 1995, af 467.384 kr. frá þeim degi til 22. september 1995, en af 564.135 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 272.282 kr. í málskostnað, þ. m. t. virðis- aukaskatt af málflutningsþóknun. 238 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 138/1997. — Lárus Arason (Steingrímur Þormóðsson hdl.) gegn íslenska ríkinu (Einar Karl Hallvarðsson hrl.) Skip. Haffæri. Lögskráning. Vinnuslys. Gjafsókn. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Pétur Kr. Hafstein, Guðrún Erlendsdóttir, Hjörtur Torfason, Hrafn Bragason og Markús Sigurbjörnsson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 25. mars 1997. Hann krefst þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða sér 8.422.894 krónur með vöxtum samkvæmt 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 7. mars 1992 til 20. janúar 1994, en með dráttarvöxtum sam- kvæmt III. kafla laganna frá þeim degi til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en áfrýjandi naut gjafsóknar í héraði og fékk gjaf- sókn hér fyrir dómi með bréfi dóms- og kirkjumálaráðuneytisins 17. desember 1997. Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Til vara er þess krafist, að kröfufjárhæðir áfrýjanda verðir lækkaðar og málskostnaður þá látinn falla niður. Nokkur ný gögn hafa verið lögð fyrir Hæstarétt. Atvikum málsins er lýst í héraðsdómi. Samkvæmt 1. tl. 4. gr. laga nr. 43/1987 um lögskráningu sjómanna skal lögskrá í skiprúm hvert sinn, er nýr maður eða áhöfn er ráðin á skip, sbr. 1. mgr. 2. gr. Í 2. tl. 4. gr. laganna er mælt fyrir um það, að lögskrá skuli í skiprúm í fyrsta sinn á hverju ári, sem skip er afgreitt eða byrjar ferð frá hérlendri höfn, enda þótt engin breyting verði á skipshöfn. Þá skal sýna lögskráningarstjóra margvísleg gögn, þar á meðal haffærisskírteini og yfirlýsingu frá viðkomandi tryggingafé- lagi um líf- og slysatryggingu skipverja. Skal hann ganga úr skugga um, að þær séu í samræmi við gildandi lög og kjarasamninga, sbr. 6. tl. 1. mgr. 7. gr. lögskráningarlaga. 239 Ekki var leitað til lögskráningarstjóra, áður en áfrýjandi tók til starfa um borð í dýpkunarskipinu Reyni í Hafnarfjarðarhöfn að- faranótt 7. mars 1992, en ekki voru í gildi haffærisskírteini fyrir skip- ið og flutningsprammann Loka 1. Á könnunarskyldu lögskráningar- stjóra gat því ekki reynt. Ósannað er, að áður hafi lögskráningu á þessi för verið neitað. Eru því ekki skilyrði fyrir bótaskyldu stefnda samkvæmt 3. málslið 6. tl. 1. mgr. 7. gr. lögskráningarlaga. Í þágildandi lögum nr. 51/1987 um eftirlit með skipum voru ákvæði um haffæri skipa og framkvæmd eftirlits, sbr. nú lög nr. 35/ 1993 um sama efni, lög nr. 6/1996 um Siglingastofnun Íslands og lög nr. 7/1996 um breytingu á ýmsum lögum vegna sameiningar Vita- stofnunar Íslands, Hafnamálastofnunar ríkisins og Siglingamála- stofnunar ríkisins í Siglingastofnun Íslands. Í 3. gr. fyrstnefndu lag- anna sagði, að eiganda skips, útgerðarmanni og skipstjóra væri skylt að sjá um, að lögskipaðar skoðunargerðir færu fram á skipi og því væri haldið haffæru, hvenær sem því væri lagt úr höfn. Samkvæmt 6. gr. laganna skyldi Siglingamálastofnun ríkisins annast eftirlit með því, að fullnægt væri ákvæðum laga og reglugerða um öryggi skipa, og gat stofnunin tekið skip til skoðunar fyrirvaralaust og svipt það haffærisskírteini til bráðabirgða, ef vafi léki á um haffæri þess. Í 7. gr. var sagt, að yrðu meðal annarra starfsmenn Siglingamálastofn- unar eða lögskráningarstjórar varir við brotalöm í framkvæmd lag- anna eða reglugerða á grundvelli þeirra eða þeir teldu sig hafa ástæðu til að ætla, að skip væri ekki haffært, skyldu þeir tafarlaust gera næsta umdæmisstjóra Siglingamálastofnunar viðvart, og skyldi hann þá að athuguðu máli gera nauðsynlegar ráðstafanir samkvæmt 6. gr. laganna. Þá var viðkomandi umdæmisstjóra jafnframt skylt samkvæmt 2. mgr. 26. gr. að leggja farbann á skip, ef því væri lagt úr höfn án þess að hafa gilt haffærisskírteini eða rökstuddur grunur léki á, að það stæði til, eða skip væri annars óhaffært á ferð. Þau lagaákvæði, sem hér um ræðir, leggja ótvíræðar skyldur á eig- endur skipa, útgerðarmenn og skipstjóra í því efni, að óhaffær skip séu ekki í förum. Eftirlitsskyldur opinberra aðila markast af því, sem þeir vita eða mega vita um. Það er því ekki á ábyrgð og áhættu stefnda, að dýpkunarskipið Reynir og Loki Í voru í notkun umrætt sinn í andstöðu við ákvæði laga um hæffæri skipa og án þess að kostur hafi verið að tálma því. 240 Samkvæmt framansögðu ber að staðfesta niðurstöðu hins áfrýj- aða dóms. Áfrýjandi skal greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, en gjafsóknarkostnaður hans fyrir dóminum greiðist úr ríkissjóði, en hvort tveggja er nánar greint í dómsorði. Dómsorð: Hinn áfrýjaði dómur á að vera óraskaður. Áfrýjandi, Lárus Arason, greiði stefnda, íslenska ríkinu, 150.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda fyrir Hæstarétti greið- ist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun málflytjanda hans fyrir réttinum, 150.000 krónur. Sératkvæði Hjartar Torfasonar I. Þegar framkvæmdastjóri Dýpkunarfélagsins hf., Jóhannes Lárus- son, bað áfrýjanda að taka að sér starf í þágu félagsins í mars 1992, var félagið að vinna að dýpkun inni í Hafnarfjarðarhöfn, þar sem það virðist hafa átt bækistöð um þær mundir. Í málinu skortir á greinargóðar upplýsingar um þetta verkefni, en fyrir liggur, að það byggðist á notkun dýpkunarskipsins Reynis, sem félagið átti frá ár- inu 1988 og búið var djúpgröfu með föstum armi. Skipið hafði ekki eigin gangvél, og til brottflutnings á uppgröfnu efni þurfti að nota aðrar fleytur, sem í væri mokað. Átti félagið þrjá allstóra pramma, sem til þess mátti hafa. Var lestarrými þeirra með lokum í botni, sem opna mátti til að hleypa efninu niður. Einn prammanna gat gengið fyrir eigin vélarafli, en hinir tveir voru gangvélarlausir og dregnir milli hleðslustaðar og losunarstaðar hverju sinni. Við um- rætt verkefni virðist félagið ekki hafa ráðið yfir eigin dráttarbáti, og var lóðsbátur frá Hafnarfjarðarhöfn notaður til að draga pramma þess út fyrir hafnarmynnið til losunar. Annar síðarnefndu prammanna var Loki Í, sem félagið var að taka í notkun við verk sitt, þegar áfrýjandi var kvaddur til. Í honum 241 var vélbúnaður, sem knúði botnlokurnar, og var stjórntækjum hans og aflvél komið fyrir í stálkassa á þilfarspalli, eins og frá greinir í héraðsdómi. Enginn aðbúnaður fyrir menn var í prammanum, enda var smíði hans við það miðuð, að ekki væri nauðsynlegt að hafa þá um borð við losun efnis, þar sem henni mætti stjórna með fjarstýri- búnaði, sem hafður væri í dráttarbátnum. Sá búnaður var þó farinn forgörðum, þegar atvik málsins gerðust. Þurfti að stýra losuninni með beinum tökum á búnaðinum í vélarhúsinu, og hafði það oft verið gert áður. Að sögn framkvæmdastjórans hafði pramminn leg- ið ónotaður allt að tveimur árum, þegar ákveðið var að nota hann til verksins. Samkvæmt öðrum gögnum málsins getur þetta þó ekki talist sannað, og er ekki ástæða til annars en miða við, að félagið hafi getað gripið til prammans og gert það, þegar við þurfti. Samkvæmt frásögnum áfrýjanda og framkvæmdastjórans var starf áfrýjanda við dýpkunarvinnuna fólgið í því að leggja síðustu hönd á frágang prammans Loka Í fyrir fyrstu ferð hans með jarðefni út úr höfninni og sjá um losun farmsins. Virðist það hafa verið Óráðið milli þeirra, hvort hann héldi áfram störfum eftir þá ferð. Kom áfrýjandi á vettvang aðfaranótt 7. mars og fór út með prammanum um hádegið. Í ferðinni slasaðist áfrýjandi á höfði, eins og lýst er í héraðsdómi. Stjórnandi dráttarbátsins sá, að hann var meiddur, þegar þeir voru á leið til lands, en að öðru leyti er áfrýjandi einn til frásagnar um slysið. Ber á það að fallast með dómendum í héraði, að leggja verði framburð hans um atvik þess til grundvallar í megin- atriðum. II. Dýpkunarskipið Reynir og flutningapramminn Loki Í voru bæði á skipaskrá. Var það í samræmi við stærð og gerð þessara fljótandi fara og væntanlega byggt á ákvörðun siglingamálastjóra, sbr. 2. mgr. 3. gr. laga nr. 115/1985 um skráningu skipa. Starfsemi Dýpkunarfé- lagsins hf. var og einkum fólgin í vinnu á sjó. Af þessu leiddi, að rétt var að lögskrá þá starfsmenn félagsins, sem sinntu þeirri vinnu, Í skiprúm á einhverri af fleytum þess, sbr. 2. gr. laga nr. 43/1987 um lögskráningu sjómanna. Á það má fallast, að ekki hafi verið efni til sérstakrar skráningar á prammann, sem ef til vill má líkja við nóta- báta síldveiðiskips í þessu tilliti. Hins vegar mátti binda lögskrán- 242 ingu mannanna við dýpkunarskipið eða við dráttarbát, sem félagið ætti. Þetta hafði þó ekki verið gert, svo að nokkrum árum skipti að minnsta kosti. Um það var ekki við fyrirsvarsmenn félagsins eina að sakast, heldur virðist sýnt, að afskiptaleysi hlutaðeigandi lögskrán- ingarstjóra hafi þar einnig komið til, sbr. 3. gr. laga nr. 43/1987. Ætla verður, að skortur lögskráningar á skip Dýpkunarfélagsins og eftirlits í því efni hafi verið meðal ástæðna þess, að félagið hafði um skeið látið hjá líða að halda við lögbundinni og umsaminni slysatryggingu fyrir starfsmenn sína. Skilyrði til ábyrgðar af hálfu ríkissjóðs á bótum úr slíkri tryggingu gátu því komið til greina, sbr. niðurlagsákvæði 6. tl. 1. mgr. 7. gr. laga nr. 43/1987, sem skýra verð- ur eftir markmiðum málsgreinarinnar í heild. Á hinn bóginn var starf áfrýjanda fyrir félagið íhlaupastarf, sem hann var ráðinn til í skyndingu og án þess að fyrir lægi, að hann hefði þar verið að leysa af annan starfsmann. Hefur hann ekki sýnt fram á, að slysatrygging starfsmanna á vegum félagsins hefði náð til sín, hefði hún annars verið í gildi, nema frá því yrði gengið við vátryggjandann með við- eigandi hætti. Ráðning áfrýjanda var einnig afbrigðileg að því leyti, að hún réðst að nokkru af frændsemi milli hans og framkvæmda- stjórans. Sýnist varhugavert að byggja ábyrgð ríkissjóðs á aðhalds- skorti gagnvart félaginu einu saman, þegar litið er til þessara atvika. Samkvæmt því verður að fallast á það með stefnda, að áfrýjandi eigi ekki rétt á bótagreiðslu úr ríkissjóði vegna slyssins á grundvelli þessa lagaákvæðis. III. Umrædd skip Dýpkunarfélagsins hf. féllu bæði undir ákvæði laga nr. 51/1987 um eftirlit með skipum, sbr. 1. og 2. gr. laganna. Átti starfræksla þeirra samkvæmt því að vera háð eftirliti af hálfu Sigl- ingamálastofnunar ríkisins, sem þá starfaði á grundvelli laga nr. 20/ 1986. Ætla verður, að þetta eftirlit hafi eftir atvikum átt að taka til alls búnaðar um borð, meðal annars þar sem lög nr. 46/1980 um að- búnað, hollustuhætti og öryggi á vinnustöðum hafi gefið til kynna, að eftirlit með honum væri ekki á starfssviði Vinnueftirlits ríkisins, sbr. 2. og 3. gr. þeirra. Staðfest er í bréfi Siglingastofnunar Íslands til lögmanns áfrýj- anda 2. júní 1997, sem lagt hefur verið fyrir Hæstarétt, að eftirlit 243 Siglingamálastofnunar með íslenskum skipum hafi náð til skipa Dýpkunarfélagsins. Á það er bent, að fljótandi atvinnutæki, er ekki séu knúin eigin hreyfiafli, hafi nokkra sérstöðu um skráningu og eftirlit. Megi meðal annars sjá þess stað í 3. mgr. 1. gr. laga nr. S1/ 1987, sem heimilað hafi setningu reglugerðar um eftirlit með tækj- um af þessu tagi. Slík reglugerð hafi ekki verið sett, svo að Siglinga- málastofnun hafi sjálf mótað venjur um þetta eftirlit með tilliti til séreðlis tækjanna. Tekið er fram, að stofnunin hafi átt samstarf við Vinnueftirlit ríkisins um einstaka skoðunarþætti. Skipuleg samvinna milli þeirra í þessu efni virðist þó ekki hafa komist á fyrr en eftir þann tíma, sem hér skiptir máli. Um feril dýpkunarskipsins Reynis er fram komið, að félagið hafi flutt það til landsins með leyfi samgönguráðuneytisins samkvæmt 2. gr. heimildarlaga nr. 27/1989, en skipið var þá meira en tólf ára gam- alt, sbr. 2. mgr. 21. gr. laga nr. 51/1987. Fyrir innflutninginn var skip- ið skoðað af fulltrúa Siglingamálastofnunar 22. október 1988, þar sem það var statt í erlendri höfn. Var skoðunin til bráðabirgða og átti að skera úr því, hvort fært væri að mæla með innflutningi á skipinu, sbr. 21. gr. laganna. Niðurstaðan var ekki neikvæð, en ýms- ar athugasemdir gerðar. Skipið mun hafa verið endanlega skrásett hér á landi 24. ágúst 1989, en ekki verður séð, að fullnaðarskoðun eftir komu þess hafi farið fram, og haffærisskírteini handa því virð- ist ekki hafa verið gefið út. Um síðara eftirlit með skipinu fram til 7. mars 1992 liggur ekkert fyrir, sem hönd sé á festandi, en 11. sama mánaðar munu fulltrúar Siglingamálastofnunar hafa komið þar um borð til skoðunar vegna slyss áfrýjanda. Hinn 1. júlí sama ár fram- kvæmdi stofnunin svo skoðun á skipinu, sem ekki varð endanleg vegna ýmissa athugasemda, og leiddi hún ekki til útgáfu haffæris- skírteinis. Um flutningaprammann Loka 1, sem smíðaður var erlendis 1976, gegnir svipuðu máli. Hann var skoðaður 22. janúar 1988 og fékk þá haffærisskírteini, sem gilti til 1. apríl sama árs. Eftir það fór engin heildarskoðun fram fyrr en í desember 1994, svo að haffærisskírteini var ekki endurnýjað, meðan hann var í eigu félagsins. Af hálfu Vinnueftirlits ríkisins er það staðfest í bréfi 5. ágúst 1997 til lögmanns áfrýjanda, sem lagt hefur verið fyrir Hæstarétt, að sú stofnun hafi ekki haft eftirlit með eða afskipti af prömmum, gröfu- 244 skipum eða skipum Dýpkunarfélagsins á árunum 1988-1992. Í bréfinu er gerð grein fyrir samkomulagi milli Vinnueftirlitsins og Siglingamálastofnunar, sem stofnanirnar hafi fylgt í meginatriðum frá árinu 1995 og varði verkaskiptingu um eftirlit með flotkvíum, vinnuprömmum og öðrum fljótandi tækjum, er notuð séu til vinnu í höfnum eða við þær. Kveðst Vinnueftirlitið jafnframt líta svo á, að búnaðurinn, sem áfrýjandi slasaði sig á, hafi heyrt til prammanum og rekstri hans. Hafi hann þannig átt að heyra undir Siglingamála- stofnun. Samkvæmt því, sem gögn málsins benda til, höfðu bæði skipin þannig verið án eftirlits, svo að árum skipti, þegar slys áfrýjanda bar að höndum. Gat fyrirsvarsmönnum félagsins haldist uppi að starf- rækja þau án viðhalds, sem fullnægjandi væri með tilliti til öryggis og vinnuverndar. Upplýsingar um búnað skipanna vorið 1992 bera vitni um, að þetta hafi gerst í raun, og ekki síður sú ákvörðun fram- kvæmdastjórans að taka prammann í notkun í þetta sinn. Fram er og komið, að félagið átti í fjárhagsörðugleikum á þessum tíma. Það var tekið til gjaldþrotaskipta 26. janúar 1993. Þennan skort á eftirliti verður að telja svo alvarlegs eðlis, að óhjá- kvæmilegt sé að virða hann til vanrækslu af hálfu hinna opinberu aðila, er því áttu að gegna og gátu að lögum hlutast til um, að starf- ræksla þessara atvinnutækja yrði stöðvuð eða úrbótum komið við. Er Siglingamálastofnun ríkisins þar öðrum fremur til að dreifa. Hafi ettirlitsskorturinn í einhverju stafað af óvissu um hlutverk stofnunar- innar gagnvart tækjunum, sem kalla hafi mátt vinnuvélar fremur en skip, verður að meta það til mistaka, er ekki sé unnt að verja nema með skírskotun til annarra opinberra stofnana, er leiði til sömu ábyrgðar. Samkvæmt þessu verður ólögmætt ástand hinna fljótandi fara Dýpkunarfélagsins ekki aðeins rakið til framgöngu eiganda þeirra og útgerðarmanns, heldur einnig til afskiptaleysis af hálfu stjórn- valda, sem um þau áttu að sýsla. Að mati dómenda í héraði var óforsvaranlegt að hafa mann um borð í flutningaprammanum, eins og hann var á sig kominn. Á þetta ber að fallast, og var slys áfrýj- anda ótvírætt innan marka þeirrar hættu, sem til var stofnað. Þau atvik málsins, sem hér voru rakin, leiða til þess eftir almenn- um reglum skaðabótaréttarins, að stefndi verði að bera bótaábyrgð 245 á slysi áfrýjanda. Hins vegar verður að líta svo á, að áfrýjandi hafi sjálfur einnig átt sök á slysinu. Honum mátti vera ljóst að miklu leyti, að hverju hann gekk um borð í prammanum, og aðgæsluskort- ur virðist hafa ráðið nokkru um það, hvernig hann meiddist. Er hæfilegt samkvæmt því, að stefnda verði gert að bæta honum tjón hans að hálfu, en ekki eru efni til að fjalla hér um fjárhæð bótanna. Jafnframt greiði stefndi honum hæfilegan málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 30. desember 1996. I. Mál þetta, sem dómtekið var 5. desember sl., var höfðað með stefnu, birtri 17. janúar 1996. Stefnandi er Lárus Arason, kt. 260469-3989, Kleifarseli 61, Reykjavík. Stefndi er íslenska ríkið. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 8.422.894 kr. ásamt vöxtum skv. 7. gr. vaxtalaga nr. 25/1987 frá 7. mars 1992 til 20. janúar 1994, en með vöxtum skv. HI. kafla vaxtalaga frá þeim degi til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar að skaðlausu sam- kvæmt málskostnaðaryfirliti og að málskostnaður verði tildæmdur stefn- anda, eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. Af hálfu stefnda er aðallega krafist sýknu af öllum kröfum stefnanda og að tildæmdur verði málskostnaður úr hans hendi samkvæmt mati dómsins, til vara, að kröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar og málskostnaður látinn falla niður. II. Málsatvik. 7. mars 1992 slasaðist stefnandi við vinnu um borð í efnisflutninga- prammanum Loka 1, er verið var að losa efni úr prammanum. Eftir því sem í stefnu greinir, eru atvik málsins þau, að framkvæmdastjóri Dýpkunarfélagsins hf. óskaði eftir því við stefnanda aðfaranótt 7. mars 1992, að hann réði sig til starfa á dýpkunarskipið Reyni, skipaskrárnúmer 2022, sem notað var til dýpkunar hafnarinnar í Hafnarfirði. Dýpkunarskip- ið Reynir var í eigu Dýpkunarfélagsins hf. Stefnandi fór um borð í dýpkunar- skipið og beið þess, að efnisflutningapramminn Loki 1, sem fylgdi dýpkunar- skipinu og var notaður til að flytja efni frá skipinu, yrði tilbúinn fyrir mót- töku á efni. Þegar mokað hafði verið í prammann um kl. 12.00 á hádegi, pantaði stefnandi lóðs til að draga prammann út til losunar. Dró lóðsbátur- inn prammann að losunarstað utan hafnarinnar. Stefnandi var um borð í efnisflutningaprammanum til að sjá um losunina. 246 Losun prammans fór þannig fram, að botn hans var opnaður með þrýsti- vökvabúnaði, og var stjórnbúnaður hans í vélarhúsi á þilfari prammans. Til þess að komast að stjórntækjum losunarbúnaðarins þurfti að opna vélarhlíf á vélarhúsi. Stöng, sem halda átti vélarhlífinni í opinni stöðu, vantaði í um- rætt skipti. Stefnandi opnaði því hlerann og hallaði honum yfir þilfarið og hóf að vinna við stjórntæki þau, sem í vélarhúsi voru. Kom þá veltingur á prammann og síðan vindhviða, eftir því sem greinir í stefnu. Skall þá hler- inn til baka yfir vélarhúsið og í höfuð stefnanda, sem hafði hallað sér yfir vélarhúsið til að opna botnhlera prammans og losa þannig það efni, sem í prammanum var. Stefnandi mun hafa verið einn um borð í prammanum, þegar slysið varð, og því einn til frásagnar um tildrög þess. Þrátt fyrir höggið gat stefnandi haldið áfram að opna botnhlerana og losa efnið. Pramminn var síðan dreg- inn til hafnar og stefnandi fluttur á slysadeild, þar sem í ljós kom, að hann var slasaður á höfði. Með örorkumati Sigurðar Thorlacius læknis, dags. 12. apríl 1993, var ör- orka stefnanda metin 100% í eitt ár frá slysdegi og varanleg örorka 20%. Á grundvelli örorkumats gerði lögfræðingur stefnanda kröfu í þrotabú Dýpk- unarfélagsins hf., dags. 10. mars 1993, en Dýpkunarfélagið hf. var tekið til gjaldþrotaskipta 26. janúar 1993. Krafa stefnanda er: 1. Vegna tímabundinnar örorku kr. 1.095.400 2. Vegna varanlegrar örorku - 6.543.400 3. Vegna tapaðra lífeyrisréttinda - 387.200 4. Miskabætur - 1.000.000 5. Vegna útlagðs kostnaðar - 81.544 6. Áfallinn lögmannskostnaður - 50.000 Frádráttur Frá Tryggingastofnun ríkisins - 537.000 Frá Ábyrgðasjóði launa - 197.650 Samtals kr. 8.422.894 Styðjast liðir 1-3 við örorkutjónsútreikning Jóns Erlings Þorlákssonar tryggingafræðings, dags. 22. september 1995. Krafa um miskabætur miðast við það, að stefnandi hafi þurft að þola miklar þjáningar vegna slyssins. Ekkert kom upp í kröfu stefnanda við skipti þrotabúsins. Með bréfi til ríkislögmanns var kröfu stefnanda beint að ríkissjóði, en áður hafði kröfu vegna tjónsins verið beint að Ábyrgðasjóði launa. Sá aðili hafði einungis að litlu leyti tekið til greina kröfu um staðgengilslaun, að höfuðstólsfjárhæð 197.650 kr. 247 Málsástæður og lagarök stefnanda. Stefnandi kveðst hafa unnið við prammann Loka 1 á árinu 1989, og hafi þá allur búnaður prammans verið í lagi. Hafi stefnanda ekki verið ljóst, að stjórntæki losunarbúnaðarins voru ekki í lagi, fyrr en komið var að því að losa efnið úr prammanum. Auk áðurnefndrar stangar, sem vantaði, voru stjórntæki losunarbúnaðarins einnig löskuð. Var m. a. handfang brotið, og þurfti stefnandi að nota skrúfjárn, sem lá við hliðina á stjórntækinu, til að setja vökvadælu af stað, svo að hægt væri að losa efnið úr prammanum. Þurfti hann að hafa báðar hendur á stjórntækjum, svo að losun tækist. Við þessa vinnu varð stefnandi að teygja sig niður í vélarhúsið og halla sér um leið yfir það. Því hafi hann með engu móti getað varað sig á hleranum, þegar hann skall til baka. Þegar verið var að draga efnisflutningaprammann Loka | út á losunar- stað, hafi skyndilega farið að hvessa, og því hafi verið ógerlegt að láta draga prammann aftur inn í höfnina án þess að losa hann áður. Pramminn hafi verið um 300 tonn á þyngd með efninu, og hefði aldrei tekist að fara með hann aftur inn í höfnina án hættu á stórkostlegu tjóni. Stefnanda hafi því verið sá einn kostur nauðugur að halda áfram að losa efnið úr pramm- anum. Dýpkunarfélagið hf. hafi látið undir höfuð leggjast að láta fara fram rannsókn á slysinu og tildrögum þess. Stefnandi hafi því óskað eftir því við lögregluna í Reykjavík svo og Siglingamálastofnun ríkisins, að slysið yrði rannsakað. Hafi báðir aðilar orðið við því. Aðalábyrgðarregla vegna slysa á þeim, sem vinna á skipum, sé í 172. gr. siglingalaga nr. 34/1985. Segir þar, að ábyrgð útgerðarmanns nái einnig til þess, er maður verði fyrir tjóni í tengslum við rekstur skips. Ekki sé nauð- synlegt, að hann sé um borð í skipinu. Stefnandi telur ljóst, að hann hafi unnið í beinum tengslum við rekstur skipsins Reynis, og því taki ábyrgðar- reglan til tjóns stefnanda. Stefnandi telur og líklegt, að Loki I sé skip í skilningi 172. gr. siglingalaga og bótaábyrgð því ljós að þessu leyti. Stefnandi telur, að slysið 7. mars 1992 megi einkanlega rekja til vanbúnaðar prammans Loka Í sem og ófullnægj- andi vinnuaðstöðu að öðru leyti. Hafi því bótaskylda útgerðarinnar verið ótvíræð. Samkvæmt kjarasamningi Sjómannasambands Íslands og Landssambands íslenskra útvegsmanna, ákvæði 1.22, beri útgerðarmönnum að kaupa trygg- ingar, sem bæti skipverjum það tjón, sem þeir verði fyrir vegna slysa, í sam- ræmi við 172. gr. siglingalaga. Enn fremur beri útgerðarmönnum að taka ábyrgðartryggingu skv. hinum almennu skilmálum um ábyrgðartryggingar. 248 Verði þetta ekki skilið öðruvísi en svo, að átt sé við tryggingu vegna tjóns, sem útgerðaraðili sé bótaskyldur vegna. Telur stefnandi, að tjón sitt falli þar undir. Ef Dýpkunarfélagið hf. hefði staðið við kjarasamninginn, hefði tjón stefnanda því fengist bætt samkvæmt ábyrgð tryggingafélagsins. Skylt hafi verið að lögskrá á dýpkunarskipið Reyni og kaupa lögboðnar tryggingar. Það hafi ekki verið gert, og beri ríkissjóður því ábyrgð á tjóni stefnanda, sbr. 3. ml. 6. tl. 7. gr. laga nr. 43/1987 um lögskráningu sjómanna. Enn fremur hafi starfsmenn ríkisins gróflega brotið gegn eftirlits- og skoð- unarskyldum sínum og þannig átt sök á tjóninu. Samkvæmt 2. gr. laga um lögskráningu sjómanna segir, að skylt sé að lög- skrá alla skipverja, sem ráðnir séu til starfa á íslenskum skipum og séu tólf rúmlestir eða stærri. Brúttórúmlestatala dýpkunarskipsins Reynis sé 230 brúttórúmlestir. Í 2. ml.5.tl.7. gr. lögskráningarlaga segir: „Nú vanrækir útgerðarmaður að hafa líf- og slysatryggingu í gildi, og er hann þá ábyrgur fyrir viðkomandi bótagreiðslum.“ Þessi ábyrgðarregla hafi verið lögleidd með lögum nr. 71/ 1962 um breytingar á lögum um lögskráningu sjómanna nr. 63/1961. Hafi til- gangurinn með þeirri breytingu verið að bæta réttaröryggi sjómanna vegna slysa. Með lögum nr. 24/1980 hafi nýjum málslið verið bætt við 6. tl. 7. gr., sem segir: „Nú reynist útgerðarmaður eigi fær um greiðslu slíkra bóta, og ber ríkissjóður fulla ábyrgð á greiðslu þeirra.“ Sök starfsmanns ríkissjóðs er ekki gerð að skilyrði, samanber enn fremur orðalagið „fulla ábyrgð“, en nægilegt sé hlutlægt séð, að vanrækt hafi verið að hafa umræddar trygging- ar í gildi og útgerðarmaður sé eigi fær um greiðslu bóta. Stefnandi vísar til þess, að útgerðarmaður dýpkunarskipsins Reynis, Dýpkunarfélagið hf., hafi vanrækt að hafa líf- og slysatryggingu í gildi. Þá sé Dýpkunarfélagið hf. gjaldþrota. Beri því ríkissjóður fulla ábyrgð á greiðslu á tjóni stefnanda. Eigi sé hægt að gera sök lögskráningarstjóra eða fulltrúa hans að skilyrði bótaskyldu. Orðalag ábyrgðarákvæðisins leyfi ekki slíka fyrirvara. Einnig beri að líta til tilgangs ábyrgðar ríkissjóðs, en hann sé sá að tryggja það, að skipverjar fái bætur, verði þeir fyrir ótryggðu tjóni og útgerðarmaður reyn- ist ógjaldfær. . Stefnandi skírskotar einnig til þess, að ábyrgð ríkissjóðs sé í gildi á grundvelli 3. ml. 6. tl. 7. gr. laganna, enda þótt því yrði hafnað, að ábyrgð ríkissjóðs byggðist á hlutlægum skilyrðum. Ástæða þess sé tvíþætt, annars vegar sú, að lögskráningarstjóri heimahafnar dýpkunarskipsins Reynis, sýslumaðurinn á Siglufirði, hafi hafnað að lögskrá áhöfn skipsins, þar sem hann hafi ekki talið það skylt. Hin ástæðan sé sú, að þar sem forráðamenn 249 Dýpkunarfélagsins hf. hafi ekki farið fram á lögskráningu, hafi lögskráningar- stjóri eða fulltrúi hans átt að grípa til viðeigandi aðgerða. Vísast þar til 2. mgr. 3. gr. laganna. Bendir stefnandi þannig á, að bæði sýslumaðurinn á Siglufirði og lögskráningarfulltrúi hans hafi vitað um, að eigi var lögskráð á dýpkunarskipið Reyni. Hafi þeim borið að stöðva notkun skipsins, strax og þetta var ljóst. Um þetta megi vísa til staðfestingar Páls Guðmundssonar, deildarstjóra hjá Siglingamálastofnun ríkisins, og bréfs til sýslumannsins á Siglufirði. Þrátt fyrir þessar athugasemdir Siglingamálastofnunar hafi skipið Reynir ekki verið stöðvað. Dýpkunarskipið Reynir hafi komið til landsins síðara hluta árs 1988. Hafi skipið verið skoðað af Siglingamálastofnun. Þar hafi komið í ljós, að endan- leg skoðun ætti eftir að fara fram. Reynir var síðan færður á skipaskrá 24. ágúst 1989. Áður hafði Siglingamálastofnun kvartað um ástand skipsins við sýslumanninn á Siglufirði, m. a., að ekki væri lögskráð á það. Þrátt fyrir það að dýpkunarskipið Reynir væri skráð á skipaskrá, hafi ekki verið gefið út haffærisskírteini fyrir skipið, og engin skoðun virðist hafa farið fram fyrr en 11. mars 1992 og svo 1. júlí s. á., þá að kröfu stefn- anda. Þá höfðu þeir efnisflutningaprammar, er fylgdu Reyni, Loki 1 og Loki TI, ekki verið skoðaðir frá 22. janúar 1988, en þá fengu þeir haffærisskírteini til 1. apríl 1988. Reynir og efnisflutningaprammarnir virðast því hafa verið eftirlitslausir af hálfu ríkisins árum saman, áður en slysið varð. Eins og rak- ið hefur verið, megi rekja tildrög slyssins til vanbúnaðar. Stefnandi heldur því fram, að um hafi verið að ræða saknæmt aðgerða- leysi þeirra starfsmanna stefnda, Siglingamálastofnunar ríkisins, sem gerðu Dýpkunarfélaginu hf. kleift að gera út dýpkunarskipið Reyni ásamt þeim efnisflutningaprömmum, sem honum fylgdu, án þess að gæta laga og reglu- gerða um skoðun skipa, öryggisútbúnað, lögskráningu, tryggingar og fleira. Hafi siglingamálastjóri staðfest, að forráðamenn Dýpkunarfélagsins hf. hafi framið lögbrot með notkun dýpkunarskipsins. Það hafi verið vítavert af hálfu starfsmanna stefnanda að sinna ekki skoðun og eftirlitsskyldum sínum. Um saknæmt aðgerðaleysi hafi verið að ræða, sem leiddi til þess, að Dýpkunarfélagið hf. hafi getað árum saman brotið fjölda lagaákvæða og þannig ekki aðeins stefnt lífi og limum starfsmanna sinna í hættu, heldur einnig vanrækt að kaupa skyldutryggingar. Málsástæður og lagarök stefnda. Stefndi telur, að varaábyrgð ríkissjóðs samkvæmt ákvæðum 6. tölul. 1. mgr. 7. gr. laga nr. 43/1987 um lögskráningu sjómanna velti algerlega á því, hvort skráningarstjóra hafi orðið á saknæm mistök, þá er lögskráning fer 250 fram, með því að krefjast ekki yfirlýsingar tryggingafélags um líf- eða slysa- tryggingu skipverja og ganga ekki úr skugga um, að þær séu í samræmi við gildandi lög og kjarasamninga. Skýrt komi fram í orðalagi ákvæðisins, að um sé að ræða sakarábyrgð. Þá er einnig vísað til athugasemda, sem fylgdu frumvarpi, er varð að lögum nr. 24/1980, um breytingu á þágildandi lögum um lögskráningu sjómanna nr. 63/1961. Stefndi bendir einnig á til stuðnings þessu, að meginskilyrði þess, að réttur stofnist til skaðabóta, sé saknæmi, en bótaskylda án sakar sé undantekning að íslenskum rétti. Engin rök hnígi að því að telja framangreint ákvæði um ábyrgð ríkissjóðs reist á hlutlægum grundvelli. Samkvæmt gögnum málsins sé upplýst, að lögskráning áhafnar dýpkunar- skipsins Reynis hafi aldrei farið fram, hvorki á skipið né prammana. Þar sem skráning hafi aldrei komið til kasta lögskráningarstjóra, geti ekki verið til að dreifa saknæmum mistökum af hans hálfu, er leiddu til þess, að dýpk- unarskipið hafi haldið út án þess að stefnandi væri líf- eða slysatryggður. Lögskráningarstjóri hafi aldrei fengið til meðferðar skráningu áhafnar dýpkunarskipsins eða stefnanda sérstaklega. Þegar af því beri að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda. Mótmeælt sé sem röngu og ósönnuðu, að lögskráningarstjóri á Siglufirði hafi hafnað að lögskrá áhöfn dýpkunarskipsins. Hvergi komi fram í málinu, að lögskráningarstjóri, hvorki á Siglufirði né í Hafnarfirði, þar sem dýpkunar- skipið og pramminn voru að jafnaði staðsett, hafi neitað að lögskrá áhöfnina. Engar löglíkur eru fyrir því, að hafnað hafi verið lögskráningu, svo fremi sem framvísað hafi verið gildum haffærisskírteinum. Lögskráningarstjórar hafi ekki með höndum eftirlit að eigin frumkvæði með því að leita uppi þau skip, þar sem áhafnir eða einstakir skipverjar hafi ekki verið lögskráðir. Eftirlit af því tagi sé óraunhæft og óframkvæmanlegt. Þá er því mótmælt sem röngu og ósönnuðu, að sýslumaðurinn á Siglufirði og fulltrúi hans hafi vitað, áður en slysið varð, að ekki hafi verið lögskráður skipverji á prammanum. Enginn þeirra starfsmanna stefnda, sem stefnandi telur hafa vanrækt starfsskyldur sínar, hafi haft ástæðu til að ætla, að for- ráðamenn Dýpkunarfélagsins héldu út með dýpkunarskipið óhaffært í skjóli nætur og að pramminn yrði notaður, en hann hafði, sem fyrr segir, staðið óhreyfður í tvö ár. Þá heldur stefndi því einnig fram, að ekki hafi verið sýnt fram á greiðslu- fall útgerðarmanns. Þar með sé ekki komið fram meginskilyrði vara- ábyrgðar ríkissjóðs samkvæmt 7. gr. laga nr. 43/1987 og því sjálfstæð ástæða til sýknu af kröfum stefnanda. Útgerðarmaður og vinnuveitandi stefnanda, Jóhannes Lárusson, beri persónulega sem útgerðarmaður ábyrgð á tjóni 251 stefnanda, sbr. 172. gr. siglingalaga nr. 34/1985 svo og ákvæði 6. tl. 1. mgr. 7. gr. laga nr. 43/1987. Þessari ábyrgð geti hann ekki velt yfir á Dýpkunarté- lagið hf. eða þrotabú þess. Í öðru lagi hafi ekki verið sýnt fram á niðurstöðu skiptaloka vegna þrotabús Dýpkunarfélagsins hf. og því ekki unnt að full- yrða, hvort stefnandi hefði fengið kröfu sína greidda úr þrotabúinu sem forgangskröfu eða hvort hann hefði glatað þeim rétti. Í þriðja lagi hafi stefnandi lýst sjóveðskröfu í skipið Reyni og prammann Loka |, en ekkert sé komið fram um fullnustu þeirrar veðkröfu. Í fjórða lagi bendi stefndi einnig á, að stefnandi hafi ekki látið reyna á afstöðu Ábyrgðasjóðs launa fyrir dómi. Í fimmta lagi hafi ekki verið látið á það reyna, hvort í gildi hafi verið slysatrygging vegna áhafnar dráttarbátsins Þróttar frá Hafnarfirði, en þegar slysið varð, var pramminn Loki I tengdur við þann bát og því um að ræða slys í beinum tengslum við rekstur Þróttar. Engri saknæmri háttsemi starfsmanna Siglingamálastofnunar sé til að dreifa. Skipið og pramminn hafi verið óhaffær með öllu. Ekki sé til að dreifa neinum orsakatengslum milli ætlaðrar saknæmrar háttsemi og tjóns stefnanda að þessu leyti. Ekki séu orsakatengsl milli þess, að skipið var óhaffært, ætlaðrar saknæmrar háttsemi stefndu, slyss stefnanda um borð í prammanum og svo þess, að hann hafi ekki fengið slysatryggingarbætur. Hafi vanbúnaður prammans verið orsök tjóns stefnanda, hafi þar algerlega verið um að kenna vanrækslu vinnuveitanda stefnanda, en skoðun, athuga- semdir eða viðvaranir hafi sýnilega engu breytt um slys stefnanda. Stefndi heldur því fram, að verði ekki fallist á framangreint, hafi stefn- andi sýnt af sér vítavert og stórfellt gáleysi við vinnu sína, og beri að lækka bætur. Stefndi mótmælir því, að lögð verði á sig sönnunarbyrði í málinu á grundvelli hættulegrar starfsemi, svo sem stefnandi krefst. Engin tengsl séu á milli starfsemi Dýpkunarfélagsins hf. annars vegar og starfsemi stefnda hins vegar. Um lækkun bóta vísar stefndi til b-liðar 2. tölul. 2. mgr. og 4. mgr. 172. gr. laga nr. 34/1985. Stefndi mótmælir örorkutjónsútreikningum sem þýðingar- lausum í máli þessu. Stefndi mótmælir bótum vegna tímabundinnar örorku og enn fremur miskabótakröfu stefnanda, enda séu bætur fyrir miska ekki meðal þess, sem ábyrgð útgerðarmanns nái til samkvæmt slysatryggingu eftir 2. mgr. 172. gr. laga nr. 34/1985. Stefnandi beri mestan hluta tjónsins sjálfur vegna eigin sakar. Stefnandi gaf aðilaskýrslu fyrir dóminum. Þá gáfu vitnaskýrslur Jóhannes Lárusson afgreiðslumaður, Páll Guðmundsson, deildarstjóri hjá Siglinga- 252 málastofnun, Björgvin Guðmundsson skipaskoðunarmaður, Erlingur Ósk- arsson lögmaður, Hreiðar Hugi Hreiðarsson, fyrrv. starfsmaður Dýpkunar- félagsins hf., og Sigurgeir Hjalti Högnason. III. Forsendur og niðurstaða. Stefnandi kveðst hafa orðið fyrir slysi um borð í efnisflutningapramman- um Loka 1 7. mars 1992. Engir sjónarvottar voru að slysinu, en stefnandi gaf skýrslu um atvikið hjá rannsóknardeild lögreglunnar í Reykjavík 24. apríl s. á. Þá hefur hann einnig gefið skýrslu fyrir dóminum. Í málinu liggur einn- ig fyrir lögregluskýrsla skipstjóra dráttarbátsins Þróttar, dags. 24. apríl 1992, sem er Í samræmi við framburð stefnanda um atvik slyssins. Verður að gera ráð fyrir, að slysið hafi borið að með þeim hætti, sem stefnandi greinir frá, enda ekkert, sem bendir til þess, að orsökin hafi verið önnur. Dýpkunarskipið Reynir nr. 2022 er skráð á skipaskrá sem skip án vélar til framdrifs á sama hátt og efnisflutningapramminn Loki |, skipaskrárnúmer 7026. Pramminn gegnir því hlutverki að taka við efni frá dýpkunarskipinu Reyni. Þegar skipin eru í notkun, liggur pramminn við hlið dýpkunarskips- ins, og er efninu mokað í hann. Þegar pramminn er losaður, er hann dreg- inn af hafnarbát á losunarstað utan hafnar. Við losun prammans opnast botn hans til hliðar, þannig, að efnið rennur út. Við opnun og lokun eru notaðir vökvatjakkar, sem stjórnað er frá vélarhúsi á þilfari. Upphaflega var vökvatjökkunum fjarstýrt frá dráttarbátnum. Er því gert ráð fyrir, að enginn sé um borð í prammanum, meðan á drætti stendur eða við losun. Búnaður þessi var ekki umrætt sinn. Samkvæmt ljósmyndum af búnaði Loka 1, sem teknar voru 24. apríl 1992, er augljóst, að hvergi er aðbúnaður fyrir mann um borð í prammanum, t. d. ekkert handrið umhverfis vélarkappann. Þá vantaði umrætt sinn stöng þá, sem heldur uppi einu vélarlokinu af þremur. Að mati dómsins var það óverjandi að hafa mann um borð í prammanum við þær aðstæður, sem hér um ræðir. Upplýst hefur verið í málinu, að stefnandi var fenginn með stuttum fyrir- vara til Dýpkunarfélagsins hf. vegna verkefna þess við dýpkunarfram- kvæmdir í Hafnarfjarðarhöfn, en hann hafði starfað áður hjá félaginu og þekkti til starfans. Vanræksla félagsins í því að tryggja öryggi starfsmanna sinna leiðir til bótaskyldu þess. Bótakröfu sína á hendur ríkissjóði styður stefnandi 3. ml. 6. tl. 7. gr. laga nr. 43/1987. Í 6. tl.7. gr. laga nr. 43/1987 kemur fram, að við lögskráningu í skiprúm skuli sýna lögskráningarstjóra m. a. yfirlýsingu frá tryggingafélagi um líf- og 253 slysatryggingu skipverja, og skuli skráningarstjóri ganga úr skugga um, að hún sé í samræmi við gildandi lög og kjarasamninga. Síðan segir: „Nú van- rækir útgerðarmaður að hafa líf- og slysatryggingu í gildi, og er hann þá ábyrgur fyrir viðkomandi bótagreiðslum. Reynist útgerðarmaður eigi fær um greiðslu slíkra bóta, ber ríkissjóður fulla ábyrgð á greiðslu þeirra.“ Í 7. gr. laga nr. 43/1987 um lögskráningu sjómanna eru fyrirmæli um þau gögn, sem sýna skal við gerð lögskráningar. Samkvæmt 1. tl. 1. mgr. 7. gr. skal framvísa atvinnuskírteini skipstjóra, og skv. 2. tl. greinarinnar skal sýna mælibréf skips og haffærisskírteini. Í 4. gr. laga nr. 51/1987 er að finna skýr- greiningu á haffæri skips. Í 3. tl. greinarinnar kemur fram, að skip telst óhaffært, ef bol þess, búnaði, vélum eða tækjum eða mönnum er áfátt eða það af öðrum ástæðum svo illa búið, að telja verði, að það sé eigi öruggt til siglingar vegna sjóferða þeirra, er skipið skyldi fara. Samkvæmt framburði Páls Guðmundssonar, deildarstjóra Siglingastofn- unar Íslands, hér fyrir dómi voru flotvirki og önnur fljótandi för, sem ekki höfðu vél sér til framdrifs, aðeins skoðuð með tilliti til burðarvirkis. Hins vegar hafi slík tæki ekki fengið haffærisskírteini. Aðeins hafi verið gefið út haffærisskírteini fyrir prammann um skamman tíma árið 1988. Síðan hafi slíkt skírteini ekki verið gefið út. Þar sem menn úr landi hafi unnið á slíkum prömmum, hafi Vinnueftirlit ríkisins séð um eftirlit á búnaði að öðru leyti. Enginn skipstjóri var skráður á dýpkunarskipið Reyni og enginn lögskráður á það skip. Samkvæmt framburði vitnisins Erlings Óskarssonar, fyrrv. lög- skráningarstjóra á Siglufirði, hér fyrir dómi var aldrei leitað eftir því að lög- skrá á dýpkunarskipið Reyni né Loka 1. Dómurinn telur, að ekki hafi verið sýnt fram á í málinu, að það álitaefni hafi komið til kasta lögskráningarstjóra í heimahöfn skipsins að lögskrá á skipin og að slíkri beiðni hafi verið hafnað, enda ljóst, að skilyrði lögskrán- ingar af hendi útgerðar hafi ekki verið um að ræða lögum samkvæmt. Þegar af þeirri ástæðu eru ekki skilyrði til að styðja bótakröfu á hendur ríkissjóði við 3. ml. 6. tl. 7. gr. laga nr. 43/1987. Samkvæmt 3. gr. laga nr. 51/1987 um eftirlit með skipum er eiganda skips, útgerðarmanni og skipstjóra skylt að sjá um, að lögskipuð skoðun fari fram á skipi og því sé haldið haffæru, hvenær sem því er lagt úr höfn. Í 2. mgr. 14. gr. er ákvæði um, að aukaskoðun skuli gera á skipi, þegar eigandi skips, út- gerðarmaður, skipstjóri, vélstjóri, einstakir skipverjar eða stjórn stéttarfé- lags krefjast skoðunar. Skuli slík krafa vera skrifleg. 1. júlí 1992 skoðuðu starfsmenn Siglingamálastofnunar ríkisins dýpkunar- skipið Reyni í Hafnarfjarðarhöfn. Athugasemdir voru gerðar vegna van- búnaðar skipsins og tekið fram, að skoðun væri ekki lokið og ekkert haf- 254 færisskírteini gefið út. Samkvæmt 26. gr. laga nr. 51/1987 var því óheimilt að nota skipið. Ekkert liggur fyrir um ástand skipsins fyrir slys. Í málinu liggur fyrir, að efnisflutningapramminn Loki Í hafði legið ónotaður í Hafnarfjarðar- höfn um tíma, þegar forsvarsmenn Dýpkunarfélagsins hf. tóku hann í notkun umrætt skipti. Hefur Jóhannes Lárusson, fyrrv. framkvæmdastjóri félagsins, upplýst fyrir dóminum, að til hafi staðið að prófa búnað pramm- ans. Ekki er fallist á með stefnanda, að það, að stöng sú, sem hélt uppi vélar- hlíf Loka Í og vantaði umrætt sinn, teljist saknæmt aðgerðaleysi starfs- manna Siglingamálastofnunar ríkisins, enda hafði enginn þeirra aðila, sem tilgreindir eru í 3. gr. og 2. mgr. 14. gr. laga nr. 51/1987, krafist þess, að lög- skipuð skoðun færi fram á skipunum. Ber því að sýkna stefnda af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. Stefnandi fékk gjafsókn í máli þessu samkvæmt bréfi dómsmálaráðu- neytisins, dags. 19. september 1996. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, þ. m. t. þóknun talsmanns hans, Stein- gríms Þormóðssonar hdl., 250.000 kr., að meðtöldum virðisaukaskatti af málflutningsþóknun greiðist úr ríkissjóði. Valtýr Sigurðsson héraðsdómari kvað upp dóm þennan ásamt meðdóms- mönnunum Jóni B. Hafsteinssyni skipaverkfræðingi og Þorvaldi Ingibergs- syni stýrimanni. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Lárusar Arasonar. Málskostnaður fellur niður. Gjafsóknarkostnaður stefnanda, þ. m. t. þóknun talsmanns stefn- anda, Steingríms Þormóðssonar hdl., 250.000 kr., að meðtöldum virðis- aukaskatti af málflutningsþóknun greiðist úr ríkissjóði. 255 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 223/1997. — Kjartan Lárusson (Ólafur Axelsson hrl.) gegn Pétri Blöndal Gíslasyni (Ragnar Aðalsteinsson hrl.) Skuldabréf. Ábyrgð. Sjálfskuldarábyrgð. Endurkrafa. Gjafsókn. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu upphaflega til Hæstaréttar með stefnu 1. apríl 1997. Það mál var ekki þingfest, en áfrýjunarstefna var gefin út að nýju 21. maí 1997 samkvæmt heimild í 4. mgr. 153. gr. laga nr. 91/ 1991 um meðferð einkamála, sbr. 7. gr. laga nr. 38/1994. Krefst áfrýj- andi þess, að stefndi verði dæmdur til að greiða 796.354,04 krónur ásamt dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 257.666,67 krónum frá 14. nóvember 1991 til 29. sama mánaðar, af 375.239,47 krónum frá þeim degi til 4. desember sama árs, en af 196.354,04 krónum frá þeim degi til greiðsludags, allt að frádregn- um 70.000 krónum. Hann krefst jafnframt málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst aðallega staðfestingar héraðsdóms og málskostn- aðar fyrir Hæstarétti, eins og málið væri ekki gjafsóknarmál, en með bréfi dómsmálaráðuneytis 18. nóvember 1997 var stefnda veitt gjafsókn fyrir Hæstarétti. Við munnlegan flutning málsins fyrir Hæstarétti gerði stefndi þá varakröfu, að hann yrði einungis dæmd- ur til að greiða 430.000 krónur auk vaxta frá þingfestingardegi máls- ins í héraði. Eftir uppkvaðningu héraðsdóms hlutaðist áfrýjandi til um, að teknar yrðu skýrslur fyrir dómi af þremur mönnum. Hefur endurrit þeirra verið lagt fyrir Hæstarétt svo og nokkur önnur skjöl. Hjörtur O. Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp hinn áfrýjaða dóm. 256 I. Svo sem greinir í héraðsdómi, ritaði stefndi nafn sitt undir skuldabréf, sem gefið var út fyrir hönd Laugarverks hf. 4. október 1990 vegna lántöku í útibúi Búnaðarbanka Íslands á Selfossi. Er nafnáritun stefnda neðst hægra megin á skuldabréfinu, undir tveim- ur öðrum nafnáritunum og prentuðum texta, er hljóðar svo: „Sam- þykkir ofanskráðu sem sjálfskuldarábyrgðaraðilar“. Er ljóst, að staðsetning áritunar stefnda og útlit skjalsins að öðru leyti bendir ekki til annars en að hann hafi tekist á herðar sjálfskuldarábyrgð á þessari skuld Laugarverks hf. ásamt tveimur öðrum mönnum. Stefndi heldur því á hinn bóginn fram, að hann hafi einungis ætl- að að undirrita bréfið sem vottur, svo sem hann hafi verið beðinn um. Hafi áritun sín á skjalið ekkert gildi umfram það. Þessu and- mælir áfrýjandi, sem heldur fram, að stefndi hafi áritað bréfið um sjálfskuldarábyrgð sína á skuldinni, svo sem tilætlun allra hlutaðeig- andi hafi verið. Verður sönnunarbyrði um réttmæti fullyrðinga stefnda, sem ganga þvert gegn því, sem útlit skjalsins bendir til, lögð á hann sjálfan. Áfrýjandi kveðst reka málið eftir ákvæðum XVII. kafla laga nr. 91/1991 og reisir kröfur sínar á reglum kröfuréttar um innbyrðis uppgjör ábyrgðarmanna. Verður fallist á með stefnda, að sakarefnið sé ekki þannig vaxið, að mál um það verði rekið samkvæmt áður- nefndum kafla laga nr. 91/1991. Er stefnda heimilt að koma að þeim vörnum, sem teflt var fram í málsvörn hans í héraði. Til stuðnings kröfum sínum hefur stefndi einkum vísað til þess, að vitnin Börkur Ólafsson og Birkir Pétursson, sem gáfu skýrslu fyrir dómi, hafi báðir skýrt svo frá, að stefndi hafi áritað skuldabréf- ið sem vottur að beiðni áfrýjanda. Við mat á framburði þeirra verð- ur þó ekki komist hjá að líta jafnframt til þess, að þeim ber ekki að öllu leyti saman um atvik að öðru leyti, er þeir og stefndi árituðu skjalið. Þannig kom fram hjá Berki, að hann minnti, að þeir hefðu allir þrír verið saman komnir í kaffistofu Laugarverks hf., þegar áfrýjandi kom til þeirra með skuldabréfið til undirritunar. Birkir bar hins vegar, að Börkur hefði ekki verið viðstaddur, þegar hann hefði sjálfur ásamt stefnda undirritað bréfið að beiðni áfrýjanda. Hann gat ekki heldur gefið svar við því, hvar í starfsstöð Laugar- verks hf. þeir hefðu áritað skjalið. 257 Meðal þeirra, sem gáfu skýrslu eftir uppkvaðningu héraðsdóms, var Garðar Eiríksson, en hann gegndi starfi útibússtjóra Búnaðar- bankans á Selfossi, þegar Laugarverk hf. tók þar umrætt lán. Hann skýrði svo frá, að skuldabréfið hefði verið útbúið í bankaútibúinu. Ekki hefði þó verið unnt að skrá inn í meginmál bréfsins nöfn ábyrgðarmanna, þar eð ekki hefði verið ljóst á því stigi, hverjir þeir yrðu. Hins vegar hefði farist fyrir að gera það, þegar bréfinu var skilað aftur með undirskriftum útgefanda, ábyrgðarmanna og votta. Þá hefði hann gert að skilyrði fyrir lánveitingunni, að sjálfskuldar- ábyrgðarmenn yrðu þrír, og ástæða þess verið bág fjárhagsstaða Laugarverks hf. Þegar bréfinu var skilað undirrituðu, hefði hann lit- ið svo á, að stefndi væri einn þessara þriggja ábyrgðarmanna. Þá svaraði vitnið neitandi spurningu um, hvort það hefði umrætt sinn eða einhverju sinni krafist þess, að fleiri en tveir menn vottuðu undirskriftir á skuldabrét. Hjörtur Árnason gaf einnig skýrslu eftir uppkvaðningu héraðs- dóms, en hann var einn hluthafa í Laugarverki hf. Fram kom, að hann hefði í nokkur skipti gengið í ábyrgð fyrir skuldum félagsins. Þegar kom að þeirri lántöku, sem mál þetta snýst um, hefði hann hins vegar neitað að ganga í frekari ábyrgðir. Hefði hann og áfrýj- andi gert þá kröfu til Barkar Ólafssonar, sem í raun hefði staðið að baki félaginu, að hann útvegaði tvo sjálfskuldarábyrgðarmenn á skuldabréfið, en áfrýjandi hefði tekið að sér að vera hinn þriðji. Hefði Börkur nefnt nöfn sambúðarkonu sinnar og stefnda í þessu sambandi. Hefði vitninu þannig verið kunnugt um, að til stæði að afla samþykkis stefnda til þessa, en ekki fylgst með framvindu máls- ins eftir það. Samkvæmt öllu framanröktu verður lagt til grundvallar dómi, að sönnun bresti fyrir því, að undirskrift stefnda bindi hann ekki við sjálfskuldarábyrgð á þessari lántöku Laugarverks hf., svo sem útlit skjalsins bendir skýrt til. Verður því ekki fallist á umrædda megin- röksemd stefnda fyrir kröfu um sýknu af kröfum áfrýjanda. 11. Krafa áfrýjanda er á því reist, að við innbyrðis uppgjör ábyrgðar- manna skuli ábyrgð þeirra skiptast að jöfnu samkvæmt ólögfestum meginreglum kröfuréttar. Með því að hann hafi greitt alla skuldina, 9 Hæstaréttardómar Í 258 eigi hann kröfu á hvorn hinna ábyrgðarmannanna um einn þriðja hluta hennar. Fallist verður á, að áfrýjandi eigi hlutfallslegan endurkröfurétt á stefnda, nema leitt sé í ljós, að ábyrgðarmennirnir hafi samið um aðra skiptingu eða það leiði af öðrum atvikum málsins. Ekkert er fram komið um, að slíkum samningi sé til að dreifa, og hlutafjáreign stefnda í Laugarverki hf. skiptir hér ekki máli. Málsaðilar ásamt þriðja ábyrgðarmanninum gengu allir í ábyrgð gagnvart þeim skuldar- eiganda, sem áfrýjandi greiddi skuldina. Ber stefnda samkvæmt framansögðu að endurgreiða áfrýjanda þriðjung skuldarinnar, svo sem hinn síðarnefndi krefst. Il. Varakrafa stefnda er á því reist, að sátt hafi orðið með málsaðil- um um uppgjör skuldarinnar, sem áfrýjandi sé bundinn af. Sam- kvæmt yfirlýsingu 9. september 1992 lýstu þeir og Börkur Ólafsson yfir, að „þeir hafa gert með sér samkomulag varðandi greiðslu á skuldabréfi“ því, sem í máli þessu ræðir. Skyldu stefndi og Börkur vinna verk samkvæmt nánari verklýsingu frá áfrýjanda fyrir 500.000 krónur, en þá skyldi stefndi fá kvittun frá áfrýjanda um, að skulda- bréfið væri að fullu greitt af hans hálfu. Í niðurlagi yfirlýsingarinnar gerði stefndi fyrirvara um, að í samkomulaginu fælist ekki viður- kenning hans um, að hann bæri ábyrgð á skuldinni. Heldur stefndi fram, að í samkomulaginu felist bindandi eftirgjöf áfrýjanda á hluta kröfunnar, þ. e. þeim hluta, sem sé umfram 500.000 krónur. Börkur Ólafsson hóf umrætt verk, og meta málsaðilar það fram- lag á 70.000 krónur. Ekki liggur nákvæmlega fyrir, hvenær verkið var unnið. Ljóst er, að ekki varð af frekari efndum samkomulagsins af ástæðum, sem varða Börk og stefnda, en ekki áfrýjanda. Telst áfrýjandi að svo vöxnu ekki frekar bundinn af þessu samkomulagi um verk í stað endurgreiðslu, svo sem staðið var að efndum þess af hálfu stefnda og Barkar. Vísun stefnda til 36. gr. laga nr. 7/1936 um samningsgerð, umboð og ógilda löggerninga á ekki við í máli þessu og kemur ekki frekar til álita. Samkvæmt öllu framanröktu verða kröfur áfrýjanda í málinu teknar til greina. Skal stefndi jafnframt greiða málskostnað, sem 259 verður ákveðinn sameiginlega í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og í dómsorði greinir. Dómsorð: Stefndi, Pétur Blöndal Gíslason, greiði áfrýjanda, Kjartani Lárussyni, 796.354,04 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 af 257.666,67 krónum frá 14. nóvember 1991 til 29. sama mánaðar, af 375.239,47 krónum frá þeim degi til 4. desember sama árs, en af 796.354,04 krónum frá þeim degi til greiðsludags. Frá þessu skal draga 70.000 krónur, eins og krafa áfrýjanda stóð 9. september 1992. Stefndi greiði samtals 350.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Gjafsóknarkostnaður stefnda fyrir Hæstarétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hans, 100.000 krón- ur. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 10. janúar 1997. Ár 1997, föstudaginn 10. janúar, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Hirti O. Aðalsteinssyni héraðs- dómara, kveðinn upp dómur í máli nr. E-118/1996: Kjartan Lárusson gegn Pétri Blöndal Gíslasyni. Mál þetta, sem dómtekið var 10. desember sl., er höfðað með stefnu, út gefinni 12. desember 1995 og birtri 17. desember 1995. Stefnandi er Kjartan Lárusson, kt. 250255-4469, Feney, Laugarvatni. Stefndi er Pétur Blöndal Gíslason, kt. 230958-5649, Langholtsvegi 69, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til að greiða stefnanda 796.354,04 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt HI. kafla vaxta- laga af 257.666,67 kr. frá 14. nóvember 1991, af 375.239,47 kr. frá þeim degi til 4. desember 1991, en af 796.354,04 kr. frá þeim degi til greiðsludags, allt að frádregnum 70.000 krónum. Þess er krafist, að dráttarvextir leggist við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn tólf mánuðum eftir upphafsdag vaxta samkvæmt 12. gr. vaxtalaga. Þá er krafist málskostnaðar að mati dómsins. Dómkröfur stefnda eru þær, að stefndi verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda, en til vara er sú krafa gerð, að stefndi verði einungis dæmdur til 260 greiðslu 23.890,62 króna. Þá krefst stefndi málskostnaðar úr hendi stefn- anda auk virðisaukaskatts. Málavextir eru þeir, að 4. október 1990 gaf stefnandi út f. h. Laugarverks hf. skuldabréf, að fjárhæð 2.500.000 kr., til Búnaðarbanka Íslands á Selfossi. Stefnandi tókst jafnframt á hendur sjálfskuldarábyrgð á skuldabréfinu ásamt Björgu E. Hansdóttur. Skuldabréfið er á stöðluðu formi, og á því er gert ráð fyrir undirskrift tveggja sjálfskuldarábyrgðarmanna og tveggja votta. Fyrir neðan nöfn stefnanda og Bjargar hefur verið bætt við línu, og hefur stefndi ritað nafn sitt og kennitölu á hana. Samkvæmt formi bréfsins rita tveir vottar nöfn sín ásamt kennitölum á það, þeir Börkur Ólafsson og Birkir Pétursson. Samkvæmt skuldabréfsforminu er gert ráð fyrir, að nöfn, heimilisföng og kennitölur sjálfskuldarábyrgðarmanna séu skráð í megin- máli þess, en engra ábyrgðarmanna er þar getið. Skuld þessa bar að greiða með tólf afborgunum á tveggja mánaða fresti, í fyrsta sinn 10. janúar 1991. Vegna vanskila leysti stefnandi skuldabréfið til sín og greiddi samtals 2.389.062,10 kr. á tímabilinu frá 14. nóvember til 4. desember 1991 og krefur nú stefnda um greiðslu á þriðjungi þeirrar fjárhæðar. Hlutafélagið Laugarverk hf. var stofnað á Laugarvatni 19. nóvember 1989. Var stefndi meðal stofnenda hlutafélagsins og skráður fyrir 10.000 króna hlut af 1.000.000 króna hlutafé. Upplýst er, að stefndi starfaði hjá fé- laginu frá 31. ágúst 1990 til 16. október sama ár. Árið 1992 höfðaði stefnandi mál á hendur stefnda til greiðslu á framangreindri skuld, þar sem því var einnig haldið fram, að stefndi væri meðal ábyrgðarmanna á skuldabréfinu. Því máli lauk með samkomulagi aðila 9. september 1992 um, að stefndi og Börkur Ólafsson ynnu að vegarlagningu í þágu stefnanda, og varð að sam- komulagi, að stefndi yrði laus allra mála gagnvart stefnanda, þegar unnið hefði verið fyrir 500.000 krónur. Umrædd vegarvinna var unnin að hluta, og er samkomulag með aðilum, að sú vinna verði metin á 70.000 krónur. Er stefndi undirritaði yfirlýsinguna, lýsti hann jafnframt yfir því, að hann væri á engan hátt að viðurkenna, að hann væri ábyrgur gagnvart stefnanda fyrir umræddri skuld. Stefndi gerði kröfu um frávísun máls þessa í greinargerð, en með úr- skurði, upp kveðnum 14. júní sl., var þeirri kröfu hafnað. Málsástæður og lagarök. Stefnandi reisir kröfur sínar á umræddu skuldabréfi, ólögfestum reglum um viðskiptabréf og ábyrgð greiðsluskuldbindinga og endurkröfur ábyrgðar- manna og XVII. kafla laga nr. 91/1991. Kröfur um dráttarvexti og vaxtavexti styður stefnandi við II. kafla vaxtalaga, og kröfur um málskostnað eru studdar við 129. gr. og 130. gr. laga nr. 91/1991. 261 Stefndi mótmælir því, að mál þetta sé rekið skv. XVI. kafla laga nr. 91/ 1991, og telur sér heimilt að koma að öllum vörnum í málinu, er sé rekið sem endurkröfumál milli ábyrgðarmanna á skuldabréfi. Stefndi reisir sýknukröfu sína á því, að hann sé ekki ábyrgðarmaður á skuldabréfinu, heldur hafi hann ritað á það sem vottur. Hafi stefnandi komið í vinnuskúr á vegum Laugarverks hf. og óskað eftir því við viðstadda starfsmenn, að þeir skrifuðu undir bréfið sem vottar og stefndi orðið við því ásamt þeim Berki og Birki. Þá sé nafna ábyrgðarmanna ekki getið í meginmáli skjalsins, og staður undirritunar stefnda beri ekki með sér, að hann riti undir sem ábyrgðarmaður. Stefndi riti á skjalið á sama hátt og aðrir vottar með því að tilgreina kennitölu sína. Enn heldur stefndi því fram, að málamyndaaðild stefnda að Laugarverki hf. fylgi ekki þátttaka í rekstri félagsins, stjórnun eða fjárhagslegri áhættu. Stefndi hafi enga hagsmuni haft af láninu. Stefndi fullyrðir, að um ábyrgð samábyrgðarmanna fari eftir tilætlan aðila, eðli máls og aðstæðum öllum í málinu. Samkvæmt eðlisrökum um sanngirni, eðli réttarsambandsins og öllum aðstæðum beri að taka sýknukröfuna til greina. Stefndi styður varakröfu sína um lækkun á dómkröfum við það, að eignarhluti stefnda hafi einungis verið 1%, og beri honum því aðeins að greiða 1% af innlausnarfjárhæð skuldabréfsins. Forsendur og niðurstaða. Mál þetta er höfðað og rekið sem skuldabréfamál samkvæmt XVII. kafla laga nr. 91/1991. Stefndi hefur hreyft þeirri málsvörn, að hann hafi ekki ritað á skuldabréfið sem sjálfskuldarábyrgðarmaður, heldur sem vottur, og sé málinu því ranglega beint að sér. Slíkar varnir komast að í máli þessu, sbr. a-lið 1. mgr. 118. gr. laga nr. 91/1991. Stefnandi hefur fyrir dómi skýrt svo frá, að stefndi hafi skrifað á bréfið sem sjálfskuldarábyrgðarmaður. Stefndi hefur komið fyrir dóm og lýst yfir, að hann hafi ritað á skuldabréfið sem vottur að beiðni stefnanda. Vitnið Börkur Ólafsson hefur fyrir dómi einnig lýst yfir, að stefndi hafi að beiðni stefnanda ritað á bréfið sem vottur. Vitnið Birkir Pétursson hefur einnig komið fyrir dóm og staðfest, að stefndi hafi ritað á bréfið sem vottur að beiðni stefnanda. Vitnið kvaðst ekki hafa verið starfsmaður Laugarverks og ekki tengjast málsaðilum á neinn hátt. Eins og rakið hefur verið hér að framan, er nafna sjálfskuldarábyrgðar- manna ekki getið í meginmáli umrædds skuldabréfs. Þá eru stefndi og vott- arnir Börkur og Birkir allir sammála um, að stefndi hafi ritað á skuldabréf- ið sem vottur að beiðni stefnanda. Þykir framburður vitnisins Birkis hafa hér sérstakt vægi, en ekki er í ljós leitt, að hann tengist málsaðilum á neinn hátt. Þá verður að telja með nokkrum ólíkindum, að stefndi, sem átti ein- 262 ungis 1% í hlutafélaginu Laugarverki hf., hafi ætlað sér að takast á hendur persónulega ábyrgð á fjárskuldbindingum hlutafélagsins með þessum hætti. Þegar allt framanritað er virt, þykir því leika svo mikill vafi á réttarstöðu stefnda að þessu leyti, að stefnandi verði að bera hallann af því. Yfirlýsing stefnda frá 9. september 1992 þykir hér engu breyta, enda gerði stefndi þann fyrirvara, að hann viðurkenndi ekki greiðsluskyldu sína. Telst því Ósannað, að stefndi hafi með undirskrift sinni á umrætt skuldabréf tekist á hendur sjálfskuldarábyrgð á greiðslu þess. Verður stefndi því sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu. Eftir atvikum þykir rétt, að máls- kostnaður falli niður. Dómsorð: Stefndi, Pétur Blöndal Gíslason, skal vera sýkn af öllum kröfum stefnanda, Kjartans Lárussonar, í máli þessu. Málskostnaður fellur niður. 263 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 245/1997. — Regína Vigfúsdóttir (Kristján Stefánsson hrl.) gegn Íslandsbanka hf. (Árni Pálsson hrl.) Veðréttur. Varnarþing. Frávísunarkröfu hafnað. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Markús Sigurbjörnsson, Arnljótur Björnsson og Gunnlaugur Claessen. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 10. júní 1997. Áfrýjað er dómi Héraðsdóms Norðurlands eystra 12. mars 1997 í máli stefnda á hendur áfrýjanda ásamt úrskurði 14. febrúar sama árs, þar sem hafnað var kröfu áfrýjanda um frávísun málsins. Áfrýj- andi krefst þess aðallega, að málinu verði vísað frá héraðsdómi, en til vara, að hún verði sýknuð af kröfum stefnda. Þá krefst áfrýjandi málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Krafa áfrýjanda um frávísun er nú einkum reist á því, að stefnda hafi verið óheimilt að höfða málið fyrir Héraðsdómi Norðurlands eystra, þar sem samið hafi verið um að reka það fyrir héraðsdómi í Reykjavík. Í tryggingarbréti, út gefnu til Iðnaðarbanka Íslands hf. af Sigrúnu H. Sigfúsdóttur 4. maí 1988, sem málið er risið af, segir meðal annars eftirfarandi: „Rísi málsókn vegna láns þessa, er mér/ oss skylt að svara til saka fyrir bæjarþingi Reykjavíkur ...“ Ákvæði þetta verður að skýra svo, að með því sé veðhafa áskilin heimild til að reka mál fyrir héraðsdómi í Reykjavík, en honum sé það hins vegar ekki skylt. Stefnda var því heimilt þrátt fyrir þetta ákvæði að sækja málið á heimilisvarnarþingi áfrýjanda, sbr. 1. mgr. 32. gr. laga nr. 91/991 um meðferð einkamála. Samkvæmt þessu og að öðru leyti með vísan til forsendna úrskurðar héraðsdómara verður hafn- að kröfu áfrýjanda um frávísun málsins. Með vísan til forsendna hins áfrýjaða dóms verður hann staðfest- ur. 264 Áfrýjandi verður dæmd til að greiða stefnda málskostnað fyrir Hæstarétti, svo sem í dómsorði greinir. Dómsorð: Héraðsdómur skal vera óraskaður. Áfrýjandi, Regína Vigfúsdóttir, greiði stefnda, Íslandsbanka hf., 100.000 krónur í málskostnað fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Norðurlands eystra 12. mars 1997. Mál þetta, sem dómtekið var 14. febrúar sl. að undangengnum munnleg- um málflutningi, hefur Íslandsbanki hf., kt. 421289-5069, Kirkjusandi, Reykjavík, höfðað hér fyrir dómi á hendur Regínu Vigfúsdóttur, kt. 040240-2769, Víðilundi 12 A, Akureyri, með stefnu, birtri 12. september 1996, til staðfestingar á neðangreindum veðrétti og til greiðslu málskostn- aðar. Stefnandi krefst þess, að staðfestur verði 2. veðréttur í fasteigninni Víði- lundi 12 A, Akureyri, til tryggingar skuldum Sigrúnar Sigfúsdóttur, kt. 171062-5009, við stefnanda samkvæmt stefnu, áritaðri á bæjarþingi Akur- eyrar í málinu nr. 479/1989: Iðnaðarbanki Íslands hf. gegn Sveinbirni Björnssyni, Hermundi Guðmundssyni og Sigrúnu Sigfúsdóttur, svo sem veðrétturinn leyfir. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt mati dómsins. Stefnda krefst þess að verða sýknuð af öllum kröfum stefnanda og máls- kostnaðar úr hendi stefnanda auk virðisaukaskatts og dráttarvaxta sam- kvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987. Kröfu stefndu um frávísun málsins var hrundið með úrskurði 14. febrúar sl. Með tryggingarbréfi, út gefnu 4. maí 1988, setti stefnda fasteignina Skála- gerði 6, Akureyri, að veði til tryggingar skaðlausri og skilvísri greiðslu Sig- rúnar H. Sigfúsdóttur á víxilskuldum og öllum öðrum skuldum og skuld- bindingum, í hvaða formi sem væri, er hún skuldaði eða kynni að skulda Iðnaðarbanka Íslands hf., að fjárhæð 600.000 kr., auk dráttarvaxta og kostnaðar. Bæjarfógetinn á Akureyri ritaði á áskorunarstefnu 30. maí 1989, að dóm- kröfur Iðnaðarbanka Íslands hf. á hendur Sveinbirni Björnssyni, Hermundi Guðmundssyni og ofangreindri Sigrúnu Sigfúsdóttur, að fjárhæð 362.780,60 kr., með 24% ársvöxtum af 41.018,30 kr. frá 15. 12. '88 til 1. 1. 789, 21,60% ársvöxtum frá þ. d. til 15. 1. s. á., af 79.312,20 kr. frá þ. d. til15. 2. s. á., af 362.780,60 kr. frá þ. d. til1.3. s. á., 24% ársvöxtum frá þ. d. til stefnubirt- ingardags, en með dráttarvöxtum samkvæmt 10. gr. laga nr. 25/1987 frá þ. d. til greiðsludags og 53.814 kr. í málskostnað, væru aðfararhæfar. 265 Með veðbandslausn, út gefinni 23. október 1990, lýsti stefnandi yfir, að samkvæmt veðtryggingarbréfi, út gefnu 4. maí 1988, upphaflega að fjárhæð 600.000 kr., hefði fasteignin Skálagerði 6, Akureyri, ásamt lóðarréttindum verið „veðsett með 7. veðrétti og uppfærslurétti til tryggingar skuldinni“. Samkvæmt beiðni væri fasteignin leyst úr þessum veðböndum, og væri þess getið á frumriti veðtryggingarbréfsins. Jafnframt væri „neðangreind veð- setning fasteignarinnar Víðilundar 12 A, Akureyri, færð inn á bréfið“. Neðar á sama skjali undir yfirskriftinni Veðtryggingarbréf er svofelld yfirlýsing: „Undirritaður, Ari Fossdal, kt. 240963-4509, sem er útgefandi ofangreinds veðtryggingarbréfs, veðset hér með húseignina Víðilund 12 A, Akureyri, ásamt lóðarréttindum til tryggingar áðurgreinds veðtryggingar- bréfs“. Stefnda undirritaði skjal þetta til samþykkis sem þinglýstur eigandi samkvæmt kaupsamningi. Tryggingarbréfið frá 4. október 1988 var áritað þannig: „Veðbandslausn 23. 10. 1990 flutt á Víðilund 12 A, Akureyri“. Því var þinglýst á Víðilund 12 A á grundvelli yfirlýsingarinnar frá 23. 10. 1990 og samkvæmt veðleyfi þinglýsts afsalshafa til stefndu og hvílir nú á þeirri eign á 2. veðrétti. Með dómi Hæstaréttar 14. september 1994 var stöðvuð nauðungarsala, sem stefnandi krafðist á Víðilundi 12 A, þar sem fjárnám, sem var gert í eigninni að kröfu stefnanda 20. apríl 1993 á grundvelli ofangreindrar áritun- ar á áskorunarstefnu og veðréttar samkvæmt tryggingarbréfinu, var ekki réttur grundvöllur nauðungarsölu, þar sem aðför hafði ekki verið beint að stefndu. Í máli þessu er deilt um þýðingu yfirlýsingarinnar frá 23. október 1988. Telur stefnandi, að hann hafi með henni öðlast veðrétt í Víðilundi 12 A til tryggingar skuldum Sigrúnar Sigfúsdóttur, eins og tryggingarbréfið hljóði um, en stefnda telur, að með yfirlýsingunni hafi stefndi öðlast veðrétt í eigninni til tryggingar skuldum Ara Fossdal. Stefnandi kveðst hafa samþykkt að færa veð af Skálagerði 6 yfir á Víði- lund 12 A með undirritun veðbandslausnar. Í henni komi skýrlega fram, að veðsetningin færist yfir á Víðilund 12 A og að hún skuli færð inn á trygg- ingarbréfið. Ari Fossdal, eiginmaður Sigrúnar Sigfúsdóttur, sé sagður vera útgefandi tryggingarbréfsins í veðbandslausninni. Ljóst sé, ef skjalið er virt í heild, að ekki hafi verið ætlunin með því önnur en veita veðbandslausn á Skálagerði 6 og fá þess í stað veðréttindi í Víðilundi 12 A. Hafi stefnda ver- ið að selja Skálagerði 6 og þurft að aflétta tryggingarbréfi stefnanda. Eigin- maður stefndu (svo), Ari Fossdal, biðji stefnanda um veðflutninginn, og því hafi orðið þau mistök, að hann sé sagður vera útgefandi tryggingarbréfsins. Kveðst stefnandi telja, að þessi mistök við gerð skjalsins raski ekki efni 266 tryggingarbréfsins, og geri því kröfur um staðfestingu á veðrétti sínum í Víðilundi 12 A. Hafi stefnda samþykkt veðflutninginn með því að undirrita samþykki sitt fyrir veðbandslausninni, og með þinglýsingu hennar hafi stefnandi eignast veðrétt í Víðilundi 12 A fyrir skuldum Sigrúnar Sigfús- dóttur við sig. Stefnda reisir sýknukröfu sína á því, að með yfirlýsingu stefnanda um veðbandslausn hafi veðtrygging í fasteign hennar fyrir skuldbindingum Sig- rúnar Sigfúsdóttur fallið niður. Hin nýja veðtrygging taki til skuldbindinga Ara Fossdal hjá stefnanda. Undir þá veðtryggingu hafi stefnda ritað sam- þykki sitt og auk þess Ari Fossdal. Tryggingarbréfið beri enga áritun um veðsetningu Víðilundar 12 A, eins og staðhæft sé í stefnu. Stefnda kveðst einnig styðja sýknukröfu sína ákvæðum 16. gr. laga nr. 91/ 1991 um aðildarskort, þar sem stefnanda sé nauðsynlegt að beina kröfum sínum gegn Sigrúnu Sigfúsdóttur, en svo sé ekki gert í þessu máli. Þá telur stefnda, að stefnandi hafi firrt sig rétti til að hafa uppi kröfur á hendur stefndu fyrir tómlæti. Samkvæmt fram lögðu veðbókarvottorði er stefnda eigandi fasteignar- innar Víðilundar 12 A, Akureyri. Er kröfu stefnanda um staðfestingu veð- réttar í þeirri eign því réttilega beint að henni, og verður hún því ekki sýkn- uð vegna aðildarskorts. Ekki hafa verið færð rök að því, að stefnandi hafi firrt sig rétti til að hafa uppi kröfur á hendur stefndu fyrir tómlæti, og engin augljós atvik þykja eiga að leiða til sýknu af þeim sökum. Áritunina á tryggingarbréfið „veðbandslausn 23. 10. 1990 flutt á Víðilund 12 A, Akureyri“ verður að skilja svo, að sú eign sé sett að veði í stað Skála- serðis 6. Verður því ekki fallist á staðhæfingu stefndu um, að tryggingar- bréfið beri enga áritun um veðsetningu Víðilundar 12 A. Í yfirlýsingu á dskj. nr. 5 kveðst Ari Fossdal veðsetja fasteignina Víðilund 12 A, Akureyri, „til tryggingar áðurgreinds veðtryggingarbréfs“. Verður ekki litið svo á, að þar sé átt við annað veðtryggingarbréf en það, sem lýst er í veðbandslausn ofar á sama skjali, og þykir óyggjandi, að þar sé um að ræða tryggingar- bréfið á dskj. nr. 3. Stefnda samþykkti veðsetninguna með áritun sinni á skjalið. Henni var þinglýst athugasemdalaust. Þegar skjalið er virt í heild, verður það ekki skilið öðruvísi en svo, að ætlun aðila með því hafi verið að leysa fasteignina Skálagerði 6 úr veðböndum og stofna í þess stað veðrétt í Víðilundi 12 A án þess að breyta skilmálum hins upphaflega tryggingar- bréfs að öðru leyti. Röng yfirlýsing Ara Fossdal um að vera útgefandi tryggingarbréfsins þykir ekki hafa þær afleiðingar, að þessi tilætlun aðila með skjalinu hafi mistekist. Verður því að taka dómkröfur stefnanda til 267 greina, en eftir atvikum er þó rétt, að hvor aðili beri sinn kostnað af rekstri þessa máls. Dóm þennan kvað upp Freyr Ófeigsson dómstjóri. Dómsorð: Staðfestur er 2. veðréttur í fasteigninni Víðilundi 12 A, Akureyri, til tryggingar skuld Sigrúnar Sigfúsdóttur við stefnanda, Íslandsbanka hf., samkvæmt stefnu, áritaðri á bæjarþingi Akureyrar 13. apríl 1989, í málinu nr. 479/1989: Iðnaðarbanki Íslands hf. gegn Sveinbirni Björns- syni, Hermundi Guðmundssyni og Sigrúnu Sigfúsdóttur, svo sem veð- rétturinn leyfir. Málskostnaður fellur niður. 268 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 456/1997. — Tollstjórinn í Reykjavík (Sigrún Guðmundsdóttir hrl.) gegn Frjálsu framtaki hf. (Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.) og gagnsök Kærumál. Aðför. Skattar. Rekstrartap. Hlutafélög. Vinnusamning- ur. Fyrning. Sératkvæði. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Guðrún Erlendsdóttir, Haraldur Henrysson, Hjörtur Torfason og Hrafn Bragason. Aðalkærandi skaut máli þessu til Hæstaréttar með kæru 13. októ- ber 1997, sem barst réttinum 11. nóvember sama ár. Kærður er úr- skurður Héraðsdóms Reykjavíkur 1. október 1997, en með honum var breytt höfuðstól aðfarargerðar, sem gerð var að kröfu aðalkær- anda 20. desember 1994 fyrir opinberum gjöldum varnaraðila í fast- eign hans að Skipholti 50 b. Kæruheimild er í 3. mgr. 95. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 3. tl. 102. gr. laga nr. 92/1991. Aðalkærandi krefst þess, að aðfarargerðin, sem var upphaflega fyrir 16.909.906 krónum auk dráttarvaxta og alls kostnaðar, verði staðfest fyrir 4.876.456 krónum með dráttarvöxtum frá 1. febrúar 1993 og öllum kostnaði. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og kærumálskostn- aðar. Málið var gagnkært 21. október 1997. Gagnkærandi krefst aðal- lega, að aðfarargerðin verði felld úr gildi, en til vara, að henni verði breytt og aðeins látin taka til opinberra gjalda að lægri fjárhæð. Hann krefst auk þess málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Aðalkærandi hefur tekið við sóknaraðild máls þessa af Gjald- heimtunni í Reykjavík, sem hefur verið lögð niður. Mál þetta var munnlega flutt, sbr. 3. mgr. 149. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. 269 1. Málavextir og málsástæður eru skilmerkilega raktar í hinum kærða úrskurði. Kemur þar fram, að árið 1991 hafi rannsóknardeild ríkisskattstjóra tekið til skoðunar framtalsskil gagnkæranda og Magnúsar Hreggviðssonar, aðaleiganda og stjórnarformanns fyrir- tækisins. Magnús og eiginkona hans voru eigendur 99,67% hluta- fjár, og annað hlutafé var í eigu ættmenna þeirra. Rannsóknin náði til rekstraráranna 1985 til 1988 eða gjaldáranna 1986 til 1989. Árs- reikningur gagnkæranda þessi ár var gerður af löggiltum endur- skoðendum, og samkvæmt áritun þeirra var reikningurinn saminn eftir bókhaldi félagsins og upplýsingum Magnúsar, en hann var ekki endurskoðaður. Í úrskurðinum er því síðan lýst, að skýrsla rann- sóknardeildar hafi verið send gagnkæranda og honum gefinn kostur á að gera athugasemdir við hana. Eftir að þær höfðu verið lagðar fram, hafi ríkisskattstjóri hafnað skattframtölum félagsins sem grundvelli álagningar þessi ár og ákvarðað nýja gjaldstofna og breytt áður álögðum gjöldum í samræmi við þá. Gagnkærandi hafi síðan kært endurákvörðunina, en ríkisskattstjóri hafi staðfest hana með þremur úrskurðum. Eftir það hafi gagnkærandi kært málið til yfirskattanefndar, sem hafi kveðið upp úrskurð 28. september 1994 og lækkað áætlanir ríkisskattstjóra fyrir gjaldárin 1986, 1987 og 1988 að álitum. Þá hafi gagnkærandi farið fram á endurupptöku úrskurð- ar yfirskattanefndar 23. desember 1994 vegna gjaldáranna 1988 og 1989. Nefndin hafi hafnað þessari ósk hans með úrskurði 24. apríl 1996. Loks er því lýst, að 20. desember 1994 hafi fjárnám verið gert í ákveðnum eignarhlutum gagnáfrýjanda í fasteigninni Skipholti 50 b fyrir samtals 16.909.906 krónum. Þar af hafi 11.663.168 krónur verið höfuðstóll gjaldársins 1988 og 4.125.371 króna verið höfuðstóll gjald- ársins 1989, en 1.111.367 krónur hafi verið dráttarvextir. Gagnkærandi óskaði eftir úrlausn Héraðsdóms Reykjavíkur um framangreinda aðfarargerð 9. febrúar 1995. Jafnframt var farið fram á það, að meðferð málsins yrði frestað, þar til yfirskattanefnd hefði tekið tillit til endurupptökubeiðni hans frá 23. desember 1994. Var orðið við þessari beiðni, svo sem lýst er í héraðsdómi. 270 II. Að framan er því lýst, að fjárnámið, sem hér er til meðferðar, var gert fyrir gjöldum gjaldáranna 1988 og 1989. Koma skattskil gagn- kæranda gjaldárin 1986 og 1987 því ekki hér til skoðunar. Sam- kvæmt 92. gr. laga nr. 90/1989 um aðför, sbr. 95. gr. sömu laga, verða öll atriði, er varða fjárnámið, borin undir dómstóla, þar á meðal efnislegt réttmæti kröfu gerðarbeiðanda vegna gjalda þeirra gjald- ára, sem aðförin náði til. Fallist er á það með héraðsdómi, að ríkis- skattstjóra hafi á grundvelli áðurnefndrar skattrannsóknar verið heimilt samkvæmt 6. mgr. 102. gr. ÁA laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt, sbr. 19. gr. laga nr. 111/1992, að endurákvarða stofna til álagningar opinberra gjalda gagnkæranda 1988 og 1989 og gjöld hans greind ár í samræmi við 96. gr. sömu laga. Þá er staðfest, að formlega hafi verið rétt staðið að endurákvörðun skattanna þessi ár. Einnig er á það fallist, að aðalkærandi hafi gert fullnægjandi grein fyrir fjárnámskröfunni og að engir réttarfarsannmarkar séu á aðfarargerðinni, sem valda eigi ómerkingu hennar. TIl. Gagnkærandi krefst þess, verði fjárnámið ekki niður fellt, að höfuðstóll þess verði lækkaður. Hann ber fyrir sig fimm atriði til lækkunar fjárhæðar aðfarargerðarinnar, sem var samkvæmt áætlun yfirskattanefndar 28. september 1994, svo sem áður greinir. Í fyrsta lagi byggir gagnkærandi á því, að heimila hafi átt yfir- færanlegt rekstrartap Íspakks hf. til frádráttar skattskyldum tekjum sóknaraðila rekstrarárið 1988 (gjaldárið 1989). Stjórnarformaður og aðaleigandi gagnkæranda hafði 30. ágúst 1988 keypt öll hlutabréf í Íspakki hf. af nafngreindum manni fyrir 3.600.000 krónur. Skyldi kaupverðið greitt með vaxtalausu, óverðtryggðu skuldabréfi, sem gefa átti út 20. september 1988, og átti það að vera með sjálfskuldar- ábyrgð gagnkæranda. Skuldabréf þetta er ekki að finna í skjölum málsins. Gagnkærandi vísar síðan til þess, að Íspakk hf. hafi runnið saman við félagið 28. nóvember sama ár, og hafi stjórnarformaður- inn þá eingöngu fengið hlutabréf í gagnkæranda í stað bréfanna í Íspakki hf. Ekki er þess getið í þessu máli, hvernig þau hlutabréf voru til komin. Hins vegar kemur það fram í málinu nr. 88/1996, sem dæmt var í Hæstarétti 13. febrúar 1997, að þau stöfuðu frá 271 hlutafjárhækkun, sem ekki hafði verið gerð með lögformlegum hætti. Með skattframtali gagnkæranda árið 1989 fylgdi sérstakur árs- reikningur Íspakks hf. Þar kom fram, að allar eigur félagsins höfðu verið seldar á rekstrarárinu 1988, þeim, sem seldi stjórnarformanni gagnkæranda hlutabréfin í Íspakki hf., og nam sölutapið 3.343.911 krónum samkvæmt því, sem segir í hinum kærða úrskurði. Yfir- færanlegt tap félagsins nam við sameininguna við gagnkæranda alls 19.091.251 krónu. Þar af var tap ársins 6.596.647 krónur, sem stafaði af umræddu sölutapi og afskrifuðum kröfum, að fjárhæð 2.814.612 krónur. Í 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 er mælt fyrir um, að sé hlutafélagi slitið, þannig, að það sé algjörlega sameinað öðru hlutafélagi, og hluthafar í fyrrnefnda félaginu fái eingöngu hlutabréf í síðarnefnda félaginu sem gagngjald, eigi félagið, sem við tekur, að taka við öll- um skattaréttarlegum skyldum og réttindum félagsins, sem slitið var. Skiptin sem slík eiga hins vegar ekki að hafa í för með sér skattskyldar tekjur fyrir þann, sem hlutabréfin lét af hendi. Í úr- skurði héraðsdóms er því lýst, að ákvæði þessa efnis hafi fyrst verið lögtekið 1971, og í athugasemdum með frumvarpi að þeim lögum hafi þess verið getið, að ákvæðinu væri ætlað að greiða fyrir sam- runa hlutafélaga í skattaréttarlegu tilliti. Þágildandi reglur um slit hlutafélaga gerðu ráð fyrir algerri skattlagningu alls eiginfjár í hlutafélagi, sem var umfram nafnverð hlutabréfa, án tillits til þess, hvert kaupverðið var. Tilgangur ákvæðisins var því ekki sá að gera hlutafélögum kleift að kaupa tap annarra hlutafélaga og nýta sér hann til skattafsláttar án tillits til annarra rekstrarlegra forsendna. Við skýringu á hérgreindu ákvæði þykir verða að hafa mið af ofan- greindu markmiði löggjafarinnar svo og að hafa jafnframt í huga ákvæði 58. gr. sömu laga. Fallast verður því á það með héraðsdómi, að virða verði viðskiptin með Íspakk hf. í heild sinni og með skír- skotun annars til röksemda héraðsdóms að hafna því að láta yfir- færanlegt rekstrartap Íspakks hf. koma til frádráttar skattskyldum tekjum gagnkæranda. Í öðru lagi er varakrafan á því reist, að ekki hafi borið að leggja á gagnkæranda viðbót við launatengd gjöld, sem byggðist á því, að skattyfirvöld töldu rétt að breyta hluta af fram töldum verktaka- greiðslum í launagreiðslur. Í héraðsdómi er rakið það álit skattyfir- 272 valda og yfirskattanefndar, að þeir starfsmenn gagnkæranda, sem unnu við auglýsingasölu, innheimtu, ljósmyndun, áskriftarsölu, prófarkalestur, ræstingu, ritstjórn, skrifstofustörf og ýmis ótilgreind störf og fengu greiðslur sem verktakar, hafi í raun verið launþegar. Til grundvallar þessu áliti lá könnun rannsóknardeildar ríkisskatt- stjóra. Í skýrslu deildarinnar 8. júlí 1991, sem frammi liggur í málinu, er til þess vitnað, að við rannsókn bókhaldsgagna hafi komið í ljós, að hjá gagnkæranda séu þeir starfsmenn taldir verktakar, sem fái greiðslur samkvæmt launahvetjandi samningum. Í bókhaldi félags- ins sé þó farið með þessa verktaka eins og þeir séu venjulegir launa- menn. Rannsóknardeildin komst að þeirri niðurstöðu, að laun margra starfsmanna gagnkæranda hafi við launauppgjör verið rang- lega færð sem greiðslur til sjálfstætt starfandi aðila. Gagnkærandi hafi því vantalið stofn til álagningar launatengdra gjalda þau ár, sem rannsóknin tók til, þar af um 49.344.784 krónur 1987 (gjaldárið 1988). Það ár hafi einnig stofnar til launatengdra gjalda verið van- taldir um 432.320 krónur vegna ótalinna bifreiðahlunninda. Gagn- kæranda var send skýrsla rannsóknardeildarinnar, og 3. nóvember 1991 gerði umboðsmaður hans athugasemdir við hana. Í greinargerð stjórnarformanns gagnkæranda, sem fylgdi þessum athugasemdum, kom fram, að til þess hefði verið gripið til að lækka kostnað af rekstri gagnkæranda að kaupa sem mesta þjónustu af utanaðkomandi, sjálfstæðum aðilum, og hafi greiðslur til þeirra verið tengdar afköst- um. Með athugasemdunum fylgdu ljósrit þriggja samninga, sem báru yfirskriftina ráðningarsamningar. Þetta munu vera þeir þrír samningar, sem lagðir hafa verið fram í málinu. Er því ekki á móti mælt, að þeir hafi verið dæmigerðir ráðningarsamningar hjá gagn- kæranda. Í yfirlýsingum frá starfsfólki gagnkæranda, sem einnig hafa verið lagðar fram, er því haldið fram, að ráðningarsamningarn- ir hafi verið verktakasamningar, og hafi þeir að mestu leyti verið munnlegir. Ríkisskattstjóri féllst ekki á skýringar gagnkæranda og hagaði endurákvörðun sinni á gjöldum félagsins á þann veg, að hér væri um venjulega vinnusamninga að ræða, en ekki verktakasamn- inga. Þessi afstaða var staðfest af yfirskattanefnd í úrskurði nefndar- innar, sem áður er að vikið. Var það niðurstaða nefndarinnar, að sú aðstaða, sem gagnkærandi bjó starfsmönnum sínum, hafi bent til þess, að um varanlegt vinnusamband hafi verið að ræða. Í úrskurð- 273 inum eru talin fjölmörg atriði þessu til styrktar og talið, að gagnkær- andi hafi ekki sýnt fram á, að um verksamninga væri að ræða. Skattyfirvöld hafa að vísu ekki heimild til að skipta sér af ein- stökum ráðningarsamningum hlutafélaga, en þau hafa hins vegar heimild til að leggja sjálfstætt mat á það, hvort einkaréttarlegir gerningar hafi í raun leitt til einhverra þeirra aðstæðna, sem byggt verður á við skattlagningu. Þau höfðu þannig formlega heimild til að leggja mat á það, hvort samningar þeir, er gagnkærandi gerði við starfsfólk sitt, skyldu metnir sem vinnusamningar í skattalegu tilliti eða sem verksamningar. Við það mat skipti ekki máli, hvað samn- ingarnir voru kallaðir, heldur, hvernig farið var með þá í rekstri fyrir- tækisins og bókhaldi. Verður að fallast á það með skattyfirvöldum, að ekki nægi, að samningarnir kveði á um það, að starfsmaðurinn eigi að greiða launatengd gjöld eða greitt sé samkvæmt launahvetj- andi kerfi. Rannsókn skattrannsóknardeildar benti til, að flestir starfsmannanna væru í fullu starfi hjá gagnkæranda og störf þeirra höfðu einkenni venjulegs vinnusambands. Þeir höfðu vinnuaðstöðu hjá gagnkæranda, sem þeir greiddu ekkert fyrir, þeir áttu að stimpla sig inn að morgni, þeir fengu greitt mánaðarlega, kaup þeirra hækk- aði í samræmi við almennar launabreytingar, og þeir höfðu upp- sagnarfrest. Gagnkærandi hefur ekki hnekkt því, sem fram kemur í rannsókninni. Þegar þetta er skoðað, verður ekki á það fallist, að mat skattyfirvalda hafi verið efnislega ómálefnalegt. Yfirskatta- nefnd tók tillit til hækkana á launatengdum gjöldum við áætlun á tekjuskatti gagnkæranda. Að öllu framangreindu virtu verður þess- ari málsástæðu gagnkæranda hafnað. Í þriðja lagi vísar gagnkærandi til þess, að samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar, sem að framan er til vitnað, hafi myndast skatt- skyldar tekjur gjaldárin 1988 og 1989 í stað yfirfæranlegs taps. Af því leiði, að myndast hafi heimild til fyrningar fasteignar félagsins að Skipholti 50 b samkvæmt 44. gr. laga nr. 75/1981. Gagnkærandi ósk- aði eftir endurupptöku á úrskurði yfirskattanefndar af þessari ástæðu, en því var hafnað. Það var fyrst eftir ákvarðanir skattyfir- valda, sem tilefni gafst til þess fyrir gagnkæranda að notfæra sér þessa heimild. Eðlilegra hefði verið að vísa þessu erindi til ríkis- skattstjóra, þar sem ekki hafði reynt á það áður, og var það því ekki breyting á úrskurði nefndarinnar, en ríkisskattstjóri hafði upphaf- 274 lega áætlað skattana að fenginni rannsókn rannsóknardeildar, svo sem áður greinir. Kemur þetta þó ekki að sök, þar sem dómstólar eiga hér endanlegt mat um, hvort ákvörðun skattyfirvalda telst mál- efnaleg. Samkvæmt tilvitnuðu ákvæði hefur skattþegn heimild til fyrningar atvinnuhúsnæðis, sem kemur þá til lækkunar stofni til álagningar tekjuskatts. Fyrir liggur í málinu, að ríkisskattstjóri sam- þykkti erindi gagnkæranda fyrir sitt leyti. Þegar til þess er litið og haft í huga hlutverk yfirskattanefndar sem óháðs úrskurðaraðila í ágreiningsmálum skattyfirvalda og skattgreiðenda, sbr. lög nr. 30/ 1992 um yfirskattanefnd, ber að fallast á þá niðurstöðu héraðsdóms, að breyttur álagningarstofn samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar hafi leitt til þess, að sóknaraðili hafi mátt nýta sér þessa fyrningar- heimild, sbr. og þau sjónarmið, er liggja að baki 12. gr. stjórnsýslu- laga nr. 37/1993. Ber því að fallast á þessa málsástæðu gagnkæranda og lækka kröfu aðalkæranda þessa vegna. Í fjórða lagi heldur gagnkærandi því fram, að skattyfirvöld hafi átt að heimila niðurskrift viðskiptakrafna gjaldárin 1988 og 1989, sbr. 3. tl. 31. gr. laga nr. 75/1981, eins og ákvæðið hljóðaði á þeim tíma. Við meðferð málsins hjá yfirskattanefnd var þessari kröfu gagnkæranda ekki mótmælt sem of seint fram kominni. Á sama veg og fallist er á heimild gagnkæranda til lækkunar á kröfu aðalkær- anda vegna fyrningar atvinnuhúsnæðis, þykir eiga að fallast á kröfur hans að þessu leyti. Í fimmta lagi krefst gagnkærandi, að tekið verði tillit til niður- stöðu Héraðsdóms Reykjavíkur í máli ákæruvaldsins gegn stjórnar- formanni og aðaleiganda félagsins. Með skírskotun til raka héraðs- dóms varðandi þessa kröfugerð gagnkæranda er henni hafnað. Samkvæmt framangreindu er fallist á niðurstöðu úrskurðar yfir- skattanefndar frá 28. september 1994. Hins vegar er gagnkæranda talið heimilt að fyrna fasteignina að Skipholti 50 b samkvæmt 44. gr. laga nr. 75/1981 og afskrifa viðskiptakröfur gjaldárin 1988 og 1989 um 5%, sbr. 3. tl. 31. gr. sömu laga. Skattyfirvöld hafa ekki ákveðið, hvaða áhrif þetta kunni að hafa á opinber gjöld gagnkæranda þessi gjaldár. Aðalkærandi hefur mótmælt útreikningi héraðsdómara á því, hvaða áhrif þetta eigi að hafa á gjöldin. Útreikningur þessi sýn- ir þó, að allar líkur eru á því, að gjöld þessara ára séu að fullu greidd. Er því rétt að fella úr gildi fjárnám fyrir þeim 4.876.456 275 krónum auk dráttarvaxta og kostnaðar, sem eftir standa af upphaf- legri fjárnámskröfu, 16.909.906 krónum. Aðilum er því rétt að leggja fyrir skattyfirvöld að endurákvarða gjöld gagnkæranda að nýju að teknu tilliti til þessarar niðurstöðu. Eftir þessum úrslitum ber aðalkæranda að greiða gagnkæranda hluta af málskostnaði í héraði og kærumálskostnaði, svo sem nánar greinir í dómsorði. Dómsorð: Felld er úr gildi fjárnámsgerð, nú að fjárhæð 4.876.456 krón- ur, auk dráttarvaxta og kostnaðar, sem gerð var hjá gagnkær- anda, Frjálsu framtaki hf., 20. desember 1994 að kröfu Gjald- heimtunnar í Reykjavík. Aðalkærandi, tollstjórinn í Reykjavík, greiði gagnkæranda samtals 300.000 krónur í málskostnað í héraði og kærumáls- kostnað. Sératkvæði Guðrúnar Erlendsdóttur Ég er samþykk atkvæði meiri hluta dómenda um annað en það, að ég tel ekki hafa verið nægilegan grundvöll til viðbótarálagningar launatengdra gjalda. Ég tel, að staðfesta beri niðurstöðu hins kærða úrskurðar, hvað þann lið varðar, með vísan til forsendna hans. Sératkvæði Hjartar Torfasonar Ég er samþykkur atkvæði meiri hluta dómenda um annað en hið fyrsta, annað og fimmta þeirra atriða, sem um er fjallað í III. kafla og gagnkærandi telur eiga að virða til lækkunar skattstofna á gjald- árunum 1988 og 1989. Leiða athugasemdir mínar einnig til þess, að hin umdeilda fjárnámsgerð eigi að falla úr gildi. Fyrsta atriðið er tengt lagareglu, sem leidd hefur verið af dómi Hæstaréttar 23. júní 1943 (H. 1943, 278) í máli frá fógetarétti Reykjavíkur, er varðaði sölu allra hluthafa í hlutafélagi á öllum 276 hlutabréfum félagsins til annars hlutafélags í einu lagi. Kvað réttur- inn svo á gagnstætt dómara málsins í héraði, að sölu þessa og þann samruna eigna, sem af henni leiddi, yrði að telja til félagsslita, er hefðu þau áhrif, að andvirði hlutabréfanna umfram nafnverð þeirra yrði að teljast til skattskyldra tekna hjá hluthöfunum í formi arðs, eins og um væri að ræða úthlutun á félagseign. Þessi niðurstaða var ekki óumdeild, en átti sér efnislegar hliðstæður í lögum nágranna- landa, og hefur síðari löggjöf hérlendis tekið mið af henni, sbr. nú 9. gr. laga nr. 75/1981 með áorðnum breytingum. Þegar hin umdeildu ákvæði 1. mgr. 56. gr. sömu laga voru fyrst lögleidd árið 1970, var það gert til mótvægis við þessa reglu, þannig, að sala á öllum hluta- bréfum í einu hlutafélagi til annars hlutafélags með þeim hætti, að hluthafar í fyrra félaginu fengju ekki annað endurgjald en hlutabréf í hinu síðara, yrði ekki metin til félagsslita í skattalegu tilliti, heldur til samruna, er ekki ætti að leiða til skattskyldu hjá hluthöfunum vegna sölunnar. Um leið var tekið fram, að við slíkan samruna skyldi síðara félagið „taka við öllum skattaréttarlegum skyldum og réttindum“ hins fyrra. Hefur þetta verið skilið svo, að átt sé meðal annars við rétt til yfirfærslu milli ára á rekstrartapi, sem staðið hafi ójafnað í reikningum fyrra félagsins. Í máli þessu má líta svo á, að orðið hafi félagsslit af svipuðum toga og í fyrrgreindu dómsmáli 30. ágúst 1988, þegar öll hlutabréf í Íspakki hf. voru seld stjórnarformanni og aðalhluthafa gagnkær- anda, svo að fyrri hluthafi eða hluthafar urðu viðskila við félagið. Um afleiðingar sölunnar fyrir seljandann í skattalegu tilliti líggur ekkert fyrir, svo sem um það, hvort hann hafi sætt skattskyldu af því tilefni, að allar eignir félagsins höfðu verið seldar honum með um- talsverðu tapi miðað við bókfært verð þeirra. Gagnvart stjórnarfor- manninum og gagnkæranda horfir málið hins vegar þannig við, að með sölunni þennan dag til eins aðila var félagið sett í þá stöðu, sem um var fjallað í 2. tl. 3. mgr. 114. gr. þágildandi laga nr. 32/1978 um hlutafélög, en samkvæmt því ákvæði skyldi slíta félagi, ef hlut- hafar yrðu færri en fimm, nema úr væri bætt innan hæfilegs frests, sbr. 4. mgr. sömu greinar. Stjórnarformanninum var þannig nauð- synlegt að ráðstafa hlutabréfunum til annarra að einhverju leyti, ef hann vildi halda félaginu við. Úr því leysti hann 28. nóvember sama ár með því að framselja gagnkæranda öll hlutabréfin, svo að af varð 277 samruni félagsins við gagnkæranda með þeim hætti, sem um ræddi í 1. mgr. 126. gr. laganna um hlutafélög. Hin eindregna tilvist þessarar nauðsynjar og sú úrlausn, sem á varð, styður mjög þá ályktun hér- aðsdóms, að líta beri heildstætt á viðskiptin um hlutabréf Íspakks hf. Ber á hana að fallast með hliðsjón af tengslum stjórnarfor- mannsins við gagnkæranda ásamt því, að tíminn milli fyrrnefndra daga hafi í raun verið biðtími í skilningi 114. gr. laga nr. 32/1978. Samkvæmt þessu verður við það að miða í skattalegu tilliti, að hlutabréf Íspakks hf. og þær eignir og skuldir félagsins, sem eftir stóðu, hafi runnið til gagnkæranda fyrir atbeina fyrri eiganda bréf- anna, sem fengið hafi endurgjald í öðru fé en hlutabréfum í gagn- kæranda. Fellur samruninn þá ekki að ákvæðum 56. gr. laga nr. 75/ 1981. Sú ályktun leiðir þó ekki sjálfkrafa til þess eftir orðanna hljóð- an, að meina hafi átt gagnkæranda að taka við yfirfæranlegu rekstrartapi Íspakks hf. ásamt öðru, er félaginu heyrði til, vegna ákvæða síðari málsliðar 1. mgr. Er á það að líta, að rökin til þess að fella brott heimild til áframhaldandi yfirfærslu eru ekki að öllu leyti hin sömu og þau, er réðu áðurnefndu viðhorfi tekjuskattslaga til fyrri hluthafa í félaginu, sem tapið hafði borið. Má halda því fram, að engu ætti að skipta um yfirfærsluréttinn, hvað þeir bæru úr být- um, þar sem samruni í skilningi hlutafélagalaga væri orðinn stað- reynd allt að einu. Samkvæmt því verður þetta að ráðast af skýringu á umræddu lagaákvæði, þar sem reyna hlýtur á jafnræðissjónarmið. At hálfu kæranda er litið svo á, að yfirfærsla á tapi milli hlutafélaga eigi ekki við nema í því tilviki, að samrunaskilyrðum fyrri málsliðar 1. mgr. 56. gr. sé fullnægt, og virðast síðari breytingar laganna styðja þann skilning. Á hann má fallast þrátt fyrir umgetin sjónarmið, ef fyrir liggur, að framkvæmd skattalaga á árunum 1988 og 1989 hafi verið samkvæm honum, þannig, að gagnkærandi megi teljast jafn- settur öðrum, þótt rétti hans verði hafnað. Um þetta skortir skýr- ingar í málinu, er á verði byggt. Á hinn bóginn liggur fyrir fordæmi í átt til þeirrar úrlausnar, sem kærandi krefst, þar sem er dómur Hæstaréttar í máli nr. 3/1997 (H. 1997, 385). Með hliðsjón af þeim dómi verður það niðurstaða mín eins og annarra dómenda, að yfir- færanlegt rekstrartap Íspakks hf. eigi ekki að koma til frádráttar skattskyldum tekjum gagnkæranda. Um annað hinna fyrstnefndu atriða lít ég svo á, að skattyfirvöld 278 hafi ekki leyst úr þeirri frumskyldu að gera grein fyrir því í megin- dráttum, hvort álagning launatengdra gjalda á gagnkæranda vegna starfsliðs á vegum fyrirtækisins leiði til tvísköttunar. Er það niður- staða mín, að staðfesta beri hinn kærða úrskurð að þessu leyti með skírskotun til forsendna hans. Um fimmta atriðið lít ég svo á, að reisa beri úrlausn þess á dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 31. maí 1996 í máli ákæruvaldsins gegn stjórnarformanni gagnkæranda. Þar var fallist á heimild til lækkunar tekjuskattsstofns um 129.047 krónur annars vegar og 338.134 krónur hins vegar vegna tiltekinna rekstrargjalda að athuguðum gögnum um þau og án þess að beitt væri öðrum sönnunarkröfum en þeim, sem við myndu eiga í máli þessu. Er rétt að leggja niðurstöðuna til grundvallar og viðurkenna kröfu gagnkæranda að þessu leyti. Úrskurður Héraðsdóms Reykjavíkur 1. október 1997. Mál þetta var tekið til úrskurðar að loknum munnlegum flutningi 3. sept- ember sl. Sóknaraðili, Frjálst framtak hf., kt. 510670-0279, Ármúla 18, Reykjavík, krefst þess aðallega, að aðfarargerð nr. 11/1993/04246, er gerð var hjá sóknaraðila 20. desember 1994 að kröfu varnaraðila, verði felld úr gildi. Til vara er þess krafist, að aðfarargerðinni verði breytt þannig, að hún verði aðeins látin taka til opinberra gjalda með lægri fjárhæð en í henni greinir. Í báðum tilvikum er krafist málskostnaðar úr hendi varnaraðila. Þá er þess krafist, verði aðalkröfu synjað, að kveðið verði á um það í úrskurðinum, að málskot hans fresti frekari fullnustuaðgerðum. Varnaraðili, Gjaldheimtan í Reykjavík, krefst þess, að öllum kröfum sóknaraðila verði hafnað og dómurinn staðfesti með úrskurði framan- greinda aðfarargerð sýslumannsins í Reykjavík nr. 11/1993/04246, sem fram fór hjá sóknaraðila 20. desember 1994 í eignarhluta hans í fasteigninni að Skipholti 50 b, aðallega fyrir 16.909.906 kr. auk dráttarvaxta og alls kostn- aðar, til vara fyrir 4.974.837 kr. auk dráttarvaxta og alls kostnaðar. Þá er krafist málskostnaðar úr hendi varnaraðila að mati dómsins. Málavextir. Málavöxtum er svo lýst í gögnum málsins, að árið 1991 hafi framtalsskil sóknaraðila og Magnúsar Hreggviðssonar, aðaleiganda og stjórnarfor- manns sóknaraðila, verið til athugunar hjá rannsóknardeild ríkisskattstjóra. Hafi rannsóknin náð til rekstraráranna 1985 til 1988, það er gjaldáranna 1986 til 1989. Í skýrslu rannsóknardeildarinnar komi meðal annars fram, að nefndur Magnús og eiginkona hans séu eigendur að 99,675% hlutafjár í 279 sóknaraðila í árslok 1987 og að Magnús sé stjórnarformaður félagsins. Stjórn félagsins skipi þau hjónin ásamt bróður stjórnarformannsins, og aðr- ir hluthafar séu úr fjölskyldu hans. Í ársreikningi félagsins fyrir þau ár, sem voru til athugunar, komi fram, að ársreikningur hafi verið gerður af lög- giltum endurskoðendum og í áritun þeirra komi fram, að reikningurinn hafi verið saminn eftir bókhaldi félagsins og upplýsingum stjórnarformanns, en ekki verið endurskoðaður. Skýrsla rannsóknardeildarinnar var send sóknaraðila til athugunar 11. júlí 1991, og á grundvelli hennar boðaði ríkisskattstjóri sóknaraðila niðurfell- ingu yfirfæranlegra tapa samkvæmt ársreikningi og að gjaldstofnar yrðu ákvarðaðir með áætlun ásamt álagi og opinber gjöld sóknaraðila ákvörðuð í samræmi við það. Þá var og boðuð hækkun launatengdra gjalda. 3. nóvember sama ár lagði umboðsmaður sóknaraðila fram athugasemdir sín- ar. 11. desember 1991 tilkynnti ríkisskattstjóri sóknaraðila, að hann hefði hafnað skattframtölum hans sem grundvelli álagningar opinberra gjalda fyrir árin 1986 til 1989 og tekið til ákvörðunar nýja skattstofna og áður álögð opinber gjöld sóknaraðila þessi gjaldár. Taldi ríkisskattstjóri leitt í ljós með skýrslu rannsóknardeildarinnar á bókhaldi sóknaraðila, að tekju- skráningu og skráningu gjalda væri verulega áfátt og samrýmdist ekki ákvæðum skattalaga. Gjaldárið 1986 lækkaði ríkisskattstjóri yfirfært tap til næsta árs í 6.000.000 króna. Gjaldárið 1987 var tekjuskattsstofn sóknaraðila ákvarðaður 21.750.000 krónur að meðtöldu 25% álagi, sbr. 2. mgr. 106. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt. Gjaldárið 1988 var tekju- skattsstofn ákvarðaður 50.000.000 króna að meðtöldu álagi, og gjaldárið 1989 var stofn sóknaraðila ákvarðaður 16.600.000 krónur að meðtöldu álagi. Ekki var um að ræða eignarskattsstofn framangreind gjaldár hjá kæranda, en hins vegar taldi ríkisskattstjóri bæði eignir og skuldir oftaldar öll árin um tilgreindar fjárhæðir. Þá hækkaði ríkisskattstjóri stofna til launatengdra gjalda og endurákvarðaði þau gjöld. Sóknaraðili sendi rökstudda kæru á endurákvörðun ríkisskattstjóra og gerði athugasemdir við einstaka liði hennar og mótmælti forsendum hans. Ríkisskattstjóri staðfesti endurákvarðanir sínar með þremur úrskurðum 22. desember 1992 með þeirri breytingu, að tekjuskattsstofn gjaldárið 1988 lækkaði um 1.000.000 króna auk álags. Sóknaraðili kærði málið til yfirskattanefndar, og er úrskurður hennar nr. 199 frá 28. september 1994. Niðurstaða yfirskattanefndar varð sú að lækka að álitum áætlanir ríkisskattstjóra fyrir gjaldárin 1986, 1987 og 1988. Síðan segir: „Við framangreindar áætlanir er tekið tillit til ákvörðunar launa- 280 tengdra gjalda og sölugjalds vegna viðkomandi ára svo og hækkunar á að- stöðugjaldi, sem leiðir af hækkunum rekstrarkostnaðar, ásamt breytingu á stofni til tekjufærslu samkvæmt $3. gr. laga nr. 75/1981, sem leiðir af hækkun skulda samkvæmt úrskurði þessum, þar með talið vegna launatengdra gjalda og sölugjalds.“ Sóknaraðili fór fram á endurupptöku á úrskurði yfirskattanefndar 23. desember 1994, það er endurupptöku vegna gjaldáranna 1988 og 1989. Ann- ars vegar var farið fram á lækkun á frádráttarbærum gjöldum, þ. €. a. s. meðal annars aðstöðugjaldi, sölugjaldi og launatengdum gjöldum og hins vegar fyrningu samkvæmt 44. gr. skattalaga. 8. febrúar 1995 var aukið við erindið og óskað eftir niðurfærslu viðskiptakrafna. Þessu hafnaði yfirskatta- nefnd með úrskurði 24. apríl 1996. 1. nóvember 1994 tók sýslumaðurinn í Reykjavík fyrir kröfu varnaraðila um, að gert yrði fjárnám hjá sóknaraðila fyrir kröfu að fjárhæð 45.312.135 kr. auk vaxta og kostnaðar. Fram kemur í endurriti úr gerðabók sýslu- manns, að höfuðstóll kröfunnar sé 44.707.527 kr., en afgangur dráttarvextir til 31. janúar 1993, 594.608 kr., og kostnaður 10.000 kr. Síðar í gerðabókinni er bókað, að krafist sé fjárnáms fyrir 16.909.906 kr. og vísað til fram lagðs skjals, þar sem fram kemur, að 11.663.168 kr. séu höfuðstóll gjaldársins 1988, 4.125.371 kr. séu höfuðstóll gjaldársins 1989, og 1.111.367 kr. séu dráttarvext- ir. Var gert fjárnám í eignarhluta sóknaraðila í fasteigninni Skipholti 50 c til tryggingar kröfu varnaraðila. Fjárnámsgerðin var endurupptekin 20. desember 1994, þar eð ekki var um rétta eign að ræða, heldur hafði átt að gera fjárnám í tilgreindum eignarhlutum í fasteigninni Skipholti 50 b. Var það gert, og er gildi þess fjárnáms til umfjöllunar í málinu. Málsástæður og lagarök. Aðalkrafa sóknaraðila er á því reist, að varnaraðili hafi ekki gert viðhlít- andi grein fyrir kröfu sinni, sem aðför var gerð fyrir. Hafi sóknaraðili ekki getað teflt fram öllum vörnum sínum af þeim sökum. Sóknaraðili styður varakröfu sína um lækkun á hinum opinberu gjöldum við eftirfarandi málsástæður: Í fyrsta lagi, að heimila beri samkvæmt 56. gr. skattalaga yfirfæranlegt rekstrartap Íspakks hf. til frádráttar skattskyldum tekjum sóknaraðila rekstrarárið 1988. Sóknaraðili vísar til þess, sem fram kemur í úrskurði yfirskattanefndar frá 28. september 1994, en þar segir orðrétt um málefni Íspakks hf. „Að- dragandi samruna þess, sem hér um ræðir, var sá, að með kaupsamningi, dags. 30. ágúst 1988, keypti stjórnarformaður kæranda öll hlutabréf í Ís- 281 pakki hf. af Þórhalli Þorlákssyni. Kaupverð nam 3.600.000 kr. Við það er miðað af hálfu kæranda, að samruni hlutafélaganna hafi farið fram 28. nóvember 1988. Samkvæmt ársreikningi Íspakks hf. fyrir árið 1988, sem fylgdi skattframtali kæranda árið 1989, hafði félagið, áður en til samrunans kom, selt nefndum Þórhalli allar eignir sínar, þar með taldar fasteign og bif- reið. Nam gjaldfært sölutap samtals 3.368.833 krónum. Í samræmi við til- gang 56. gr. laga nr. 75/1981, sbr. hér að framan, þykir óhjákvæmilegt að líta í skattalegu tilliti heildstætt á kaup stjórnarformanns kæranda á hlutabréf- um í Íspakki hf. og eftirfarandi ráðstafanir, en að virtum atvikum verður að álíta, að tilgangurinn með þeim hafi verið sá einn, að kærandi öðlaðist rétt til að hagnýta sér eftirstöðvar rekstrartaps Íspakks hf. til frádráttar í skatt- skilum sínum. Þegar atvik málsins eru metin á þessum grundvelli, verður að telja, að hluthafi eða hluthafar í Íspakki hf. hafi ekki fengið eingöngu hluta- bréf í kæranda sem gagngjald fyrir hlutafé sitt í fyrrnefnda hlutafélaginu, svo sem Í. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 áskilur, heldur fengið andvirði hluta- fjárins greitt að öllu leyti samkvæmt kaupsamningnum frá 30. ágúst 1988. Leiddi þetta til þess, að ekki var um að ræða „algjöran samruna fjármuna og eigin fjár“ félaganna tveggja, svo sem þau stóðu, áður en ráðist var í þær ráðstafanir, sem í málinu greinir. Við ráðstafanir þessar var því ekki full- nægt þeim skilyrðum, sem felast í 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981. Samkvæmt framansögðu verður eigi talið, að um hafi verið að ræða þess konar sam- runa kæranda og Íspakks hf., sem greinir í nefndu lagaákvæði, og getur yfir- færanlegt rekstrartap síðarnefnda hlutafélagsins því ekki komið til frádrátt- ar skattskyldum tekjum kæranda. Kröfu kæranda um þetta kæruatriði er því hafnað.“ Sóknaraðili heldur því fram, eins og fram komi í forsendum yfirskatta- nefndar, að svo hafi staðið á um sameiningu þessa, að Magnús Hreggviðs- son hafi með samningi 30. ágúst 1988 keypt öll hlutabréf í Íspakki hf. Með aðgerðunum 25. nóvember 1988 hafi fyrirtækin verið sameinuð, og sé eng- inn ágreiningur um, að Magnús Hreggviðsson fékk aðeins hlutabréf í sóknaraðila fyrir hlutafé sitt í Íspakki hf. Sýnist því augljóst, að skilyrðum 56. gr. skattalaga hafi verið fullnægt við sameininguna. Sóknaraðili bendir á, að þessi lögskipti hafi orðið fyrir gildistöku 7. gr. laga nr. 97/1988 og 7. og 8. gr. laga nr. 85/1991. Þrátt fyrir þetta hafi yfirskattanefnd staðfest þann úr- skurð ríkisskattstjóra, að yfirfæranlegt rekstrartap Íspakks hf. skyldi ekki koma til frádráttar skattskyldum tekjum sóknaraðila. Í forsendum yfir- skattanefndar segi, að líta beri „í skattalegu tilliti heildstætt á kaup stjórnar- formanns kæranda á hlutabréfum í Íspakki hf. og eftirfarandi ráðstafanir“. Verði að álíta, að „tilgangurinn með þeim hafi verið sá einn, að kærandi 282 öðlaðist rétt til að hagnýta sér eftirstöðvar rekstrartaps Íspakks hf. í skatt- skilum sínum“. Hluthafar í Íspakki hf. (það er þá, áður en Magnús keypti hlutaféð) hafi ekki eingöngu fengið hlutabréf í sóknaraðila sem gagngjald fyrir hlutafé sitt, svo sem 1. mgr. 56. gr. skattalaga áskilji. Sóknaraðili mótmælir þessum forsendum yfirskattanefndar. Öllum laga- skilyrðum samkvæmt nefndri 56. gr. hafi verið fullnægt við sameininguna, enda hafi Magnús Hreggviðsson þá verið orðinn einn eigandi alls hlutafjár í Íspakki hf. Samningur Magnúsar um kaup á hlutafélaginu 30. ágúst 1988 hafi verið skuldbindandi fyrir báða aðila, án þess að nokkuð fleira kæmi til. Íspakki hf. hafi auðvitað verið slitið við sameininguna, það „rann inn í“ Frjálst framtak hf. Það hafi að sjálfsögðu verið meðal markmiða sóknaraðila við sameiningu félaganna að hagnýta sér þennan rétt, sem kveðið sé á um í nefndri 56. gr. skattalaga, að mega nýta sér yfirfæranlegt rekstrartap Íspakks hf. í því skyni að lækka opinber gjöld sín. Með þessu lagaákvæði hafi löggjafinn verið að hvetja til þeirrar hagræðingar í atvinnurekstri landsmanna, að hann færðist á færri hendur og óarðbær fyrirtæki hættu starfsemi. Þetta hafi verið ná- kvæmlega það, sem gerðist í þessu tilviki. Eignir Íspakks hf. hafi verið seld- ar, og fyrirtækið hætti starfsemi. Með öðrum orðum gerðist allt það, sem löggjafinn hvatti til með ákvæði nefndrar 56. gr., og séu því forsendur yfir- skattanefndar um illan tilgang sameiningarinnar furðulegar. Í öðru lagi mótmælir sóknaraðili viðbótarálagningu á launatengdum gjöldum, sem byggjast á því, að verktakagreiðslum var breytt í launa- greiðslur. Vísar hann um þennan þátt málsins til úrskurðar yfirskattanefnd- ar, en þar segir orðrétt: „Í skýrslu rannsóknardeildar ríkisskattstjóra, dags. 8. júlí 1991, er komist að þeirri niðurstöðu, að laun margra starfsmanna kæranda hafi við launauppgjör ranglega verið færð sem greiðslur til sjálf- stætt starfandi aðila. Hafi kærandi því vantalið stofn til álagningar launa- tengdra gjalda (launaskatts, lífeyristryggingargjalds atvinnurekanda, slysa- tryggingargjalds atvinnurekanda og vinnueftirlitsgjalds) um 15.868.183 kr. árið 1985, 23.520.684 kr. árið 1986 og 49.344.784 kr. árið 1987. Þá hafi nokkrir starfsmanna kæranda haft endurgjaldslaus afnot af bifreiðum kær- anda. Hafi stofnar til launatengdra gjalda einnig verið vantaldir sem nam þeim bifreiðahlunnindum, nánar tiltekið um 366.080 kr. árið 1985, 389.120 kr. árið 1986 og 432.320 kr. árið 1987.“ Í niðurstöðu úrskurðar yfirskattanefndar segir svo orðrétt um þennan þátt málsins: „Ríkisskattstjóri hefur talið, að starfsmenn kæranda, sem unnu við auglýsingasölu, innheimtu, ljósmyndun, áskriftasölu, prófarkalest- ur, ræstingu, ritstjórn, skrifstofustörf og ótilgreind störf og fengu greiðslur 283 sem sjálfstætt starfandi menn, hafi í raun verið launþegar kæranda. Skýrsla rannsóknardeildar ríkisskattstjóra er ekki glögg um það, hvernig réttar- sambandi kæranda og umræddra starfsmanna var háttað, t. d. er ekki gerð grein fyrir efni samninga kæranda og starfsmanna. Ýmis atriði, sem reifuð eru í skýrslunni, benda hins vegar til þess, að um vinnusamninga hafi verið að ræða. Meðal annars kemur fram, að ljósmyndarar, blaðamenn og rit- stjórar hafi fengið greidda dagpeninga á ferðalögum vegna kæranda. Einnig hafi sölumenn auglýsinga og skráninga fengið greidd umframsímtöl á eigin símareikningum, þegar kærandi hefur ekki lagt þeim til síma. Enn fremur kemur fram, að viðvera sumra þeirra, sem unnu við sölu auglýsinga og skráninga, innheimtu- og dreifingarstörf og fleiri störf, hafi verið skráð með stimpilklukku. Þá kemur fram, að ljósmyndarar hafa ekki staðið skil á sölu- skatti vegna ljósmyndgvinnu sinnar. Að því virtu, sem kom fram við athug- un rannsóknardeildar ríkisskattstjóra og að framan er rakið, verður að telja, að kæranda beri að sýna skilmerkilega fram á og leggja fram óyggj- andi gögn til stuðnings þeirri staðhæfingu sinni, að um verksamninga hafi verið að ræða. Kærandi hefur með bréfi sínu, dags. 3. nóvember 1991, lagt fram samninga við þrjá starfsmenn sína, þ. e. ritstjóra ritsins Íslenskra fyrir- tækja, ljósmyndara og auglýsingastjóra. Virðist hann telja samninga þessa dæmigerða fyrir réttarsamband þeirra, sem gegna sambærilegum störfum í fyrirtækinu, og hefur ríkisskattstjóri út af fyrir sig ekki andmælt því. Sam- kvæmt þessum gögnum og öðru því, sem fram er komið í málinu, en meðal þess eru málsgögn úr kærumálum tveggja starfsmanna kæranda, sem kær- andi vísar til í kröfugerð sinni fyrir yfirskattanefnd, hafa greiðslur til rit- stjóra tímarita kæranda, auglýsingastjóra, sölumanna og fleiri aðila farið að nokkru leyti eftir árangri eða afköstum í starfi. Ekki verður þó séð, að þetta sé algilt, og meðal annars liggur fyrir, að grunnendurgjald til aðal- ritstjóra kæranda, sbr. gögn í kærumáli hans fyrir yfirskattanefnd, sem kærandi vísar til í kröfugerð sinni, svo og ritstjóra Íslenskra fyrirtækja, sbr. fram lagðan ráðningarsamning, hefur verið ákveðið sem föst mánaðarleg greiðsla. Fram lagður samningur við ljósmyndara ber ekki með sér, að endurgjald sé miðað við árangur eða afköst, heldur er kveðið á um, að það miðist við launataxta, sem í gildi séu hjá kæranda, og taki breytingum skv. taxta Blaðamannafélags Íslands. Í samningi við auglýsingastjóra er ákvæði um, að hann taki að sér að annast sölu auglýsinga til samræmis við ákveðið markmið og skuli sjálfur leita aðstoðar til að ná sölumarkmiði sínu ásamt því að ráða sér aðstoð í orlofi eða vegna annarrar fjarveru. Sambærileg ákvæði er ekki að finna í samningum við ritstjóra eða ljósmyndara. Hins vegar er Í samningi við auglýsingastjóra ákvæði þess efnis, að hann skuld- 284 bindi sig til þess að „vinna ekki störf hjá öðrum fyrirtækjum, á meðan hann er í starfi hjá Frjálsu framtaki, nema með samþykki stjórnarformanns eða staðgengils hans“. Hinir fram lögðu samningar eiga það sammerkt að vera ótímabundnir og með gagnkvæmum uppsagnarfresti. Gert er ráð fyrir per- sónulegu vinnuframlagi viðsemjanda kæranda, sbr. þó það, sem áður grein- ir um ráðningarsamning auglýsingastjóra. Sú aðstaða, sem kærandi bjó starfsmönnum á starfsstöðum sínum, bendir til þess, að um varanlegt vinnusamband hafi verið að ræða. Þegar litið er til allra þeirra atriða, sem að framan er getið, þykir kærandi ekki hafa sýnt fram á, að um verksamn- inga hafi verið að ræða. Er aðalkröfu kæranda varðandi þennan þátt máls- ins því hafnað.“ „Með bréfi, dags. 3. nóvember 1991, gerði umboðsmaður kæranda at- hugasemdir við skýrslu rannsóknardeildar ríkisskattstjóra. Vegna þess þátt- ar málsins, sem varðaði stofna til launatengdra gjalda, fylgdi bréfinu greinargerð stjórnarformanns kæranda, þar sem fram kemur, að með því að lækka kostnað í rekstri kæranda hafi verið gripið til þess ráðs að kaupa sem mesta þjónustu af utanaðkomandi aðilum, sem unnið hafi sjálfstætt, og hafi greiðslur til þeirra verið tengdar afköstum. Sé algengt, að greinarhöfundar og þáttagerðarmenn séu verktakar, sem taki að sér að skrifa greinar og gera þætti um tiltekin efni í fjölmiðlum. Fallið hafi kostnaður á kæranda vegna þessara aðila, sem ekki hafi verið gert ráð fyrir í samningum við þá, t. d. kostnaður við ferðalög vegna efnisöflunar í ýmsar greinar. Þennan við- bótarkostnað hafi kærandi talið sig skuldbundinn til að greiða. Með bréfinu lagði umboðsmaður kæranda fram ljósrit þriggja samninga, sem báru yfir- skriftina ráðningarsamningar, þ. e. samning, dags. 26. september 1988, við auglýsingastjóra að einu tímariti kæranda, samning, dags. 21. apríl 1987, við ljósmyndara hjá kæranda og samning, dags. 1. febrúar 1990, við ritstjóra ritsins Íslenskra fyrirtækja. Þá vísaði umboðsmaður kæranda til úrskurðar ríkisskattanefndar nr. 205/1990 í kærumáli aðalritstjóra og vakti athygli á því, að ekki hefði verið ágreiningur milli skattyfirvalda og gjaldanda um það, hvort um sjálfstæða starfsemi væri að ræða eða ekki.“ Sóknaraðili leggur sérstaka áherslu á, að engin rannsókn hafi farið fram á vegum skattyfirvalda á efni framangreindra samninga. Ekkert samband hafi verið haft við þann fjölda manna, sem sóknaraðili átti viðskipti við um verktöku, til að fá fram afstöðu þeirra til efnis samninganna við sóknar- aðila. Sóknaraðili mótmælir því, að skattyfirvöld geti breytt framtölum gjaldenda, svo sem hér hafi verið gert, án þess að nokkur viðhlítandi rann- sókn hafi legið til grundvallar breytingunni. Þá vísar sóknaraðili til þess, að samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar 285 hafi myndast skattskyldar tekjur gjaldárin 1988 og 1989 í stað yfirfæranlegs taps. Af því leiði, að heimild hafi myndast til fyrningar fasteignarinnar Skipholts 50 b samkvæmt 44. gr. skattalaga, en þetta hafi verið meginefni erindisins til yfirskattanefndar frá 23. desember 1994. Af hálfu sóknaraðila hafi verið talið einsýnt, að þetta erindi til yfirskatta- nefndar myndi leiða til lækkunar þeirrar skattkröfu varnaraðila, sem aðför hafi verið gerð fyrir og til meðferðar er í málinu. Hafi þetta stafað af efnis- ástæðum fyrir erindinu og svo alveg sérstaklega þeirri staðreynd, að fyrir- svarsmaður skattkrefjanda við meðferð málsins fyrir yfirskattanefnd, ríkis- skattstjóri, hafi fallist á beiðnina um endurupptöku málsins af þessum sök- um. Taldi hann, að eftir atvikum mætti fallast á þessi tilmæli, „enda brjóti slíkt ekki í bága við þau skilyrði, sem fram koma í 44. gr.“. Í þessari afstöðu hafi falist samþykki við endurupptöku í því skyni að verða við erindinu að þessu leyti. Sá einn fyrirvari hafi verið settur, að tilmælin brytu ekki í bága við þau skilyrði, sem fram komi í 44. gr. Með því hafi hann augljóslega átt við þau skilyrði, sem fram koma í lokamálsgrein greinarinnar. Af hálfu sóknaraðila er talið, að yfirskattanefnd hafi við málsmeðferðina verið bundin af þessari afstöðu ríkisskattstjóra. Samkvæmt lögum nr. 30/ 1992 sé yfirskattanefnd óháð nefnd, sem úrskurði í kærumálum, sem til hennar sé skotið. Frumkvæðið að meðferð mála fyrir nefndinni geti annars vegar skattgreiðendur átt, en hins vegar ríkisskattstjóri og eftir atvikum viðkomandi sveitarfélag. Ríkisskattstjóri komi fram gagnvart nefndinni fyr- ir hönd gjaldkrefjanda. Í mörgum tilfellum séu það úrskurðir ríkisskatt- stjóra, sem séu til meðferðar fyrir nefndinni. Svo hafi m. a. staðið á í máli sóknaraðila, sem hafi verið undanfari endurupptöku máls hans. Óskin um endurupptöku hafi verið lögð fyrir yfirskattanefnd, en ekki ríkisskattstjóra eingöngu, af formlegum ástæðum. Rétt hafi verið talið að hafa þann hátt á, vegna þess að yfirskattanefnd hafði kveðið upp úrskurð í málinu; um hafi verið að ræða breytingu á honum, og öll skattgögn varðandi málið voru í höndum nefndarinnar. Því hafi verið rétt að beina erindinu til hennar. Við aðrar aðstæður hefði erindinu verið vísað til ríkisskattstjóra, og hefði hann í slíku tilviki afgreitt málið á þann sama hátt og fólst í efnislegri afstöðu hans fyrir yfirskattanefnd. Þá hefðu báðir aðilar verið sáttir og málið aldrei bor- ist nefndinni. Sóknaraðili heldur því fram, að það fái ekki með nokkru móti staðist, að yfirskattanefnd geti tekið völd af málsaðilum og úrskurðað mál á öðrum efnisgrundvelli en þeir séu sammála um. Ef henni heimilaðist það, væri staða hennar sem óháðs úrskurðaraðila úr sögunni, og í stað þess hefði hún tekið sér stöðu sem málsaðili, en slíkt fái ekki staðist. Auk þess bendir sóknaraðili á, að í 13. gr. nefndra laga um yfirskattanefnd sé gert ráð fyrir, að úrskurðir hennar séu byggðir á málsástæðum. 286 Þá bendir sóknaraðili á, að í 44. gr. skattalaga felist heimildir til handa skattborgurum að nýta sér fyrningu á eignum. Hér standi svo á, að gjald- andi hafi lýst vilja til að nýta slíkar heimildir og ríkisskattstjóri á það fallist. Sé því vandséð, hvaða erindi yfirskattanefnd eigi með að grípa fram fyrir hendur ríkisskattstjóra í þessu efni. Af forsendum yfirskattanefndar fyrir synjun endurupptöku sé ljóst, að nefndin víki samþykki ríkisskattstjóra til hliðar og styðji synjun sína ástæð- um, sem hún finni upp hjá sjálfri sér. Stofn til verðbreytingafærslu hafi í fyrri úrskurði ekki endilega „verið ákveðinn til hlítar“. Sýnist rökstuðn- ingur hvíla á því, að þar sem skattframtölum hafi verið vikið til hliðar við álagninguna, verði ekki með fullri vissu sagt, hvort áætlunarfjárhæðir hafi verið réttar. Þetta séu undarleg rök, því að það sé beinlínis eðli áætlunar- fjárhæða skattyfirvalda, að ekki verði fullyrt um, hvort þær séu réttar. Þannig sé því aðeins heimilt að grípa til áætlunar, að framtalsgögn séu ófullnægjandi til að fá rétta vitneskju um rétta álagningarstofna. Af framan- sögðu sé ljóst, að synjunarúrskurður yfirskattanefndar fái ekki staðist. Í fjórða lagi er til þess vísað, að heimila beri niðurskrift viðskiptakrafna gjaldárin 1988 og 1989 um 5$%. Þessu erindi hafi verið aukið við erindi til yfirskattanefndar með bréfi 8. febrúar 1995. Af hálfu ríkisskattstjóra hafi verið fallist á erindið, svo sem fram komi í úrskurðinum. Nefndin hafi samt synjað um endurupptöku og vísað að hluta til sömu röksemda og um getur hér að framan. Að auki hafi nefndin reist synjun sína á því, að í skattskilum vegna rekstraráranna 1987 og 1988 hafi kærandi ekki nýtt sér frádráttar- heimild sína, og hafi hann því glatað rétti til hennar. Sé þessi rökstuðningur fyrir synjuninni undarlegur, enda myndi hann duga til að hafna miklum hluta þeirra erinda, sem vísað sé til skattyfirvalda eftir á í formi skattkæra, þar sem efni slíkra erinda sé einatt að fá að nýta heimild til frádráttar frá tekjum, sem skattaðilum hafi láðst að hagnýta sér við framtalsgerð. Rök- stuðningur yfirskattanefndar sé þannig í andstöðu við skattframkvæmd síð- astliðinna áratuga. Í þessu samhengi þurfi að hafa í huga, að sóknaraðili hafði, er framtali var skilað, ekki haft neitt tilefni til að nýta heimildina, þar sem ársreikningar hafi sýnt halla. Hagnaður hafi ekki komið til fyrr en að loknum úrskurði yfirskattanefndar. Þá er bent á, að lagðir hafa verið fram ársreikningar 1988, og sé þar að finna liðinn skammtímakröfur, sem þessi þáttur í erindinu til yfirskattanefndar er reiknaður út frá. Í fimmta lagi er miðað við, að taka beri tillit til niðurstöðu Héraðsdóms Reykjavíkur í málinu nr. S-297/1996: Ákæruvaldið gegn Magnúsi Hregp- viðssyni, sem upp hafi verið kveðin 31. maí 1996, um þau rekstrargjöld hjá sóknaraðila, sem dómurinn féllst á, að hafi mátt draga frá tekjum, en yfir- 287 skattanefnd hafnað. Hér sé um að ræða hluta rekstrarkostnaðar fasteignar- innar að Þingaseli 10, sem í niðurstöðukafla dómsins er talinn hafa verið rekstrarkostnaður sóknaraðila, og þá kostnaðarliði, sem nánar greini í niðurstöðukafla. Kveðst sóknaraðili hafa lagt fram skjöl, sem sýni þessi áhrif á hina umkröfðu skatta sóknaraðila. Þá bendir sóknaraðili á, að hann hafi lagt fram samantekt löggiltra endurskoðenda á áhrifum þeirra málsatriða, sem andmæli hans samkvæmt framansögðu séu reist á. Vísar hann um tölulega útfærslu og nánari skýr- ingar til þessarar samantektar máli sínu til stuðnings. Af hálfu varnaraðila er í fyrsta lagi haldið fram, að fyrir liggi áætlun skattyfirvalda á tekjuskattsstofni sóknaraðila. Framtöl sóknaraðila hafi ekki verið tæk til álagningar, og hafi þeim því verið vikið til hliðar og skattstofn- ar áætlaðir nettó með heimild í 3. mgr. 101. gr. skattalaga, sbr. 4. mgr. 102. gr. og 1. og 4. mgr. 96. gr. sömu laga. Til grundvallar álagningunni hafi legið ýtarleg skýrsla rannsóknardeildar. Yfirskattanefnd hafi staðfest þá ákvörð- un ríkisskattstjóra að áætla tekjuskattsstofna nettó að álitum, en lækkað þó áðurgerða áætlun hans. Samkvæmt 1. mgr. 96. gr. skattalaga skal skattstjóri áætla tekjur og eignir skattaðila svo ríflega, að eigi sé hætt við, að fjárhæðir séu áætlaðar lægri en þær eru í raun og veru, og endurákvarða skatta í samræmi við áætlun, ef hann telur m. a. framtalið vera tortryggilegt og ekki nægilega örugga heim- ild um atvinnurekstur eða starfsemi aðila. Ljóst sé því, að það séu skattyfir- völd, sem sé fengið það vald að meta skattskilin. Hlutverk dómstóla sé að fjalla um, hvort forsvaranlega hafi verið að matinu staðið, hvort grundvöll- ur þess sé nægjanlega rökstuddur og áætlanir ekki úr hófi. Í tilfelli sóknaraðila liggi fyrir ýtarleg skýrsla, og sé ljóst, að um mjög víð- tækar bókhaldsrannsóknir hafi verið að ræða hjá sóknaraðila, bæði varð- andi tekjuskráningar, fram taldar tekjur og ýmsa kostnaðarliði og offærðan kostnað. Þessi skýrsla í heild sinni liggi til grundvallar áætlunum ríkisskatt- stjóra og yfirskattanefndar. Málsástæður sóknaraðila séu ekki þannig orð- aðar, að hnekkja beri almennt áætlunum, hvorki á þeim forsendum, að þær séu úr hófi, eða að grundvöllur þeirra sé ekki nægjanlega rökstuddur eða ekki verið rétt að áætluninni staðið. Ekki sé heldur gerð krafa um, að lagt verði á eftir framtali. Varakrafa sóknaraðila um, að aðfarargerðinni verði breytt þannig, að hún verði látin taka til lægri fjárhæða, sé byggð á máls- ástæðum, sem fjalla um aðgreind atriði framtalsins. Af hálfu varnaraðila er bent á, að þegar liggi fyrir nettóáætlanir, gerðar að álitum. Í því felist, að allir tekju- og frádráttarliðir séu innifaldir og af- greiddir með áætluninni. Einstakir liðir komi ekki meira við sögu, og beri því að staðfesta aðfarargerðina. 288 Um málsástæður sóknaraðila fyrir því, að lækka skuli áætlun á grundvelli einstakra frádráttarliða, vísar varnaraðili til þess í fyrsta lagi, að samkvæmt 56. gr. skattalaga sé með samruna hlutafélaga átt við algjöran samruna fjár- muna og eigins fjár með skiptum á hlutabréfum, en engum öðrum greiðsl- um til hluthafa í félagi, sem slitið sé. Þegar svo sé, skuli það ekki leiða til skattskyldu við samrunann. Þannig myndi raunveruleg eignaaukning, sem yrði við slíkan samruna, koma til skattlagningar við slit hins nýja félags eða í formi söluhagnaðar við sölu hlutabréfa í hinu nýja hlutafélagi, þegar þar að kæmi. Tilgangurinn með ákvæðinu hafi verið sá að gera fyrirtækin að sterkari og stærri rekstrareiningum og bæta þar með samkeppnisaðstöðu þeirra gagnvart erlendum fyrirtækjum. Tilgangurinn hafi því eingöngu ver- ið rekstrarlegur, og sé fráleitt að halda því fram, að hann hafi verið sá, að fyrirtækin gætu keypt töp til gjaldfærslu í rekstri sínum, án þess að um nokkrar eða óverulegar eignir væri að ræða. Eins og fram komi í úrskurði yfirskattanefndar, hafði Íspakk hf. selt fyrri eiganda sínum allar eigur sínar, þar með taldar fasteignir og bifreið, og gjaldfært sölutap, 3.368.833 kr. Sé því ljóst, að óverulegar eignir voru í fé- laginu. Því verði ekki séð, að skilyrði nefndrar 56. gr. skattalaga um algjör- an samruna eigna og eigins fjár hafi verið fullnægt. Þá sé einnig bent á, að ekki var um algjöran samruna eigna og eigins fjár að ræða vegna þeirrar staðreyndar, að í hinu sameinaða félagi voru 3.368.833 kr. minni eignir en í þeim hvoru í sínu lagi. Ástæða þess sé sú, að fyrri eigandi Íspakks hf. hafi keypt allar eignir félagsins með sölutapi upp á 3.368.833 kr. Samkvæmt 56. gr. skattalaganna sé það jafnframt skilyrði, að hluthafar í því félagi, sem slitið var, megi aðeins fá hlutabréf í síðara félaginu sem gagngjald fyrir hlutafé sitt. Því er haldið fram, að þessu skilyrði sé ekki full- nægt, og vísað til úrskurðar yfirskattanefndar, þar sem fram komi, að hún telji í ljósi málavaxta, að nauðsynlegt sé að líta heildstætt á kaup stjórnar- formanns sóknaraðila á hlutabréfum í Íspakki hf. og eftirfarandi ráðstafanir hans á þeim. Þannig hafi hluthafar í Íspakki hf. ekki fengið hlutafé í sóknar- aðila fyrir hlutabréf sín. Samkvæmt gögnum málsins kaupir stjórnarformað- urinn hlutabréf í Íspakki hf. 30. ágúst 1988, en þá eigi hann og eiginkona hans 99,675% hlutafjár í sóknaraðila. Greitt sé með skuldabréfi, að fjárhæð 3.600.000 kr., út gefnu af stjórnarformanninum, en sóknaraðili beri sjálf- skuldarábyrgð á bréfunum. Þegar litið sé til þessa, er eðlilegt að líta svo á, að stjórnarformaðurinn sé að kaupa hlutabréfin í umboði sóknaraðila, og skoða viðskiptin með bréfin sem umboðsgerning hans vegna sóknaraðila, þótt hann sé gerður í eigin nafni. Eins og viðskipti þessi liggi fyrir, sé augljóst og reyndar viðurkennt í 289 greinargerð sóknaraðila, að tilgangurinn hafi verið að hagnýta sér hið yfir- færanlega tap Íspakks hf. í því skyni að lækka opinber gjöld sóknaraðila. Liggi því ljóst fyrir, að sóknaraðili sé að fara á svig við ákvæði skattalaga, og líta verði svo á, að gerningurinn hafi ekki gildi í skattaréttarlegu tilliti, sbr. 58. gr. þeirra. Varðandi mótmæli sóknaraðila við viðbótarálagningu á launatengdum gjöldum, sem byggist á því, að verktakagreiðslum hafi verið breytt í launa- greiðslur, bendir varnaraðili á, að ýtarleg rannsókn hafi farið fram á starfs- mannamálum sóknaraðila. Meðal annars hafi allir launamiðar fyrirtækisins verið skoðaðir, og í bókhaldi félagsins komi fram, að þorri launamanna hafi verið meðhöndlaður eins og um verktaka væri að ræða. Þeir samningar, sem sóknaraðili lagði fram fyrir skattayfirvöld, styðja það jafnframt, að um launþega fremur en verktaka hafi verið að ræða, og vísar varnaraðili þar til umfjöllunar yfirskattanefndar máli sínu til stuðnings. Grundvallaratriði sé, að það sé sóknaraðila að sýna fram á frádráttarbærni kostnaðar, þar með að sýna fram á, að um verktakagreiðslur hafi verið að ræða fremur en launagreiðslur. Takist honum það ekki, skuli skattyfirvöld áætla tekju- stofna. Ótækt sé að halda því fram, að skattyfirvöld hafi ekki rannsakað málið á viðhlítandi hátt, þar eð ekki hafi verið teknar skýrslur af þeim hundruðum starfsmanna sem hafi verið í hlutastörfum hjá sóknaraðila. Þessu til viðbótar sé bent á, að umræddir starfsmenn sýnist vinna undir stjórn sóknaraðila, sem sjálfur beri kostnað, er tengjast kann starfi þeirra. Bækistöð sóknaraðila sé sú starfsstöð, sem þeir vinna að jafnaði á og frá og hafa ekki aðra starfsstöð. Því sé fremur um launamenn að ræða en verk- taka, og er því til stuðnings vísað til röksemda yfirskattanefndar. Um þá málsástæðu sóknaraðila, að samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar hafi myndast skattskyldar tekjur gjaldárin 1988 og 1989 í stað yfirfæranlegs taps, skírskotar varnaraðili til þess, að ríkisskattstjóri hafi áætlað sóknar- aðila stofna til álagningar tekjuskatts gjaldárin 1987 til 1989. Því hafi verið um breyttan tekjuskattsstofn að ræða þessi ár, en ekki nýjan. Ákvæði 44. gr. skattalaga sé heimildargrein um sérstakar fyrningar, og verði henni ekki beitt, nema fram á það sé farið. Skattyfirvöld hafi ekki heimild af sjálfsdáð- um til að nota hana og ákveða t. d. á sitt eindæmi, hvaða eignir skuli flýti- fyrna eða hve mikið. Slík ákvörðun sé á valdi skattaðila. Hvorki í kæru til ríkisskattstjóra né fyrir yfirskattanefnd hafi verið farið fram á sérstakar fyrningar eftir greininni, og þannig hafi málinu lokið með úrskurðinum 28. september 1994. Það sé síðan þremur mánuðum síðar, að beiðni um endur- upptöku berist, og þá sé farið fram á fyrninguna. 8. febrúar 1995 sé síðan fyrst farið fram á niðurskrift á viðskiptakröfunum. Sóknaraðili hafi þó haft 10 Hæstaréttardómar Í 290 nægan tíma, tvö kærustig, til að koma kröfum um þetta á framfæri. Því sé um tómlæti að ræða af hans hálfu, og standi engin lög til þess, að yfirskatta- nefnd beri við slíkar aðstæður að endurskoða úrskurði sína. Þar fyrir utan liggi það ekki fyrir, að skilyrðum 44. gr. og 3. tl. 31. gr. skattalaga sé full- nægt. Þá er einnig bent á, að sóknaraðili sé ekki að glata neinum frádráttar- möguleikum. Þeir séu í gildi eftir sem áður. Þá málsástæðu sóknaraðila, að hann hefði getað lagt beiðni sína fyrir ríkisskattstjóra og hún einungis af formlegum ástæðum verið lögð fyrir yfirskattanefnd, kveður varnaraðili vera misskilning. Yfirskattanefnd hafi ráðið málinu til lykta á stjórnsýslustigi með úrskurðinum frá 28. september, og því hafi verið ógerlegt, að ríkisskattstjóri sem lægra sett stjórnvald hafi getað tekið hann til endurskoðunar. Auk þess sé yfirskattanefnd óbundin af áliti ríkisskattstjóra og kröfum. Henni beri að ákvarða skatta eftir lögum, og hafi ríkisskattstjóri ekki ráðstöfunarvald yfir sakarefninu hverju sinni. Þá sé einnig bent á, að ekki verði gert út um frádrátt fyrninganna sam- kvæmt 44. gr. skattalaga í aðfararmáli. Ágreiningurinn snúist ekki um frá- dráttarbærni þeirra, heldur hitt, hvort yfirskattanefnd sé skylt að endur- skoða úrskurðinn. Krafan um frádráttinn hafi aldrei hlotið umfjöllun skatt- yfirvalda, af því að hún var aldrei sett fram í málinu af hálfu sóknaraðila. Samkvæmt 15. gr. laga nr. 30/1992 megi bera ágreining um skattskyldu og skattstofna undir dómstóla. Ef dómstólar færu beint að ákvarða tekju- eða frádráttarliði án undangenginnar afgreiðslu hjá skattyfirvöldum, væru þeir teknir við því hlutverki að leggja á skatta. Um þá kröfu sóknaraðila, að heimiluð verði niðurfærsla viðskiptakrafna, sbr. 2. mgr. 3. tl. 31. gr. skattalaga, gjaldárin 1988 til 1989, bendir varnaraðili á, að hér sé um heimildarákvæði að ræða eins og um fyrningarfrádráttinn. Varnaraðili kveður sóknaraðila fyrst hafa komið með þessa kröfu 8. febrúar 1995. Varnaraðili vísar um þetta atriði til þess, sem að framan er rakið, um það, sem segir um fyrningarfrádráttinn, sbr. 44. gr. skattalaga. Um dóm Héraðsdóms Reykjavíkur í framangreindu sakamáli bendir varnaraðili á, að dómurinn hafi ekkert gildi í þessu aðfararmáli, þar eð sönnunarreglur í refsimáli séu allt aðrar en í skattamálum, að því er taki til frádráttarbærni kostnaðar. Það sé skattþegns að sanna, að um frádráttar- bæran kostnað sé að ræða skv. 31. gr. skattalaga. Niðurstaða. Ótvírætt er, að í 92. gr. laga nr. 92/1989 um aðför, sbr. 95. gr. sömu laga, felst heimild til að bera undir héraðsdómara öll atriði, er varða aðfarargerð, sem lokið er, og þar á meðal efnislegt réttmæti kröfu gerðarbeiðanda, enda hafi dómstóll ekki áður tekið afstöðu til þess. 201 Aðalkrafa sóknaraðila lýtur að því, að aðfarargerðin verði felld úr gildi, vegna þess að varnaraðili hafi ekki gert viðhlítandi grein fyrir henni. Samkvæmt endurriti úr gerðabók sýslumanns var gert fjárnám hjá sóknaraðila fyrir 16.909.906 kr., og hefur hér að framan verið gerð grein fyrir, hvernig sú fjárhæð sundurliðast. Það er niðurstaða dómsins, að varnaraðili hafi á fullnægjandi hátt gert grein fyrir fjárnámskröfunni. Ríkisskattstjóra var á grundvelli áðurnefndrar skattrannsóknar heimilt að víkja til hliðar skattframtölum sóknaraðila árin 1986, 1987, 1988 og 1989 og áætla stofna til álagningar opinberra gjalda, sbr. lokamálslið 1. mgr., sbr. 4. mgr. 96. gr. laga nr. 75/1981 um tekjuskatt og eignarskatt, sbr. 3. mgr. 101. gr. sömu laga. Áætlaði ríkisskattstjóri þannig tekjur og eignir sóknaraðila svo ríflega þessi skattár, að eigi var hætt við, að fjárhæðir væru áætlaðar lægri en þær væru í raun og veru, og endurákvarðaði skatta í samræmi við áætlunina, sbr. áðurnefndan lokamálslið 1. mgr. 96. gr. laga nr. 75/1981. Var því staðið formlega rétt að endurákvörðun skatta sóknaraðila umrædd ár af hálfu skattyfirvalda. Þá var varnaraðila rétt með heimild í 9. tl. 1. mgr. 1. gr. aðfararlaga að láta gera fjárnám hjá sóknaraðila á grundvelli álagningar skatta samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar. Eru engir þeir réttarfarsann- markar á þeirri gerð, að leitt geti til ógildingar hennar. Samkvæmt framansögðu ber að hafna aðalkröfu sóknaraðila. Í gögnum málsins kemur fram, að sóknaraðili var skuldlaus við varnar- aðila vegna gjaldáranna 1986 og 1987, þegar fjárnámið var gert. Af þessu leiðir, að það tekur einungis til álagningar vegna gjaldáranna 1988 og 1989. Var gerðinni því eingöngu ætlað að tryggja greiðslu skattkröfu varnaraðila vegna álagningar þau ár. Eru því þegar af þeirri ástæðu eigi skilyrði til að taka til efnismeðferðar í máli þessu skattskil sóknaraðila gjaldárin 1986 og 1987. Varakrafa sóknaraðila um, að aðfarargerðinni verði breytt þannig, að hún verði látin taka til opinberra gjalda með lægri fjárhæð en í henni grein- ir, er í fyrsta lagi á því reist, að borið hafi að heimila yfirfæranlegt rekstrar- tap Íspakks hf. til frádráttar skattskyldum tekjum sóknaraðila rekstrarárið 1988. Með 5. gr. frumvarps til laga nr. 30/1971 um tekju- og eignarskatt, er breyttu þágildandi lögum um tekju- og eignarskatt nr. 90/1965, var fyrst lög- tekið það ákvæði, sem nú er að finna í 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981. Kem- ur fram í athugasemdum með því ákvæði, að samruni félaga, sem eingöngu sé fólginn í algjörum samruna fjármuna og eigin fjár með skiptum á hluta- bréfum, en engum öðrum greiðslum til hluthafa í félagi, sem hverfi inn í annað félag, skuli ekki leiða til skattskyldu við samruna. Þá segir í al- 292 mennum athugasemdum með frumvarpinu, að ákvæðinu sé ætlað að greiða fyrir samruna í skattalegu tilliti, en þágildandi reglur (um slit hlutafélaga) gerðu ráð fyrir algerri skattlagningu alls eigins fjár í hlutafélagi umfram nafnverð hlutabréfa og þá jafnvel án tillits til þess, hvert kaupverð hluta- bréfanna var. Hafi afleiðing þeirra reglna orðið sú, að hlutafélögum hafi að jafnaði ekki verið slitið, jafnvel þótt þau hafi í raun verið hætt allri starf- semi. Var tilgangur ákvæðisins því ekki sá einn að gera félögum kleift að kaupa tap annarra félaga og nýta sér það til skattafsláttar. 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981 var svohljóðandi á þeim tíma, sem hér skiptir máli: „Sé hlutafélagi slitið þannig, að það sé algjörlega sameinað öðru félagi og hluthafar í fyrrnefnda félaginu fái eingöngu hlutabréf í síðar- nefnda félaginu sem gagngjald fyrir hlutafé sitt í félagi því, sem slitið var, skulu skiptin sem slík ekki hafa í för með sér skattskyldar tekjur fyrir þann, sem hlutabréfin lét af hendi. Við slíkan samruna hlutafélaga skal það félag, er við tekur, taka við öllum skattaréttarlegum skyldum og réttindum þess félags, sem slitið var.“ Svo sem áður greinir, seldi Þórhallur Þorláksson öll hlutabréf Íspakks hf. Magnúsi Hreggviðssyni, stjórnarformanni og aðaleiganda sóknaraðila, með kaupsamningi 30. ágúst 1988. Kaupverð var 3.600.000 kr. og skyldi greiða með vaxtalausu og óverðtryggðu skuldabréfi, sem gefa skyldi út 20. sept- ember 1988. Skyldi greiðslan fara fram með sex jöfnum afborgunum, hverri að fjárhæð 600.000 kr., á tímabilinu frá 15. september 1989 til 15. maí 1990. Skuldabréfið, sem ekki er að finna í gögnum málsins, var með sjálfskuldar- ábyrgð sóknaraðila. Íspakk hf. var síðan sameinað sóknaraðila 28. nóvem- ber 1988 og sú ráðstöfun tilkynnt Hlutafélagaskrá 23. næsta mánaðar. Með skattframtali sóknaraðila árið 1989 vegna rekstrarársins 1988 fylgdi sérstakur ársreikningur Íspakks hf., þar sem fram kom, að allar eignir fé- lagsins, þ. e. húseignin Langholtsvegur 109-111, innréttingar, áhöld, innan- stokksmunir og bifreið, hefðu á rekstrarárinu verið seldar áðurnefndum Þórhalli og sölutapið numið 3.343.911 kr. Nam yfirfæranlegt tap félagsins við sameininguna 19.091.215 kr. og tap ársins 6.596.647 kr., en það stafaði að verulegu leyti af umræddu tapi vegna sölu eigna til fyrrverandi eiganda auk afskrifaðra krafna, að fjárhæð 2.814.612 kr. Fram hjá þeirri staðreynd verður eigi litið, að er umrædd kaup stjórnar- formanns sóknaraðila á hlutabréfum í Íspakki hf. fóru fram, voru hann og eiginkona hans eigendur að 99,675% hlutabréfa í sóknaraðila. Þá bar sóknaraðili sjálfskuldarábyrgð á skuldabréfi því, sem greiðsla fyrir hluta- bréfin var innt af hendi með. Var tilgangur sameiningarinnar af hálfu sóknaraðila sá einn að nýta sér yfirfæranlegt rekstrartap Íspakks hf. í skatt- 293 skilum sínum, enda var síðarnefnda félagið eignalaust og í raun hætt rekstri. Verður þannig að telja, að hinn raunverulegi viðsemjandi Íspakks hf. um kaup á hlutabréfum þess félags hafi verið sóknaraðili í máli þessu. Er því fallist á það með yfirskattanefnd, að líta verði í skattalegu tilliti heildstætt á kaup stjórnarformannsins á hlutabréfunum og þær ráðstafanir, sem gerðar voru eftir það. Þegar allt framangreint er virt, verður að telja, að hluthafi eða hluthafar í Íspakki hf. hafi því ekki eingöngu fengið hlutabréf í kæranda sem gagngjald fyrir hlutafé sitt í fyrrnefnda félaginu, svo sem áskilið er í 1. mgr. 56. gr. laga nr. 75/1981, heldur hafi andvirði hlutafjárins þvert á móti verið greitt að öllu leyti með skuldabréfinu. Var þannig ekki um algjöran samruna fjármuna og eigins fjár félaganna að ræða í skilningi nefnds lagaákvæðis, svo sem stöðu þeirra var háttað, áður en eftirfarandi ráðstafanir voru gerðar. Eru því eigi efni til þess að láta yfirfæranlegt rekstrartap Íspakks hf. koma til frádráttar skattskyldum tekjum sóknaraðila, og er kröfu sóknaraðila þar að lútandi því hafnað. Í öðru lagi er varakrafan á því reist, að ekki hafi borið að leggja á sóknaraðila viðbótarálagningu á launatengd gjöld, sem hafi byggst á því, að verktakagreiðslum var breytt í launagreiðslur. Eins og að framan var rakið, var það álit skattyfirvalda, að þeir starfs- menn sóknaraðila, er unnu við aupglýsingasölu, innheimtu, ljósmyndun, áskriftarsölu, prófarkalestur, ræstingu, ritstjórn, skrifstofustörf og ótilgreind störf og fengu greiðslur sem verktakar, hefðu í raun verið launþegar. Til grundvallar þessari niðurstöðu lá áðurnefnd skýrsla rannsóknardeildar ríkisskattstjóra. Í skýrslunni er ekki gerð glögg grein fyrir því, hvernig réttarsambandi sóknaraðila og einstakra starfsmanna var háttað, heldur einungis leiddar að því líkur með ýmsum dæmum, að um vinnusamninga hafi verið að ræða. Ekki er heldur að þessu leyti gerð grein fyrir skattskil- um starfsmannanna sjálfra. Þar sem skattskil sóknaraðila voru þannig vefengd að þessu leyti, bar skattyfirvöldum að kanna með óyggjandi hætti réttarsamband sóknaraðila og hvers þeirra starfsmanna hans, sem þau báru brigður á, að væri sjálfstætt starfandi hjá sóknaraðila. Þá bar þeim jafnframt að afla gagna um skattskil slíkra starfsmanna. Með því að svo var eigi gjört, skorti viðhlítandi grund- völl til viðbótarálagningar launatengdra gjalda. Ber því að fallast á kröfu sóknaraðila, hvað þennan þátt málsins varðar. Í þriðja lagi vísar sóknaraðili til þess, að samkvæmt úrskurði yfirskatta- nefndar nr. 799/1994 hafi myndast skattskyldar tekjur gjaldárin 1988 og 1989 í stað yfirfæranlegs taps. Af því leiði, að myndast hafi heimild til fyrningar fasteignarinnar að Skipholti 50 b, eins og rakið var. 294 Samkvæmt 1. mgr. 96. gr. laga nr. 75/1981 skal skattstjóri áætla tekjur og eignir skattaðila svo ríflega, að eigi sé hætt við, að fjárhæðir séu áætlaðar lægri en þær eru í raun og veru, og ákvarða eða endurákvarða skatta hans í samræmi við þá áætlun. Er eigi annað fram komið í málinu en að eftir þess- um lagafyrirmælum hafi verið farið um endurákvörðun skatta sóknaraðila vegna rekstraráranna 1987 og 1988. Eftir að endanleg niðurstaða skattyfirvalda lá fyrir með úrskurði yfir- skattanefndar, var fyrst tilefni fyrir sóknaraðila til að fara fram á nýtingu fyrningarheimildar 44. gr. laga nr. 75/1981, þar sem yfirskattanefnd hafði hafnað frádrætti vegna yfirfæranlegra tapa Íspakks hf. við samruna félags- ins við sóknaraðila og því myndast skattskyldar tekjur gjaldárin 1988 og 1989. Var erindi þessu réttilega beint til yfirskattanefndar, sem hafði kveðið upp endanlegan úrskurð í málinu á stjórnsýslustigi. Voru þá liðnir tæpir þrír mánuðir, frá því að sú úrlausn lá fyrir. Verður ekki talið, að sóknaraðili hafi sýnt af sér tómlæti að þessu leyti. Í úrskurði yfirskattanefndar frá 24. apríl 1996 um þennan þátt málsins segir m. a. svo: „Enda þótt fjallað sé um einstaka liði í skattskilum kæranda {sóknar- aðila| umrædd gjaldár, bæði við meðferð ríkisskattstjóra á málinu og í úr- skurði yfirskattanefndar nr. 799/1994, breytir það engu um þá staðreynd, að skattframtölunum var vikið til hliðar sem viðhlítandi álagningargrundvelli og niðurstaða um einstaka þætti hafði einungis áhrif á mat á áætlunar- fjárhæðum að álitum, svo sem tekið er fram í úrskurðinum. Sama máli gegnir um breytingar á stofni til verðbreytingarfærslu. Samkvæmt því, sem greinir í úrskurðinum, er tekið tillit til breytinga á honum við ákvörðun áætlunarfjárhæða. Þótt svo hafi verið gert, er ekki þar með sagt, að sá stofn hafi verið ákveðinn til hlítar. Þvert á móti leiddi af niðurstöðu ríkisskatt- stjóra um gildi skattskila kæranda, sbr. endurákvörðun hans, dags. ll. desember 1991, sem á var byggt í úrskurði yfirskattanefndar nr. 799/1994, að stofn til verðbreytingarfærslu varð ekki fundinn með fullri vissu. Sökum þessara óvissuatriða og eins og álagningunni á kæranda var að öðru leyti farið, verður ekki talið, að hinar umkröfðu fyrningar geti komið til greina í tilviki kæranda, hvorki beint, svo sem krafan virðist lúta að, né standa rök til þess eðli málsins samkvæmt að breyta áætlunarfjárhæðum þeirra vegna.“ Með úrskurði yfirskattanefndar myndaðist stofn til álagningar tekju- skatts sóknaraðila, sem ekki hafði verið áður samkvæmt skattframtölum hans. Það var fyrst með úrskurðinum, sem sóknaraðili hafði tilefni til að nýta sér fyrningarheimildir 44. gr. laga nr. 75/1981. Er sú niðurstaða dóms- ins, að hinn breytti álagningarstofn samkvæmt úrskurði yfirskattanefndar 295 hafi leitt til þess, að sóknaraðila hafi borið réttur til að nýta sér fyrningar- heimild samkvæmt nefndri lagagrein um fasteignina Skipholt 50 b, og verð- ur því krafa hans að þessu leyti tekin til greina. Í fjórða lagi heldur sóknaraðili því fram, að borið hafi að heimila niður- skrift viðskiptakrafna gjaldárin 1988 og 1989 um 5%, sbr. 3. tl. 2. mgr. 31. gr. laga nr. 75/1981. Með vísan til þess, sem að framan segir um þýðingu úrskurðar yfirskatta- nefndar, er það niðurstaða dómsins, að sóknaraðila hafi verið heimilt að færa niður viðskiptakröfur sínar samkvæmt heimild í nefndri lagagrein, og verða kröfur hans að þessu leyti því teknar til greina. Loks krefst sóknaraðili þess, að tekið verði tillit til niðurstöðu Héraðs- dóms Reykjavíkur í máli ákæruvaldsins gegn Magnúsi Hreggviðssyni, stjórnarformanni sóknaraðila. Í því máli var stjórnarformaðurinn meðal annars ákærður fyrir að hafa fært sóknaraðila til gjalda ýmsan kostnað vegna byggingar og/eða endurbóta á fasteign sinni og persónuleg útgjöld sín og fjölskyldu sinnar. Um fyrri útgjaldaliðinn var ákærði sýknaður og framburður hans lagður til grundvallar um, að fasteignin hefði verið notuð í þágu sóknaraðila, enda hafði ákæruvaldið ekki fært fram nein gögn, er hnekkt gætu þessum fram- burði stjórnarformannsins. Um síðari liðinn taldi dómurinn, að stjórnarfor- manninum hefði verið heimilt að færa sóknaraðila hluta af þessum kostnaði til gjalda, en annað hefði verið ranglega fært. Skoða verður niðurstöðu héraðsdóms með tilliti til þess, að um sakamál var að ræða, þar sem sönnunarbyrðin hvíldi að öllu leyti á ákæruvaldinu. Í skattamáli því, sem hér er til meðferðar, ber sóknaraðila að sýna fram á, að þessi rekstrarkostnaður sé frádráttarbær. Í úrskurði yfirskattanefndar var að nokkru leyti fallist á útgjöld vegna notkunar fasteignarinnar í þágu sóknaraðila. Er það álit dómsins, að ekki séu efni til þess að hagga við þeirri niðurstöðu. Ber því að hafna kröfu sóknaraðila, hvað þennan þátt málsins varðar. Með úrskurði yfirskattanefndar voru lagðar á sóknaraðila gjaldárið 1988 samtals 1.360.713 kr. sem lífeyristrygginga-, slysatrygginga-, vinnueftirlits- og atvinnuleysistryggingargjald. Samkvæmt framansögðu bar ekki að leggja þessi gjöld á sóknaraðila, og lækkar fjárnámskrafan því um þessa fjárhæð. Samkvæmt úrskurðinum var lagður á sóknaraðila tekjuskattur þetta sama ár, að fjárhæð 11.400.000 kr. Með vísan til framanritaðs um, að taka beri tillit til aukaafskriftar tekjufærslu og niðurfærslu viðskiptakrafna, er það niðurstaða dómsins, að tekjuskatt sóknaraðila beri að lækka um 3.840.889 kr., og verður hann því nefnt ár 7.559.111 kr. 296 Enn fremur var með úrskurðinum lagður á sóknaraðila tekjuskattur gjaldárið 1989, að fjárhæð 4.187.500 kr. Með vísan til framanritaðs um, að taka beri tillit til aukaafskriftar tekjufærslu og niðurfærslu viðskiptakrafna, er það niðurstaða dómsins, að ekki hafi verið efni til að leggja tekjuskatt á sóknaraðila þetta ár, og lækkar fjárnámskrafan því sem nemur þessari fjár- hæð. Samkvæmt því, sem nú hefur verið rakið, er það niðurstaða dómsins, að lækka beri fjárhæð þá, sem fjárnám var gert fyrir, um 9.389.102 kr. (1.360.713 kr. # 3.840.889 kr. 4.187.500 kr.). Verður fjárnáminu því breytt þannig, að það standi til tryggingar 6.399.437 kr. (þ. e. höfuðstóll 1988 11.663.168 kr. höfuðstóll 1989 4.125.371 kr. = 15.788.539 kr. — 9.389.102 kr. = 6.399.437 kr.) auk dráttarvaxta af þeirri fjárhæð og tilsvarandi kostnaðar af gerðinni. Í málinu þykja ekki efni til að fallast á þá kröfu sóknaraðila, að málskot úrskurðar til æðra dóms fresti fullnustugerðum, og er henni því hafnað. Samkvæmt þessum málsúrslitum er rétt, að varnaraðili greiði sóknaraðila 300.000 kr. í málskostnað, og hefur þá ekki verið tekið tillit til virðisauka- skatts. Mál þetta barst dóminum með bréfi lögmanns sóknaraðila, sem dagsett er 9. febrúar 1995. Það var þingfest 13. mars s. á. og þá frestað til 30. maí. Í þinghaldi þann dag var að ósk lögmanns sóknaraðila ákveðið að fresta mál- inu um ótiltekinn tíma, þar til úrskurður yfirskattanefndar um endurupp- töku úrskurðar nefndarinnar nr. 799/1994 lægi fyrir. Sá úrskurður var kveð- inn upp 24. apríl 1996 og sendur sóknaraðila með bréfi 7. maí s. á. Málið var tekið fyrir 9. október, og lagði þá sóknaraðili fram greinargerð, og 10. desember s. á. lagði varnaraðili fram greinargerð, og var aðalflutningur ákveðinn 3. febrúar 1997. Þann dag var gagnaöflun ekki lokið og aðalflutn- ingi því frestað til 29. maí. Þegar að þeim degi kom, var af ýmsum ástæðum, m.a. vegna veikinda dómsformanns, talið heppilegra að fresta flutningi málsins til hausts. Úrskurðurinn var kveðinn upp af Arngrími Ísberg héraðsdómara og meðdómsmönnunum Helga 1. Jónssyni héraðsdómara og Lárusi Finnboga- syni, löggiltum endurskoðanda. Úrskurðarorð: Fjárnámi, sem gert var 20. desember 1994 að kröfu varnaraðila, Gjaldheimtunnar í Reykjavík, hjá sóknaraðila, Frjálsu framtaki hf., er breytt þannig, að það standi til tryggingar 6.399.437 krónum, auk dráttarvaxta af þeirri fjárhæð og tilsvarandi kostnaðar. 297 Kröfu sóknaraðila um, að málskot úrskurðar til æðra dóms fresti fullnustugerðum, er hafnað. Varnaraðili greiði sóknaraðila 300.000 krónur í málskostnað auk virðisaukaskatts. 298 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 234/1997. — Sigurður Nikulás Einarsson (Jón G. Zoðga hrl.) gegn Húsasmiðjunni hf. (Helgi Jóhannesson hrl.) Lausafjárkaup. Gjalddagi. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Garðar Gíslason, Arnljótur Björnsson og Haraldur Henrysson. Áfrýjandi skaut málinu til Hæstaréttar með stefnu 30. maí 1997 og krefst sýknu að svo stöddu og málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Stefndi krefst staðfestingar héraðsdóms og málskostnaðar fyrir Hæstarétti. Eftir uppkvaðningu héraðsdóms voru teknar skýrslur fyrir dómi af áfrýjanda, sambúðarkonu hans og héraðsdómslögmanni, sem starfaði fyrir stefnda á þeim tíma, er atvik málsins gerðust. Hjörtur O. Aðalsteinsson héraðsdómari kvað upp hinn áfrýjaða dóm. I. Ekki er ágreiningur um, að áfrýjandi skuldi hina umstefndu fjár- hæð vegna vörukaupa í byggingarvöruverslun stefnda. Áfrýjandi reisir kröfur sínar á því, að skuld sín sé ekki enn fallin í gjalddaga. Svo sem greinir í héraðsdómi, komst á samkomulag í apríl 1992 um, að áfrýjandi fengi gjaldfrest á kaupverði varnings, sem hann keypti af stefnda. Til staðfestingar samkomulaginu ritaði stefndi áfrýjanda og sambúðarkonu hans bréf 28. apríl 1992. Í því segir meðal annars, að stofnaður hafi verið hjá stefnda reikningur á kennitölu áfrýjanda, og sé fastur afsláttur 5%. Með bréfinu sendi stefndi áfrýjanda og sambúðarkonu hans til undirritunar veðtrygg- ingarbréf, „að höfuðstólsfjárhæð allt að 2.000.000 kr.“. Jafnframt kom fram, að stefndi myndi sjá um þinglýsingu bréfsins, þegar það bærist honum undirritað. Í bréfinu 28. apríl 1992 segir enn fremur: „.-. SÚ upphæð, sem þið óskið eftir að fá að láni, verður látin standa 299 á viðskiptareikningi ykkar, þar til húsbréfin eru tilbúin“. Ekki er nánar kveðið á um, hvenær viðskiptaskuldir áfrýjanda falli í gjald- daga. Loks er í bréfi stefnda svofellt ákvæði um vaxtakjör áfrýjanda vegna vörukaupa samkvæmt samkomulaginu: „Reyndar reiknast dráttarvextir á 60 daga skuld, en eins og ég sagði þér símleiðis, verða þeir vextir reiknaðir upp á nýtt miðað við venjulega víxil- vexti.“ Samkvæmt tryggingarbréfinu skyldi greiðsla tryggð með 1. veð- rétti í fasteigninni Vesturhúsum 9, Reykjavík, en þar höfðu áfrýj- andi og sambúðarkona hans hafist handa um að reisa íbúðarhús. Rituðu þau undir tryggingarbréfið. Sá stefndi síðan um að afhenda það til þinglýsingar 2. júní 1992. Ekki reyndist unnt að þinglýsa tryggingarbréfinu, þar eð útgefendur brast heimild til eignarinnar sökum þess, að lóðarleigusamningi um hana hafði ekki verið þing- lýst. Úr þessu var ekki bætt, og afturkallaði stefndi því beiðni sína um þinglýsingu 2. desember 1993. Áfrýjandi ber, að sér hafi ekki fyrr en síðla árs 1995 verið kunnugt um, að ekki hafi tekist að þing- lýsa tryggingarbréfinu. Hefur stefndi ekki andmælt því. Áfrýjandi kvaðst hafa árið 1995 gert samning við Reykjavíkur- borg um leigu á lóðinni, og hafi samningnum verið þinglýst 24. nóvember það ár. Vefengir stefndi það ekki. II. Viðskipti málsaðila voru í fyrstu lítil. Segir áfrýjandi það hafa verið vegna þess, að hann og sambúðarkona sín hafi ákveðið að fresta framkvæmdum við húsasmíðina. Hafi þau ekki hafist handa að fullu fyrr en um tveimur og hálfu ári eftir, að samningurinn frá apríl 1992 var gerður. Samkvæmt gögnum málsins skuldaði áfrýj- andi stefnda 19.834 krónur undir árslok 1992 og 24.777 krónur í árs- lok 1993. Framan af ári 1994 voru viðskipti aðila óveruleg, og var áfrýjandi skuldlaus við stefnda 8. ágúst það ár. Upp úr því fjölgar vöruúttektum. Við lok ársins 1994 var skuld á viðskiptareikningi áfrýjanda hjá stefnda 250.813 krónur, en 30. september 1995 nam hún 501.915 krónum. Í greinargerð áfrýjanda í héraði segir, að reikningi hans hjá stefnda hafi verið „lokað“ í byrjun október 1995, en í greinargerð hans fyrir Hæstarétti segir, að stefndi hafi neitað um frekari úttektir 300 sumarið 1995. Liggur ekki fyrir, hvenær á árinu það var, en sam- kvæmt viðskiptareikningi áfrýjanda hjá stefnda voru viðskipti þeirra nokkuð jöfn sumarið 1995 og til septemberloka. Þá skuldaði áfrýj- andi, eins og áður segir, 501.915 krónur samkvæmt viðskiptareikn- ingi. Eftir það sýnir reikningurinn aðeins tvær úttektir, 7.154 krónur 3. október 1995 og 5.193 krónur 20. nóvember sama ár. Síðari færsl- ur á reikningnum varða vexti, bakfærðan afslátt o. fl. Áfrýjandi skýrði svo frá fyrir dómi, að gjaldkeri stefnda hefði, eftir að neitað var um frekari lánsviðskipti, boðist til að „breyta þessu yfir í skuldabréf“, sem greitt yrði með jöfnum afborgunum, en á þeim tíma hafi hann og sambúðarkona sín ekki haft nein tök á að byrja að greiða skuldina. Hafi þau því ekki getað tekið þessu boði um uppgjör. „ Il. Stefndi telur hina umdeildu skuld fallna í gjalddaga. Hafi for- sendur fyrir frekari reikningsviðskiptum án innborgunar brostið, þar sem ekki tókst að þinglýsa tryggingarbréfinu. Stefndi leggur áherslu á, að á meðan viðskipti aðila voru óveruleg, hafi ekki verið tilefni til að krefjast þess, að áfrýjandi bætti úr því, sem á vantaði, til að unnt væri að þinglýsa tryggingarbréfinu. Kom fram af hálfu stefnda í málflutningi fyrir Hæstarétti, að viðskiptamenn hans hafi á þeim tíma, sem hér um ræðir, átt þess kost að semja um lánsvið- skipti í byggingarvöruversluninni fyrir allt að 500.000 krónum án þess að setja sérstaka tryggingu fyrir greiðslu. Áfrýjandi telur hins vegar, að ekki hafi verið samið um aðra lánsfyrirgreiðslu en þá, sem byggðist á samningnum í apríl 1992. Stefndi tók að sér að láta þinglýsa tryggingarbréfinu, eins og áður greinir. Hann gerði áfrýjanda ekki viðvart um, að þinglýsing tókst ekki. Svo sem áður segir, vefengir stefndi ekki, að lóðarleigusamn- ingi hafi verið þinglýst 24. nóvember 1995. Hefur því ekki verið hnekkt, að áfrýjandi hafi um það leyti boðið veðtryggingu eins og þá, sem samið var um í apríl 1992, annaðhvort með því, að trygg- ingarbréfinu væri þinglýst, eða að hann og sambúðarkona sín undir- rituðu nýtt bréf sama efnis og létu þinglýsa því. Samkvæmt framan- greindu verður að leggja til grundvallar, að áfrýjandi hafi mátt treysta því, að í gildi væri samningur um lánsviðskipti með því efni, 301 sem áður er rakið. Hefur stefndi, þegar þetta er virt, hvorki sýnt fram á, að hann hafi vegna vanefnda af hálfu áfrýjanda átt rétt á að rifta samningnum, sem málsaðilar gerðu í apríl 1992, né að hann hafi árið 1995 eða síðar fallið niður af öðrum ástæðum. Verður því að telja, að samningurinn sé enn í gildi og skuld áfrýjanda ekki fall- in í gjalddaga. Áfrýjandi verður þess vegna sýknaður að svo stöddu af kröfum stefnda. Stefndi greiði áfrýjanda málskostnað, sem ákveðinn er í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dómsorði. Dómsorð: Áfrýjandi, Sigurður Nikulás Einarsson, er sýkn að svo stöddu af kröfum stefnda, Húsasmiðjunnar hf. Stefndi greiði áfrýjanda samtals 200.000 krónur í málskostn- að í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 18. mars 1997. Ár 1997, þriðjudag 18. mars, er á dómþingi Héraðsdóms Reykjavíkur, sem háð er í Dómhúsinu við Lækjartorg af Hirti O. Aðalsteinssyni héraðs- dómara, kveðinn upp dómur í máli nr. E-4678/1996: Húsasmiðjan hf. gegn Sigurði Nikulási Einarssyni. Mál þetta, sem dómtekið var 6. mars sl., er höfðað með stefnu, út gefinni 5. september sl. og birtri 11. september sl. Stefnandi er Húsasmiðjan hf., kt. 520171-0299, Súðarvogi 3-5, Reykjavík. Stefndi er Sigurður Nikulás Einarsson, kt. 020355-2399, Laugavegi 49, Reykjavík. Dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndi verði dæmdur til greiðslu skuld- ar, að fjárhæð 485.641 kr., með dráttarvöxtum samkvæmt Ill. kafla vaxta- laga frá 20. desember 1995 til greiðsludags, og leggist vextir við höfuðstól á tólf mánaða fresti, í fyrsta sinn 20. desember 1996. Þá er þess krafist, að stefndi verði dæmdur til greiðslu málskostnaðar að mati réttarins. Dómkröfur stefnda eru þær, að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnanda í máli þessu og sér verði dæmdur málskostnaður úr hendi stefn- anda að mati dómsins. Málavextir eru þeir samkvæmt lýsingu stefnanda, að skuldin er sam- kvæmt fram lögðu reikningsyfirliti af viðskiptum stefnda við stefnanda. Stefnandi rekur byggingarvöruverslun í Reykjavík, og er um að ræða út- tektir stefnda á ýmiss konar byggingarvörum frá 31. ágúst 1994 til 30. nóvember 1995. Þann dag nam skuldin 528.939 kr., en frá þeirri fjárhæð 302 hefur stefnandi dregið reiknaða dráttarvexti frá 20. október 1994 til 20. nóvember 1995, samtals 43.298 kr., og er stefnufjárhæð því 485.641 kr. Stefnandi segir umsaminn gjalddaga í reikningsviðskiptum þessum vera 10. dag næsta mánaðar frá dagsetningu reikningsnótu og eindagi tíu dögum síðar, þ. e. 20. þess mánaðar, og miðast dráttarvaxtakrafan við þann dag. Samkvæmt gögnum málsins gerðu aðilar máls þessa með sér það sam- komulag í aprílmánuði árið 1992, að þinglýst yrði tryggingarbréfi vegna út- tekta stefnda hjá stefnanda, að höfuðstólsfjárhæð allt að 2.000.000 kr., og skyldi skuldin tryggð með veði í fasteigninni Vesturhúsum 9 hér í borg. Skjal þetta virðist hafa borist til þinglýsingar 2. júní 1992, en 2. desember 1993 virðist þinglýsingarbeiðni afturkölluð, og var skjali þessu því aldrei þinglýst. Stefnandi heldur því fram, að það hafi verið af ástæðum, er varða stefnda; hann hafi ekki hafið framkvæmdir á lóðinni, og hafi því lóðar- leigusamningur ekki legið fyrir og fokheldisvottorð ekki verið gefið út. Stefndi heldur því fram, að sér hafi ekki verið kunnugt um, að ekki hafi tekist að þinglýsa tryggingarbréfinu. Stefndi kvað lóðarleigusamning hafa legið í langan tíma í Ráðhúsi Reykjavíkur, tilbúinn til þinglýsingar, en hann hefði ekki vitað, að sér bæri að framvísa honum til þinglýsingar hjá sýslu- manni. Í máli þessu liggur frammi bréf stefnanda til stefnda, dagsett 28. apríl 1992, en þar segir m. a.: „Sendi hjálagt veðskuldabréf til undirskriftar, sbr. símtal okkar frá því í dag. Búið er að stofna reikning á kennitölu Sigurðar hjá Húsasmiðjunni, og er fastur afsláttur 5% og auk þess greiðsluafsláttur 5%, sem nýtist þó aðeins, ef greiddur er gíróseðill fyrir hvern mánuð. Vin- samlegast komdu pappírunum til mín, og ég mun sjá um þinglýsingu. Fram- kvæmdin verður síðan þannig, að sú upphæð, sem þið óskið eftir að fá að láni, verður látin standa á viðskiptareikningi ykkar, þar til húsbréfin eru til- búin.“ Lagt hefur verið fram í málinu skjal, sem stefnandi segir sýna innheimtu- tilraunir á hendur stefnda frá 26. apríl 1994 til 20. júní 1996. Þá hefur verið lagt fram afrit innheimtubréfs, sem stefnda var sent 31. maí 1996 vegna ofangreindrar skuldar. Málsástæður og lagarök. Stefnandi reisir kröfur sínar á reikningsyfirliti og almennum reglum kröfu- og samningaréttar um greiðslu fjárskuldbindinga, sbr. 1. nr. 39/1922. Hafi það verið forsenda viðskiptaskilmálanna, að tryggingarbréfi fengist þinglýst. Hafi stefnda aldrei tekist að standa við þessa skilmála, og af þeim ástæðum hafi þeirri ósk stefnda, að hann fengi að taka út vörur, uns hann 303 fengi húsbréf, verið hafnað, enda lagði stefndi engar tryggingar fram. Þrá- faldlega hafi verið reynt að innheimta skuldina, en án árangurs. Stefnandi styður vaxtakröfur við reglur III. kafla vaxtalaga og kröfu um málskostnað við 1. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991. Stefndi reisir kröfur sínar á því, að gjalddagi skuldarinnar sé ekki kom- inn. Hafi hann talið, að hann væri með í höndunum fullgildan samning við stefnanda, enda hafi reikningur stefnanda staðið honum opinn í rúmt ár og hann ekki verið látinn vita af því, að ekki hefði tekist að þinglýsa samn- ingnum. Forsendur og niðurstaða. Í máli þessu er ekki ágreiningur um úttektir stefnda hjá stefnanda, en stefndi reisir vörn sína á því, að ekki sé enn komið að gjalddaga skuldarinnar vegna samnings um reikningsviðskipti, er aðilar gerðu með sér í apríl árið 1992. Stefndi heldur því fram, að ekki hafi tekist að þing- lýsa tryggingarbréfi af ástæðum, er varða stefnda, og séu því forsendur brostnar fyrir frekari reikningsviðskiptum á grundvelli áðurgreinds samn- ings aðila. Upplýst er í máli þessu, að stefndi tók út vörur hjá stefnanda á tímabilinu frá því í ágúst 1994 til nóvemberloka 1995 þrátt fyrir þá afstöðu stefnanda, að forsendur fyrir reikningsviðskiptum væru brostnar, sökum þess að ekki tókst að þinglýsa tryggingarbréfi. Ekki hefur verið nægilega sýnt fram á í máli þessu, að stefndi hafi verið krafinn um greiðslu fyrr en með inn- heimtubréfi, dagsettu 31. maí 1996, en stefndi hefur ekki borið brigður á viðtöku þess bréfs. Þá mátti stefnda í síðasta lagi hafa orðið ljóst, að stefn- andi hafði enga tryggingu í höndum vegna viðskiptanna, og bar stefnda að bæta úr því, hygðist hann halda sig að fyrri viðskiptaskilmálum stefnanda. Stefndi hefur hins vegar engan reka gert að því að veita stefnanda um- krafða tryggingu vegna viðskiptanna. Samkvæmt 12. gr. laga nr. 39/1922 um lausafjárkaup er stefndi bundinn af greiðslutilmælum stefnanda, enda verð- ur ekki talið, að fyrir liggi samningur með aðilum um gjalddaga skuldar- innar. Verður krafa stefnanda því tekin til greina, en með vísan til 3. mgr. 9. gr. vaxtalaga þykir rétt, að dráttarvextir reiknist ekki fyrr en mánuð frá því, að stefnandi krafði stefnda sannanlega um greiðslu, þ. e. frá 30. júní 1996. Eftir þessum úrslitum ber að dæma stefnda til að greiða stefnanda 80.000 kr. í málskostnað. 304 Dómsorð: Stefndi, Sigurður Nikulás Einarsson, greiði stefnanda, Húsasmiðj- unni hf., 485.641 kr. ásamt dráttarvöxtum samkvæmt II. kafla vaxta- laga frá 30. júní 1996 til greiðsludags. Stefndi greiði stefnanda 80.000 kr. í málskostnað. 305 Fimmtudaginn 22. janúar 1998. Nr. 80/1997. Byggingafélag Gylfa og Gunnars ehf. og Aðalgeir Finnsson (Björgvin Þorsteinsson hrl.) gegn Kaupþingi hf. (Sigurður G. Guðjónsson hrl.) og gagnsök Skuldabréf. Verðtrygging. Dómur Hæstaréttar. Mál þetta dæma hæstaréttardómararnir Hrafn Bragason, Arn- ljótur Björnsson og Markús Sigurbjörnsson. Aðaláfrýjendur skutu málinu til Hæstaréttar með stefnu 21. febrúar 1997 og krefjast aðallega sýknu, en til vara lækkunar á kröf- um gagnáfrýjanda. Einnig krefjast þeir málskostnaðar í héraði og fyrir Hæstarétti. Gagnáfrýjandi áfrýjaði héraðsdómi með stefnu 17. júlí 1997 og krefst þess, að aðaláfrýjendur verði dæmdir sameiginlega til að greiða sér 1.031.015 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt III. kafla vaxtalaga nr. 25/1987 frá 18. apríl 1992 til greiðsludags. Jafnframt krefst gagnáfrýjandi þess, að aðaláfrýjandinn Aðalgeir Finnsson verði dæmdur til að greiða dráttarvexti samkvæmt vaxtalögum af 844.932 krónum frá 20. janúar 1991 til 20. mars sama árs, en af 1.031.015 krónum frá þeim degi til 18. apríl 1992. Loks krefur gagn- áfrýjandi aðaláfrýjendur sameiginlega um málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. I. Í hinum áfrýjaða dómi var nánar tilgreindum þætti stefnukröfu gagnáfrýjanda vísað af sjálfsdáðum frá dómi. Lækkun stefnukröfu nam af þeim sökum 404.974 krónum. Gagnáfrýjandi kærði ekki þessa niðurstöðu héraðsdóms til Hæstaréttar. Kemur frávísunar- ákvæði hins áfrýjaða dóms því ekki til endurskoðunar fyrir Hæsta- rétti. 306 Il. Svo sem greinir í héraðsdómi, ber málsaðilum saman um, að fyrirmæli um, að „BVT 147,3“ skyldi vera grunnvísitala skuldabrét- anna fimm, sem mál þetta er risið af, merki byggingarvísitölu, eins og hún var í september 1989. Vefengja aðaláfrýjendur, að gagnáfrýj- andi geti reist kröfur á því, að skuldabréfin hafi verið verðtryggð samkvæmt byggingarvísitölu. Í VII. kafla þágildandi laga nr. 13/1979 um stjórn efnahagsmála o. fl. fólst það nýmæli, að heimilað var með tilgreindum skilyrðum að stofna til lánsviðskipta í íslenskum krónum eða öðrum verðmeæli með ákvæðum þess efnis, að greiðslur skyldu breytast í hlutfalli við verðvísitölu eða gengi erlends gjaldeyris. Í 36. gr. laganna sagði, að Seðlabanki Íslands skyldi hafa umsjón með framkvæmd ákvæða VII. kafla þeirra og veiti hann heimildir til verðtryggingar, nema hún sé heimiluð sérstaklega í lögum. Í 39. gr. laganna voru talin skilyrði verðtryggingar. Sagði í a-lið 4. töluliðar 1. mgr. 39. gr., að miðað skyldi við opinbera skráða vísitölu eða vísitölur. Í 2. mgr. sömu lagagreinar var svofellt ákvæði: „Seðlabanki Íslands skal birta vísitölur, sem heimilt er að miða verðtryggingu sparifjár og lánsfjár við, ásamt vaxtakjörum.“ Einnig var í 2. mgr. 41. gr. laga nr. 13/1979 kveðið á um, að „önnur verðtryggð viðskipti utan banka og inn- lánsstofnana“ færi eftir þeim reglum, sem Seðlabankinn setti sam- kvæmt ákvæðum VII. kafla laganna. Í samræmi við þetta gaf Seðlabankinn 29. maí 1979 út og birti í Lögbirtingablaði auglýsingu um verðtryggingu lána utan innláns- stofnana. Tók auglýsingin meðal annars til viðskipta, sem nefnd voru í 2. mgr. 41. gr. laga nr. 13/1979. Í auglýsingunni var einungis gert ráð fyrir einni vísitölu, sem verðtrygging gæti miðast við, það er lánskjaravísitölu, sem þá var nýmæli. Svo var einnig í auglýsingu um verðtryggingu sparifjár og lánsfjár o. fl., sem Seðlabankinn gaf út 21. desember 1987 og birt var í Lögbirtingablaði. Sama á við um auglýsingu nr. 19/1989, sem leysti fyrrnefnda auglýsingu af hólmi. Seðlabankinn gaf síðastgreinda auglýsingu út 23. janúar 1989, og var hún birt í Stjórnartíðindum. Þótt gert hafi verið ráð fyrir í a-lið 4. töluliðar 1. mgr. 39. gr. laga nr. 13/1979, að grundvöllur verðtryggingar eftir lögunum gæti verið fleiri en ein opinber skráð vísitala, hafði Seðlabanki Íslands sam- 307 kvæmt framangreindu ekki veitt heimild til að nota byggingarvísi- tölu sem undirstöðu verðtryggingar í skuldabréfum eins og hér um ræðir. Ekki voru heldur ákvæði í lögum nr. 13/1979, sem heimiluðu slíkan verðtryggingargrunn í almennum viðskiptum með skuldabréf, sbr. hins vegar sérákvæði í 43. gr. laganna, sem veitti viðurkenndum lífeyrissjóðum heimild til að ávaxta sjóði sína í verðtryggðum lánum með hliðstæðum vaxta- og verðtryggingarkjörum og giltu um íbúða- lán Húsnæðismálastofnunar ríkisins við veðdeild Landsbanka Ís- lands. Af því, sem nú var rakið, verður að fallast á með aðaláfrýjendum, að þau ákvæði um verðtryggingu á grundvelli byggingarvísitölu, sem málsaðilar deila um, hafi ekki verið heimil að lögum. Verða því aðaláfrýjendur sýknaðir af kröfum gagnáfrýjanda. Gagnáfrýjandi greiði aðaláfrýjendum málskostnað, sem ákveðinn er í einu lagi í héraði og fyrir Hæstarétti, eins og greinir í dóms- orði. Dómsorð: Aðaláfrýjendur, Byggingafélag Gylfa og Gunnars ehf. og Aðalgeir Finnsson, eru sýknir af kröfum gagnáfrýjanda, Kaup- þings hf. Gagnáfrýjandi greiði hvorum aðaláfrýjenda samtals 175.000 krónur í málskostnað í héraði og fyrir Hæstarétti. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 16. janúar 1997. L < Mál þetta, sem tekið var til dóms að loknum munnlegum málflutningi 19. janúar sl., er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur með stefnu, birtri 18. apríl 1996. Málið var þingfest 23. apríl 1996. Stefnandi er Kaupþing hf., kt. 560882-0419, Kringlunni 5, Reykjavík. Stefndu eru Byggingafélag Gylfa og Gunnars ehf., kt. 681290-2309, Borgartúni 31, Reykjavík, og Aðalgeir Finnsson, kt. 280838-7999, Eyrar- holti 6, Hafnarfirði. Endanlegar dómkröfur stefnanda eru þær, að stefndu verði in solidum dæmdir til greiðslu skuldar, að fjárhæð 1.031.015 kr., með dráttarvöxtum 308 samkvæmt vaxtalögum nr. 25/1987 af 844.932 kr. frá 20. janúar 1991 til 20. mars 1991, en af 1.031.015 kr. frá þeim degi til greiðsludags. Þá er krafist málskostnaðar samkvæmt mati dómsins að viðbættum virðisaukaskatti á málflutningsþóknun. Dómkröfur stefndu eru aðallega þær, að þeir verði sýknaðir af öllum kröfum stefnanda, en til vara, að stefnukröfur verði lækkaðar verulega. Þá er þess krafist, að stefnandi verði dæmdur til að greiða stefndu málskostnað auk lögmælts virðisaukaskatts. Il. Í byrjun árs 1990 þurfti byggingarverktakinn Aðalgeir Finnsson hf. á skammtímaláni að halda vegna byggingar félagslegra íbúða fyrir stjórn Verkamannabústaða á Akureyri. Úr varð, að félagið gaf 1. febrúar 1990 út fimm skuldabréf til stefnda Aðalgeirs Finnssonar, fjögur að fjárhæð 5.000.000 kr., en hið fimmta að fjárhæð 3.268.600 kr. Nafnverð bréfanna var því samtals 23.268.600 kr. Aðalgeir Finnsson framseldi Hávöxtunar- félaginu hf. bréfin 6. febrúar 1990 og tókst jafnframt á hendur sjálfskuldar- ábyrgð á greiðslu þeirra. Skuldabréf þessi báru ekki vexti. Í stöðluðum texta bréfanna kemur fram, að skuld samkvæmt þeim sé „bundin lánskjara- vísitölu skv. ofanskráðu“. Í reit fyrir grunnvísitölu er skráð „BVT 147,3“, sem aðilum ber saman um, að standi fyrir byggingarvísitölu með grunnvísi- tölu september 1989. Skuld samkvæmt bréfunum skyldi greiða með sjö mánaðarlegum afborgunum, í fyrsta sinn 20. júlí 1990. Af 5 milljón króna bréfunum var hver afborgun um sig 714.215 kr., en af fimmta bréfinu 466.900 kr. auk verðbóta. Áttundu afborgun átti að greiða 20. febrúar 1992, og var hún aðeins 250 kr. af fjórum bréfunum, en 300 kr. af hinu fimmta. Mánaðarlegar afborganir voru því samtals að fjárhæð 3.323.900 kr. Söluverð bréfanna var allnokkru hærra en nafnverð þeirra, þ. e. 24.500.664 kr. Til tryggingar greiðslum bréfanna fimm ávísaði Aðalgeir Finnsson hf. sjö greiðslum samkvæmt verksamningi frá 8. desember 1989 við stjórn Verka- mannabústaða á Akureyri vegna kaupa á níu íbúðum í fjölbýlishúsinu nr. Í við Melasíðu á Akureyri. Greiðslur þessar átti að inna af hendi með jöfnum mánaðarlegum greiðslum, að fjárhæð 3.323.938 kr., frá 15. júlí 1990 til 15. janúar 1991 auk verðbóta samkvæmt 10. gr. verksamningsins. Samkvæmt verksamningnum skyldi verðbæta þessar greiðslur samkvæmt byggingar- vísitölu m.v. grunnvísitölu september 1989. Greiðslur þessar bárust seint, og auk þess voru fjárhæðir framan af miklu lægri en greiðsluávísun gerði ráð fyrir. Samtals bárust greiðslur frá Akureyrarbæ vegna verksamningsins að 309 fjárhæð 28.128.462 kr., og var þeim ráðstafað til greiðslu fjögurra skulda- bréfanna og hluta af hinu fimmta. Í máli þessu er krafist greiðslu á ætluðum eftirstöðvum skuldar samkvæmt einu bréfanna, að fjárhæð 5.000.000 kr. Eftirstöðvarnar eru til komnar vegna dráttarvaxta og innheimtukostnaðar, sem féll á afborganir samkvæmt skuldabréfunum vegna dráttar á greiðslum frá Akureyrarbæ. 1. febrúar 1994 framseldi Hávöxtunarfélagið hf. bréfið stefnanda til inn- heimtu. Samkvæmt tilkynningu, sem barst Hlutafélagaskrá 18. desember 1991, var Aðalgeir Finnsson hf. sameinað Byggingafélagi Gylfa og Gunnars ehf., og samkvæmt tilkynningu til Hlutafélagaskrár 31. júlí 1992 hafi Aðal- geir Finnsson hf. verið afskráð. Mál vegna þessarar a var þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur 3. mars 1994. Krafðist stefndi frávísunar vegna þess, að málatilbúnaður stefnanda væri óskýr og óljós. Með úrskurði Héraðsdóms Reykjavíkur 3. nóvember 1994 var frávísunarkrafa stefnda tekin til greina. Mál vegna kröfunnar var höfðað á nýjan leik með stefnu, birtri 2. maí 1995, en fellt niður við þing- festingu þess 18. maí 1995 og þá jafnframt þingfest annað mál, sem stefndu létu sækja þing í. Það mál var fellt niður 30. október 1995. III. Stefnandi kveður Hávöxtunarfélagið hf. hafa keypt fimm skuldabréf, út gefin af Aðalgeiri Finnssyni hf., að nafnvirði 23.441.675 kr., og greitt fyrir þau meira en nafnverð bréfanna, 24.500.664 kr. Kaupverðið hafi tekið mið af því, að bréfin voru verðtryggð samkvæmt byggingarvísitölu með grunn- vísitölu september 1989, og þrátt fyrir það að þau væru vaxtalaus og ávöxt- unarkrafa kaupanda 9,5% á ári, hafi kaupverð verið hærra en nafnverð bréfanna. Ávöxtunarkrafan hafi verið tiltölulega lág, þar sem um skamm- tímalán hafi verið að ræða og óafturkallanleg ávísun á greiðslur frá Akur- eyrarbæ talin örugg trygging. Stefnandi kveður fyrsta gjalddaga skuldabréfanna hafa verið 20. júlí 1990, en fyrstu greiðslu inn á bréfin ekki borist fyrr en 3. ágúst 1990, og í stað þess að vera 3.323.938 kr. auk verðbóta, eins og segi í greiðsluávísun, hafi hún einungis verið 1.099.279 kr. Önnur greiðsla hafi verið innt af hendi 15. ágúst 1990 og numið 477.679 kr. Næsta greiðsla, 1.115.179 kr., hafi ekki borist fyrr en 5. september 1990, en þá hafi tveir gjalddagar bréfanna verið gjaldfallnir. Þrátt fyrir skriflegar ítrekanir og innheimtubréf hafi vanskilin haldið áfram að aukast og næsta greiðsla inn á bréfin ekki borist fyrr en 21. september 1990, að fjárhæð 1.042.769 kr., en þá hafi þrír gjalddagar bréfanna verið fallnir og að auki dráttarvextir og innheimtukostnaður. 310 Það hafi síðan ekki verið fyrr en 7. nóvember 1990, sem 4.041.681 kr. hafi verið greidd inn á bréfin fimm og greiðslan verið bókuð 9. nóvember 1990. Vegna þessara tafa hafi verið reiknaðir dráttarvextir af innborgun frá 7. nóvember 1990 til 9. nóvember 1990 og þeim ráðstafað inn á skuldabréfin auk innborgunarinnar, 4.715 kr., alls 4.046.396 kr. Þessi greiðsla hafi nægt til að greiða upp fyrsta gjalddaga allra bréfanna auk dráttarvaxta og inn- heimtukostnaðar og annan gjalddaga þeirra allra utan einn. Þá hafi verið í vanskilum gjalddagar 20. september og 20. október. 5. desember 1990 hafi verið greiddar 2.869.990 kr. Innborgunin hafi verið bókuð inn 7. desember 1990 og dráttarvextir, 3.348 kr., reiknaðir á innborgun vegna tafa. Samtals hafi því verið ráðstafað 2.873.338 kr. til greiðslu afborgana, vaxta og kostn- aðar. Næsta greiðsla hafi ekki borist fyrr en 14. febrúar 1991, að fjárhæð 4.954.649 kr., en þá hafi sjö afborganir bréfanna verið gjaldfallnar. Þegar þessari greiðslu hafði verið ráðstafað inn á afborganir og vexti, hafi fyrstu þrjár afborganir allra bréfanna verið uppgreiddar, en auk þess náðst að greiða fjórðu afborgun þriggja bréfa. Greiðsla, að fjárhæð 3.238.332 kr., hafi síðan verið innt af hendi 28. febrúar 1991, en er bókuð inn á skulda- bréfin 5. mars 1991. Vegna þessara tafa hafi dráttarvextir, að fjárhæð 14.143 kr., reiknast á innborgun frá 28. febrúar 1991 til 5. mars 1991 og því ráðstaf- að inn á skuldabréfin alls 3.252.475 kr. Lokagreiðsla, að fjárhæð 9.288.90 kr., (?) hafi síðan verið greidd 20. mars 1991 og hrokkið til að greiða upp fjögur bréf. Hluta af þessari greiðslu hafi verið ráðstafað inn á fimmta bréf, samtals 705.138 kr., sem innborgun inn á sjötta gjalddaga bréfsins 20. desember 1990. Engar greiðslur hafi hins vegar borist inn á sjöunda gjalddaga bréfsins, sem hafi verið 20. janúar 1991. Meðfylgjandi tafla sýnir nánar ráðstöfun innborgana inn á skuldabréfin fimm. Útreikningnum hefur ekki verið mótmælt af hálfu stefndu, heldur einungis grundvelli hans. Stefnandi kveður stefnufjárhæðina miðast við ógreiddan gjalddaga bréts- ins 20. janúar 1991, 844.932 kr., þ. e. afborgun 714.250 kr., verðbætur 129.952 kr. og þóknun 730 kr., auk 186.083 kr. eftirstöðva gjalddagans frá 20. desember 1990, eins og þær hafi verið eftir innborgun 20. mars 1995, sam- tals 1.031.015 kr. Stefnandi kveður greiðslur frá Akureyrarbæ ekki hafa nægt til að greiða bréfin fimm að fullu með áföllnum dráttarvöxtum og innheimtukostnaði. Skuldabréfin hafi ekki verið gjaldfelld, heldur hafi dráttarvextir verið reiknaðir af gjaldföllnum afborgunum frá hverjum gjalddaga til greiðslu- dags. Alls hafi verið ráðstafað 1.539.169 kr. til greiðslu dráttarvaxta vegna skuldabréfanna fimm. Innheimtukostnaður í þeim tilvikum, sem hann er 3 sl0Te0'1 899'05I'8Z | 311018 sjeywueg LIL LYt ELS Ose'T C66l'C0'07 TE6 Þvg OEL cOCbt8 CS6 6c1 SOLI OgCpIL 1661 1007 0 0 STOTpCE ló6l€0'0Z | I9bll 00b ÞLOOCTE bæt LIS SOLT 099'609'7 1661 1007 £g0 981 SET'COL l66l'€0'07 | 6l99p O0r cOZ ts ZS6 61 TI OSZpIL 066l'ZI'07 0 0 þlessze ló6l'€0'07 | OgEOLI O€L þeþ Þgo et ÞO8:ÞLEP LI 089'609'7 066l'ZI'07 0 0 LLUOSOT ló6l'€0'07 | 96L6l OtL 10L 90 7 0 SI8'680'7 166l'€0'90 | 69L'9bC 00p LpE'806'€ Lpp ps TEL 006 €ze'€ 066T 1I'07 0 0 099'cOL'1 166l€0'$0 | elE'pl 0€L LI9'LpTT 0 9L9010€ l66lZ0bpl | þe sgr 00p Iss Zog't 199'89g STL 006 €zE'€ 066L'0T'0C 0 0 £L6'tÞ6' 1 Tó6lZ0pI | LB09L O€L OSTLORT c9LTE 6Ss'LpTT 066I'ZIL0 | ZLLO6L O0p 18L ess 188 19 TTL 006 €ze'€ 0661'60'07 0 900p01 6LLST9 066lZIL0O | þZESs 0cL 699'7IS 696891 gOttCLt 066l'IT'60 | ós Zgl 00p TI0' 6Lge ZIT